3. Hafta - BahceBitkileri.org

• Çiçekli bitkilerden (Spermatophyta) olan bahçebitkileri kapalı tohumlular (Angiosperm) sınıfınagirerler.• Sürgünleri (kuşkonmaz), yaprakları (ıspanak,marul), kökleri (havuç, turp), soğanları (soğan,pırasa) ve çiçekleri (karnabahar, enginar) yenilensebzeler dışında kalan diğer sebze türleri ilemeyve türlerin büyük bir çoğunluğu meyveleriveya tohumları (fasulye, bakla, bezelye, Antepfıstığı, fındık, ceviz, badem) için yetiştirilirler.

• Çiçekler generatif organlardır ve esas görevleribitkilerin neslini devam ettirmektir.• Bahçe bitkilerinde ilk çiçeklerin oluşumu veyageneratif olgunluğa geçiş bir veya iki yıllık otsubitkilerde (domates, lahana, çilek, vb.) 1. veya 2.yılda gerçekleşirken bu süre meyve ağaçları gibiçok yıllık ve odunsu bitkilerde 2 ile 7 yılarasında değişmektedir. Verimsiz geçen busüreye “gençlik kısırlığı” denilmektedir.

• Generatif olgunluğa gelen bitkilerde vegetatiftomurcuklardaki meristemler, fizyolojik vebiyokimyasal değişimlerin etkisi ile çiçekmeristemlerine dönüşürler.• Morfolojik olarak gözlenemeyen, fakat kuramsalolarak kabul edilen bu değişim safhasına“fizyolojik ayrım safhası” denilmektedir.• Bu safhadan sonra, çiçek tomurcuklarındamorfolojik farklılaşma başlar. İlk görülebilirfarklılaşma büyüme konisinin daha geniş ve düzbir şekil almasıdır. Morfolojik yapıda görülen builk farklılaşma safhasına “morfolojik ayrımsafhası” denilmektedir.

• Morfolojik ayrım safhasından sonra çiçektablasını oluşturacak olan büyüme konisiüzerinde, dıştan merkeze doğru sırasıylaçanak yaprak, taç yaprak, erkek organ ve dişiorgan taslakları oluşmaktadırlar.• Çiçek tomurcuklarının yapıları ve oluştuklarıyerler türlere ve çeşitlere göredeğişmektedir. Bazı çiçek tomurcuklarındasadece çiçekler bulunur. Bu tomurcuklara“basit tomurcuk” denir.• Bazı çiçek tomurcuklarında çiçekli sürgünleroluşmaktadır. Bu tomurcuklara da “karışıktomurcuk” denilmektedir.

• Genel olarak çiçekler, çiçek organlarınınoluştuğu bir eksene sahiptirler. Buna“çiçek sapı (peduncle)” denir. Çiçek sapınınbir ucunun değişik şekillerde gelişmesi ileoluşan çiçek tablası (receptacle, torus)vardır. Çiçek tablası üzerinde, dıştan içedoğru çanak yapraklar, taç yapraklar,erkek organlar ve dişi organ bulunur.

• Çanak yaprak (sepal): Çiçek tablasının en dışhalkasında bulunan, genellikle küçük, yeşilrenkli, yaprak benzeri yapılardır. Çanakyaprakların oluşturduğu halkaya “çanak(calyx)” denir. Kaliksi oluşturan çanakyapraklar birbirinden ayrı (chorysepal) veyabirleşik (synsepalous) olabilirler. Çanakhalkası olmayan çiçeklere “asepalous” denir.

• Taç yaprak (petal): Çanak halkasının içtarafında 2. halkada yer alırlar. Taçyapraklar genellikle çiçeklenme sonundadökülürler.• Taç yaprakların oluşturduğu halkaya “taç(corolla)” denir. Corolla’yı oluşturan taçyapraklar da, çanak yapraklarda olduğu gibi,birbirinden ayrı (chorypetalous) veya birleşik(synpetalous) olabilirler. Korollası olmayançiçeklere “apetalous” denir.

• Çanak ve taç beraberce çiçek örtüsünüoluştururlar ve 3. ve 4. halkada bulunan erkekve dişi organları korurlar. Bazı çiçeklerdeçanak ve taç yapraklar aynı özelliktedirler.Böyle çiçeklerin çiçek örtüsüne perigone veperigonu oluşturan her bir yaprağa da “tepal”denir.Örneğin, ıspanak çiçeklerinde çanak vetaç yaprakların ikiside yeşil renktedir.

Tepal yapısındaki Lale çiçeği

Genel çiçek yapısı

• Bazı çiçeklerde taç (corolla) ve çanak (calyx)halkası yani çiçek örtüsü bulunmaz. Buçiçeklere “çıplak (achlamydeous) çiçekler”denir.• Yalnız calyx ya da yalnız corolla’sı olançiçeklere “monochlamydeous”, calyx vecorolla’sı olan çiçeklere de “dichlamydeous”çiçek denir.

• Erkek organ (stamen, microsporophyll ):Çiçeğin en önemli organlarından biridir.Görevi erkek eşey hücrelerini (microgamete)üretmektir. Stamen başcık (anther) vebaşcığı çiçek tablasına bağlayan sapçık(filament, sporangiophore) olmak üzere ikikısımdan oluşmaktadır.• Başçıklar ikişer adet çiçek tozu (pollen)kesesi (loculus, microsporangium) içeren ikiteka dan oluşmuştur. Bu iki teka connectivedenen bir doku ile birleşmiştir. Polenkeselerinde erkek eşey hücrelerinioluşturacak olan çiçek tozu ana hücreleri(microsporocyte) oluşmaktadır.

• Bir çiçeğin tüm erkek organlarına“androecium” denir. Çeşitli türlere aitçiçeklerin erkek organları arasında şekil,büyüklük ve sayı bakımından farklılıklarvardır.• Örneğin, zeytinlerde yalnız 2 adet, elmalarda15-50, armutlarda 20-30 adet erkek organvardır.

Dişi organ (pistil=megasporophyl, acrosporophyll);• Dişi organ tepecik (stigma), dişicik borusu(style) ve yumurtalık (ovary) olmak üzere 3kısımdan oluşur.• Yumurtalık dişi organın en önemli kısmı olup birveya birden fazla meyve yapraktan (carpel)oluşmuştur.• Yumurtalığın iç yüzeyinde, placenta denen bazıbölgelere, göbek bağı (funicle) ile bağlanmıştohum taslakları (ovule) bulunur.

• Yumurta hücresinin oluştuğu embriyo kesesitohum taslaklarında meydana gelmektedir.• Bir çiçekteki dişi organların hepsine“gynoecium” denir.

• Çiçekler bitkilerin üreme organlarıdır.• Tozlanma ve döllenme için gerekli olanorganlar, eşey hücrelerini oluşturan erkek vedişi organlardır.• Bahçe bitkileri çok değişik çiçek tiplerinesahiptirler.

• Çanak yaprak, taç yaprak, erkek ve dişiorganların hepsine sahip çiçeklere tam veya“eksiksiz (complete) çiçek”; bunlardan bir veyabirkaçı olmayan çiçeklere de “eksik (incomplete)çiçek” denir.• Erkek ve dişi organı olan çiçeklere, taç veyaçanak yaprakları olmasa bile, “kusursuz(perfect) çiçek” denir. Yalnız erkek veya dişiorganı olan çiçeklere ise “kusurlu (inperfect)çiçekler” denir.• Hem erkek ve hem de dişi organı olan kusursuzçiçekler “iki eşeyli” veya “iki cinsli” (erdişi,erselik, monoklin, hermafrodit) çiçekler denir.Domates, biber, patlıcan gibi sebze türleri veelma, armut, erik, şeftali, portakal gibi meyvetürleri erselik çiçeklere sahiptirler.

• Bazı erselik çiçeklerde dişi veya erkek organfonksiyonel değildir. Erkek organıfonksiyonel olmayan çiçeklere morfolojikerdişi fizyolojik dişi, dişi organı fonksiyonelolmayan çiçeklere de “morfolojik erdişifizyolojik erkek çiçek” denir.• Eşey organlarından sadece birine sahip olankusurlu çiçeklere “tek eşeyli veya bir cinsli(unisexual, diclin) çiçekler” denir. Bunlardanyalnız erkek organı olanlara “erkek çiçek(staminate)”, yalnız dişi organı olanlara ise“dişi çiçek (pistillate)” denir.

• Bir cinsli çiçekler aynı bitki üzerinde veya ayrıayrı bitkiler üzerinde bulunabilirler. Eğer erkekve dişi çiçekler aynı bitki üzerinde ise bubitkilere “bir evcikli (monoik) bitkiler” denir.Fındık, ceviz, pikan, kestane, dut, kavun, karpuzve hıyar monoik bitkilerdir.• Erkek ve dişi çiçekler ayrı ayrı bitkilerdebulunuyorsa bu bitkilere de “iki evcikli (dioik)bitkiler” denir. Hurma, incir, kivi, ıspanak vekuşkonmaz dioik bitkilerdir.• Erkek çiçekleri taşıyan bitkilere “erkek”(androecious), dişi çiçekleri taşıyanlara da “dişi”(gynoecious) denir.

• Erselik çiçeklerin erkek çiçeklerle beraberbulunduğu bitkilere andromonoecious bitkiler,dişi çiçeklerle beraber bulunduğu bitkiler de“gynomonoecios bitkiler” denir.• Hermafrodit çiçekler bir bitkide, erkek çiçeklerbaşka bir bitkide bulunuyorsa bu bitkilere“androdioecious”; hermafrodit çiçekler birbitkide dişi çiçekler başka bir bitkidebulunuyorsa bu bitkilere de “gyneodiociousbitkiler” denir.

• Çiçeklerin ana dal veya yan dallar üzerindekidiziliş şekillerine “çiçek durumu” denilmektedir.Çeşitli çiçek durumları vardır. Salkım (rasemoz)ve talkım (kimoz) durumu olmak üzere ikiyeayrılırlar.• Salkım durumunda ana eksen yan dallardan dahauzu ve çiçekler dıştan merkeze doğru açarlar.

• Talkım durumunda ise ana eksen yandallardan kısadır.• Bahçe bitkilerinden kiraz, vişne, armut, erik,üzüm, pikanın dişi çiçekleri, erkek çiçekleri,Antep fıstığı, fındık, ceviz, kestane,böğürtlen, ahududu, dut, kivi, lahana, havuç,turp ve soğanlarda çiçek durumu salkım, elmave çilekte ise kimoz dur.

• Tohumlu bitkilerin çoğalmasında rol oynayan ikigametten biri microgamet tir.• Mikrogametler erkek organların anterlerindebulunan çiçek tozu keselerinde (loculus,microsporangium) oluşmaktadırlar.

• Erkek organlar olgunlaşınca anterlerdeki polenkeselerinde çiçek tozu ana hücreleri(microsporocyte) oluşmaktadır.• Çiçek tozu ana hücrelerinin çekirdekleri (2n)önce mayoz sonra mitoz olmak üzere iki kezbölünerek 4 çekirdek oluşur.• Daha sonra hücre zarları oluşarak bir anahücreden haploid (x) kromozom sayısına sahipdört ana hücre (tetrat) oluşmaktadır.• Bunların her biri genç mikrosporlardır.

• Mikrosporlar polen keseleri içinde gelişmeyebaşlarlar.• Hücre zarları kalınlaşır ve çekirdekleri bölünerek(mitoz) iki çekirdekli çiçek tozları oluşur.• Bu çekirdeklerden büyük olanı, çiçek tozuborusunun gelişmesinde rol alan vegetatifçekirdek, küçük olanı ise döllenme için gerekliolan generatif çekirdektir.

• Bazı bitkilerde generatif çekirdektozlanmadan önce, çiçek tozları dinlenmehalinde halinde iken, bölünerek iki generatif(erkek gamet, microgamet) ve bir vegetatifçekirdekten oluşan üç çekirdekli polen tozlarıoluşur.• İki çekirdekli polenlerde generatifçekirdeğin, çimlenmiş çiçek tozunda veyapolen tüpünde, bölünmesi ile erkek gametleroluşur.• Bu nedenle çimlenen çiçek tozlarına erkekembriyo (male gametophyte) dedenilmektedir.

• Tohumlu bitkilerin çoğalmasında rol oynayanikinci gamet macrogamettir.• Makrogametler dişi organın yumurtalığındabulunan tohum taslaklarında oluşurlar.• Tohum taslaklarının sayısı, karpel sayısına veher karpeldeki tohum taslağı sayısına bağlıolarak değişmektedir.• Genellikle her tohum taslağında bir tekyumurta ana hücresi (megasporocyte) oluşur.

• Tohum taslağı, embriyo kesesinin oluşum yeridir.• Yumurtalığın iç yüzeyinde, karpellerin placentadenen bir kısmı gelişerek tohum taslağını (ovul)oluşturur.• Bir tohum taslağı, onu plasentaya bağlayangöbek bağı (funiculus), iç göbek (chalaza),nusellus (megasporangium) ve nusellusu dıştansaran yumurta zarı (integument) olmak üzere 4kısımdan oluşmuştur.• İntegümentler arasında kalan açıklığa “kapıcık(micropil)” denilmektedir.

• Diploid nusellus hücrelerinden, mikropile yakınolan bir hücre daha fazla gelişerek yumurta anahücresini oluşturur.• Bu ana hücreden, çiçek tozu ana hücrelerindeolduğu gibi, ilk bölünme mayoz olmak üzere ikikez bölünme sonucu haploid (x) kromozomsayısına sahip bir sıra halinde 4 adet hücreoluşur.• Bu hücrelerin her birine “megaspor (gon)” denir.• Micropyl tarafındaki üç megaspor dejenereolur, 4. megaspor nusellus içinde gelişerekembriyo kesesini oluşturur.• Bu nedenle bu megaspora embriyo kesesi anahücresi “(megagamet)” denir.

• Megagamet hacim olarak genişlerken çekirdeğiikiye bölünür ve her biri ayrı kutuplara çekilir.• Bu çekirdekler de ikişer kez bölünerek herkutupta 4 er tane olmak üzere 8 çekirdekliembriyo kesesi oluşur.• Kutuplardaki 4 er çekirdekten birer tanesiembriyo kesesinin ortasına doğru ilerler.• Polar çekirdek denilen bu iki çekirdek bir süresonra birleşip kaynaşarak diploid (2x)endosperm çekirdeğini oluştururlar ve döllenmeoluncaya kadar çekirdek halinde kalırlar.

• Kutuplardaki çekirdekler etrafında sitoplazmatoplanır ve zarları oluşarak hücreye dönüşürler.• Micropyl tarafındaki kutup hücrelerinden içtaraftaki yumurta hücresi (oospher) olarakgelişir.• Diğer iki hücre sinergid hücreleridir. Karşıkutuptaki hücreler antipod hücreleridir. Bunlardöllenmeden biraz önce kaybolurlar.• Bu aşamalardan geçen embriyo torbasına sahipdişi organlar döllenme olgunluğuna erişmişlerdir.• Bazı türlerde olgunlaşmış dişi organınstigmasında çiçek tozlarının çimlenmeleri içinşeker içeren bir sıvının salgılanması, dişi organıntozlanmaya hazır olduğunu göstermektedir.

Tohum ve tohum taslağı

oooDöllenmenin ilk koşulu tozlanmanın olmasıdır.Erkek organ başçığında olgunlaşan çiçektozlarının (polen) dişicik tepesi üzerinetaşınmasına “tozlanma” denir.Böcekle tozlanan bitkilere “entomophyl”bitkiler, rüzgarla tozlanan bitkilere ise“anemophyl” bitkiler denir.

• Elma, armut, ayva, erik, kiraz, vişne, şeftali,badem nar, incir, domates, biber, patlıcangibi türler böcekle tozlanan bitkiler grubuna,fındık, ceviz, pikan, dut, kestane gibi monoik,hurma ve antep fıstığı gibi dioik türlerrüzgarla tozlanan bitkiler grubuna örnekgösterilebilir.

Böcekle tozlanan türlerde;• Çiçekler erseliktir.• Taç yapraklar renkli, güzel kokulu vegösterişlidir.• Çiçeklerin çoğunda balözü (nektar) salgılayanbezler vardır.• Anterleri ve stigmaları küçük, çiçek tozlarıaz, iri ve yapışkandır.

Rüzgarla tozlanan türlerde;• Bu bitkiler genelde bir cinsli çiçekleresahiptir.• Çiçekleri gösterişli değildir.• Taç yaprakları ya hiç yok, (pikan, ceviz) ya daçok küçüktür (apetalous).• Nektar salgılamazlar.• Stigmaları geniş ya da çok parçalı vepürüzlüdür.• Erkek organlar büyük ve polen sayısı çokfazladır.• Polenler küçük, kuru ve hafiftir.

Böceklerle tozlananmeyve türlerinden elmaçiçeğiRüzgarla tozlanan meyvetürlerinden ceviz erkekçiçekleri

• Çilek, kivi, kestane ve bazı erik çeşitleri hemböceklerle ve hem de rüzgarlarlatozlanabilmektedirler.• Bir çiçeğin dişi organı kendi çiçek tozları iletozlanabildiği gibi, aynı bitki veya başka birbitki (aynı veya farklı çeşitten) üzerindekiçiçeklerin çiçek tozları ile detozlanabilmektedir. Buna göre bitkiler“kendiyle tozlanan” ve “yabancıylatozlananlar” diye sınıflandırılırlar.

Tozlanma; çiçektozlarının dişicik tepesiüzerine taşınması

• Dişi organların aynı çeşide ait çiçeklerinçiçek tozları ile tozlanmasına “kendiyletozlanma”, aynı türe (veya başka bir türe) aitbaşka bir çeşidin çiçek tozları iletozlanmasına “yabancıyla tozlanma” denir.• Kendiyle tozlanma veya yabancıyla tozlanma,çoğu kez, erkek ve dişi organların (veyagametlerin) olgunlaşma zamanlarına göredeğişir.

• Erkek ve dişi organların aynı zamandaolgunlaşmalarına “homogamy”, farklızamanlarda olgunlaşmalarına “dichogamy”denir.• Dichogamy gösteren bitkilerde erkekorganların, dişi organlardan önceolgunlaşmasına “protandry”, dişi organlarınerkek organlardan önce olgunlaşmasınada“protogeny” denir.

• Monoik ve dioik türlerde dichogamy çokyaygındır. Örnek; fındık, ceviz, pikan, Antepfıstığı.• Hem protandry hem de protogeny gösterentürlere “heterodichogamy” adı verilmektedir.Örnek; Antep fıstığı, fındık, ceviz.• Erkek ve dişi organların aynı andaolgunlaşmalarına ise “homogamy” denir.

• Çiçeklenme zamanı havanın çok serin, sıcak,nemli, kuru, yağışlı, sisli ve rüzgarlı olması,tozlayıcı böceklerin cins ve miktarı tozlanmaüzerine olumlu ya da olumsuz etkigöstermektedir.• Hava durumu tozlanmayı sağlayan böceklerin,özellikle arıların aktivitelerini etkiler. 10 o Cnin altındaki sıcaklıklarda, yağışlı ve rüzgarlıhavalarda arılar kovanlarından çıkmazlar.

• Protogeny veya protandry gösterenbitkilerde ürün alınabilmesi için esas çeşitleaynı zamanda çiçek açan başka çeşitlerindeyetiştirilmesi gerekmektedir.• Bu amaçla yetiştirilen çeşitlere “tozlayıcıçeşit” denir.

Dölleyici çeşit seçiminde dikkat edilmesigereken unsurlar;• Dölleyici çeşit bol çiçek tozu oluşturmalı vepolenlerin çimlenme oranı yüksek olmalı.• Dölleyici çeşidin çiçek açma zamanları uzunve ana çeşitle aynı zamanda olmalı• Bölge için ekonomik önemi olan standart birçeşit olmalı• Dölleyici çeşit erdişi çiçek yapısına sahipolmalıdır.

• Erkek ve dişi gametlerin birleşmesine döllenmedenir.• Dişi organın stigması üzerine gelen polenlerstigma salgısını absorbe ederek çimlenir.• Polendeki porların birinden polen tüpügelişmeye başlar.• Polen tüpü salgıladığı kütilaz enzimiylestigmanın epidermis hücrelerini eriterek stiliçine girerek stil dokusu tarafından beslenerekve stil dokusunu eriterek ovaryuma doğruilerler.

• İki çekirdekli polenlerde, vejetatifçekirdeğin arkasından polen tüpüne geçengeneratif çekirdek bölünerek iki tane gametoluşturur.• Polen tüpü uzayarak tohum taslağına ulaşır.

Polen tüpü embriyo kesesine üç farklı yerdengirebilir;1. Microphylden (porogamy)2. Şalazadan (chalazagamy)3. İntegümentlerden (aporogamy)• Polen tüpü embriyo kesesine girdikten sonrataşıdığı generatif çekirdekleri (gamet)embriyo kesesine bırakır.

• Erkek gametlerden birinin yumurta hücresininçekirdeğiyle birleşmesi sonucu zigot (2x,döllenmiş yumurta hücresi) oluşur.• Diğer gametin 2 polar çekirdekle birleşmesi ileendosperm çekirdeği (3x) oluşur.• Erkek gametlerin dişi gamet ve polarçekirdeklerle birleşmesine “çifte döllenme”denir.

Tozlanmavedöllenme

Çiçek tozu çim borusunun oluşması ve çifte döllenme

• Tozlanma şarttır ancak her zaman döllenmeile sonuçlanmaz.• Polenin çimlenmesi gerekmektedir.• Polen tüpünün embriyo kesesine girecekkadar gelişmesi gerekmekte ve bu süresonunda yumurta hücresinin canlı kalmasıgerekir.

• Bu koşullar genelde iklim koşullarının, özelliklehava sıcaklığının etkisiyle düzenlenir.• Optimum sıcaklık düzeyinin altında ve üstündekisıcaklıklar, polenlerin çimlenmesi, polen tüpününembriyo kesesine ulaşması ve dişi gametin canlıkalma süresini olumsuz etkilemektedir.• Düşük ve yüksek sıcaklıklarda döllenme oranıdüşer ve verim azalır.

• Bahçe bitkileri, döllenme özellikleribakımından oldukça farklılık gösterirler.• Eğer bir çeşit kendi çiçek tozları iledölleniyorsa “kendine döllenme” (autogamy);başka bir çeşidin veya çeşitlerin çiçek tozlarıile döllenmesine de “yabancı döllenme”(allogamy) denir.

Kendine Döllenen meyve vesebzelerYabancı Döllenen Meyve veSebzelerKayısı Elma İncir HavuçŞeftali Armut Hurma KerevizNektarin Kiraz Avokado TurpVişne Erik Böğürtlen IspanakAyva Badem Ahududu LahanaPortakal Ceviz Çilek BrokkoliBezelye Pikan Üzüm SoğanDomates Zeytin Karpuz KabakFasulye Muz Kuşkonmaz MarulFındıkBamya

• Kendi çiçek tozları veya yabancı çiçek tozlarıile döllenme erkek ve dişi gametlerin aynı yada farklı zamanlarda olgunlaşmasındankaynaklanırsa da, esas neden morfolojik,sitolojik ve genetik yapının etkisi iledüzenlenen “kısırlık” ve “uyuşmazlıklardır”.

• Çiçeklerde erkek ve dişi gametlerin oluşum vegelişmeleri her zaman normal olmamakta, kısırlık(sterility) adı verilen bazı olumsuz gelişmeler demeydana gelmektedir.• Kısırlık; morfolojik noksanlıklar veyayetersizlikler nedeniyle maydana gelen“morfolojik kısırlık”, genetik ve stiplozmiknedenlerle meydana gelen kısırlık olmak üzere ikigruba ayrılır.

• Eşey organlarının yapısal (morfolojik)noksanlıkları veya yetersizlikleri nedeniyleoluşan kısırlıklara “morfolojik kısırlık” denir.• Bu yapı noksanlık ve yetersizlikleri, dişi ya daerkek gametlerden birinin veya her ikisininbirden oluşumunu ve gelişiminiönleyebilmektedir. Örnek; Washington navelportakalı.

• Genetik ve sitoplazmik nedenlerle oluşan başlıcakısırlık şekli erkek kısırlığıdır (male sterility).• Erkek kısırlığını meydana geliş nedenlerine göre“genetik”, “sitoplazmik”, “genetik-sitoplazmik”erkek kısırlıkları olarak üç grupta toplayabiliriz.• Erkek kısırlığı daha çok domates,fasulye vesoğanlarda görülür.

• Eşey organları ve gametleri normal yapıdaoldukları ve yaşama gücünde döllenmiş tohumoluşturabilme yeteneğinde bulunduklar halde ,genetik yapı nedeniyle, çiçek tozu ile dişicikborusu arsındaki karşılıklı etkileşme sonucu,çiçek tozlarının çimlenmesinin veya çiçek tozuborularının dişicik borusu içindeki gelişmelerininengellenmesine “eşeysel uyuşmazlık”(incompatibility) denir.

• Eğer bir bitkinin çiçek tozları, kendi dişiçiçeklerini veya aynı çeşide ait diğer bitkilerindişi çiçeklerini dölleyebiliyorsa buna “kendineuyuşmazlık” (self incompatibility) bir çeşidinçiçek tozları aynı tür içindeki diğer bir çeşitidölleyemiyorsa buna da “birbiriyle uyuşmazlık”(cross-incompatibility) denir.

• Döllenmenin iki önemli ürünü vardır;1. Tohum2. Meyve

• Döllenme olsun veya olmasın, içinde embriyoyutaşıyan tohum taslahına “tohum” denir.• Döllenme sonrasında oluşan zigot bölünerekembriyoyu oluşturur.• Sürgün ucu (plumule), kök ucu (radicle) ve bu ikiucu birbirine bağlayan geçiş bölgesinde çenekyapraklar veya tohum yaprağı denilenkotiledonlar bulunur. Geçiş bölgesinin sürgünucu kısmındaki tarafına “epikotil”, kök ucutarafına ise “hipokotil” denir.

• Embriyo torbası içinde embriyo gelişirkentohum taslağıda gelişerek yumurtalıkboşluğunu doldurur.• İntegümentler (yumurta zarları) gelişip tohumzarını (testa) oluştururlar. Böylece tohumgelişimini tamamlamış olur.

• Normal olarak meyve, döllenmiş çiçeğinyumurtalığından veya yumurtalıkla birlikte diğerçiçek organlarından oluşur.• Döllenmeden sonra gelişmeye başlayan gençembriyo tarafından üretilen hormonlar (GA3,IAA), döllenmiş çiçeklerin ve genç meyvelerindökülmesini engeller, yumurtalık ve yumurtalığayakın olan dokuların meyve halinde gelişmesineneden olarak “meyve tutumu” nu gerçekleştirilir.

• Dişi organın sadece yumurtalığının gelişmesi ileoluşan meyveye “gerçek meyve” denir.• Çiçek sapı, çiçek tablası ve çiçek örtüsü gibiçiçeğin diğer organları da yumurtalıklabirleşerek meyveyi oluşturabilirler, bumeyvelere “yalancı meyve” denir.• Elma, armut, ayva, çilek, dut, incir gibi meyveleryalancı meyvelerdir.

• Meyve yapıları çiçek yapıları ile yakındanilişkilidir.• Kayısı, şeftali, kiraz, vişne, elma, armut,portakal, badem gibi meyve türlerinin;domates, biber, patlıcan, bamya gibi sebzetürlerinin çiçeklerinde tek bir dişi organ (birveya çok karpelli) vardır.• Bir tek dişi organın yumurtalığından gelişenmeyvelere “basit meyve” denir.

• Çilek, ahududu ve böğürtlen gibi meyvetürlerinin çiçeklerinde çok sayıda dişi organvardır.• Çiçek tablası üzerinde toplu halde bulunan budişi organların yumurtalıkları gelişerek küçükmeyveler oluşturur.• Bu şekilde bir çiçeğe ait çok sayıdakiovaryumlardan oluşan meyveye “toplu meyve”(aggregate) denir.

• Dut, incir ve ananas gibi meyve türlerirasemoz çiçek durumuna sahiptirler.• Çiçek salkımı çiçek ekseni üzerinde birbirineçok yakın olarak yerleşmiş çok sayıdakiçiçeklerden oluşmuştur.• Bu çok sayıdaki birbirinden bağımsızçiçeklerin ovaryumlarından oluşmuş meyveye“çoklu meyve” (multiple) denir.

• Meyvenin gelişmesi sırasında meyveyapraklarından (karpel) yapılmış olanyumurtalık duvarı gelişerek meyve duvarını(perikarp) oluşturur.• Perikarp 3 farklı tabaka halinde farklılaşabilir.• En dışta “ekzokarp” (veya epikarp), ortada“mezokarp” ve en içte “endokarp” tabakasıbulunur.

• Fındık, ceviz, kestane gibi meyve türlerindeperikarp farklılaşmış ve sert bir yapıkazanmıştır. Bu meyvelere “sert kabuklumeyveler” (nut) denir.• Kayısı, şeftali, erik, kiraz, vişne gibi meyvetürlerinde ise perikarp üç tabaka halindefarklılaşmıştır. Ekzokarp meyve kabuğunu,mezokarp ise etlenip sulanarak meyve etinioluşturur.• Tohumun üzerini sert bir kabuk gibi örtenendokarpa sahip bu meyve türlerine ise “sertçekirdekli meyveler” (drupe) denir.

• Eğer üzüm, biber ve domatesde olduğu gibiperikarp tamamen yumuşak ise, bu meyvetürlerine “üzüm” (berry) denir.• Elma, armut, ayvada perikarpın iç kısmı“core” denilen kıkırdağımsı bir yapıyasahiptir. Bu meyve türlerine de “yumuşakçekirdekli (pome) meyveler” denir.

• Döllenme olmadan tohumsuz meyve oluşumuna“partenokarpi” bu şekilde oluşan tohumsuzmeyvelere de “partenokarp meyve” denir.• Örnek; Muz, armut, portakal, Trabzonhurması, yenidünya, incir, hıyar, patlıcan.

• Asmalarda partenokarpi tohum taslaklarınınanatomik yapısı ve erkek organların morfolojikyapısına göre 3 farklı tipte ortaya çıkmaktadır.1. Stimülatif Partenokarpi; Embriyo kesesininkusurlu oluşması nedeniyle, döllenme olmaksızınçekirdeksiz tene tutumuna stimulativepartenokarpi adı verilmektedir.2. Vegetatif Partenokarpi; Partenokarpik olarakmeyve tutumunun asmalarda rastlanan ikinci birşeklidir. Tohum taslaklarının şekli tamamenbozuk olup sadece dış integümentler gelişmiştir3. Fakültatif Partenokarpi; Normal embriyokesesine sahip olunmasına rağmen, çiçek yapılarıanormal, polen tozu çimlenme kabiliyetleri düşükasma çeşitlerinde rastlanmaktadır.

• Asmalarda çekirdeksiz tane tutumunun farklıbir şeklidir.• Döllenme normal olarak meydana gelmekte,döllenmeden sonra normalde 2 hafta süre ilezigotta meydana gelmesi beklenenbölünmelerin olmaması sonucunda, embriyogelişmesi dumura uğramaktadır.• Örnek; Sultani çekirdeksiz, pembeçekirdeksiz, yuvarlak çekirdeksiz ve perletteüzüm çeşitleri.

• Mekanizması tam olarak açıklanamamıştır.• Çekirdeklerin gelişmesinde tozlanma vedöllenme normal olarak meydana gelir.• Zigot ve endosperm gelişmesi ise tamamendumura uğrar.• Boş çekirdekli oluşum, ana bitki tarafındankontrol edilen genetik bir faktördür.

• Normal olarak tohum döllenme sonucuoluşmaktadır.• Döllenme ile zigotik tohum oluşumuna“amfimiksiz” denir.• Ancak bazı durumlarda, tohum döllenmeolmadan da oluşabilmektedir.• Döllenme olmadan gametik hücrelerden (2n veyan) tohum oluşuman “apomiksiz” denir.• Tohumun döllenmesiz olarak yumurtahücresinden oluşmasına “partenogenesis” adıverilmektedir.• Eğer tohum antipot veya sinergit hücrelerindenoluşursa buna “apogamy” denir.

• Embriyo kesesini çevreleyen nusellus veyaintegüment hücrelerinden biri diploidembriyo kesesi oluşturabilir. Buna “apospory”ve bu yolla oluşan embriyolara da“adventitious” embriyo (nuseller embriyo)denilmektedir. Örnek; Turunçgiller.• Bir embriyo kesesi içinde çeşitli yollarlabirden fazla embriyo oluşmasına ise“poliembriyoni” denir.

Kaynak olarak “Genel Bahçe Bitkileri”kitabından faydalanılmıştır.Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Eğitim,Araştırma ve Geliştirme Vakfı Yayınları No:5

• Bu sunum www.bahcebitkileri.orgsitesine yüklenmiştir.