TÜRKMEN ADATY KLASSYK SAZYNDA TOPLUMLYLYK ...

Ylmy ýolbaşçysym we halypamKompozisiýa kafedrasynyň uly mugallymyZ. O. Jumagulyýewa öz minnetdarlygymybildirýärin.AMANGELDIÝEWA ABADANTÜRKMEN ADATY KLASSYK SAZYNDATOPLUMLYLYK MESELESI“SALTYKLAR” SAZ TOPLUMYNYŇMYSALYNDAAşgabat – 2008

M A Z M U N YGIRIŞ 3BIRINJI BÖLÜM.§1. “Saltyklar” saz toplumy we onuň türkmen saz 7mirasyndaky orny.§2. “Saltyk” sözüniň etimologiýasy. 10§3. Sazyň döreýiş taryhy. 14§4. “Saltyklaryň” gözbaşy bolan “Artyknyýaz atly ýarymamanmy” aýdymynyň döredijisi hakynda. 22§5. “Saltyklaryň” dörän döwürleri. 24§6. “Saltyklar” bilen baglanyşdyrylýan rowaýatlardakysýužetleriň beýleki sazlaryň rowaýatlary bilen meňzeşlikleri. 25§7. “Saltyklaryň” bölümleri we ol bölümleriňhalypa sazandalaryňatlary bilen baglanyşdyrylmagy. 28IKINJI BÖLÜM. „Saltyklar“ sazlarynyň (I-VIII) kompozisionaýratynlyklary.Saltyk I 39Saltyk II 52Saltyk III 62Saltyk IV 76Saltyk V 92Saltyk VI 100Saltyk VII 114Saltyk VIII 122NETIJE 123ULANYLAN EDEBIÝATLAR 131

GIRIŞTürkmen milli saz sungaty uzak taryhy ewolýusiýany geçdi weasyrlaryň dowamynda diýseň özboluşly hem-de spesifiki žanr-stilistikialamatlary özüne siňdirdi. Türkmen halkynyň saz mirasynyňaýratynlyklarynyň biri hem, özünde milli (ýagny, özüniň folklordöredijiligini) we agzeki (dilden-dile geçýän) däpleriň professionaldöredijiligini, hem-de aralyk-milli professional gatlagy (ilkinji nobatdaepos) jemlenýänligidir. 1Türkmenistanda professionalizmiň aýratynlyklary dutarda,gyjakda, gargy tüýdükde ýerine ýetiriji – sazandalaryň, aýdymçybagşylaryň ýerine ýetirijilik döredijiliginde aýdyň görünýär.Aýratyn döredijilik kämilligi, obraz (keşp) mazmunynyňçuňlugy, äheň we ritmiki baýlygy ösen gurluşy bilen dutar eserleritapawutlanýar. Dutar sazlarynyň aglaba bölegi bagşylaryňrepertuaryndan alnan özboluşly instrumental “işlenilme” eserleritutýar. Bular bilen bir hatarda dutar instrumental mukamlar we beýlekiösen instrumental toplum sazlary ýörgünlidir.Sazandalaryň repertuarynda aýratyn orny toplum sazlaryeýeleýär. Olaryň hataryna aýratyn eserlerden durýan “Mukamlar”,“Kyrklar”, “Saltyklar” toplum sazlary, şeýle hem toplumyň içindäkieserler: “Hajygolak”, “Burnyaşak” we başgalar. Toplumda sazlaryňbirikmesiniň prinsipleri dürli-dürlidir, ýagny, gurluşynyň, perdäniň,äheň, mazmunynyň umumylygy we ş.m.Biziň maksadymyz türkmen klassyk saz mirasynyň ajaýypýadygärlikleriniň biri – başlangyç gözbaş-modeliň improwizasiýalarybolan, özünde 7 (çaklamalaryň birinde 8) sany aýratyn sazy saklaýan“Saltyklar” saz toplumyny öwrenmekdir.Bu işde toplumyň genezisini ýüze çykarmaga, onuň döreýiştaryhyny we formirlenmegini yzarlamaga toplumyň tapawutlanýanaýratynlyklaryny forma we forma emele getirmäniň nukdaýnazaryndankesgitlemäge, iň bir çylşyrymly we gutarnykly, owadanlygy boýunçanusga bolup durýan bu türkmen klassyk sazynyň esasy konstruktiwpikirini ýüze çykarmaga synanyşdyk.“Saltyklar” saz toplumy eýýäm köp wagt bäri gözlegçileriň,ilkini nobatda folklorçylaryň we etnoinstrumentalistleriň ünsüni özüneçekip gelýär. Bu baradaky maglumatlar W.Uspenskiý weW.Belýaýewiň (“Turkmenskaýa muzyka” t-1), A.Rejepowyň(“Mukamlar”), Ş.Gullyýewiň (“Turkmenskaýa muzyka naslediýe”),A.Ahmedowyň we A.Saparowyň (“Dutaryň sazy kalbymyň owazy”),Ç.Jumaýewiň (“Turkmenskaýa professionalnaýa instrumentalnaýamuzyka” a/r diss.) işlerinde berilýär. “Saltyklary” öwrenmekde1 «История музыки Средней Азии и Казахстане» М., 1995 atly kitap boýunça klassifikasiýa berildi.

N.Hojageldiýew we S.Artykow, A.Durduýew, G.Öwezow ýalyžurnalistler, ýazyjylar uly goşnat goşdular.Ady agzalan awtorlaryň işlerinde we makalalarynda toplumyňgelip çykyşy barada umumy gipotezler, aýratyn-aýdym görnüşiniňdöreýşi, bu eser bilen baglanşykly halk sazandalarynyň gürrüň berýänrowaýatlary, toplumyň formirlenmegine gatnaşan bagşylaryň wesazandalaryň atlary agzalyp geçilýär. Şeýle häsiýetli saz parametrleri,ýagny: gurluşynyň, heňiniň, ritmikasynyň görnüşleri, perde ösüşi,forma emele getirme, toplumlylygyň soraglary we ş.m. türkmeninstrumental sazlaryny öwrenijileriň üns merkezinden häzirlikçeuzakdadyr.Işiň dowamynda biz birnäçe meseleler bilen çaknyşdyk, olaryňçözülmediklerini bolsa, türkmen saz-biliminiň häzirki zaman ösüştapgyrynda ylmy meseleleri ýerine ýetirmeklikde uly kynçylyklarydöredýär. Bu – türkmen klassyk instrumental sazlary bilen baglanşyklyterminologiýanyň (adalgaşynaslygyň) ýeterlikli derejede işlenilmänligiwe milli saz mirasymyzyň nusgalaryny derňew etmekligiň usullarynyňýoklugy sebäplidir.Türkmen saz ylmynyň bu gatlagyndaky gözlegler ýaňy başlandy.Esasan hem alymlar Ý.Osipowyň, J.Gurbanowyň, S.Iwanowyň alypbarýan tejribeli işleri görkezerliklidir.Öz işimizde biz käbir aýdylyp geçilen çaklamalary (olaryň birbölegi söhbetdeşlikleriň esasynda ýüze çykdy), şeýle hem,Ermenistanyň, Russiýanyň, Özbegistanyň, Gazagystanyň,Azerbeýjanyň sazşynaslary: W.Belýaýew, W.Winogradow,N.Tagmizýan, N.Şahnazarowa, F.Karamatow, Wyzgo-Iwanowa,T.Gafurbekow, A.Muhammetow, N.Mamedow we başgalar tarapyndanişlenilen derňew usullaryny ulandyk.Işimiziň gurluşy girişden, iki bölümden, jemlemeden, 48 sanyedebiýatlaryň sanawyndan we “Saltyklar” saz toplumynyň ählisazlarynyň nota geçirilen goşandyndan ybarat.Girişde gözlegiň esasy meseleleri bellenilýär, edebiýatlaraseredilýär, gözlegiň materialy we usuly görkezilýär.Birinji bölüm – “Saltyklar” saz toplumynyň döreýşi we ösüşihakynda maglumatlar taryhy nukdaýnazardan toplumyň derňewinebagyşlanýar we özünde 7 sany paragrafy saklaýar:§1. “Saltyklar” saz toplumy we onuň türkmen saz mirasyndakyorny;§2. “Saltyk” sözüniň etimologiýasy;§3. Sazyň döreýiş taryhy;§4. “Saltyklaryň” gözbaşy bolan “Artyknyýaz atly ýarymamanmy” aýdymynyň döredijisi hakynda;§5. “Saltyklaryň” dörän döwürleri;

§6. “Saltyklar” bilen baglanyşdyrylýan rowaýatlardakysýužetleriň beýleki sazlaryň rowaýatlary bilen meňzeşlikleri;§7. “Saltyklaryň” bölümleri we ol bölümleriň halypasazandalaryň atlary bilen baglanyşdyrylmagy;Bu bölümde türkmen sazyny öwrenijiler W.Uspenskiý weW.Belýaýewiň, Ç.Jumaýewiň. Ş.Gullyýewiň, A.Rejepowyň, belliýazyjylar we žurnalistler A.Aşyrowyň, S.Öwezowyň, Ý.Berdiýewiň,A.Durdyýewiň, H.Durdyýewiň, N.Hojageldiýewiň we S.Artykowyň,ajaýyp türkmen filology S.Atanyýazowyň, taryhçy A.Jikkiýewiňişlerinde getirilen “Saltyklar” saz toplumy baradaky, onuň ýerineýetirijileri, çaklanylýan awtorlary ulanyldy. Şeýle hem belli sazandalar,saz söýüjiler, ýagny, Türkmenistanyň halk artisti Akmyrat Çaryýew(toplumy tutuşlygyna ýerine ýetirýän häzirki zaman dutarçylarynyňbiri), ÝÇSMI-nyň mugallymy N.Meredow, TMK-nyň mugallymyÝ.Rejepow, Lebap welaýatyndan belli gargy tüýdükçi, dutar ussasy,sazanda W.Gubalyýew, Garabekewül etrabynyň mekdep mugallymy,saz muşdagy R.Dolyýew dagylar bilen geçiren söhbetdeşliklerimizdäkimateriallar ulanyldy.Ikinji bölümi sekiz sany analitiki etýudlaryň seriýasy düzýär.Olarda her bir sazyň gurluş aýratynlygy, forma emele gelmegi,perdetonal guramasy (organizasiýa) aýratynlykda seredilip geçilýär.Ondan başga-da, derňew toplumyň sazlarynyň umumy konstruktiwpikirini hödürlemäge, gurlyşyň we heňiň derejesinde toplumyňbölümleriniň aragatnaşygyny kesgitlemäge, äheň integrirlemepursatlaryny açyp görkemäge çalyşýar. Derňewiň dowamynda milligündogar (şol sanda türkmen) poeziýasynyň formalary we kanonlarybilen deňeşdirmeler getirilýär.Netijede “Saltyklar” saz toplumynyň esasy tipiki aýratynlyklarykesgitlenilýär, bu eseriň özboluşly saz hadysa hökmünde gündogarmanodiki pikirlenişine häsiýetli bolan alamatlary, türkmen çeperçilikmedeniýetiniň däpleri bilen şertlendirilmegi nygtalýar, makamat weýewropa sazynda emele gelen toplumlaýyn formalar bilen analogiýalar,deňeşdirmeler getirilýär.Nota goşandynda berilen “Saltyklar” eseriniň nota geçirilen sekizsazy aýratyn gymmatlyga eýedir. Olaryň alty sanysy TMK-nyňmugallymy Ýazmyrat Rejepow, iki sanysy onuň ýolbşçylygynda“Saltyk” – I, II “Sazyň taryhy we nazarýeti” bölüminiň talybyBegmyradow Azat, “Saltyk” - III- gözlegiň awtory tarapyndan ýerineýetirildi. Ilkinji üç “Saltyk” Pürli Saryýewiň ýerine ýetirmegindäkiýazgy esasynda, Saltyk IV Mylly Täçmyradowyň ýerine ýetirmgindäkiwariant esasynda, Saltyk V-VI Çary Täçmämmedowyň, Saltyk VIIPürli Saryýewiň, Saltyk VIII Akmyrat Çaryýewiň ýerineýetirmegindäki ýazgylar esasynda nota geçirildi.

“Saltyklar” saz eseriniň ähli bölüminiň nota ýazgylary entekçykarylmandy.Bu ýerine ýetirilen işde Türkmenistanyň halk artisti TMK-nyňmugallymy Akmyrat Çaryýewe we TMK-nyň mugallymy ÝazmyratRejepowa aýratyn minnetdarlyk bildirýäris.BIRINJI BÖLÜM§1. “SALTYKLAR SAZ TOPLUMY WE ONUŇTÜRKMEN SAZ MIRASYNDAKY ORNYTürkmen instrumental sazlarynyň ähli görnüşleriniň içinde dutarsazlary görnükli orny eýeleýär.Dutarda ýerine ýetirilýän eserleriň köpdürliligi geň galdyrýar:“At çapan”, “Kepderi”, “Göroglynyň at oýnadyşy” ýalyimprawizasion-öýkünme sazlardan başlap, aýratyn çuňlugy wemazmunynyň pelsepeliligi bilen tapawutlanýan (“Ýedi manzar”,“Burnyaşak”, “Humarala”, “Ýandym” we ş.m.) uly göwrümli eserlereçenli.Bir bölümli (öz içinde iki, üç we köp böleklere bölünýän) şeýlehem köp bölümli toplumlaýyn dutar sazlary duş gelýär. Köp bölümlisazlardan şu indikileri belläliň: “Hajygolak”, “Burnyaşak”, “Ýandym”,“Uzuklar”, “Teşnit”, “Saltyklar”. Sazlaryň bir bitewi topluma birikmedüzgünleri dürli-dürlidir.Özboluşly saz kyssaly toplumlary umumy programmalymazmuny bilen baglanşykly eserler düzýär. Olaryň hatarynda“Uzuklary”, ýagny – Näzik, Uzuk we Lälik (käbir çaklamalardaTuzuk) atly gopuzda ussatlyk bilen ýerine ýetirip bilýän üç gyz doganbaradaky eseri aýtmak bolar.Toplumlaýyn dutar eserleriniň beýleki görnüşine adatça, aýratynýerine ýetirilýän, özbaşdak eserleri degişli, ýöne olara haýsydyrbirmeňzeş alamat bardygy esasynda halk sazandalary tarapyndanumumy at berilýär. Mysal üçin, “Mukamlar” ady bieln atlandyrylýanähli eserler özünde “mukamlama”, ýagny, şol bir äheňiň - “Kyrklarperdesindäki modeliň dürli görnüşleriniň wariantlary çalynýan aýratynbölümi saklaýar.Umumy alamatlary boýunça birikdirilen eserleriň hataryna“Gyrklar” toplumynyň eserlerini goşmak bolar:1. Garry gyrk2. Ýandym gyrk3. Döwletýar gyrk4. Selbinyýaz gyrk5. Keçeli gyrk

6. Dilim gyrk7. Mendag gyrkÇaklamalaryň birinde, “Gyrklar” eserleriniň hataryna “Keltegyrk” hem goşulýar diýlip bellenýär.Halk sazlaryny ýerine ýetirijileriň sazlaryny bir toparabirikdirmeleriniň esasy alamatlarynyň biri hem olaryň bir umumyperde esasynyň (“Kyrklar perdesi”) bardygydyr, şeýle hem ähli eserlerüçin umumy bolan eksponirleýji heň bölüminden kulminasiýanytaýýarlaýan özüş tapgyryndan geçmän göniden-göni şirwanakonstruktiw aýratynlygydyr.Köp bölümli “Saltyklar” sazy ýedi sany (Akmyrat Çaryýewiňaýtmagyna görä sekiz) aýratyn sazlardan düzülen toplum bolupbaşlangyç – Saltyk I-iň wariantlary jogaplary (nezire) döredijiliköýkünme görnüşindedir. Aýdylyşyna görä, toplumyň başlangyç sazy“Artyknyýaz atly ýarym amanmy?” atly aýdymyň instrumentalwarianty bolup durýar. Onuň awtory türkmenleriň saltyk tiresindenbolan bir sazanda diýlip çaklanylýar. Sazlaryň hersi (I- VII) birşahsyýet bilen, ýagny, XIX asryda ýaşap geçen meşhur bagşysazandalaryňatlary bilen baglanyşdyrylýar. Biziň respondentlerimiziňberen maglumatlarynda käbir sazlaryň awtorlarynyň atlary gabatgelmeýär. Bu barada §7-de aýdylan.Saltyklary düzýän sazlaryň yzygiderliligi,tertibi berksaklanylýar. Düzgün bolşy ýaly, toplum ähli bölümleri bilelikde ýerineýetirilýär. Emma toplumyň käbir aýratyn ýerine ýetirmeklik däplerihem bardyr. Meselem, ilkinji üç bölümi (Saltyk I-II-III), şeýle hemGarry saltyk (Saltyk VII) özbaşdak ýerine ýetirilýär.“Saltyklar” saz toplumyny türkmen sazandalaryny tehnikataýdan iň çylşyrymly wirtuaz sazlaryň biri hasaplaýarlar. “Saltyklaryň”ähli sazlaryny yzygider tutuş ýerine ýetirmeklik diňe öz hünärine ussathünärmene başardýandyr. Sazandalaryň aýtmagyna görä, eserleriňçylşyrymlylygy onuň uly göwrümliligi bilen (toplum yzygiderliarakesmesiz 17 minutdan gowrak wagtyň dowamynda ýaňlanýar)eksponirleýän Saltyk I-den kulminasion jemleýji Garyy saltyga çenliumumy ösüş arhitektonikasyny düzmekligiň zerurlygy, şeýle hemtehnika taýdan çylşyrymlylygy örän takyk melizmatikasy bilenbaglanşyklydyr.“Saltyklaryň” ussat ýerine ýetirjileriniň hatarynda öňkisazandalar Mylly Täçmyradow, Çary Täçmämmedow, Pürli Saryýew,häzirki sazandalardan Türkmenistanyň halk artisti Akmyrat Çaryýewdagylar degişlidir.Toplumyň sazlary üýtgeşik ritm baýlygy haýalladylýan weçaltlandyrylýan depgininiň gezekleşmesi we sazyň üýtgeşik süýjüligibilen tapawutlanýar. Sazyň häsiýeti onda beýan edilen duýgular barada

örän jaýdar sözler W.Uspenskiniň türkmen sazlary baradakykommentariýalarynda aýdylýar. “Saltygyň” toplgundyryjy eserlerinde(159 sah.) iki sany aşyk ýüregiň uzak aýralygyndan soňky biri-birinegowuşmak islegleri beýan edilýär”.Türkmen aýdym-sazlarynyň her biriniň döreýiş taryhy, adynyňgelip çykyşy barada alymlaryň, sazandalaryň, türkmen bagşysazandalarynyňbirnäçe çaklamalary bar.Her bir ussat sazanda ozaldan dowam edip gelýän halk sazlarynaözüçe çemeleşipdir, olara birnäçe üýtgeşiklikler girizip timarlapdyr,ýa-da şol saza meňzeş bolan täze nusgasyny döredipdir. Şonuň bilenbir wagtda, olar şol bir sazyň öňki görnüşlerini hem saklapdyrlar wetoý-meýlislerde “bu pylany bagşynyň çalyşy, bu-da pylany bagşynyňçalyşy” diýip, şol bir sazy dürli görnüşlerde ýerine ýetiripdirler. Buýagdaý türkmen saz sungatynda däbe öwrülipdir we şeýlelikde birsazyň dürli-dürli görnüşleri emele gelipdir. Şeýle sazlaryň biri“Saltyklardyr”.Häzirki wagta çenli bize belli bolan ajaýyp, kämil dutarsazlarynyň arasynda “Saltyklar” toplumlaýyn ýerine ýetrilýän eserdir.Bu işimizde biz “Saltyk” sözüniň etimologiýasy, sazyň döreýşi,saltyklar saz toplumy hem-de onuň bölümleriniň derňewi we olaryňarasyndaky tapawutlar barada birnäçe soraglara jogap bermägesynanyşdyk.§2. SALTYKLAR SÖZÜNIŇ ETIMOLOGIÝASYIlki bilen biz “Saltyk” sözüniň etimologiýasy baradaky soragyňüstünde durup geçmekçi. Bu soraga biz rowaýatlaryň, gazetžurnallarda,ylmy-çeşmelerde bar bolan maglumatlaryň, Türkmen MilliKonserwatoriýasynyň halypa mugallymy Türkmenistanyň halk artistiAkmyrat Çaryýew, mugallym Ý.Rejepow, IÝSM internadynyň halypamugallymy Nepes Meredow, ussat tüýdükçi we dutar ussasy ýaşulyWellek Gubalyýew, şeýle hem Lebap welaýatyndan saz söýüji mekdepmugallymy R.Dolyýew dagylar bilen geçiren söhbetdeşliklerimiziň üstibilen jogap bermäge synanyşdyk.Umuman, biziň toplan maglumatlarymyzda “saltyk” sözüniňmanysyny aşakdaky çaklamalar esasynda düşündirýärler:1) Saltyk – tiräniň ady2) Saltyk – seljuk diýmek3) Saltyk – adam adyBu çaklamalardan: “Saltyk”- tiräniň ady - diýen çaklama biziňpikirimizçe hakykata golaý gelýär. Toplanan maglumatlardakyçaklamalary gysgaça şu çyzgyda görkezýäris.

t/nTiräniňadyShema № 1BagşynyňadyDurugşanaýalabagyşlanypdyrSaltykSeljukLakamA.GulmuhammedowM. Kösäýew+Ş. Gullyýew +W.UspenskiýW. Belýaýew+S. Atanyýazow +S. ArtykowN. Hojageldiýew+ + +A. Durdyýew +Ç. Jumaýew +A. Çaryýew +N. Meredow + +. B. Gubaşyýew +. G. Öwezow +. P. Dolyýew++ (boýyuzynadamlar)“Saltyklar” sözüniň etimologiýasy baradaky gyzykly maglumatySoltanşa Atanyýazow özüniň “Şejere” (Türkmeniň nesil daragty) atlykitabynda berýär. Onda şeýle diýilýär: “Saltyklar” diýen meşhurtürkmen mukamlar toplumyny dünýä beren bu urugyň ady ärsarylardawe olamlarda saklanyp galypdyr. Onuň wekilleri häzir Çarşaňňy weGarabekewül etraplarynda, köp bölegi bolsa Owganystanyň Akja weŞybyrgan welaýatlarynda ýaşaýarlar. Alymlar bu etnik ady tirebaşynyňady bilen baglanyşdyrýarlar. Meselem, W.A.Gordlewskiý ErzurumdaXIII asyrda Saltyk diýen türkmen halkynyň höküm sürendiginibelleýär. Taryhdan mälim bolşyna görä, 1263-1264-nji ýyllarda seljukoguz-türkmenleriniň bir bölegi Saltyk babanyň baştutanlygynda Krymagöçüpdir. Ýöne biziň pikirimizçe, tiräniň ady adam adyndan däl-de,tersine, şol belli şahslaryň atlary saltyk diýen etnonimden dörän bolsagerek.”Abdylhekim Gulmuhammedow we Mäti Kösäýew dagy saltyksözüni seljuk diýen adyň üýtgän görnüşi diýip hasap edýärler, ýöne bupikiri hem ylmy taýdan esaslandyrmak zerur.Biz saltyk diýen ady ikä bölüp, onuň sal bölegini gunlaryň saltaýpasynyň adyna syrykdyrmakçy (sal sözüniň manysy belli däl).Azerbeýjan alymy G.Geýbullaýew ony (sal ýa-da zal sözüni) gadymygunlaryň bir taýpasynyň ady hasaplaýar we bu etnonimiň Rostowoblastynda Don derýasynyň çep goşandy bolan Sal derýasynyň, Salskşäheriniň, Sal sährasy (Сальская степь) diýen giň territoriýanyň,

Azerbeýjandaky Salian şäheriniň atlarynda saklanandygyny belleýär.Munuň üstüne Altaý we Keremowa ülkelerindäki Salaýyr atly şäheriňhem-de dagyň atlaryny hem goşmak mümkin. 2Saltyk sözüniň gelip çykyşy (etimologiýasy) barada Ç.Jumaýewöz dissertasiýasynda şeýle diýýär: “Saltyk“ sözüniň gelip çykyşybaradaky sorag köp gözlegçileriň ünsüni özüne çekdi, şunuň bilenbaglanşykly hem dürli pikirler döredi. Meselem, N.Hojageldiýew weS.Artykow saltyk sözüni iki sany çaklama bilen baglanyşdyrýarlar,ýagny, bu sazyň belli bir ýaşa ýeten aýala bagyşlanmagy wesazandanyň bu eseri öz taýpasyna bagyşlamagy bilen baglanyşdyrýar.A.Durdyýew bolsa bu eseri türkmen şahyry Gurbanaly Magrupa degişlidiýip hasap edýär.Şonuň üçin hem biz saltyk sözüniň türkmenleriň haýsy etnikitoparyna degişlidigini anyklamagy makul bildik. Saltyklaryň ärsarylaradegişlidigini edebiýat çeşmeleri şaýatlyk edýär. Bu G.Karpowyň weS.Atanyýazowyň işlerinde bellenip geçilýär. Türkmen nusgawy şahyryMollanepes özüniň bir goşgusynda türkmenleriň taýpalarynyň atlarynysanap geçýär, olaryň arasynda saltyklaryň hem ady tutulýar.Mukry, olam, sakar, saltyk, ärsary hem garkyny,Garakölde sen deý gözel ýa-ha bolgaý bolmagaý.ýa-da,Ýüz müň sakar, saltygym,Baryp kylar derbe-der.Şeýlelikde, “saltyk” sazynyň ärsary saltyklaryna degişlidiginitassyklamak bolar.” 3Tireleriň we taýpalaryň ady bilen baglanşykly bolan sazlar diňebir türkmenlerde däl, eýsem, gazaklaryň, özbekleriň we beýlekihalklaryň sazlarynda hem duş gelýär.Tireleriň we taýpalaryň ady bilen baglanyşykly bolan ýene-debirnäçe türkmen sazlary bar. Olar: “Ýylgaýlar”, “Mämiş gökleň”,“Baýat iline”, “Ybraýym şadilli”.Mundan başga-da “saltyk” sözüniň ärsary taýpasynyň birtiresiniň adydygyny (we bu eseri şol tireden bolan Magrupy atlybagşynyň döredenligi barada) Ş.Gullyýew “Türkmen sazy” weW.Uspenskiý, W.Belýaýew dagylaryň “Türkmen sazy” (I tom)kitaplarynda bellenip geçilýär.Ş.Gullyýewiň “Türkmen sazy” kitabynda şeýle diýilýär:“Gündogar türkmen taýpalary (häzirki Lebap welaýaty) esasan Amyderýanyň orta akymynda ornaşypdyrlar, XVIII-XX asyryň başlaryndaolaryň iň köp sanlysy ärsarylar bolupdyr (ser. TSSR-iň taryhy, 1960.2 S.Atanyýazow. ”Şejere”. (Türkmeniň nesil daragty)3 Ç.Jumaýew. Türkmen adaty gural sazy dissertasiýanyň awtoreferety. Daşkent, 1993.

s.12-13). A.Jikgiýewiň ýazmagyna görä (191, s.279-281) “XVIII-XXasyryň başlarynda ärsarylar özüniň köpsanlylygy we jem bolupýerleşendikleri sebäpli Buhara emirlikleriniň syýasatyna uly täsirniýetiripdirler, olarda nöker gullygyny alyp barypdyrlar, şeýle hem dolyözbaşdaklykdan peýdalanypdyrlar. Ownuk türkmen taýpalary (esgi,garkyn we başg.) olara ýakyn oturmaga synanyşypdyrlar.” XIX ayryň70-nji ýyllarynda bu ýerlerde geçirlen agtaryş işleriniň netijesinde olýerde bar bolan 94 müň köşk-eýwanlaryň 89 müň sanysy türkmenlere,60 müň sanysy bolsa diňe ärsarylara degişli bolupdyr (ser.Mätgeldiýew S. 1980, s.25). Bu öňegidişli ýagdaýlar ärsarylaryň sazsungatynda hem bolup geçipdir.” 4Diýmek, ylymda, sungatda, medeniýetde bahasyna ýetipbolmajak uly goşantlary türkmenleriň ärsary taýpasy hem goşupdyr.ÝÇSM internadynyň halypa mugallymy Nepes Meredow“Saltyklar” sazy barada gürrüň berende onuň adynyň gelip çykyşynyiki sany çaklama bilen baglanyşdyrýandygyny aýtdy:1) Saltyk – adamyň lakamy;2) Saltyk – bir sazanda adamyň ady bilen baglanşykly.N.Meredow ikinji çaklamasynda Saltyk atly bir sazandanyňbaşyndan geçiren rowaýaty gürrüň berdi.§3. SAZYŇ DÖREÝIŞ TARYHYSazyň döreýşi baradaky rowaýatlaryň köpdürliligineseretmezden, olaryň ählisiniň esasynda bir sýužet ýatyr. Olardan mysalgetireliň: Sungatşynas Allaberdi Durdyýew “Türkmen sesi” gazetiniň№:11-nji sanynda “Nesilleriň kalbyna ýaň salan “Saltyklar” atlymakalasynda saltyk sazynyň döreýşi baradaky şu rowaýaty gürrüňberýär:“XVIII asyryň ikinji ýarymynda Ahal iliniň Durun hem Mehinobalarynda tekeler bilen ýemreliler garyşyk ýaşaýarlar. Ýogsam,baryp-ha tekeleriň serkerdesi Keýmir Kör bilen ýemreli-garadaşlylaryňserkerdesi Ugurly hanyň Ahaly eýelemek ugrundaky çaknyşyklaryndansoň ýemreliler Maňgyşlaga, Amyderýanyň aşak akymyna tarapçekilipdiler. Ýöne, Durun hem Mehin obalarynda welin ýemrelileriňhas oturymly käbir tireleri entek bardylar.Asly durunly, türkmeniň ýemreli taýpasynyň saltyk tiresindenbolan Meredaly ýemreliniň ýeke perzendiniň ady Gurbanalydy. Ýöne,Meredaly ýemrelä ýekeje ogluna guwanmak miýesser bolmady. Ol4 Ş.Gullyýew. Türkmen sazy, Almaata, 2003.

ýalňyz perzendi on ýaşyndaka dünýeden ötdi. Meredaly ýemreliniňaýaly bolsa, heniz Gurbanaly çileden çykmanka ýogalypdy.Eneden-atadan mahrum bolan oglan öýlerinde ýeke galdy. Ýöneony durunlylar hor etmediler. Hüşür-zekat diýip, kimsi köýnek getirse,ýene biri balak, kimsi don, kimsi çäkmen, ýene biri çaryk getirdi.Garaz, on-on iki ýaşly Gurbanalyjyk iýmek-içmekdenem,geýmekdenem hor bolmady. Ol ata-enesinden galan ýegşerilip oturanoraçanyň gapysyny açyp-ýapýardy. Nirä gitse-de, agşamyna ataojagyna dolanardy. Gurbanaly on bäş - on alty ýaşyndaka onuň oraçasyeýýäm saz-söhbetiň mesgeni boldy. Çünki, Durun obasynyň aýdymsazahöwesek ýetginjekleri her gün diýen ýaly Gurbanalynyňoraçasynda ýygnanyşýardylar. Aýdym-saz edip göwün açýardylar.Gurbanaly olara öz düzen goşgularynam aýdyp berýärdi. Özgoşgularyny aýdym edibem aýdýardy.Meredaly saltygyň ogly Gurbanaly ýigit çykanyndan soň atüstünde gezmegi gowy görýärdi. Onuň şygyr düzüp şahyr bolmakarzuwam bardy, aýdym aýdyp bagşy bolmak höwesem bardy. Gerçekýigitlere baştutanlyk edip serdar bolmak hyýalam bardy.Şonuň üçin bolsa gerek, Gurbanaly jahyl çykansoň türkmentopragynyň köp ýerlerinde bolupdyr. Ilki Kerki etraplaryndaky obamedreselerinde okapdyr. Soň Hywada bilim alypdyr. Ahyrynda bolsaMaryda mesgen tutupdyr. Ol her ýerde bolsa-da şahyrçylyk bilenbagşyçylygy ýanyndan goýmandyr.Gurbanaly saltyk 35 ýaşlarynda Pendi ilinde Artyknyýaz atlysaryk gyzyna öýlenýär. Onuň bilen mylakatly ömür sürüp başlaýar.Emma kese ýerli garakçylar bilen bolan söweşde Gurbanaly ýesirdüşýär. Ol şol söweşde ýigitlere serkerdelik edipdir. Köp ýyllap hanyňzyndanynda ýatýar. Zyndanda onuň gözüni hynalaýarlar (gözi açyk,ýöne hiç zat görmeýär). Zyndandan kör bolup çykan şahyr-bagşy öziline nädip gitjekdigini bilmän ýörkä bir garyp bende Gurbanalyny özýurduna alyp gidýär. Olar belentli-pesli dag-baýyrlardan aşyp Pendiulusynyň çetinden girýärler. Dem-dynç alyp, çaý içip otyrkalarGurbanaly gapdaldaky ýoldan geçip barýan eşeklini saklap:“Dur gardaşym, senden habar alaýyn,Artyknyýaz atly ýarym amanmy?”diýip, öz aýaly Artyknyýazyň, obalarynyň hal-ýagdaýyny sorapaýdym aýdýar (şol aýdymy radioda Ata Orazow diýen bagşy ýerineýetirýär). Ana, şol aýdymyň ady ilki “Gurbanaly saltygyň aýdymy”,soň “Saltygyň aýdymy”, soňunda bolsa ýöne “Saltyk” bolýar. Çünki, olkalba täsir ediji, çygry gerimli aýdymyň goşgusyny hem sazynyGurbanaly saltyk döredipdi ahyry.

“Saltyk” atly aýdym sähel wagtyň içinde Pendi ulusynyňçäginden çykyp bütin Mara ýaýraýar. Soňra bolsa külli türkmeniň ähliýerine ýetýär.Gurbanlay saltyk dünýeden ötýär. Emma onuň döreden aýdymywelin wagt geçdigiçe rowaçlanýar. “Saltyk” aýdymynyň ýürekgopduryjy heňi (sazy) Amangeldi Göni, Gulgeldi ussa, Şükür bagşy,Kel bagşy, Täçmämmet Suhanguly, Mylly Täçmyrat, Pürli Sary, ÇaryTäçmämmet ýaly uly saz ussatlary tarapyndan ösdürilip ýedi bölümliiňňän inçeden sünnälenen ajaýyp saz eserine öwrülýär.Biziň şu günlerki diňleýän uly göwrümli, ýedi bölümli“Saltyklar” sazynyň hamyrmaýasyny baryp-ha, XVIII asyrdaGurbanaly Magrupynyň döreden “Saltyk” aýdymydygyna saza çuňdüşünýän bolaýmasaň, aňşyryp hem bolanok. Oňa “Saltyk” diýilmän“Saltyklar” diýlip köplük sanda aýdylmagynyň hem öz sebäbi bar.Çünki, ol saz ussatlarynyň zehin gazanynda gaýnapdyr. Şonyň üçindürli-dürli çalnyş usuly döräpdir. Şolaryň ählisi bir bitewi eserebirikdirilip ýerine ýetirilýär weli, şo-ol bir wagtky, ýagny iki asyragolaý mundan öň döredilen “Saltyk” (“Ýarym amanmy?”) atly aýdymonuň içinde bir bedre suwa bir çemçe süýt guýan ýaly bildirmängarylyp gidýär. Şonuň üçinem ol saza “Saltyklar” diýilýär. Gurbanalysaltygyň “Ýarym amanmy?” atly şygryna döreden “Saltyklar” saztoplumynyň bir bölüminden Sahy Jepbarow ýene-de aýdym ýasady.Onuň “Öpsem öldürerler – öpmesem ölem” diýip aýdýan aýdymynyňgönezliginiň Gurbanaly saltygyň “Ýarym amanmy?” diýen (“Saltyk”)aýdymydygynygaty üns berip diňlemeseň biler ýalam däl. Şular ýalyilki aýdym bolup soň saza öwrülen aýdymlar başga-da bar. “Hatyja”,“Ene”, “Sataşdym”, “Ýar gara gözli”, “Ýar derdinden”, “Häzerbegjan”,“Haýt ýykan”, “Balsaýat”, “Owadan gelin” we başgalar.Onuň tersine ilki saz bolup, soň şol sazyň bir parçasyna aýdymaýdylanlaram bar: “Hajygolak”, “Ýandym”, “Ýusup owgan”, “Burnyaşak”, “Dag arman”, “Çykdym güller”. Bir saza iki-üç aýdym hemaýdylýar: “Gyzyl injik” sazyna “Elden gider”, “Oýan”, “Gurbanbolaýyn”, “Burny aşak” sazyna “Geler sallana”, “Ne bag duýdy, nebagban” we başgalar.Gurbanaly saltygyň perzendi bolmandyr. Şonuň üçin ol özüneMagrupy (dünýäden namut geçen) lakamyny alypdyr.” 5Bu rowaýatda A. Durdyýew bu eseriň türkmen nusgawy şahyryGurbanaly Magrupa degişlidigi barada gürrüň berýär. Emma bu pikirbilen Ş. Gullyýew düýbünden ylalaşmaýar. Bu sazyň döreýşi barada A.Durdyýewiň gürrüň berýän rowaýatyna golaýlaşýan, emma düýbünden5 A.Durduýew. ”Nesilleriň kalbyna ýaň salan saltyklar”. ”Türkmen sesi” No:11

aşga Magrupy barada Ş. Gullyýew “Türkmen sazy” kitabynda şeýlediýýär:“W.A.Uspenskiý tarapyndan toplanan materiallaryň we häzirkizaman folklorçylaryň ýazyp alan aýratyn rowaýatlarynyňdyrgürrüňleriniň netijesinde bu topragyň (Lebap) bagşyçylyk sungatyhem-de geçmişde belli bolan bagşylary barada gymmatly maglumatlaryalmak bolar. Meselem, sarahsly Muhy bagşydan ýazylyp alnan birrowaýatda ärsarylaryň saltyk tiresinden bolan Magrupy atly bagşybarada gürrüň berilýär. Bagşynyň şan-şöhraty diňe bir ärsarylaryňýaşaýan Lebap ilinde ýaýraman, eýsem dürli ýerlerde hem meşhurbolupdyr. Magrupy köplenç Ýolötende ýaşaýan salyrlara gelip, olaryňtoýdur-baýramlarynda özüniň ussatlygyny görkezipdir. Bir gezekMagrupynyň ýaşaýan obasyna Eýrandan galtamanlar çozupdyr webeýlekiler bilen bir hatarda bagşyny hem ýesir tutup alyp gidipdirler.Ol ýerde ýerli halkyň soltanynyň gyzy Magrupa aşyk bolýar webagşynyň gaçyp gitmezligi üçin kakasyndan onuň gözüniň köredilmegini gazanýar. Aradan ýedi ýyl geçenden soň bir türkmenadamsynyň kömegi bilen kör bagşa bendilikden gaçmak başardýar weöz halasgärleri bilen ata Watanlaryna tarap ugraýarlar. Bir gezek irbilen, öz mähriban obalaryna ýarym günlük ýol galanda, olaryňöňünden bir kerwen çykýar. Magrupy olara öz ýaş gelni Artyknyýazysorap, aýdym bilen ýüzlenýär. Säher bilen öwüsýän ýeller bagşynyňsesini onuň obasyna çenli ýetirýar. Öz adamasynyň sesini eşidenArtyknyýaz gaýyn enesiniň ýanyna bu şatlykly habary ýetirmek üçinhowlugýar. Oglunyň dolanyp geljegine ynamy gaçan bagşynyň ejesi özgelniniň bu sözlerine ynanmaýar. Eýýäm günorta çagy Magrupy özýoldaşy bilen öýlerine gelýär. 6Bu berilýän rowaýatda Magrupy lakamly (meşhur diýmek)XVIII asyryň ahyry–XIX asyryň başynda ýaşap geçen meşhur ärsarybagşysynyň durmuşyndan hakyky bolan wakalar gürrüň berilýär. ” 7Amyderýanyň kenarynda ýaşap geçen saltyk tiresinden bolanMagrupy atly bagşynyň bu sazy döredenligi baradaky hut şu rowaýatyW.Uspenskiý we W.Belýaýewiň “Türkmen sazy” atly kitabynda hemaýdylyp geçilýär. “Bu rowaýatyň üsti bilen “näçe uzakda bolsa-dasöýýän adamsynyň ýakynlaşýandygyny ýüregiň duýup bilşinidüşündirýär” – diýip kitapda bellenip geçilýär.Lebabyň ýörite sungat mekdebiniň mugallymy G.Öwezow“Türkmen gündogary” gazetinde hödürlän, “Ýodalar, ýollar birleşip...”6 Türkmenistanyň milli golýazmalar instituty, inw No 928, s. 3-87 Käbir edebiýatçylar Saltyk bagşyny – Magrupyny şahyr Gurbanaly Magrupy bilen (1734/35-1810)çalyşýarlar (ser.TET. 1976, s. 164-170). Emma şahyr Gurbanaly Magrupynyň lebap bilen hiç-hilibaglanşygy bolmandyr. Ol Ahalda doglup, ömrüniň soňky ýyllaryny D.g. Türkmenistanda ýaşaýar weMaňgyşlakda ýogalýar. Ondan başga-da bu şahyr ärsarylaryň saltyk tiresinden däl-de, eýsemýemrelileriň magrup tiresinden bolupdyr (şu ýerden hem onyň şahyrçylyk lakamy gelip çykypdyr).

atly makalasynda “Magrup saltyk” barada şeýle diýýär: “Magrup –bagşynyň ady. Saltyk onuň tiresiniň hem-de obasynyň adydyr.Rowaýata görä, ol Buhara emirine ýesir düşýär. Buhara emiri aýdymaýdyp, saz çalyp bermegini buýranda ol ýüz dönderýär. Ony emirençeme gezek nökerlerine ýençdirýär, gamçyladýar, emma ol emirehyzmat etmekden boýun gaçyrypdyr. Şeýle bolansoň emir ony dutarybilen birlikde Eýran şasyna sowgat edýär. Ol bendilikde:“Ol (O) meniň saltyk ilimde,Alma, injir, narlar galdy”.Ýa-da,“Magrup, sygyndygym hudaýa,Tutuldym düşdüm bu taýa,Taňrym, ýetir gaşy ýaýa,Al ýaňakly ýarlar galdy”.diýip nalyş aýdýar. Onuň başga-da iki sany aýdymy biziňdöwrümize ýetip gelipdir.“Zemistanly ol bahar-ýaz,Aglar boldy dünýä malym,Galdy onda ördegu-gaz,Neneňsi geçer ykbalym?Allahymny ýada saldym,Dilu-bagrym tyglar boldum,Magrup aýdýar, aglar boldum,Bilsem, niçik geçer halym?”Magrup Saltyk on ýyllap Eýranda bendilikde bolýar. Şoldöwürde özüne aýdym aýdyp, saz çalyp bermekden boýun gaçyranlygyüçin, şa onuň gözüne nil dartdyrýar. Bendilikden gaçyp ele düşendebolsa, onuň aýaklaryny gaýnap duran garaýaga dykdyrýar. Bir gezekEýran şasy köp günlük oba gidende, bagşa rehimi inen bir kişi ony alypgaçýar. Uzak ýollary geçip, ony bir uly depäniň üstüne çykarypgaýdýar. Bagşy birnäçe wagt oturansoň, kerweniň jaň sesini edşidýärwe şol tarapa bakyp bäş keleme söz aýdýar:“Dur gardaşym senden habar alaýyn,Artyknyýaz atly ýarym amanmy?Serwi dek boýlaryň, aý dek ýüzleriň,Ak ýüzünde biten barym amanmy?Aby zemzem suwy, çeşme-bulagy,Amanmydyr gözleriň awlagy,Hindistanda biten rumy-tüwlegi,Samarkantda biten ýarym amanmy?..”we ş.m.

Häzirki Garabekewüliň Lamma obasynda ärsarylaryň saltyklardiýen tiresiniň hem-de şol ýerde “Saltygaryk” diýen ýabyň bardygynydabelläp geçesimiz gelýär.” 8“Saltyk” sazynyň döreýşi barada Lebap welaýatynyňGarabekewül etrabynyň “Şalyk” obasyndan bolan gargy tüýdük wedutar ussasy, şeýle-de belli köne tüýdükçilerden bolan, ýaşy 98-e girenWellek Gubalyýew öz gyzykly gürrüňlerini berdi. W.Gubalyýew köpsanly ýazgylary teleýaýlymlarda, radioda goýberilip, halkymyztarapynda söýlüp diňlenilýän ussat tüýdükçilerdendir. W.GubalyýewBaky Maşadow ýaly belli sazandalar bilen ýakyndan gatnaşyp, toýmeýlislerdebile çykyş edip, milli sungatymyzyň inçe yol-yodalarynykülterlän sazandalaryň biridir.Wellek baba “Saltyklaryň” döreýşini, şeýle hem adynyň gelipçykyşy barada şeýle gürrüň berdi:“Öňler obalarda birnäçe aryklar ýaşar eken. Aryk – tire diýmek.Şol wagtky Garabekewülde şeýle aryklaryň 86 sanysy bar eken. Ähliobalarda bolşy ýaly bu obanyň hem öz bagşysy bolupdyr. Onuň adySeýitöwez eken. Saltyk tiresinden bolanlygy üçin oňa Seýitöwez saltykdiýipdirler. Ol tebigy güýji bolan örän zehinli bagşy bolupdyr. Bubagşynyň Artyknyýaz atly aýaly bolupdyr. Seýitöwez saltyk çöleodunadyr, mal bakmaga gideninde öz ýarynyň adyna döreden buaýdymyny aýdýar eken. Onuň Artyknyýazyň adyna döreden buaýdymy dilden-dile geçip, halk arasynda ýaýrapdyr. Häzirki döwürdeýerine ýetirilýän “Saltyklaryň” aýdym görnüşi Seýitöwez saltygyň özýaryna bagyşlap döreden aýdymy bolmaly. Aýdymyň ady bolsaSeýitöwez bagşynyň tiresiniň ady bilen baglanşyklydyr. Saltyktiresinden bolan adamlar häzir Lamma obasynda ýaşaýarlar. 7 bölümli“Saltyklar” saz toplumy “Saltyklaryň” şu aýdym görnüşindengaýdypdyr. Bu aýdym özbaşdak dutaryň, gyjagyň, tüýdügiň ýanyndaaýdylypdyr”.Elbetde, bu rowaýatda hem Saltyk sazyny (aýdymyny)ärsarylaryň saltyk tiresinden bolan, bir bagşynyň döredenligi ünsiçekýär.“Saltyklar” saz toplumy baradaky gyzyklanmalar diňe birsazşynas, sazanda-bagşylaryň däl, eýsem ýönekeý saz söýüjileriň hemünsüni özüne çekýär. Saltyklar sazynyň döreýşi barada ýene-de şolGarabekewül etrabynyň ýaşaýjysy, mekdep mugallymy Rejep Dolyýewşeýle gürrüň berdi:“Saltyk” bu adamyň ady. Saltyk sazyny serkerde şahyrSeýitnazar Seýdiniň döwürdeşi, obadaşy bolan Saltyk atly bagşynyň8 G.Öwezow. ”Ýodalar ýolar birleşip”, Türkmen gündogary.

döreden sazy bolmaly. Bu bagşy öz ilinde atly bagşylaryň birihökmünde tanalypdyr.Saltyk bagşy çozuşlaryň birinde ýesir düşýär (S.Seýdi hem şolýesir düşenleriň içinde bar eken). Ýurduň hany ýesir düşenleriňarasynda ady belli Saltyk bagşynyň bardygyny eşidýär. Ony ýanynaçagyryp, öz ýurdunyň bagşysy bolmaga hödürleýär. Hanyň sözündenýüz öwürenligi sebäpli Saltyk bagşynyň bir gözüni kör, bir tarap elini,aýagyny kesip köne guýa taşlaýarlar. Saltyk bagşy şol agyrýagdaýynda bir saza hiňlenýär. Onuň bagtyna bu zaryn sesi eşidengeçip barýan bir kerwen gelip, ony halas edýärler. Öz obasyna dolanypgelenden soň Saltyk bagşy şol guýuda döreden heňini (Saltyk sazy) özşägirtlerine hiňlenip aýdyp berýär. Şägirtleri ony dutara geçirýärler.Şeýlelikde, sazyň ady Saltyk bagşynyň öz ady bilen baglanşyklybolupdyr.”Bu rowaýatda ilki “Saltyklaryň” aýdym görnüşinde däl-de,instrumental saz görnüşinde döredilendigi gürrüň berilýär. Biz beýlekitoplan maglumatlarymyzyň ählisinde diýen ýaly Saltyklaryň döreýşibir bagşynyň öz ýaryna bagyşlap aýdan aýdymynyň esasynda, ýagny şuwagtky “Saltyklaryň” aýdym görnüşiniň ilki döränligi bilendüşündirilýär. Bu aýdymda öz söýgüli ýaryna ýetmek isleýän bagşynyňhasraty görkezilýär. R.Dolyýewiň gürrüň beren rowaýatyndakyjezalandyrylyp guýa taşlanan bagşynyň agyr ýagdaýynda döreden heňibilen liriki görnüşdäki aýdymyň uly baglanşygynyň ýokdugynygörmek bolar.Umuman, saltyklar sazynyň döreýşi baradaky toplananmaglumatlar boýunça, biziň pikirimizçe, Ş.Gullyýewiň “Türkmensazy” kitabynda, W.Uspenskiý we W.Belýaýewiň “Türkmen sazy”kitabynda, G.Öwezowyň makalasynda gürrüň berilýän rowaýatlar(bolan waka) beýlekilere seredende hakykata ýakyn görünýär. Sebäbiähli çaklamalarda Saltyk sazynyň tiräniň ady bilen baglanşygy ýa-dasaltyk atly (lakamly) bir bagşy tarapyndan döredilenligi bellenipgeçilýär.

§4. “SALTYKLARYŇ” GÖZBAŞY BOLAN “ARTYKNYÝAZ ATLYÝARYM AMANMY” AÝDYMYNYŇ DÖREDIJISI HAKYNDAÝokarda berlenlerden başga-da, biz birnäçe halypa bagşysazandalarymyzwe saz söýüjilerimiz bilen Saltyklar dogrusyndasöhbetdeşlikleri geçirip, sazyň döreýiş taryhy barada dürlimaglumatlary topladyk. TMK-nyň halypa mugallymy, Türkmenistanyňhalk artisti Akmyrat Çaryýew şeýle gürrüň berdi: “Saltyk sözi tiräniňady bilen baglanşykly. Saltyk sazynyň özenini kimiň döredenligi bellidäl. Halypamyň (Ç. Täçmämmedow) aýdyşyna görä, Saltyklar saztoplumy sekiz bölümli bolup, soňkusy aýdym görnüşli (“Ýarymamanmy?”) bolmaly. Soňky 8-nji Saltyk beýleki 7 Saltygyň arasyndahem getirilip bilner. Sebäbi ol jemleýji häsiýetde bolup, göwrümiboýunça örän kiçidir. Bu saz toplumyň ähli bölüminde ähli ýollaryňalamatlary duýulýar. Meniň pikirimçe, “Saltyklar” ähli ýollaryňbagşylary tarapyndan edilen iş bolmaly.”Umuman toplanan maglumatlarda Saltyklary kimiň döredenligibarada şeýle çaklamalar bar:Shema№ 2t/nKim döredipdir1. A.GulmuhammedowM. Kösäýew2. Ş. Gullyýew Magrupy saltyk3. W.Uspenskiý Magrupy saltykW. Belýaýew4. S. Atanyýazow5. S. Artykow Saltyk lakamy alan bagşyN. Hojageldiýew6. A. Durdyýew Gurbanaly Magrupy(şahyr)7. Ç. Jumaýew8. A. Çaryýew9. N. Meredow Saltyk bagşy10. B. Gubaýew Seýitöwez saltyk11. G. Öwezow12. R. Dolyýew Saltyk bagşyBu çaklamalaryň ählisinde diýen ýaly Magrupy atly bagşynyňady tutulýar. Ärsarylaryň Saltyk tiresinden bolan Magrupy atlybagşynyň ”halypa-şägirt” mekdebiniň ýerine ýetirijilik däpleriniňgeçirilişini Ş.Gullyýew şeýleräk görkezýär:Shema№3XVIII-XX asyryň başy

Ärsary ýolySaltyk bagşy (Magrupy)(? - ?)Ärsary bagşy Seýit bagşy(? - ?) (? - ?)Jahangir bagşy Durdy bagşy Meretgurban bagşy(? - ?) (tak 1805-1871) (? - ?)Goç bagşy Bazar bagşy Kyrkar bagşy Atanyýaz bagşy Erdala bagşy Letipbagşy(tak.1850- (tak.1837-1913) Durdy ogly (tak.1855-?) (?-?)(?-?)1900) (1854-?)Öwliýäguly bagşy Goç oglyDöwlet bagşyErdala ogly(tak.1882-?) (1875-?)Netijede, “saltyk” sözi - bu türkmen tiresiniň ady bolupdyr diýençaklama biziň pikirimizçe dogry bolarly çemeli.§5. “SALTYKLARYŇ” DÖRÄN DÖWÜRLERIÝene-de bir gyzyklandyrýan soraglaryň biri hem bu sazyň haýsydöwürlere degişlidigidir. Bu barada ýaşuly W.Gubalyýew şeýle diýýär.“Bu aýdymyň döredilenine gaty kän wagt geçendir. ÄrsarylaryňAmyderýanyň boýuna göçüp gelenine 340 ýyl töweregi boldy. Buaýdym takmynan 270-280 ýyl töweregi mundan ozal dörän bolmaly.”Bu XVIII asyra degişli.Türkmen sazyny öwrenijiler W.Uspenskiý we W.Belýaýewdagylar bu sazy Nobatnyýaz bagşynyň döwrüne degişli diýipbelleýärler. Nobatnyýaz bagşy Halnyýaz, Durdy bagşy, Gara däligökleň, Jepbar bagşy, Kör gojaly dagylaryň ýaş döwürdeşleridir. Bubolsa XIX asyra degişlidir.

Ş.Gullyýew bu eser XVIII- XIX asyryň başlarynda ýaşap geçenmeşhur ärsary bagşysy Magrupynyň durmuşyndan hakyky bolanwakalar esasynda döräpdir diýip belleýär.Netijede, bizde bar bolan maglumatlara görä, bu eser XVIII-XIX asyrlara degişli bolmaly.§6. “SALTYKLAR” BILEN BAGLANYŞDYRYLÝANROWAÝATLARDAKYSÝUŽETLERIŇ BEÝLEKI SAZLARYŇ ROWAÝATLARY BILENMEŇZEŞLIKLERI“Saltyklar” sazynyň döreýşi bardaky getirilýän rowaýatlaryňköpüsinde diýen ýaly şol bir sýužet gürrüň berilýär. Ýagny, türkmenbagşysynyň öz il-gününi, maşgalasyny, öz ýaryny hiç bir baýlyga,soltanlyga, hiç bir şa gyzyna çalyşmaýandygy, her hili jeza çekse-de özsözünde durup, wepaly boljakdygyny gökezýär. Bu ýerde il arasyndaaýdylýan “ilim-günüm bolmasa, aýym-günüm dogmasyn” diýen atalarsözi hakyky türkmen adamsyna mahsus bolan hereketleriň üsti bilensubut edilýär.Türkmen halkynyň arasynda örän gysga, ýöne örän jaýdaraýdylýan bir rowaýat bar: “Hywa hanlarynyň birine hoja bagşylarynyňbiriniň ýerine ýetirmegine “Görogly” eposyndan käbir dessanlaryeşitmek miýesser edipdir. Şondan soň ol öz ýakynlaryna: “Indi, maňatürkmenleriň näme üçin beýle gaýduwsyz we garadangaýtmazlygydüşnükli – bu häsiýetleri olara bagşylar ýetirýär eken. Türkmenleri golastynda saklamak üçin şu bagşylary ýok etmeli eken” diýipdir(Altyýew N., 1990).Türkmen sazlarynyň (aýdymlarynyň) gelip çykyşy bilenbaglanşykly rowaýatlaryň ýene-de birnäçesinde “Saltyklar” baradakyrowaýatyň sýužetine ýakynlaşýan meňzeşikleri görmek bolýar.Meselem, Ş.Gullyýewiň “Türkmen sazy” kitabynda W.Belýaýew weW.Uspenskiýniň “Türkmen sazy” kitaplarynda XIX asyrda ýaşapgeçen sarahsly Döwletdurdy tüýdükçiniň ýiti zehini baradaky şurowaýat gürrüň berilýär. Bu rowaýat Magrupy saltyk bagşy baradakyrowaýaty ýadyňa salýar: “Döwletdurdy tüýdükçi diňe birTürkmenistanda däl, eýsem, Eýranda hem meşhur bolupdyr. Bir gezekonuň bu ýerdäki çykyşy Eýran şasyny haýrana goýupdyr. Sazandanyköşgünde galdyrmak üçin şa onuň gözüni kör etmek isläpdir. EmmaDöwletdurdy tüýdükçä bu ýerden gaçmak başardypdyr we öz ýurdunadolanyp, ol ýerde uzak wagtlap öz döredijiligini dowam etdiripdir.” Burowaýatda sazandanyň uly hormat goýulan ussat ýerine ýetirijiligi

ilen hat-da başga ýurduň hem şasyny haýrana goýmak başardanlygybarada gürrüň berilýär.Ussat ýerine ýetirijiligi bilen haýrana goýýan bagşysazandalaryňaýdymdyr-sazlarynyň döreýşi bilen baglanşykly döränýene-de bir rowaýatda şeýle gürrüň berilýär: “Hywa hany häli-şindi öztürkmenleriniň üstüne çapawulçylyk edýärdi. Bir çapawulçylykda onuňleşgeri tutuş bir obany sürüp hanyň huzuryna eltýär. Han leşgeriniňtutuş obany sürüp getirmeginiň aýratyn sebäbi bardy. Olar Hajysazandanyň obasynyň adamlarydy. Han Hajy sazandany öň üç gezekköşgüne çagyryp, öz sazandasy bolmagyny towakga edip kän ýalbardy.Hajy sazanda boýun bolmady. Ummasyz halat-serpaý hödürledi.Şonda-da Hajy köşk sazandasy bolmakdan ýüz öwürdi.Ynha bu gezek, Hajy sazandanyň obasynyň adamlaryny ýesirtutup getiren han, sazandany özüne boýun etmek üçin edendiginiaýdýar. Onda sazanda oňa: “Han, sen bendileri häziriň özünde boşat.Onsoň men saňa ýedi ýyl hyzmat edeýin. Ýedi ylyň içinde bir sazandaşägirt ýetişdirip bereýin” diýipdir. Han bu şert bilen ylalaşýar.Bir gezek han ir ikindinler ýatyp, ýaňy garaňky gatlyşandaukydan oýanýar we Hajy sazandany öz ýanyna çagyrýar. Sazandadutaryny düzüp çalyp başlaýar. Esli çalansoň han elini salgapsazandany saklaýar we bu çalýan sazlaryny öňem eşidendigini, oňaheniz eşitmedik sazyny çalmagy buýurýar. Sazanda dutarynyňgulagyny towlap, has belent heňlere tutdurýar. Han ýene-de sazysaklap, ýaňy ýatyrka gulagyna bir owaz gelendigini we şol sazy çalypbermegini talap edýändigini aýdýar. Sazanda handan bu owazyňnähilidigini soranda ol: “Şony bilmeseň sendenem bir bagşy bolarmy?”diýip gaharly jogap berýär. Hanyň dikdüşdiligini edip, gazabamünendigini gören sazanda heniz eşidilmedik owazlary gözläp çalypbaşlaýar. Han birdenem jellady çagyryp, sazandanyň kellesini almagy,ondan sazanda bolmaýanlygyny we barybir möhleti dolansoňgitjekligini aýdýar. Onda sazanda handan bir gije puryja bermeginitowakga edýär. Şol puryja berlen gijede Hajy sazanda öz şägirdi bilenbir saz döredýär. Ol saz hem pajygaly, hem buýsançly, hem begençli,hem gynançly saz bolupdyr.Ertesi Hajy sazanda şol sazy çalyp beripdir. Hajy sazandanyň birgijede döreden täsin sazy hany haýrana galdyrypdyr. Ýöne, hannamartlyk edipdir. Meniň köşgümden başga ýerde şeýle sazlarýaňlanmasyn diýip, Hajy sazandanyň barmaklaryny kesipdir. Şondansoň Hajy saz çalyp bilmändir. Ýöne onuň hanyň gazaby astyndandöreden sazyny şägirdi ile ýaýradypdyr. Özem sazandanyň adyna hem

onuň maýyplygyna baglanyşdyryp, ol saza “Hajygolak” diýip atdakypdyr. 1Görşümiz ýaly, bu rowaýatyň sýužetinde il-gününi halas etmeküçin türkmen bagşy-sazandasynyň özüniň pida edilmegine razybolanlygy, emma onuň jadyly owazlaryna aşyk bolan özge hanyň buajap, täsin mukamlaryň öz köşgünden başga ýerde ýaňlanmagynyislemese-de, sazandanyň döreden sazlarynyň baky ýaşandygy baradagürrüň berilýär.§7. “SALTYKLARYŇ” BÖLÜMLERI WE OL BÖLÜMLERIŇHALYPA SAZANDALARYŇ ATLARY BILEN BAGLANYŞDYRYLMAGY“Saltyklar” saz toplumynyň näçe bölümden ybaratdygy baradahem dürli-dürli maglumatlar bar. Meselem, Ç.Jumaýew bu sazy bäşbölümli diýip bellese, S.Artykow we N.Hojageldiýew, N.Meredowdagylar ýedi bölümli, A.Çaryýew bolsa bu sazyň sekiz bölümlidiginiaýdýarlar. Bu bölümleriň hersi bolsa aýry-aýry halypa sazandalaryňady bilen baglanyşdyrylýar. Biz olary şu aşadaky çyzgydagörkezmekçi.Shema № 4“Saltyklaryň” I-VIII bölümleriniň halypa sazandalaryň ady bilenbaglanşykly maglumatlarynyň çyzgysyS.Arykow,N.HojageldiýewÇ.JumaýewN.Meredow(AtaAblyýewiňaýtmagynagörä)A.ÇaryýewA.RejepowMaglumatlaryňawtorySaltyk-IŞyhybagşyJepbarsarykGulpakbagşyGulgeldiussaGarrysaltykGulgeldiS– II S– III S– IV S– V S– VI S– VII S- VIIIAmangeldiGöniHemra şyhMämmetmyratbagşyŞyhy bagşyHemraşyhŞyhybagşyŞyhybagşyKelbagşyGulgeldiussaAmangeldiGöniGulbakbagşyGulgeldiussaGulpakbagşyAly bagşyGulgeldiussaAmangeldiGöniMämmedibagşyHemra şyh AmangeldiGöniGulpakbagşyKepeläniňköri– – –?SarybagşyGulpakbagşy(GarrySaltyk)Garry saltykMämmedibagşy (Alybagşy)“Saltyklar” saz toplumynyň her bir bölümini döreden ussatsazandalar barada dürli maglumatlar bar. Bu yzygiderlilik baradaky––Aýdym“Ýarymamanmy”–1 A. Durdyýew. “Hajygolak”

çaklamalar hem tapawutlanýar. Bu ýerde “Saltyklaryň” bölümleri bilenbaglanyşdyrylýan jemi 12 sany ussadyň ady tutulýar. Bu ussatlaryňkäbirleriniň atlarynyň gysgajyk hem bolsa ömri we döredijiligi baradadurup geçeliň.Gulgeldi ussa(1833 – 1883-84)Biziň toplan maglumatlarymyzyň ählisinde “Saltyklar” saztopumynyň bölümleriniň biri bu ussat sazandanyň ady bilenbaglanyşdyrylýar.Ady belli sazanda, dutar ussasy, köp bagşy-sazandalaryňhalypasy, mukam dörediji Gulgeldi ussa barada rowaýatlar köp bolsada,saz öwrenijiler tarapyndan entek ýeterlik seslenme ýok diýen ýaly.Gulgeldi ussa barada berilýän maglumatlaryň köpüsi nesilden-nesilegeçen gürrüňlerden eşidilip ýazylan zatlardyr.Ýaşuly sazandalaryň aýtmaklaryna görä, Gulgeldi ussa 1834-njiýylda eneden bolup, 1884-nji ýylda aradan çykypdyr. Ol bary-ýogy 50ýaşapdyr. Şeýle az ýaşasa-da, ol Amangeldi Göni (1833-1879), Kelbagşy (1850-1923), Täçmämmet Suhanguly (1865-1942) ýaly ençemeezber bagşy-sazandalara halypalyk edipdir. Ş.Gullyýew “Türkmensazy” atly kitabynda Gulgeldi ussa Amangeldi Göniniň halypasy däl-deşägirdi bolupdyr diýip belleýär.Gulgeldi öz döwründe dutar ýasamaga diýseň ökde bolansoň,onuň adyna ussa lakamyny goşupdyrlar. Gulgeldi ussa AmangeldiGönä ussatlyk patasyny berende:– Sen biziň Babagammarymyz bolup ýetişersiň – diýipdir. Onuňaýdany dogry bolup çykypdyr. Gulgeldi ussa Amangeldi Göni bilenýaşytdaşrak eken. Amangeldi bir bada ata çykyp, türkmenleriň üstünehowp salýan gelmişekler bilen göreşip, güýjüni şoňa berýär. Gulgeldiussa bilen duşuşanyndan soň, ünsüni dutara berip başlaýar.Gulgeldi ussa mukam döretmäge-de zehinini siňdiren adam. Şoldöwür Gökdepede ýedi, dört, üç nusgaly mukamlar döretmek däbidöräpdir. Mukamyň her nusgasyny bir ussat sazanda döreder eken. Oňamysal edip bolsa “Saltyklary” görkezmek bolar. Şeýle köpçülikleýinsaz döredilmegi şol wagtyň iň bir oňat däpleriniň biri hökmündehasaplanylýar.Hemra ŞyhÝomut ýoluny gyjakda ýerine ýetirmekde öňüne adamgeçirmedik Ýylanly etrabyndan bolan Hemra gyjakçynyň (Hemra şyh)

ady bilen Saltyklar saz toplumynyň bir bölümi baglanyşdyrylýar. OlGaradäli gökleňiň döwürdeşi we onuň sazandasy bolupdyr.Gynansakda, bu ussat sazandanyň ýaşap geçen ýyllary baradakydegerli maglumatlary biz tapyp bilmedik. W.A.Uspenskiýniň toplanmateriallarynda Pirjan gyjakçydan ýazylyp alynan dört sany gyjaksazlarynyň awtory Hemra Şyh diýip bellenilýär: “Sümsüleli”, “Torgaýguş”, “Aýbibi” we “El göterdim”.Amangeldi Gönibekow(1830-34 – 1874-79-81)Gökdepäniň golaýyndaky Arap obasyndan bolan meşhur ahaldutarçysy Amangeldi Gönibekowyň durmuş ýoly we döredijiligibarada dilden-dile geçip saklanyp galan köpsanly gürrüňler habarberýär. “Bu gürrüňleriň birinde eýýäm ýaşlykdan dutarçy diýip ulyhormata mynasyp bolan Amangeldiniň ene topragyny daşkyduşmanlardan goramak üçin söweşe gatnaşanlygy barada aýdylýar. Birgezek onuň ildeşleri şeýle diýipdirler: “Amangeldi, bize senden başgadaduşmandan goranmak üçin gerçek ýigitler tapylar, sen bolsa sazsungatüçin ýaradylypsyň we öz sungatyň bilen adamlara şatlykpaýlamalysyň. Biziň saňa maslahatymyz – atdan düşde ýaraglary birgyra goý we saz-söhbetiň bilen meşgullan.” Amangeldi bu maslahatykabul edipdir we ömrüniň ahyryna çenli öz dutaryndan aýradüşmändir.” 2Amangeldi Orazaly ogly Amangeldi Göni XIX asyryň 30-njyýyllarynyň başy, 70-nji ýyllaryň ahyrynda ýaşap geçipdir. Öň belläpgeçişimiz ýaly, Amangeldi Göniniň Gulgeldi ussanyň halypasy ýa-daşägirdi bolanlygy barada örän dürli maglumatlar berilýär.W.Uspenskiý we W.Belýaýewiň “Türkmen sazy” (II tom)kitabynda, şeýle hem A.Rejepowyň “Gökdepe etrabynyň ruhysütünleri” atly kitabynda meşhur halypa dutarçy Amangeldi Göniniňagtygy, dutarçy Pirzalynyň ogly ahal-tekeleriniň hojasopy tiresindenbolan Amangeldi Göni barada hem maglumatlar bar. Ol 1972-87-njiýyllarda Gökdepäniň golaýyndaky Babarap obasynda dünýä inýär.Amangeldi öz kakasy Pirzalynyň elinde okaýar. W.Uspenskiý adydakylan Amangeldi Göniden şu aşakdaky eserleri ýazyp alýar: “Maralgeldi”, “Derdiňden”, “Heleý agysy”, “Nowgül”, “ Çep müşte”, “Dagarman.”W.Uspenskiý we W.Belýaýewiň “Türkmen sazy” (II tom)kitabynda “Saltyklar” saz toplumynyň bir nusgasyny döreden meşhurAmangeldi Göniniň halypa-şägirt mekdebinde özüniň uly täsirini2 Ş.Gullyýew “Turkmenskaýa muzyka”.

ýetiren şu üç sany ugry aşakdaky çyzgyda görmek bolýar:Shema№5Amangeldi Gönibek(1834-1874)Pirzaly Gulgeldi Batyr bagşy(1833-1883) (1836-1881)Amangeldi Gönibek Täçmämmet Suhangulyýew Sarybagşy(1878/87-1963) (1869) (1871-1934)Pürligyjakçy(1900-1971)A.Gönibekow baradaky gymmatly maglumatlary S.Öwezowyň“Gönibek” atly (1927., sah.23) işinde görmek bolýar. Bu ýerde şeýleýazylypdyr: “...Amangeldi Göni arap tiresiniň syçmaz neberesindenbolupdyr. Ol Nurberdi hanyň (teke hany) baş maslahatçysy we sagegnidi. Nurberdi han Amangeldiniň sözüne halkyň pikiri diýipdüşünipdir. Uly maslahatlaryň biri hem onsuz geçmeýärdi. Ol ussatsazanda, saz dörediji, söze çeper adam bolupdyr.” 3Amangeldi Gönibekow “Bike halan”, “Söýli halan”, “Ybraýymşadilli”, “Aýralyk mukamy” we ýene-de birnäçe sazlaryň awtoryhasaplanýar. (H.Durdyýew., 1982. s. 2-29; A.Durdyýew., 1993;Ý.Berdiýew., 1982, 1983). 4Amangeldi Gönibekowyň ýaşap geçen ýyllary baradakymaglumatlar hem dürli-dürlidir: 1830-1879; 1834-1874; 1834-1881;(H.Durdyýew, 1982. s.30; A.Rejepow, 1988). Bu meşhur sazandayňdoglan gününi anyklamak şu günki günde kyn mesele, emma, pajygaly3 S.Öwezow “Gönibek” (1927ý. s. 29)4Biziň salgylanýan maglumatlarymyzydaky agzalýan atlaryň awtorlary dilden-dile geçýänrowaýatlaryň we gürrüňleriň esasynda kesgitlenýändigini belläp geçesimiz gelýär. Şonuň üçinkäwagtlar bir eseriň dürli awtorlary döreýär.

Gökdepe söweşi bilen baglanşykly wakalar onuň dünýäden öten ýylynykesgitlemäge mümkinçilik berýär. Meselem, S.Öwezbaýewiň (1927.s.29) şol işinde şeýle gürrüň berilýär: “Ruslaryň Gökdepe galasynailkinji çozuş eden güni galanyň goragçylary üçin örän çykgynsyzýagdaý bolupdyr. Şol wagt Amangeldi Göni adamlary gaýduwsyzlygawe söweşe çagyryp, öňdäki söweşijileriň ýanyna howlugyp barypdyr.Emma, gala tarap süýşüp gelýän märekäni görüp, kybla seredip, özüneduşmanyň gala girip gelin-gyzlaryna, çagalaryna ezýet berşinigörkezmezligini Hudaýdan dileg edip başlaýar. Ertesi gün AmangeldiGönini şol ýerde ýüzüni ýere berip, edil Hudaýdan dileg edýän ýaly,emma öli halynda tapýarlar. Mälim bolşy ýaly, 1879-njy ýylyň 28-njiawgust (Alp-Arslan) aýynda general A.A.Lomakin tarapyndangozgalan bu ilkinji söweşde rus söweşijileri üstün çykdylar (IstoriýaTSSR, 1960, s.125). Hut şu senäni, ýagny, 1879-njy ýylyň 28-njiawgustyny Amangeldi Gönibekowyň ölen güni hasaplasa bolar. Beýiksazandanyň taryha giren ölmez-ýitmez sungaty, ussatlygy barada şuindiki gürrüňlerde eşitmek bolýar. 1900-njy ýylda Zakaspiý oblastynyňgeneraly A.N.Kuropatkin özüniň türkmen obalaryna adat bolangezelençleriniň birinde bir ýaşuly adam bilen gürrüňdeş bolupdyr.General ýaşulydan: “Gökdepe söweşinde näçe adam wepat boldy?“ –diýip sorapdyr. “Üç adam” – diýip ýaşuly jogap berýär. Ýaşuly onuňsoragyna düşünen däldir öýdüp, general ýene-de öz soragynygaýtalapdyr. Onda ýaşuly terjimeçä ýüzlenip şeýle diýipdir: “Generalaaýdyň, men onuň soragyna düşündim. Hawa, biz şonda örän köp adamjaýladyk. Ýöne biziň gelinlerimiz köp wagt geçmänkä, olary ýene-detäzeden dünýä inderdiler. Emma şol üçüsini weli dogurmadylar we indihiç wagt dünýä inmezem.” General şol üçüsiniň kimdigi bilengyzyklandy. Ýaşuly goja şonda ilki bilen Amangeldi Göniniň adynytutdy (S.Öwezbaýew. 1927, s.29).” 5Gulgeldi ussa, Amangeldi Göni we ýene-de birnäçe ussatlardangaýdýan ahal ýolunyň dutar ýerine ýetirijilik däplerini XX asyrdaolaryň şägirtleri dowam etdirdiler. Olaryň arasynda TäçmämmetSuhangulyýew (1864-1942), Mylly Täçmyradow (1885-1960),Amangeldi Gönibek-kiçi (1886-1963) we Pürli Saryýew (1900-1970)dagylar türkmen saz sungatynyň we medeniýetiniň öňdebaryjylarynaöwrüldiler. 6Jepbar SarykPendi ilinden bolan, Hajy bagşynyň döwürdeşi hasaplanýanJepbar bagşy ýa-da Jepbar saryk W.A.Uspenskiýniň habar bermegine5 Ş.Gullyýew “Türkmen sazy” 2003. s.145-1476 ŽaworalkowB. Larionow W. 1082. s.54-56, 223-227, 231-233

görä, saryklaryň horasanly tiresinden bolupdyr. Onuň şägirdi Alybagşy (Kepele körüň halypasy) ýaş oglan wagty ol eýýäm garry gojady(W.Uspenskiý, W.Belýaýew 1936, s.99). Rowaýatda aýdylşyna göräJepbar saryk alagaýyş (at üçin kümüşden şaý-sepler) atly bagşylaryňýaryşynyň gatnaşyjylarynyň biri boludpyr (şol ýerde: 1979. s.147;Gurbangylyjow Ç., 1986, s.71-76). Onuň bu ýaryşa gatnaşmagy bolsabagşy hökmündäki beýik derejesine güwä geçýär. Bagşynyň ýerineýetiren (repertuarynyň) köpsanly aýdymdyr-sazlary, birnäçe bagşynesilleiriniň üsti bilen bize ýetirilip, şu günki günde hem G.o.-G.b.Türkmenistanly bagşylaryň döredijiliklerinde esasy ýüz tutýaneserlerine öwrüldi. Jepbar bagşy diňe bir salyr-saryk ýolundaöňdebaryjy bagşysy bolman, eýsem, birnäçe aýdymlaryň awtory, şeýledeöň bar bolan aýdymlary täzeden işleýjisi bolupdyr. Meselem,“Türkmen sazy” kitabynyň I tomunda “Haýt ýykan” (Şeýdaýy) we“Bagşylar” (?) atly aýdymlaryň instrumental saz görnüşiniň notaýazgysy ýerleşdirilipdir. Bu sazlar bolsa Jepbar saryga degişli diýlipbellenilýär (ser. Uspenskiý W., Belýaýew W., 1979. s.65,128,147).Olaryň birinjisiniň sazy (“Haýt ýykan”) hakykatdan hem Jepar saryktarapyndan düzülen bolmagy mümkin. Ikinji aýdym (“Bagşylar”)barada aýdylanda bolsa, ol “Ala gaýyşly” aýdymynyň bir wariantybolup, biziň günlerimizde hem uly meşhurlyga eýedir. Bu ýerde Jepbarbagşy onuň awtory däl-de, eýsem, onuň ýerine ýetirijisi diýlipbellenmeli (aýdylmaly).” 7“Saltyklar” saz toplumynyň bölümleriniň biri hem “Jepbarsarygyň saltygy” diýip aýdylýar (Ç.Jumaýew dis.).Aly bagşyG.o-G.b Türkmenistan bagşylarynyň arasynda XIX asyryň birinjiçärýeginde döredijilik ýoluna düşen Aly bagşy uly meşhurlyga eýedir.Aly (A:ly, A:l) bagşy barada birnäçe köpdürli rowaýatlardyrgürrüňlerbar. Onuň “hakdan içen bagşy”, ýagny, onuň zehininiň hudaýtarapyndanlygy barda aýdylanlar ýöne ýerden däldir (GurbangylyjowÇ. 1986, s.62-67; Toşyýew O., 1994). Onuň Aly ady hem perişdeleri,ruhlary, ýagny, nesilsiz gudraty güýçlüleri aňladýan “al” (a:l) sözibilen baglanşyklydyr.Aly bagşy barada käbir maglumatlar “Türkmen sazy” kitabyndagetirilýär: “Aly bagşy Gara (şahyr) ogly (?) Marydan bolup, Garaşahyryň we Jepbar bagşynyň şägirtleri hasaplanýar. Kepele körüň bolsahalypasydyr” (Usp. Belýaýew, 1936, s.97). Ondan başga-da 1925-njiýylda W.A.Uspenskiý bilen duşuşan Şükür bagşy Aly bagşynyň şägirdiwe onuň bilen örän ýakyn aragatnaşyk saklan adam bolupdyr. Aly7 Ş.Gullyýew “Türkmen sazy”. s.132-133

agşy dünýäden ötmezden öňürti bolsa, Şükür bagşy bilen Hywa wePersiýa öz çykyşlary bilen gidipdirler (şol ýerde. 1979, s.127).“Türkmen sazy” kitabynda Aly bagşynyň ady we ýaşan döwürleri(beýleki meşhur bagşy sazandalar ýaly) awtorlar tarapyndan käbiraýdymlaryň “ýaşyny” (döwrüni) kesgitlemek üçin ulanypdyrlar.Meselem, “Ýandym Leýli” (Leýli-Mejnun, Andalyp), “Selbinyýaz” ,“Balsaýat” (Saýatly-Hemra), “Uzuklar” (?), “Näzikler” (?), “Kimbiler” (Kemine) (sazlary) aýdymlary Aly bagşynyň döwrüniňaýdymlary diýlip bellenýär. “Meýlis halar” we “Pelek ömrüm”(Magtymguly) aýdymlary bolsa, Aly bagşa çenli döwrüň aýdymlarydiýip bellenipdir (şol ýerde. s.66, 128-130, 140). 8S.Artykow we N.Hojageldiýew dagylar Aly bagşy barada şeýlediýýärler: “Saltyklar” saz toplumynyň bäşinji wariantyny Alybagşynyň aýdymy diýip çalýarlar. Aly bagşy XIX asyryň ahyrlaryndaMaryda ýaşan görnükli bagşy bolupdyr. Ol ýeke bir Maryda däl, eýsemTürkmenistanyň hemme ýerinde tanalypdyr. Ol “Saltyklaryň” sözlerineöz wariantyny goşup:Dur gardaşym senden habar alaýyn,Samarkantda biten narym amanmy? –diýen setirleri bilen başlanýan aýdymy aýdar eken.” 9Käbir çeşmelerde Aly bagşynyň başga adynyň (lakamynyň),ýagny, Gara oglan adynyň hem bolandygy barada aýdylýar.(Ç.Gurbangylyjow, 1986. s.62-67; Goşyýew O., 1994). XIX asyryň 60-njy ýyllarynda Merw türkmenleriniň tussaglygy astynda bolan fransuzofiseri G.Blokwiliniň berýän maglumatlarynda Garaoglan bagşynyňMerw oazisinde uly meşhurlyga eýedigini, şeýle hem onuň Aly bagşadegişlidigi barada aýdylýar (ser.Blokwil G. 1992, s.70). Bu ýerdebellemeli zatlaryň biri Garaoglan atly XIX asyrda Merw şahyrynyňýaşap geçenligini aýtmaly. Ony bolsa “Türkmen sazy” (Usp. Belý.)kitabynyň awtorlary Aly bagşynyň kakasy we halypasy diýiphasaplaýarlar. Saryklaryň tiresinden bolan Garaoglanyň (Gara şahyryň)salyr-saryk ýolunyň bagşylarynyň repertuarlaryndaky birnäçeaýdymlaryň goşgularynyň awtorydygyny biz bilýäris. Olaryň biri1925-nji ýylda W.A.Uspenskiý tarapyndan Garly bagşy Ilamanowdanýazylyp alnan “Maru-şahu-jahan” aýdymy, Garaoglanyň goşgularynaaýdylýan beýleki aýdymynyň ady “Garaoglanyň aýdymy”, bularyňikisi hem “Türkmen sazy” kitabynyň I tomuna girizilipdir, bu bolsaşahyryň bagşyçylyk sungaty bilen baglanşygynyň bardygyna şaýatlykedýär. Bu zatlaryň ählisi, Aly-Garaoglan bagşy we Garaoglan (Gara)şahyryň şol bir taryhy şahslardygyna güwä geçýär. Bir adamyň hem8 Ş.Gullyýew. “Türkmen sazy” s.133-1349 S.Artykow, N.Hojageldiýew “Saltyklar”//Edebiýat we sungat. 1958ý., sentýabr 27

sazanda-aýdymçy, hem şahyr bolmagy bu Gündogaryň proffesionalýerine ýetirijilerine häsiýetli bolan aýratynlyklaryň biridir. Bu ýagdaýtürkmen medeniýetiniň taryhynda hem örän ýygy-ýygydan duşgelýär. 10Kepele kör (Batyr bagşy)(1841 – 1881)S.Artykow, N.Hojageldiýew dagylar özüniň “Saltyklar”baradaky makalasynda bu saz toplumynyň bir bölüminiň Kepele körýa-da Kepeläniň köri diýen bagşynyň çalşy diýip belleýärler.XIX asyryň ahal bagşyçylyk sungatynda öçmejek yz galdyran,Gökdepe töwereklerinde ýaşap geçen bagşylaryň biri hem Batyrbagşydyr. Batyr bagşy ýaşlykdan kör ekeni. Ol akýusup tiresiniňkepele şahasyndan bolanlygy sebäpli taryhda Kepele kör ady bilenmeşhur bolupdyr. Bagşyçylyk sungatynyň inçe syrlaryny AmangeldiGönibek, Aly bagşy ýaly ussatlardan alyp, Ahalyň iň bir tanymalbagşylarynyň birine öwrülipdir. Onuň bu ýiti zehini barada birnäçerowaýatlar şaýatlyk edýär. Olaryň biriniň mazmunyna seredip geçeliň:“Bir garry gojanyň ir säher bilen öz eşeginde nirädir bir ýere gyssanypbarýandygyny gören adamlar ondan nirä we näme üçin gidipbarýandygyny sorapdyrlar. Garry goja olara: “Oba haýsydyr bir bagşygelipmiş. Men ol bagşyny diňläp, Kepele kör bagşynyň ýadygärlikgoýan, onuň aýdan aýdymlarynyň özümde galdyran lezzetindenaýrylaryn diýip gorkýaryn. Bu gelmişek bagşy gidensoň, men obadolanyp gelerin” diýipdir (Hojyýew A. 1994). Batyr bagşy barada onyýakyndan tanan adamlaryň gürrüňlerinden ýazylan birnäçemaglumatlar bar. Meselem, 1927-nji ýylda Bamy obasyndan Sarybagşy W.A.Uspenskä Kepele körüň 1881-nji ýylyň ýanwar aýyndabolup geçen Gökdepe söweşinden soň, ýaňy bir 40 ýaşyndaýogalandygy barada gürrüň beripdir (Uspenskiý W.A., Arhiw).Şeýlelikde, batyr bagşy 1841-nji ýylda doglup 1881-nji ýyldadünýeden ötüpdir. Bagşynyň ýogalan senesi barada 1870-1881-njiýyllarda bolup geçen pajygaly Gökdepe söweşine gatnaşanlaryň biriS.Öwezbaýewe gürrüň beripdir: “Gala çozuş edilen güni iki gözi hemkör bagşy (kepeleden bolan tanymal Kör bagşy – S.Ö.) galmagal wegykylyk turýan tarapa ylgapdyr. Görgüli tizden bolsa gaçmaklygyňhaýrynyň ýokdugyna düşünipdir. Ol ölülere we ýaralanan adamlaraçolaşyp ýykylypdyr. “Halkynyň we Watanynyň soňky aýdymynyaýdaýyn” diýip, ýere çöküp dutaryny çykarypdyr we ähli güýji we sesi10 Eger-de biziň çaklamalarymyz hakyky bolsa, onda ýokarda “Türkmen sazy” kitabynda getiriline Alybagşynyň (Garaoglan şahyr) ady awtorlar tarapyndan onuň kakasynyň ady hökmünde (Gara şahyryňogly) kabul edilipdir diýmek ýalňyş bolmaz.

ilen aýdym aýtmaga başlapdyr. Onuň bu aýdymy ýeňiş gazananlaryňeli bilen kesildi...(Öwezbaýew S., 1927. s.25).” 11Sary bagşy(1871-1934)Ahal welaýatynyň saz sungaty hakda söhbet açylanda meşhurSary bagşynyň ady ilkinjileriň hatarynda guwanç bilen agzalýar.Sebäbi, ol ýöne-möne bagşylaryň hilinden bolmandyr. Özüni ilhalarbagşyçylyk sungaty bilen ulus-ile tanadanlaryň biri Sary bagşybolupdyr.Ol 1871-nji ýylda Bamyda dünýä inýär. Türkmen sazsungatynyňbagty, onuň rowaçlanmagy üçin dünýä inen ussadyňýaşlygy özüniň dogduk obasynda – Bamyda geçýär. Ol ýaşlygyndanbaşlap, Ahalyň men diýen bagşy-sazandalary bilen oturyşyp, olaryňbirnäçesi bilen aýdym-saz bäsleşiklerini guran adam. Sary bagşynyňkakasy ýönekeý daýhan bolup, özi saz çalyp bilmese-de, aýdym-sazyörän gowy görüpdir. Onuň bagşy bolup ýetişmeginde dürli ýollaryňbagşylary uly täsirini ýetiripdirler. Sary bagşynyň Uspenskiý bilenduşuşygynda, özüniň gürrüň bermegne görä, özüniň ilkinji halypasyMaryly Aly bagşynyň şägirdi Kepele kör bolupdyr. Kepele körýogalandan soň, ol meşhur Amangeldi Gönibekiň şägirdi Kel bagşydantälim alypdyr. Oňa ikinji patany ýomut-gökleň ýolunyň ussat bagşysyGaradäli gökleňiň şägirdi – Molla Guwanç beripdir. “Sary bagşynyňaýdym-saz örüsi örän giň bolupdyr. Bamydan başlanan aýdymlar tutuşKesearkajy aýlanyp, Aşgabat şäherine gelip ýetipdir. Garrygala, Etrek,Balkan sebitleri Sary bagşynyň aýdymlarynyň mesgenine öwrülipdir(A.Aşyrow “Kyrklar” s.25).Sary bagşy 20-nji ýyllaryň aýaklarynda Aşgabada ilkinji gelenbagşylaryň biridir. Oňa ilki-ilkiler Türkmensitanyň sungatda atgazanan işgäri Mylly Täçmyrat, Hanmämmet Allanur dagy sazandarlykedipdirler. Ahalyň toýlaryny olar bile toýlapdyrlar.Sary bagşy Aşgabada sazanda ogullary Pürlini, Orazy, Nurynyhem bile alyp gelýär. Ol Aşgabada gelip dürli künjeklerden gelenbagşy-sazandalar bilen tanyşýar. Olar bilen gowy gatnaşyk saklaýar.Marydan, Daşoguzdan, Sarahs, Pendi taraplardan gelen bagşylaryňbirnäçesi bilen Türkmenistanyň sazçylyk tehnikumynda ýaşlara aýdymöwredýär. Sazçylyk tehnikumynda Türkmenistanyň halk bagşysyNobat Amansähet, Garly Ilaman, Magtymguly Garly dagylar bilen bileişleýär.Sary bagşy köpleriň halypasy bolupdyr. Ol dutar çalmaga-daörän ökde eken. Ahalyň mukamlaryny edil sazandalaryň özleri ýaly11 Ş.Gullyýew “Türkmen sazy” 2003 ý.

ussatlyk bilen çalarmyş. Sary bagşy Nobat bagşy, TäçmämmetSuhanguly dagy bilen bir hatarda onuň öz ogly Pürli Saramsazandarlyk edipdir. Şeýlelik bilen Sary bagşynyň ussatlyk göreldesiogly Pürli Sara hem täsirini ýetirýär. Ol ökde gyjakçy hem dutarçybolup ýetişýär. “Sataşdym”, “Saryýa”, “Şirmaýydarak” ýaly çeküwliaýdymlar Sary bagşynyň uly halypalygyna güwä geçýär. Olar nusgalykaýdymlar bolup, milli aýdym-saz taryhymyza giripdir.Sary bagşy-1933/34-nji ýyllarda aradan çykýar. Uspenskiý Sarybagşydan şu indiki aýdymlary ýazyp alypdyr: “Gökdepe” (Kepele kör),“Tatar heňi”, “Näzli Baýram”, “Gümmürlendi”, “Baba sen”, “Aýrylsabegler”, “Ýigitlik çagy”, “Heserli”, “Daşgaldy” we ş.m.Türkmenistanyň halk artisti “Gaýrat” medalynyň eýesiA.Çaryýew “Saltyklar saz toplumynyň bir bölümi Sary bagşynyň çalşydiýip aýdýar.IKINJI BÖLÜM„SALTYKLAR“ SAZLARYNYŇ (I-VIII) KOMPOZISIONAÝRATYNLYKLARY.SALTYK IGöwrümi boýunça uly bolmadyk bu eser 101 taktdan durýar.Dowamy 2 minut.Saltyk I – bu formanyň aýratyn bölümleriniň arasyndakyfunksiýalarynyň tertipleşdirilen gurluş düzgünidir. Umumy dört bölümibar. Birinji bölümde tema beýan edilýär. Ol gutarnykly keşbieksponirleýär we gutarnykly pikiri beýan edýär. Soňky ösüşlerde esasymazmuny üýtgetmeýär, ol diňe baş keşp hakynda düşünje berýär.Ortaky ikinji, üçünji bölümlerde täze durgun – perde durgunyişlenilýär, perde we tonal öwüşginleriň inçelik bilen çalyşmagy,diapazonyň bildirgisiz sähelçe giňeldilmegi bolup geçýär. Jemleýjidördünji bölüm özünde kulminasiýany (şirwan) saklaýar. Şeýle hembaşlangyç aşaky registr zolagyna gaýdyp gelinmegi bilen şu bölümdeşirwandan çykylýar.Ähli bölümler gurluş taýdan meňzeşdirler. Olaryň gurluşyndaumumy bir prinsip, ýagny, mobilligiň we stabilligiň, wariantlylygyňwe gaýtalanmagyň utgaşmak düzgüni saklanýar. Bölümler iki gurluşabölünýär: olaryň birinjisi mobildir. Bu ýerde täze perde durgunyçalnyp görkezilýär, äheň-ritmiki göwrüm taýdan üýtgeşikliklergirizilýär. Hut şu gurluş hem eseriň ösüşine dinamikany girizýär. Ikinji

gurluş elmydama refren gurluşly häsiýete eýedir. Wokal formadakygaýtalama ýaly ol wagtal-wagtal gaýtalanyp, eseriň konstruksiýasynarondollyk häsiýetini berýär. Birinji we dördünji bölümlerde gaýtalamabölümi doly göwrümde geçýär. Ikinji we üçünjide ol gysgaldylangörnüşde geçirilip, äheň taýdan üýtgeşmelere sezewar bolýar. Emma,muňa seretmezden, her bir bölümiň tamamlanmasynda başlangyçregistr zologyna gaýdyp gelmeklik, şol bir wagtda hem temanyňekspozisiýasynda esasy hökmünde görkezilen durgunlaryňdikeldilmegi, eseriň tutuş dowamynda berjaý edilýär.Durumyň gaýtalanmasynda onuň hut başlangyç bölümi wariantlyüýtgedilmelere sezewar bolýar, jemleýji bölegi bolsa:Mysal № 1üýtgedilmän galýar.Indiki derňewimizde mobil (üýtgeýän) we stabil (üýgemeýän)gurluşlaryny bellänimizde biz “akym” we “durum” adalagalaryulanarys.Gysgajyk sowulma edeliň.Refrenlilik düzgüni (şonuň üsti bilen üýtgemekligiň mobil weüýtgemezligiň stabil prinsipleriniň utgaşmagy) biziň pikirimiz boýunçatürkmen halk professional sazynda forma emele getirmäniň esasy düýpkanunlarynyň biri bolup durýar. Ol kompozisiýanyň ähli göwrümderejesinde ulanylýar.Ýene-de bir bellemeli zat: refrenlilik düzgüni Gündogar, şolsanda türkmen poeziýasynyň däbe öwrülen formalaryna mahsusdyr. Oldürli görnüşlerde ýüze çykýar. Meselem, goşgynyň bendiniň soňkymysragynyň (setir) takyk gaýtalanmasy görnüşinde şol bir pikireyzygiderli dolanyp gelmekligidir. Mysal üçin, XIX asyryň şahyryZeliliniň “Ýolumny” goşgusy:“Ýolumny”Men bir asy gulam, gümra bolup men,Eýa Kadyr görset maňa ýolumny,Ýoldan azaşyp men, bira bolup men,Eýa kadyr, görset maňa ýolumny.Akylym gaçyrdym, gapyl oturdym,Ugur ýol tapmadym, ýolum ýitirdim,Ger saňa sygyndym, pena getirdim,

Eýa Kadyr, görset maňa ýolumny.Tabyl boldum, urdum nebsi şeýtana,Şeýtan dostdan kyldy meni bigana,Günäkär men, tagatym ýok ýakmaga,Eýa Kadyr, görset maňa ýolumny.Refrenlik düzgüniniň hereketine ýene bir mysal – goşgynyň herbir bendiniň şol bir söz bilen tamamlanmagydyr.Ýeter bolsa, ýetsin başyň asmana,Barmaryn gapyňa, indi byradar,Ýelim tutmaz, gadak tutmaz, kök almaz,Köňl bir çüýşedir syndy byradar.Bir atly iberdim, iki pyýada,“Çapaýyn” diýip, sen edip sen wada,Bir ynanjaň janym bardyr türk, sada,Bilmenem emeli, pendi, byradar.(Zelili “Çendi byradar”)Derňew edilýän eserimize gaýdyp geleliň. Gurluş meňzeşliginegaramazdan, bölümler göwrümi boýunça deň däldir. I – 26 takt, II – 21takt, III – 15 takt, IV – 33 takt. Şoňa görä-de şuňa baglylykdabölümleriň içindäki akymlaryň we durumlaryň arasyndakyproporsional gatnaşyklary birmeňzeş däl.Shema №6Bölüm Akym DurumI 10 16II 10 11III 7 8IV 16 17Giriş we jemleýji gurluşlaryň, şeýle hem içki kompozisionkadans formulalarynyň materialynyň konstruktiw ähmiýetini aýratynbellärliklidir.Girişde ýa-da “başlamak kakuwynda” (8 taktly) tutuş pýesadaagdyklyk edýän iki sany perde durguny, ýagny, ilkibaşda – esasyaşaky:

Mysal № 2soňra temanyň başlamazyndan öňisyrasyndaky ýokary 2-nji derejeli(“subdominanty”) kesgitlenýär.Mysal № 3Mysal № 4Saltyk I, t.1-9Soňra bu gurluşyň göwrümi boýunça dürli wariantlary kadansformulasynyň (aralyk kakuwy) häsiýetine eýe bolýar. Hut şonuň bilenformanyň ähli bölümleri tamamlanýar. Ekspozisiýa bölüminiň hasgiňişleýin tamamlanyşyny aýratyn belläliň. Kadensiýanyňdowamlylygy bu ýerde 4 takta çekýär. Galan ähli bölümler biribirindenkiçiräk (iki taktly) kadensiýa bilen bölünýär.Mysal № 5Saltyk IBir bölümden beýleki bölüme geçişiň gysgalygy postekspozisionmaterialyň ýaýbaňlandyrma prosesine uly dinamiklik we bütewilikhäsiýetini berýär.I, II we IV bölümleriň içinde mobil we stabil gurluşlary (akym,durum) diňe esasy aşaky durgunly kadensiýa bilen çaklendirilýär. IIIbölüm – bütewi häsiýetli. Onda kadensiýa ýok.I bölümiň (heň bölüminiň gurluşy) türkmen halk sazlaryna,aýratyn-da aýdymdam gelip çykýan sazlaryň başlangyç bölümlerineadatdyr.Bölüm bäş sany deň göwrümli jümleleriň yzygiderliligindendüzülendir.Shema №7

wa v a a 1 a 1 a 2 v4 T 2 4 T 4 T 4 4 4Birinji jümle (a) semantika taýdan has-da möhümdir.Äheň taýdan inçeden owadan uly bolmadyk bu heň özünde sazyňesasy manysyny saklaýar. Hut şol bolsa ähli soňky ösüşlere itergiberýär. Äheň ýadrosynyň many ähmiýetliliginiň möhümliligi aýratynbellenilýär. Birinjiden, ol soňky heň hereketden ýeterli derejededowamly bolan sezura, ýagny, Saltyk I-niň dört sany esasy bölümleriniaraçäkleýän kadensiýanyň (aralyk kakuwy) görnüşi bilen çäklendirilýär(ser: mys. № 5). Ikinjiden, heň kadensiýadan soň ýene-de bir gezekgaýtalanýar, emma hiç-hili üýtgedilmeýär.Äheň özüniň gaýtalanmasy we onuň yzyndan gelýän üç sanyjümle bir sapaga düzülýän monjuga çalym edýär. Jümle wariantlarynyňüznüksiz sepleşmegi giňişleýin kadensiýa bilen tamamlanýar. Bu heňbölüminde şeýle görnüşli kadensiýanyň ikinjisidir.Saltyk I soňky bölümleriniň içinde iki sany durguny bolankadensiýa (ony takmynan – doly bölümara kadensiýa diýipatlandyralyň) duş gelýär. Şeýlelikde, heň bölüminde iki sany manysezurasy bar: olaryň birinjisi esasy heň özeninden soňra, ikinjisi bolsa,ekspozision bölegi jemleýär:Saltyk I t. 9-34Mysal № 6

Bu ýerde ýene-de Gündogaryň şygyrýet formalary bilendeňeşdirme talap edilýär, ony esasan türkmen klassyk poeziýasynyňesasy formalarynyň biri bolan – dörtleme ýa-da murapbag (türkmenedebiýatçysy A.Bekmyradow ony “goşuk” diýip bellemegi teklipedýär 12 ) bilen deňeşdirse bolar.“Murapbag - goşuk” formasynda ýazylan goşgularyň hem girişsetirlerinde iki sany many sezuralaryň bolmagy hökmanydyr, olarkesişme rifmowkalary bilen aýratynlandyrylýar:A B A B. Dürli awtorlaryň goşgularynyň başlangyç bentlerindebolan mysallary getireliň:Ýesir bolup, munda gelip – AJandan doýan ýaly boldum – BÝagşy meýlisden aýrylyp – AGöýä çopan ýaly boldum – B(Zelili)Ýaranlar pany dünýaniň – AAhyry bibat görüner – BJan guşuny aldap tutar – AŞum pelek saýýat görüner – B(Mgtymguly)Perim, menden diledigiň – AMalmydy, başmydy, nedir? – BGurupsyň egri kemany – AGözmüdi, gaşmydy, nedir? – B12 A.Bekmyradow “Magtymgulynyň şygyryýet dünýäsi” Aşgabat, 1993

(“Görogly” eposyndan)Murapbagyň başlangyç bendiniň kapyýalaşdyrmasy beýlekibentleriň häsiýetinden tapawutlanýar. Olaryň setirleri Ç-Ç-Ç-B, D-D-D-B, E-E-E-B we ş.m. görnüşde kapyýalaşýar.Ekspozision bölümlerinde iki, ýagny, “içki” (esasy heň özeniniňbirinji beýanyny jemleýän) we “daşky” (ähli bölümiň beýanynyjemleýän) sezurasy bolan ýagdaýlar türkmen dutar sazlarynyňköpüsinde diýen ýaly duş gelýär.Mysal № 7“Kararym” (6-35 t.t.)

Mysal № 8“Tomagaly” (5-18)

Mysal № 9“Söýli halan” (7-27 t.t.)Saltyk I-e dolanyp gelmeklik bilen onuň başlangyç bölüminiňkonstruksiýasynyň kämilligini, kepilligini, heň liniýasynyň her birdetalynyň her bir täze öwrüminiň örän ýerlikliligini belläp geçeliň. a 1wa 1 a 2 jümleler diňe bir esasy heňiň (popewka) nagyşly wariasiýawariantydäldir. Berlen kompozision derejede-miniatýura görnüşindeiki gezek gaýtalanýan popewka-impuls (heň-itergi) (a va) bilenbilelikde saz pikiriniň ösüşiniň esasy tapgyrlaryny emele getirýärler –1)“temanyň” başlangyç görkezilmesi (a), 2)onuň takyk gaýtalanmasyberkitme,3)ösüş (a 1 ), 4) kulminasiýa ýetmeklik (a w 1 ), 5) sintez wetamamlanma (a 2 ).Heňiň diapazony kiçi. Heň a 1 -d 2 kwartanyň “içinde” yzygiderliaýlanyp, diňe ýekeje gezek ýerli kulminasiýa (a w 1 ) pursatynda onuňçäginden çykýar. Heň frigiý perdesine geçip, ikinji (II nat. we IIpeseldilen) we üçünji (III nat we II peselen) basgançaklar wariantlygelýär.Saltyk I-niň ikinji bölüminiň başynda heň esasy aşaky durgunyňagalyk edýän zolagynda öz hereketini dowam edýär, emma bu gezekesasy durgun özüniň öwrülişiginde, ýagny, a 1 -e 2 kwinta görnüşindeulanylar. Heňiň ambitusy seksta çenli giňelýär. Bölümiň başynda

itmiki başlangyç öňe çykýar: kwinta durgun birnäçe gezek gaýtalanýarýa-da ýakyndaky basgançaklar bilen heňlendirilýär. Soňra h 1 -f 2sazlaşyga tarap gysga, emma labyzly süýşmeden soň, e 1 - a 1 tonikadüşülýär we duruma gelinýär.Mysal № 10Saltyk I, t.t. 35-45Perde täze öwüşgine - “a” eoliý eýe bolýar. Şeýle görnüşdäkigurluşlar adatça türkmen dutar sazlarynyň ösdürilýän “işlenilme”häsiýetli bölümlerine mahsusdyr. Olarda haýsydyr bir sazlaşyk (emmaesasy däl) uzak wagtlaýyn gaýtalanyp hiňlendirilýär hem-de onuňnetijesinde täze durgunyň funksiýasyna eýe bolýar. Düzgün bolşy ýalyolar eksponirleýji bölümden soň we monodiýanyň esasy kulminasiýazolagyna geçmezinden öň duş gelýär, ýa-da başgaça aýdanymyzda,eseriň kulminasiýasyny taýynlaýar. “Ösüş” bölümleriniň sany birdenikä-üçe çenli ýetip bilýär.Saltyk I-niň indiki, üçünji bölüminde äheň sütüni üýtgeýär. Ondatäze durgun, ýagny, eseriň baş durgunyndan (e 1 -a 1 ) kiçi tersiýa ýokardaýerleşen, kwarta g 1 -c 2 sazlaşygy esasy bolýar. Onuň perdesi hemüýtgeýär - “c” lidiý. Aşaky sesiň gysga wagtlaýyn janlylygy (dutaryňýokary sesi) täze öwüşgini girizýär. Onuň hereket edýän pursatyndadartgynly ýaňlanýan kemeldilen kwinta fis 1 -c 2 emele gelýär. Täzedurgun birnäçe gezek gaýtalanýar we ýokarky hem-de aşaky sekundalybasgançaklar bilen heňlendirilýär.

Mysal № 11Saltyk I t.t. 56-62Kulminasiýadan öňki bölümlerdäki heňiň hereketinde g 1 -c 2 perdedurgunynyň (aşaky sesde häsiýetli öwrülişigi bilen) uzak wagtlaýynagalyk etmegi türkmen dutar sazlaryna özüniň kanunlaşdyrylan, däbeöwrülen usullaryna degişlidigini belläp geçmelidir. Ol dürli-dürliwariantlarda, köp sanly türkmen dutar sazlarynda gabat gelýär. Şeýleöwrümlere biz şertli ýagdaýlarda “göçüp-gonýan” äheňler diýip atberýäris. Oňa birnäçe mysallar getireliň. 1 Mysal № 12“Galan bar” t.t 61-63Mysal № 13“Ýarahum” t.t 80-84Mysal № 14“Zybagözel” t.t 10-131Mysallar N.A.Meredowyň “Saýra dutarym” Aşgabat, 1988 atly türkmen dutar eserleriniňtoplumyndan alyndy.

Birnäçe sazlaryň eýýäm birinji başlangyç bölegi şu äheňdebaşlanýandygyny hem belläp geçmelidir. Köplenç olar örän hereketli,janly häsiýeti bilen tapawutlanýarlar.Saltyk I-niň üçünji bölümi göwrümi boýunça iň kiçisidir. Mobilliwe stabilli (akym we durum) bölümleriň aralygynda aralyk sezuranyň,ýagny, kadensiýanyň (aralyk kakuwy) ýoklugy heň hereketiniňüznüksüzligini şol bir wagtda hem aýratyn intensiwliligi berýär.Modulýasiýa geçişi – ýagny, eseriň esasy perde düzgünine dolanyşygyörän gysga – bary-ýogy bir taktyň dowamynda ýerine ýetirilýär. Şuýerde hem ýerli kulminasiýa ýetilýär – e 2 (63 takt).Durumyň häsiýetli gysgaldylmasynda we esasy perdedaýanjynyň tassyklanmasyndan soňra, aralyk kakuwynda eseriň soňky,iň bir ösdürmeli bölegi başlaýar. Onuň “akymy” – bu sazyň umumykulminasiýasydyr. Bu ýerde d 2 -a 2 kwinta merkezi daýanç bolup durýar.Onuň emele gelmesi duýdansyz däldir, ol sazyň ikinji öwrülişigi,ýagny, “subdominanta” durguny bolup, giriş gurluşynda ilkinji gezekgörkezilendir (giriş kakuwy) – a 1 -d 2 kwarta. Monodiýa dolulygynaýokarky registr zolagyna geçýär. Heň hereketi erkinläşýär, oktawaly,kwartaly we kwinatly böküşikler bilen baýlaşdyrylýar. Perde ýagtyiýoniý öwüşginine eýe bolýar.Mysal № 15Saltyk I t.71-77Kulminasiýadan soňra, başlangyç äheň sütünine geçmeklikbaşlanýar. Jemleýji durumyň göwrümi we mazmuny dolulugyna diýenýaly sazyň ekspozision bölüminiň durumyna gabat gelýär.Saltyk I-ni jemleýän kadensiýa örän gysgajyk – ol sazyňbölümlerini araçäkleýän iki taktly şol öňki aralyk kakuwydyr. Soňragöniden-göni Saltyk II başlanýar.Saltyk I-niň gurluşynyň shemasy:Shema№8A B C Da a 1 b a 1 c a 1 d a 1

akym durum akym II durum akym III durum akym IV durumSaltyk IISazyň umumy göwrümi 111 takt. Dowamy 1 minut 50 sek.Saltyk II özüniň göwrümi boýunça takmynan Saltyk I-e deňräk gelýär,emma ol dört bölümden däl-de, üç bölümden ybarat.Olaryň tapawudy şeýleräk:I II III44 39 28Bu üç bölümiň ählisinde hem biziň mundan öňki derňewoçerkimizde gürrüňini eden mobilligiň we stabilligiň (akym-durum)gezekleşme düzgüni saklanylýar. Bölümleriň başlangyjy – mobilli,ýagny, durnuksyz, üýtgeýän, ikinji – stabilli, ýagny refren görnüşli.Heň ýaýbaňlandyrmasy aýlaw gönüşde ösýär: üýtgeýän bölümde heňdürli özgertmelere sezewar edilse-de, her bir bölümiň ahyrynda esasyregistr we perde äheň zolagyna hökmany suratda dolanyp gelinýär.Saltyk II-de akymlaryň we durumlaryň göwrümi şu indikiler:Shema №9Bölüm Akym DurumI 20 24II 17 22III 13 15Saltyk I-niň we Saltyk II-niň äheň baglanşyklarynyň häsiýetlerinikesgitläliň.“Saltyklar” saz toplumynyň tematiki çeşmesi, hamyrmaýasy,onuň 1-nji bölümidir, ýagny, Saltyk I-dir. Saltyk I “ýewropa” görnüşliwariasiýa toplumynyň temasynyň funksiýasyny ýerine ýetirýär. Galanähli bölümler (ýagny, II, VII Saltyklar) temanyň özboluşly wariantwariasiýasydyr.Elbet-de şeýle analogiýalary geçirmek belli bir derejede şertlidir,çünki “Saltyklar” ýaly tolumlaýyn eserleri döredýän saz pikirlenişiniňGündogar sistemasy estetiki özbaşdak bolup, Günbatar–Ýewropa sazçeperçilik däplerinden düýbünden tapawutlanýar. Emma, käbirýagdaýlarda parallelleri (meselem, žanr, gurluş jähtden) geçirmek biziňpikirimizçe ýerlikli gelýär.

Saltyk II-niň birinji bölüminiň başlangyjy täze äheňmaterialynyň girizilmegi bilen kesgitlenilýär: bu ýerde täze perdedurguny, ýagny g 1 -d 2 kwinta yzygiderli gaýtalanýar we heňlendirilýär.Durgun bilen bile perde hem üýtgeýär – bu “g” miksolidiý. Aşakysesiň has-da işjeň hereketi aýdyň görünýär. Geterofonly iki seslifaktura polifonizirlenýär: aşaky sesiň heňi ýokarky sesde şol bir d 2 -niňgaýtalanmagy bilen sazlaşykly owazlanýar. g 1 -d 2 kwintanyň birnäçegezek gaýtalanmasyndan soňra, h 1 -g 2 kemeldilen kwinta tarapsüýşülme aýratyn labyzly eşidilýär (bu kwintalaryň bilelikde D 7sazlaşygy emele getirmegi ünsi özüne çekýär.Mysal №16Saltyk II. 1-9 t.tSaltyk II-niň başlangyjyndaky tematiki material ýörgünli bolanköpsanly dutar sazlarynda gabat gelýän kanunlaşdyrylan heňöwrümlerine degişlidir. Bu äheň-perde “bölegiň” adaty ýagdaýdakylarýaly girizilmegi, kompozisiýanyň ösüş, ýagny ortaky böleginiňbaşlanýandygyny habar berýär.Mysal №17“Näler göründi” t.t 154-163Mysal №18“Zybagözel” t.t 126-134

Mysal №19“Hatyja” t.t 130-136Mysal №20“Sallana” t.t 44-50Köplenç şu kompozision formula bilen sazyň başlangyçbölümleri başlanýar. Düzgün bolşy ýaly şeýle sazlar çakdanaşaekspressiwligi, dinamikalylygy, uly dartgynlylygy, metroritmikibaşlangyjyň artdyrylmasy bilen tapawutlanýar. Ondan başga-da g 1 -d 2durguny tutuş ösüşiň dowamynda e 1 -a 1 aşaky kwartany esasy durgunbilen “basdaşlyk” edýär.Saltyk II-niň birinji bölüminiň akymy gaýtalanýan häsiýetdäkiiki sany gurluşdan düzülipdir (9+11). Olaryň ikinjisi tutuşlygynastereotip kompozision formulanyň çalşyp görkezilmesine esaslanýar.Indiki gurluş ilki başda öňki materialy gaýtalaýar, ýöne soňra Saltyk I-iň esasy äheň-perde düzgünine modulirleýär (II we IIIniň basgançagywariantly bolan “a” frigiý perdesi). Modulýasion geçiş pursatyndaSaltyk I-iň, ýagny, “temanyň” has takygy durumdaky kulminasiongurluşynyň az-kem üýtgedilen görnüşdäki heňleri gaýdyp gelýär (a 1 w ):

Mysal №21Saltyk II durum a 1wgurluş23-29 t.tMysal №22Saltyk II 1-nji akymyň gutarymy-modulýasiýa 15-19 t.tDurum tutuşlygyna Iionji basgançagy wariantl gelýän “a” frigiýperdesinde geçýär we iki sany gurluşdan ybarat (11+11+2T kadensiýa).Olar umuman, doly birmeňzeş diýen ýaly we diňe naşlangyç taktlarybilen tapawutlanýarlar.Mysal № 21 a.Saltyk II. Durum. 21-22 t.tMysal № 21 b.Saltyk II. Durum. 32-33 t.t.Saltyk II-däki durum Saltyk I-niň durumunyň göni wariantydäldir. Olaryň arasyndaky baglanyşyklar diýseň inçe. Saltyk II-niňdurumynda Saltyk I-njiniň durumynyň käbir labyzly äheňleri öränçeýelik we inçelik bilen işlenilýär. Birinjiden, toplumyň ikinjibölüminiň “refreni” Saltyk I-niň durumynyň üçünji, ýagny, jemleýjigurluşynyň başlangyç öwrümi bilen açylýar.Hut şu gurluş Saltyk I-niň ähli dört bölüminde üýtgewsizgaýtalanýar. Olary deňeşdireliň:

Mysal №24 a.Saltyk I. Durum. 3-nji gurluş27 t.Mysal №24 b.Saltyk II. Durum. 1-nji gurluş.21 t.Ikinjiden, Saltyk II-niň durumy Saltyk I-iň üçünji bölümindeilkinji gezek peýda bolýan, ýagny, esasy aşaky registr zolagynamodulýasiýa geçiş pursatyndaky uly bolmadyk äheňiň wariantlarynyňzynjyry görnüşinde düzülipdir. №25 mysalda bu äheň özüniňilkibaşdaky görnüşinde getirilýär:Mysal №25Saltyk I. 3-nji bölüm. 63-64 t.tIndiki mysalda şol öňki äheň ýerleşdirilipdir, emma, bu gezekSaltyk II-niň durumynyň şertlerinde.Mysal №26Saltyk II. 1-nji bölüm. durum, 21 t.Durumda heňiň esasy registra we äheň perde zolagyna dolanypgelýändigine seretmezden, aşaky kwarta durguny bilen bir hatardawagtlaýyn durgun bolan g 1 -d 2 kwintasy uly möhümlilige eýe bolýar.Saltyk II-niň ikinji bölümi tutuşlygyna diýen ýaly birinjäkybapdaşdyr. Olary diňe akymlarydaky ikinji gurluşlartapawutlandyrýarlar: Saltyk II-de ol “şirwan” durluşy bolup, ýokarky

kulminasiýa zolagynda geçýär. Şirwan hem edil akyşyň birinjigurluşyndaky äheňden başlanýar. Ýöne bu gezek ol kwinta ýokarygöterilen:– akymyň birinji gurluşynyň başlangyjy (Saltyk II. 2-bölümt.45)– akymyň ikinji “şirwan” gurluşynyň başlangyjy (Saltyk II. 2-bölüm 54 t.)Şirwan böleginde wagtlaýynça d 2 -a 2 kwintasy durgunyňwezipesini ýerine ýetirýär. Perde bolsa ioniý öwüşginine eýe bolýar.Sazyň üçünji bölümi aýratyn gyzyklandyrýar. Umuman, bu ýerdeSaltyk I-iň üçünji bölüminiň akymy sitata hökmünde alynýar. Emmasekwensiýanyň girizilmeginiň hasabyna ol az-kem giňeldilendir. SaltykI-niň üçünji bölümindäki akymyň göwrümi – 10 takt, II sazyň jemleýjibölegindäki akymyň göwrümi – 13 takt. Saz gysgaldylan görnüşdeberlen (onuň diňe birinji gurluşy ulanylan) drum bilen tamamlanýar.Ýene-de Gündogar şygyryýet kanunlaryna ýüzleneliň. Asyrlaryňdowamynda Gündogaryň nusgawy edebiýatynda birnäçe aýratynformalar emele gelipdir, ýagny, şahyrlar öz goşgularyny düzeninde,başga bir awtoryň şygyryndan bir setirini (misrasyny), beýdini (2setirini), hat-da bir bendini ulanypdyrlar. Olaryň arasynda şu indikilerisanamak bolar: tahmys, tezmin, tewarut. “Türkmen edebiýatynyňsözlerinde” olar şeýle beýan edilipdir:1. Tahmys – (a. tahmi:s) – 1) bäşleme ýasama, bäşleme etme; 2)her bendi bäş misradan ybarat bolan (ser. Musammat) şygyr düzme; 3)başga bir şahyryň gazaly esasynda muhammes ýasama. Munda şahyrgazalyň her bir beýdiniň öňünden şonuň kapiýasyna kybapdaş ölçeginelaýyk hem-de many jähtden baglanşykly özünden üç setir goşýar.Şeýlelikde, bäşlemäniň bir bendi emele gelýär. Türkmen nusgawyedebiýatynda Andalybyň tahmyslary has meşhurdyr. Tahmysdagetirilýän gazal bentleri hökman goşa dyrnam içinde alynmalydyr.Nowaýynyň gazaly esasynda Andalybyň ýazan “Eý köňül”tahmysyndan bir mysal:

“Andalyb-a! Bu mahal endişe berlen mahu-sal,Ýar waslyn pikir edip, görmek hyýalydyr hyýal,Diýr piri hyzmatynda kylmaýan kesbi-kemal,Döwleti-baky Nowaýy dek erur tapmak mahal,Tä tamam özlükni pany kylmagaý sen, eý köňül.”2. Tezmin – (a. tezmi:n) – 1) sebäpkär bolnan zyýany ödeme; 2)çeper saz sungatynyň bir görnüşi, munda şahyr başga bir şahryyňeserinden bir setiri ýa-da beýdi öz şygrynyň içinde getirýär we şolgetiren şygyr bölegini öz eseriniň esasy edip alýar. Şeýle ýagdaýdaşahyr örän meşhur şygry tezmin edip almaly ýa-da edebi ogurlykdaaýyplanmaz ýaly, özüniň tezmin ýazýandygyny duýdurmaly. Köplençhalatda şahyrlar öz gowy görýän eserlerinden tezmin hökmündepeýdalanýarlar. Häzirki wagtda şahyrlar tezmin alýan setirlerini goşadyrnagyň içinde görkezýärler.“Fuzuly jamy-meý terkiňe diýdi özüne nadan”,Çün men terk eýleban, Gaýyp, ki bu nadanlygym bardyr.Bu beýdiň ilkinji setirini Gaýyby Fizulynyň gazalyndan tezminedip alypdyr. Şeýle tezmini Andalybyň “Leýli-Mežhunynda” hemgörmek bolýar. Ol tezmin Fizulynyň “Leýli-Mežnun” poemasyndanalnypdyr.3. Tewarut – (a. tewa:rud) – 1) bilelikde bir ýere girme; biribiriniňyzyndan gelme, dürli tarapdan gelip birikme; 2) iki şahyryňbiri-birinden habarsyz, tötänden birmeňzeş şygyr düzmekligi ýa-datersine bir şahyryň başga bir şahyryň täsiri netijesinde onuň eseriniňmanysyna we sözlerini öz şygryna girizmegi. Emma tewarut tezmindentapawutlanýar. Tezminde awtor başga bir şahyryň eserinden 1-2 beýtalyp, şonuň mazmunyny ösdürýär. Tewarutda bolsa şahyr öz pikirinitasyklamak we şony güýçlendirmek üçin başga şahyryň eserinden özesrine girizýär.”Biziň Gündoga şygryýetine edýän ýüzlenmämiz ýöne ýerdendäldir. Bu goşgy formalarynyň mysalynda biz Gündogar edebiýatyndaöz döwründe sitirleme däbiniň – semantika we gurluş taýdan – möhümbolandygyny görýäris. Derňew edýän “Saltyk II” sazymyzyň görkezişiýaly ussat sazandalarymyz hem bu däbiň golaýyndan sowageçmändirler.Şygyrýet formalary bilen parallel geçirip, Saltyk I-iň iň birmöhüm gurluşlarynyň birini Saltyk II-ni jemleýji bölümde öz içinealan “saz tezmini” diýip kesgitlesek ýalňyş bolmaz.Saltyk II-niň toplumyň ilkinji bölümi bilen arabaglanşygyny diňebir temanyň aýratyn temanyň aýratyn äheňleriniň işlenilmesinde, hemdekompozision Saltyk I-den alnan bir gurluşyň örän inçelik weusullylyk bilen goşulmagy bilen bir hatarda bölümleriň arasynda şol birkadensiýanyň (aşaky w ýokarky durguny bola iki taktly aralyk

kakuwy) ulanylmasy hem şaýatlyk edýär (ser. Mysal №2). Saltyk IIniňikinji we üçünji bölümlerine akymlaryň we durumlaryň arasyndakyaýdyň beýan edilýän sezuranyň ýokdugyny belläliň. Bulardaky ösüşörän intensiw, bir demde diýen ýaly dowam edýär.Salatyk II-niň formasynyň shemasyny şular ýaly hödürleýäris:Shema№10I b. II b. III b.akym I + durumakym II (war) + durumakymIII+akyma a 1 b b 1 a c(şirwan) b b 1 db9 11 11 13 9 8 10 1213 15Eger-de toplumyň iki sazynyň hem heň hereketiniň ösüşiniňaýratynlykda däl-de, ikisini hem yzygiderlilikde seretsek, onda onuňgurluş kompozisiýasynyň harply shemasy şeýle görnüşde bolar:Shema№11Saltyk ISaltyk III II III IV I IIIIIA B C D E E 1C(şirwan)(şirwan)Şu shemda görşümiz ýaly, Slatyk I-iň kulminasiýasy onuň üçünjibölüminiň başynda, ýagny, kompozisiýanyň üçünji çärýegindeýerleşýär. Ikinji Saltygyň şirwany formanyň ortasyna gabat gelýär:taktlar – 1=53.– kulminsiýa öňündäki tapgyr, 54-61 taktlar– kulminsiýanyň özi, 62-112 – kulminasiýadan soňky tapgyr.

Saltyk IIIEseriň umumy göwrümi – 125 takt. Dowamy – 1 min 57 sekund.Saltyk III üç bölümden ybarat.A B C B 1Olaryň proporsiýalary şeýleräk:I II III IV31 24 27 36Toplumyň beýleki bölümlerinde bolşy ýaly, Saltyk III-demobilligiň we stabilligiň gezeklendirilme düzgüni hereket edýär.Akymlaryň we durumuň göwrüminiň özara gatnaşygy şular ýaly:Shema№12Bölüm Akym DurumI 25 12II 13 11III 15 12IV 13 23Öňki bolşy ýaly, akymlardaky birnäçe wagtlaýyn durgunlardansoň, durumda ýene-de esasy “a” – frigiň äheňlerde düzgüni dikeldilýär.Ýöne bu gezek II we III basgançaklaryň wariantlylygy ýok.Birinji, ikinji we üçünji bölümleriň durumlary biri-birinedolulugyna meňzeş. Dördünji bölümiň durumy iki gezek gaýtalanyp,ikinji gezek biraz üýtgedilýär.Eseriň birinji bölümi (A) Saltyk II-niň warianty bolup durýar.Indiki (B) bölümde toplum üçin täze bolan, Saltyk I-niňekspozisiýasyndaky itergi-heňe ýakynlaşýan äheň işlenilýär. Üçünjibölümiň (C) akymy – ýene-de “erkin” sitata. Bu ýerde Saltyk III-denöňki iki sazyň üçünji bölümlerinde hereket edip stereotipkopmpozision formulanyň Saltyk II-niň şirwanynyň käbir elementleribilen utgaşýar. Dördünji jemleýji bölümde (B 1 ) ikinjiniň materialygaýtalanýar.Bölümleriň proporsiýalary we olaryň sany boýunça Saltyk IIItoplumyň “temasyna” ýagny, - Saltyk I-e golaýlaşýandygy ünsüňiçekýär. Eserleriň ikisi hem dört bölümden ybarat, gyraky bölümleribolsa ortaky bölümlerden göwrümi boýunça uly. Emma eseriňbölümleriniň ýerine ýetirýän funksiýalary düýbünden tapawutlanýar.Saltyk I-niň ekspozisiýasynda (heň bölümi) ikinji gezek tema – gözbaşgörkezilýär, indiki iki bölüm tapgyrlaýyn kulminasiýany taýynlaýarlar,

dördünji bölüm şirwany we şirwandan çykmaklygy (durumyňdolulygyna gaýalanmasy görnüşinde) öz içine alýar.Saltyk III-de bölümleriň funksiýalary başgaçadyr. Stereotipäheňlerde formulasynyň çalynmagyna esaslanan we wagtlaýyn “g 1 -d 2 ”durguny tassyklaýan birinji bölüm - “işlenilme diýilmäge esas berýär.Ikinji bölümde itergi-äheň wariantly görnüşde gaýdyp gelýär. Dördünjibölüm ikinjini gaýtalaýar. Diňe ikinji bölümiň funksiýasy Saltyk I-iňanalogiki bölüminiň funksiýasy bilen gabat gelýär. Olaryň ikisi hemözüne şirwany alýarlar.Saltyk III-iň bölümleriniň uly derejedäki toparlanmasy ikibölümli kompozisiýasynyň sudurlaryny ýüze çykarýar. Her birbölümde bölümçeler “bent-gaýtalanma” (zapew-pripew) görnüşdebirikýärler.I IIAB CB 1Shemadan görşümiz ýaly, berlen kompozisiýada şol öňki, ýagny,aýratyn bölümleriň içki gurluşyny derňew edenimizde belläp geçendinamikalylygyň, wariantlylygyň hem-de üýtgewsizligiň, refrengörnüşliligiň garşy goýulma düzgünlei hereket edýär.Takmynan şular ýaly gurluş shemalary Günbatar Ýewropanyňklassyk döwrüne çenli bolan kompozitorlaryň eserlerinde görkmekbolýar. Bu ýerde gadymy ikibölümli we gadymy sonata formalary gözöňünde tutulýar.Saltyk II-ni we Saltyk III-ni iki sany dürli funksiýalary ýerineýetirýän bäş taktly gurluş araçäklendirýär: 1.Ol toplumyň ikinjibölümini tamamlaýar we 2.indikini başlaýar. Tutuş toplumy açýan girişgurluşynda (başlamak kakuwy) şeýle hem eseriň aýratyn bölümleriniaraçäklendirýän kadension formulalardaky ýaly bu funksional gurluşdaiki sany esasy kwarta durguny – e 1 -a 1 we a 1 -d 2 tassyklanýar.Saltyk I-den Saltyk II-ä geçiş has hem gygajyk. Saltyk II SaltykI-iň iki taktly kadesiýasy bilen tamamlanýar. Şondan soň, gönüdengöniSaltyk II başlaýar. Bu kadensiýa Saltyk I-iň içindäki bölümleriňarasyndaky aralyk kakuwyň funksiýasyny ýerine ýetirendigini belläliň.Şol sebäpli Saltyk II Saltyk I-iň räze bölümi hökmünde kabul edilýär.Saltyk II toplumyň gözbaşy bolan Saltyk I sazyna diňe birmeňzetme, öýkünde-replika, ilkibaş nusgasyndan aýatyn duran wariantdäl-de, eýsem, özüniň beýan edilişiniň tipi, ondaky işlenilýän äheňleriňgörnüşi boýunça bütewi bir uly toplumyň bölümi, ösüşiň täze tapgyrybolup durýar.Saltyk III-iň başlangyç bölüminiň akymy iki sany yzygiderligurluş görnüşinde düzülipdir: a + a 1 . Birinji gurluş tutuşlygyna SatykII-iň başlangyç akym gurluşyny gaýtalaýar. Ikinji gurluşda Saltyk II-iň1-nji akymynyň analogik gurluşynyň materiýaly az-kem giňeldilen

görnüşde berlipdir. Bu giňeldilme Saltyk I-iň bir öwrüminiň yzygidelriwarirlenmesi bilen baglanşykly eserleriň başlangyç akymlarynyň äheňmazmunlarynda deňeşdireliň.Mysal 28a) Saltyk IIb) Saltyk III-iň t.t 3-21başlangyç akymlary

Saltyk II-iň durumlarynda jemleýji taktlarynda toplumyň esasyaşaky durgunynyň – e 1 -a 2 – öwrülişigi bolan a 1 -e 2 – kwintasynyň işjeňherektleri täze öwüşgini berýär. Şular ýaly ýagdaýy öň, ýagny, birinjisazyň ikinji akymynda hem görüpdik.Adat bolşy ýaly, durum akym heňiniň ösüşini dowam etdirýär.Onda akymyň jemleýji heň öwrümi wariantly işlenilýär. Äheňwariantlaryňsany dört:Mysal № 29Saltyk III. 1 böl. durum26-37 t.t.Bu sazyň durumynda beýleki bölümleriň durumlary bilenmeňzeşlikleri duýulýar. Ol kwarta interwaly (Saltyk I-II-dekemeldilern kwara we Saltyk III-de arassa kwarta) aralygyndabasgançaklaýyn ýokarlygyna gönükdirilen hereketi bolan Saltyk II-iňwe Saltyk III-iň durumynyň şeýle hem, Saltyk I-iň durumynyň üçünjigurluşynyň balangyç öwrümlerinde aýdyň görünýär.Mysal № 30a) Saltyk I-iň durumynyň üçünjigurluşynyň başlangyjyb) Saltyk II-iň başlangyç öwrümic) Saltyk III-iň başlangyç öwrümi

Birinji bölümiň akymyndaky durgunlary we ýokary sesiňheňiniň ses hatary:Mysal № 31wagytlaýyndurgunesasydurgunDurumdaky ýokary sesiň heňiniň ses hatary we durguny:Mysal № 32EsasydurgunEseriň birinji bölüminiň umumy shemasy:Shema№13akym 1 duruma a 1 b b 1 b 2 b 3Tutuş birinji bölümiň dowamynda, Saltyk II-niň tapawutly tarapybolan dartgynlylyk saklanýar.Şeýlelikde, ikinji wariasiýa uly bir sitatadan, ýagny, Saltyk IIdenalynan tutuş bölümiň wariantly gaýtalanmasy bilen başlanýar.Ilkibaşda sitirleme göniden-döni takyk edilýär, soňra az-kemerkin görnüşe eýe bolýar.Birinji we ikinji bölümler ikitaktly stereotip aralyk kakuwy bilenaraçäkleşýar.Eseriň ikiji bölüminde diňe durum däl-de, eýsem 2-nji akym hemtoplum üçin esasy bolan äheň-perde we registr zolagynda geçýär.Saltyk I-iň we Saltyk II-niň her bir täze bölüminiň, şeýle hem SaltykIII-niň birinji bölüminiň başlangyjy täze, wagtlaýyn durgunyňtassyklanmasy bilen tapawutlanýar, diýmek bu ýerde aşaky esasydurgunyň hereket edýän gatlagynyň çäginden çykylýar. Saltyk III-iňheňiniň ambitusy a 1 -d 2 kwarta interwaly (e 2 – sesi diňe melizonhömünde ulanylan) bilen çäklendirilýär. Hut şu kwartanyň çäklerindeSaltyk I-iň heň bölümindäki başlangyç itergi-äheň hem beýanedilýändigini ýatladalyň. Bu iki akymyň materialynyň diňe perdeçeküwdäl-de äheň meňzeşligi hem aýdyň görünýär. Bu iki akymyňmaterialynyň heň meňzeşlikleri aýdyň görünýär. Biziň pikirimizçe,

Saltyk III-iň awtory “Saltyklar” saz tolumynyň esasy heňine öýkünip,onuň täze görnüşini berýär.Mysal № 33a) Saltyk I. 1-bölüm. 9-12 t.t.b) Saltyk III, 2-bölüm. 38-41 t.t.Akym II-iň gurluş meýilnamasy esasy heňiň üç sanywariantlaryň sepleşmegi bolup durýar:4 + 4 + 4Ikinji bölümiň tamamlanmasynda durumyň materialy hiç-hiliüýtgeşme girizilmän gaýtalanýar.Üçünji bölüm Şirwandan başlanýar. Ol Saltyk II-iň şirwany ýalya 2 -den ýokary galmasa-da ondan has dowamlylygy bilentapawutlanýar. Hut a 2 -ses birinji eseriň şirwanynda iň beýigi bolupdy.Bölüm heňi gönüden-göni ýokarky registr zolagyna eltýän böküşgörnüşdäki ädimden başlanýar.Mysal № 34Saltyk III, 3-akym. 62-63 t.t.Toplumda ilkinji gezek c 2 -f 2 kwarta wagtlaýyn durgun bolýar.Akym 15 takt dowam edýär. Onuň 12 takty – wagtlaýyn durgunyňzolagynda geçýär. Täze perde daýanjy bolan beýleki akymlardakyýaly, bu ýerde hem metroritmiki başlangyç öňe çykýar: heň hereketidurgunyň töwereklerinde aýlanýar. Perdäni heň çalşygy bolup geçýär.Ol indi - “fa” iýoniý. Ýokarky sesiň heň seshatary:Mysal № 35wagytlaýyndurgunGöz öňünde tutulan aşaky sesiň perde seshatary:Mysal № 36

Şirwan bir gysgajyk äheňiň wariantly ösüşine esaslanýar. Onuňgurluşynyň bölekleýinliligi (maýda jümlelere bölünmegi) şundan gelipçykýar: Shema№14Şirwan zolagynda bolmak Esasy äheň-perde düzüminemodulýasiýa+3 + 2 + 2 + 2 + 3 2 + 2 + 2Warirlenýän heňiň özi bize eýýäm tanyş. Ol ilki Saltyk I-iňüçünji bölüminde, soňra, Saltyk II-iň üçünji bölüminde ýaňlanypdy.Ýöne kwarta aşakda geçirilipdi.Mysal № 37a) Saltyk I. 3 bölüm. 56-59 t.t.b) Saltyk II 3 bölüm. 83-85 t.t.c) Saltyk III. 3 bölüm. 63-65 t.t.Saltyk II-den sitata hökmünde alnan bölümiň diňe başlangyjynyňtakyk gaýtalanýandygyny belläp geçeliň, soňra heň erkin herekete eýebolýar.Şeýlelikde, derňew edýän eserimiziň şu berlen bölüminde alynanmaterialyň ulanylyşynyň ýene-de bir usulyny görýäris.Berlen kompozision formulanyň ähli üç eseriň hemstrukturasynda wagty we ýerleşişi boýunça gabat gelýändikleritötänleýin däldir. Ol her gezek eserleriň üçünji bölümlerinde duşgelýär.Şeýle hem, üçünji akymda iki eseriň şirwanynyň käbirelementleriniň ulanylandygyny derňewiň netijesi görkezýär. Şirwan

akymlarynyň ikisi hem täze görnüşli kadensiýa bilen araçäkleşýän ikisany gurluşa bölünýär. 2 Mysal № 38a) Saltyk II 3-akym. 58-59 t.t.b) Saltyk III. 3-akym. 70 t.Gurluşlaryň ilkinjileri şirwanyň özi. Ikinjileri bolsa,“çykyşyň”funksiýasyny,ýagny, şirwandan çykmaklyk we kem-kemden durumageçişi ýerine2 (Geljekde) Ol öňe gitmeklik bilen kadensiýanyň şu görnüşiniň Saltyk IV-iň şirwanynda hem gabatgelýändigini aýdýarys.

ýetirýär. Bu gurluşlarda sekwensiýalar uly orun eýeleýärler.Çykyşlaryň başlangyç öwrümleri hem örän meňzeş:Mysal № 39a) Saltyk II. 60-61 t.t.b) Saltyk III. 72-73 t.t.Şeýlelikde, Saltyk III-iň şirwan bölüminde onuň öňündäkieserden alnan äheň we gurluş elementleiniň ussatlarçautgaşdyrylmsynyň mysalyny görýäris. Saltyk III-iň awtory olaryulanmaklyk bilen özüniň ajaýyp nagyşlaryny düzüp, täze şirin labyzlyheňi döredipdir.Eseriň dördünji, jemleýji bölümi, ikinji bölümiň mazmunynygaýtalamaklyk bilen, “Saltyklar” saz toplumynyň baş heňini ýatladýar.Akym üýtedilmeýär, durum bolsa iki gezek geçirilýär. Ikinji gezekkigeçirmäniň başy warirlenýär.Eseriň aşaky durgunynyň (e 1 -a 1 ) tassyklamasy uly bolmadykkadensiýa bilen tamamlanýar.Eseriň bölümleriniň araçäklerinde bolsa, eýýäm toplumyň birinjibölüminde emele gelen – tonikaly we “subdominanta” durgunly ikitaktly “aralyk kakuwy” hereket etmesini dowam edýär. Aralykkakuwy nagyşlanýar.Mysal № 40a) Aralyk kakuwy. Saltyk I (54-55)we Saltyk II (43-44)b) Aralyk kakuwy. Saltyk III. 36-37 t.t.Salatyk III-iň bölümleriniň içinde tonikany yzygiderli, uzakwagty dowamynda tassyklaýan aýdyň sezura ýokdur. Bölümleriňdördüsi hem ahyrynda typýan (taýýan?) tonikaly şol bir äheň öwrümi

ilen ýagny, taktyň güýçsüz ülüşinde tonikasy bolan öwrüm bilentamamlanýar.Mysal № 41Saltyk III 1 akym. 24-26 t.t.Iinji w üçünji bölümleriň aralyk kakuwlarda ikinji, ýokarkydurgunyň tasyklanmasy modulýasion ädim bilen çalşyrylýar (ser. Mysl33)Şeýlelikde, Saltyk III öňündäki iki eser bilen deňeşdireniňdebölümleriň içindäki heň herekiniň has-d bitewiligi bilen tapawutlanýar.Bölümleriň arasyndaky sezuranyň ýoklugy öz gezeginde ösüşe aýratyndinamikalylygy we intensiwligi berýär.Eseriň derňewiniň netijesini jemläliň:– Saltyk III öňündäki iki saz bilen içkin ýagdaýdabaglanşyklydyr. Ol bols başlangyç saza-tema şeýle-de ilkinji“wariasiýa” tarap gönükdirilen ýüp şekilinde eriş-argaç bolup geçýär.– Saltyk III-de heňiňi umumy ösdürilişine Saltyk I-den w SaltykII-den aýatyn äheňler, gurluşlar, hat-da tutuş bölümler goşulýar. Olardürli usullar arkaly ulanylýrlar:1. Takyk sitatanyň girizilmegi;2. Alynma materialyň äheň, depgin, masştab taýdanwarirlenmegi;3. Öň gbat gelen äheňiň başga bir sesden sitirlenmegi;4. Saltyk I-iň we Saltyk II-iň dürli bölümlerindäki äheňelementleriniň we gurluş aýratynlyklarynyň bir bölümdeutgaşdyrylmagy we jemlenmgi.5. Özüniň kämilligi we labyzlylygy bilen gözbaş bolan temabilen bäsleşýän toplumyň itergi-heňiniň täze görnüşiniňdöredilmegi.

Shema№15Saltyk III-iň gurluşy şu görnüşde:ba a 1 b b 1 b 2 b 3 c c 1 c 2 b b 1 b 23akym1 durum akym II durumSaltyk II-iň1-nji bölüminiňwarianty– toplumyň esasyesasy heňiniňtäze wariantyd e b b 1 b 2 b 3 c c 1 c 2 b b 1 b 2 b 3b 4 b 5 b 3akym1 durum akym II durumSaltyk I-II-iňÜçünji bölüminiňweSaltyk II-iňşirwanynyňäheň elementleriulanylan şirwanÝerine ýetirijilik saz tejribesinde toplumyň başdaky üç sazy(Saltyklar I-II-III) aýratyn toplym saz hökmünde ýerine ýetirilip bilner.Bu “toplumyň içindäki tolum” kompozisiýasynyň shemasy şeýlegörnüşdedir; Shema№16C w A B C D E E 1 C 1 E 2 A war FA war Heň böl. ösüş şirwan ösüşiň ösüşiň ösüşiň heňşirwanýeri II tap. II tap. II tap. wari- öziçindeI we II täze täze täze anty C 1şirwan görnüşi (2) görnüşi (3) görnüşi E 1käbiraýratynlyklarynyjemleýäriçineşirwanyalýar

Umuman, biziň pikirimizçe SaltykIII-däki materialyň belli ädimgörnüşi ösüşiň “dowam etdiriji” häsiýetine eýedir. Saltyk III bitewizowwamlaýyn ösüş bilen birikdirilen toplumyň bölümleriiňmonodiýanyň ýaýbaňlandyrmasynda täze tapgyrlaryň biri hökmündekabul edilýär.SALTYK-IVSazyň göwrümi – 108 takt. Dowamy 2 minut. Bu toplumyň iň birdartgynly bölümi bolup,onuň kulminasiýa merkezidir. Ol iki sanybölümden ybarat:A B72 36Görşümiz ýaly, başjangyç bölümiň göwrümi örän giňdir. SaltykIV-den öňki we soňky sazlaryň hiç birinde şeýle uly göwrümli bölümlereduş gelinmeýärdi. Tutuş bölümiň özi uly bir kulminasiýa bolup durýar.Indiki bölüm uzak dowam eden dartgynlylygy aýyrýar,ol kulminasiýadançykmaklygyň –çykyşyň funksiýasyny ýerine ýetirýär.Sazyň formasyna başgaça düşündiriş hem bermek bolar.Kompozisiýada A B B1 görnüşnäki üçbölümliligiň sudurlary ýüzeçykýar.Proporsiýalary: I II III72 16 20Bölümleriň üçüsiniň hem araçäkleri bölümleri tamamlaýandurumlar we aşaky tonikadaky ýa-da iki sany durguny bolan (T we S)kadensiýalar bilen kesgitlenilýär. Bu sazdaky durum örän gysgajyk.Birinji bölümiň durumy has ýaýbaňlandyrylan we iki sany wariantlygaýtalanýan jümlelerden durýar (4+4+kadensiýa). Ikinji we üçünjibölümleriň durumlary iki esse diýen ýaly gysga we dolulygynameňzeşdir. Olar birinji durumdan heňe girizilen üýtgeşmeler bilen biraztapawutlanýar.Mysal № 42Saltyk IV. 1 bölüm,durum 65-68 t

durum 82-86tSaltyk IV. 2 bölüm,Saltyk IV. 3 bölüm, durum 99-104 tBu berlen sazda hem öňküler ýaly stabilligiň we mobilligiňgezekleşme düzgüniniň hereketi dowam edýär. Ýöne akymyň wedurumyň proporsional gatnaşygy düýbünden üýtgeýär. Ilkinji nobatda bubaşlangyç bölüme degişli bolup, onda birinji gezek akymyň göwrümidurumdan ep-esli ulydyr, has takygy, ondan bäş esse artyk gelýär.Shema№17bölüm akym durumI 60 12II 9 7III 10 10Birinji we ikinji şeýle-de ikinji we üçünji bölümleriň arasyndakykadensiýalar dowamlylygy boýunça deň däldir. Birinji kadensiýa ikinjibilen deňeşdirilende has möhüm we dowamlydyr. Ol dört takt dowamedýär we iki esasy durguny tassyklaýar. Bölümara kadensiýa hökmündeşu görnüşde ol diňe Saltyk I-iň heň bölüminden soň duş gelipdi. Ikinji weüçünji bölümleri araçäkleýän kadans, iki taktdan ybarat bolup, bu ýerdediňe aşaky durgun tassyklanýar.Ikinji we üçünji bölümler şol bir äheňiň birnäçe gezek zowwamlaýynwariantly geçirilmegine esaslanýar. Umumy äheň esasy olary bir bölümejemlemäge mümkinçilik berýär:Shema№18I IIA B B 1

Saltyk IV dört taktly giriş gurluşy bilen başlanyp,bu ýerde toplumyňiki sany esasy durguny tassyklanýar. Sazyň tutuş başlangyç bölümiSaltyk II-niň analogiki bölüminiň ýene-de bir warianty –(bu gezekgiňeldilen görnüşinde) bolup durýar. Hut şu material bilen Saltyk III–iňhem başlanandygyny ýatlalyň. Şeýlelikde üç wariasianyň-(Saltyk II,Saltyk III, SaltykIV) başlangyç bölümleri şol stereotip kompozisionformulasynyň wariantly ösüşine esaslanýar.Mysal № 43Saltyk IV akym 1. 3-17tSaltyk II 1-9 tSaltyk III 3-10 t

Bölümiň esasyny biri-biri bilen sepleşip gelýän alty sany wariantlygurluşlaryň yzygiderliligi düzýärShema №191 2 3 4 5 6wa + a 1 + a 1 + a 2 + a 2 + a 34 9 9 14 11 9Formanyň şu berlen parçasynda (1-59 t) hasam g – d durgunyagalyk edýär. Ilkinji durgun d – a kwinta bolýar. Aşaky tonika bolan e –a kwarta diňe 59-njy taktda ilkinji gezek peýda bolýar. Soňra birinjibölümiň ahyryna çenli (t. 60-72) e 1 – d 1 kwarta kem-kemden ozüne esasydurnukly sazlaşyk bolmaklygyň a 1 – d 1 kwarta bolsa ikinji durgunyňhukugyny gaýtaryp (gaýtaryp alýar) getirýär.Biz bu ýerde simptomatik hadysany görýäris. Sazyň möhümbölegi täze durgunyň hereket edýän (höküm sürýän) zolagynda, hamanaýene-de bir ýokary galýan ýaly geçýär , şonuň bilen aşaky registrzolagyndaky ýaly, bu “gatdaky” durgunlar hem iki sany: aşaky g 1 –d 2 weýokarky d 2 –a 2 . Şu indikiler ozüne ünsi çekýär: aşaky “gatda” durgunhökmünde kwarta sazlaşygy ýokarkyda – kwarta sazlaşygy hereketedýär. Aşaky “gatda“ durgunlaryň sazlaşygy – tonika – subdominantaly,ýokarda – tonika dominaitaly.Mysal № 44Iki zolakda hem sesleriň biri aşak we ýokary sazlaşyklaryňdüzümine girýär.Umuman tutuş birinji bölüm üç sany bölege bölünýär. Birinjibölegiň (a+a 1 +a 1 ) dowamynda g 1 - d 2 durgun yzygider agalyk edýär.Ikinji bölek şirwan zolagynda, ýagny d 2 –a 2 durgunyň zolagynda geçýänkulminasiýany özünde jemleýär. Bu bölegiň ahyry esasy aşaky tonikanyňhereket edýän zolagyna modulýasiýa – aşak düşüşi – çykyşy emelegetirýär. Üçünji bölekde “saltyklar” saz toplumynyň esasy perde – äheňdüzgüni doly dikeldilýär – “a” fr.Birinji bölümiň shemasy umuman şeýle görnüşdedir:Shema№201 bölek 2 bölek 3 böleka + a 1 + a 1 + a 2 + a w 2 + a 3 + b + b 1 + kadensiýaşirwanBerlen kompozision derejede (1, 2 bölekler) ösüşiň esasyprinisipi hökminde şol öňki mobilligiň we stabilligiň gezekleşme prinsipi

hereket edýär. Emma bu ýerde akym we durum ýerlerini çalyşýarlar. Altysany wariantly gurluşlaryň ählisiniň hem başlangyjy üýgedilmängaýtalanýar – bu stereotip äheň öwrümidir.Mysal № 45Soňky ösüşler bolsa stabil däldir, her gezek üýtgeýär täzelenýärwarirlenýär.Türkmen dutar sazlarynyda akym-durum prinsipiniň “öwrülen”görnüşiniň hereket edýändigini ilkinji nobatda kompozisiýanyň ulybolmadyk adatça bölümiň içindäki gurluşlaryň derejesinde we hasseýregi – aýratyn uly bölümleriň derejesinde hereket edýändigini görmekbolýar.Bölümiň başdaky üç bölümlerinde (a+a 1 +a 1 ) Saltyk II-niň birinjiwe ikinji bölümleriniň,hem-de Saltyk III-niň birinji bölüminiňakymlarynyň esasynda duran tipiki äheň çalynýar.Heňiň ýokarky sesiniň seshatary:Mysal № 46Aşaky sesi göz öňünde tutulan seshatary:Perdesi –“g” miksolidiý.Şirwanyň üçünji we indiki iki uly göwrümli gurluşlarynyňbaşlangyç jümlelerine (a2+a2w) sähel bildirýän täze ştrih girizilýär:stereotip äheň öwrümi tersiýadan däl-de,kwintadan başlanýar:Mysal № 47. Saltyk IV, 27 t.Şirwan zolagyna bada-bat pursatda –aşaky kwinta durgundanýokary kwinta durgunyna böküş bilen geçilýär.Mysal № 48. Saltyk IV, 29 t.

Ilkinji üç gurluşyň, şeýle hem şirwana geçişiň aralygyndakadensiýa ýok.Şunuň netijesinde hem heň öwrümleri(ýaýbaňlandyrylmasy) aýratyn dinamiklilige we dartgynlylyga eýebolýar.Sezuranyň ýoklugy zerarly birnäçe gezek gaýtalanýan g1-d2durgunynyň wezipesini ýerine ýetirýär. Heňiň öz başlangyjyna yzygiderlidolanyp gelmekligi oňa tegelek aýlawly häsiýeti berýär. Her bir aýlawyňgöwrümi özünden öňdäki bilen deňeşdireniňde (heňiň ambitusynabaglylykda)warirlenýär- ilkibaşda kem-kemden artýar,soňra ýene-dekemelýär. Ýaýbaňlandyrmanyň grafik shemasy şu indiki görnüşdeşekillendirilip bilner:Shema№21agfda a 1 a 1 a 2 a 2wa 3ýa-daa 2 + a 2a 1 + a 1a 1 a 2

Saltyk IV-iň şirwanyň öz göwrümi boýunça öňki şirwanlaryň ählisindenuly – ol 25 takt dowam edýär. Deňeşdirmek üçin toplumyň beýlekibölümlerindäki şirwanlaryň göwrümini getireliň: Saltyk I-de ol 10takt,Saltyk II-de 9 takt, Saltyk III-de 13 takt dowam etdi.Üçünji wariasiýanyň şirwany özünde öňki iki nezire- wariasiýa wetoplum temasynyň kulminasiýa bölümleri bilen örän täsin görnüşdebaglanyşyklydyr. Olaryň arasyndaky meňzeşlikler äheň we gurluştaraplarynda hem duýulýar. Käbir pursatlarda bu meňzeşlikler aýdyň weaçyk, beýleki pursatlarda bolsa – diňe sähelçe bilinýär.Saltyk IV-iňdöredijisi öňki ussat sazandalaryň döreden nagyşlaryna esaslanypözüniň ajaýyp keşdesiniň “dokaýar”. Bu ýerde türkmen haly gölleriniňnagyşlaryna bolan çalymdaşlyklar döreýär.Göräýmäge, onuň formasybirsydyrgyn we üýtgewsiz,ýöne her gezekki täze dokalan halyda olnähilidir bir täzelige, gaýtanylmaýan özboluşlulyga eýe bolýar.Şirwanyň ýerleşýän ýeri barada bir-iki agyz aýdylyň Saltyk I-dewe Saltyk II-de ol akymlaryň başynda ýerleşip, ( Saltyk I-de- jemleýjidördünji bölümiň akymy, Saltyk III-de ondan öňki üçünji bölümiňakymy) , öňündäki ösüşlerden takyk araçäklenýär. Olardantapawutlulykda Saltyk IV-de, Saltyk II-däki ýaly şirwan akymyňbaşynda dälde, ikinji akymynda ýerleşýär we öňündäki gurluşlardankadensiýa bilen bölünýär.Saltyk IV-iň şirwany äheň taýdan d 2 -a 2 kwintanyň – wagtlaýyndurgunyň töwereginde aýlanmasynyň birnäçe gezek gaýtalanmasynaesaslanýar. Heň hereketiň hut şu görnüş toplumyň birinji we ikinjisazlarynyň şirwanlaryna häsiýetli bolupdy. Emma perde taýdan SaltykIV-iň şirwany Saltyk I-iň we Saltyk II-iň şirwanlaryndantapawutlanýar. Dördünji sazyň kulminasiýa böleginiň perdesi – “d”ioniý. Saltyk IV-de ýokarky sesiň heňiniň seshatary:Mysal № 49Ýokarky sesiň heňiniň seshatary:Aşaky sesi göz öňünde tutulan doly sesehatary:Görnüşi ýaly, şirwanyň seshatary fis 2 sesi ozüne girizýärler, hutşu ses bolsa köpsanly türkmen dutar sazlarynyň kulminasiýasyna mahsusbolan ýagty ioniý öwüşgünini berýär, Kulminasiýa parçasynda şirwanperdesine häsiýetli bolan fis 2 sesiň dokuzynjy perde hereket etmezlik

ýagdaýyna Saltyk – III-i derňew edenimizde duş gelinipdi. Onuň(Saltyk III) şirwanynda ýerli kulminasiýanyň roluny c 2 –f 2 sazlaşygyýerine ýetiripdi, perde esasy “f” lidiý bolupdy, ol bolsa Saltyk – IV-iň“d” doriý şirwanyna paralleldir.Şoňa göräde bu iki sazyň kulminasiýabölekleriniň arasyndaky käbir äheň alyşmalary tötänleýin däl bolmagymümkin.Mysal № 50.Saltyk IV. 1 bölüm. t. 37-38aSaltyk III. 3bölüm. t 72-73bŞuňa meňzeş äheň öwrümi toplumyň başlangyç sazynyňşirwanynda bu gezek ol biraz başgaça eýe bolýar.Mysal № 51.Saltyk I. 4 bölüm. t 77-78Berlen äheňiň ýerleşýän ýeri ähli üç sazda hem gabat gelýär – bukulminasiýa zolagyndan çykyşyň başlangyjydyr.Toplumyň ähli dört sazynyň şirwanlaryny ýene-de bir zatbirleşdirýär. Saltyk I-II-III sazlarda başlangyç jümleler eseriň ýokarkykwarta durumyna böküş görnüşindäki ädim bilen tamamlanýar (bu berlenýagdaýda ýokarky kwarta durguny şirwanda a – a wagtlaýyn durgunyňöwrülişigi bolup durýar). Olary deňeşdireliň.Mysal № 52.Saltyk I. 4 bölüm. t 71.

Saltyk II. 2 bölüm. t 54-55Saltyk IV. 1bölüm. t 29-31Bu berlen sazda öňki ýaly stabilligiň we mobilligiň gezekleşmedüzgüniniň hereketi dowam edýär. Ýöne akymyň we durumyňproporsional gatnaşygy düýbünden üýtgeýär. Ilkinji nobatda bubaşlangyç bölüme görkezilen öwrüm edýär, ýöne bu gezek onçaraklyaýdyň däl.Mysal № 53.Saltyk III. 3 bölüm t.t 62-67.Saltyk II., III we IV-nji sazlarda şirwanlaryň ilkinji ulygurluşlaryny ýaňlanyşy boýunça örän inçeden owadan kadensiýanyňtäze bir görnüşi jemleýär. Onda ýokarky sesde şirwanyň perdeçeküwiniň esasy sesi bolan –“d” burdonirlenýän- şol bir wagtyň özündeaşaky ses ýeterlikli labyzly bolan heň kontrapunktyny döredýär.Netijede mylaýym owazlanýan sekundaly, septimany ses sazlaşyklaryemele gelýär.Mysal № 54. Saltyk IV, t,t 35-36.Formanyň berlen parçasyndaky diňe bir kadensiýa däl, eýsemkadensiýa ýetmeklik hem Saltyk II-niň şirwanynyň anaklogik parçasybilen gabat gelýär.

Derňew edýän sazymyzyň şirwany iki sany wariaintlygurluşlaryndan durýar: α 2 +α w 2 (14+11). Olar öz gezeklerinde birnäçejümlelereden düzülýär:Shema№22 .α 2α 2w2+3+5+4 3 + 2 + 2 + 4↓KadensiýaKulminasiýaly başlangyç jümleleri giriş häsiýetine eýedir. Olada g 1d 2 durgunly stereotip formulasy seslendirilýär. Soňra şirwanyň öz sesleridowam edýär. Heň ýokarky registr zologyna geçýär. Ikinji gurluşdaikinji we üçünji jümleler onçakly ähmiýeti bolmadyk äheň we göwrümtaýdan üýtgeşmelere sezewar bolýar. Ikinji jümle az - kem gysgaldylýarwe sekunda aşakda ýaňlanýar. Üçünij jümle biraz sekundowo- tersiýalykodesiýanyň ýoklygy sebäpli has gysga. Soňky jümle (şirwan parçasynyňözboluşly durumy) gönüden-göni takyk gaýtalanýar. Birinji bölümiňakymynyň jemleýji gurluşynda (α 3 ) başlangyç registr we äheň- perdezolagyna dolanyp gelmeklek amala aşyrylýar. Ol dolulylygyna diýenýaly Saltyk II-niň we Saltyk III-niň başlangyç bölümleriniň akymlarynyňgutaryşy bilen gabat gelýär.Mysal № 55.Saltyk II 1 bölüm t,t 13-18Saltyk III 1 bölüm t,t 14-21

Saltyk IV 1 bölüm t,t 55-60Durum özüniň äheň mazmuny boýunça toplumyň üçünji sazynyňdurumy bilen has meňzeş Saltyk II-niň durumy bilen meňzeşdirlersoňkysy bilen az mykdardadyr. Durumlaryň her birisiniň bolsa toplumyňbaşlangyç sazynyň Saltyk I-iň durumynyň, has dogrusy onuň jemleýjigurluşynyň (“Temanyň” ähli bölümlerinde üýtgewsiz gaýtalanýangurluşynyň) warýanty bolup durýar. Saltyk I, II, IV-iň duruşlarynyňbaşlangyç jümlelerinde dördünji gurluşdan alnan perdüniň II-njibasgançagyndan IV-njisine ýa-da II-njiden V-nji basgançagyna kemkemdenýokarlygyna hereket edýän heňini, şeýle hem Saltyk I-iňdurumynyň üçünji gurluşyndyn V-nji basgançaga tarap hereket edýänöwrüliişgi ýeňil tanalýar:Mysal № 56.Saltyk I. 1bölüm t,t 24-28Saltyk II 1bölüm t,t 21-23Saltyk III. 1bölüm t,t 26-27Saltyk. IV 1bölüm t,t 61-63

Saltyk IV-iň durumy perde taýdan, Saltyk I-iň durumy bilen ýakyn.Olaryň esasynda II we III-nji basgançaklary warýantly bolan “a” frigiýperdesi ýatyr.Sazyň ikinji we üçünji bölümleriniň içinden bütewi zowwamlaýynösüş kesilip geçilýär. Olar umumy äheň mazmuny bilen birleşdirilipdirwe esasy durum äheňiniň yzygidirli warýatlary görüşinde ýerleşdirilipdir.Ikinji bölüminde bu warýantlaryň sany üçünji bölümde-dörde barabarbolýarlar.Shema№23II bölüm4 + kadensiýa (1 t ) + 4 + 5 + kadensiýa (2 t )↑DurumIII bölüm2 + kadensiýa (1 t ) + 2 + 5 + 5+kadensiýa (6 t )↑DurumIkinji bölüm durumyň perde äheň düzümde öz ösüşini dowametdirýär, ondaky aheňleriň (popewka) wariantlary bolsa esasy durumäheňine ýakynlaşýar.Üçünji bölüm özünde ýerli kulminasiýany saklaýar, ol ähmiýetlilikderejesi boýunça şirwandan soň durýar. Heňiň diapazony septima (α 1 -g 2 )çenli giňelýär. Perdäniň frigiý esasy täze öwüşginleri berýän VI- IIIbasgançakly beýgeldişi bilen baýlaşdyrylýar. Ýeri gelende aýtsakkompazisiýanyň soňunda VI-njy basgançaga duş gelinýär.Sazy iki sany durguny bolan alty taktly kadensiýa jemleýär.Sazyň derňewiniň netijesi:- Saltyk IV- tutuş toplumyň kulminasion merkezi bolup durýar.Onuň birinji bölümi uzak dowam edýän ýaýbaňlandyrlankulminasiýany emele getirýär.- Kulminasiýanyň uzak dowamlylygyna seretmezden, heň II-njiperdeden, ýagny, ikinji oktawanyň lýa notasyndan ýokarygalmaýar. Dutarda almak mümkin bolan iň beýik nota bolsaüçünji oktawanyň do notasydyr;- Saltyk IV-toplumyň stereotip formula bilen başlaýansazlarynyň üçünjisidir, onda g 1 -d 2 durgunyň daş töweregindeaýlow edilýär. Saltyk –IV edil Saltyk III ýaly, Saltyk IIniň,ýagny – “ösdürilme”, dowam ediji häsiýetdäki ikinjisazda nezire-wariýasiýa.- Öňki iki wariýasiýalar bilen şeýle hem toplumyň temasybolan-Saltyklar I-bilen arabaglanşygy aýdyň görünýär.

- Saltyk IV üç bölümden durýar. Olaryň proporsiýalary özündenöňki sazlaryň bölümleriniň proporsionol gatnaşyklaryndandiýseň tapawutly. Birinji bölüm soňky iki bölümleriň herhaýsyndan taskem üç esse gowrak uludyr.- Bölümleriň konstruksiýasynyň esasynda şol öňki ýagnymobolligiň, heretliligiň we refren görnüşliligiň gezekleşmeprinsipi saklanýar.- Äheň taýdan birmerzeş bolan ikinji we üçünji bölümler ulyçykyşyň –kulminasiýadan çykmaklygyň funksiýasyny ýerineýetirýärler. Olar Saltyk I-iň heň bölüminiň perde çekiw weregistr zolagynda geçýär hemde birinji bölümiň durumynyňäheňini warýantlaýyn ösdürýär. Birinji bölümiň durumy weonuň wariantlary bolan –ikinji we üçünji bölümler şugörnüşdäki üç bölümli formany emele getirýär:Shema№24A A A(12+16+17)Durum 2 bölüm 3 bölüm1 bölümBu formanyň birinji bölümi şunuň bilen birlikde sazyňbaşlangyç bölüminiň tamamlanma funkliýasyny hem ýerine ýetirlýär,ýagny bifunksionaldyr. Iki formanyň ýagny biri-birine ilişme kesişmeçatrygy efektiny döredýär uly üç bölümli (A B B 2 - sazyň umumyformasy) we kiçi üçbölümli formalaryň (A A 1 A 2 )- Gurluş şeýle hem äheň taýdan bu sazy Saltyk III-iň hastakygy –onyň birinji we ikinji bölümleriniň akwiwaleti diýiphasaplasa bolar. Saltyk III-de birinji bölüm g 1 d 2 durgunlystereotipli öwrümleriniň düýrülmegine esaslanýar.- Ikinji bölüm bolsa – heňi toplumyň aşaky perdedurgununyň hereket edýän zolagyna gaýtaryp getirýär. SaltykIV-de hem hut şunuň ýaly: birinji bölüm esasy aşaky zolakdanýokary ýerleşen perde we registr zolagynda ösýärler. Ikinjibölümde (B we B 1 özünde jemleýär) aşaky e 1 α 1 kwartadurgunynyň priopitetli dikeldiýär;- Saltyk IV gurluş we äheň taýdan hasda Saltyk II-niň ikinjibölümine ýakynlaşýar. Tutuşlygyna alnan wariasiýa, Saltyk IIniňartdyrylan gönüşidir. Olardaky perde äheň ösüşiniňtapgyrlary gabat gelýär:

I tapgyr –g 1 d 2 durgunly stereotip formulanyň daş –töwereginde aýlaw edimegi (obygrywaniýe)II tapgyr – şirwan zolagyna geçiş;III tapgyr – zolagynadan çykyş;IV tapgyr – (baş) esasy perde-äheň düzgüniniň berkidilmegi.Saltyk IV-iň kompozsiýasynyň umumy shemasy;Shema№25Aα+α 1 +α 1 +α 2 +α 2 w + α 3 + b+b 1 b 2 + b 2 + b 1 + b 3 + b 3 + b 4 + b 1durgun g 1 -d 2 durgun durgun durgun durgun e 1 -α 1 durgun e 1 -α 1d 2 -α 2 g 1 -d 2 e 1 -α 1BBBToplumyň başlangyç dört sazlarynyň shemasy olaryň äheň ösüşiniňlogikasy yzarlamaga mümkinçilik berýär:Shema№26Saltyk I Saltyk II Saltyk III Saltyk IVA B C D E E 1 C E 2 A 1 F A 1 E w 1 A 2 (G)↑ ↑ ↑ ↑şirwan şirwan şirwan şirwanSALTYK VSazyň göwrümi – 96 takt. Dowamlylygy 1 min. 58 sek. Ikibölümden durýar: A+A 1 . Bu ýerde gyzyklandyrýan zatlaryň biri,olaryň göwrüminiň gatnaşygy toplumyň mundan öňündäki sazynyň ikibölüminiň gatnaşygyna tersleýin proporsionaldyr:Saltyk IVSaltyk VI II I II72 36 37 59Bu sazda dartgynlylyk az-kem azalýar. Ikinji bölümiň akymyndaýerleşen uly bolmadyk, onçakly ösdürilmedik kulminasiýada heň g 2 -den beýige galmaýar (a 2 sesi diňe ýekeje gezek-forşlag hökmündepeýda bolýar).Saltyk V toplumyň dowam etdiriji, ösüş häsiýetli sazlaryňtoparyna girýär. Bu topara biz toplumyň öňki üç sazyny – Saltyk II, III,IV-nji sazlary degişli edýändigimizi ýatladalyň. Bellenip geçilen sazlar

ýaly, Saltyk V ilkinji nobatda toplumyň ikinji sazynyň wariasiýsybolup, şonuň üsti bilen “tema”, ýagny Saltyk I bilen baglanyşyklydyr.Saltyk II saza nezire edilen ähli üç wariasiýasynyň içinde hut bäşinjiSaltyk oňa has-da ýakyn bolup durýar.Saltyk V-de kompozisiýanyň bölümleriniň derjesinde stabilligiňwe mobilligiň – akym we durum bölümçeleriniň gezekleşme prinsipihereket etmegini dowam edýär.Shema№27Bölüm Akym DurumI 21 16I 22 37Birinji bölümde akymlaryň we durumlaryň göwrümi takmynandeňräkdirler. Mobil we stabil gurluşlaryň takmynan deňligi Saltyk I, II,III-de syn edilýändir. Ikinji bölüm 1,5 esse birinjiden artýar. Budurumyň şol proporsiýadaky ulaldylmagynyň esasynda bolup geçýär.Saltyk IV-iň birinji bölüminde başlangyç akymyň ähmiýetligiňeldilendigini ýatlalyň. Ol uly kulminasiýany emele getirip,durumdan alty esse uludyr.Toplumyň dinamiki ösüşiniň logikasy şu indiki görnüşdedir:Saltyk I “temanyň” roluny ýerine ýetirýär, II we III bölümlerdedartgynlylygyň kem-kemden ösdürilmesi amala aşyrylýar, kulminasiýataýýarlanylýar, IV-de uly kulminasiýa tolkunyna – iň ýokary nokadaýetilýär. Şonuň bilen baglylykda şirwan akymy giňişleýinýaýbaňlandyrylýar, V-de dartgynlylyk ýumşaýar, gowşaýar. Bu bolsamobil, ýagny forma hereket berýän bölümçelerden stabil bolan,üýtgemeýän duruma many basyşyň süýşmegi netijesinde emele gelýär.Saltyk V-iň eýýäm birinji bölüminde uly göwrümli bolan we ikinjibölümde has giňeldilen durumda, heň uzak wagtlaýyn toplumyňbaşlangyç äheň özenine dolanyp e 1 -a 1 tonika kwartasynyň eýeçiligini(prioritet) howlukman, kem-kemden dikeldýär.Saltyk V-iň bölümi gurluş taýdan toplumyň ösüş-kulminasiýabölümleriniň toparyna degişli sazlaryň ilkinjileriniň biri bolan SaltykII-iň başlangyç bölümine göniden-göni meňzeşdir. Iki sazyň hem(Saltyk II we Saltyk V) başlangyç bölümlerindäki akymlar wedurumlar iki sany gurluşdan düzülipdir. Olaryň äheň mazmunlary hemdiýseň meňzeş.Saltyk V-iň ikinji bölümi Saltyk II-niň analogik, kybapdaşbölümine ýakyn. Aýdyň meňzeşliklere seretmezden, olaryň arasyndamöhüm aratapawudyny görmek bolýar. Üýtgeşmeleriň girizilmegitoplumyň bu sazynda bölümiň täze funksiýasy bilen baglanşyklydyr.

Kulminasion sazdan soň gelýän Saltyk V-de bu bölüm jemleýji bolupdurýar, kulminasiýany taýýarlaýan Saltyk II-de bolsa ol ortakyfunksiýany ýerine ýetirýär. Şunuň bilen baglylykda jemleýji häsiýetliäheňler aýratyn, ýagny aşaky tonikanyň ugruna gönükdirilen we onuňpozisiýalaryny berkleşdirýän heň öwrümleri uly orny eýeleýär.Saltyk V-iň awtory öz öňünde takyk döredijilik meslesinigoýýar. Saltyk II-niň başlangyç bölümleirniň mäterialyna esas edipalmak bilen, ol iprowizasiýa edýär, warirleýär, öz fantaziýasynaerkinligi berýär. Alynma materialy tanalýar we şol bir wagtda täze heňnagyşlary, owadan äheňleri we öwrümleri bilen baýlayşdyrylýar.Birinji toplumyň gurluşy şeýleräkShema№28I bölümgurluşakymdurum1-nji gurluş + 2-nji gurluş 1-nji gurluş + 2-nji10 + 11 8 + 8ýa-daakym duruma + a 1 b + b 1Beýleki sazlarda bolşy ýaly, Saltyk V gysgajyk giriş bilenbaşlanýar, ol iki sany esasy duruma esaslanýar. Akymyň birinjigurluşynda Saltyk II-niň akymyndaky (şeýle hem Saltyk III-iň) birinjigurluşynyň mazmuny takyk sitirlenýär.Mysal № 57.Saltyk V, T.T. 1-10Iki sazyň hem birinji akymynyň ikinji gurluşlarynyň başlangyjy(3 takt) doly gabat gelýär. Ýöne akymyň ahyry biraz erkin sitirlenýär.Başlangyç akymyň jemleýji öwrüminiň dürli wariantlary öňki üç sazda

hem duş gelinendigini ýatlalyň. Olaryň mysallary ... sahypada getirildi(mysal ... a) b) c)).Onuň täze görnüşi şeýleräk:Mysal № 58.Saltyk V, 1 bölüm, T.T. 14-18.Akym mylaýym ýaňlanýan g 1 -a 1 sekunda sazlaşygynyň birnäçegezek gaýtalanmasy bilen tamamlanýar. Onuň kümüşsöw owazy SaltykII, III, IV-niň şirwanynyň sekunda-tersiýaly kadensiýasynyňýaňlanmasyndan gelip çykýar. Özboluşly sekundaly kadensiýa bolanbu täze element – saza aýratyn owadanlygy we ajaýyplygy berýär.Ikinji bölümde ol iki gezek gaýtalanýar.Durum eger şeýle aýtmak mümkin bolsa, Saltyk II-niňdurumynyň meýilnamasy, nusgasy boýunça gurlupdyr. Olaryň ikisihem iki sany gurluşdan düzülipdir. Perdetonal çeküw esaslary hemumumydyr – bu II basgançagy wariantly gelýän “a” frigiýdir. Buperdäni eoliý-frigiý diýip atlandyrylsa hem ýalňyş bolmaz. Saltyk V-iňwe Saltyk II-niň durumlarynyň gurluşlarynyň başlangyç heňöwrümleriniň meňzeşliklerini mysal görkezmek bolar.Mysal № 59.a) Saltyk II, durum b) Saltyk II, durum1-nji gurluşyň başy2-nji gurluşyňbaşlangyjynjiSaltyk V, durum, Saltyk V, durum, 2-1-nji gurluşyň başygurluşyň başlangyjy

Başlangyç motiwleriniň yzyndan dowam edýän ýaýbaňlandyrmakadaly gyşarnyksyz sitirlemeden – öýkünmeden erkindir.Durumyň gurluşy akym bilen deňeşdireniňde has ownukbölekleýindir. Aşakdaky gurluşlar bitewi bolup, maýda böleklerebölünmeýär. Durumda tersine: gurluşlar öz nobatynda iki jümläbölünýär. Ähli dört jümle durumy açan üz taktly äheňiň wariantynyemele getirýär we e 1 -a 1 tonika tarap aşak gönükdirilen hereket bilentamamlanýar. Durumyň gurluşyShema№29durumb b 13+5 4+4Sazyň birinji bölümi indikisinden bize eýýäm tanyş bolan ikisany durgunly aralyk kakuwy bilen araçäklenýär.Ikinji bölüm edil birinji bölüm ýaly g1-d2 durguny bolan stereotipkompozision formulanyň äheňiniň işlenilmesinden başlanýar. SaltykII-niň ikinji bölüminiň başlangyjy hem hut şunuň ýaly bolupdyr.Akymyň ikinji gurluşynyň başlangyjy Saltyk II-niň akymynyň mysalyboýunça ýerine ýetirilen şol bir stereotip äheňden başlanýar. SoňraSaltyk II-de a2 sesi özüne alýan “d” ioniý perdesinde şirwan gelýär.Saltyk V-de bolsa “d2” tonikaly eoliý tetrahordyndaýaýbaňlandyrylýan kulminasiýa bölegi getirilýär. Perde öwüşgünitaýdan bu şirwan Saltyk III-iň we Saltyk IV-iň şirwanlarynaýakynlaşyp, bu ýerde hem birinji we ikinji sazlaryň şirwanlaryna ýagtymažor öwüşginini berýän fis2-dokuzynjy perde hereket etmeýär. Öňkişirwanlar bilen deňeşdireniňde bu kulminasiýa onçakly möhümliligeeýe däldir. Heň ýekeje gezek hem g2-sesiň çäginden çykmaýar. Egerdeşirwandan öňki bölümlerde heňiň f2 sese çenli birnäçe gezek ýokarygalmasyny göz öňünde tutsak, onda olaryň arasyndaky beýiklikderejesi deňräkdir (minimum). Şunuň bilen birlikde, biziň pikirimizçe,

özüniň heňlenişi we labyzlylygy boýunça bu bölek toplumyň iň owadan ýerleriniňbiridir.Şirwany başdaky motiwi şu aşakda görkezilen äheňleri: 1) derňew edýänsazymyzyň we Saltyk II-niň durum gurluşynyň başlangyç äheňini; 2) Saltyk II-niňwe Saltyk III-iň şirwanynyň ikinji gurluşynyň äheňini; 3) Saltyk II, III, IV-iňşirwanlarynyň başlangyç gurluşlarynyň tamamlanmasynyň äheňini ýatladýar:Mysal № 60.a) Saltyk V-iň şirwanynyň başlangyç motiwi:b) Saltyk V we Saltyk II-niň ikinji durumynyň başlangyç äheňi:Saltyk V T.T., 60-61 Saltyk II T.T. 32c) Saltyk II, III, IV-de şirwanlaryň birinji gurluşlarynyň tamamlanmasynyňäheňi:a we c mysallarda diňe bir heň hereketiniň däl-de, eýsem garmonikihereketleriniň, bezegleriniň (eger şeýle diýmek mümkin bolsa) arasynda hemmeňzeşlikler görmek bolýar. Biz bu ýerde doly “sözme-söz” deň gelýängarmoniýalary - septima, sekunda we tersiýa sazlaşyklary görýäris. Şirwanda bumotiw dürli görnüşde we sekwesiýaly işlenilýär. Şular ýaly labyzly sekwesiýa öňSaltyk III-iň (T.T. 73-76) üçünji bölümindäki akymynda duşupdy. Akymyň soňkyüç taktynda (çykyş) “a” frigiý tarap modulýasiýa edilýär we aşaky registr zolagynageçilýär. Akymlaryň we durumlaryň arasyndaky takyk kadensiýa bu bölümde duşgelinýär.Durumyň başlangyç gurluşy ýitýär. Akymdan soň durumyň göniden-göniikinji gurluşy giriş edýär. Ol şirwanyň başlanan şol bir äheňinden başlanýar, şonuňüçin hem onuň dowamy hökmünde kabul edilýär. Ikinji durum gurluşyny sazyňbaşynda ýüze çykan näzik şyňňyrdyly sesi berýän sekundaly kadensiýa bilentamamlanýar.Soňky ösüşleriň ählisi sazyň soňuna çenli durumyň äheňi esasyndagurlupdyr. Durum (doly görnüşde) iki gezek gaýtalanýar. Birinji gezek onuňbaşlangyç gurluşlary az-kem wariantly üýtgeşmelere, meselem, g 1 -e 1 sazlaşygyňýeterlikli dowamly (obygrywaniýe) çalynmagy. Ikinji gezek gurluşlaryň ikisi hemtakyk gaýtalanýar. Durumlaryň gaýtalanmasyny sekundaly kadensiýa bölýär.Şeýlelikde, sazyň derňewi şu netijäni berýär.

– Saltyk V ösüş-kulminasiýa häsiýetli sazlaryň yzygiderliligini toparynyjemleýär. Bu topara Saltyk II, III, IV we V girýär.– Bu toparyň her bir sazy öz funksiýasyny ýerine ýetirýär. SaltykV kulminasiýada kem-kemden çykmaklygy amala aşyrýan sazdyr.– Saltyk V, Saltyk III we Saltyk IV ýaly Saltyk II-niň wariantly neziresidir.Derňew edýän eserimizde Saltyk II-niň birinji we ikinji bölümleriniňmateriallary gurluş we äheň taýdan gaýtalanýar – ol takyk ýa-da “erkin”sitirleme arkaly ýa-da täze elementleriň girizilmegi bilen amala aşyrylýar.– Saltyk V A+A 1 iki wariantly bölümden düzülýär.– Bölümleriň we bölümleriň içindäki gurluşlaryň derejesinde stabilligiň wemobilligiň gezeklenme prinsipi öz hereketini dowam edýär.– Sazyň ikinji bölümi – durumyň birnäçe gezek gaýtalanmasynyň netijesindeörän giňeldilendir. Şunuň bilen baglylykda many basymy dinamikibölümçelerden stabillige geçýär. Jemleýji häsiýedäki äheňiň uzak dowametmegi Saltyk V-den öňdäki sazlarda toplanan dartgynlylygy deňleşdirýär.– Saltyk V biziň pikirimizçe “Saltyklar” saz toplumynyň içinde şirinowazlylygy, özüniň owadanlygy, kompozisiýasynyň kämilligi bilentapawutlanýar.Shema№30Saltyk V-iň umumy gurluşyI (A)II (B)akym durum akym durum durum duruma a 1 b b 1 a a 2 b 1 b w b 1 b b 1şirwanSaltyk I-V-leriň kompozisiýalarynyň harply shemasynyň yzygiderlilikdealynyşy:Saltyk I Saltyk II Saltyk III Saltyk IV Saltyk VA B C D E E 1 C E A 1 F(≈C) A 1 E 2 A 2WE E 1şirwan şirwan şirwan uly şirwan

SALTYK VISazyň göwrümi 134 takt. Dowamlylygy 2 minut 30 sekunt. Iki sanygöwrümi deň bolmadyk bölümlerden ybarat.A BOlaryň göwrümi:I II84 50Özüniň tematizmi we gurluşy boýunça toplumyň iň bir original, özboluşlysazlarynyň biridir.Ondaky tematiki mazmunynyň düzülişi şeýle ýagdaýda: ýagny, toplumyňumumy alnan öňki ähli bäş sazynyň perde we äheň ösüşiniň tapgyrlarynyň ählisidiýen ýaly dikeldilýär. Şonuň bilen wariasiýalardan göni, takyk sitatalar, şeýlehem aýratyn parçalaryň wariantly gaýtalanmalary ulanylýar. Bularyň ählisiawtoryň materialy bilen goşulyp, bir bitewi arhitektonika taýdan kämil wedüzgünli eseri emele getirýär.Saz giň ýaýbaňlandyrylan şirwandan (23 t.) başlaýar. Bu bolsa, toplumyňbeýleki sazlardan onuň iň esasy tapawutlandyryjy tarapydyr. Şuňa çenliwariasiýalaryň hiç birisi kulminasiýa bilen başlanmaýardy.Şu indiki fakty belläp geçmelidir: türkmen bagşy-sazandalarynyň birnäçesagatlap dowam edýän uly çykyşlarynyň däplerine görä uly şirwandan başlanýansazlar köplenç çykyşlaryň soňunda, kulminasion tamamlanma hökmünde ýerineýetirilýär.Şirwanyň özi 2 sany bölümçä bölünýär. Birinjisi (3-12 t.t.) – toplum üçin iňbeýik registr zolagynda geçýär. Heň hereketi esasan fis 2 -a 2 tersiýa aralygynda,ýagny dutaryň 9, 10 we 11-nji perdelerinde öz ösüşini dowam edýär.Aşaky sesi göz öňünde tutulan şirwanyň seshatary:Mysal № 61.Şirwanyň birinji bölümçesi Saltyk I-den sitatadyr. Bu ýerde toplumyň“temasynyň” dördünji, jemleýji bölüminde ýerleşýän şirwanyň teksti dolulygynagaýtalanýar. Oňa girizilen käbir äheň we ritmiki özgertmeler onçakly möhüm däl.Olary deňeşdirmek örän gyzykly.Mysal № 62.Saltyk I.

Saltyk VI.Mysallarda görşümiz ýaly, Saltyk I-iň şirwany we Saltyk VI-nyňşirwanynyň birinji bölümçesi taktlaýyn diýen ýaly gabat gelýär we diňe käbiraýratyn detallary bilen tapawutlanýarlar. Olaryň jümleler boýunça gurluşy hemkybapdaş. Meselem, Saltyk VI-daky şirwanyň birinji bölümçesiniň gurluşy:3+4+5(3+2); Saltyk I-niň şirwanynyň gurluşy hem edil şeýle: 3+4+3.Saltyk VI-nyň şirwanynyň başlangyç bölümçesi c 2 -d 2 sekunda sazlaşygynyňbirnäçe gezek tassyklanmasy bilen tamamlanmaýar. Bu öwrüm g 1 -a 1 sekundanyňgaýtalanmasy bilen alyşýar, ol Saltyk V-iň kadensiýasynyň görnüşleriniň birihökmünde ulanylypdyr (mys. №: ser.Saltyk V).Durnuksyz sazlaşyk bolan sekunda, şirwanyň iki tapgyrynyň aralygyndaýeterlikli aýdyň bolan sezurany bermeýär. Şunuň bilen baglylykda şirwanyň indikibölegine geçmeklik örän akgynly, bildirgisiz diýen ýaly amala aşyrylýar.Şirwanyň ikinji tapgyry az-kem aşagyrakda ýerleşen zolakda geçýär. Heňesasan d 2 -f 2 tersiýanyň diapazonynda aýlanýar. Wagtlaýyn durgunyň roluny c 2 -f 2kwarta ýerine ýetirýär.Oňaýlylyk üçin şirwanyň birinji bölegini - “aşaky şirwan”, ikinji böleginibolsa - “ýokarky şirwan” diýip belläliň. Berilýän şertli bellikler dutaryň sapyndakyperdeleriň ýerleşişi boýunça kesgitlenendir. Bu ýerde perdelere basmaklyk bilenşirwanyň iki böleginiň hem durgunlary alynýar. Birinji bölegiň durguny bolan d 2 -a 2 kwinta, dutaryň kädisine golaý ýerleşýän, iň aşaky perdelerde alynýar. Ikinjibölegiň durguny c 2 -f 2 kwarta – sekizinji perde bolup, ol dutaryň sapynda birazýokarrakda ýerleşýär.Mysal № 63.Aşaky sesi göz öňünde tutulan ýokarky şirwanyň doly seshatary:

Perdesi - “f” – lidiý.Şeýle görnüşdäki şirwan Saltyk III-de duş gelipdi. Ol sazyň soňkudan öňürtigelýän bölüminde, üçünji akymynda ýerleşýärdi. Bu gezek meňzeşlikler takyk däl.Heňe we ritmiki şekile girizilen üýtgeşmeler has-da möhümdir. Içki gurluş hembaşgaça şekilde. Toplumda ilkinji gezek ownuk ritmiki dowamlylyklar has iridowamlylyklar bilen, ýagny biri-biriniň yzyndan yzygider gelýän çärýeklik wenokatly çärýek bilen çalşyrylýar. Saltyk III-niň şirwanynyň ideýasyna esaslanyp,Saltyk VI-nyň awtory şirwanyň täze görnüşini döredýär. Deňeşdirmek üçinmysallara ýüzleneliň. Olarda Saltyk III-niň şirwanynyň we Saltyk VI-nyň“ýokarky” şirwanynyň gurluşlary getirlipdir.Mysal № 64.Saltyk III şirwanSaltyk VI “ýokarky” şirwanOlaryň jümleler boýunça gurluşy hem (Saltyk VI – 6+2+2+2, Saltyk III –5+4+3) onçakly meňzeş däldir.Bu ýerde uly bolmadyk, emma, şonda-da aýdyň görünýän “garmoniki”ştrihiň girizilmegi ünsi özüňe çekýär: akymyň jümleleriniň ählisi diýen ýalyseptimaly mini-kadensiýa bilen jemlenýär. Ol ýokarky (açyk) kirişi gozgamaklykbilen döredilýär. Bu kirişiň birsydyrgyn ýaňlanmasy tutuş şirwanyň dowamyndaeşidilýär.Berlen mysal warirlenmäniň bir wagtda dört ugur boýunça – beýiklik,interwal, ritm we göwrüm taýdan amala aşyryp bolýandygyny görkezýär. Şeýleintensiw we köptaraply warirlenme şirwanyň ähli jümle-böleklerine degişlidiginibelläliň. Gurluşda diňe bir sany stabilli element syn edilýär. Ýagny, ol heňiňumumy sudurlarydyr. Özbek sazşynasy Ý.Plakowyň belleýşi ýaly, makamsazlaryndaky heň sudury saz giňişliginde we eseriň dowamynda özboluşly modulhökmünde hereket edýär. Äheň warirlenmäniň geçişiniň öz içine alýan

diatonikanyň perde seshatarlary spesifiki giňişleýin çäklendiriji. Bu doly derejedetürkmen halk sazlaryna, esasan hem dutar sazlaryna degişlidir. Shema№31Akymyň umumy gurluşyaşaky şirwan ýokarky şirwan3+4+5 (3+2) 6+2+2+2Durum özünden öňki ösüşden kadensiýa bilen aýratynlanmaýar. Özüniňgöwrümi boýunça (23 takt) ol şirwandan uly däl (şirwan hem 3 taktyň dowamyndaýaýbaňlandyrylýar).Durumda aşaky tonika geçmeklik, has takygy – onuň dolanyp gelmegi wedoly tassyklanmasy kem-kemden we örän usullylyk bilen amala aşyrylýar. Frigiýpentahardynyň (a 1 -e 2 ) bir sesi aýratynlykda çalnyp görkezilýär.Beýleki durumlarda bolşy ýaly bu berlen durumda hem ösüşiň wariantäheňli prinsipine aýratyn syn edilýär. Durum birnäçe heň öwrümlerinden –wariantlaryndan düzülipdir. Olaryň aşaky tonika tarap ýykgynlylygy aýdyňgörünýär. Bu wariantlaryň dürlüligine seretmezden, tonika olar üçin esasy maksat,dartgynlylygyň merkezi bolup, olary magnit ýaly ýumşak, ýöne agalyk edijilikbilen özüne çekýär. Biz aşakda her birini aýratyn setirde ýerleşdirilen durumyňesasy äheňini we onuň wariantlaryny görkezýäris. Bu bolsa olaryň meňzeşlikleriniwe tapawutlyklaryny aýdyň görkezýär.Mysal № 65.Saltyk VI duruma

Şu indikiler ünsi ösüňe çekýär. Öňki dört sazyň durumlarynyň başlangyjybirmeňzeş diýen ýaly, (Saltyk II-V) perdäniň II, III, IV (käwagt V) basgançaklaryboýunça kem-kemden basgançaklaýyn hereket edýän şol bir äheňiň dürliwariantlaryndan başlanýar (Mysal ser.). Seredilýän sazyň durumy Saltyk III-iňbaşlangyç akymyny tamamlaýan öwrüme ýakyn bolan äheň (popewka) bilenaçylýar:Mysal № 65.Saltyk III.a)Saltyk VIb)Umuman durumyň tutuş dowamynda kä bildirgisiz, käte bolsa has aýdyňtoplumyň beýleki sazlarynyň durumlarynyň äheňleri bilen meňzeşlikleri görünýär.Durumy e 1 -a 1 durguny tassyklaýan ikitaktly kadensiýa tamamlaýar.Soňra “ýokarky” şirwan we durgun gurluşlary gaýtalanýar. Durumüýtgewsiz gaýtalanýar, şirwan warirlenýär. Ýokarky şirwanyň üýtgedilipgaýtalanmasy, toplumda bu görnüşdäki kulminasiýanyň üçünji wariantyny berýär(birinjisi - Saltyk III-de, ikinji we üçünjisi - Saltyk VI-da). Wariantlyüýtgedilmeleriň içinde ýokarlygyna bökme görnüşli hereketi bolan, şirwanyňbaşlangyjy aýratyn ünsi özüne çekýär. Şunuň bilen hem Saltyk III-iň şirwanybaşlanýar:Mysal № 66.Saltyk IIISaltyk VI

“Ýokarky” şirwanyň we durumyň gaýtalanmasy “tonikaly” we“subdominantaly” durguny tassyklaýan ikitaktly kadensiýa bilen tamamlanýar.Kadensiýanyň hut şu görnüşi, ýadymyzda bolşy ýaly, kompozisiýanyň esasybölümlerini araçäklän beýleki ähli sazlaryň dowamynda köplenç kadansyň rolunyýerine ýetiripdi. Bu bolsa bize şirwan akymynyň ikinji bölümçesiniň we durumyňgaýtalanmasyny aýratyn bölüm däl-de sazyň uly başlangyç bölüminiň bir bölegidiýip hasaplamagymyza esas döredýär.Şeýlelikde,sazyň birinji bölüminiň (A) gurluşy şeýle görnüşdedir:Shema№32akym durum akymyň 2-nji ýarymy duruma+b + c + b + caşaky ýokarky ýokarkyşirwan şirwanşirwanýa-daa b c b c12 12 23 13 23Umuman derňewiň we shemanyň görkezişi ýaly bölümiň göwrümi ýokarkyşirwanyň we durumyň doly gaýtalanmasynyň hasabyna giňişleýin ýeňleýär.Sazyň indiki bölümi gurluşy boýunça onçakly çylşyrylmy däl. Ol akymdanwe durumdan ybarat. Olaryň proporsiýalary:akym durum21 22Sazy ýedi taktly koda jemleýär. Koda toplumda ilkinji gezek duşýar.Ikinji bölümiň akymy – ýene-de sitata. Bu ýerde biz toplumda g 1 -d 2durgunly stereotipli kompozision formulanyň eýýäm bäşinji wariantyny görýäris.Ilkinji dört warianty Saltyk II, III, IV we V-njide berlipdi. Möhüm konstruktiwdetal özüne ünsi çekýär. Öňki sazlaryň ählisinde komunalaşdyrylan äheň birinjibölümiň ilkinji başynda herekete girizilýärdi (Saltyk II-de we V-de ol başdaky ikibölüminde işlenilipdi). Saltyk VI-da bolsa bu stereotipli äheň ilkinji gezek ikinjibölümde girizilýär.Saltyk II-V sazlarda berlen äheňiň agalyk edýän bölegi kompozisiýanyňesasy kulminasiýa pursatynyň öňisyrasynda duş gelýärdi: belli bir aralykda ýa-dagöniden-göni ýakynlykda. Saltyk VI-da tersine, şirwanda soň ýaňlanýar.Özüniň postkulminasion ýagdaýyna we has aşaky registr zolagynageçýändigine seretmezden ikinji akym hiç-hili dartgynlylygy bermeýär. Muňabirnäçe faktorlar esas bolýar. Birinjiden, metroritmiki başlangyjyň ilkinji ornundadurmagy. Ikinjiden, aşaky sesiň janlylygy netijesinde, ýokarky sesdäki - d 2 -niňuzak we arakesmesiz (14 taktyň dowamynda) gaýtalanmagy. Geterofonlyfakturasy iki sany özbaşdak sese bölünip polifonizirlenýär. Soňra (geljekde) heňhereketindäki d 2 -ses agalyk etmegini dowam edýär (ýöne ol indi a 1 ses bilen

ilelikde çykyş edýär). Diňe akymyň soňky taktlarynda a 1 -d 2 kwarta özüniňagalygyna a 1 -e 2 kwinta bilen paýlaşýar. Üçünji faktor: toplumda ikinji gezekýerine ýetirijilik usullarynyň biri bolan “gyruw” işjeň ulanylýar.Bu çalyş usulyň belli bir semantikasy bar. Ýagny, has güýçli dartgynlylygaýetmegidir.2-nji akym iki sany uly gurluşyň yzygiderliligi esasynda düzülýär: 11+10.Olarda birinjisi iki sany jümlä bölünýär: 4+7. Ikinjisi – bütewi häsiýetde. g 1 -d 2durgunly kompozision blok – formula beýleki sazlarda bolşy ýaly onuň başlangyçgurluşy tutuşlygyna kanunlaşdyrylan äheňiň görkezilmesine bagyşlanýar. Ikinjisibolsa iki bölüme bölünýär. Ilki başdakysynda şol öňki äheň ösdürülýär, ikinjisindebolsa perde-äheň süýşmesi bolup geçýär. Bu süýşme toplumyň öň seredilensazlarynda iki görnüşde duş gelipdi: 1. ýokarky registr – şirwan zolagyna geçmegi;2. aşaky registr sazyň esasy durgunynyň hereket edýän zolagyna modulýasiýadüşmek. Saltyk VI-da-da bu esasy perde-äheň düzgünine geçmeklik.Ikinji bölümdäki akymyň tamamlanma pursaty Saltyk II, III, IV, V-däkibaşlangyç bölümleriň akymlarynyň tamamlanmasyna köptarapdan ýakynlaşýar. Buepizodyň Saltyk VI-daky görnüşi:Mysal № 67Saltyk VIBu epizodyň beýleki dört bölümindäki wariantlarynyň mysallary №getirilendir.Ilkinji gezek g 1 -d 2 durgunly akymyň başlangyç gurluşynda Saltyk II, III, IV,V-iň akymlarynyň ählisinde gabat gelen g 1 -d 2 kwinta we h 1 -f 2 kemeldilen kwintalyheňleriň täsirli hereketi duş gelmeýändigini bellemelidir.Şeýlelikde, derňewiň görkezişi ýaly, Saltyk VI-nyň ikinji bölüminde SaltykII-V-riň ösüşinde wajyp roly oýnan äheň materialy, ýagny, g 1 -d 2 durgunlystereotipli kompozision formulanyň işlenmesi gaýdyp gelýär. Emma bir eserdenbaşga esere “göçüp-gonýan” bu gurluş indi, birnäçe täze möhüm bolan heň-ritmikielementleri bilen baýlaşdyrylýar.Durum, birinji bölümde bolşy ýaly, kadensiýasyz, göniden-göni akymabirigýär we başlangyç taktlaryny goşmazdan takyk gaýtalanýar. Durumyň başyndaäheň taýdan warirlenmesinde daşary, täze perde ştrihi – perdäniň IV-nji peselenbasgançagy girizilýär.Durumyň soňunda koda gelýär. Aşaky registrde uzak wagtlaýyn hereketedenden soňra, heň durumda duýdansyz şirwan zolagyna galýarlar (e 2 -f 2 -g 2 -a 2 ).Mysal № 68

Saltyk VI, koda, t.t. 128-143Bu äheňlerde Saltyk VI-yň şirwanynyň iň aýdyň heň öwrümleri ýeňiltanalýar (ikinji şirwan gurluşynyň tamamlanmasyna ser.).Mysal № 69.Saltyk IV şirwan.Ikinji gurluş, 48-51 t.t.Soňky kulminasion ösüşiň dowamlylygy uzak däldir we tutuş sazy jemleýjikadensiýa getirip, örän tiz köşeşýär.Saltyk VI-yň derňewiniň netijesi:– berlen sazyň gurluşy beýleki sazlardan köptarapdan tapawutlanýar. Ilkinjinobatda bu birinji bölümiň gurluşyna degişli. Özüniň birinji bölüminde ol üç sanybölümçeleriň, ýagny, şirwanyň iki görnüşinden we durumyň yzygiderliliginiňesasynda düzülendir.Shema№33a b caşakyşirwanýokarky durumşirwanOnuň yzyndan ikinji we üçünji bölümçeler gaýtalanýar, bu bolsa bölümiňgöwrüminiň ulalmagyna getirýär. Onuň umumy gurluşy:a b c b c– şirwanyň iki görnüşiniň bir umumy uly kulminasiýa gurluşynautgaşdyrylmagy aýratyn ünsi özüne çekýär. Öň şirwanlaryň bu görnüşleriniň herbiri aýratynlykda (“aşaky” we “ýokarky” şirwan diýip şertli bellän gurluşlarymyz)özbaşdak kulminasion akymynyň roluny ýerine ýetirýär.– Saltyk VI toplumyň täze kulminasion tolkunynyň başlangyjyny emelegetirýär. Birinji tolkun II-V sazlary öz içine alýar. Onuň iň soňky nokady SaltykIV-de ýetilýär. Saltyk V özboluşly çykyşyň – kulminasiýadan çykmaklygyň rolunyýerine ýetirýär.– saz iň ýokarky registr zolagyndan başlanýar. Asyrlar boýy dowam edipgelýän däbe görä, tükmen bagşy-sazandalarynyň repertuary “oba”-atly sazlary weaýdymlaryň aýratyn taraplaryna bölünýär, olaryň hersiniň bolsa özboluşlyalamatlary bolýar. Aýdymlaryň we sazlaryň “obalar” boýunça topara bölünmesiniňesasy parametrleriniň biri hem olaryň ýerine ýetirýän funksiýalary bolup durýar.

Meselem, sazandanyň çykyşynyň başynda ýerine ýetirilýän eserler esasan aşakyregistrde gidýär. Soňunda ýerine ýetirilýänler bolsa, bu çykyşyň kulminasiýasy,şirwany bolup durýar. Olar köplenç ýokarky registr zolagyndan başlanýar.Seredilýän toplumyň derejesinde altynjy we ýedinji Saltyklar jemleýji,kulminasion sazlardyr. Şu ýerden hem Saltyk VI-nyň dinamikalylygy gelipçykýar, has takygy onuň şirwandan, iň beýik nokatdan başlanmagy.– beýleki sazlarda bolşy ýaly, Saltyk VI-da hem ösüşiň iň esasyprinsipleriniň biri bolan mobilligiň we stabilligiň gezekleşme prinsipi hereketedýär.– akymlaryň we durumlaryň özara gatnaşygy: Shema№34Ibölüm akym durum1 bölçe2 bölçe24(12+12)2313 23II 21 22+7– Saltyk VI-da dinamiki özüşiň prosesi, toplumyň ähli öňki ösüşiniň tersinehereket edýär. Eger-de Saltyk I-V-de heňiň ösüşi kem-kemden kulminasiýa tarapherket eden bolsa, bu ýerde ol tersine, saz bada-bat kulminasion zolakdanbaşlanýar. Soňra spiral kem-kemden öňki halyna dolanyp gelýär: ösüşiň her indikigelýän wajyp tapgyry, öňküsinden aşakda ýerleşýän zolakda geçýär.Akym, durgunlary bilen:Shema№35Akym I – aşaky şirwan–durgun d 2- 0 2ýokarky şirwan–durgun c 2 -f 2Iböl. Durum – durgun a 1 -e 2 we e 1 -a 1Akym II – durgun g 1 -d 2IIböl. Durum – durgun a 1 -e 2 we e 1 -a 1– dinamiki hereketiň spiraly kem-kemden öwrülip özüniň her bir aýlawynaöňki sazlardan alnan bölekleriň birini sitata hökmünde gaýtalaýar. Meselem, sazyňbaşynda (aşaky şirwan) Saltyk I-iň şirwany sitirlenýär. Soňra şirwanyň soňrakydowamynda (ýokarky şirwan) äheň we ritmiki özgertmeler bilen Saltyk III-iňşirwanynyň materialy dikeldilýär. 2-nji akymda g 1- d 2 durgunly stereotiplikompozision formula özi barada ýatladýar. Ol Saltyk II-V-lerde dürli wariantlardaişlenilipdi. Kodada Saltyk IV-iň şirwanynyň bir äheňi öňi barada ýatladýar weş.m.

Saltyk I-VI sazlaryň yzygiderlilikde alynan kompozisiýalarynyň harplyshemasy:Shema №36Saltyk I Saltyk II Saltyk III Saltyk IV Saltyk V Saltyk VIA B C D E E 1 C E A 1 F(≈C) A 1 E 2 A 2 E E 1WDF E 3şirwan şirwan şirwan şirwan şirwan şirwanSaltyk VII (Garry saltyk)“Garry Saltyk” toplumyň iň uly sazydyr. Onuň göwrümi 156 takt. Dolwamy2 minut 55 sek. Dört bölümden we uly kodadan ybarat.A A 1 B C + kodaOlaryň proporsiýalary:I II III IV koda34 34 24 35 28Toplumyň finaly we sazy bolan bu bölüm özünden öňki sazlardan gurluş wetematizm taýdan aýratyn özboluşlylygy bieln tapawutlanýar. Bu sazyň dowamyndaSaltyk VI-yň ösüş tapgyrlarynyň ählisi “göçürilýär”, bu bolsa, kompozisionideýasynyň aýratynlygyny döredýär. Tapgyrlaryň yzygiderliligi hem takykdyr.Birinji we ikinji bölümleriň mazmunynyň esasyny aşaky şirwan (Saltyk VI-nyňbirinji bölüminiň başlangyjy), üçünji bölümini – ýokarky şirwan (Saltyk VI-nyňbirinji bölüminiň akymynyň dowamy), dördünji bölümini g 1 -d 2 durgunlykanunlaşdyrylan äheň düzýär (Saltyk VI-nyň ikinji bölümi). Tablisada iki sazyňhem äheň herketiniň deň derejedäki (parallelno) yzygiderligi görkezilendir:Shema№37Äheň ösüşiniň tapgyrlary Saltyk VI Garry saltykAşaky şirwandurgun d 2 -g 2I, II bölümlerI bölümÝokarky şirwandurgun c 2 -f 2III bölümKanunlaşdyrylan äheňdurgun g 1 -d 2 II bölüm IV bölümEmma “göçürme” dolulygyna takyk däldir. Alynma material ähli taraplaýyn– ritm, äheň, göwrüm, gurluş taýdan waririlenýär. Oňa awtoryň äheňleri we heňöwrümleri girizilýär. Diýmek, döredijilik goşulma prosesi örän işjeňdir.Toplumda ilkinji gezek mobilligiň we stabilligiň gezekleşme prinsipiniňgurluşy bozulýar. Refrengörnüşli we dinamiki bölekler öz ýerleri bilen çalyşýarlar.Dört bölümiň üçüsi şol bir material bilen – ýagny, aşaky registr zolagynda we

toplumyň esasy perde äheň düzgünine (“a” – äheň frigiýde, a 1 -c 2 kwintaaralygynda) geçýän uly bolmadyk heň gurluşyndan başlanýar.Mysal № 70.Saltyk VII. 9-15Aşakda berilen gurluş äheň taýdan Saltyk I-iň heň bölümini we (aýratynonuň hem) Saltyk III-däki wariantyny ýada salýar (ikinji we dördünji bölümler).Birinji we ikinji bölümler wariantly meňzeşdirler.Birinji bölümde ýaýbaňlandyrylan başlamak kakuwyndan we refrenjümledensoňra, heňiň d 2 -a 2 durgunly ýokarky registr zolagyna geçmegi bilenşirwan başlaýar. Ol Saltyk VI-nyň aşaky şirwanynyň wariantydyr (şonuň üsti bilenhem Saltyk I-iň şirwanydyr). Aýdyň meňzeşliklere seretmezden bu iki şirwanlaryňarasynda birnäçe tapawutlar bar. Seredilýän şirwan özüniň göwrümi boýunça hasdowamly. Bu kulminasiýany düzýän üç jümläniň her haýsynyň giňeldilmegi bilendöreýär. Ýene-de bir möhüm aratapawutlaryň biri toplumda ilknji gezekkulminasiýa zolagyndaky heň a 2 sesden ýokary galyp, h 2 sese çenli ýetýär.Deňeşdirilýän şirwanlaryň funksiýalary hem tapawutlanýar. Mysal üçin, SaltykVI-daky aşaky şirwan uly kulminasion zolagyň birinji tapgyry bolup durýar. Bukulminasion zolagyň indiki tapgyry bolsa ýokarky şirwandyr. Saltyk VII-de bolsabaşgaçadyr.Aşaky şirwanyň tamamlanmasyndan soňra göniden-göni aşaky tonikanytassyklaýan esasy aşaky registre geçiş amala aşyrylýar. Modulýasiýa pursatyndaperde täze öwüşgin, ýagny, II we III basgançaklaryň arasyndaky artdyrylansekunda bilen bezelýär. Türkmen halk sazlarynda onuň adat bolan semantikasy –gaýgy-hasratyň, kanagatlandyrmaýan söýgi-hyjuwyň duýgularydy.Sazyň birinji bölümini jemleýän äheň öwrümi (şol) bölümiň başlangyçgurluşynyň (refreniň) hemmesi bilen kybapdaşdyr.Mysal № 71.Saltyk VII, 1-nji bölümiňBaşlangyjy 12-13 T.T.a)Saltyk VII, 1-nji bölümiňJemlemesi, 30-31 T.T.

)Hut şu öwrüm ýa-da onuň özboluşly warianty bilen Saltyk VII-niň ähli dörtbölüminiň hem jemleýändigine üns bereliň. Şeýlelikde ol göwrümi boýunça ulybolmadyk durumyň roluny oýnaýar.1-nji bölümiň gurluşy:Shema№38jümlebaşlangyç refreni şirwan (Saltyk I-iň we Saltyk VI-nyň aşaky şirwanynyň wariantykakuwy a V b b 1 b 2 v8 5 2 4 5 7 3Ikinji bölüm iki sany durgunly kadensiýadan başlanýar. Ony refrenli jümleaçyk, şondan soň hereket ýene-de ýokarky registr zolagyna geçýär. Bu gezekşirwan örän giňeldilendir we özüniň göwrümi boýunça öňki sazlaryň iň ulusyna(Saltyk IV şirwany) deňdir. Kulminasion zolagyň göwrümi şirwana täze heňgurluşynyň goşulmagy arkaly artdyrylýar. Ol şol bir registrde geçýär we iki sanyjümleden durýar (4+3). Bu bölek sazyň 1-nji bölüminde emele gelen şirwanmaterialynyň gaýtalanmasynyň (takyk gaýtalanmasyna) çenli girizilýar.refren-jümleShema№39täze şirwan gurluşy 1-nji bölümiň şirwanynyň gaýalanmasya V b 3 b 4 b b 1 b 2 V5 2 4 3 3 7 7 3giňeldilen şirwanBu täze gurluş türkmen dutar sazlarynda duş gelýän şirwanyň görnüşleriniňýene-de birisine häsiýetli bolan alamaty özünde saklaýar. Biz ony “Nowaýyşirwan”diýip atlandyrarys. Şeýle şirwanyň tapawutlandyryjy taraplarynyň birihem aşaky sesiň yzygider gaýtalanmasynyň (dutaryň ýokarky kirişi açyk bolup)we ýokarky sesde heňiň ýaýbaňlandyrylmasynyň bir wagtda alnyp barylmagydyr.Ol, düzgün bolşy ýaly, dutaryň diapazonynyň iň beýik seslerine çenli ýokarygalýar. Ýokarky açyk kirişiň yzygiderli (degmegi-zadewaniýe), soňra bolsa onuňýeterlikli dowam edýän şol bir sesdäki gaýtalanmasyny (burdonirowaniýe) şirwanatäze girizilýän jümlelerde görmek bolýar.Mysal № 72.Saltyk VII, 2-nji bölüm, 42-48 T.T.

Ýene-de goşmaly zatlaryň biri “mi” açyk kirişiň dowamly ýaňlanma(fonirowaniýe) öwüşginine onçakly aýdyň bolmasa-da ýüzlenmeklik, eýýämSaltyk VI-nyň şirwanynda duş gelmegi syn edilýär. Seredilýän wariasiýada bukompozision – ýerine ýetirijilik usuly has-da işjeň ulanylýar.Umuman Garry saltygyň iki bölüminiň hem şirwanlary üçin metroritmiňintensiwliligi böküş häsiýetli edişleriň, ýerine ýetirijilik usullarynyň biri bolan“gyruwyň” işjeň ulanylmagy häsiýetlidir – bularyň ählisi umumylykda ulydartgynlylygy we hyjuwlylygy döredýär.2-nji we 3-nji bölümler iki sany durguny bolan kadensiýa araçäkleýär. Täzebölüm hem refren jümlesinden başlanýar. Soňra heň hereketi göniden-göniýokarlygyna c 2 -f 2 durgunyň hereket edýän zolagyna tarap geçýär (“türkmen perde”diýip atlandyrylýan perde).Başlangyç refren jümlesini goşmazdan, tutuş 3-nji bölüm kulminasiýanyňdowamyny, onuň täze tapgyryny emele getirýär. Bu gezek şirwan özbaşdak birbölüme bölünýär, Saltyk VI-da bolsa ol göniden-göni aşaky şirwandan soň gelip,onuň bilen bir umumy bölümi düzýärdi. Bu jähtde ol aýratyn bölümi eýelän, hasdogrusy akymy emele getiren Saltyk III-iň şirwanyna golaýlaşýar. Garrysaltykdaky ýokarky şirwanyň warianty Saltyk III-iň şirwany bilen äheň taýdanhem has meňzeşdirler. Özüniň göwrümi boýunça bolsa, ýagny, iki wariantdanhem, Saltyk III-iň we Saltyk VI-yň şirwanlaryndan has uludyr.Başdaky iki bölüm ýaly, üçünji bölüm ýokarky registr zolagynda gysgajykçykyşy bilen we iki sany durguny tassyklaýan durum jümlesi bilen tamamlanýar.4-nji bölümde toplumyň öňki sazlarynyň ählisinde diýen ýaly (2-njiwariasiýadan başlap) möhüm roly oýnan g 1 -d 2 durgunly kanunlaşdyrylan äheňbütin toplumda iň soňky gezek işlenilýär. Tutuş 4-nji bölüm – bu uly sitatadyr.Eger-de Garry saltygyň başdaky üç bölüminde Saltyk VI-nyň diňe akym bölekleriözgertmeler bilen gaýtalanýan bolsa, onda seredilýän şu bölüminde Saltyk VI-nyňsoňky bölümi başdan aýak, hem akym, hem durum gurluşlary tutuşlygynagaýtalanýar.Akymyň başlangyç bölümi gysgaldylan hem bolsa esasan takyk görnüşindegaýtalanýar. Akymyň ikinji bölüminde g 1 -d 2 durgun a 1 -e 2 kwinta durguny bilençalşyrylyp, bu ýerde gurluş masştabyny – hem göz öňünde tutsak, onçakly möhümüýtgedilmelere sezewar bolmaýar. Täze goşulýan elementler ilkinji nobatdamelizm häsiýetindedir.Sitirlenýän durumyň başdaky üç takty takyk geçirilýär. Soňra sitirleme öränerkindir. Ritmiki we heň şekilleri, göwrümi we gurluşy üýgedilmelere sezewarbolýar. Saltyk VI-nyň durumynyň göwrümi we gurluş taýdan bölünmegi:4+6+4+5+3, jemi 22 takt. Final sazyndaky onuň warianty: 3+2+3+9, jemi 17 takt.

Biz öňki analitiki derňewimizde jemleýji durumda täze perde ştrihiniň peýdabolýandygyny, ýagny, jümleleriň birine IV-nji peselen basgançagyň girizilendiginibelläp geçipdik:Mysal № 73.Saltyk VI, T.109Eger-de Saltyk VI-da bu basgançagyň üýgedilmesi az pursatlaýyn bary ýogyýekewagtlaýyn bolsa, onda onuň Garry saltykdaky wariantynda ol mydamalyk(soňuna çenli) bolýar. Tutuş durumyň we kadanyň dowamynda diýen ýaly, IVbasgançak iki görnüşde, ýagny, arassa we peselen görnüşlerinde gabat gelýär.Saltyk VI-nyň ikinji bölüminiň we Garry saltygyň dördünji bölüminiň(goşmaça bölümçeleriniň, ýagny başlangyç görnüşiniň we onuň wariantynyň)proporsional gatnaşyklary şular ýaly:Shema№40Durum bölegiSaltyk VI Saltyk VIIAkymyň başlangyjy (kanunlaşdyyrlan äheň) 14 11Akymyň gutaryşy (a 1 -e 2 durgunly) 7 7Durum 22 17Koda iki sany gurluşdan ybarat (13+15). Olaryň ikisi hem 4-nji bölümiňjemlemesine meňzeş bolan kadensiýa bilen tamamlanýar:Mysal № 74.Saltyk VII, 4-nji bölüminiňtamamlanmasy, 124-125 T.T.a)Saltyk VII. koda,1-nji gurluşynyňtamamlanmasy, 137-139 T.T.

)Saltyk VII, koda, 2-nj gurluşynyňTamamlanmsy, 147-149 T.T.c)Birinji gurluş 4-nji bölümiň ahyrynda emele gelen äheňleriňwariantlaryndan düzülýär: 4+4+5. Kodada 4-nji bölümiň soňky taktlary alynýar,ýöne, bu ýerde ol eýýäm özbaşdak äheň hökmünde ýaňlanýar. Ony mysallaryň üstibilen delillendirmek kyn däldir:Mysal № 75.Saltyk VII, 4-nji bölüm,tamamlanma,124-125 T.T.Saltyk VII. Koda,täze aheň wariant,128-129 T.T.Ikinji gurluşy şol äheňiň iki sany täze warianty düzýär: 5+4+kadensiýa (7takt). Kodanyň jümle-wariantlarynyň bäşisi hem jemleýji häsiýetdedir, olary aşakytonika tarap hereketi aýdyň kesgitlenilýär. Kodanyň 4-nji jümlesi (ikinji gurluşyňbaşlangyjy) özünde kulminasiýany saklaýar. Ýokarky registrdäki bu soňkybelentlige galynma, özüniň gysgajyklygyna seretmezden, örän ýiti we labyzly.Onuň bu aýdyňlygyna şu indiki faktorlar ýardam edýärler: septima giň ädimlerbilen şirwan zolagyna duýdansyz, bir bada geçmeklik, täze perde ösüşini – VI +basgançak (ony şirwanlar üçin häsiýetli bolan “d” ioniý perdesiniň 3-njibasgançagy diýip kesgitlemek bolar), “gyruw” usulynyň ulanylmagy.Bellemeli zatlaryň biri hem, soňky ýerli kulminasiýa diňe Garry saltykdadäl, eýsem, Saltyk VI-nyň gutaryşynda hem gabat gelenligidir.Umuman, açyk, ýagty öwüşginli şirwan perdeleriniň (VI + ) sazyň jemleýjibölüminde ulanylmagy uly göwrümli dutar sazlaryna mahsusdyr.Kodanyň bäş sany jümlesiniň derejesinde dinamikliligiň we refrenliligiňgezekleşme prinsipini, emma öwrülen görnüşini görmek bolýar. Her gezekki täzeäheň wariasiýanyň başlangyjy üýtgedilýär, gutarşy (soňy) bolsa – meňzeşdir.

Eseri tapawutlandyryjy esasy aýratynlyklar şulardan ybarat:– Saltyk VII öňki Saltyk VI-nyň göniden-göni nezire-wariasiýasy bolup, onuňbilen bilelikde özboluşly toplumyň içindäki toplumy emele getirýär.– Garry saltykda Saltyk VI-nyň äheň-perde ösüşiniň ähli esasy tapgyrlarytakyk yzygiderlikde gaýtalanýar.– Saltyk VII toplumda iň uly göwrümli sazdyr. Ol öňki alty sazyň (Saltyk I-VI) esasy tematiki materialynyň ählisini diýen ýaly özünde saklaýar. Bu bolsa onyköp bölümli “Saltyklar” eseriniň tutuş sintetiki (utgaşdyrylan) finaly diýipatlandyrmaga esas döredýär. Belki-de, beýleki bölümlere görä uly göwrümlilik,üstesine-de toplumyň mazmunynyň toplumyň “temasyndan” we bäş sany nezirewariasiýalardanalynan äheň elementleri esasynda ussatlyk bilen düzülmegi, şusazy “Garry saltyk” diýip atlandyrmaga esas bolan bolmagy ahmal. Bu adyň üstibilen eseriň “ýaşy” (käbir ýerine ýetirijiler “garry” sözi hut sazyň toplumyňbeýleki sazlary üçin gözbaş (hamyrmaýa), iň “garry” sazy diýen manynyaňladýandygyny nygtaýarlar) däl-de, eýsem, sazyň has ýokary derjesini, onuňmazmunyny jemleýän häsiýeti aňladýar diýen pikir döredýär. Ýerine ýetirilenderňewiň netijeleri Saltyk VII-niň mazmunynyň möhümliligi ösüşiniňdartgynlylygy, göwrümi boýunça onuň bu toplumyň sazlarynyň içinde iň“garrylary” däl-de iň ulusydygyny görkezdi.– Saltyk VII – toplumyň 2-nji kulminasiýasydyr. Ony saltyk V we Saltyk VIsazlar taýýarlaýarlar. Birinji, iň uly kulminasiýa Saltyk IV-de bolupdy we SaltykII-III sazlar bilen taýýarlanylypdy. Saltyk VII-iň şirwanynda dutaryňdiapazonynyň iň beýik seslerine ýetilýär (dutaryň 10-12-nji perdeleri). Diňe 13-njiperdä barylmaýar (üçünji oktawanyň “do” sesi). Toplumyň öňki sazlarynyň hiçbirinde hem “h 2 ” sesden ýokary galynmady, hat-da Saltyk IV-iň şirwanynda-da.Ondan başga-da sazyň köp bölegi (156 taktdan 92-si, bolsa 4 bölümden 3-si)ýokary registr zolagynda geçýär. Diňe 4-nji bölümde, has takygy durumda, aşakyregistr zolagyna geçilýär we dartgynlylyk az-kem pese düşýär.Bu eser Ç.Täçmämmedowyň ýerine ýetirmeginde örän gaty, dartgynly,hyjuwly ýaňlanýandygyny belläp geçmeklik hem bolmazdy. M.Täçmyradowyňýerine ýetirişi bolsa, uly ünslüligi, pelsepeliligi, heňiň her bir öwrümine aýratynüns berilýändigi depgininiň biraz haýalraklygy bilen tapawutlanýar.– Eseriň formasy özboluşlydyr. Saltyk VII-iň awtory Saltyk VI-nyň 1-nji ulybölüminiň mazmunyny üç sany özbaşdak bölümlere bölýär we durumy aýyrýar.Toplumyň “temasynda” we öňdäki bäş wariasiýasynda her bir bölüm uly durumbilen jemlenýär. “Garry saltykda” bolsa bölümleri jemleýän durum ýok. Onuňderegine başdaky üç bölümiň başynda täze jümle goşulýar we netijede bölümleriňgöwrümi ösdürilýär. Ondan başga-da, ikinji bölümiň şirwanynda ýokarky zolakdageçýän ýene-de bir täze gurluş düzülýär: Saltyk VI-yň ikinji bölümi doly görnüşdesitirlenýär. Şol bir wagtda sitirleme erkin warirleme bilen garyşyp gezekleşýär.– Saltyk VII-ni jemleýän koda örän ösdürilen we dowamly. Ol özi bilenýokarky registr zolagynda heňiň dowamly ýaýbaňlandyrmasyny deňleşdirýär.– Eser perde baýlygy bilen tapawutlanýar. Toplumyň ähli esasy sazlarynyňumumy yzygiderlilikde alynan kompozisiýalaryň harply shemasy Shema№41Saltyk I S. II S. III S. IV S. V S. VI S. VII

A B C D E E 1 C E A 1 F A 1 E 2 A 2 E E 1 D 1 F E 3 koda D I 1 D II 1 F E W 3 + kodaSALTYK VIIIBu saz toplumda göwrümi boýunça iň kiçisidir. Ol bary-ýogy 26 taktdanybarat. Olardan 6 takty jemleýji kadensiýa. Dowamy 35 sek. Sazyň esasyny 2taktly äheň düzýär. Ol eseriň dowamynda dürli wariantlarda 9 gezek gaýtalanýar.Saltyk VIII-iň gurluşy şeýle görnüşde: Shema№42girişI IIIII IVkakuwy a a a 1 a 1 a 1 a 1 a 1 a 1 a 2 a 1 a 3 (≈a v 1 )1t 2t 2t 2t 2t 2t 2t 2t 2t 2t 2t 3+6 jemlemeSazyň perde esasy IV-nji wariantly (IV – ; IV nat.) basgançakly “a” frigiýdir.1-nji we 2-nji wariantlar (a+a) doly meňzeş bolup, esasy durgun bilenjemlenýärler. 3-8-nji wariantlarda bolsa durnukly kadensiýa ýok. Olaryň ählisiperdäniň ikinji basgançagy bilen gutarýarlar. Uzak garaşylýan tonika diňe ahyrky“wariasiýanyň” soňky taktynda peýda bolýar we şondan soň, jemleýi kadensiýatassyklanylýar.Biziň pikirimizçe “Saltyklaryň” bu soňky bölümi toplumyň umumy ulykodasynyň funksiýasyny ýerine ýetirýär. Halypa mugallym A.Çaryýewiňaýtmagyna görä, bu soňky bölümiň (Saltyk VIII) ýerine ýetirilmegi hökmany diýiphasaplanylmaýar we ol ýerine ýetirijiniň islegine görä, toplumyň esasybölümleriniň aralygynda aralyk bogun hökmünde ýerine ýetirilýär.Äheň we perde nukdaýnazardan alsak, Saltyk VIII “Garry Saltygyň” soňkybölümindäki heň öwrümine çalymdaşlyk edýär. IV peselen nasgançakly frigiýperdesi mundan başga-da Saltyk III-niň 2-nji bölüminde hem gabat gelýär. Olbolsa Saltyk I-iň heň bölüminiň, ýagny, toplumyň esasy “temasynyň” wariantybolup durýardy.NETIJETürkmen folklor we dilden-dile geçýän professional döredijiligi özüniňasyrlaryň dowamyndaky ösüşinde agzeki däpleriň çäginde saklanyp galmagynyňspesifiki faktorlaryny işläp düzdi. Olaryň arasynda iň esasylary diýip biz: makrowe mikro ýagdaýlardaky toplum emele gelmesi; täze keşp-semantika alyp barýanköp wariantlylyk; lokalizasiýa türkmen halkynyň stil taýdan dürli-dürli bolan sazmirasynyň ýaşamagynyň zerur şerti hökmünde;Bu faktorlaryň triadasy bir tarapdan däplere bolan milli saz-döredijilikpikirini saklamaklygy, beýleki bir tarapdan bolsa, ony bu däpleri täzelemek ýolunaugrukdyrýar. Çeperçilik kämilligi elmydama çalyşma – monodiýaly hereketegetirýän güýçdir. Hut şu güýç fantaziýany oýarýan gerekli atmosferany döredýär,sazandanyň şahsy döredijilik ukybyny görkezmeklige isleg döredýär.Öňler monodiýa esrlerini ýerine ýetirijileri üç sany topara bölüpdirler:1)diňleýjilere ol ýa-da beýleki heňleri ýadyna salýan (ýagny konstator) – ýerineýetirijiler; 2)belli aýdymçylaryň we sazandalaryň ýerine ýetirijilik ýollarynydowam edýän ýerine ýetirijiler; 3)öz özbaşdak ýollary bolan ýerine ýetirijiler.

Özbaşdaklygyň derejesi monodiki eserleriniň çeperçilik, professionaltaraplaryna baha berilende hem esasy kesgitleýji kriteriý bolup durýar. Bu ugurdabir awtoryň eserini başga bir awtoryň eseri bilen deňeşdirmek, ýagny, gündogaryňsungatynda we edebiýatynda baryp irki orta asyrlarda emele gelen “nezire” atlydäbi aýratyn ünsi özüne çekýär. Şeýle görnüşdäki mysallaryň geçmişde, şeýle hemhäzirki döwürde döremeginiň esasy sebäpleriniň biri hem şol bir atly bir perdeli,bir žanrly eserleriň bir awtoryň ylhamynyň joşmagyna, beýleki bir awtor bolsadöredijilik zehinini (ukybyny) oýarmagyna getiripdir. Şeýle döredijiligiňnetijesinde olaryň analogik eserleri döräpdir. Awtorlaryň indiwiduallygynyňderejesi sazyň dörän we soňky geljekki döwürlerdäki ykbalyny kesgitläpdir.“Baburnamada” Derwiş Ali Çeňiniň we beýleki awtorlaryň saz boýunçatraktatlarynyň köpsanly sahypalary şolara bagyşlanypdyr. 1Tolumy emele getiriji faktorlar makro (dessanlaryň toplumy) we mikrogöwrümlerde (aýratyn eserleriň toplumy) deň derejede ýüze çykýar.Mikro göwrümli toplumlaýynlygyň ajaýyp nusgalaryny bize gelip ýetenhäzirki zaman köp wariantly instrumental sazlarda görýäris, “Saltyklar” saztolumy hem olaryň hataryna degişli bolup durýar.Geçiren derňewimiziň netijeleri bize şu indikileri görkezýär:“Saltyklar” bu – zowwamlaýyn ösüş bilen birikdirilýän bölümlerden ybaratbolan uly toplumyň eseridir.Toplum ýedi sany uly bölümlerden, ýagny, özbaşdak nezire sazlardan(Saltyk I–VIII) ybaratdyr. Toplumyň göwrümi boýunça uly bolmadyk ýene-de birbölümi bar (biz ony Saltyk VIII diýip şertli atlandyrdyk), onuň ýerine ýetirilmegihökmany diýip hasaplanylmaýar we ol dutarçynyň islegine görä, toplumyň esasybölümleriniň aralygynda aralyk bogun hökmünde ýerine ýetirilýär.Toplumyň esasy konstruktiw ideýasy gözbaş (Saltyk I) sazyň üýtgedilengaýtalamalarynyň biri-biriniň yzyndan yzygiderli sepleşip gelmegidir. Toplumyňbirinji bölüminiň ýewropa sazynda emele gelen wariasiýa toplumy bilendeňeşdireniňde, tema diýip şertli atlandyryp bolar. Ol aýdym instrumental görnüşihökmünde dünýä inýär. Gurluş taýdan gutarnykly bolan tema diňe bir toplumyňbölümi hökmünde däl, eýsem aýratyn özbaşdak eser hökmünde hem ýerineýetirilýär. Tema özüniň esasy görnüşinde (hususanda sazyň esasy äheňlerini öziçinde jemleýän heň bölümi) soňra gabat gelmeýär, ýöne özüniň üýtgedilengörnüşinde Saltyk III, Saltyk IV, Saltyk VIII sazlarynda gaýdyp gelýär. Toplumyňher indiki bölümi özbaşdak wersiýa, ýagny, nezire (döredijilikli öýkünme) bolup,başlangyç sazyň täzeden işlenilmesi, başgaça aýdylanda – berilen temawariasiýadyr. Her bir saz indiwidualdyr. Her bir aýratyn wariasiýa-sazyň dünýäinmegi meşhur sazandalaryň biriniň ady bilen baglanyşdyrylýar. Ähli çaklanylýanawtorlar XVIII asyryň ahyry XX asyryň başy aralygyndaky taryhy döwürlerdeýaşap geçipdirler, ýagny, toplum özüniň häzirki doly görnüşinde kem-kemden birasyrdan gowrak wagtyň dowamynda döräpdir.1 Bu berilenler T.Gafurbekowyň «Творческие ресурсы национальной монодии и их переломление в узбекскойсоветской музыке» atly kitaby boýunça getirildi. Daşkent, 1987, s.58

Şu indikleri belläp geçmek zerurdyr. Toplumyň ýedi sany bölümi – gözbaşmodeliň aýratyn wariasiýalarynyň ýönekeý yzygiderligi bolman, eýsem, olaryňählisi bilelikde öz ösüşinde bitewi toplumlaýyn eseri emele getirýär. Her bir saztakyk dramaturgiýa funksiýasyny ýerine ýetirýär: birinji – temany beýan edýär,ikinji we üçünji – şertli ýagdaýda aýdanymyzda ösüş häsiýetlidir. Olar uzakwagtyň dowamynda eseriň birinji uly kulminasiýasyny taýýarlaýar. Ol Saltyk IVbolup, ýaňlanyşy boýunça toplumyň iň dartgynly bölümleriniň biridir.Dartgynlylyk Saltyk V-de kem-kemden gowşaýar. Eseriň altynjy we ýedinjibölümleri ikinji, ýagny, ýene-de bir, has beýik, kulminasion tolkunyny emelegetirýärler. Onuň iň ýokary nokady pellehanasy Garry saltygyň açýan giňişleýinýaýbaňlandyrylan şirwan bilen gabat gelýär. Toplumyň şu iň uly jemleýji sazyndakulminasiýadan çykmaklyk we toplumyň jemlemesi amala aşyrylýar. Soňky ikisazyň özboluşly goşalanan sintetiki finaly emele getirýändigi örän gyzyklydyr.Aýdylanlary düşündireliň: altynjy nezire-wariasiýanyň kompozisiýasy şeýlegörnüşde, ýagny, onda mozaika görnüşinde ähli öňki sazlardan aýratyn bölekler(tutuş toplumyň ösüş tapgyryny düzýän) ýerleşdirilipdir. Awtoryň öz materialybilen garyşyp, olar arhitektonika taýdan tertipli, ölçelen eseri emele getirýärler.Ýedinji saz öz gezeginde (dolulygyna diýen ýaly) özünden öňdäki sazy gaýtalaýarwe netijede – öňki alty wariantlaryň ähli elementlerini öz içine alýar. Sitirlenýänmaterial täze, original äheňleri bilen erkli ylalaşykly ýagdaýda hereket edýärler.Bularyň ählisi bilelikde aşa köp informasiýaly final sazyny döredýär. Bu finalbolsa, ajaýyp saz binasynyň - “Saltyklaryň” ägirt uly gümmezine meňzeşdir.Saltyk VII-ni funksional taýdan sonata simfoniki toplumyň sintetiki finaly bilendeňeşdirmek bolar.Wariasiýalar öz aralarynda örän ýakyn ýagdaýda baglanşyklydyr. Ýöne olardiňe bir “göçürme” ýa-da biri-biriniň wariantlary däldir. Uly eseriň bölümleribolup durýan bu sazlar ýaýbaňlandyrmanyň umumy prosesine gatnaşýarlar, buýerde bolsa dürli perde durgunlarynyň çalynmagy perde öwüşginleriniň çalşygy,dürli registr zolaklarynyň gapma-garşylygy, inçe, örän ussatlyk bilen edilenwarirlenme uly möhümlilige eýedir. Meselem, toplumyň ikinji sazyny (onda göni,takyk erkin sitirlemäniň barlygyna garmazdan ) Saltyk I-iň göni warianty diýiphasaplamak bolmaz. Ol ösüşiň täze tapgyry, dowamy bolup durýar. Muňa birnäçefaktorlar şaýatlyk edýär: öň entek gabat gelmedik ilkinji taktlardaky g 1 -d 2durgunyna tarap aýdyň süýşmeklik; şol sanda bolsa “tema” bilen göze ilýän äheňbaglanşyklarynyň ýoklugy; kanunlaşdyrylan “göçüp-gonýan” diýlip atlandyrylanäheňiň herekete girizilmegi. Bu äheňiň esasy semantikasy dowam etdiriji, ösüşfunksiýsy bilen baglanyşdyrylýar (bu äheň, düzgün bolşy ýaly, işlenilmehäsiýetdäki şirwanyň kulminasiýasynyň öňisyrasyndaky bölümleriň intonasionesasyny düzýär. Birinji saz bilen äheň taýdan baglanşygy durumda, ýagny, SaltykI-den alnan durumyň üýtgedilen wariantynda dikeldilýär, sazyň jemleýji üçünjibölümi Saltyk I-iň dört bölüminiň üçünjisiniň sitatasy bolup durýar. Üçünji,dördünji we bäşinji sazlar – birinji nobatda Saltyk II-iň göçürmesi bolup durýarlar.Onuň üsti bilen bolsa birinji Saltyk bilen baglanşykly bolup durýarlar.“Toplumyň” içindäki topluma degişli sazlaryň her biriniň kompozision çözgüdiözbaşdakdyr, ýöne olary baglanyşdyrýan bir umumy konstruktiw zat hem – ähli

dört sazyň (Saltyk II-V) şol bir äheňiň (g 1 -d 2 durgunly) işlenilmesindenbaşlanýanlygydyr; her bir sazyň başlangyç bölüminiň öz warianty berilýär, olaryňintonasion esasyny bolsa “işlenilýän” äheň düzýär.Altynjy we ýedinji bölümler ýene-de bir aýratyn topary düzýärler. Bujübütde Saltyk VII altynjy Saltyga nezire-meňzetmesi bolup durýar. Saltyk VII-detutuş toplumyň iň beýik kulminasiýasy ýerleşýär. Heň birinji gezek h 2 beýikliginegalýar. Öňki Saltyk I-VI sazlaryň şirwanlarynda iň beýik ses a 2 bolup durýardy.Aşakda ýerine ýetirilýän funksiýalar we kompozision ýakynlygy bilen esaslanantoplumyň wariasiýalarynyň toparlanmasy görkezilýär.Shema №43toplumyň ösüş emele getirýän wariasiýalar jemleýji wariasiýalar-finalshemasySaltyk I Saltyk II- Saltyk III- Saltyk IV- Saltyk V Saltyk VI- Saltyk VIISazlaryň formalary we görnüşleri dürli we indiwidualdyr. Sazlaryňgöwrümi: Saltyk I-101, Saltyk II-111, Saltyk III-125, Saltyk IV-108, Saltyk V-96,Saltyk VI-134, Saltyk VII-156, Saltyk VIII-26 taktdan ybaratdyr. Umuman bulargöwrümi boýunça uly sazlar däl, sebäbi türkmen dutar sazlarynyň takt sanlarynyň350-380-e ýetýänleri hem bar.Saltyk I-VI sazlaryň içindäki konstruksiýasynyň esasyny mobilligiň,üýtgemekligiň we refrengörnüşliligiň, stabilligiň (akymyň we durumyň)gezekleşme prinsipi düzýär. Ýöne olaryň proporsional gatnaşygy deň däldir.Meselem, başlangyç sazyň ähli dört bölümindäki akymlaryň we durumlaryňgöwrümi takmynan deň gelýär. Saltyk III-iň dördünji bölüminde durum akymagörä uludyr. Tersine, Saltyk IV-iň birinji bölüminde bolsa, akym (60 T.) duruma(121 T.) seredeňde has uly göwrümi eýeleýär.“Garry Saltygyň” bölümleriniň konstruktiw çözgüdi başgaça. Bu ýerdebaşdaky üç bölümde mobil we stabil bölümler öň ýerleri bilen çalyşýarlar. Bubölümleriň ählisi şol bir jümle bilen açylýar, dowamy bolsa durnuksyz häsiýeteeýe bolýar, ýagny, üýtgedilmeýär, täzelenilýär.Durumlaryň formada stabilli, refrengörnüşli bölümçesi bolup durmagy, diňebir aýratyn eserleriň derejesinde däldir. Olar tutuş toplumyň kompozisiýasynyňderejesinde stabilligiň zolagyny düzýärler. Derňewleriň görkezmegine görä,“Saltyklaryň” ähi sazlarynyň durumlary äheň taýdan örän ýakyndyr. Akymlardakybolup geçýän dürli üýtgeşmelere seretmezden, durumda hökmany ýagdaýdatoplumyň esasy äheň-perde düzgüni bolan “a” frigiý özüniň e 2- a 1 druguny we ikinjiderjeli a 1 -d 2 durguny bilen gaýdyp gelýär. Hut şu düzgünde hem toplumyň“temasynyň” äheň esasy, ýagny, eksponirleýji äheň bölümi beýan edildi.Sazlardaky bölümleriň sany, şeýle hem olaryň funksional gatnaşyklary dürlidürlidir:Saltyk I dört bölümden ybarat, Saltyk II–üç, Saltyk III–dört, Saltyk IV–iki, Saltyk V hem iki, emma bu gezek wariantly meňzeş bölümden, Saltyk VI–ikibölümden we kodadan ybaratdyr.

Yzygiderlilikde alnan toplumyň ähli esasy sazlarynyň gysgaça kompozisionshemasy olaryň äheň ösüşini, tematiki aragatnaşygyny aýdyň görkezmägemümkinçilik döredýär:Shema№44Saltyk I Saltyk II Saltyk III Saltyk IV Saltyk V Saltyk VI Saltyk VIIA B C D E E 1 C E A 1 F A 1 E 2 A 2 E E 1 D 1 F E 3 koda D I 1 D II W1 F E 3 koda26 21 15 33 44 39 28 37 24 27 36 72 36 37 59 84 43 7 34 34 24 35 28heň b. şirwan şirwan şirwan uly şirwan şirwan şirwan goşa ýokarky(ýokarky+ aşaky şirwanaşaky) şirwanSazlaryň perde ösüşi özboluşly we intensiwdir. Tutuş toplumyň dowamyndaaşaky e 1 -a 1 kwarta we ýokarky a 1 -d 2 kwarta esasy durgunlar bolup durýar. Esasyperde düzgüni dürli görnüşdäki “a” frigiýdir: 1)II wariantly, 2)IV-nji warianty,3)II we IV wariantly, 4)V wariantly, 5)III wariantly basgançaklar bilen. Hut şuäheň-perde düzgüninde model-sazynyň heň bölümi we soňra toplumyň ählibölümleriniň durumlary geçýär. Sazlaryň formalarynyň dürli bölümçelerinde(düzgün bolşy ýaly, akymlarda) durgunlaryň çalşygy bolup geçýär. Şu indikisazlaşyklar wagtlaýyn perde daýanjynyň roluny ýerine ýetirýärler. g 1 -d 2 (Saltyk II-V-iň başlangyç bölümlerinde, Saltyk VI-VII-iň jemleýji bölümlerinde), g 1 -c 2(Saltyk I-II-iň üç bölüminde), c 1 -f 1 (Saltyk III-iň şirwanynda, Saltyk VI-VII-iňbaşlangyç bölümlerindäki uly şirwan zolaklarynyň bir bölümi hökmünde), d 2 -a 2(Saltyk I-II-IV-V-VI-VII-iň şirwanlarynda) durgunyň üýtgedilmegi perde hemüýtgedilýär. Olar lidiý, miksolidiý, ioniý, doriý, eoliý, frigiý, doriý-ioliý öwüşginliperdelerdir. Heň aýratyn tetra, penta we geksahordlaryň çäklerindeýaýbaňlandyrylýar. Meselem, Saltyk I-iň şirwan akyşy d 2 -a 2 ioniý pentahordynyňçäklerinde geçýär, ony yzyndan gelýän durum a 1 -d 2 frigiý tetrahordynyňbasgançaklarynda beýan edilmändir. Toplumyň kompozision prosesleri baradaaýdanymyzda, sitirleme, ýagny, alynma, bir eseriň aýdyň äheňlerini, uly bolmadykgurluşlaryny, uly bölümlerini başga bir esere geçirmeklik meselesini gozgamazlykmümkin däldir. “Saltyklar” saz toplumynda awtorlyk tekstine alynmamaterialynyň girizilmeginiň dürli usullaryna syn edýäris. Olary sanap geçeliň:1. göni, takyk sitatanyň girizilmegi;2. alynma materialynyň äheň, ritm, göwrüm, gurluş taýdan warirlenmegi.Üýtgedilmegiň derejesi dürli-dürli bolup biler;3. bir äheňi ýa-da gurluşy – başga bir sesden, başga registr zolagyna transpozisiýaetmek;4. bir bölümde toplumyň dürli sazlaryndan aýratyn bölümleriň äheň elementleriniňwe gurluş aýratynlyklarynyň ýerleşdirilmegi, sintezirlenmegi;5. we tersine öň umumy bir gurluşy düzen materialy dürli bölümlerde ulanmak;Öň bellenip geçilişi ýaly, döredijilik öýkünmesiniň, şeýle hem şahyryň özeserinde başga bir şahyryň şygyryndan setirleri sitirleme däpleri gündogaryňklassyk şygyryýetinde we edebiýatynda irki orta asyrlar döwürlerinde döräpdi wetassyklanylypdy. Bu däp biziň günlerimizde hem özüniň ähmiýetini ýitirmeýär.Biziň gözleglerimiziň netijesi “Saltyklar” saz toplumynyň bu döredijilikdäpleriniň sazdaky aýdyň mysalydygyny görkezdi we birnäçe sungatlaryň,şygyryýetiň, edebiýatyň içki ösüş prosesleriniň umumydygyna şaýatlyk edýär.

Mundan başga-da geçirlen derňew, toplumyň çeperçilik gymmatlygynyaýratynlykda alnan her bir bölümiň – sazyň kompozisiýasynyň kämilligi, şeýlehem tutuş toplumyň forma emele getirmesiniň ýokary derejeli gurnalmagy bilenşertlendirilýär. Nezire – wariasiýalaryň awtorlary berilen nusga, ýagny, modelsazybolan Saltyk I-iň perde guramasy, tematizmi, gurluşy bilen çäklenip,improwizasiýanyň beýik ussatlygyny hakyky tükeniksiz döredijilik fantaziýasynygörkezýärler. Şu nukdaý-nazardan toplum kanonyň we şiprowizasiýanyň, berkadatylygyň we indiwidual ýolunyň, ilkibaşdan berilen rasional we duýdansyz,aýdyň – emosional başlangyçlarynyň özara gatnaşygynyň meselesini çözmek üçinamatly mümkinçilikleri berýär.Ýedi sany wariasiýalardan – nezirelerden ybarat bolan “Saltyklar” toplumy,hut türkmen sazlaryna mahsus bolan hadysadyr. Şol bir wagtda ol beýlekigündogar halklaryň sazlaryndaky toplumlaýyn formalarynyň emele gelenprosesleri, şeýle hem - sýuita, wariasiýa, sonata we simfoniýa ýaly ýewropasazlaryndaky toplumlary bilen deňeşdirme analogiýa geçirmäge mümkinçilikberýän aýratynlyklaryň birnäçesini öz içinde jemleýär. Emma bu eýýäm geljekkigözlegleriň meselesine degişli.