--KAPAK ARAÞTIRMA kopya - Kültür ve Turizm Bakanlığı

Tipolojilerine göre bu mezar taşlarından ikisi, "şahideli sanduka tipi" özellik göstermektedir.
Hıdır Bey Türbesi içinde bulunan ve biri 963/1555 tarihli, diğeri 967/1560
tarihli kabirler, baş ve ayak şahideli prizmatik sanduka tipindedir. 963/1555 tarihli kabrin,
taşlar üzerindeki yazıların kısmen silinmiş olması nedeniyle kime ait olduğu tespit
edilememitir, ancak Arapça dil kurallarına göre kelime sonlarında dişilik zamirlerinin bulunması
nedeniyle bir bayan kişiye ait olduğu anlaşılmaktadır. 967/1560 tarihli diğer kabir,
şahidelerdeki kimlik bilgilerine göre Bitlis Emîri Şeref Bey’in eşi ve Hazo Beyi Ali
Bey’in kızı olan Şahbeyi Hatun’a aittir.
Kozluk’ta tespit edilen "şahideli sanduka tipi" mezarların şahideleri, baş ve ayak
ucuna dikilmiş ve doğrudan toprağa oturtulmuş dikdörtgen gövdeli sivri kemer tepelikli
şahide özelliği göstermektedir. Erkek ve kadın her iki cinsiyet için de şahidelerin alınlıklarına
rumî ve ortabağ motifleri işlenmiş, her iki yüzeye ve yanlara celi sülüs kitabeler
yazılmıştır. Motifler ve yazılar kabartma tekniğiyle işlenmiştir.
29 mezardan 26’sı ise sadece "şahideli mezar" tipolojisine sahiptir. Bunlardan
11’inde sadece baş, 2’sinde sadece ayak, 13’ünde ise baş ve ayak şahidesi bulunmaktadır.
Form olarak şahideler dikdörtgen gövdeli olup sivri kemerli bir tepelikle son bulmaktadır.
XVI. yüzyıla ait şahidelerin alınlıklarına rumî ve ortabağ motifleri işlenmiş, gövde
yüzeylerine araları cetvellerle ayrılmış celi sülüs kitabeler yazılmış, bazen yan yüzeylerde
de geometrik motiflere ve kitabelere yer verilmiştir.
Mezar taşlarında malzeme olarak gri, sarı ve kızıl renkli taş ve az da olsa mermer
kullanılmıştır. Gerek motiflerin ve gerekse kitabelerin, malzeme üzerine kabartılarak
işlendiği gözlenmiştir.
Süsleme yönünden yoğun biçimde rumî ve ortabağ motiflerine yer verilmiştir.
Özellikle XV.-XVI. yüzyıla ait şahidelerin alınlıkları, sandukaların yüzeylerindeki yazı
boşlukları, bu motiflerle süslenmiştir. Bazı şahidelerin yan yüzeylerinde kıvrık dal ve
rumî birlikte bulunmaktadır. XVII.-XIX. yüzyıla ait mezar taşlarında ise hemen hemen
hiçbir süsleme öğesine rastlanmamıştır.
Kitabelerde dil olarak Arapça, Farsça ve Osmanlı Türkçe’si kullanılmıştır. Eski
Mezarlık’ta Şeyh Abdullah’a ait 1171/1758 tarihli ve Şeyh İsmail oğlu Şeyh Abdullah’ın
1194/1780 tarihli kabirlerin ayak şahidesinde Farsça; 1342/1923 tarihli Şeyh Muhammed’in
ve 1332/1914 tarihli Muhammed Ali’nin mezar taşlarında Osmanlı Türkçesi,
bunların dışındaki bütün mezar taşlarında Arapça’nın kullanıldığı tespit edilmektedir.
Kitabeler, celi sülüs ve celi ta’lik yazı türleriyle yazılmıştır.
Kitabeler anlam ve konu bakımından incelendiğinde, ölen kişinin kimliği ve sıfat
tarihine ilişkin bilgiler, ölümle ilgili ayet ve hadis metinleri, ölen kişi hakkında dua ve bağışlanma
istekleri, sosyal statüye ait unvanlar gibi konulara yer verildiği anlaşılmaktadır.
Mezar taşlarından tespit edilen en önemli kimlik bilgisi, tarihi süreçte Kozluk’un yönetiminde
bulunmuş Hazo beylerinin sülalesine ait isimlerdir. Bu sülaleye ait Ali Bey’in
kızı ve Bitlis Emîri Şeref Bey’in eşi Şahbeği Hatun (ö. 967/1560), Emîr Celâleddin’in kızı
Şah Sultan (ö. 974/1566) ve Hıdır Bey’in oğlu Mahmud Sultan (ö. 964/1557)’ın mezar
taşları ortaya çıkarılmıştır. Bunların dışında özellikle Eski Mezarlık alanında daha
çok tasavvufî kişilikleriyle öne çıkan Şeyh Abdullah oğlu Şeyh İsmail (ö. 1215/1800),
Şeyh Muhammed oğlu Şeyh Ma’rûf, Şeyh Mustafa oğlu Şeyh Abdullah (ö. 1171/1758),
Şeyh Ma’rûf oğlu Şeyh Muhammed (ö. 1342/1923), Şey İsmail oğlu Şeyh Abdullah (ö.
1194/1780), Şeyh Muhammed oğlu Şeyh Muhammed Ali (ö. 1332/1914) ve Şeyh Seyyid
Ömer (ö. 1347/1928)’in isimleri tespit edilmiştir.
Sonuç olarak; Kozlukta tespit edilen ve incelenen mezar taşları tipolojik açıdan
olduğu gibi, malzeme, teknik, yazı üslûbu, yazı dili, süsleme öğeleri, anlam ve konuları
itibarıyla da bölgesel özellikler taşımaktadır. Bu bağlamda Bitlis merkez, Baykan-
Adakale ve Çevrimtepe köyleri, Siirt-Şirvan, Siirt Kurtalan ilçelerindeki mezar taşlarıyla
yoğun bir benzerlikten söz edilebilir. Coğrafî yakınlık, tarihsel süreçte beraberlik ve
karşılıklı alışverişler de bu benzerliği hazırlayan etkenlerdir. Kozluk mezar taşları, şehrin
tarihini, sosyal dokusunu, siyasî ve idarî yapısını ortaya koymaya yardımcı olan en
önemli belgeler arasındadır.
249