D:\New\TIPOGR~1\22007Z~1\2007 №

TÜRKMENISTANDA YLYM WE TEHNIKASCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTANНАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕTürkmenistanyň Prezidentiniň ýanyndaky Ylym we tehnika baradaky Ýokarygeňeşiň ylmy-nazaryýet žurnalyScientific-theoretical journal of Supreme Council on science and technologyunder the President of TurkmenistanНаучно-теоретический журнал Высшего совета по науке и технике приПрезиденте Туркменистана22007AŞGABAT • YLYM

GARAŞSYZ, BAKY BITARAP TÜRKMENISTANYŇPREZIDENTI, HALK MASLAHATYNYŇ BAŞLYGYGURBANGULY BERDIMUHAMMEDOWA“YLMYŇ GAZANANLARYNY ÖNÜMÇILIGE ORNAŞDYRMAK OBAHOJALYK EKINLERINDEN ÝOKARY HASYL ALMAGYŇ GIREWIDIR”ATLY YLMY MASLAHATA GATNAŞYJYLARYŇMINNETDARLYKHATYÇuňňur hormatlanylýan Prezidentimiz!“Ylmyň gazananlaryny önümçilige ornaşdyrmak oba hojalyk ekinlerindenýokary hasyl almagyň girewidir” atly ylmy maslahatyna gatnaşyjylar bolan biz Maryşäherinde geçirilen Türkmenistanyň taryhy XX Halk Maslahatynda SiziňTürkmenistanyň Halk Maslahatynyň Başlyklygyna biragyzdan saýlanmagyňyzmynasybetli tüýs ýürekden gutlaýarys. Halkymyzyň Size bolan uly ynamynyňhakykatdan hem ýerine düşendigine geçen gysga wagtyň içinde aýdyň göz ýetirdik.Halk Maslahatynda halkyň göwnünden turýan meseleler barada iňňän möhümkararlara, çözgütlere gol çekmegiňiz biziň Size bolan ynamymyzy has-da berkitdi.XX Halk Maslahatynda Siziň “Arçynlar hakynda”, “Daýhan birleşiklerihakynda” we “Daýhan hojalygy hakynda” kabul eden kanunlaryňyzy oba hojalygyndageçirýän özgertmeleriňiziň kanunçylyk esaslaryny düzýär. Döwlet dolanyşygynda,halkymyzyň eşretli ýaşaýşynda esasy orunlaryň birini eýeleýän oba hojalygynyňpudaklaryny düýpli özgertmäge şeýle uly üns bermegiňiz, biz alymlaryň öňündejogapkärli wezipeleri we borçlary goýýar. Şonuň üçin biz oba hojalygyny ylmy esasdadolandyrmagyň meselelerini ara alyp maslahatlaşmak üçin şu ylmy maslahataýygnanyşdyk.Bu Maslahatda çykyş eden alymlaryň, ylmy işgärleriň, pudak ýolbaşçylarynyň,hünärmenleriň sözlän sözleriniň, pikirleriniň içinden Siziň görkezmeleriňiz eriş-argaçbolup geçýär. Çünki Siziň halkyň hal-ýagdaýyny has-da gowulandyrmakda,ýurdumyzyň abadan, asuda, halkymyzyň bolelinlikde ýaşamagyny esasy maksatedinmegiňiziň özi alymlary ylma düýpli çemeleşmeklige bolan belent çagyryşdyr. Sizdünýäde Watan hem adam mertebesini iş ýüzünde has-da beýgeltdiňiz.Hormatly Prezidentimiz!Biziň halkymyzyň agramly bölegi obada ýaşap, ýerden eklenýär. Olaryň,hakykatdan hem, köp halatlarda, ýaşaýyş derejeleri Zeminiň sahylygyna bagly. Biziňbu mukaddes topragymyz bolsa göwnejaý hyzmat edilse, soňa goýman öz barlygyny,hasylyny gaýdyp berýär we rysgally hazynasyny bagş edýär. Şu aýratynlygyň özi hemtürkmen daýhanynyň süňňüne siňendir. Siziň bu özboluşlylygy örboýuna galdyryp,döwlet gözegçiligine, öz hemaýatçylygyňyza almagyňyz düýpli özgerişleriňrowaçlanmasynyň kepilnamasyna öwrüldi.Siz Türkmenistanyň XX Halk Maslahatynda oba hojalygyny özgertmekde, bolönüm almakda we ekinleri ösdürip ýetişdirmekde topraga yzygiderli, öz wagtynda,utgaşykly hyzmatlaryň ylmy esasda bolmalydygyny ýene bir gezek jaýdar nygtadyňyz.3

TÜRKMENISTANDA YLYM WE TEHNIKAНАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕSCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN№2 2007G.BerdimuhammedowADAMLARYŇ BAŞ SAGLYGY TÜRKMENIŇALTYN ASYRYNYŇ BINÝADYDYRTürkmeniň Altyn asyrynyň Baş Taglymaty bolan Mukaddes Ruhnamany özleriniňruhy şamçyragy edinen saglygy goraýyş we derman senagaty ulgamynyň işgärleri özhalkynyň saglygy barada hemişe alada eden Beýik Saparmyrat Türkmenbaşynyňynsanperwer “Saglyk” Döwlet maksatnamasy bilen galkynyp, döwletimiziň saglygygoraýyş we derman senagaty pudagynda zähmetsöýer halkymyzyň saglygynyberkitmäge, keselleriň öňüni almaga, anyklamaga we bejermäge gönükdirilen düýplihem-de giň möçberli özgertmeleri amala aşyrýarlar.1995-nji ýylyň Gorkut aýynyň 21-ine kabul edilen “Saglyk” Döwletmaksatnamasy ilatyň jan saglygy baradaky aladany döwlet syýasaty derejesine göterdi.Bu resminamada ýurdumyzda saglygy goraýşy ösdürmek, ony dünýä derejesineçykarmak boýunça esasy ugurlar kesgitlenildi.Saglygy goraýyş pudagymyzda şeýle uly özgertmeleri durmuşa geçirmek üçinilkinji nobatda şol özgertmelere giň ýol açjak kanunçylyk binýady pugtalandyrdyk.Şeýlelikde, maksatnamanyň çäklerinde “Raýatlaryň saglygyny goramak hakynda” hemde“Melhemçilik we derman üpjünçiligi hakynda”, “Iýmit önümleriniň hili wehowpsuzlygy hakynda”, “Adamyň immunýetmezçilik wirusy sebäpli döreýän keseliň(AIW ýokuşmasynyň) öňüni almak hakynda”, “Adatdan daşary ýagdaýlaryň öňüniňalynmagy we ýok edilmegi hakynda”, “Çaganyň hukuklarynyň kepillikleri hakynda”,“Neşe serişdeleri, psihotrop maddalar, prekursorlar we olaryň bikanun dolanyşygynagarşy göreş çäreleri hakynda” Türkmenistanyň Kanunlary, “Çilim çekmegi, nas atmagygadagan etmek hakynda” Türkmenistanyň Prezidentiniň Permany, “GaraşsyzTürkmenistanyň Saglyk gününi bellemek, geçirmek hakynda” TürkmenistanyňPrezidentiniň Permany, “Duzy ýodlamak we uny demir bilen rençlendirmek barada”Türkmenistanyň Prezidentiniň Karary, “Türkmenistanda ilatyň saglygyny goramakbabatda işiň aýry-aýry görnüşlerine ygtyýarlylandyrmagy kämilleşdirmek hakynda”Türkmenistanyň Prezidentiniň Karary kabul edildi.Türkmenistanyň saglygy goraýyş we derman senagatyny ösdürmekligiň esasywezipeleri diýlip:• sagdyn durmuş ýörelgesini kemala getirmek hem-de ösdürmek, sagdynadamlaryň saglygyny berkitmek;• keselçiligiň öňüni almaklyga gönükdirilen milli meýilnamalary durmuşageçirmek;• ilkinji lukmançylyk kömegini, maşgala lukmançylygyny hem-de maşgalasaglygy goraýyş hyzmatlaryny kämilleşdirmek;5

• ilaty mugt saglygy goraýyş hyzmatlarynyň döwlet tarapyndan kepillendirilenmöçberi bilen üpjün etmek;• saglyk ätiýaçlandyrmasyny kämilleşdirmek;• ýurtda Arassaçylyk we keselleriň ýaýramagyna garşy göreş gullugynyňabadançylygyny üpjün etmeklik we daşky gurşawyň gigiýenasyny goramak;• kesel bejeriş we şypahana edaralaryny kämilleşdirmek;• saglygy goraýşy maliýeleşdirmegi kämilleşdirmek we onuň dürli görnüşleriniösdürmek, hususy saglygy goraýşyň ösmegine ýardam bermek;• ýurdumyzyň derman senagatyny ösdürmek, saglygy goraýyş edaralarynyňmaddy-tehniki üpjünçiligini ýokarlandyrmak;• saglygy goraýyş ylmyny hem-de amaly işlerini özara utgaşdyrmak,hünärmenleriň taýýarlanyş derejesini kämilleşdirmek;• saglygy goraýşyň guramaçylygyny we dolandyrylyşyny kämilleşdirmek;• saglygy goraýşyň kanunçylyk binýatlaryny berkitmek kesgitlendi.Bu wezipeleri amala aşyrmakda ilkinji tapgyrda (1995–1997-nji ýyllar)ýurdumyzda maşgala lukmançylygy ornaşdyryldy, raýatlaryň döwlet meýletin saglykätiýaçlandyrmasy girizildi we hassahana orunlaryny rejeli peýdalanylmak boýunçaçäreler görüldi.Ikinji tapgyrda (1998–2000-nji ýyllar) saglygy goraýyş edaralarynyň täze, kämil,döwrebap dünýä derejesindäki görnüşleri döretmäge girişdik, Türkmenistanyň Saglygygoraýşyny ösdürmekligiň döwlet Gaznasy döredildi, şypahana we medisina-durmuşedaralary pudagymyzyň düzümine girizildi, ýurdumyzyň derman senagatyny mundanbeýläk-de ösdürilmek üçin saglygy goraýşyň çeşmelerini giňeltmek bellendi.Üçünji tapgyrda (2001–2004-nji ýyllar) “Saglyk” Döwlet maksatnamasynyňüstünlikli durmuşa geçirilmegi esasynda saglygy goraýyş hyzmatlarynyň hilini wenetijeliligini has-da ýokarlandyrylmak başartdy, saglygy goraýyş ulgamyndaky işleriň başwezipesi keselleri bejermekden olaryň öňüni almaklyga gönükdirdik.Dördünji tapgyrda (2005–2010-njy ýyllar) saglyk ätiýaçlandyrmasynyňähliumumy hökmany görnüşine geçilmegi, saglygy goraýyşda ykdysady usullaryň giňdenornaşdyrylmagy, keselleriň öňüni alyş çäreleriniň giňden ýaýbaňlandyrylmagy wesaglygy goraýyş ulgamynyň dünýä ülňülerine laýyk derejede yzygiderli ösmegi özümizebaş wezipe edip belledik.Ilatyň arasynda keselçiligiň öňüni almak üçin adamlaryň sagdyn durmuşýörelgelerine eýermegi, ýagny kadaly iýmitlenmegi, zyýanly endiklerden daşda durmagy,zähmet bilen dynç alşy sazlaşykly alyp barmagy, ruhy taýdan sagdynlygy, arassa howadaişjeň hereket etmegi we sport görnüşleri bilen meşgullanmagy zerurdyr. Bu meseleboýunça hem adamlaryň düşünjesini artdyrmak başartdy. Aşgabatda we ýurdumyzyňwelaýatlarynda “Serdaryň saglyk ýollary” gurlup, ulanmaga berildi. Adam ömrüniň ählidöwürlerinde hereketde bolmagyň saglyga oňaýly täsir edýändigini nazarda tutup açylan“Saglyk ýollarynyň” saglygy berkitmekde bimöçber gadyr-gymmatynyň bardygynahalkymyz aýdyň göz ýetirdi.Saglygy goraýşy maliýeleşdirmegi kämilleşdirmek, lukmançylyk hyzmatlarynyňbazaryny ösdürmek niýeti bilen 1998-nji ýylda Türkmenistanyň Saglygy goraýşynyösdürmegiň Döwlet gaznasy döredildi.Gaznanyň girdejesiniň esasy çeşmesi meýletin saglygy goraýyşätiýaçlandyrmanyň tölegleri bolup, ol gaznanyň umumy girdejisiniň 80–90%-e çenlisini6

tutup, galany hojalyk hasaplaşygyndaky we büjet edaralarynda amala aşyrylýan töleglihyzmatlardan gelen girdejiler, derman serişdelerini we saglygy goraýyş hajatlyenjamlaryny bellige almakdan, rugsatnama üçin tölegler, edaralaryň amala aşyrylan töleggaznasy, jerime tölegleri we iýmit önümlerini güwanamalaşdyryş işlerinden gelengirdejilerdir.Saglygy goraýyş edaralaryň tölegli hyzmatlaryndan Türkmenistanyň Saglygygoraýşyny ösdürmegiň Döwlet gaznasyna geçirilýän serişdeler döwlet tarapyndan mugtbejergisi kepillendirilen raýatlara ýatymlaýyn bejergi üçin derman serişdelerini wesaglygy goraýyş ähmiýetli serişdeleri satyn almaga gönükdirilýär.Ýurdumyzyň derman senagatyny ösdürmek, saglygy goraýyş edaralarynyňmaddy-tehniki üpjünçiligini ýokarlandyrmak üçin 50-den gowrak döwlet bilenşertnamalar baglaşylyp, häzirki wagta çenli 1100 görnüşli derman we derman serişdelerigelip gowuşdy.1999-njy ýylda ýurdumyzda bitýän derman otlaryny öwrenmek üçün hem-dederman senagat birleşigini çig mal bilen üpjün etmek maksady bilen TürkmenistanyňMilli derman serişdeleri instituty döredildi.Ýurdumyzyň halkyny we bejeriş edaralaryny derman serişdeleri bilen dolyderejede üpjün etmek işine hemişe iň wajyp mesele hökmünde garalýar. Bu meseläniçözmek maksady bilen häzirki “Türkmendermansenagat” birleşigi döredildi. Birleşigiňdüzüminde S.A.Nyýazow adyndaky “Buýan” obasenagat toplumy, “Saglyk” dermankärhanasy, Bilelikdäki “Türkmenderman Ajanta Farma Limited” türkmen-hindikärhanasy we “Tenekär” derman kärhanasy işleýär.Özümizde öndürilýän derman serişdeleriniň görnüşini artdyrmak, önümçiligiňgöwrümini giňeltmek, ýerli çig mallardan täze dermanlary almak üçin alnyp barylýanylmy işleri ösdürmek, ösümliklerden we jandarlardan dermanlyk çig mallary öndürmek– birleşigiň esasy maksadydyr.“Türkmendermansenagat” birleşigiň kärhanalarynda hili, howpsuzlygy wetäsirliligi taýdan dünýä derejesindäki talaplara gabat gelýän dürli dermanlaryň 180-egolaýynyň önümçiligi ýola goýuldy.Halkymyzyň öz saglyk ýagdaýlaryny häzirkizaman dünýä derejesinde, täzeusullarda bejerder ýaly şertler hem döredildi. Munuň üçin Aşgabatda we welaýatmerkezlerinde iň döwrebap anyklaýyş we bejeriş merkezleri gurlup ulanmaga berildi.Dünýä derejesine laýyk gelýän, häzirkizaman enjamlar bilen abzallaşdyrylan BeýikSaparmyrat Türkmenbaşy adyndaky Halkara saglyk Merkezleri müdiriýetiniňS.A.Nyýazow adyndaky Halkara medisina merkezi, Beýik Saparmyrat Türkmenbaşyadyndaky iç keseller merkezi, Saglygy goraýyş anyklaýyş merkezi we “Ene mähri”merkezi özleriniň işlerini doly derejede tölegli hyzmatlar esasynda amala aşyrmak bilen,raýatlara saglygy goraýyş hyzmatlaryny has ýokary derejede berýär. Häzirki wagtdagurluşygy dowam edýän täze Onkologiýa merkezi, Kelle we boýun agzalary kesellerinibejerýän merkez ýakyn ýyllarda halkymyza hyzmat edip başlar. Şeýle hem AşgabatdaLukmançylyk uniwersiteti gurlar.Türkmenistanyň saglygy goraýyş ulgamynda özüniň işini tölegli hyzmatlaresasynda amala aşyrýan, dünýä derejesindäki enjamlar bilen abzallaşdyrylan BeýikSaparmyrat Türkmenbaşy adyndaky Daşoguz, Mary, Balkan, Lebap saglygy goraýyşanyklaýyş merkezleri ilatyň saglygyny goramakda, keseliň öňüni almakda we olary öz7

wagtynda anyklamakda uly ýardam berýän anyk mysallaryň biridir. Şeýle hemwelaýatlarda “Ene mähri” merkezleri ýakyn wagtlarda gurlar.Ýurdumyzda şypahana hyzmatynyň hilini hem dünýä derejesine ýetirmek üçinçäreler belledik, şypahanalaryň işleriniň lukmançylyk we ykdysady netijeliliginiýokarlandyryldy. Hünärmenler tarapyndan ýurdumyzyň şypaberiji çeşmeleriniňmümkinçilikleri öwrenilýär. “Arçman” we “Mollagara” şypahanalarynyň durkunytäzeläp, bejeriş binalaryny gurduk. Munuň özi müňlerçe adamlara keselleriň öňünialmaga we keselden soňky döwürde saglyklaryny dikeltmäge ýardam berdi.Saglygy goraýşyň ösmegi üçin zerur şertleriň biri-de lukmançylyk ylmynyňösmegi bolup durýar.Ynsan saglygy üçin gyzyldan gymmatly çeşmeleri öz içine alýan, atababalarymyzyňmukaddes mirasyny: Abu Aly ibn Sinanyň “Lukmançylyk ylmynyňkanunlary” atly 6 kitapdan ybarat 5 tomly ýygyndysyny, Seýit Ysmaýyl Gürgenliniň“Tebipçiligiň ýan kitaby”, Muhammet Gaýmaz Türkmeniň “Pygamber tebipçiligi” weençeme bize belli bolmadyk taryhy şahslarymyzyň tebipçilik mirasyny türkmen dilindeneşir edip, halkymyza ýetirdik.“Saglyk” Döwlet maksatnamasynyň netijeli çözgütlerini ylmy taýdan döwrebapbeýan etmek we hünärmenlere giňden düşündirmek maksady bilen “Türkmenistanyňlukmançylygy” žurnaly döredildi.Özgertmeleriň amala aşyrylýan döwründe halkymyza dünýäniň ösen derejesindeýokary hilli lukmançylyk hyzmatlaryny ýerine ýetirmek üçin häzirkizaman anyklaýyş webejeriş merkezlerinde işleýän ýokary derejede kämil lukmanlary taýýarlamak işine-deuly üns berildi. Şeýle maksat bilen ýurdumyzyň lukmanlarynyň ençemesi dünýäniňlukmançylyk taýdan ösen ýurtlarynda (Germaniýa, ABŞ, Ýaponiýa we başg.) iş weokuw saparlarynda bolup hünärlerini kämilleşdirdiler.Ýurdumyzda ýokary we orta lukmançylyk hünärmenlerini taýýarlamak we olaryňkämillik derejesini ýokarlandyrmak maksady bilen, TDLI-niň we orta lukmançylykmekdepleriniň okuw meýilnamalaryna lukmançylyk ylmynyň gazananlaryny girizýäris.Şeýlelikde, “Saglyk” döwlet maksatnamasynyň durmuşa geçirilmegi netijesindeuly üstünliklere ýetmegi başardyk. 1995-nji we 2006-njy ýyllar aralygynda ilatyňumumy keselçiligi seljerilende ilkinji kesel kesgitlemesi her 100 müň adama35738,9-dan 23256,8-e çenli, ýagny 35,0% pese düşüpdir. Adamlaryň ortaça ýaşynyňdowamlygy 71-e ýetdi.Keselçilik uly adamlarda 33181,3-den 23571,8-e, ýetginjeklerde 14429,8-den10260,4-ä, çagalarda 40546,2-den 26845,6-e çenli peseldi.Çaga we eneleriň ölümçiligi her müň diri dogan çagalardaky çaga ölümçiligi42,2-den 12,1-e çenli, enelerde ol görkeziji her 100 müň dogruma 99,5-den 15,5-e çenliazaldy.Maşgala lukmançylygynyň giňden ornaşdyrylmagy netijesinde çagalardyr eneler,aýratyn hem 1 ýaşyna çenli bäbekler uly alada bilen gurşaldy, sanjymlaryň we beýlekiöňüni alyş çäreleriniň wagtynda geçirilmegine pugta gözegçilik ýola goýuldy.Maşgala lukmanlary özlerine berkidilen çagalary her üç aýdan bir gezek,ýetginjekleri, önelge ýaşlylary ýylda 2 gezek (her 6 aýdan), uly adamlary ýylda 1 gezekhökmany suratda toplumlaýyn lukmançylyk barlagyndan geçirip, keselçiligiň irgözinalamatlaryny anyklaýarlar.8

Maşgala lukmanlary bilen üpjünçilik 10 müň ilata 6 lukman bolanlygyndan2010-njy ýyla çenli 10 lukmana barabar bolar.Ýurdumyzyň ilaty keselleriň öňüni alyş barlaglary bilen gurşalyp alyndy,keselleriň döremegine getirýän sebäplere garşy göreşmekde öňegidişlikler gazanylyp,zenanlarda, ýaş çagalarda ýygy duş gelýän ganazlyga garşy çäreler netijesinde bukeseliň derejesi peseldi.Enäniň we caganyň saglygyny goramaklyga gönükdirilen “Ene süýdi bileniymitlendirmek”, “Immunologiki öňüni alyş”, “Ganazlyk”, “Howpsuz enelik”, “Çagakesellerini bitewi alyp barmak” ýaly Milli maksatnamalar enelerde we çagalarda duşgelýän keselleri azaltmaga ýardam berdi.Ýurdumyz boýunça ilatyň peýdalanýan nahar duzunyň 100% ýodlanmaklygyýola goýlup, ýod ýetmezçiligi bilen baglanyşykly keselçiligiň, çagalaryň boý we akyltaýdan ösüşiniň yza galmagynyň, galkan görnüşli mäziň keselçiliginiň we ýodýetmezçiliginiň öňi alyndy.Halkara saglygy goraýyş guramalary bilen bilelikde maşgala lukmanlarynyňçagalara we ululara keseliň öňüni alyş sanjymlary baradaky Milli maksatnamalary ýerineýetirmekliginiň netijesinde ýokanç keseller bilen kesellemeklik azaldy, ysmaz keselibilen keselçilik ýok edilip, 2002-nji ýylda ýurdumyza ýiti ysmaz keseliniň döredijisiýabany wirusdan azatdygy hakynda Halkara guramasy tarapyndan güwänama berildi.Ýokanç keselleriň immunologiki öňüni alyş sanjymlarynyň 2003–2020-nji ýyllarüçin Milli maksatnamasy tassyklandy, şol ýyllar aralygynda gyzamyk keseli boýunçadurnuklylygy gazanmaklyk, 5 ýaşa çenli çagalaryň arasynda täjihorazyň, gökbogmanyň,hapgyrtmanyň, B wirusly gepatitiň keselçiligini her 100 müň ilata 10-a çenli peseltmek,çagalarda gyzylja örgün keseline gözegçilik geçirmek we onuň dogabitdi görnüşleriniňöňüni almak hem göz öňünde tutulýar.Ýurdumuzda 2002-nji ýylyň Türkmenbaşy aýyndan başlap bäbeklere we 1 ýaşaçenli çagalara B wirusly gepatite garşy sanjym etmek ýola goýuldy. Ilaty ýokary hillisanjym serişdeleri, waksinalar bilen ýeterlik mukdarda üpjün etmek Döwletimiztarapyndan kepillendirilýär.Bütindünýä Saglygy goraýyş guramasy (BSGG) bilen bilelikde “Türkmenistandagyzzyrma keseliniň öňüni almak boýunça” Milli maksatnamasyny işläp taýýarladyk wemuny Türkmenistanyň Ministrler Kabineti tassyklady. Türkmenistan 2015-nji ýyla çenligyzzyrma keselini ýok etmekde BSGG-niň jarnamasyny kabul etdi.2000-nji ýylda ýurdumyzyň Drakunkulýoz keselinden azat edilendigibarasyndaky Halkara gьwдnama BSGG tarapyndan gowюuryldy.BSGG tarapyndan hasaba alynýan 46 görnüşli ýokanç keselleriň biziňýurdumyzda 32 görnüşinden görkezijileriň yzygiderli pese düşmegi bilen, soňky ýyllardaysmaz, otbaşy, gökbogma, bürme, guduzlama ýaly keseller düýbünden hasaba alynmady.Hörezek, gyzamyk, gyzylja örgün we beýleki keseller seýrek duş gelýär.Inçekesele garşy 1998-nji ýylda DOTC ýörelgesi ornaşdyrylyp, inçekeseliň öňünialmagyň 2005–2009-njy ýyllar üçin Milli maksatnamasy kabul edilip, keselleýjilik ýylsaýyn azalýar.AIDS-iň ýaýramagyna we onuň öňüni almaklyga gönükdirilen çäreler iş ýüzündeamala aşyrylyp, Türkmenistan dünýäniň AIDS-iň ýaýramak töwekgelçiligi 0-a deň bolanaz sanly ýurtlarynyň hataryna girýär.Adamyň saglygy baradaky aladalary öz içine alýan kanunlaryň biri-de 2002-nji9

kemeldi. Bu netijeler onkologiýa ulgamynyň häzirkizaman talaplaryna gabat gelýän,abzallaşdyrylan, has kämil düzümini guramak bilen gazanyldy. Şeýle çäreleriňçäklerinde düýpli ylmy-barlag işleri çuňlaşdyrylyp, saglygy goraýşyň amaly talaplary öňesürlüp, HTD-leriň öňüni alyş, irgözin anyklaýyş-bejeriş işleri has-da güýçlendiriler.Çagalarda we ýetginjeklerde duşýan keselleriň öňüni almak boýunça bilimbermek taslamalary düzülip, Mukaddes Ruhnamanyň terbiýeçilik baradaky ähli parçalaryçuňňur özleşdirilýär.Gurbansoltan eje adyndaky Enäniň we çaganyň saglygyny goraýyş YKM-indemaşgala nesil saglygyny goraýan merkez döredilip, welaýat, etrap “Nesil otaglary”arkaly çagalary bolmaýan ýaş çatynjalara maslahat hemaýat beriş işleri ýola goýuldy.Saglygy goraýyş işgärleriniň durmuş-hal ýagdaýlaryna-da uly üns berilýär. Olarüçin 50% ýeňillikli nyrhlar bilen has oňaýly, otaglarynyň ýerleşişi gowulandyrylanözboluşly belent ýaşaýyş jaýlarynyň 4-si gurlup, ulanmaga tabşyryldy.Baky Beýik Saparmyrat Türkmenbaşynyň esaslandyran Garaşsyz, Baky BitarapTürkmenistan Diýarymyzda, Mukaddes Ruhnamanyň – ruhy şamçyragymyzyň her birynsanyň aňyna ornaýan zamanasynda adamlaryň baş saglygy XXI asyryň – türkmeniňAltyn asyrynyň berk binýady bolar.G.BerdimuhammedovKabul edilen wagty2006-njy ýylyňBitaraplyk aýynyň 11-iHEALTHY NATION IS THE BASIS FOR THE GOLDEN AGE OF THETURKMEN PEOPLEWhen inspired by the state medical program “Health”, public health officials as wellas those engaged in drug production do everything in their power to implement theactivities aimed at promoting health of people, taking preventive measures, diagnosing andtreatment. The state program “Health” sets priorities of phased health system developmentas well as home-grown medicine products.One of the most important trends in the health system has always been preventivemaintenance. According to statistical data as a result of timely diagnostication commonsickness rate decreased from 35 738,9 people in 1995 to 23 556,8 people in 2006, that isone person in a thousand (35%).Due to family doctors service the adult sickness rate among grown-up population,youths, children has been reduced.32 infectious diseases out of 46 registered by World Health Organizationdemonstrate a strong tendency to decrease. No one case of poliomyelitis, anthrax, pertussis,tetanus or bate has been registered lately. There have been registered rare cases ofdiphtheria, measles, rubella, etc.Due to preventive maintenance Turkmenistan is considered a country with a lowrisk of spreading AIDS.The ophthalmic diseases survey made it possible to take preventive measures againstblindness or vision degradation. At present much attention is paid to treatment andprophylaxis of glaucoma, eye grounds pathology as well as children’s eye diseases.11

There has been a 43,3 percent decrease in the number of cases of cancer. Cancermortality has fell to 43,6%. These positive changes have been achieved due to modernmedical facilities, participation in research and development, timely diagnostication ofcancer and preventive maintenance. This work is supposed to be continued.According to Turkmenistan law “On the protection of citizens’ health” all workingpeople and their dependants who have a medical insurance police should be provided withqualified medical service at a 50% discount on all kinds of charged medical service.Large medical centers which meet the world standard requirements and areequipped with modern technique have been put into being lately. Among them there is aSomatic Diseases Center, Medical Diagnostic Center, “Ene Mahri” Clinical Center ofMaternity and Child Health and others.The construction of the Oncology Center, the Neurosurgery Center as well asMedical Diagnostic Centers in the welayats will provide great assistance in preventingdiseases and their timely diagnosis. One of the most important directions is launching thescientific research investigations on production of medicine using the local raw materialsof vegetation and animal origin.Well coordinated Turkmenistan healthcare system is creating favourable conditionsfor large scale propaganda of healthy way of life, strengthening physical and spiritual healthand increasing capacity building of the nation. A significant role is being played by thePaths of Health, new-built stadia, swimming-pools and many others. Popularization of theworks of the famous Turkmen physicians, their translation into the Turkmen language andpublication (see 5 volumes of Abu Aly Ibn Sina’s “Lukmançylyk ylmynyň kanunlary”,Seyit Ysmayyl Gurgen’s “Tebipçiligiň ýan kitaby”, Muhammet Gaýmaz Turkmen’s“Pygamber tebipçiligi” and others) – is the new achievement of the Turkmen medicalservice and medical science. Moreover, “Türkmenistanyň lukmançylygy” magazine is acertain contribution into the realization of the state “Health” programme nowadays.12Г.БердымухаммедовЗДОРОВЬЕ НАСЕЛЕНИЯ – ОСНОВА ОСНОВ ЗОЛОТОГОВЕКА ТУРКМЕНОдной из первых Государственных программ Независимого Туркменистана,разработанной под руководством автора является программа “Здоровье”, успешнаяреализация которой стала решающим этапом в создании и развитии национальноймодели здравоохранения, объединяющей в себе опыт мудрых предков исовременных тенденций мирового здравоохранения. Под руководством автораосуществлён также комплекс мероприятий по реализации данной программы,активизирована работа по всем направлениям от профилактики и диагностикиболезней до их лечения и укрепления здоровья всего населения. Благодаря этомуи в результате принятия мер по раннему диагностированию болезней общаязаболеваемость по статистическим данным за период с 1995 по 2006 год снизиласьс 35 738, 9 до 23 556, 8 человек на каждые 100 тысяч населения, т.е. на 35%. Этомув немалой степени способствовала активизация службы семейных врачей.В стране из 46 видов зарегистрированных ВОЗ инфекционных болезней 32вида имеют стабильную тенденцию к снижению и в последние годы незарегистрировано ни одного случая заболевания полиомиелитом, сибирской язвой,коклюшем, столбняком, бешенством. Зарегистрированы единичные случаи

дифтерии, кори, краснухи. Туркменистан относится к числу стран с наименьшимриском распространения СПИДа.С целью профилактики анемии и йододефицитных заболеваний былобоснован наиболее целесообразный способ – йодирование пищевой соли иобогащение железом муки, производимой в стране. Туркменистан – четвёртаястрана в мире и первая в СНГ, которая освоила промышленное производство этихпродуктов.Благодаря научно обоснованным мероприятиям по профилактикезаболеваний, приводящих к слепоте и к снижению остроты зрения и внедрениюновых методов, предложенных отечественными учёными, полученыположительные результаты в лечении глаукомы, патологии глазного дна и детскихглазных болезней.На 43,3% снизилась заболеваемость раком и на 43,6% уменьшиласьсмертность от онкологических заболеваний. Это достигнуто благодаря оснащениюонкологической службы современным оборудованием, углублению научноисследовательскихработ и совершенствованию системы практическихмероприятий по профилактике и раннему диагностированию рака.В соответствии с законом Туркменистана “Об охране здоровья граждан”льготы на платные медицинские услуги доведены до 50% для граждан, имеющихмедицинский страховой полис, а также для находящихся на их иждивении членовсемьи.Достигнутые результаты во многом обусловлены эффективной работойрекомендованых автором и введённых в эксплуатацию крупных медицинскихцентров, соответствующих мировым стандартам и оснащенныхнаисовременнейшим оборудованием, таких как Центр внутренних болезней,Лечебно-диагностический центр, Центр здоровья матери и ребёнка “Эне мяхри” идругих в Ашхабаде и велаятах. Дальнейшему совершенствованию отечественногоздравоохранения будет способствовать строительство Онкологического центра,Центра нейрохирургии, а также лечебно-диагностических центров и центровматери и ребёнка в велаятах. Важнейшим направлением также являетсяформирование научных исследований, направленных на производствомедикаментов из местного сырья растительного и животного происхождения.С целью изучения и пропаганды научного наследия прославленныхтуркменских целителей впервые переведены и под редакцией автора изданы натуркменском языке труды Абу Али Ибн Сины “Lukmançylyk ylmynyň kanunlary”,а при непосредственном руководстве – книга Сейит Исмаила Гургенли “Tebipçiligiňýan kitaby”, Мухаммет Гаймаз Туркмена “Pygamber tebipçiligi” и др.Практической реализации и широкомасштабной пропаганде здоровогообраза жизни и способствуют созданный научно-популярный журнал“Türkmenistanyň lukmançylygy”, водно-оздоровительные комплексы и стадионы,“Дорога Здоровья”, введённые в действие за последнее десятилетие.Здоровье нации – это самое главное богатство страны, основа основ егопроцветания. Реализуемая под руководством автора программа “Здоровье” и вдальнейшем будет одним из главных приоритетов государственной политики.13

14A.Durdyýewa, G.Çaryýewa, G.Ataýewa, H.GurbanowBEDENIŇ MOLEKULÝAR DARTGYNLYGYNY ÖWRENMEKLIGIŇAMALY LUKMANÇYLYKDA ÄHMIÝETIIýmit maddalaryndan energiýa öndürmeklik üçin we zäherli birleşmeleri dolyutilizirlemek üçin bedende köpsanly okislenme özgerişmeleri geçýär. Bu hadysalar,belli bir öýjüge ýa-da agza we dokuma mahsus bolman, bedeniň ähli öýjüklerindewe öýjügara giňişliklerde üznüksiz ýagdaýda geçýär. Bedende organiki birleşmelerokislenende, olardan boşaýan elektronlaryň soňky kabul edijisi (akseptory) bolup diňekislorod çykyş edýär we suwuň emele gelmegi bilen tamamlanýar. Şol kislorodyňçeşmesi, dem alyş bilen atmosferadan bedene düşýän molekulýar kisloroddyr.Molekulýar kislorod özüniň gurluşy we özgerişmelere gatnaşmaklyk ukyby boýunçaörän inert maddadyr. Emma molekulýar kislorod bedene düşenden soňra, birnäçefermentleriň we işjeň birleşmeleriň gatnaşmagynda işjeňleşip, onuň köpsanly ýokaryderejede özgerişmä ukyply işjeň görnüşleri emele gelýär. Şol sanda kislorodyňsuperoksid radikaly ( O& −2), wodorodyň perekisi (H 2O 2), gidroksil radikaly ( OH & ),singlet kislorody (O 2) we başgalary emele gelýär. Bu hadysa adaty geçýän kadalyhadysadyr. Emele gelýän kislorodyň işjeň görnüşleriniň köpüsi durnuksyzdyr. Emmaşol önümleriň iň durnuklysy wodorodyň perekisidir [1-4].Dörän perekis radikal perdejigiň lipid gatlagynyň doýmadyk ýag turşusy bilentäsirleşip, lipid radikalyň döremegine alyp barýar:O& + R → H O + R. &H 22 2Kislorodyň bolmagynda erkin radikal lipidleriň erkin perekis radikalynyňdöremegine getirýär:R&+ O2→ RO&2.Perekis radikal ýag turşularynyň (RH) täze molekulasy bilen täsirleşip,lipidleriň gidroperekisiniň (ROOH) we täzeden lipidleriň erkin radikalyny (R)döredýär.Şeýlelikde, täze-täze zynjyrlar döräp, okislenme hadysa öjügip gidýär. Buhadysa, esasan-da, doýmadyk, düzüminde birnäçe jübüt baglanyşyklary saklaýan linol,linolen, arahidon ýaly ýag turşulary işjeň gatnaşýar [5].Bedende erkin radikal okislenme hadysasyny güýçlendirýän birleşmelereprooksidantlar diýilýär. Erkin radikal okislenmäniň geçişine päsgelçilik döredip, olhadysany ingibirleşdirýän maddalara antioksidantlar diýilýär. Ýaşaýyş ulgamynyňantioksidant birleşmeleri, özüniň häsiýetleri boýunça, iki topara: ýagda ereýän wesuwda ereýän antioksidant birleşmelerine bölünýär. Ýagda ereýänlere witaminlerE, A, K, ubihinon, sterinler we fosfolipidler degişlidir. Suwda ereýänlere düzümindekükürt saklaýan birleşmeler (glutation, sistein, sistin, tiol-proteinler we başgalar),witaminler C, B 6, PP, biogen aminleri (serotonin we başgalar) degişlidir.

(Radikal) R-CH=CH – CH 2 -(Doýmadyk ýag kislotasynyňzynjyry)RHCH=CH-CH-O 2OO-CH=CH – CH –RHR -Zynjyrly täsirleşmäniň ösüşiOOH-CH=CH – CH -O-CH=CH – CH - + OH(Autokataliz)Bulardan başga-da, bedeniň antioksidant ulgamynyň düzümine selen ýalymikroelement, melanin pigmentleri we antioksidant fermentleri (katalaza peroksidaza,glutationreduktaza, superoksiddismutaza we başgalar) degişlidir [4, 6, 7].Antioksidant ulgamynyň gatnaşmagynda erkinradikallaryň düzümleri, olaryň täsir edişmerkezleri özgerişdirilýär, erkinradikal okislenmäniň lipidleriň perekis okislenmesinegeçmekligine päsgelçilik döredip, zynjyryň üzülmegine alyp barýar. Hadysanyňnetijesinde emele gelen zäherli önümler, antioksidant birleşmeleriň täsirinde zähersizmaddalara öwrülip, bedenden çykarylýar. Öýjükde, dokumada we, umuman, bedendeerkinradikal okislenme hadysasynyň ýitiligi antioksidant ulgamyň mukdar taýdankuwwaty bilen belli bir aragatnaşykdadyr. Şol aragatnaşyk hem öýjügiň, dokumanyňwe umumy bedeniň antioksidant statusyny kesgitleýär.Şeýlelikde, bir tarapdan, bedeniň okislenme hadysalary we, beýleki tarapdanbolsa, antioksidant ulgamy bedende özboluşly “buffer” ulgamyny düzýär. Şolulgamyň sygymlylygy hem bedende täsir edýän dürli ekstremal täsirlere bedeniňdurnuklylygyny kesgitleýär. Şu birleşmeleriň biri-birine bolan aragatnaşygy hemumumy bedende molekulýar dartgynlygyň ýagdaýyny kesgitleýär we içki stressýagdaýyň döremekligine alyp barýar [8].Daşky gurşawyň ekologiki ýagdaýynyň agyrlaşmagy, ylmy-tehniki ösüşiňnetijesinde psihiki-emosional täsirleriň güýçlenmegi we antropogen faktorlaryňtäsirinde ýaşaýyş gurşawyň ýokary derejede hapalanmagy, adam bedeniniňmolekulýar dartgynlygyny güýçlendirip, içki stresiň döremegine getirmegi mümkindir.Şeýle ýagdaýyň döremeginiň esasy sebäpleriniň biri hem bedeniň antioksidantulgamynyň kuwwatynyň peselip, öýjükde okislenme hadysalarynyň güýçlenmegidir.Soňra hem onuň erkinradikal okislenmä öwrülip, öýjük perdejikleriniň lipidgatlaklarynyň perekis okislenmesiniň netijesinde öýjügiň zeperlenmegine alypbarmaklygydyr. Lipidleriň perekis okislenmesiniň güýçlenmekligi köp keselleriň15

patogenezinde hem uly orny eýeleýär. Birnäçe alymlaryň pikirleri boýunça, erkinradikallar ýüzden köpräk dürli keselleriň patogenezine gatnaşýar. Şonuň üçin hembedeniň umumy antioksidant ulgamynyň ýagdaýyny we lipidleriň perekisokislenmesiniň derejesini häsiýetlendirmek, köp dürli patologiýalaryň döremekliginde,profilaktika çärelerini işläp düzmekde, amaly lukmançylykda wajyp meseleleriňbiridir [9].Lipidleriň perekis okislenmesiniň tizligini öwrenmeklik üçin köpsanly tilsimlerişlenip düzülendir. Olardan öýjük perdejiginiň düzümindäki lipidleriňmolekulalarynyň gurluşynyň üýtgemekliginiň derejesini kesgitlemek, dokumanyňantiokislitel işjeňligini barlamak, lipidleriň perekis okislenmesiniň ilkinji önüminiň(dien konýugatlary) mukdaryny ýa-da soňky önüminiň (lipidleriň gidropereksiniň wemalon dialdegidiň) mukdaryny kesgitlemek ýaly usullary ulanylýar. Lipidleriň perekisokislenmesiniň amatsyz netijesiniň biri bolup, malon aldegidiniň emele gelmegi hasapedilýär. Bu madda, radikallaryň täsir etmeginde, doýmadyk poliýen kislotalaryňüzülmegi bilen emele gelýändir. Malon aldegidi bifunksionaldyr:16HC-CH=CH-OH ===== HC- CH 2- CH|| || ||O O OOl proteinleriň aminotoparlary bilen birleşip, suwda eremeýän, könelmekpigmentleri ýa-da lipofussinler atly lipoproteid komplekslerini döredýär [5].Işiň maksady. Bedeniň umumy antioksidant ulgamynyň ýagdaýyny welipidleriň perekis okislenmesiniň tizligini öwrenmek üçin, hadysanyň soňky önümibolan, malon dialdegidiň mukdaryny ganyň plazmasynda kesgitlemek bilen geçirmek.Barlaga Mary we Daşoguz welaýatlaryndan gelen, ýaşy 18-27 aralykda,Türkmen döwlet lukmançylyk institutynyň birinji okuw ýylynyň amaly taýdan sagdyn,jemi 45 (15 oglan we 30 gyz) talyby gatnaşdy.Barlagda ulanylan usullar we tilsimler. Malon dialdegidiniň mukdarynykesgitlemek usuly, birleşmäniň ergininde tiobarbitur turşusy bilen täsirleşende,gyrmyzy reňkli trimetinil toplanmasyny emele getirmeklik ukybyna esaslanandyr.Toplanma, şöhle spektorynyň 530–532 nm uzynlygynda, şöhle tolkunynymaksimal siňdirýändir. Erginiň reňki malon dialdegidiň mukdaryna proporsionaldyrwe onuň molýar siňdiriş koeffisiýenti hem 1,56×10 5 mol/l deňdir.Amaly taýdan malon dialdegidiň mukdaryny ganyň plazmasynda kesgitlemek,şeýle alnyp baryldy. Barlag geçirilýän talybyň ertir irden nahardan öň, damaryndanaseptiki ýagdaýda, gepariniň ergini bilen çaýkalan probirka 2-3 ml gany alyndy. Gan5 minudyň dowamynda 3000 aýlaw/min tizlik bilen sentifugirleşdirildi. Malondialdegidiniň mukdary ganyň plazmasynda kesgitlenildi. Probirka 0,3 ml plazmaalyndy, üstüne 2,4 ml kükürt turşusynyň (H 2SO 4) 1 / 12N ergini we 0,3 ml fosforlywolframturşusynyň 10% ergini guýuldy, oňat garyldy we 10 min geçenden soňra3000 aýlaw/minutda tizlik bilen 10 minudyň dowamynda sentrifugirläp, çökündialyndy. Sentrifugat bolsa taşlanyldy. Çökündi her gezek 1 ml suw bilen iki gezekýuwuldy. Ýuwlan çökündi 3 ml suw bilen garyldy we üstüne hem täze taýýarlanan

1 ml tiobarbitur turşusynyň, sirke turşusynda taýýarlanan (80 mg tiobarbitur turşusynygyzgyn ýagdaýda 5 ml H 2O we 5 ml konsentrirlenen sirke turşusynda eredilýär),suwly ergini goşuldy. Erginiň reňkleşme özgerişmesi ýapyk himiki probirkada 96 0 Cgyzgynlykda 60 min dowamynda geçirildi. Ergin, sowuk suwda sowadylandan soňra,15 min 3000 aýlaw/min tizlik bilen sentrifugirleşdirildi. Erginiň optiki dykyzlygy 532nm şöhle tolkunynyň uzynlygynda spektrofotometrde, şöhläniň optiki ýolunyňuzynlygy 10 mm deň kýuwetede ölçelinip, malon dialdegidiniň mukdary onuň molýarsiňdiriş koeffisiýentiniň esasynda hasaplanyldy.Barlagda alnan maglumatlaryň netijeleri (tablisada görkezilen), ýagnybarlaga gatnaşan talyplaryň ganynyň plazmasynda malon dialdegidiniň mukdary 1,12-7,69 mkmol/l aralykda boldy. Malon dialdegidiniň mukdary Mary welaýatyndan gelentalyplaryň ganynda ortaça 2,7 mkmol/l we Daşoguz welaýatyndan gelen talyplaryňganynda bolsa 3,32 mkmol/l deň boldy. Malon dialdegidiniň mukdary Daşoguzwelaýatyndan gelen talyplaryň ganynda Mary welaýatly talyplaryňky bilendeňeşdirilende 23% ýokary netije görkezdi. Barlaga gatnaşanlaryň jynsyaýratynlyklary hem malon dialdegidiniň mukdaryna belli bir derejede täsiredýändikligini görkezdi. Mary welaýatyndan gelen oglanlaryň ganynda malondialdegidiniň mukdary 2,89 mkmol/l deň bolan bolsa, gyzlaryň ganynda ol görkeziji2,43 mkmol/l deň boldy. Umuman alnanda, oglanlaryň ganynda gyzlaryňka garanyňdaantioksidant ulgamyň soňky önüminiň mukdary ep-esli ýokary derejäni görkezdi.Barlaga gatnaşan talyplaryň ganynda malon dialdeginiň mukdary (mkmol/l)Barlagyňgeзirilendцwri2004–2005okuw эylyBarlaga gatnaşantalyplarTalyplaryňsanyMalondialdegidiniňortaзy mukdaryNetijäniň welaýatlarboэunзa tapawudy(%)Mary welaэatyndangelen talyplar 19 2,7 -23,0Daşoguzwelaэatyndan gelentalyplar26 3,32 +23,0Mälim bolşuna görä, bedeniň antioksidant ulgamynyň ýagdaýynyhäsiýetlendirýän görkezijiler öýjük metabolizminiň, esasan-da, oksidant weantioksidant ulgamlary bilen baglanyşykly geçýän molekulýar dartgynlygyň belli birderejesiniň netijesidir. Barlagda alnan netijeler hem görkezýär, ýagny Daşoguzwelaýatyndan gelen talyplaryň bedeniniň molekulýar dartgynlyk derejesi Marywelaýatyndan gelen talyplar bilen deňeşdirilende 23% ýokary. Şeýlelikde, barlanantalyplaryň bedeninde belli bir derejede içki stres ýagdaýynyň bardygy kesgitlenildiwe onuň derejesi hem Daşoguz welaýatyndan gelen talyplarda birnäçe esse ýokaryderejede duýulýar.Bedende molekulýar dartgynlygyň döremekligine dürli ýagdaýlar, esasan-da,daşarky gurşawyň ekstremal ýagdaýlarynyň, şol sanda ýokary gyzgynlygyň, ýaşaýyşgurşawynyň we iýmit önümleriniň sanitariýa we gigiýena görkezijileriň kadaly17

derejeden dowamly üýtgemeklikleri we başgalar esasy sebäp bolup durýar. Şunukdaýnazardan, barlag işlerimizi daşarky gurşawyň (howanyň ) gyzgynlyk derejesibirnäçe aşaklan döwründe, ýagny Sanjar we Garaşsyzlyk aýlarynda geçirdik. Emmaiýilýän iýmitiň, içilýän suwuň we howanyň edýän täsirini anyklamaklyk üçin degişlibarlaglary geçirip bilmedik. Şeýle bolsa-da alnan netijeler Daşoguz welaýatynyňilatynyň bedeninde belli bir derejede molekulýar dartgynlygyň bardygyny görkezdi.Bu netijeler saglygy goraýyş ulgamynyň sanitariýa we gigiýena barlag işlerine webejeriş işlerini guramaklyga ýardam eder diýip tamamyz bar.Barlagyň umumy netijeleri1. 45 talybyň ganynda malon dialdegidiniň mukdaryny kesgitlemek bilenbedeniň umumy antioksidant ulgamynyň ýagdaýy öwrenildi. Bedeniňantioksidant statusyny öwrenmekligiň netijesinde Daşoguz welaýatyndangelen talyp ýaşlaryň bedeninde belli bir dereje molekulýar dartgynlygyň,ýagny içki stres ýagdaýy barlygy duýuldy.2. Ilatyň belli bir toparlarynda içki stres ýagdaýyny malon dialdegidiňmukdaryny kesgitlemek bilen öwrenmeklik, şol toparlarda öýjükmetabolizminiň üýtgemekligi bilen baglanyşykly patologiýanyň profilaktikiçärelerini işläp düzmeklige giňden ýardam etmekligi mümkindir.Teklipler we maslahatlar. Öýjük metabolizminiň üýtgemekligi bilen, esasanda,oksidasiýa hadysalarynyň güýçlenmekleri bilen geçýän patologiýalarda, şol sandaýürek-gan aýlanyş we nerw ulgamlarynyň patologiýasynda, diabet we başga keselleriňgeçişinde antioksidant ulgamynyň sygymlylyk kuwwatyny ýokarlandyrmak çärelerinialyp barmaklygy maslahat bermeli. Şonuň üçin hem şol keselleriň bejeriş çärelerindeantioksidant häsiýetli witaminleri (E, C, A), seleniň we selenidleriň dermanönümlerini ulanmaklygy maslahat bermeli.Tьrkmen dцwletlukmanзylyk institutyKabul edilen wagty2006-njy ýylyňBitaraplyk aýynyň 21-i18EDEBIÝAT1. Журавлёв А.И. Биоантиокислители в регуляции метаболизма в норме ипатологии. – М., 1982.2. Казначеев В.В., Михайлова Л.П. Биоинформационная функцияестественных электромагнитных полей. – Новосибирск, 1985.3. Величковский Б.Г. Молекулярные и клеточные основы экологическойпульмонологии // Пульмонология, 2000. №3.4. Internet (informasiýa).Witamin E, http://www.mikosid. ru/info – e. htm.5. Мецлер Д. Биохимия. Химические реакции в живой клетке. Том 2. – М.:Мир, 1980.

6. Абрамова Ж.И., Оксигендлер Г.И. Человек и противоокислительныевещества. – Л.: Наука, 1985.7. Строев Е.А., Макарова В.Г. Практикум по биологической химии. – М.,1986.8. Соколовский В.В. Тиоловые антиоксиданты в молекулярных механизмахнеспецифической реакции организма на экстремальное воздействие //Вопр.мед.химии, 1988. №1.9. Федин А.И. Тема – неврология и нейрохирургия / Оксидантный стресс иприменение антиоксидантов в неврологии http://www.Dr sex./ru/go/g php.Shop= med linsk & s url=http// www med linsk.A.Durdyyeva, G.Charyyeva, G.Atayeva, Kh.KurbanovMOLECULAR TENSION OF ORGANISM AND SIGNIFICANCE OFITS STUDY FOR PRACTICAL MEDICINEIntensification of lipids peroxide oxidation (LPO) play a significant role inmany diseases pathogenesis. According to the opinion of some scientists, free radicalstake place in the development of more than 100 different diseases.Physiologically anti-oxidate system of organism is a joint hierarchy ofprotective mechanism of cells, tissue, organs and system, aimed to support theorganism’s reaction in norm. Thus the state of anti-oxidate system of organism ingeneral and the LPO rate play an important role in solving such issues of practicalmedicine as elaboration of different pathology prophylaxis measures.The article reveals the method of defining the quantity of malon dialdegidbased on – e = 1,56 · 10 5 sm -1 · M -1 . Molar coefficient of extinction. Tests werecarried out on practically healthy first-year students of the Medical institute: 15 boysand 30 girls.Concentration of malon dialdegid in the blood of Dashouguz velayatrepresentative exceed its concentration in the blood of Mary velayat students (3,32mcmol/l against 2,7 mcmol/l) which is connected to some extant with the results ofmolecular tension. The molecular tension role of Dashouguz studentsis 20% higherthe Mary students’. Thus, inside oxidate stress is characteristic to Mary group. Thestudy of such state through determination of malon dialdegid would further the ofpreventing methods of pathologies caused by changes of cell metabolism andoxidation process in particular.19

А.Дурдыева, Г.Чарыева, Г.Атаева, Х.КурбановМОЛЕКУЛЯРНАЯ НАПРЯЖЁННОСТЬ ОРГАНИЗМА И ЗНАЧЕНИЕИЗУЧЕНИЯ ЭТОГО ВОПРОСА В ПРАКТИЧЕСКОЙ МЕДИЦИНЕУсиление перекисного окисления липидов (ПОЛ) занимает значительноеместо в патогенезе многих заболеваний. По мнению некоторых учёныхсвободные радикалы участвуют в механизме развития более 100 различныхболезней. Существующая в организме физиологическая антиоксидантнаясистема представляет собой совокупную иерархию защитных механизмовклеток, тканей, органов и систем, направленных на сохранение и поддержаниев пределах нормы реакций организма. Сохранение окислительно –антиоксидантного равновесия является важнейшим механизмом гомеостазаживых систем. В этой связи, характеристика состояния общей антиоксидантнойсистемы организма и степени ПОЛ играет важную роль в решении такихвопросов практической медицины как разработка профилактических мерразличных патологий.Известно множество методов изучения скорости ПОЛ. В данной работес этой целью в плазме крови определяли количество малонового диальдегида,являющегося конечным продуктом процесса. При высокой температуре в кислойсреде малоновый диальдегид реагирует с 2-тиобарбитуровой кислотой, образуяокрашенный триметиновый комплекс с максимумом поглощения при 532 нм.Молярный коэффициент экстинкции этого комплекса – е = 1,56 · 10 5 см -1 · М -1 .На этом основании в работе использован метод определения количествамалонового диальдегида. Исследования проводили на практически здоровыхстудентах – первокурсниках медицинского института (15 ребят и 30 девушек).Обнаружено некоторое повышенное содержание малонового диальдегидав крови студентов из Дашогузского велаята по сравнению со студентами изМарыйского велаята (3,32 мкмоль/л против 2,7 мкмоль/л). Изменениепоказателей, характеризующих состояние антиоксидантной системы организма,является в определённой степени следствием молекулярного напряжения,обусловленного некоторым разбалансированием клеточного метаболизма сучастием в том числе, оксидантов и антиоксидантов. Результатысвидетельствуют, что степень молекулярного напряжения у студентов изДашогуза более чем на 20% выше таковой у студентов из Мары, что указываетна наличие у этой группы студентов состояния так называемого оксидантноговнутреннего стресса. Предполагается, что изучение подобного состояния уопределённой группы населения путём определения малонового дильдегидапоможет разработать мероприятия по профилактике патологий, связанных сизменением клеточного метаболизма и процессов окисления в частности.20

TÜRKMENISTANDA YLYM WE TEHNIKAНАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕSCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN№2 2007HALK MASLAHATYNYŇ ЗЦZGЬTLERI WE KANUNLARYDURMUŞA ORNAŞÝARTьrkmenistanyň XX Halk Maslahatynda kabul edilen зцzgьtleriň wekanunlaryň durmuşa geзirilmeginiň hem-de Tьrkmenistanyň Prezidentiniň obahojalygyny dьэpli цzgertmek baradaky aladalarynyň giň gerim alэan gьnlerindeTьrkmenistanyň Prezidentiniň эanyndaky Ylym we tehnika baradaky Эokary geňeşTьrkmenistanyň Oba hojalyk ministrligi bilen bilelikde “Ylmyň gazananlarynyцnьmзilige ornaşdyrmak oba hojalyk ekinlerinden эokary hasyl almagyňgirewidir” atly ylmy maslahat geзirdi. Oba hojalygynyň ähli pudaklaryny цsdьrmekьзin tдze цzgertmeleri girizmдge bagyşlanan bu maslahatda toplanan tejribeler,цnьmзilige gaэragoэulmasyz ornaşdyrylmaly ylmy garaэyşlar, ylmy зцzgьtler ortaatyldy we geзirilmeli здreler anyk bellenildi. Biz hem ћurnalyň şu sanynda maslahatagatnaşan alymlaryň we hьnдrmenleriň зykyşlarynyň gyşgajyk beэanynyň kдbiriniokyjylaryň dykgatyna hцdьrleэдris.D.BerdimyradowÝAŞ GOWAÇANYŇ IDEDILIŞIÇuň sürlüp, endigan tekizlenen, ýuwuş we tagt suwy tutulan ýerlerde ýokary hilligeçirilen ekiş gowaçalaryň hatarlary dolduryp köpçülikleýin gögerip çykmagyny üpjünedýär. Täze gögeren ýaş gowaçanyň idedilişine aýratyn üns bermelidir. Çünki, bu döwürdeýer eýeleri el güýjüni köp ulanmaly bolýarlar.Gowaçanyň kadaly gürlügini almak üçin geçirilýän iň jogapkärli agrotehniki çäräniňbiri hem ýekelemekdir. Bu möhüm çäräni geçirmegiň iň oňaýly wagty, hatarlarda dolygögeriş alnandan başlap, gowaçalarda iki-üç hakyky ýaprak emele gelýän wagtyna çenlidir.Gowaçalar gijikdirilip ýekelense, ol diňe hasyllylygyň kemelmegine getirýär.Ýekelemek işleriniň netijesinde gowaçalaryň kadaly gürlügini gazanmalydyr. Hergektarda 110 müň düýp almak ьзin, gowaзalar hatararasy 60 santimetr setirlere ekilende,her 13-15 santimetrden, giňligi 90 santimetr bolan hatararalarynda 8-10 santimetrden birdьэp galdyrmak bolar.Şunuň ýaly gürlükde saklanyp galan ýaş gowaçalaryň oňat ösüp, beýleki ösüşdöwürleriniň hem öz wagtynda bolmagyny üpjün edýär.Ýaş gowaçalar ýekelenende gowşak ösen, keselli ösümlikleri el bilen goparyp,sagdyn ösümlikler saýlanyp goýulmalydyr. Bu döwürde ýaz otlarynyň gögerip çykmagynaýol berilmeli däldir. Şonuň üçin ýekelemek bilen bir wagtda otag işlerini alyp barmakmaksada laýykdyr. Irki ýaz otlary toprakdaky yzgardan we ýokumly maddalardan21

peýdalanyp, çalt ösmäge ukyply bolýar. Bu bolsa ýaş gowaçalaryň oňat ösmegine päsgelberýär.Gowaзalar kцpзьlikleэin gцgerэдn dцwrьnde idege has mätäç bolýar. Ýekelemekwe otag işleriniň oňat hilli geçirilmeginde ilkinji hatarara bejerginiň ähmiýeti örän uludyr.Ilkinji hatarara bejergisiniň esasy maksady topragyň ýumşadylmagyndan, haşal otlaryňköklerini kesip ýok edilmeginden, yzgaryň ýitgisiniň azalmagyndan we toprakdakyduzlaryň ýüze çykmagynyň öňüni almakdan ybaratdyr. Gowaçalar köpçülikleýin gögeriphatar tutanyndan başlap, ilkinji hatarara bejergisine girişilse, olaryň oňat ösüp ýetişmegineýardam bolar. Hatarara bejergisini gowaçanyň ösüş döwürlerinde azyndan 7 gezek bejermekmaslahat berilýär. Gowaçanyň hatarara bejergilerinde asma kultiwatorlar ulanylmalydyr.Olara daýhançylykda ýeňil kultiwator hem diýilýär. Bejergi döwründe bu kultiwatorlara işçiagzalary sazlaşykly asylmalydyr. Hatararalarynda ilkinji bejergi işleri geçirilende ýumşadyjyabzallaryň oturdylyşy birmeňzeş ölçegde bolýar. Hatarlaryň arasyndan geçirilýän üç sanyýumşadyjylaryň iki gyrakysyny ýaş gowaçalardan 10-12 santimetr daşlykda, 6-8 santimetrçuňlukda gider ýaly edip oturdylýar. Ortanjy gaz aýakly ýumşadyjyny bolsa 12-15 santimetrçuňlukda gider ýaly berkidilýär. Ota basdyrylan gowaça meýdanlarda iki gyrakyýumşadyjyny, bir taraply päkiler bilen çalşyrmak bolýar. Soňky bejergilerde ýumşadyjyabzallar topraga çuňrak aralaşar ýaly edip oturdylýar. Ýagny sorag zolagyny 12-15santimetre uzaldyp, iki gyraky ýumşadyjylary 8-10 santimetr çuňlukda, hataryň ortasyndangidýän ýumşadyjyny bolsa topragyň görnüşine görä, 14-18 santimetr çuňluga aralaşar ýalyedip oturdylýar.Gowaçalaryň ýaş döwründe azotly dökünler bilen iýmitlendirmek talaba laýykdyr.Bejergi işleri bilen bir wagtda gektara 100 kilogram möçberinde karbamid CO(NH 2 ) 2döküni bilen ýaş gowaçalary gapdallaýyn iýmitlendirmek bolar. Şol döwürde berlenkarbamid toprakdaky yzgaryň hasabyna eräp, ösümlikleriň kabul edip bilýän ammiakly azot(NH 4 ) görnüşine öwrülýär. Bu bolsa ýaş gowaçalary iýmitlendirýär we sagdyn ösmegineitergi berýär.Ýaş gowaçalaryň idedilişi öz wagtynda we ýokary hilli ýerine ýetirilse, olaryňkuwwatly ösmegine, bol hasyl toplamagyna ýardam eder.Pagtaçylyk ylmy-barlag instituty22

O.Rejebowa, O.NyýazowaTÜRKMEN PAGTASYNYŇ BÄSDEŞLIK UKYPLYLYGYNYÝOKARLANDYRMAGYŇ USULLARYTürkmenistanyň XX Halk Maslahaty oba hojalyk pudagy üçin taryhy möhüm wakaboldy. Ýurdumyzyň hormatly Prezidenti Gurbanguly Berdimuhammedowyň ataWatanymyzy gülledip ösdürmekdäki alyp barýan ykdysady syýasatynda iň wajyp ugurlaryňbiri-de oba hojalyk önümçiligini dünýä ülňülerine laýyklykda kämilleşdirmekdir wepagtaçylyk pudagyny ýokary depginli ösdürmek hem-de türkmen pagtasynyň dünýäbazarlarynda bäsdeşlik ukybyny ýokarlandyrmak bolup durýar. Döwletimizde obahojalygyna, aýratyn hem pagtaçylyga üns berilmeginiň sebäbi, onuň köpsanly ähmiýetlitaraplarynyň bardygyndan gelip çykýar. Pagtaçylyk pudagynyň önümlerine ýurdumyzyňiçerki we daşarky bazarlarynda uly isleg bildirilýär. Bu pudak halk hojalygynda hem öränuly ähmiýete eýedir. Biziň ýurdumyzda orta we inçe süýümli pagta öndürilip, ol gaýtadanişleýän senagat üçin möhüm çig mal bolup hyzmat edýär.Pagtanyň esasy önümleri onuň süýümi we çigididir.1 tonna pagtadan alynýan önümler:320 kg süýüm, 600 kg çigit, 40 kg lint, 10 kg ulýuk, 30 kg puh galyndysy.1 kg pagta sьэьminden:5 m prostinlik mata, 12 m зit mata эa-da 20 m batist, 40-140 sany tikin эьplьkli tegekalynэar.1 kg pagtanyň зigidinden:170 g зigit эagy, 400 g kьnjara, 300 g harpyk, 30 g lint almak bolэar.1 t harpykdan (şulhadan):85 litr spirt, 300 kg lignolit (gurluşyk plitalary), 28 kg kömürturşy gazy we 20 kg uksuskislotasy we başga önümler alynýar.Umuman, türkmen pagtasyndan Türkmenistanyň şertlerinde köpsanly her dürliönümler alynýar, şol sanda süýüm, pagta ýagy, şulha, sarun, pamyk, lint, ýüplük, flannel,polotenselik mata, wiskoza, setin, trikotaž, çit, iç geýimlik mata, ştapel mata, sütükli mata,sapak, balyk torlary we urganlary, ýangyn söndürijiniň elligi, sellýuloza, kagyz, süzgüçkagyz, emeli ýüpek, asetat ýüpegi, emeli fetr, emeli kauçuk emeli deri, emeli gaýyş,linoleum, izolenta, kapron, neýlon, sellofan, nah mata, ýüplük, fotoplenkalar, kardon,paraşýut ýüplükleri, gurluşyk plitalary, kord, kollodiý, partlaýjy madda, uçarlara lak, olifa,fibra, elektrik geçiriji ýüpleri, döwülmeýän aýna, harpyk, çigidiň maňzy, künjara, glisirin,stearin, sabyn, krahmal, lignin, glýukoza, spirt, kömürturşy gazy, limon kislotasy, witamin –E, azyklyk belok, kalsiý oksalaty, furfurol, endotal we ş.m.Pagtaçylygyň halk hojalygyndaky ähmiýeti göz öňünde tutulyp, bu pudagyösdürmekde, ýagny pagtanyň ýokary hilli, çalt ýetişýän, kesellere çydamly, bol hasyllygörnüşlerini ösdürip ýetişdirmekde, ýere ideg etmekde, tehnikalary ýerlikli ulanmakda,döküniň mukdary, önümçiligiň gurnalyşy ýaly meseleleri çözmekde birnäçe işler alnypbarylýar.Bazar ykdysadyýeti şertlerinde pagtaçylygyň ähmiýeti ýyl-ýyldan artýar.Asyrlarboýy türkmeniň esasy baýlyklarynyň biri bolan ak pagtasy Türkmenistanyňtäze ykdysady gatnaşyklarynda hem milli baýlyk bolup dowam eder.Bu gün dünýäniň köp ýurtlary, şol sanda Merkezi Aziýa, Ýewropa, ABŞ pagtany23

uly möçberde öndürýär. Bäsdeşlik bu döwletlerde pagtaçylygyň ösdürilmegine itergi berýär.Mysal üçin, dünýäde pagtanyň öndürilişi boýunça 2005-nji ýylyň maglumatlarynda:ABŞ-yň ekin meýdany 5284 mьň/ga, hasyllylygy 28,4 s/ga, umumy önüm 15007müň/tonna, Hytaýyň ekin meýdany 5650 mьň/ga, hasyllylygy 33,56 s/ga, umumy önüm18964 müň/tonna, Hindistanyň ekin meýdany 9086 mьň/ga, hasyllylygy 10,9 s/ga, umumyönüm 9904 müň/tonna, Türkmenistanyň ekin meýdany 650 mьň/ga, hasyllylygy 11,7 s/ga,umumy önüm 760 müň/tonna we ş.m.Milli Maksatnamada bellenilişi ýaly, pagtaçylykda öndürilen önümiň 60%, öz içerkikärhanalarymyzda gaýtadan işläp, diňe ujypsyz bölegini çig mal görnüşinde daşary ýurdaçykarylar. Pudagyň geljekde ösmegi üçin önümi nähili ýol bilen, nirä we haçan ýerlemekmeselesi esasy şert bolup durýar.Agzalan meseleleriň ählisi Türkmenistanda döwletiň ykdysady ýagdaýyna wemümkinçiliklerine görä çözülýär. Geljekde ak altynyň öndürilişini artdyrmak we bäsdeşlikukyplylygyny ýokarlandyrmak üçin Türkmenistanda ýeterlikli binýat bar. Ýurdumyzdaesasy üns pagtanyň bäsdeşlik ukyplylygyny hem-de pudagyň içerki we daşarkybazarlarynda tutýan ornuny ýokarlandyrmaga gönükdirilse maksada laýyk bolardy.S.A.Nyýazow adyndaky Türkmen oba hojalyk uniwersiteti24N.Kadyrow, A.GarahanowaMEKGEJÖWEN, JÖWEN – ÄHMIÝETLI EKINOt-iýmlik ekinleriň içinden mekgejöwene, jöwene taý gelip biljek ot bolmaz, sebäbiolaryň dänesindäki ýaşaýyş üçin örän zerur bolan ýokumly maddalar, mallaryň amaly iýmitçeşmesine bolan talabyň 60-70 göterimine çenlisini doly üpjün edip bilýär. Şonuň esasyndahalk hojalygy üçin gymmatly ot-iýmlik we azyklyk ekinleri bolan mekgejöweniň, jöweniňdaşary we ýerli sortlarynyň, gibridleriniň synaglaryny geçirip, nusgalaryň ýitip gitmezligiugrunda köp işler alnyp barylýar. Şeýle örän ähmiýetli ylmy-barlag işleri geçirmekdeSIMMIT we IKARDA halkara ylmy merkeziniň kömegi uludyr. Bu halkara ylmymerkezleriň öňki ýyllarda jöweniň, mekgejöweniň gibridleriniň we öz-özünden tozanlanýangörnüşleriniň sort-nusgalaryň tohumlaryny bize goýbermegi ep-esli işlerimiziň netijeliliginiartdyrdy.Mekgejöwen, jöwen ekinleri ýokary hasyllylygy we köptaraplaýyn bolmagy azyksenagatynda, lukmançylykda himiýa senagatynda, gurluşykda, maldarçylygy ösdürmekde,ekin dolanyşygynda we ykdysady taýdan dünýä möçberinde ähmiýetli ekin hasaplanýar.Ýurdumyzda mekgejöweniň, “Wir-156”, “Krasnodar-5TB”, “Kremi-Uzros”, “Luuç-590mw”, “Çuýskiý-62tw” sortlary, “Änew-62”, “Dneprowskiý-200” hojalyklarda ekilýär.Jöweniň “Altyn aýlyk”, “Gatybaş”, “Oranžewoýe-160”, “Türkmenistan-1”, “Türkmenistan-8” sortlary Daşoguz, Lebap welaýatlarynda ýetişdirilýär. Bu ekinleriň dänesinde 70-76%krahmal, 6-13% belok, 3-6% ýag, 4-5% özeni (kletçatka), 12-20% şeker jöwen-de bar.Dänesi mallar we guşlar üçin ýokumly iýmitdir. Dänesinden un, ýarma, çörek, köjebişirilýär. Gaýnadyp, gowrulyp hem iýilýär. Onuň toşabyndan spirt, piwo, konditerönümlerini taýýarlamak üçin ulanylýar. Gök massasy göklügine silos, senaž, bedegörnüşinde mallara berilýär. Jöweniň, mekgejöweniň boýy 1-5 metre çenli, tropik ýerlerde

6-7 metre ýetýär. Ýapraklarynyň sany 7-8-den 20-24-e çenli bolýar. Baldak emele getirişi1-1,5-den 8-10-a çenli bolýar. Ortaça dänesiniň hasyllylygy 45-95% s/ga çenli, gök massasy850-1500 s/ga. Onuň ösüp ýetişmegi üçin 80-145 gün gerek bolýar.Bular ýazlyk ekin bolup, mekgejöwene garaňda jöwen ekini dürli toprakda ösýär,çala we orta duzly toprakda hem gowy hasyl bermäge ukyplydyr. Gögerenden soň bir aýlaphaýal ösýär, şonuň üçin ony haşal otlardan mör-möjeklerden we kesellerden goramak üçingerbisidleri, pestisidleri ulanmalydyr. Mekgejöwen bir ülüşlilere degişli bolup, birösümlikdäki gülüň iki bölekligi bilen beýleki ösümliklerden tapawutlanýar. Atalyk gültoplumy ýokarysynda, enelik güli onuň golçury bolýar. Soltany çykanyndan soň 5-7 günüňdowamynda gülleýär, 2-3 gün enelik (golçur) gülünden öň gülleýär, enelik gülüň gulpaksetirligi jübüt bolup, soňra däne setirleri jübütligi bilen (8-16 aralykda, köplenç, 12-14aralykda) bolýar.“Dneprowskiý-200” köne giçki sort, 135-140 günde ýetişýär, boýy 145-310 smaralykda, birinji golçura çenli beýiklik 50-180 sm aralyk, ýapragy 14-22-ä çenli. Dänesiniňhasyllylygy 65-90 s/ga, gök massasy 800-1050 s/ga.“Änew-62” Garaşsyzlyk ýyllarynda döredilip, giçki sort 135-145 günde ýetişýär. Dänelikwe gök massa üçin ekilýär. Boýy 140-320 sm aralyk, birinji golçura çenli aralyk 60-150 smaralyk, ýaprak sany 14-20 aralyk, däne hasyly 70-95 s/ga, gök massasy 850-1150 s/ga.Häzirki wagtda hojalyklarda alty aýlyk ýerli köne giçki sort 140-145 günde ýetişýär.Dänelik gök massa üçin ekilýär. Beýikligi 240-280 sm-e çenli. Dänesiniň hasyllylygy 45-50 s/ga, gök massasy 850-900 s/ga. Penjeleme 3-4-den 5-8-e çenli bolup, ýapragy 16-17-ä çenli ýetýär.“Oranžewoýe-160” gök massasy siloslyk üçin 110-120 günde ýetişýär. Boýy 240-260 sm, 2-2,5 baldak, ýapragy 12-16 çenli, dänesiniň hasyllylygy 45-55 s/ga, gök massasy750-800 s/ga.“Türkmenistan-1” ýerli giçki sorty 140-145 günde ýetişýär, boýy 3,5-4 m çenli, 4-5 baldak emele getirýär, ýapragy 18-20 çenli. Dänesiniň hasyllylygy 55-60 s/ga, gökmassasy 850-900 s/ga ýetýär.Häzirki döwre çenli 1500 mekgejöwen sortlary, jöweniň nusgalarynyň 800 sanysyöwrenildi. Sortlaryň içinde “Feterita” we “Negritianskiý” ak sortlary çakyşdyrylyp, täze“Türkemnistan-8” sorty döredildi. Bu sort gök massa we dänelik üçin ekilýär. Dänesi ak,boýy 180-200 sm, 1,2 baldagy emele getirýär, 20-ä çenli ýapragy bolýar, dänesiniň hasyly55-65 s/ga, gök massasy 500-600 s/ga, 100-105 günde ýetişýär. Önümçilige 2000-nji ýyldaornaşdyrydy. Häzirki wagtda “Türkmenistan-10” sorty Döwlet sort synagyna berildi.Mekgejöwen we jöwen iň amatly şertlerde ösdürilip ýetişdirilen mahalynda her gektardan120-den s/ga 180 s/ga gowrak däne we 1100-1800 s/ga gowrak gök massa hasylyny alypboljagyny geçiren tejribeleriň netijeleri görkezdi. Munuň üçin ekinlerden boşan ýerlerigüýz-gyş çärelerini öz wagtynda we ýokary hilli geçirmek üçin ösümlik galyndylaryndan,haşal otlardan doly arassalamaly. Güýz sürüminden öň ozalky ekilen ekinleriň keşpleri bilen500-600 m 3 /ga yzgar suwuny tutmaly, soňra meýdanlary endigan tekizleýiş işlerinigeçirmeli. Mekgejöweniň, jöweniň ekiljek ýerlerini 60 kg/ga kaliý, 450-600 kg/ga fosfor,15-20 tonna çüýrän ders döküp, 30-35 sm çuňlukda güýz sürümi Sanjar, Bitaraplykaýlarynda geçirilýär. Ýerleri ýuwuş we tagt suwuny 1.01–1.03 aralygynda geçirmeli. Ýuwuşwe tagt suwuny 1800-2000 m 3 /ga, şorlan ýerlerde 3000-5000 m 3 /ga çenli 2-3 gezek ýuwuşsuwy tutmaly. Topragyň taba gelmegine görä, ekişiň öň ýanyndaky bejergi işleri geçirmeküçin wagtlaýyn ýaplary, çilleri tekizlemek, 14-16 sm çuňlukda çizel kultiwator, borona mala25

geçirmeli. Azodyň ýyllyk normasynyň 25-30%-ini topraga bermeli, soňra KFG3,6 guralbilen iki taraplaýyn ýumşadyp, hatararasy 60-70 sm edip, keşler çekmeli. Ekişiň 1,5-2 aýöňünden tohumlary kesellere we zyýanberiji mör-möjeklere garşy, onuň her tonnasyna 1kg diwident 10 litr suw bilen ýöriteleşdirilen enjamlarda dermanlanmalydyr. Ekişepeýdalanýan tohumlar ýokary hilli gowy dermanlananda, onuň ösüş döwründe zyýanlymör-möjeklere we kesellere durnuklylygyny artdyrýar.Mekgejöwen, jöwen ekinleriň ekmeli möhletleri Ahal, Mary, Lebap welaýatlaryndaNowruz aýynyň 20-sinden Gurbansoltan aýynyň 25-ine çenli aralykda, Daşoguz welaýatyüçin Gurbansoltan aýynyň 20-sinden Magtymguly aýynyň 20-ine çenli amatlydyr.Tohumlyk mekgejöweniň tohumynyň ekiş mukdary dänelik mekgejöwen üçin 20-25 kg/gasiloslyk mekgejöwen 25-30 kg/ga jöweniň tohumynyň ekiş mukdary 8-10 kg/ga we şol birwagtda 10-15 kg/ga azot 20-25 kg/ga fosfor berilmeli. Ýeriň mehaniki düzümi ýeňil weorta halda bolan toprakda oňat ösýär. Bu ekinleriň tohumyny gaty (agyr) toprakly ýerlerde5-6 sm çuňlukda, ýeňil toprakly ýerlerde we giç ekilen wagtynda 8-10 sm çuňluga düşerýaly edip, ekiji enjamlar düzmeli. Mekgejöweni, jöweni keşleriň gerişleriniň üstüne ekmekmaslahat berilýär.Ýekelemek işleri 4-5 ýapragy emele gelenden başlamaly, her düýbüň arasyny 20-25 sm goýup, otap geçmeli. Tohumlyk mekgejöwen, jöwen üçin bir gektardaky bolmalyösümlikleriň sany 60-70 müň, düýp dänelik we siloslyk üçin 75-80 müň düýp bolmaly, 2gezek otag işlerini geçirmeli.Ekerançylyk çäreleriniň esasy maksady topragy ýumşak saklamakdan, haşal otlardanarassalamaly, amatly suw, howa we iýmit ýagdaýyny üpjün etmekden hem-de ösümlikleriňoňat ösüp ýokary hasyl toplamagy üçin amatly şertleri döretmekden ybaratdyr.Mekgejöweniň we jöweniň ösüş döwründe 3 gezek hatarara bejergisini geçirmeli. Ekinmeýdanlarynda doly gögeriş alynmagyny gazanmak, ýagyşdan soň ösümligiňhatararalarynyň gapagyny ýumşatmak, mineral dökünler bilen gurplandyryp, birinji bejergiişlerini geçirmeli. Ikinji bejergi 4-5 ýaprak peýda bolanda geçirmeli. Ösümlikleriňhatararalarynda bejergi geçirileninden soň, suw tutmak üçin keş çekmeli we ikinji gezekdökün bilen iýmitlendirmeli. Ösüş suwlaryny keşler arkaly tutmaly, 700-800 m 3 /ga soňraher 12-15 günden soň gektara 900-1500 m 3 /ga möçberinde ösüş döwründe jemi 5-6 gezektutulýar. Umumy möçberi 4500-5000 m 3 /ga suw tutmaly.Mekgejöweniň, jöweniň dänesiniň çyglylygy 40% köp bolmadyk halatynda, hasylýygnalyp başlanylýar, dänäniň çyglylygy 30% pes bolanda, ol döwülýär. Hasyl ýygnamagyňdowamlylygy 16-20 günden köp bolmaly däldir.Ylmy-barlag dänelik ekinleri instituty26K.Mämmetgulow, D.Hasanowa, H.NurýagdyýewEKINLERI ZYÝANBERIJILERDEN GORAMAK BOL HASYLYŇGIREWIDIREkinleriň hasyllylygyna, hasylyň hiline täsir edýän zyýanberijilere garşy göreşmekylmyň we önümçiligiň öňünde durýan döwlet ähmiýetli meseleleriň biridir. Bu möhümmeseläniň çözgüdi ösümlikleri goramak boýunça ylmy-barlag işleriň çuňňur we

toplumlaýyn alnyp barylmagyna bagly bolup durýar. Gowaça we güýzlük bugdaý ekilentejribe meýdanlarynda soňky ýyllarda duş gelen zyýankeşleriň, keselleriň we haşal otlaryňgörnüşleri, olaryň ösüşi, ýaýraýyş derejeleri anyklandy. Tejribe meýdanlarynda köpýyllykhem-de birýyllyk haşal otlara garşy täze görnüşli serişdeler: gerbisidler, kesellere garşyfungisidler, zyýankeşlere garşy insektisidler ulanyldy we olaryň netijeliligi anyklanyldy.Gowaça ekilen meýdanlarda, ekinleriň gyralarynda köpýyllyk haşal otlaryňgörnüşlerine we ýaýran derejesine baglylykda 6-8 l/ga möçberdäki täze Sonraundgerbisidini ulanmak oňat netije görkezdi. Tohumlaryň ekişden öň Mitafaks 200 ff (5,0 l/t) serişdesi bilen dermanlanylanda, bir gektar ýerden alnan pagta hasylynyň mukdary barlaggörnüşi bilen deňeşdirilende 3,2 sentner, Maksim XL (1,0 l/t) -4,6 sentner, Kruýzer (4,0l/t) -5,7 sentner, Oksigumat (0,8 l/t+0,5 l/ga)+Witawaks 200 ff (5,0 l/t) -5,1 sentner köpboldy. Kruýzer serişdesiniň şirejelere we gowaça bitlerine garşy täsiri 83,3-92,3%-e deňboldy. Bu bolsa ol serişdäniň gowaçalaryň ýaş döwründe, ýagny 40-60 güne çenli ekinizyýankeşlerden goramakda uly ähmiýetiniň bardygyny görkezdi.Gowaçanyň ýapragyny düşürmekde ulanylýan defoliantlaryň netijeliligi, olaryňsepiliş usulyna, kadasyna, howanyň temperaturasyna we gowaçanyň fiziologiki эagdaэynabagly bolup durэandygy anyklanyldy. Dropp ultra 18% (tidiazuron+diuron) defolianty ortasьэьmli gowaçanyň 35-45% köregi açylanda, howanyň ortaça temperaturasy 30 derejedenýokary bolanda 0,6 l/ga kadada sepilende 14 günden soň 90,4-96,2%, 18-25 derejelerde 0,7l/ga kadada 97,3%-e çenli ýapragyň düşmegine getirýär. Dropp ultra sepilenden soňkyaçylan on gozadaky pagtanyň agramy 0,1-0,2 gram azalýar. Baýstar (119,75 g/ltidiazuron+59,88 g/l diuron) defolianty orta süýümli gowaçanyň 35-45% köregi açylanda,howanyň ortaça temperaturasy 30 derejeden ýokary bolanda 0,6 l/ga kadada sepilende 14günden soň 66,8-74,6%, 18-25 derejede 0,7 l/ga kadada 91,6-94,6%, 0,75 l/ga kadada 94,4-95%-e çenli ýapragyň göklügine düşmegine getirýär. Baýstar sepilenden soňky açylan onsany gozadaky pagtanyň agramy 0,1-0,3 gram azalýar. Magniý hloraty defolianty ortasüýümli gowaçanyň 35-45% köregi açylanda, howanyň ortaça temperaturasy 30 derejedenýokary bolanda 9,0 l/ga kadada sepilende 14 günden soň 78,8-83,2%, 18-25 derejede 11,0l/ga kadadada-99,8% we 12,0 l/ga kadada 100% ýapragy guradýar. Açylan gozalardakypagtalar guran ýapraklaryň üstüne düşmegi netijesinde hapalanýar. Magniý hloratysepilenden soň açylan on gozanyň pagtasynyň agramy ortaça 1,2-1,9 gram azalýar, ýokarykadalarda (12,0 l/ga) körekleriň daşyny ýakýar (desikasiýanyň alamatlary), aзylan hanalargцэdьk bolэar.Tohumlaryň ekişden öň Winner 6%(0,4 l/t), Diwidend 3%(1,0 l/t), Diwidend Star3,6%(1,0 l/t) serişdeleriniň biri bilen dermanlanylmagy güýzlük bugdaýy baş kesellerdengoramakda oňat netijeleri berdi. Tejribäniň barlag görnüşinde 3,9% bugdaý baş keselleribilen keselledi, ýokarky serişdeler ulanylan meýdanda bugdaý kesellerden 96,8-98,4%goraldy. Zyýanly ýasmyk, sülükpisint däne tomzagy, şirejeler, däne bitleri ýaly zyýankeşleregarşy ulanylan Best Alfa 10%(0,15 l/ga), Karate 5%(0,2 l/ga), Desis 10%(0,075 l/ga)insektisidleri ýokary netijeleri görkezdiler. Olar zyýankeşleriň 95,2%-e çenli gyrylmagynagetirdi. Atlantis (0,3 kg/ga), Awestar (0,75 l/ga), Gromstor (15,0 gr/ga), Almaksan (2,5 l/ga) gerbisidleriniň haýsy bolsa-da biriniň güýzlük bugdaýda ulanylmagy haşal otlaryň 94,3-95,6% ýok edilmegine, gowaçada Fýuzilad forte (1,5-2,0 l/ga), Gezagard 500 (3,0-5,0 l/ga), Dual gold 960 ES (1,5-2,0 l/ga) gerbisidleriniň ulanylmagy, haşal otlaryň 80,5-97,2%azalmagyna alyp bardy. Zyýanberijilere garşy ösümlikleri goraýan serişdeleriň toplumlaýyn27

ulanylmagy 1 gektar bugdaýdan alynýan hasylyň 12,8-14,9 sentnere çenli ýokarlanmagyna(saklanylmagyna) getirdi.Geçirilen ylmy-barlag işleriň netijeleri Oba hojalyk ministrliginiň ýanyndakyÖsümlikleri goramak baradaky serişdeleri hasaba almak boýunça döwlet iş toparynaönümçilige ornaşdyrmak maksady bilen berildi. Bu bolsa ýurdumyzda ileri tutulýanekinlerden – bugdaýdan we gowaçadan ýokary hilli, bol hasylyň alynmagyna hem-de idegişlerinde el zähmetiniň azalmagyna ýardam eder.Ylmy-barlag ekeranзylyk instituty28M.Annanurowa, Ş.AşyrmyradowaTÜRKMENISTANYŇ MIWELI BAGLARYNYŇ ZYÝANKEŞLERINEGARŞY GÖREŞ ÇÄRELERIMiweli agaçlardan ýokary we durnukly hasyl almak işinde zyýankeş mör-möjekleriňbirnäçesi uly päsgelçilikleri döredýär. Munuň özi bolsa agaçlaryň ösüşine we olarda täzepyntyklaryň emele gelmegine oňaýsyz täsir edýär. Mineleýji güýeler, ylaýta-da ýaş, ýagnyentek hasyla durmadyk agaçlar üçin uly howp salýar.Mineleýji güýeleriň hemmesi bedenleri örän ujypsyzja möçberdäki kebeleklerdir.Olaryň kebelekleriniň ululygy ganatlaryny ýazyp oturan mahalynda 3-10 mm barabar.Gurçuklary ösümlikleriň ýapraklary bilen iýmitlenýär.Türkmenistanyň şertlerinde miweli agaçlara, esasan, ýapragyň üst ýüzündäki weaşak tarapyndaky miwe güýeleri, garalynyň, alyçyň (boýaryşnik) ýa-da ýemşeniň egrimurtlary we halkaly güýeleri, rýabina agajynyň miweleýji güýesi has-da uly zyýan ýetirýär.Ýapragyň üst ýüzündäki mine güýesiniň gurçuklary almanyň, armyt, beýi we garalyagaçlarynyň ýapraklary bilen iýmitlenýär. Onuň kebeleginiň ganatlaryny gerip oturanmahalyndaky ululygy 8-10 mm barabardyr. Öňdäki jübüt ganatlary goňrumtyl reňklidir.Zyýankeşiň kebelekleri agaçlaryň ýapragynyň üst ýüzüne adaty göz bilen görüp bolmaýanörän ujypsyzja ululykdaky ýumurtgalary taşlaýar. Şol ýumurtgalaryň daşky gabygyny deşip,güýäniň gurçuklary çykýar. Olar bada-bat ýapragyň içinde gizlenýär. Zyýankeşiň gurçugyçalymtyl reňkde bolup, onuň üst tarapynda bedeni deň ikä bölýän gara dik çyzyk bar.Güýäniň gurçuklary ýapragyň içinde gizlenip ýaşap, onuň parenhimasy, ýagny ýapragyňözeni bilen iýmitlenýär hem-de ol ýerde özboluşly ýollary – minany emele getirýär. Şolminanyň içi bolsa ýüpek kerepjikler bilen örtülendir. Zyýankeşiň gurçuklarynyň emelegetiren minasy, umuman, ýapragyň üst ýüzünde ýerleşýär. Güýäniň gurçuklary iýmitlenipbolanlaryndan soňra şol minanyň içinde gundaga öwrülýär. Gundagyň ululygy 3-5 mmbarabar, bedeniniň reňki bolsa sarymtyldan garadyr.Türkmenistanyň baglarynda ýapraklarynyň üst ýüzündäki mine güýesi bir ýylyňdowamynda üç gezek nesil berip köpelýär. Onuň iýmitini tamamlan uly ýaşly gurçuklarybolsa ýere düşen ýapraklardaky minalaryň içinde gyşlaýar.Almanyň we beýleki miweli agaçlaryň ýapragynda bahar aýlary zyýankeşiň 1-2sany içi gurçukly minasy duşýar. Tomsuna bolsa olaryň her bir ýaprakdaky sany 5-e ýetýär.Gurçuklaryň ýaprakda emele getirýän minalarynyň daşky keşbi we olaryň ululygyzyýankeşiň gurçugynyň ýaşyna bagly bolýar. Güýäniň gurçuklary almanyň we beýiniň

ýapraklary bilen iýmitlenen mahalynda minalaryň birnäçe, ýagny ýylana meňzeş egrembugram,tegmil şekilli we gasyn-gasyn görnüşlerine syn etmek bolýar.Türkmenistanyň miweli baglarynda köpçülikleýin zyýan berýän minalaýji güýeleriň11-12 görnüşi duş gelýär.“Tьrkmenistany ykdysady, syэasy we medeni taýdan ösdürmegiň 2020-nji ýyla çenlidöwür üçin Baş ugry” Milli Maksatnamada oba hojalyk ekinleriniň zyýankeşlerine,kesellerine we haşal otlara garşy ekologiýa taýdan howpsuz bolan serişdeleri ornaşdyrmakwezipesi goýulýar. Şu wajyp wezipäni üstünlikli çözmegiň ilkinji tapgyry zyýankeşleriň wekeselleriň görnüş düzümini anyklamak, olaryň has köpçülikleýin zyýan ýetirýängörnüşleriniň toparlarynyň önüp ösüşini anyk öwrenmek hem-de olara garşy göreşiňutgaşykly ulgamyny işläp düzmek hasaplanýar.1. Biologik göreş usuly: zyýankeşleriň gyşlaýan gurçuklaryny we gundaglarynyköpçülikleýin gyrmak maksady bilen agaçlaryň aşagyna düşen ýapraklaryny güýzde (Sanjaraýynda) ýa-da ir ýazda (Nowruz aýynda) ýygnamaly we olary bagdan daşyna çykarmaly.Oba hojalyk ekinleriniň zyýankeşleriň tebigy ýagylaryny entomofaglaryny (parazitleri weýyrtyjylaryny) ýüze çykarmak, olary zyýan berijilere garşy göreşde ulanmak bolup durýar.2. Agrotehniki göreş çäreleri minalaýjy güýelere garşy göreşmegiň ekologiýa taýdanhowpsuz ulgamynda esasy orun tutýar. Ol çäreler, esasan, bu zyýankeşleriň gundaglarynyňgarşysyna gönükdirilýär. Şu maksat bilen güýz aýlary hem-de ir ýazda miweli baglardaagaçlaryň hatar aralarynda, olaryň düýplerini 25-30 sm çuňlukda agdarmak işleri geçirilýär.Bu çäreler öz wagtynda, ýokary hilli geçirilen halatynda baglarda minalaýjy güýeleriňsanlarynyň azalmagyna, olaryň zyýanly täsiriniň pese düşmegine oňaýly ýardam edýär.3. Himiki göreş çärelerini diňe juda zerurlyk ýüze çykan halatynda, ýagny minalaýjygüýeleriň has köpçülikleýin köpelen hem-de olaryň baglara giň möçberlerde zyýanýetirmekleriniň howpy dörän wagtynda geçirmeli. Çünki, göreş çäreleriniň bu toplumy ulymöçberli ykdysady çykdajylary talap edýär. Türkmenistanyň şertleri miweli baglaryňzyýankeşleri bolan minalaýjy güýelere garşy göreşmegiň ekologiýa taýdan howpsuz bolanýokarda işlenip düzülen ulgamyny Ahal welaýatynyň Ak bugdaý we Gökdepe etraplarynda,Lebap welaýatynyň Sakar etrabynda önümçilik synagynda geçirildi. Synaglaryň netijesindegöreş çäreleriniň ýokarda görkezilen ulgamy utgaşyklykda ulanylýan wagty minalaýjygüýeleriň baglara ýetirэдn zyэanyny 95%-den 8,5-9,0%-de çenli azaltmak başartdy. Minalaýjygüýeleriň baglara ykdysady taýdan zyýan ýetirip biljek derejesinden ep-esli pesdir.Magtymguly adyndaky Tьrkmen dцwlet uniwersitetiÖ.NazarmämmedowŞOR AKABALARYŇ SUWLARYNY BIOINЋENER USUL BILENARASSALAMAKZeýkeş suwlaryny bioinžener usul bilen arassalamak usuly ýokary suwösümlikleriniň we mikro ösümlikleriň (mikroflora) zäherli maddalary, agyr metallary, özünesiňdirijilik we toplamak ukybyna esaslanýar. Suwlary bioinžener usul bilen arassalamagyňbaşga usullara garanda birnäçe artykmaçlygy bar. Birinjiden, bu usul oba hojalykönümçiligine gerek bolan suwuň akymynyň uly mukdaryny (5-100 m 3 /s) arassalamaga29

mьmkinзilik berэдr. Ikinjiden, hiз hili himreagentleri, elektroenergiýany talap etmeýär.Üçinjiden, hödürlenýän usul ekologiýa tarapdan arassa we töwerekdäki gurşawa hiç hilizyýan ýetirmeýär.Mälim bolşy ýaly, ösümlikleri keselden, zyýanly mör-möjeklerden we hapa-haşalotlardan gorap saklamak üçin ekin meýdanlarynda himiki serişdeler giňden ulanylýar.Şonuň üçin Türkmenistanyň zeýkeş suwlarynda hlororganiki, fosfororganiki zäherlimaddalaryň we nitratlaryň bardygy bellenilýär.Baş çep kenar we Çaltut ene zeýkeşleriň suwlarynda (Lebap welaýaty)geksahloranyň (GHSG)–8,9 x 10 -5 ч 1,78 x10 -3 mg/l mukdarda bardygy kesgitlenildi.Derýalyk we Dowdan (Daşoguz welaýaty) ene zeýkeşlerden alnan suwlaryň nusgasyndaGHSG geksohloranyň 5x10 -5 mg/l mukdarda bardygy anyklandy.Эokary suw цsьmliklerinde zyэanly maddalary suwdan saэlap almak we toplamakukyby bar. Mysal üçin, gamyş we ýeken ösüp oturan meýdançanyň (bioplatonuň) herinedördül metri suwdaky hlororganiki zäherli maddalaryň α GHSG we β GHSG-niň hersekuntda 3 . 10 -7 ч 6 . 10 -6 – gramyny arassalaэar.Türkmenistanyň tebigy howa şertlerinde açyk zeýkeşiň bir inedördül metrine ortahasap bilen 150-160 düýp gamyş we 55-56 düýp ýeken düşýär. Bu bolsa zeýkeşsuwlaryndaky hlor we fosfororganiki zyýanly maddalary özüne siňdirmek üçin ýeterlikdir.Orta hasap bilen ýekeniň we gamşyň bir metr inedördül meýdany hersine degişlilikdezeýkeş suwunyň 0,66 kub. metrini we 0,86 kub. metrini bir gije-gündiziň dowamyndazyýanly maddalardan arassalamaga ukyplydyr.Ýokary suw ösümlikleriň we zeýkeşiň düýbündäki çökündileriň suwdaky biogenelementleri özüne siňdirijilik ukyby örän uludyr. Şeýle-de, suwda biogen elementleri näçeköp bolsa, şonça-da suw ösümlikleri çalt ösmek bilen biomassany emele getirýär we suwuňesasy biogenlerinden iýmitlenýär. Biogen elementleriň ýokary suw ösümlikleriniň çaltösmegine täsir edýän çäklendirilen toplumy azot üçin: – 250; kaliý üçin – 350; fosfor üçin– 100 mg/l barabardyr.Zeýkeş suwlaryny bioinžener usuly bilen arassalamak, açyk zeýkeşleriň hanasyndasuw ösümlikleri ösýän meэdanзanyň gidrawliki hasaplamalary geçirmek, taslamasynydüzmek we gurmak hem-de ony ulanmagyň düzgünini işläp düzmegi öz içine alýar.Suwaryş ulgamlarynda ýokary suw ösümlikleriniň toplumyndan: gamyş, ýeken webeýlekilerden durýan suw ösümlikleri ösýän meэdanзa esasy suw arassalaэjy inћener desgabolup hyzmat edэдr.Altyn asyr Türkmen kölüne barýan Baş şor suw akabanyň içki hojalyk wehojalygara açyk zeýkeşleriň taslamasy düzülende suw ösümlikleri ösýän meýdançadabioplatada ekilýän ýekeniň gürlügi her inedördül metrde 50-60 sany we gamşyňky 100-150sanydan az bolmaly däldir. Şeýle hem suw ösümlikleri ösýän meýdançada ösümlikleriňhasaplamalardaky gürlügini saklamak üçin ýekeni suw ösümlikleri ösýän meýdançanynyňbaşynda we gamşy onuň ahyrynda ýerleşdirmeklik maslahat berilэдr.Uly şor suw akabalaryň we zeýkeşleriň kenarlarynda ösýän suw ösümlikleriň webeýlekileriň kökleri, olaryň hanasyny suwarymly ýerlerden gelýän ýerasty suwlarynyň täsirinetijesinde ýykylmagyndan gorap saklaýar. Şonuň üçin şor suw akabalaryň we zeýkeşleriňhanalaryny ekskawatorlar bilen arassalananda diňe olaryň düýbüni arassalamak wekenardaky ösümlikleri galdyrmak maslahat berilýär.30“Türkmensuwylymtaslama“ instituty

O.Зaryэew, S.Gylyjow, Y.ArazowGARA MALLARYŇ TEЭLERIOZ KESELINI BEJERMEGIŇTÄZE USULYGara mallaryň gan parazitar keseli teýlerioz iň howply we agyr geçýän keselleriňbiridir. Bu kesel limfoid-makrofagal ulgamynyň we ganyň eritrositleriniň mugthorlarytarapyndan döreýär. Ähli ýurtlarda bu kesele garşy her hili serişdeler ulanylýar, ýüzlerçedermanlar aýratynlykda we bilelikde synalyp görülýär. Olaryň iň peýdalylary diýlip,antibiotikler we witaminler bilen bilelikde ulanylýan hinosid, bigumal, berenil, azidin,sulfantrol we tripaflawin hasaplanylýar. Emma, muňa garamazdan, keseli ýeňilleşdirýändermanlaryň gözlegi dowam etdirilýär. Teýlerioz ýüze çykanda bedeniň içki synalaryndauly-uly ýaramaz üýtgeşmeler bolup geçýär, jisimleriň alyş-beriş hadysasy, mineraldeňagramlylyk bozulýar. Margansyň, nikeliň we koboltyň ätiýaçlyk toplumlary azalýar.Şonuň üçin kömürturşy misiň, hlorly koboltyň, natriý bikorbanatyň ergininiň we hlorlykalsiýniň patogenetiki bejerişdäki peýdasy ýöne ýerden däldir. Teýleriozy bejermekdesaýlanylyp alnan dermanlar we olaryň önümçilik synagy Türkmenistanda bu keseliň ýaýrandürli şertlerinde geçirildi. Geçirilen barlaglar sulfantrolyň antibiotikler hem-de simptomatikiserişdeleri bilen bilelikde ulanylanda gowy netije berýändigini görkezdi (Ç.R.Rahmetow,1970). Azidini, bigumaly we simptomatiki serişdeleri bilelikde ulanmak hem teýleriozybejermekde örän peýdalydyr. Bejerginiň peýdasy 90-92% (O.Ç.Çaryýew, D.Hudaýberdiýew,1975). Teýleriozyň giň ýaýranlygyny, onuň köp ykdysady zyýan ýetirýändigini, oňa garşyygtybarly dermanyň ýokdugyny we bejerginiň gymmata düşýändigini göz öňünde tutup, bizbu kesele garşy ýüzärligiň alkoloidlerini ulanyp görmekligi maksat edindik.Ilki bilen Çimkentiň himfarmzawodynyň ýüzärlikden öndürýän dermany (garmala)ulanyldy. Ol ýüzärligiň owradylan (üwelen uny), açyk-mele reňkli, özboluşly ysly,turşulyklarda, hloroformda we etil spirtinde oňat ereýän görnüşindäki gury maddasydyr.Derman 2,5%-li spirtli ergin görnüşinde 1,5 mg/kg mukdarda mallaryň wena damarynasanjyldy. Keseliň ýagdaýyna baglylykda bu dermany 2-5 günüň dowamynda yzygiderliulanyldy.Adaty ýüzärlikden (Peganum harmala) ýasalan dermany hem ulanyldy. Muny almaküçin 1 kg guradylyp, maýdalanan ösümligiň üstüne 10 litr suw guýup, 24 sagadyňdowamynda 20-25 o C ýylylykda saklanyldy. Soňra bu ergini süzüp, çüýşelere guýupgoýuldy. Ony 200 ml/100 kg mukdarda keselli mallara her gün içirildi. Dermanulanylmazynyň öň ýany taýýarlanylýar. Ol keseliň ýagdaýyna görä, 2-5 günüň dowamyndaulanylýar.Ýüzärligiň ergini teýleriozyň dürli döwürlerinde ulanylyp görüldi. 15 sany göledetejribe geçirildi. Bejerginiň berýän netijesi mallaryň umumy ýagdaýyna, bedeniňgyzgynlygyna, keseli geçiriş derejesine we sagalan mallaryň sanyna görä kesgitlenildi.Bejergi başlanylmazyndan öňürti we bejergi geçirilenden soňra, näsag mallaryňumumy ýagdaýy, beden gyzgynlygy, ýürek urşy we dem alşy, aşgazan-içege ýolunyň işleýşi(kiçi garnyň we içegäniň hereketi) we gandaky mugthorlaryň sany (parasitemiýa)kesgitlenildi. Bu barlaglaryň hemmesi protozoologiýada belli bolan usullar arkaly amalaaşyryldy. Gan nusgalyklary Romanowskiý-Gimzanyň usuly bilen boýalyp (reňklenip),mikroskopyň immersiýa ulgamynyň kömegi bilen barlanyldy. Mugthorlaryň sany31

mikroskopyň görünýän meýdanynyň 100-sinde sanaldy. Sagalan mallara 15 günläpgözegçilik (syn) edildi.Tejribede alty sany 5-6 aýlyk göle we goňur-latwiýa tohumyndan teýleriozadurnuksyz bolan üç sany öküz ulanyldy. Göleleri kesel ýüze çykandan soň, ikinji gündenbaşlap, öküzleri bolsa 4-5 günden başlap bejerip başlandy. Bejerginiň öňünden wesoňundan irden olaryň umumy ýagdaýy we gyrak-çetki ganyndan alnan çyrşantgylarmikroskop arkaly barlanylyp duruldy. Bejergiden öň mallaryň bedeniniň gyzgynlygy 41,3-42,1 o C aralykda boldy. Mikroskopda barlanylan nusgalarda, ortaça, 61-161 sany mugthorýüze çykaryldy. Derman alty malda üç gezek, üç malda bolsa bäş gezek ulanyldy, ýagnyol bäş günden köp ulanylmady. Derman 2,5%-li spirtli ergin görnüşinde 1,5 mg/kgmukdarda wena damaryna sanjyldy. Şunuň bilen bir wagtda, bejerginiň ilkinji üç gününde,adaty mukdarda, olara kofein we B 12 witamini hem berildi. Bejerginiň 2-3-nji günlerikeselli mallaryň hemmesiniň umumy ýagdaýy gowulaşdy, işdäleri açyldy, gyzgynlyklaryadaty ýagdaýa (38,6-39,7 o C) çenli peseldi. Gan çyrşantgylarynda teýleriýalaryň sany (3-4çenli) azaldy. Dokuz malyň sekizisi, ýagny 89%-i sagaldy. Gijikdirilip bejerilipbaşlanandygy sebäpli bir öküz agyr keselläp, bejerginiň 2-nji güni öldi. Çekilen zähmet gözöňünde tutulmadyk ýagdaýynda, bir maly bejermeklik 1000 manada düşdi. Kesellän mallaröz wagtynda bejerilip başlananda, olar 100% sagalýar. Şeýlelikde, gara mallaryň teýleriozkeselini bejermekde ýüzärligiň 1,5 mg/kg mukdardaky 2,5%-li spirtli ergini örän uly peýdaberdi. Serişdäniň mallaryň bedeni üçin zyýanly aýratynlyklary ýüze çykarylmady. Buderman, aýratynam, gymmat bahaly tohuma degişli mallary bejermekde ulanylyp bilner.Häzirki wagtda ýüzärlikden derman ýasalmaýar. Şonuň üçin onuň erginini ulanypbaşladyk. Ergin taýýarlamak üçin ösümligiň guradylan görnüşi ulanyldy. Ergin 15 sanykeselli mala 200 ml/100 kg mukdarda içirildi. Mallar kesellänlerinden 2-3 gün soň bejerilipbaşlandy. Bejergi başlanylmazyndan öň, olaryň bedeniniň gyzgynlygy 41,7 0 C-a ýetdi,mugthorlaryň mikroskopyň bir meýdanyndaky sany bolsa 470 boldy. Bejerilip başlanandan2-3 gün geçensoň mallaryň beden gyzgynlygy 38,8-39,8 o aşaklady, umumy ýagdaýlary,ýürekleriniň uruşlary, dem alyşlary gowulaşdy, işdäleri açyldy we gäwüş gaýtarypbaşladylar. Mugthorlaryň sany juda seýrekleşip, bir meýdanda 3-4 sanysy duşdy. Mallaryň13 sanysy sagalyp, 2-si (8%) öldi. Çekilen zähmeti hasaba almazdan, bir maly bejermek25 müň manada düşdi. Bejerginiň peýdasynyň bardygyny deňeşdirmek üçin, teýlerioz bilenkesellän 10 sany mal saýlanyp alyndy we olar sulfantrol ýa-da azidin, antibiotikler,witaminler we mikroelementler bilen bilelikde ulanylyp, bejerilip başlandy. Olaryň 9 (90%)sanysy sagaldy, soňra bolsa olar soýuldy. Çekilen zähmet hasap edilmände, bir malybejermeklik 250 müň manada düşdi. Şeýlelik bilen, biziň geçiren barlaglarymyz ýüzärligiňdermanynyňam we ergininiňem teýleriozy bejermekde gowy peýda berýändigini görkezdi.Bu serişdeleriň bedene edýän ýaramaz täsiri ýok. Kesellän mallaryň ýagdaýyna gorä, olarybejermek üçin, mallara derman bäş gezek berilse ýeterlik bolýar. Bu derman elýeterli, onytaýýarlamak aňsat, onuň bilen mal bejermek, himiki bejeriş bilen deňeşdirilende arzandüşýär. Mallary bejermek döwri gysgalýar, çykarylýan çykdajy bolsa 10 esse azalýar.Diýmek, adaty ýüzärlikden derman öndürmeklik döwlet derejesinde ýola goýulmagamynasypdyr.Mallary bejermekde garmala dermanynyň 1,5 mg/kg mukdardaky 2,5-%-li spirtliergini, keseliň ýagdaýyna görä, 2-5 günüň dowamynda günde bir gezek wena damarynasanjylmalydyr.Gara mallaryň teýleriozynda bu derman 89-90% peýda berýär. Çekilen zähmet göz32

öňünde tutulmazdan, bir maly bejermek üçin edilýän çykdajy 25 müň manada deň bolýar.Bu usul teýleriozy beýleki, meselem, himiki usul bilen bejermekden 10 esse arzan düşýär.Önümçilik şertlerinde gara mallaryň teýleriozyny bejermekde ýüzärligiň ergininiňhem ýokary peýdalydygy anyklandy. Ýüzärligiň erginini keselli mallara 200 ml/100 kgmukdarda 2-5 günüň dowamynda günde bir gezek içirmeli.Mallaryň hemmesiniň doly sagalmaklary üçin, bejergini keseliň dörän badynabaşlamaklyk hökmany şertleriň biridir. Munuň sebäbi, teýleriozda bedeniň içki synalaryndadöreýän näsazlyklar örän çalt güýjeýär we çäre öz wagtynda görülmese, mallar 5-12 günüňdowamynda ölüme sezewar bolýar.Teýleriozy üstünlikli bejermegiň ýollary keseliň döreýşini jikme-jik bilmeklige weonuň ýany bilen ýüze çykýan beýleki näsazlyklary hem himiki dermanlar bilen bejermägeesaslanmalydyr.S.A.Nyýazow adyndaky Türkmen oba hojalyk uniwersitetiM.H.Durikow, M.A.NepesowTЬRKMENISTANDA PISSE TOKAЭ-BAGLARYNY DÖRETMEGIŇTEJRIBESITьrkmenistanyň gurak howa şertlerinde suwy we idegi az talap edэдn miweliagaзlardan tokaэ-baglary цsdьrip эetişdirmek örän wajyp meseleleriň biridir.Şeýle ösümliklerden эurdymyzyň howa şertlerine has uэgunlaşany pisse agajydyr.Türkmenistanda tebigy pisse tokaэlyklary esasan эurdumyzyň gьndogar-gьnortasynda deňizderejesinden 600-1200 m belentlikde iki uly meэdanda: Serhetabat pisselikleri Guşgyderэasynyň gündogarynda we şol meэdanyň 120 km gьnbatarynda Pul-hatyn pisselikleriэerleşэдr. Bu iki pisse tokaэlyklary Bathyz pisselikleri diэlip atlandyrylэar we umumytutэan meэdany 75 mьň ga barabardyr. Şeэle hem Kцэtendagyň eteginde Kцэten derэanyňsag kenarynda Hoja Burjy Belent we Boda diэen эerlerinde 15 müň ga golaэ pisseliklerэerleşэдr. Uly bolmadyk meэdanlarda pisse tokaэlyklary Gьndogar, Merkezi we GьnbatarKцpetdagda duş gelэдr. Umuman, Tьrkmenistanda pisse tokaэlary jemi 100 mьň ga golaэmeэdany tutэar.Tebigy şertlerde ösэдn pisseler ilkinji hasyly 18-20 эaşynda berip başlaэar, эцneemeli dцredilen pisse baglarynda, agrotehniki зareleriň ulanylэan эerlerinde ilkinji hasyly12-14 эaşynda berэдr. Bathyz pisseliklerinde her miwe berэдn agaз ortaзa 1-2 kg, kдbiragaзlar 10-16 kg зenli hasyl bermдge ukyplydyr.Pisse agaçlary suwarymly we düme ýagdaýda dürli tebigy zolaklarda: dagda deňizderejesinden 1200-1400 m beýiklikde, dag jülgelerinde (800-1000 m), dag eteklerinde(500-700 m), Merkezi Garagumyň Günorta böleginde, Garrygulda (90 m) ýetişdirilip, şolşertlerde onuň ösüşi we boý alyşy öwrenildi.Institutyň pisse tokaý-baglaryny döretmek boýunça alyp barýan işleriniň esasymaksady, öz эurdumyzda we daşary эurtlatda geçirilen işlere baha berip, şoň esasyndaTьrkmenistanda pissдniň tokaý-baglaryny döretmegiň эollaryny işläp taээarlamakdanybaratdyr.Ylmy-barlaglaryň dowamynda birnäçe meseleler boýunça işler geçirildi, эagny33

agrotehniki здreleriň цsьmlikleriň ösüşine täsir edişi öwrenildi, pissдniň saэlamagörnüşlerinden baglary döretmek we genetiki nesle geçijiligini öwrenmek, seэle hemhasyllylygyny эokarlandyrmak üçin sapmak işleri эerine эetirildi.Barlag işleri Köpetdagyň eteginde Giňdiwar bölümçede geçirildi. Ekmek üçinBathyz döwlet goraghanasynyň эerlerinde saэlama tohumlar taээarlanyldy we geçen 5ýylyň içinde jemi 11,5 ga golaý meýdanda ekiş geçirildi. Ekiş işleri dürli agrotehnikiçäreleri ulanmak arkaly geçirilýär, ýagny ýer zolaklaýyn sürülip, şol zolaklarda çukurjyklargazyp ekmek, tarp ýerlerde, çukurlarda ekmek we ş.m.Barlaglaryň netijesinde agrotehniki çäreler geçirilip pisse ekilen ýerlerde (ýagnyzolaklaýyn sürüp agdarmak, hatar aralaryny ýumşatmak, gurak ýyllarda agaçlary suwarmak)tohumlardan 80-92% gögeriş, tarp ýerlerde bolsa 70-80% gögeriş alyndy. Tarp ýerlerdetohumlaryň gögerişiniň oňat bolmagyna garamazdan ösüşiň birinji ýylynyň güýzüne çenliösümlikleriň 50-80% çenlisi guraýar we guramaklyk soňky ýyllarda-da dowam edýär.Zolaklaýyn sürülip ekilen ýerlerde bolsa birinji ýyl diňe 10-15% guraýar, soňky ýyllardaэitgi ьjypsyz bolэar.Sьrьmli эerdдki цsьmlikleriň bir эyllyk ösüşi tarp эerdдkiden 1,3 esse uly bolэar.Tarp эerdдki цsьmlikleriň pes gцgerijiligini diňe bir suw эetmezзiligi bilen dдl-de, eэsemkцp sanly gemrijileriň bolmagy bilen düşündirilýär. Barlaglaryň netijesinde gemrijileriň ekişçukurlarynda hin gazyp, эaş ösümlikleri gömýändigi we olaryň ýapraklaryny hem-deşahalaryny iэip zaэalaэandyklary anyklandy.Pisseleriň hasyllygyny эokarlandyrmak we saэlama pisseleri köpeltmek üçin sapmakişleri geçirilэär. Sapmak üçin Balkan welaýatynyň Magtymguly etrabynda эerleşэänTürkmenistanyň Ösümlikleriň genetiki gorlar merkeziniň ýerinde 1984-nji эylda pissдniňsaэlama görnüşlerinden döredilen pisse bagyndan we Milli institutyň Garrygul tejribebekedinde ýetişdirilen pisse agaзlaryndan alnan bir эyllyk pyntyklar ulanylэar. Saэlamagörnüşlerden alnan pyntyklar, uly ýaşly agaзlaryň şahalaryna sapylэar. Barlaglaryňgörkezişi эaly, sapylan pyntyklardan 30-60% gögeriş almak üçin, agrotehniki çareleriulanmak zerurdyr (sürüm, dyrmyklamak, şahalaryny çyrpmak we dökün bermek).Ylmy-barlag işleriň çäklerinde pissдni polietilen haltajyklarda (konteэnerde)nahalhanada tohumdan эetişdirmek эola goэuldy. Pissдni nahalhanada эetişdirmegiň esasybдhbitli taraplarynyň biri – цsьmlikleriň эaş döwri olara saэlama pisselerden pyntyklarsapylsa, onda olar tiz hasyla durэarlar. Bir-iki эyldan soň эaşajyk ösümlikleri mydamalykösjek эerine gцзirэдrler. Nahallar mydamalyk эerlerinde oturdylanda olaryň arasy 6-10 m,hatar arasy hem 6-10 m зenli bolmalydyr. Her 8-12 sany miwe berэдn agaja bir sany erkekagajy goэulýar. Şu tertipde nahallar oturdylsa, onda her эyl miwe berэän agaçlarytozanlandyrmaga amatly şertler döreэдr.Ikinji tejribe meýdançasy ÇÖHDMI-niň Merkezi Garagumdaky “Garrygul” tejribemeýdanynda ýerleşip, bu ýerde pisse agaçlary ösdürilip ýetişdirildi. Ösüşiň 14-nji ýylyndaagaçlaryň birnäçesi hasyl berip, hozlarynyň käbir görkezijileri boýunça tapawutlanýarlar.Geljekde olary seçgi işlerini geçirmekde peýdalanmak bolar. Tejribeleriň görkezişi ýaly,saýlama tohumdan ekilen pisseler özleriniň nesle geçijilik häsiýetini saklaýarlar.Türkmenistanyň Tebigaty goramak ministrliginiňЗцller, цsьmlik we haэwanat dьnэдsi milli instituty34

TÜRKMENISTANDA YLYM WE TEHNIKAНАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕSCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN№2 2007N.HalowDAÝHAN BIRLEŞIKLERINIŇ IŞINI KÄMILLEŞDIRMEK BARADAHormatly Prezidentimiz Gurbanguly Berdimuhammedowyň tagallasy bilenoba hojalyk pudagynda ykdysady özgerişleri geçirmeklik başlandy. Buguwandyryjy zat, oba hojalygyny цsdürmek, oba ýaşlaryny iş bilen üpjünetmeklik, esasy wezipeleriň biridir. Çünki, эurdumyzyň ilatynyň 53%-dengowragy obada ýaşaýar. Ýaňy-ýakynda “Daýhan birleşikleri hakynda”Türkmenistanyň XX Halk Maslahatynda kabul edilen Kanunynyň rejelenengörnüşi çap edildi. Şonuň ýaly-da “Daýhan hojalygy hakynda” we “Arçynlarbarada” Kanunlar kabul edildi. Bu Kanunlaryň berjaý edilmegi oba hojalygynymundan beýläk-de ýokary depginler bilen ösdürmäge mümkinçilik berer. Obahojalygyny ösdürmäge garaşsyzlyk ýyllary içinde köp üns berildi. Bazarda obahojalyk önümleriniň bolçulygy döredi.Ýurdumyz ýaňy-ýaňylar hem däne, un satyn almak üçin ýüzlerçe mln. dollarharçlardy. Indi bu dollarlary oba hojalygyna we beýleki pudaklary ösdürmekligegönükdirip bolar. Gök-önüm we et bilen ilaty üpjün etmek hem ullakan çözülmesikyn bolan meseleleriň biridi. Bazar ykdysadyýetine geçmeklik bilen gök-önüm weet müşgilsiz çözüldi. Döwlet ekerançylary ýer we suw bilen üpjün etdi.Ýurdumyzyň oba hojalygynda guramaçylyk işleri düýpli üýtgedildi, öňki kolhoz wesowhozlaryň ýerine daýhan birleşikleri, kärendeçi we potratçy hojalyklary, daýhanhojalyklary döredildi. Soňky wagtlarda ekerançylyk ýerleriniň bir bölegi hususyeýelere we mülkdarlara berlip başlandy. Oba hojalygyna dürli eýeçilik görnüşleriornaşdy.Oba hojalygyny ösdürmekde ýokardaky kanunlaryň doly berjaý edilmegi ulyähmiýete eýedir. Oba hojalyk önümleriniň bolçulygyny üpjün etmekde daýhanbirleşikleriniň orny örän uludyr. Bularyň işi akylly-başly gurnalanda diňe obahojalygyny ösdürmek bilen çäklenmän, oba ýaşlaryny iş bilen üpjün etmekde weobanyň ykdysadyýetini, medeniýetini ösdürmekde ähmiýeti uludyr. Daýhanbirleşikleriniň, oba paýdarlar jemgyýetleriniň işini akylly-başly gurnalanda olaryňnetijeleri-de ýokary bolýar. XX Halk Maslahatynda “Sadulla Rozmetow” obapaýdarlar jemgyýetiniň başlygy Sadulla Rozmetowyň çykyşyndan belli bolşy ýaly,köp üstünlikleri gazanyp bolýar. Bu birleşikde paýdarlar önümçiligiň ahyr netijesibilen höweslenýärler, gazanylan peýdanyň bir bölegi paýdarlaryň arasyndapaýlanypdyr, işleýän, zähmet çekýän adamlaryň ortaça aýlygy 3 mln. manada barabarbolupdyr. Obada ýollary asfaltlamaga, täze oba hojalyk tehnikalaryny satyn almagamaliýe serişdeleri artypdyr.35

Esasy Kanunyň, ýagny “Daýhan birleşikleri hakynda” Kanunyň ýerineýetirilmesi köp derejede kanundan gelip çykýan kararlara, çözgütlere baglydyr. Şolkararlar maksadalaýyk kabul edilende we doly ýerine ýetirilende Oba Daýhanbirleşikleriniň netijesi-de gowy bolar.Taslamanyň I babynyň 1-nji maddasynda daýhan birleşigi gatyşyk eýeçiligeesaslanýan edara görnüşli tarapdyr diýilýär. Muňa nähili düşünmeli? Döwlet bilenbilelikdemi? Bu hojalyklaryň ustaw hazynasynyň möçberini kim kesgitlemeli? Ondaesaslandyryjylar döwlet we daýhan birleşikleriniň agzalarydyr. Eger esaslandyryjynyňbir tarapy döwlet bolsa, onuň ustaw gaznasynda paýy näçeräk bolmaly? Gatyşykeýeçilik gowy, munda daýhan birleşiklerinde Döwlet tarapyndan, tehnika, maliýekömegi berler. Ilkinji döredilende olara döwlet tarapyndan ýer peýdalanylmagaberilýär. Şeýle-de, esasy gaznalar we beýleki emläkler berilýär, bu emläklerbölünmäge degişli däl diýlip bellenilen. Şonuň ýaly-da, daýhan birleşiginiň özserişdeleriniň hasabyna edilen maddy gymmatlyklary, alan girdejileri, şeýle hembirleşigiň ygtyýarynda galýan önüm onuň eýeçiligine degişlidir – diýlip bellenýär.Diýmek, daýhan birleşikleriniň eýesi döwlet we şoňa girýän agzalar bolmaly.Ýene-de anyklanylmaly zat, daýhan birleşiginiň her bir agzasynyň eýeçilikhukugy nähili bolmaly, onuň ykdysady bähbitleri nähili ýüze çykmaly? Eýe, döwletýa-da birleşige girýän agzalar birleşigiň netijeli işlemegine, onuň ahyr netijesiniňýokary bolmagyna höweslenmelidirler. Onuň girdejisiniň, peýdasynyň bir bölegi,ýagny döwlet öňündäki, banklaryň öňündäki borçnamalaryny üzenden soň, ýöritemaksatly önümçiligi ösdüriş, durmuşy ösüş we ätiýaçlyk gaznalaryny döredenden soň,galan bölegini birleşik agzalarynyň arasynda paýlanylmalydyr ýa-da durmuşy ösdürişgaznasynyň bir bölegini şu maksatlar üçin ulanmalydyr. Eger şeýle edilmese, ondaolar işiň netijesine höweslenmezler. Mysal üçin, birleşikde agza bolan raýat zähmetrugsadyna çykdy, ol indi pensioner, ol agza bolup galarmy? Eger agza bolup galsa,onda onuň daýhan birleşikde nähili ykdysady bähbidi bolmaly?Daýhan birleşiginde kärendeçi gatnaşyklary, ýagny kärendeçiniň öndürýänönümine berilmeli hak, kärendeçiniň borçlary, daýhan birleşikleriniň borçlary,satylýan önümiň nyrhy, şeýle hem kärendeçä önüm üçin berilmeli paý, daýhanhojalygyny saklamak üçin tutumlar, ýurt boýunça umumyrak bolsa gowy bolardy,kärendeçi haýsy etrapda zähmet çekýändigine garamazdan, deň hak almalydyr.Daýhan hojalygy öz girdejilerinden Türkmenistanyň durmuşätiýaçlandyrmasyna Türkmenistanyň Ministrler Kabineti tarapyndan bellenen tertipdeserişde geçirýär diýlip bellenilipdir. Beýleki pudaklardaky, dürli eýeçilik görnüşindäkikärhanalar zähmet haky gaznasyndan 20 göterimi möçberinde geçirýär. Daýhanhojalyklaryna bu möçber ilkinji döwürde agyr bolar, ony, biziň pikirimizçe, minimalderejä çenli azaltmaly. Mundan başga-da, bir-iki ýyl mundan öňki beýlekikärhanalardaky ýaly, wagtlaýyn saglygyny ýitirenlere – agzalara şu gaznadan kömekpullaryny bermeklik göz öňünde tutulsa gowy bolardy. Şonuň ýaly-da, olara pensiýabermekligi we pensiýa ätiýaçlandyrylyşyny ýola goýmaklyk oba zähmetkeşleri üçinguwandyryjy wakadyr. Ýene bir üns berilmeli mesele, daýhan birleşikleri bilenkärendeçiler (potratçylar) arasynda gatnaşyklaryň kadaly bolmagyny üpjün eder ýalyumumyrak düzgünnamalar işlenip düzülse gowy bolardy. Bu daýhan birleşiginiň we36

kärendeçiniň hukuk-borçlaryny anyklamaga, kanunyň birmeňzeş bolmagyny üpjünedilişine kömek bererdi.Nyrhlar baradaky syýasat barada. Häzirki wagtda, ýagny bazarykdysadyýeti şertlerinde harytlar (önümler) bazar nyrhy boýunça satylmalydyr, olarybolsa isleg we teklip emele getirýär. Nyrhlar önümçilik we önüm öndürmek bilenbagly harajatlary doly ýapyp, öndürijä peýda getirmeli, pul girdejileri kärhanalardadoly hojalyk hasaplaşygy we öz-özüňi maliýeleşdirmek mümkinçiligini döretmeli.Kanunda daýhan birleşikleri, önümini bazar we döwlet satyn alyş nyrhlaryesasynda ýerleşdirip bilýär diýlip görkezilen. Şu ýerde bir zady bellemek zerur.Daýhan birleşiginiň önümini döwletiň adyndan kim satyn almaly? Türkmenpagtamy,Türkmengallaönümlerimi ýa-da Döwletiň pagta arassalaýjy zawodlarymy? Munyanyklamaly, önümler şertnama (kontrakt) esasynda ýerlenip, ilki döwletborçnamalaryny üzmäge, galan önüm öz ygtyýarynda galyp, ol erkin nyrhlar bilensatylmaly diýlip bellenipdir. Mysal üçin, pagtanyň (süýümi-de bolup biler) wegallanyň döwlet satyn alyş nyrhy nähili bolmaly? Bu örän möhüm mesele.Türkmenistanyň “Daýhan birleşikleri hakynda” Kanunynyň 7-nji maddasyndadöwlet satyn alyş nyrhlary we şol nyrhlar boýunça ýerlenilýän önümleriňgörnüşleriniň sanawy Türkmenistanyň Ministrler Kabineti tarapyndan bellenilýärdiýlip görkezilen. Gallanyň (bugdaýyň) häzirki döwlet tarapyndan satyn alnyşynyňpeselişini we onuň daýhanyň harajatlaryny ýapmaga ýeterlik däldigi barada XX HalkMaslahatynda çykyp geplänler, şol sanda Sadulla Rozmetow ýaly ömrüni obahojalygyny ösdürmäge bagyşlan Iri oba hojalyk paýdarlar jemgyýetiniň başlygy, baýtejribeli adamlar bu barada teklip aýtdylar. Bu hormatly Prezidentimiz GurbangulyBerdimuhammedow tarapyndan-da goldaw tapdy, ol nyrhlary ýokarlandyrmak baradateklibi makul bildi.Hдzirki wagtda pagtaзylykda nyrhlar ьэtgedilmelidir. Biz bu эerde erkinnyrhlar barada gürrüň etmeýäris. Olar ýeterlik derejede ýokarydyr. Pagtaçylykdaharajatlar köp görnüşli bolup, olar esasan, şulardan ybarat: tohum, dökün,mehanizasiýa hyzmatlary, awiasiýa hyzmatlary, ösümlikleri goramak, defoliasiýa,ýygym, bank hyzmatlary, zähmet haky, şol sanda dolandyryş apparat üçin, obanysaklamak üçin, suw, ýerli ýygymlar, pagtadan süýüm, çigit üçin we beýleki umumyharajatlar. Bu harajatlaryň pagtanyň bir kilogramyna we bir sentnerine düşýäni,önümiň özüne düşýän gymmaty bolup durýar. Bu gymmat ýerden alynýan hasyllylyknäçe ýokary bolsa, şonça-da pesdir. Sadulla Rozmetow adyndaky paýdarlarjemgyýetiniň 2005-nji ýyl üçin hasaplamalaryna seredeliň.1. 2005-nji ýylyň Türkmenbaşy aýynyň 7-si. “Туркменская искра”. Hojalyk6600 gektara gowaça ekmekligi göz öňünde tutup, şonuň her gektaryndan 35sentnerden hasyl, jemi 23100 tonna pagta almaklygy göz öňünde tutupdyr. Pagtanyöndürmek we arassalamak üçin jemi harajatlar 52593 mln. manat bolup, bir kilogrampagtany öndürmek we pagtany gaýtadan işläp çykarmak üçin harajatlar 2276 manatbolýar, diňe pagtany öndürmek üçin harajatlar 1660 manada golaý bolýar. Döwletesatylýan nyrhlar 1 kilogram =1000 manada deň bolsa, onda pagta düşewünt bermeýär,nyrhlar döwletiň satyn alyş nyrhy artdyrylmandyr. Ady tutulan paýdarlar jemgyýetişol ýyl öndürilmeli jemi 23100 tonna pagtanyň 25 göterimi – 5775 tonna. 137

kilogramyny 1000 manatdan döwlete satmagy, galan 17325 tonnasynyň erkin bahadan– has anygy süýüm lint, übtük (ulýuk), çigitden ýag, künjara (sarýun), şulha öndürip,jemi 140074 mln. manat we umumysy (140074 mln.+5775 mln.) = 145849 mln.manat gazanmagy göz öňüne tutupdyr, ol öndürilmeli pagta (23100 tonna) paýlasaň145849 mln. manat: 23100 tonna pagta) 1 kg çig pagta – 6313 manat bolýar. Obahojalygynyň girdejisiniň artmagy her gektardan alynýan hasyllylygyň artmagyna wemallaryň önüm berijiliginiň artmagyna baglydyr.Diýmek, daýhan birleşikleriniň çig pagtasyny satmakdan aljak girdejisi birkilogramyna 5-6 müň manatdan az bolmasa, onuň şu önümi öndürmäge höwesi artar.Ýaňky ady tutulan hojalygyň jemi arassa girdejisi 89202 mln. manat bolup, onuň 20göterimi täze tehnika we önümçilik jaýlaryny gurmaga, 40 göterimi ätiýaçlykgaznasyna, galan 40 göterimi bolsa paýdarlaryň arasynda diwident – paý hakyhökmünde paýlamaklyk göz öňünde tutulypdyr, bu bolsa geçen ýylyň netijelerindenbelli bolşy ýaly, önümçiligiň mundan beýläk-de ösmegine höweslenmesini döredipdi.Oba hojalygyny ösdürmekde maliýäniň orny iňňän uly bolup, döwletimiz şolpudagy ösdürmek üçin maliýe serişdelerini aýamaýar.Oba hojalyk pudagy salgytlardan doly boşadyldy. Oba hojalygy üçin dünýädeiň kuwwatly we ýokary öndürijilikli tehnikalar satyn alynýar. Meliorasiýa, suwaryşdesgalaryny gurmaga, ägirt uly serişdeler gönükdirilýär, tohum hojalyklary ösdürilýär.Häzirki wagtda ekerançylyk ýerleriniň müňlerçe gektary suwarylyp, olaryňekin dolanyşygyna girizilmegi üçin döwlet tarapyndan her ýyl býujetden milýardlarçamanat goýberilýär. Daýhan, kärendeçi hojalyklarynyň oba hojalyk ekinlerini ösdüripýetişdirmek üçin gerek bolan mehanizasiýa harajatlarynyň ýarysy döwlet tarapyndantölenilýärdi. Oba hojalyk kärhanalaryna häzirki wagtda merkezleşdirilen tertipde obahojalyk tehnikasy bilen kömek edilýär. Oba hojalyk pudagynyň maliýesine täsir edýänşu aşakdaky aýratynlyklar bar. Oba hojalygyna goýlan pul serişdeleri gysga möhletdegaýdyp gelmeýär. Bu bolsa 4-5 aýyň dowamynda pul harajatlarynyň yzygiderliartmagyny talap edýär. Mysal üçin, pagtaçylykda ýylyň başyndan tä güýzüň ahyrynaçenli pul harajatlary edilýär, pagtadan pul girdejileri bolsa güýz aýlary girip başlaýar.Şol pul harajatlary ýapmak üçin, ylaýta-da, täze işe başlan döwründe oba hojalykkärhanalarynyň özünde serişdeler bolmansoň, ol banklar tarapyndan gysga möhletlikarz puluň zerurlygyny ýüze çykarýar, oba hojalyk kärhanalaryna önümçilik döwriuzak bolansoň köp pul serişdeleri gerek bolýar, şonuň üçin oba hojalygynda kömekbermek üçin ýörite daýhan banklar ulgamlary döredildi. Daýhan banklary oba hojalykkärhanalarynyň diňe bir harajatlaryny maliýeleşdirmän, olara wagtly-wagtyna karz pulberip durýar. Şonuň ýaly-da, oba hojalyk önümlerini satmakdan gelen pul girdejileriniDaýhan hojalyklarynyň hasaplaryna wagtly-wagtynda geçirilmegini üpjün edýär. Obahojalyk önümleri satylyp bolunýança, awans bermekligi ýola goýýar. Şol awansyMerkezi bankyň karz resurslarynyň hasabyna berýär. Soňra oba hojalyk kärhanalaryönümlerini satyp bolansoň, alan pul girdejisi bilen hasaplaşyk geçip durýar.Harajatlar, ylaýta-da, oba hyzmaty guramalary işi ýerine ýetirende daýhan,ýerinde ýerine ýetirilen işiň möçberini görkezip, çek ýazyp berýär, Şonuň esasyndadaýhan banky oba hyzmatyna daýhanyň hasabyna karz pul berýär, ýa-da obahyzmatynyň özüne karz berýär.38

Häzirki wagtda oba hojalygy önümini kärendeçiler haçan-da satan wagtlaryýerinde hasaplaşmak maksada laýyk diýlip XX Halk Maslahatynda çykyş edildi. Olteklipler goldanyldy. Wagtynda, ylaýta-da, iki aýdan köpräk wagtyň içinde, aýdaly,her 1 million tonna pagtaň 1 kilogramyny 5000 manatdan satyn almaly bolsa, 5trillion manada golaý nagt pul pagta satyn alýan edaralara, ýa-da Daýhanbirleşiklerine karz bermeli bolardy. Halk Maslahatynda çykyş edenler karz üçinberilýän göterimiň iň pes, ýagny 2 göterimden geçmezligini teklip etdiler. Biziňpikirimizçe, bu dogrudyr. Çünki, oba hojalygy köp ýurtlarda bolşy ýaly, biziňýurdumyzda-da hemmetaraplaýyn, ylaýta-da, döwlet tarapyndan kömege mätäçdir.Oba hojalygynda dolanyşyk serişdeleriniň ätiýaçlygyny döretmek zerurdyr.Oba hojalyk kärhanalarynda dolanyşyk serişdeleri şu aşakdakylardan ybarat:– esasy we kömekçi materiallar; ýangyç we elektroenergiýa; organiki wemineral dökünler; tohum we her hili şitiller, nahallar; mallar üçin iým, iýmit, däridermanlar;taýýar önümler; ätiýaçlyk şaýlar, gap-gaç, halta, ýüp we ş.m.;gutarylmadyk önümçilik; pul serişdeleri.Biziň pikirimizçe, oba hojalygynda diňe gatyşyk eýeçilige we daýhanhojalygyna esaslanan önümçiligi ýola goýman, şereket eýeçiligine (hyzmatdaşlyk)esaslanan hojalyklaryň hereket etmegine, şeýle-de, hut döwlet eýeçiligine esaslananiri hojalyklaryň hereket etmegine ýol açmaly. Kooperatiw (hyzmatdaşlyk) kärhanameýletin esasda döredilip, onuň işine her bir agzasynyň şahsy gatnaşmagynaesaslanýar. Bu hojalyklar diňe bir önümçilikde däl, oba hojalyk önümlerini satmakugurlarynda işini gurnasalar erbet bolmazdy.Oba hojalygyndaky iri paýdarlar jemgyýetine esaslanan käbir hojalyklar özdurmuşa ukyplylygyny görkezdiler. Seýle bolansoň olaryň hereket etmeginemümkinçilik bermeli.Şereketler önümlerini erkin bazar nyrhlarynda satsa, girdejisiniň ýa-dapeýdasynyň bir bölegini agzalarynyň arasynda paýlasalar, onda her bir agzasynyňonuň işiniň ahyr netijesine höweslenmesini artdyrardy. Olarda hut daýhan birleşikleriýaly ýeri kärendä bermek, hakyna tutup işletmek esasynda önüm öndürip bilerdiler.Beýle kooperatiwler bazar ykdysadyýeti ösen ýurtlarda-da hereket edýär.Tьrkmen halkhojalyk institutyKabul edilen wagty2007-nji ýylyňGurbansoltan aýynyň 3-iN.KhalovON IMPROVING ACTIVITY OF DAIKHAN ASSOCIATIONSAgriculture is one of the key branches of the national economy of Turkmenistan. Thenew law on Daikhan associations passed by XX Khalk Maslahaty on Novruz (March) 30, 2007,envisages the introduction of different elements of economic relations through theestablishment of powerful Daikhan associations. In order to realize the aforementioned law, oneshould pass by-laws aimed at the improvement of activity of Daikhan associations, accuratedefinition of the state’s share in the statutory funds, regulation of purchasing prices, regulation39

of deductions to the social insurance, head’s election by dint of a secret vote, etc. One shouldincrease considerably the profitability of the agricultural production.In order to provide the population with the job, it is also proposed to establish largescalefarms at the expense of the public funds on the newly developed territories. In theagriculture, one should arrange the production on the basis of mixed and peasant farms foundedon the production property, as well as large-scale farms with the governmental form ofproperty. A cooperative enterprise is established on a voluntary basis wherein every memberparticipates individually in its work. Positive results can be secured provided that the farmstake part not only in the production of farm commodities but in their realization as well.Farms founded on the basis of large-scale joint-stock companies, have proved to besustainable to the demands of the times in the agriculture. One should grant them theopportunity to exist further more. Enterprises will be interested in the final result of the activityunder the assumption of independent realization of products at their free commercial value. Theaforementioned enterprises, as well as peasant associations, could have carried out the land’sgrant on lease and employment of the manpower for the manufacture of products. Suchcooperatives function in the countries with the developed market economy.Н.ХаловВОПРОСЫ СОВЕРШЕНСТВОВАНИЯ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ ДАЙХАНСКИХОБЪЕДИНЕНИЙCельское хозяйство является одной из ведущих отраслей народного хозяйстваТуркменистана. Новый закон о Дайханских объединениях, принятый на ХХ ХалкМаслахаты 30 Новруза 2007 года, предусматривает внедрение различных элементовхозяйственных отношений через создание мощных Дайханских объединений. Дляреализации данного закона, необходимо принятие подзаконных актов, направленных насовершенствование работы Дайханских объединений, уточнение доли государства вуставных фондах, регулирование закупочных цен, регулирование отчислений насоциальное страхование, выбор руководителя закрытым голосованием и т.д. Необходимозначительное повышение рентабельности сельскохозяйственного производства. Дляобеспечения населения работой, также предлагается создание на вновь осваиваемыхтерриториях крупных хозяйств за счет государственных средств.В сельском хозяйстве необходимо наладить производство на основе смешанных икрестьянских хозяйств, основанных на производственной собственности, а также крупныххозяйств с государственной формой собственности. Кооперативное предприятие создаетсяна добровольной основе, где каждый член кооператива индивидуально участвует в егоработе. Добиться хороших результатов можно при условии, если хозяйства будутпринимать участие не только в производстве сельскохозяйственных продуктов, но и в ихреализации.Хозяйства, основанные на крупных акционерных обществах, в сельском хозяйствепоказали свою устойчивость к требованиям времени. Необходимо дать им возможностьсуществовать и дальше. Предприятия будут заинтересованы в конечном результатедеятельности при условии самостоятельной реализации продукции по свободнойрыночной стоимости.Эти предприятия, также как и крестьянские объединения, могли бы осуществлятьсдачу земли в аренду и наймы рабочей силы для производства продукции. Такиекооперативы действуют в странах с развитой рыночной экономикой.40

A.EsenTÜRKMENISTANYŇ SUW HOJALYGYNYŇ ÖSÜŞ SEPGITLERI WEILERI TUTULÝAN UGURLARY“Ekiniň enesi – ýer, atasy – suw” diэlip altyn-zere deňelýän dirilik hem rysgalçeşmesi bolan suwuň bolçulygy, ýaşaýşyň we durmuşyň, bereketiň baş özenihasaplanýar. Türkmenistanda “Ýer hakynda”, “Suw hakynda” bitewi Kanunlaryňkabul edilmegi, ýaňy-ýakynda bolup geçen Türkmenistanyň XX Halk maslahatynda,olara uly ьns berilmegi we bu iki mukaddesligi tygşytly, aýawly we netijelipeýdalanmagy möhüm wezipe edip goýulmagy, olaryň döwlet derejesinde ileritutulmagynyň kepilnamasydyr. Ýer, suw halkyň, ýurduň, döwletiň baş baýlygydyr,rysgal-döwletliligiň, bereketiň hemişelik, tükenmez gorudyr.Ýurdumyzyň suw baýlyklaryny aýawly hem netijeli peýdalanmak, esasanam,olaryň oba hojalygynda deň-derman tygşytly harç edilişini alyp barmak, ähliakabalaryň ulanylyşyny ýöretmek, şeýle-de, ähli gurulýan suw desgalarynyň anyktaslamalaryny taýýarlap, desgalandyryp durmuşa geзirmek Tьrkmenistanyт suwhojalyk ministrligiň baş wezipesidir.Şanly Garaşsyzlyk ýyllary içinde ýurdumyzyň suw hojalygy galkynyşlyderejede özgerip, uly sepgitlere ýetdi. Türkmenistanyň Suw hojalyk ministrligi özdüzüminde jemi 15 müň işgäri, şol sanda müňlerçe tejribeli hünärmeni, işjanlymehanizatorlary, sürüjileri, suw ulanyş gözegçilerini, ekin meýdanlarynda zähmetçekýän 715 miraby, taslamalary dьzэдn inћenerleri, ylmy işgärleri birleşdirýär.Ministrlik dьnэд irrigasiэasynda gцrnьkli suw desgalaryny taslamakda we gurmakda,on müňlerçe kilometrlik suw akabalaryny, suw gorlaryny yzygider ulanmakda hemabat saklamakda, şeýle-de, ýer gazyş-gurluşyk işlerini ýokary tehnologiýalymaşynlaşdyrmakda abraýly görkezijileriň eýesidir.Ýurdumyzyň milli suw gorlarynda esasy orun Amyderýa degişlidir. Jeýhunyňbaş sakasyndan suw alýan Garagum derýasy, Lebap we Daşoguz welaýatlarynyň (şolsanda Türkmen derýasy) özbaşdak sakalary ähli suwuň 90 göterimdenem gowragynytutýar. Ýene-de möwsümleýin suw akabaly Murgap, Tejen we beэleki kiзi derэalarbar. Türkmenistanyň häzir hereket edýän öz hususy suw howdanlarynyň taslamagöwrümi 3,1 milliard kubmetre, hakykysy-da ortaça 2,5 milliard kubmetre deňdir.Bugdaý, gowaça we gaýry ekinler boýunça suwarymly ýerleriň (2,3 million gektar)udel agramy Ahalda 27,7, Maryda 25,5, Daşoguzda 24,7, Lebapda 15,8 hemBalkanda 6,3 göterime barabardyr. Ýene-de dцrt эyldan 130 milliard kubmetrtaslamaly – Türkmen kölüniň ulanyp başlanmagy bilen, bu görkezijileriňtapawutlanjakdygy mälimdir.“Ýeriňi bejermeseň aç galarsyň, ýabyňy arçamasaň puç galarsyň” diýlişi эaly,hojalygara we içki hojalyk suwaryş akabalaryny hem zeýkeş ulgamlarynyarassalamak, şeýle-de, Garagum derýa, Türkmen derýa, suw howdanlarynyň durkunytäzelemek, olary yzygider gцzegзilikde saklamak, ekin meэdanlaryna, bag-bakjalara,melleklere, ilatly ýerlere, dürli halk hojalyk pudaklaryna barmaly suwuň ýoldakyýitgisini azaltmak suw işgärleriniň jana-jan borjy bolup durýar. Tutuş ýurdumyz41

oýunça hojalygara hem içki hojalyk suwaryş akabalarynyň umumy uzynlygy 42 müňkilometrden, zeýkeş ulgamlarynyň uzynlygy-da 23 müň 255 kilometrden ybaratdyr.Geçen ýylda welaýatlaryň suwaryş akabalaryny arassalamakda jemi 14 müňkilometrlikde iş geçirilip, ol meэilnamadakydan 1,9 esse ýokarydyr. Şu ýyl bu çäräni23,6 müň kilometrde geçirmek göz öňünde tutulýar. Welaýatlarda ýerleriň melioratiwýagdaýyny gowulandyrmak üçin zeýkeşleri arassalamakda jemi 28,4 müň kilometruzynlykda iş ýerine ýetirildi, onuň meýilnamadan birneme pes bolandygyny hemaýtmak gerek. Onuň esasy sebäbi, suw akabalarynyň arassalanmagynyň has ileritutulmagy bilen düşündirilýär. Bu çäre Ahalda 2,8, Maryda 2,2, Lebapda 1,6,Balkanda 1,3 we Dasoguzda 1,2 esse berjaэ edildi.Ministrlikde merkezleşdirilen maýa goýumlaryny özleşdirmek, onuňmerkezi edaralarynda, welaýatlaryň suw hojalyk önümçilik birleşiklerindegurluşyk-gurnama işleri boýunça alnyp barylýar. 2006-njy ýylda jemiözleşdirilen maýa goýumy 450,2 milliard manada ýetirilip (şol sanda gurluşykgurnamaişleri 369,1 milliard manat), ol ýyllyk meýilnamadan 107 göterim,(öňki ýyldanam 20 göterim) ýokarydyr. Onuň 56,3 göterimi Türkmen kölüniňgurluşygy we 4,1 göterimi Garagum derýasynyň suw geçirijilik ukybynyartdyrmak ýaly sebitara iri gurluşyklara degişlidir.Paýtagtymyz Aşgabatda Arçabil çaýyny abadanlaşdyrmak, Ahal welaýatyndaSarahs etrabyna suw geçirmek üçin maşyn kanalyny gurmagy dowam etdirmek işlerigeçen ýylda amala aşyryldy. Mary welaýatynda alnyp barlan esasy suw gurluşyklarynaHanhowuz we Saryýazy suw howdanlarynyň göwrümini giňeltmek, Murgap etrabyndaЭasyldepe-Minara maşyn kanalyny gurmak degişlidir. Jemi 63,7 milliard manatlyk(ýurdumyzyň içki gurluşyklarynyň 46 göterimi) iş geçirilen Lebap welaýatynda,esasan hem, ekerançylyk üçin özleşdirilýän uly geljegi bolan tarp ýerlerdäki täzekanallaryň we akabalaryň gurulmagy häsiýetlidir. Olara Ýylangyz, Esenmeňli,Çepkenar we Saýat-Nowhana kanallarynyň gurluşygy hem abadanlaşdyryş çärelerigirýär. Ýene-de welaýatda “Garaşsyzlygyň 15 ýyly” (Zeýit) suw howdanyny, Эapaз-Narazym kollektoryny, Ýokarky Çarşaňňy baş suw sakasyny, Amyderýanyňkenarýakasyny abadanlaşdyrmak giň gerime eýe boldy. Garagum derýasynyňarassalanmagynda we suw geçirijilik ukybyny artdyrmakda möhüm ähmiýete eýebolan “Garaşsyzlygyň 15 ýyly” suw howdanyny giňeltmek we durlamak boýunçaişleriň möçberi welaýatdaky suw gurluşyklarynyň 79 göterimini tutýar. Daşoguzwelaýatynda amala aşyrylýan esasy suw gurluşyk çärelerine Şasenem ýaýlasyndaTagta suw howdanyny gurmak we Şasenem kanalyny abadanlaşdyrmak, tarpýaýlalarda melioratiw işlerini alyp barmak, şeýle-de, Türkmen derýasynda tarazybinalamak ýalylary goşmak bolar.Suw hojalyk ministrliginde ýer gazyjy-gurluşyk işlerinde ulanylýantehnikalaryň we awtoulaglaryň Garaşsyzlyk ýyllary içinde esasy durkunyňtäzelenmegi, kuwwatly, ýokary iş öndürijilikli iň kämil we oňaýly daşary ýurtmehanizmleriniň ulgamynyň döredilmegi guwançly bellenmäge mynasypdyr. Olaryňiçinde Ýaponiýanyň “Команцу”, ABŞ-yň “Katerpiller” we “Keэs”kompaniэalaryndan alnan dьrli kysymly ekskawatorlaryň 470 töweregi hembuldozerleriň 370-den gowragy, skreperleriň, awtogreýderleriň onlarçasy, şeýle-de,42

GDA ýurtlaryndan getirilen ýa-da özümizde gurnalan läbik sorujylaryň 246-sy webeýleki mehanizmleriň onlarçasy bar. Satyn alnan daşary ýurt tehnikalarynyň ýarpysysoňky dört ýyla degişlidir. Hдzir umumylykda suw gurluşyklarynda ekskawatorlaryň660-a, buldozerleriň 470-e golaэy işledilэдr. Şu 2007-nji эylda daşary эurtlardan 36buldozerleriň we ekskawatorlaryň gelmegine garaşylýar. Ýene bir bellemeli hoşhabar, şu ýylyň Türkmenbaşy aýynyň 20-sine gol зekilen Hцkьmet karary esasynda,“Команцу” ýapon ýer gazyjy tehnikasynyň uly tapgyry, şeýle-de, suw sorujylar, dürlienjamlar we ätiýaçlyk şaýlary satyn alnyp, olar ýerleriň melioratiw ýagdaýynygowulandyrmaga gönükdirilýär. Olaryň umumy bahasy 98 million amerikan dollarynadeňdir. Ýük awtoulaglarynyň guratlarynyň möçberi 800-e golaýdyr. Olaryň esasybölegini “MAZ”, “Ural”, “KrAZ”, “KAMAZ” kysymly ýük göteriji maşynlar tutýar.“Serdar sowgady” ýazgyly äpet ýük ulaglaryna ähli suw gurluşyklarynda duşmakbolэar.2006-njy ýylda Aşgabat şäherinde ministrligiň täze tehniki hyzmat edişmerkezi açyldy, bu ýerde daşary ýurt tehnikasyny öz güýçleri bilen abatlamak wehyzmat ediş işleri guralýar. Bu merkezde suw gurluşykçy mehanizatorlaryň ulytapgyryny taýýarlamagyň göz öňünde tutulmagyny hem bellemek gerek.“Iň beýik minaranyň-da düýbi ýerden başlanýar”. Suw hojalyk ministrligindealnyp barylýan desgalandyryş we abatlaýyş işleriniň köpüsi, ministrligiň“Türkmensuwylymtaslama” döwlet suw hojalyk ylmy-önümçlik we taslamainstitutynda düzülen inženerçilik ylmy taslamalara, şeýle-de, ylmy işgärleriňgurluşyklardaky awtorlyk gözegçiligine esaslanýar. 2006-njy ýylda geljekkigurluşyklaryň (jemi 61 sany) gözleg-taslama işleri we beýlekiler boýunça 27,2milliard manatlyk iş ýerine ýetirildi.Biz iş saparlarynda Altyn asyr Türkmen kölüniň, “Dostluk” suw howdanybendiniň gurluşyklarynda, howdanlaryň, derýalaryň, kanallaryň abadanlaşdyryşişlerinde bolup, türkmen suw gurluşykçy alymlarynyň işläp taýýarlan dünýäniňirrigasiýa ülňülerine laýyk ýokary inžener çözgütlerini görüp guwanmak miýesseretdi.“Türkmensuwylymtaslama” institutynyň ýerine ýetirýän taslama-gözleg işlerihas ähmiýetlidir. Olara suwarymly we tarp ýerleri özleşdirmek hem suwlandyrmak,kanallary, kollektorlary, gatlalary (tarazlary), howdanlary, nasos stansiэalaryny, pontongeçelgelerini gurmak boýunça taslamalar degişlidir. Bu onlarça taslama-gözlegişleriniň içinde täze tehnologiýa esasynda Ruhabat etrabynda gök ekinleri we baglarydamjalaýyn usuly bilen suwarmak işi ünsüňi özüne çekýдr. 2006-njy ýylda onuň jemi1,4 milliard manatlyk möçberi işlenip taýýarlanypdyr. Beýik Serdarymyzyň başynybaşlan, suwy iki esse tygşytlaýan bu öňdebaryjy usul boýunça göreldeli Ruhabatetrabynda jemi 3 müň gektar ýeri suwarmak göz öňünde tutulýar. Bu işi“Garagumderýa suw hojalyk” önümçilik birleşiginiň ýöriteleşdirilen “Damja”gurluşyk-ulanyş edarasy alyp barýar. Şu ýerde “Türkmensuwylymtaslama”institutynyň işgärleriniň taslanan gurluşyk işleriniň ýokary hilli we ekologiýa taýdannetijeliligi üçin 2002-nji ýylda “Ýewropa Altyn ýyldyzy derwezesi” ýaly abraýlyhalkara baýraklara, şeýle-de, ýaşuly alym Omar Rejebowyň Suwy we zeэ suwlaryny43

ulanmak baradaky Halkara toparynyň diplomyna mynasyp bolandygyny guwançlybellemek isleýäris.Häzir ýurdumyzdaky akaba suwlarynyň peýdaly ulanylyşy 60 göterimegolaэdyr. Ony эokarlandyryp, azyndan 75 gцterime эetermek дhli suw we obahojalyk (ekeranзylyk) işgдrleriniň jana-jan borjudyr. Milli baэlygymyz bolan suwgorlaryny tygşytly hem aэawly ulanmaga ilki bilen “Ekini bitirэдnem suw, эitirэдnemsuw” diэen ata-baba pendine uэup, suwuň эolda-эapda эitmдn, bisarpa akdyrylman,gije-gьndiz gцzegзiliksiz – eэesiz goэulman, boş эere, zeэkeşlere kowulman, эerlerizeэletmдn-şorlatman, onuň her katrasynyň ekinleriň dьэbьne baryp bereketli hasylaцwrьlmegini gazanmak parzdyr. Şeэle-de, эerleriň melioratiw, suw-duz эagdaэynykadalaşdyrmak ьзin aзyk, эapyk we ene (hojalygara) zeэkeşleriň gцmlьp эa-dagamşa basdyrylyp, gцzgyny bolman, hemişe arassalanyp, зuňaldylyp jüňňürdдp işlдpdurmagy, miraplaryň, suwзy daэhanlaryň bolsa altyn dдnesine deňelэдn suwyzaэalaman, эuwuş suwlaryny tutmaga ьnsi gьэзlendirmekleri zerurdyr. Suwuň,zeэkeş ulgamyny doldurmak ьзin dдl-de, eэsem ekin ьзin zerurdygyna düşünmegimizgerek. Эene-de goşmaga здreler hцkmьnde: эuwaň zeэ suwlaryny sьэji suwa goşupduza зydamly ekinde we эeňil toprakda ulanmak, эerasty sьэji suwlaryny agyz suwawe ekeranзylyk maksatlaryna gцnьkdirmek, akabalar boэunзa mцwsьmleэin ekinlerisaэlap, amatly эerleşdirmek, şoňa gцrд ekinleri suwarmagy gezekleşdirip guramak,keşlдp-gerişlдp suwarmagy we pelleriň möçberini kadalaşyrmak, эerasty suwaryş,эagyş эagdyrmak hem damjalaэyn suwaryş işleriniň amatly, ykdysady netijeliusullaryny ornaşdyrmak, lagym suwlaryny peэdalanmagy artdyrmak (ol hдzir эylda150 million kubmetre deňdir, ony dцrt esse artdyrmak meэilleşdirilэдr) эalylarygцrkezmek bolar.Şu эylyň Nowruz aэynyň 30-yna Mary şäherinde bolup geзenTьrkmenistanyň XX Halk Maslahatynda, эurdumyzyň oba hojalygyny dьэpliцzgertmek we onuň netijeliligini эokarlandyrmak meselleri iň эokary – dцwletderejesinde giňden ara alyp maslahatlaşyldy. Ekeranзylyk we oba senagat toplumyňTьrkmenistanda эokary derejд gцterilişini doly ьpjьn etmek ьзin, tьrkmen obasynydoly цzgertmek ьзin, beэleki maddy-tehniki serişdeler bilen bir hatarda, millibaэlygymyz bolan suw serişdelerini aэawly hem tygşytly ulanmak, olaryňekeranзylykdaky peэdaly tдsirini artdyrmak, gidrotehniki desgalaryň gurluşygynyhem abadanlaşdyrylmagyny зalt depginde alyp barmak, akabalaryň we zeэkeşleriňarassalanmagyna ьnsi güýçlendirmek, suwaryşda iň tдze progressiw tehnologiэalaryylmy esasda цnьmзilige giň ornaşdyrmak işleriniň ileri tutulэan ugurlarykesgitlenildi.Türkmenistanyň Obahojalyk minsitrligiKabul edilen wagty2007-nji ýylyňGurbansoltan aýynyň 3-i44

A.EsenSTAGES OF DEVELOPMENT OF WATER ECONOMY OFTURKMENISTAN AND ITS PERSPECTIVESThe article observes the productional and project-research activity ofsubdivisions of the Ministry of Water Industry of Turkmenistan and reveals the workson rational use of water resources, exploitation of water-industrial objects especiallyof inter-economy and inside-economy irrigations and drainage water collectors, 65thousand kms of total length.The resolutions of the XX-th Peoples’ Council of Turkmenistan under theleadership of the President G.M.Berdymuhammedov have targeted the water economysystem of Turkmenistan to realization of the most advanced scientifically basedtechnologies of irrigation of agricultural crops, land improvement, raising irrigationsystem efficiency up to 75%, intensive equipping of water-industrial objects withservices and utilities.The project works carried out and applied in industry by“Turkmensuvylymtaslama” Institute are of international standards, some of them,such as “Dostluk” reservoir damb, the Turkmen lake of the Golden Age and“Turkmenderya” system complex are unique in the world hydrostructural practice.А.ЭсенЭТАПЫ РАЗВИТИЯ И ПЕРСПЕКТИВЫ ВОДНОГО ХОЗЯЙСТВАТУРКМЕНИСТАНАВ статье дается обзор производственной и научно-проектнойдеятельности структур Министерства водного хозяйства Туркменистана.Указаны и проанализированы работы по рациональному использованию водныхресурсов, эксплуатации водохозяйственных объектов, а такжемежхозяйственных и внутрихозяйственных оросителей и коллекторнодремажнойсети, общая протяжённость которых достигает 65 тысяч километров.В свете решений ХХ Халк Маслахаты Туркменистана под руководствомПрезидента Г.М.Бердымухаммедова перед службой водного хозяйства страны нафоне бережного использования водных ресурсов предстоит претворение в жизньсамых передовых, научно обоснованных технологий по орошениюсельскохозяйственных культур (капельное и подпочвенное орошение, “дождевое”использование минерализованных вод и др.), по улучшению мелиоративногосостояния земель и увеличению КПД оросительной системы до 75 процентов, атакже интенсивное благоустройство водохозяйственных объектов.Многие проекты, разработанные и внедрённые в жизнь сотрудникамиинститута “Туркменсувылымтаслама”, по своей масштабности и решениюотвечают требованиям международных стандартов, некоторые из них, такие какводохранилищная плотина “Достлук”, Туркменское озеро Золотого века икомплекс системы “Туркмендерья” не имеют себе равных в мировойгидростроительной практике.45

G.MämmedowGOWAÇANYŇ HASYLLYGYNYŇ SEÇGÄ WE TOHUMÇYLYGABAGLYLYGYHäzirki wagtda gowaçanyň seleksiýa işinde düýpgöter üýtgeşik we öränhasylly sortlaryny döretmekde seleksiýanyň häzirki ulanylýan usullary düýpliözgerişikler döredip bilmeýär. Sebäbi sort döredilende onuň hasyllylygy, aýratynam,süýüminiň hili gibrid we mutantlarda beýleki ylymlaryň, ýagny genetikanyň,fiziologiýanyň, biohimiýanyň, sitogenetikanyň, anatomiýanyň, mikologiýanyň,fitopatalogiýanyň, entomologiýanyň, molekulýar biologiýanyň, wirusologiýanyňgazananlaryny ulanyp seljerme işlerini geçirmän, diňe seleksioneriň duýgusynaesaslanyp sort döredilýär. Beýle usulda dörän täze sortlar özleriniň hilaýratynlyklaryny basym üýtgedýär we önümçilikde uzak durmaýar.Täze sortlar, esasanam, tiz bişýän, 70-80 s/ga hasyl berýän, gozalary birwagtda we deň açylýan, ýagny 85-90% hasyly birinji sortdan we sowuk urýançabişýän bolmaly. Täze sortlaryň süýüminiň hili, süýümiň çykymy we çigidiniňýaglylygy dokma kärhanalarynyň kada-kanunlaryna doly laýyk gelmeli. Mysal üçin,süýüminiň çykymyny 1% ýokarlandyrsaň, 10-15 müň tonna artykmaç süýüm almakbolýar we çigidiň ýaglylygyny 1% galdyran halatymyzda artykmaç 5 müň tonna ýagalmak bolýar. Bulardan başga-da täze sortlar kesele we mör-möjeklere garşy durnuklybolmaly. Bu netijeleri gazanmak üçin seleksiýa işine talap has-da güýçlenýär weugurdaş ylymlaryň gazananlaryny ulanyp bilmese, seleksionerler beýle uly netijänigazanyp bilmezler. Munuň üçin seleksioner örän köp zatdan baş çykarmaly we özişini gowy bilýän hünärmen bolmaly. Häzirki zaman genetikasyndan, fiziologiýadan,biohimiýadan, immunologiýadan we beýlekilerden baş çykaryp bilýän, tejribe işineussat we degerli netije çykarýan hünärmen bolmaly.Süýümiň hili barada aýdylanda, sorty döretmegiň täze usulyny işläp düzmeliwe ol gowaçanyň hemme sypatlaryny özünde jemleýän – tiz bişekligi, hasyllylygy,gozanyň ululygy, süýümiň çykymy ak pagtanyňky ýaly, süýümiň aýratynlyklary wegozasynyň sany boýunça ýüpek pagtanyňky ýaly bolmaly.Täze sortlar mehanizmler bilen bejergä we ýygyma gabat gelmeli, şonuň üçinhem gowaça düýpleri dykyz we ýykylmaýan, ýatmaýan baldakly, köp hasyllybolmaly.Biziň günlerimizde gowaçanyň ýapragyny düşürmek üçin örän köp mukdardagymmat bahaly defoliantlary, desikantlary ulanmaly bolýar. Ulanylýan zäherli jisimlerwe olaryň galyndylary, bizi gurşap alýan tebigaty, howany zäherleýärler. Şonuň üçinhem seleksionerleriň gaýry goýulmasyz meseleleriniň biri hem ýapragyny ilkinjigozasy açylan badyna özi düşürýän täze sortlaryny döretmekden ybarat. Gowaçanyňýabany görnüşleriniň arasynda ýapragyny özi düşürýänleri bar, olar ýaly mutantlar wegibrid ugurlar hem bar. Olaryň bu sypatlaryny sortlara geçirmek üçin donorhökmünde ulanmaly. Gowaçanyň ekin meýdanlary ýyl geldigiçe demirgazyga tarapsüýşýär, bu ýagdaý bolsa gowaçanyň doly bişip ýetişmegi üçin gerekli ýylylygyň46

ýetmezligine eltýär, şonuň üçin selekesionerleriň öňünde ýene-de bir wajyp meseleörboýuna galýar, ol bolsa örän tiz bişek sortlaryny döretmeklik.Aýdylanlardan başga-da, biziň gowaça ekýän ýerlerimiz köpçülikleýin şorlaşantopraklar, üstesine-de, suwy tygşytly ulanmagy hem doly derejede başarmaýarys. Bumesele-de täze sortlarda öz çözgüdini tapmaly. Täze döredilýän sortlar sowuga-daçydamly bolmaly. Bular ýaly sortlardan pagta meýdanlary ir boşaýar we olmeýdanlara aralyk ekin ekmeklige doly mümkinçilik döredýär, ol bolsa güýz sürümdöwründe topragyň aşagyna düşüp, topragy organiki dökünler bilen baýlaşdyrmagaýardam berýär.Ähli seleksionerleri we seleksiýa ýardam berýän beýleki ylymlaryň wekillerinibir merkeze jemläp seleksiýa işi hemmetaraplaýyn öwrenilmelidir. Şeýle edilendeönümçilikde özüniň hasyllylygyny, süýüminiň hilini, tiz bişekligini, keselleredurnuklylygyny uzak ýyllaryň dowamynda, eger-de tohumçylyk işi oňat ýola goýlanbolsa saklanýar. Täze sortlaryň synagyny, tohumçylygyny, köpeldiş işini hem şolmerkezlerde geçer ýaly etmeli. Täze döredilen sortlara, goý, hünärmenleriň özleriüýşüp baha bersinler. Beýle ýagdaýda seleksiýa işiniň netijeliligi we hili genetikitejribeleriniň derejesine, dünýä ylmynyň we tehnikasynyň gazananlaryna, ulanylýanusullara doly derejede bagly bolýar we dörän sort arassa izogenno-geterozigotpopulýasiýa görnüşinde emele gelýär.Biziň bu pikirimiziň amala aşmagy üçin, birinjiden, hojalyk sypatlary gowytäze ugurlary tejribe esasynda ýüze çykarmaly we işiň dowamydna sypatlara: tizbişekligine, hasyllylygyna, süýüminiň hiline we çykymyna, çigidiň ýaglylygyna,kesellere we mör-möjeklere, gurakçylyga we sowuga çydamlylygyna, şoradurnuklylygyna, düýbüň çugdamlylygyna, ýapragynyň özi düşýänligine jogap berýängenleri saýgarmaly we ş.m.; ikinjiden, uzak ýyllaryň dowamynda sortuňdurnuklylygyny saklar ýaly seleksiýanyň we sortlary ýerleşdirmäniň usullaryny işläpdüzmeli; üçünjiden, hemme genetiki we seleksiýa tejribelerini biohimikler, fiziologlar,sitogenetikler, anatomlar, mikologlar, fitopataologlar, entemologlar we beýlekilerbilen bilelikde geçirmeli; dördünjiden, görnüş we kowum arasyndan alnangibridleşdirmegiň üsti bilen ýabany görnüşden medeni görnüşe genleri geçirmegiňusulyny işläp düzmeli, başgaça aýdylanda, hromosomyň we geniň ýabany ugrunyň,görnüşiň içinden alyp sorta geçirmegiň tejribesini ýaýbaňlandyrmaly; bäşinjiden,gowaçanyň tebigy we industirlenen mutasiýasynyň mehanizmini gowaçada giňdenöwrenmeli we gerekli himiki we radiasion mutasiýany almagyň ýollaryny işläpdüzmeli.Seleksiýa işiniň önümliligini artdyrmak üçin seleksiýada işleýän hünärmenlerigowaçanyň gelip çykan ojaklaryna, seleksiýa üçin ilkinji maýalyklary ýygnapgetirmek üçin daşary ýurtlara iş saparlary bilen ugratmaly. Täze döredilen ugurlaryňýylyň dowamynda 2-3 arkasyny barlamak üçin häzirkizaman gurallary, biotron,fitotron, iň bolmanda teplisa hojalygyny seleksiýa merkezlerinde gurnap bermeli.Täze sortlaryň süýüminiň hilini hemmetaraplaýyn öwrener ýaly merkezleşdirilendokma-seljerme, tär (tilsimat) barlamhanalary bilen üpjün etmeli.Elita-tohumçylyk işini düýpli gowulandyrmak üçin her pagtaçylyk merkezlerdeýöriteleşdirilen elite hojalyklaryny we pagta arassalaýan kiçi kärhana gurmaly. Bu47

ugurdan alym hünärmenler bolsa, elita-tohumçylygyň we tohumçylyk ylmynyňhäzirkizaman kämil usullaryny işläp düzmeli hem-de elita-tohumçylyk hojalyklarahödürlemeli we tohumçylygyň senagat usulyna geçmegine ýardam etmeli.Täze, geljegi bar hasylly we süýüminiň hili boýunça dünýä nusgalyklarynagabat gelýän sortlary döretmek örän kyn, jogapkärli iş we köp ýyllaryň dowamyndaýerine ýetirilýän iş. Seleksioner alymdan köp zehinini, aňlylygyny, güýjüni,kuwwatyny sarp etmeli bolýar. Şonuň üçinem täze sort döreden alymlary we oňaýardam beren işgärleriň hemmesini, işleýän edarasyny höweslendirmegiň täze adalatlyýollaryny işläp düzmeli hem-de sortuň awtory hasap etmeli.Täze döredilen sortlaryň igläp ýitip gitmezligi we süýüminiň hiliniň pesedüşmezligi, hasylynyň azalmazlygy üçin onuň tohumçylygyna aýratyn üns bermeli.Tohumçylygy tohumçylyk hojalyklaryna tabşyrmak üçin olary tohum çigitlerbilen üpjün etmegiň 3 sany ýoly bar: täze sortuň populýasiýasyny döretmek, onygerek mukdarda köpeltmek we sortuň hojalyk sypatlaryny başda berlişi ýaly,ütgetmän saklamak. Soňky iki şerti biri-biri bilen gatyşdyrmaly däl, sebäbi olaryňbiri-birinden düýpgöter üýtgeşik manysy bar. Biri sorty köpeltmek barada, beýlekisisort aýratynlyklaryny saklamak barada.Täze sort önümçilikde ekilýän ýyllarynda sortuň naýbaşy tohumyny sortydörediji seleksioner berse sortuň hilem, hasyllylygam peselmez. Nebsimiz agyrsa-da,häzir sorty dörediji seleksioner 2-3 ýylyň dowamynda sort önümçiligeornaşdyrylandan soň, sortuň tohumyny ýekebara seçgi görnüşinde öndürip berýär wesoňra saýlantgy tohumy tohumçylyk hojalyklaryň özleri öndürip başlaýar, seleksionerbolsa ol işden bir ýana çekilýär. Sortuň naýbaşy, saýlantgy tohumlaryny sorta hiç hilidahyly ýok hünärmenler öndürýärler.Täze sortuň ekilýän meýdanyna baglylykda onuň tohumçylygy bilen birnäçetohumçylyk hojalyklar, dürli howa şertlerinde işläp başlaýarlar. Bu hojalyklarda seçgi,arassalamak, sorta meňzeş dällerini aýryp zyňmak işlerini tohumçy hünärmenlerýerine ýetirýärler.Eger-de seleksioneriň özi öz sortuna naýbaşy we saýlantgy tohumlarynytaýýarlasa, onda ýokarda aýdylan dawwalar bolmaýar. Bu meseläni seleksioneriňnähili çözýänligine bolsa soňraky Döwlet synag we gözegçi tohumçylyk seljermelerjogap berýär. Soňraky tohumyň birinji, ilkinji arkalaryny döretmek işlerinitohumçylyk hojalyklar we kärendeçiler ýerine ýetirýärler.Ýokarda aýdylanlardan ugur alsaň, sortuň tohum öwrülişiginiň taslamasyaşakdakylar ýaly bolmaly.Sortlar hiç mahalam arassa urugly bolmaýar, şonuň üçinem esasy genetikiütgeşmeler aşakdakylar:1. Mehaniki garyşmalar.2. Tebigi tozanlaşmak.3. Mutasiýalar.4. Tebigy seçginiň esasynda allel genleriň üýtgeşmeleriniň san gatnaşygy.5. Şoňa meňzeş üýtgeşmeleriň seleksioneriň seçgisi esasynda emele gelmegi.6. Sort populýasiýasynyň geterozigot gatnaşygynyň ýitmesi.48

Okyjynyň ünsüni çekjek bolýan zadymyz, soňky 3 sebäp. Ýagny olartohumçylyk işimizde ýerine ýetirilmeýär we tohumçylyk baradaky instruksiýalardaýok. Şol bir wagtyň özünde, aýratynam, ol üç sebäbiň esasynda sortlar ilkibaşdakyhojalyk üçin gymmatly sypatlaryny ýitirýär.Sortuň üýtgemeginiň esasy sebäpleriniň birem kybapdaş garyndy metisligini(geterozigotlygyny) ýitirmesidir, sebäbi häzirki sortlarymyzyň hemmesi diýen ýalygibridleşdirme usulynda döredilendir, şonuň üçinem olar dürli jyns öýjükleriňbirleşmesinden durýar. Bu bolsa olaryň oňaýly tarapy. Şonuň üçinem gowaça özözündentozanlanýan ösümlikleriň hataryna girse-de, belli bir derejede kesedentozanlanýanlygy sebäpli yzygiderli ýekebara emele seçgi onuň dürli jyns öýjükleriniňösümlikleriň neslinde ýitip gitmegine eltýär we olar kybapdaş bolup galýar hem-dehojalyk sypatlaryň, tohumlaryň ýaramazlaşmagyna eltýär. Bular ýaly ýagdaý bolsasortuň ýitip gitmegine eltýär. Şu hili ýagdaýda seleksionerler nädip sortuň başdakyhasyllylygyny we süýümiň hilini saklaýarlar? Olar aşakdaky usullary ulanýarlar:1. Sorta meňzeş hasylly gowaça düýplerinden köpçülikleýin seçgi alýarlar weolaryň tohumlaryny ekişe saýlantgy hökmünde taýýarlaýarlar. Seçginiňmukdary 40-50 müň ösümlige barabar bolmaly we her ýylda 400-500 seçgiekişe, 10 ýylyň dowamynda saýlantgy hökmünde ulanylýar. Şonça wagtgeçenden soň ýa sort täze döredilen sort bilen çalşyrylýar ýa-da täzedenşonça mukdardaky seçgi gaýtadan alynýar. Bu usul bilen işlenilendesüýüminiň hili seljerilmeýär.2. Meýdany sorta meňzeş bolmadyk ösümliklerden arassalamak. Bu usuldameýdan sorta meňzeş bolmadyk we keselli ösümliklerden arassalanýar,galanlary saýlantgy hökmünde ýygnalyp, ekiş üçin tohumlyk edipulanylýar, bir bölegi bolsa ýene-de şolar ýaly tejribe geçirmek üçinulanylýar. Ol bolsa daş-töwereginde saýlantgy tohum ekilen meýdanlaryňortasynda ýerleşdirilýär. Bu usul alym pagtaçylaryň aýtmagyna görä, erbetnetije berenok. Bu usulda dürli ýyllarda döredilen saýlantgy tohumlar biribirleribilen deňeşdirilmeýär.3. Görnüşiň (sortuň) ortaçasyny almak. Her ýyl meýdanda 6 müň ösümlikekilýär. Olaryň arasyndan iň gowy hasylly, daşky sypatlary boýunça meňzeş300-500 ösümlik saýlanyp alynýar. Olarda çigidiň agramy, süýümiňuzynlygy we çykymy ölçenilýär. Onuň esasynda alnan sanlara matematikiseljerme berilýär. Her sypat boýunça ýalňyş netije görkezenleri hasapdançykarylýar. Bular ýaly seljerme her sypaty üçin aýratyn edilýär. Galantohumlary garyşdyryp, saýlantgy tohum alynýar. Bu usulda alnan tohumlykçigitler nesil arkalarynda barlanylmaýar we görkezilen alamatlary daşkyhowa şertleriniň täsiri astynda üýtgemekleri mümkin, şonuň üçinem sortözüniň garyndy metisligini populýasiýada ýitirmegi mümkin we sortuňýitip gitmegine eltmek gorkusy bar.4. Hatarlaryň neslini barlamak. Bu usul hem beýlekiler ýaly, ýöne bu usuldasortlaryň içinde emeli çakyşdyrma geçirilmeýär. Saýlantgy ekilenmeýdançada göz çaky bilen boldugyça köp ösümlik seçilip alynýar.Sypatlary boýunça barlamhanada seljerme geçirilip, ýaramaz netije49

50görkezenleri zyňylyp aýrylýar. Indiki ýyl her ösümlik çigidi aýratynhatarlara ekilýär. Emele gelen her maşgala seleksioner aýratynlykda bahaberlip, ýaramaz maşgalalar hasaba alynmaýar. Galan maşgalalaryň hasylybilelikde ýygnalýar. Olar bolsa saýlantgy tohum almak üçin maýalyk boluphyzmat edýär.5. Hatarlaryň we ugurlaryň neslini gaýtadan barlamak. Bu usul öňki usulygiňeltmek. Munda her maşgala birnäçe ýylyň dowamynda gaýtalanmalarynaaýratynlykda baha bermek we ol iş bir ýyla çekýär hem-de seleksiýa işinegaty meňzeş bolýar. Hakykatda, bu hili seçgi sorty gowulandyrmak üçinulanylýar.6. Pedigri sistemasy. Hakykatda, bu usul köp ýyllaryň dowamynda her ýylgaýtalanýan ýekebara seçgi. Bu usulda müňlerçe ýekebara seçgilerden täbirnäçe oňat uruglar alynýança dowam etdirilýär. Bu usul seleksiýa işindegowy bolsa-da, tohumçylykda gaty bir öwerlikli däl. Sebäbi munda,aýratynam, seleksioner işlese sortuň düpgöter üýtgemigi mümkin.7. Tohumlyk çigitleri saklamak we ätiýaçlyk. Seleksion uruglar sort hasabynagiren gününden başlap, seleksioner saýlantgy tohumlyk çigidiň belli birmukdaryny ammara salyp ýygnap goýýar hem-de her ýyl diňe gerekmukdardakysyny birinji arka almaga, ekmek üçin berýär. Eger-de sort 10ýyllap ekiljek bolsa, şol döwre ýeter ýaly tohumlyk naýbaşy tohumdan 3tonnasyny taýýarlap goýulýar we her ýyl 300 kg tohumlyk berilýär. Egerşu düzgün gaýtalanan ýagdaýynda, täzeden seçgi alynýar, onda bolsaseçginiň täsiri astynda sort igläp, öňki sypatlaryny ýitirýär. Ol bolsa sortuňgiň meýdanlarda ekilmegine päsgel berýär.Ýokarda agzalan usullaryň içinde iň göwnejaýy ilkinji ýekebara seçgini köpalyp, ätiýaçlykda saklamaklykdyr we her ýylda geregiçe köpeltmeklikdir. Çünki,beýle edilende, sortuň başdaky genotipiki dürlüligi doly sypatda saklanyp galýar wetohumyň hilem, hasyllylygam, özüne mahsuslygam saklanýar. Bulardan başga-da,seçginiň netijesinde allel genleriň mukdar (san) gatnaşygam ütgemän galýar. Bularýaly ýagdaýda diňe tohumçylyk işiň dowamynda sorty gowulandyrmak mümkinçiligiýok.Bilermenleriň aýtmagyna görä, tohumçylyk işinde yzygiderli her ýylkyýekebara seçgi sorty gowulandyrmaga beýle-de dursun, gaýtam, sorty gatyzaýalamagy gaty ähtimaldyr.Eger-de täze sort uly bolmadyk meýdanlarda ekilse, onda onuň tohumçylykişini sorty dörediji seleksioneriň, beýleki ekinlerde edilişi ýaly, özi haýsy usuly dogrytapsa, şol usulda hem tohumçylygyny alyp barmaly, gürrüň naýbaşy we saýlantgytohumlary öndürmek barada barýar.Eger-de tohumçylyk işini tohumçy hünärmen alyp barsa, onda hökmanysuratda sort içi tozanlanmany ýola goýmaly, bu bolsa soruň başdaky genotipikidürlüligini saklamaga kömek eder, ýogsam sort özüniň başdaky gowy sypatlarynyýitiräýmegi mümkin.Tohumçylyk işini alyp barmak juda kyn. Haçan-da sort giň meýdanlarda ekilip,

onuň tohumçylygy bilen birnäçe elita hojalygy işleýän bolsa, onda şol hojalyklartohumçylygy köpçülikleýin ýekebara seçgi esasynda nesil arkasyny barlamakusulynda alyp barsalar, tohumçylyk üçin niýetlenen sortlar gürrüňsiz tohumlaraýaramaz täsir edýän ýagdaýa düşýär. Elita hojalyklaryň dürli ekologiki şertdebolanlygy üçin tebigy seçginiň täsiri astynda allel genleriň mukdar gatnaşygynyňüýtgemegi emele geler. Bular ýaly gatnaşyk emeli seçgide-de bolup biler, sebäbi hertohumçy özüniň ussatlygyna görä seçgi işini alyp barar. Ol bolsa köpeldilýän nesliňkem-kemden kemelmegine elter we 2-3 ýylyň içinde hil-hili sortuň görnüşleriniňemele gelmegine sebäp bolup, näçe elita tohumçylyk hojalygy bolsa, şonça-da sortuňgörnüşiniň emele gelmegine elter. Bu hereketi saklamagyň ýa-da gowşatmagyň ýeketäkýoly, ol hem elita hojalyklaryň tohumlaryny biri-biri bilen sortara çakyşdyrmakişini geçirmeli. Diňe sort içinde emeli usulda çakyşdyrma sortuň başdaky hojalyksypatlarynyň daşky görnüşini bir syhly, içki nesil esasy boýunça dürlüligini saklar. Buişi tohumçy hünärmen örän ussatlyk bilen ýerine ýetirmese, tohumçy hünärmeniň ählieden işini puja çykaraýmagy ähtimaldyr. Şonuň üçin elita hojalyklar biri-birleri bilenher ýyl tohum alşyp-berşip durmaly.Aýdylanlar täze gowy sortlaryň tiz döremegine we önümçilige ornaşmagynaözüniň döredijilikli täsirini ýetirer.Türkmenistanyň Oba hojalykministrliginiň Pagtaçylykylmy-barlag institutyKabul edilen wagty2007-njy ýylyňTürkmenbaşy aýynyň 15-iK.MammedovINFLUENCE OF SELECTION AND SEED-GROWING UPON THECOTTON CROP CAPACITYThe modern sorts of cotton should be of 70-80 ce/he crop capacity, fastripening,stable to droughts, diseases and pests. Ignoring the modern achievementsof molecular biology, plants genetics and other sciences bring to changes of primaryqualities of the new sorts and their degeneration.New methods of selection should be worked out taking into consideration theneeded (high) quality of fine-fibre cotton. Salt-stableness, cold-stableness and fastripeningenable to alternate the crops and decrease the harvesting waste of diseasesand pests.Amalgamation of researchers of different fields of science and specialists atone highly equipped scientific centre would further the raise of such growths ofcotton, promote all – round tests of sorts, their primary seed-growing andreproduction, fibre tests at experimental weaving units, organization of collectionsof seeds from cotton hot-beds through the world and so on.New methods of elite and seed-growing activities should be worked out.51

Special elite seed-growing units and mini-cotton plants should be established by suchscientific centres.The reproduced seeds of one and the same sort of cotton taken from differentelit seed units located in different soil-climatic conditions should be mixed up.К.МаммедовВЛИЯНИЕ СЕЛЕКЦИИ И СЕМЕНОВОДСТВА НАУРОЖАЙНОСТЬ ХЛОПЧАТНИКАСовременные сорта хлопчатника должны быть урожайными до 70-80 ц/га, скороспелыми (90% сырца l-гo сорта), устойчивыми к засухе, болезням ивредителям. Игнорирование селекционерами современных достижениймолекулярной биологии, генетики растений и других наук приводит кизменению первоначальных качеств и скорому вырождению нового сорта.Для селекции необходимо разработать новую методику с упором навысокое качество тонкого волокна. Габитус компактного и урожайного куста сестественным предуборочным листоопадением должен отвечать требованияммеханизированного возделывания и уборки экологически чистого хлопка.Солевыносливость, холодостойкость и скороспелость позволят чередоватькультуры в полевом севообороте и снижать потери от болезней и вредителей.Объединение разнопрофильных учёных и специалистов в единоминформационно и технически оснащённом научном центре содействуетскорейшему достижению целей. Так, под полным контролем авторов должныпроводиться комплексные испытания сортов, их первичное семеноводство иразмножение, испытание волокна в опытно-экспериментальном ткацкомпроизводстве. Следует организовать коллекцию и сбор семян из мировых очаговпроисхождения хлопчатника, их испытание в фитотроне, биотроне и в поле свыделением полезных признаков и контролирующих их генов, разработатьусловия стабильного сохранения признаков при сорторазмещении, разработатьметоды гибридологического или иного переноса нужных генов и хромосом,методы химической и радиационной мутаций.Предлагается разработать и внедрить современные методы элитной исеменоводческой деятельности, для чего при каждом научном центре следуетоткрыть специализированное элитно-семеноводческое хозяйство и минихлопзавод.Размножаемые семена одинаковых сортов из находящихся вразличных почвенно-климатических условиях элитных семхозов предлагаетсясмешивать путём обмена и внутрисортовой гибридизации.52

O.Sцэьnow, N.TaэlakowPESTISIDLERI WE NITRAT DÖKÜNLERINI ULANMAKLYGYKADALAŞDYRMAKLYGYŇ UGURLARYOba hojalygyny dьэpgцter цzgertmek we tebigaty goramak baradakygцrkezmelerden ugur alyp, цsьmlikleri goramak meselesine aэratyn uly ьns berildiwe dьэpli ьэtgeşmeler girizildi. Oba hojalyk ekinleriniň zyýankeşlerine, kesellerine,haşal otlaryna garşy utgaşdyrylan göreş çäresi işlenilip, önümçilige üstünlikliornaşdyrylyp başlandy. Utgaşdyrylan göreş çäresiniň esasy maksady fitosanitarýagdaýy gowulandyrmak, zyýan berijileriň görnüşlerini, ýaýraýşyny öňündençaklamak, anyklamak, ekinlere ideg işlerini kämilleşdirmek, peýdaly mör-möjeklerinetijeli ulanmak, zyýankeşleriň ekinlere zyýan berip biljek derejelerini anyklamak weolaryň sany kesgitlenen derejeden geçensoň, himiki serişdeleri ylmy esasda, rejelipeýdalanmaklygy maksada laýyk hasap edýär [3]. Diýmek, has howply ýagdaýlardapestisidleri ulanmaklygyň hökmany zerurlygy ýüze çykýar. Şonuň üçin olary diňezerurlyk bolan, ýagny zyýankeşler hasyla howp salýan wagtynda, diňe ýüze çykanýerinde ulanmaly. Ulanylmazyndan öňürti olaryň daşky gurşawa edýän täsiri baradakyekotoksikologiki häsiýetleri öwrenilmelidir. Bu meselä seljerme berlende şeýlegörkezijilere aýratyn üns berilmelidir:– toprakda dargaman saklanyjylygy; toprak biotasyna edэдn tдsiri; toprakgatlaklarynda hereketlenişi; цsьmlik synalaryna tдsiri; gün şöhlesiniň täsirindedargaýşy; ösümlik önüminde toplanyşy; howada saklanyşy; suwda saklanyşy;uçujylygy, bugarman saklanyşy; adamlar we haэwanlar ьзin awulylygy; adam wehaýwan bedeninde toplanyşy.Şu görkezijileriň netijelerini jemläp, pestisidleri awulylyk derejeleri boýunça4 synpa (1 – az, 2 – orta, 3 – howply, 4 – örän howply) bölýärler. Şu seljermeleriňnetijesinde kärendeçilere, hünärmenlere mümkin boldugyça 1-2 synplara degişliaşakdaky serişdeleri ulanmaklyk maslahat berilýär:gowaзada raundap, fiэzilad, targa-super gerbisidlerini;bronotak, witawaks tohum awulaэanlaryny; talstar, desis, konfidorinsektisidlerini;dropp-ultra, finiş-defoliantlaryny;dдneli ekinlerde illoksan, topik, hussar gerbisidlerini; diwident, winnertohum awulanэanlaryny; tilt, granit, alto fungisidlerini; arriwo, bazudininsektisidlerini ulanmaly.Pestisidleriň ulanylyşynyň netijeliligini ýokarlandyrmak we daşky gurşawytämiz saklamak maksady bilen olaryň ulanylyşynyň kämilleşen ugurlary teklip edilýär.1. Pestisidleriň tiz dargaýan, ýokary netijeli, daşky gurşawa az täsir edýängörnüşlerini saýlamak.2. Olaryň saýlap täsir edýän, peýdaly mör-möjeklere zyýansyz görnüşleriniulanmak.3. Un, ergin görnüşlerinden başga digir-digir, aýrezol, kapsulaly görnüşlerinisaýlap almak.4. Tohumlary berk эapylэan tohum awulaэjy enjamlarda awulamak.53

5. Çäklendiriji (ulanylyş möçberi, wagty) şertleri doly talaba laýyk üpjünetmek.6. Pestisidler daşalanda, saklananda we ulanylanda ähli howpsuzlyk çärelerinidoly berjaý etmek.Oba hojalyk ekinlerinden gowy harytlyk hili bolan, ekologiki taýdan arassa,ýokary hasyl almak hem-de olaryň dürli kesellere durnuklylygyny artdyrmak üçinilkinji nobatda ekin ekiljek ýerlere ýerli we mineral dökünleri göwnejaý ulanyp,topragy ýokumly iýmit maddalary, esasan hem azot, fosfor we kaliý bilenbaýlaşdyrmak iň esasy çäreleriň biridir. Ekinleriň toprakdaky suw-iýmit düzgünitalaba laýyk berjaý edilen ýerlerde ösümlikde kökden we ýaprakdan (fotosintez)iýmitleniş ýokary depginde geçýär. Iýmit maddalary bilen doly üpjün edilenösümlikler az keselleýär. Oba hojalyk ekinlerinde duşýan keseller, esasan, iýmitýetmezçiliginde ýüze çykýar.Ähli oba hojalyk ekinleri ösüş döwrünin birinji ýarymynda, ýagnygögerenden gülleýänçä azody we fosfory, hasyl synalary emele gelýän döwri –fosfory we kalini has köp talap edýär. Şeýle-de, gök ekinlerden kelem, salat ýalyýapragy iýilýänler azody; sugundyr, kartoşka – kalini; pomidor – fosfory; hyýar –fosfory we kalini köp özleşdirýänligi bilen tapawutlanýar. Kelem kelle emelegetirýänçä azody, kelle emele getirýän döwri fosfory we kalini köp özleşdirýänbolsa, pomidor hasyla duranda azody we kalini köp özleşdirýär. Hyýar hem ösüşdöwrüniň birinji ýarymynda azody, fosfory köp özleşdirýän ekinlere degişlidir.Sogan soganlygy emele gelýänçä azody, soganlygyň emele gelýän we ösýän döwri– fosfory we kalini güýçli talap edýär. Bakja ekinleri-de ösüşiniň ilki döwri azodyfosfordan we kaliden köp özleşdirýär.Eger-de, ekinlere azodyň ýokarlandyrylan mukdary ýa-da diňe özi ulanylsa,onda azot organiki birleşmeleriň – aminokislotalaryň, beloklaryň düzümine girmekdenbasga-da, azot kislotasynyň duzlary – nitratlar görnüşinde ýaprakda, hasyldatoplanýar. Ösümligiň bedeninde nitratlar kadaly saklananda nitratreduktaza,nitritreduktaza fermentleriniň täsirinde ammiaga çenli dikelýär. Emele gelen ammiakdegidrogenaza fermentleriniň täsirinde ketokislotalara birlesip, aminokislotalary emelegetirýär. Nitratlaryň ammiaga çenli dikelmegi, aminokislotalaryň sintezlenmegi,esasan, ösümlikleriň kök ulgamynda, klubenlerde, köki miwelide geçýär. Ilkinji bolupglutamat, asparatdegidrogenaza fermentlerinin kömegi bilen glutamin we asparaginkislotalary sintezlenýär. Bu aminokislotalar gaýtadan aminirlenme ýoly bilenaminotransferaza fermentleriniň täsirinde beýleki aminokislotalary emele getirýär.Ösümlikde nitrat azody köp toplananda nitrat-, nitritreduktaza, glutamin-,asparaginsintetaza fermentleri degislilikde ammiagy we aminokislotalary emelegetirmäge ýetişmeýär. Şonuň üçin nitratlaryň dikeldilmedik bölegi ätiýaçlykgörnüşinde ýaprakda, hasylda toplanýar. Ýaprakda, hasylda toplanan nitratlarösümligiň özüne zäherli täsir etmeýär. Emma olar artykmaç mukdarda toplansalarmallara we adamlara uly zyýan ýetirmekleri mümkin [2, 4, 5].Haýwanlarda, adamlarda nitratlar garyn we aşgazan ulgamynda, garyn-içegeýollarynda nitritlere öwrülýär. Nitritler gan damarlaryna geçip, gemoglobiniňdüzümine girýär. Belli bolsy ýaly, gan ähli öýjüklere, dokumalara gemoglobine54

irleşen kislorody getirýär. Nitritler bolsa kislorod bilen öwrülişikli täsirleşmä girip,gemoglobinde kislorodyň ornuny tutýar we oksigemoglobin birleşmesini emelegetirýär. Şeýle-de, gemoglobine kislorod birleşende-de, aýrylanda-da onuňdüzümindäki demir iki walentliligini (Fe 2+ ) saklaýar. Kadaly ýagdaýda demir hemişeiki walentli bolýar. Nitritler gana geçende gemoglobini metgemoglobine çenliokislendirýär. Demir iki walentli ýagdaýyndan üýtgäp, üç walentli görnüşe öwrülýär(Fe 2+ → Fe 3+ ). Şu ýagdaýda ganyň gyzyl reňki goňur reňke geçýär. Metgemoglobinözüne kislorody birleşdirip bilmeýär. Netijede, ganyň iň esasy wezipeleriniň biribolan – kislorody bütin bedeniň hemme ýerine geçirijilik wezipesinden mahrumbolýar. Bedende kadaly dem alyş bozulýar. Nitratlar bedende nitritlerden başga-da,nitrozamidler, nitrozaminler ýaly bedene güýçli we örän ýaramsyz täsir edýän, jynsyöýjüklerde mutasion özgerişleri geçirýän birleşmeleri-de emele getirýär. Bumaddalaryň täsirinde dogabitdi keseller, ýürek-gan damarlary, öýkeni keselli çagalardünýä inýärler. Şeýle-de, sarylama, akganlylyk, azganlylyk, demgysma, zeperli çişler(rak) ýaly howply keselleriň döremegine sebäp bolup bilýär. Şular ýaly howplykesellerden goranmak üçin dökünleri, aýratyn-da azot dökünlerini ylmy esasnamalarasalgylanyp, dogry ulanmak maslahat berilýär.Dürli ylmy maglumatlar boýunça mallaryň ot-iýminde gury maddanyňhasabyna nitratlaryň saklanyşy 0,1-0,4 göterimden geçmeli däldir. Eger şugörkezijiden nitratlaryň mukdary köp toplansa, onda ol ot-iým mallar üçin zäherlihasaplanýar. Görkezilen mukdaryň tapawudynyň köp bolmagy otuň mukdaryna, otuňwe mallaryň görnüşine bagly bolýar.Garassyz, baky Bitarap Türkmenistanda azyk howpsuzlygy doly üpjün edildi.Ýurdumyz öz öndürýän gallasy bilen ilatymyzy bolelin ekleýär. Häzirki döwürdeazyklyk önümleri bol öndürmek bilen bir hatarda, ýokary hil sypaty bolan azyk weot-iým önümlerini öndürmek meselesi aýratyn uly orun tutýar. Belli bolşy ýaly,öndürilýän oba hojalyk önümleriniň hiline zyýanly mör-möjeklere, ekinleriňkesellerine garşy ulanylýan dürli awuly pestisidler hem-de azot dökünleriniň nädogryulanylmagy nitratlaryň artykmaç toplanmagyna düýpli täsir edýär. Şeýle ýagdaýda otiýmwe azyk önümlerinde nähili ýol bilen nitratlaryň we pestisidleriň saklanyşynyazaldyp ýa-da öňüni alyp, ekologiki taýdan arassa gowy hilli önümi öndürmeli diýensorag ýüze çykýar. Bu soraga gysgaça şeýle jogap hem bermek bolar, ýagny azotdökünlerini, pestisidleri ylmy esasda dogry ulanmaly.Ýurdumyzyň toprak-howa şertinde mineral dökünlerden ekologiki arassa hasylalmak üçin gök we bakja ekinlerine diňe mineral dökünleri ulanman, olary ýerlidökünler bilen utgaşdyryp ulanmak maslahat berilýär. Bu ekinlerde nitratlaryňsaklanyşyny düýpli azaltmak üçin güýz sürüminiň öň ýany ýere fosfor dökünleri bilengektara 20-30 tonna ýarym çüýrän dersi ýa-da ýerli dürüşde döküni ulanmaly.Ýurdumyzda millionlap tonna galla öndürilýär we bugdaýyň hasylyýygnalandan soň, ekin meýdanlarynda ummasyz köp mukdarda saman galýar. Şolsamany kagyz senagaty, ot-iým üçin ulanmakdan başga-da 3:1 gatnaşygynda dersegoşup hem-de bu garyndynyň her bir tonnasyna 10 kilogram ammiak selitrasyny we20 kilogram superfosfaty garyp, 3-4 aý çygly we ýapyk ýerde çüýredilende garamallaryň dersinden hem güýçli dürüşde dökün alynýar. Eger gara mallaryň dersiniň55

1 tonnasynda ortaça 5 kilogram azot, 1,5-2 kilogram fosfor we 4-5 kilogram kaliýsaklanýan bolsa, dürüşde döküninde azodyň mukdary 8 kilogram, fosforyňky 3 wekaliniňki 6 kilograma çenli ýokarlanýar. Häzir ýurdumyzyň medeni sebitlerindebakylýan mallardan 12 million tonna golaý ders almak mümkinçiligi bar bolsa, ondan15-16 million tonna dürüşde dökün öndürmäge mümkinçilik döreýär. Her ýylda 1gektar meýdanyň hasabyna 30 tonnadan ulanylanda-da, her ýylda 500 müň gektarýeri gurplandyryp, mineral dökünleriň ulanylýan möçberini ortaça 1,5 esse azaltmakboljak. Ders, aýratynam, güýçlendirilen dürüşde döküni ýokary hil sypaty bolanekologiki taýdan arassa hasylyň iň elýeterli we arzan çeşmesidir.Biziň geçiren tejribelerimize görä, diňe mineral dökünler ulanylan ýerlerden50 sentnere çenli galla we pagta hasyly alynýan bolsa, mineral dökünleriň azaldylanmöçberinde 30-40 tonna dürüşde dökün berlende gowaçanyň we bugdaýyňhasyllylygy 60 sentnerden-de geçýär. Gawunyň Garrygyz sortunyň hasyllylygy 350sentnere ýetýär. Düzümindaky gantlylyk 17-18 göterim bolup, nitratlaryň saklanyşydarugsat edilen çäkden ýokary geçmeýar.Ýerli, organiki dökünleriň has amatlysy gyzyl kaliforniýa gurçugynyň öndürýänbiogumysydyr. Ekin meýdanynyň her gektaryna 30 tonna ders ulanylýan bolsa,biogumusyň 1 tonnasy ýeterlikdir. Gök-bakja ekinleriniň her düýbüne 500-600 g, miwelibaglaryň nahallaryna 800-900 g biogumus berilse, hasyllylyk 1,5-2 esse ýokarlanýar.Biogumusy ýyladyşhanalarda ulanmak has-da amatly. Sebäbi ýapyk şertde ders ulanylsa,ondan bölünip çykýan merkaptan gazlary işleýänler üçin zyýanlydyr. Şonuň üçinýyladyşhanalarda zyýankeşlere garşy pestisidleri az ulanyp, peýdaly mör-möjekleri(altyngözlije, fitoseýulus) we biogumusy ulanmak örän ähmiýetlidir.Hasylda nitratlaryň saklanyşyny azaltmagyň ýene bir has täsirli çäresi – azot,fosfor, kaliý dökünlerini 1,0 : 0,7 : 0,3 gatnaşykda ulanmakdyr, ýagny ýere dökülen her56

100 kilogram azoda 70 kilogram fosfor we 30 kilogram kaliý döküni berilmelidir.Şeýle-de, gök-bakja ekinlerine azot dökünleri, esasan, ekinler hasyla durýança – gülläpbaşlaýança ulanylmalydyr. Geçirilen barlaglara, tejribelere görä, gök-bakja ekinleriniňhasylynyň ýygnalmagyna 35-40 gün galandan soň, azot dökünlerini ulanmak gowynetije bermeýär. Onuň esasy sebäbi-de hasylda nitratlar artykmaç toplanyp başlaýar.Dökünler dogry gatnaşykda sazlaşdyrylyp ulanylanda ösümlik keselleri az ýüzeçykýar. Hasylyň hili has gowulanýar, gök-bakja ekinlerinde gantlaryň, witaminleriň,kartoşkada krahmalyň, şugundyrda gandyň, bugdaýda belogyň, kleýkowinanyňtoplanyşy ýokarlanýar. Gowaçada pagtanyň çykymy, süýümiň berkligi, uzynlygyartyp, hojalyk-tehnologiki sypatlary düýpli gowulanýar.Hormatly babadaýhanlarymyza ekerançylykda uly üstünlikleri gazanmak,ekologiki taýdan arassa, ýokary hasyly öndürmek üçin ösümlikleri kesellerden, haşalotlardan, zyýan beriji mör-möjeklerden gorap saklamak, dökünleri ylmy esasda dogryulanmak barada beýan edilen maglumatlary öz iş tejribelerinde peýdalanmaklarynymaslahat berýäris.S.A.Nyэazow adyndakyTьrkmen oba hojalyk uniwersitetiKabul edilen wagty2007-nji ýylyňGurbansoltan aýynyň 3-iEDEBIЭAT1. Врочинский К.К., Маковский В.Н. Применение пестицидов и охранаокружающей среды. – Киев, 1979.2. Измаилов С.А. Азотный обмен в растениях. – М.: Наука, 1976. C. 210.3. Союнов О. Вопросы защиты растений от вредителей и болезней //Проблемы освоения пустынь. 1998. №6.4. Taýlakow N., Kürşenowa A. Ösümlikleriň iýmitlenişiniň diagnostikasy. –Aşgabat, 1995. 35 s.5. Ягодин Б.А., Смирнов П.М., Петербургский А.Б. и др. Агрохимия. – М.:Агропромиздат, 1989. C. 639.O.Soyunov, N.TaylakovWAYS OF OPTIMIZATION OF PESTICIDES AND NITRATEFERTILIZERS APPLICATIONThe article concerns pesticides application in the system of integrated methodof combating pests, diseases and wllds of agricultural crops. The main purpose ofthis ecologically pure method is to improve phitosanitary condition of fields undercrops, scientifically based application of bioagents and rational use of selective57

pesticides, paying attention to their ecotoxicologic parameters. Thus, pesticides of 1-2 grades of danger are recommended for use. They quickly decompose into naturalcomponents, have good results in decreasing the number of pests and do not bringto ecologic disbalance in agribiocenosis.As the result of their long-term investigation the authors of the article proposedifferential application of nitrate fertilizers, taking into consideration the types ofcrops and ecological condition. Monitorial investigation of nitrates accumulation inthe body of a person and animal showed that nitrates turn into nitrites under theinfluence of ferments; after that nitrites affect gemoglobin. The authors of the articlepropose scientifically – based application of organic – mineral fertilizers. Methodsof preparation of ecologically pure compost fertilizers are given.О.Союнов, Н.ТайлаковПУТИ ОПТИМИЗАЦИИ ПРИМЕНЕНИЯ ПЕСТИЦИДОВ ИНИТРАТНЫХ УДОБРЕНИЙВ работе рекомендуется применение пестицидов в системеинтегрированного метода борьбы с вредителями, болезнями и сорнякамисельскохозяйственных культур. Цель данного экологически чистого методазаключается в улучшении фитосанитарного состояния посевных полей, научнообоснованноеприменение биоагентов на местах вспышки вредителей,рациональное применение селективных пестицидов. При применениипестицидов следует обратить внимание на экотоксикологические их параметры.Рекомендуется применение лишь пестицидов относящихся к 1-2 классуопасности, которые быстро разлагаются на компоненты природной среды идают желаемые эффекты в снижении численности вредителей, не разрушаяэкологического равновесия в агробиоценозах.В результате многолетних исследований авторы рекомендуютдифференцированное применение нитратных удобрений с учетом видов культури экологической обстановки. Мониторинговое исследование кумуляциинитратов в организме человека и животных, поступающих с продуктамипитания, показало, что нитраты под действием ферментов превращаются внитриты, которые ингибируют действия гемоглобина. Авторы статьипредлагают научно-обоснованное применение органо-минеральных удобренийпо агрорекомендации. Описаны методы приготовления и примененияэкологически чистых компостных удобрений.58

TÜRKMENISTANDA YLYM WE TEHNIKAНАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕSCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN№2 2007M.Ş.Täşliýew, D.S.Ragimowa, Wl.S.Sibirýow, A.O.ÇaryýewaKÖPETDAG ETEK EPINIŇ WE BOKURDAK MONOKLINALYNYŇGÜNDOGARYNDA ÝURA ÇÖKÜNDILERINIŇ LITOLOGIKIAÝRATYNLYKLARY WE GALYŇLYKLARYTuran plitasynyň günortasynda ýerleşýän ýura çökündileri we öz litologikialamatlary boýunça olara golaý bolan galyň bolmadyk ret gatlaklyklary özbaşdaknebitgazly gatyny düzýär. Häzirki wagtda olar bu sebitde nebitgaz gözleg işleriniňesasy ýerleri bolup, olaryň stratifikasiýasyny, jisim düzümini we galyňlyklarynyöwrenmekligiň diňe bir uly ylmy ähmiýetiniň däl-de, amaly ähmiýetiniň hemboljakdygyny görkezýär.Bokurdak monoklinalynyň we Köpetdag etek epiniň gündogar sebitleriniňçäklerinde ýura çökündi formasiýalar doly stratigrafiki göwrümde buraw işleri bilendiňe bir geologiýa-gözleg meýdançada – Gubaçägede açyldy [4].Soňky agzalan meýdança, Köpetdag etek epiniň demirgazyk ýapysynda,Bokurdak monoklinalynyň has golaýynda ýerleşýär. Gubaçäge meýdançasynda bazalret-aşaky ýura formasiýasy, has dogrusy, ýokarky paleozoý-trias aralyk toplumynyňgyzyl reňkli wulkanogen çökündi jynslaryndan dörän, onçakly galyň bolmadyk (40 mtöweregi) tozma gabygynyň görnüşinde bildirýär. Bu meýdanda tozma gabygygaýtadan çöken bolmagy mümkin. Oýukly fundament çykydynyň çäkliginde ýerleşýänBokurdak meýdançasynda onuň ýoklugy [2], bazal formasiýanyň galyňlygy Köpetdaggeosinklinalyna tarap ösjekdigini görkezýär.Ret-aşaky ýura bazal formasiýada ýa-da has gadymy ýokarky paleozoý-triasdüzümlerinde, Gubaçäge we Bokurdak meýdançalarynda buraw işleri bilen ýüzeçykarylan orta ýura terrigen kömürli formasiýa gorply ýerleşýär. Bu formasiýanyňüstünde, esasan, oksford ýaşly karbonat formasiýasy ýerleşýär. Soňky agzalanformasiýa Bokurdak monoklinalynyň demirgazygynda we Merkezi Garagumgümmeziniň sebitlerinde ýuwaş-ýuwaşdan oňat ýaýlaňlanan karbonat-terrigenformasiýasy bilen çalyşýar. Has demirgazykda kelloweý-oksfordyň terrigenformasiýasy ýerleşýär. Seredilýän meýdanlarynyň köp böleginde kimerij-titonçökündileri duzly sulfat-karbonat düzüminden durýar; sebitiň gündogar çetinde olewaporit formasiýasyna lateral geçýär [1].Köp ýyllaryň dowamynda W.N.Melihow we Wl.S.Sibirýow, çuň guýularyňkarotaž diagrammalaryna analiz berdiler we kesimleriň nebitgazgeologiki bölünmesiniişläp düzdüler. Öwrenilýän sebitiň ýura kesimleriniň stratifikasiýasy hem-dekorrelýasiýasy üçin olaryň alan netijeleriniň uly ähmiýeti bar.59

W.N.Melihowyň we Wl.S.Sibirýowyň 1988-nji ýylda işläp düzen we soňra azowlaküýtgeşmeler we goşmaçalar girizilen ýokarky ýura we aşaky melçökündileriniň nebitgaz-geologiki kesimleriniň bölünişiniň shemasyna laýyklykda [5],ýura çökündileriniň kesimi nebitgaz-geologiki bölünende şu aşakdaky, ýagny aşakyýura (J 1), aalen-baýos (J 2a-b), bat (J 2bt), kelloweý (J 2k), duzaşagy oksford (J 3o),sulfat-karbonat geçiş (J 3o 23-km 1), duzly kimerij (J 3km) we duzýokary titon (J 3t)gatlaklyklara bölünýär. Şeýle bölünmäni esas edinip, stratigrafiki aspektdegatlaklyklary erkin peýdalanmak termini hökmünde garamak bolar. Şunlukda,Gubadagda we Merkezi Köpetdagda ýerüsti açyklyklarda oksfordyň we kimerijiňgaltaşýan sulfat-karbonat geçiş gatlaklyklarynyň çökündilerini umumy geologikiaýratynlyklary boýunça, kimerij mertebesine doly degişli etmek mümkin.Bokurdak monoklinalynyň, Köpetdag etek epininiň we Murgap çöketliginiňsepleşýän etraplarynyň ýura çökündileriniň biostratigrafiki öwrenilişiniň häzirkiderejesinde ýokarda garalan nebitgaz-geologiki bölümleriniň hemmesini umumystratigrafiki şkalanyň esasy stratigrafiki bölümlerine (stratonlara) ýaş boýunça bellibir derejede baglanyşdyrmak bolar. Şonuň üçin, bu ýerde alnan mertebe serhetleribelli bir derejede gipotetikidir.Indi, ýokarky paleozoý-trias çökündileriniň ýura sistemasyny düşeýän dagjynslaryndan başlap, berrias-walanžiniň aşaky gorizontlary bilen gutaryp, öwrenilýänstratonlaryň litologiki sypatyna we galyňlygyna ýüzleneliň.Ýokarky paleozoý-trias çökündiler. Bu gatlaklaryň öwrenilýän sebitindeBokurdak, Gubaçäge, Günbatar Şorbogaz, Şordepe we Gündogar Sarahsmeýdançalarynda ýura gatlaklarynyň aşagynda burawlamak arkaly açyldy.Ýokary paleozoýdan gadymky fundamentiniň üstüni iň täze tektonikibölünişiniň shemasyna laýyklykda, Merkezi Türkmenistanyň Günortasynda Çirli–Kazy we Günorta–Garagum uly massiwleri synlanýar [2]. Bu massiwlersubmeridional oriýentirlenen Yzgant–Gäzli giň çöketligi bilen bölünen. Günorta–Garagum massiwiniň we Kaka–Mäne çöketliginiň sepleşmesi uly tektoniki ýaryklarulgamy boýunça geçýär. Bu ýaryklar ulgamy Bokurdak–Tejen zolagyny düzýär. Buzolak tektoniki aktiwleşen. Oňa fundamentiň Oýukly, Sengerli we Garajaowlakçykytlary sepleşýär. Bu ýere çökündi örtüginde, antiklinal belentliginiň Kümmet–Garajaoglak zolagy gabat gelýär.Burawlamagyň maglumatlaryna görä, Bokurdak meýdançasynda aalen-baýosçökündileriniň gös-göni aşagynda orta, seýrek halatlarda esasy ýa-da turşy düzümliwulkanogen-çökündileri we hut wulkanogen jynsly gatlaklyk ýatyr. Çal we ala reňklipsammit we psammit-psefit tuflar agdyklyk edýär. Olar gatlaklygyň ýokarkyböleginde esasy effuziwler bilen, ýagny galyňlygy 15 m bolan gögümtil çal andezitporfiritler bilen örtülýär (1-nji tablisa).Gubaçäge meýdançasynyň 2-nji guýusynda, 4950–4986 m çuňlukdan ýokarkypaleozoý-trias çökündilerinden görnükli kern nusgalar alyndy. Burawlanyp açylançökündiler goňrumtyl-mele wulkanogen-çökündilerden (wulkanomikt konglomeratlar,60

tufolawlar, tufogen brekçileri) we gyzyl reňkli toýunly alewrolitlerden hem-deargillitlerden ybaratdyr.Gubaçägeden alnan kern nusgalaryny petrografiki barlagdan jikme-jik geçirenN.Ç.Mawyýewiň alan netijesine görä, bu çökündiler gadymy wulkanyň ýapgytjynslary we onuň delýuwial fassiasy bolmaly. Onuň pikiriçe, wulkan andezitli, bazaltandezitliwe riolit düzümli lawalary we tufolawly jisimleri çykaran bolmaly. Emelegelen dag jynslarynyň dargamaklary wulkanomikt ownan jynslara öwrülen brekçi weçagyl-galka materiallarynyň çökmegine getiripdir. Ýokarda ýatlanylyp geçilen gadymygyzyl reňkli alewrolitler we argillitler hem wulkaniki sebitiň çökündi jisimlerinedegişlidir.Eger Turan plitasynyň günortasyndaky çökündi platforma örtügini düşeýänaralyk toplum (kompleks) emele gelende wulkaniki işjeňlik perm we triasdöwürlerine gabat gelýändigi göz öňünde tutulsa, onda Gubaçäge meýdançasyndaaçylan gyzyl reňkli jisimler hem perm-trias çökündilere degişlidir diýip hasap edipbolar. Goňşy Bokurdak meýdançasynda 1-nji guýuda açylan wulkanogen-çökündigatlaklygynyň hem şol döwürde dörän bolmagy ähtimal.Köpetdag etek epiniň günorta-gündogaryndaky we Mäne–Çäçe muldasyndaky,takmynan trias ýaşly wulkanogen çökündi gatlaklary oksfordyň karbonatçökündileriniň gös-göni aşagynda açylypdy. Günbatar Şorbogaz meýdançasynyň 1-njiguýusynda we Şordepe meýdançasynyň 1-nji guýusy burawlananda, oksford O5nebitgaz gorizontynyň aşagynda 5000–5142 m çuňlukda şlam nusgalyklary alyndy. Olnusgalyklar M.S.Žmud tarapyndan turşy hem-de orta düzümli tuflaryň wetufolawlaryň ownuklary diýlip kesgitlenildi. Şeýlelik bilen, bu sebitde giatus (ýagnykesimde çökündileriň bolmazlygy) irki we orta ýuranyň hemmesine degişli bolupbiler.Galyňlygy onçakly uly bolmadyk (46 m) gyzyl reňkli perm-trias çökündileriSarahs çuňluk ýaryk zolagynyň oksfordynyň aşagyndan hem açyldy. Bu ýeriňGündogar Sarahs meýdançasynyň 1-nji guýusynda ol çökündileriň üsti 4890 mçuňlugy burawlanyp ýetildi. Bu guýynyň 268 m altitudasy hasaba alnanda permotriasyňüsti şu ýerde – 4622 m çuňlukda ýerleşýär (3-nji tablisa).Ret-aşaky ýura çökündileri. Gubaçäge meýdançasynyň 2-nji guýusynda triasçökündileriniň üstünde galyňlygy 40 m bolan jyns petdesi gorply ýatyr. Bu petdänibiz ýa tozma gabygy, ýa-da onuň gaýtadan çökmeginiň önümi diýip hasap edýäris.Bu çökündi petdäniň stratifisirlenmegiň netijesinde soňky çaklama degişli bolmagyhas ahmal. Muny 4910–4950 m aralykdaky standart we radioaktiw karotaža esaslanypaýdyp bolýar. Esasan alewrolitlerden we argillitlerden ybarat bolan bu petdäniň retaşakyýura ýaşy Türkmenistanyň açyk sebitleriniň çökündilerine meňzeşdirilmekesasynda kesgitlenilýär.Aalen – baýos çökündileri. Garalýan ýerleriň çäklerinde orta ýuragatlaklarynyň aşaky bölegini düzýän bu çökündileriň üsti burawlamak bilen Gubaçäge(2-nji guýuda 4762 m çuňlukda), Bokurdak (3816 m çuňlukda) we Deňlimeýdançalarynda (2-nji guýuda 3580 m çuňlukda) açyldy. Doly galyňlykda61

1-nji tablisa62Bokurdak strukturalar toplumynda, Gäwersdagda we Murgap çöketliginde ýerleşýän çuň guýulardaýura çökündileriniň stratigrafiki bölünmesi we galyňlygyBellik:Al – guýynyň altitudasy, m;D – guýynyň düýbi ýa-da senagat-geofiziki zondlaşdyrmanyň çuňlugy, m;E – guýudaky stratigrafik bölümiň (stratonyň) etekdäki ýatyşynyň çuňlugynyň belligi, m;G – stratonyň umumy galyňlygy, m;A – stratonyň açylan doly däl galyňlygy, m. Guýuda iň gadymy açylan stratigrafiki bölüminiň doly däl galyňlygyny görkezýär. Bu ýagdaýda “E” sütüninde çyzykgoýulýar, sebäbi stratonyň etegi açylmandyr;Gt – giatus (lat. hiatus – deşik, bolmazlyk). Çökündi emele gelmeginiň arasy üzülmekliginiň ýa-da onuň soňky doly köwülmesiniň netijesinde geologik kesimindestratonyň ýoklugyny görkezýär;* – Gäwersdagda Zireköw meýdançanyň 1-nji guýusynda üste süýşmäniň ýokary blogunda doly açylmadyk oksford çökündileriniň aşaky çäkliginiň çuňlugygörkezilen; aşakda düýpli ýatyşdaky eoseniň toýun-karbonat çökündileri ýerleşýär.

urawlanyp, olar diňe iki meýdançada, ýagny Gubaçägede we Bokurdakda(degişlilikde, 113 we 114 m) geçildi. Deňli meýdançasynda burawlamak bilen buçökündileriň diňe ýokarky 30 metri geçildi (1-nji tablisa). Demirgazyga tarap,öwrenilýän meýdanyň çäginiň daşynda, Humly meýdançasynyň 1-nji guýusyndaaalen-baýos çökündileriniň doly galyňlygy eýýäm 184 metre çenli artýar. Buçökündileriň kesiminiň düýbünde gorpuň barlygy çaklanylýar. Çökündiler kömürlenenösümlik galyndylary bilen baýlaşan çal reňkli dykyz terrigen jisimlerden düzülen. Buýerde alewrolitler, çäge daşlar (seýrek däl ýagdaýlarda hekliräk) we goýy-çalargillitler gezekleşýär. Çökündiler “çalt” fassial çalyşmalara ýykgyn edýär.Submeridional ugruny synlanyňda Bokurdak–Tejen ýaryk zolagyň merkezdäkigadymy çökündileriniň granulometriki düzüminiň gowşak bildirýän gödekleşmekligi,ondan daşlykda bolsa kesimleriň toýunlylygynyň belli bir ýokarlanmagy bildirýär.Bat çökündileri. Bat mertebäniň çökündileri burawlamak arkaly dolygalyňlykda Gubaçäge, Bokurdak we Deňli meýdançalarynda açyldy. Öwrenilýänsebitiň galan meýdançalarynda olar, Gündogar Sarahs meýdançasynda bolşy ýaly, ýaçuň ýatandyklary sebäpli burawlanyp ýetilmedi, ýa-da kesimde ýok.Kerniň nusgalyklaryndan hem-de standart we radioaktiw karotažyňdiagrammalaryndan çen tutsaň, bat çökündileri gatlaşýan çal reňkli gabaraly çägedaşlardan, alewrolitlerden we argillitlerden, kähalatlarda argillitleriň ýukajykgatjagazlary bilen çal mikrodäneli hek daşlardan ybarat. Bu çökündileriň galyňlygyGubaçägäniň 2-nji guýusynda 35 m, Bokurdagyň 1-nji guýusynda bolsa 56 metredeň. Demirgazyga tarap, ýagny Deňli meýdançasynyň 2-nji guýusynda ol 101 m-e,Humly meýdançasynyň 1-nji guýusynda bolsa 177 m çenli artýar.Kelloweý çökündileri. Bu çökündiler doly galyňlykda bat gatlaklaryň açylanmeýdançalarynda, burawlamak arkaly açyldy. Emma olardan tapawutlylykda,Gündogar Kümmet, Günbatar Garajaowlak, Tejen, Günbatar Şorbogaz, Keseýap weGünbatar Şatlyk meýdançalarynda çuň guýular bilen bölekleýin geçildi.Geologik kesimleriň kelloweý çökündilerinde köplenç goýy-çal, gara ýakynargillitleriň petdeleri agdyklyk edýär. Olar çal reňkli alewrolitler (köplenç, maýdadäneli, kähalatlarda toýunly ýa-da hekliräk), çäge daşlar, mergeller we hek daşlary(bular hem, köplenç toýunly) bilen gat-gat görnüşinde gelýär. Hek daşlarynyňarasynda mikrodäneli görnüşleri artykmaç gelýär; seýrek halatlarda olaryň organogendetritlitotipleri duşýar.K1, K2, K3, we K4 gorizontlaryny öz içine alýan kelloweý gatlaklygynyňumumy galyňlygy günortada, Gubaçäge meýdançasynda, 60–65 m aralygynda bolup,Bokurdak meýdançasynda 120 m, Deňli meýdançasynda bolsa 151 m çenli ulalýar.Humly meýdançasynyň 1-nji guýusynda ol ýene-de az-owlak peselip, 104 m bolýar.Bar bolan maglumatlardan görnüşi ýaly, şeýle galyňlyk Mäne–Çäçe muldasynda-dabolup biler. Gündogar Sarahsyň meýdançasynda olaryň kesimde ýok bolmaklaryahmal. Günbatar Şatlykda olaryň doly açylmadyk galyňlygy 130 m.Oksford çökündileri. Kesimiň bu böleginde köplenç halatlarda toýunly ýadadolomitizirlenen, hek daşynyň iri petdeleri, ýa-da dolomitleriň, argillitleriň we63

alewrolitleriň gatlary we petdeleri duşýar. Kerniň bar bolan nusgalyklaryna görä, hekdaşynyň arasynda mikrodäneli görnüşleri agdyklyk edýär. Oksfordyň ýokarkyçäkliginiň golaýyndaky ol gorizontda kähalatlarda angidrit gatlagy bar. Bu ýeriň käbirkesimlerinde dolomitleriň ýa-da dolomitleşen hek daşlarynyň bardyklary hembildirýär. Süýt-ak angidritlerden beýleki jisimleriniň hemmesiniň reňki çal.Gubaçäge meýdançasyndaky oksford çökündileriniň galyňlygy 184–187 m.Bokurdak meýdançasynyň 1-nji direg guýusynda ol 160 m. Demirgazyga tarap, Deňlimeýdançasynyň 2-nji guýusynda bu san täzeden ýokarlanyp, 181 m ýetýär. Emma,bu zolakdan Merkezi–Garagum gümmezine tarap daşlaşdygyça (meselem, Humlymeýdançasynyň 1-nji guýusy) garalýan çökündiler 144 m çenli ýukalýar. Humlyň1-nji guýusynyň Bokurdagyň 1-nji guýusyndan 135 km daşlykdadygyny bellemekgerek.Bokurdak–Oýukly gurluş-struktura toplumyndan günorta-gündogar tarapaoksfordyň galyňlygy gitdigiçe artýar. Meselem, Gündogar Kümmet meýdançasynyň4-nji guýusynda oksford çökündileriniň doly galyňlygy eýýäm 373 m. Takmynan,şunuň ýaly galyňlyk (367 m) Günbatar–Garajaowlak meýdançasynyň 10-njyguýusynda-da ýüze çykaryldy.Gyzylbaýrak, Saryja, Godin we beýleki meýdançalarda duzetek oksfordgatlaklyga burawlanyp ýetilmedi ýa-da ol gatlaklyk doly açylmady. Işanbeýikmeýdançasynyň 2-nji guýusynda (guýynyň düýbi O5 gorizontda ýerleşýär) oksfordçökündileriniň doly açylmadyk galyňlygy 290 m (2-nji tablisa). Tejen meýdançasynyň5100 m düýpli 9-njy çuň guýusynda oksfordyň doly galyňlygy 396 m boldy.Gündogar Sarahs meýdançasynda oksford çökündileri perm-trias gatlaryň üstündegorply ýatýar; bu ýerde olaryň galyňlygy bolsa has artyp, 450 m ýetýär. Öwrenilýänsebitiň beýleki strukturalarynda oksford çökündileri bölekleýin burawlanyp barlanyldy(1, 3-nji tablisalar).Kimerij-titon çökündileri. W.N.Melihowyň we Wl.S.Sibirýowyň [5] ýokarkyýuranyň we aşaky meliň kesimlerini nebitgaz-geologiki bölümlere bölmek shemasynalaýyklykda, duzaşaky oksford nebitgazly gatlaklygyň ýokarsynda ýene-de üç gatlaklykbolup, ýura kesimi tamamlanýar.Sulfat-karbonat geçiş gatlaklyk garalýan sebitde agdyklyk edýän çal reňklidolomitleriň we angidritli hek daşyň, argillitleriň we seýrek halatlarda, alewrolitleriňgat-gatlyklary görnüşinde bolýar. Duzly gatlaklyk günbatarky kesimlerde ýa-ha ýok(meselem, Gubaçäge meýdançasynda), ýa-da toýunlaşan dolomitleriň ýa-da ak dykyzaralyk däneli angidritleriň 10–12 m galyňlykdaky bir petde görnüşinde bildirýär.Gündogara tarap duzly gatlaklygyň galyňlygy çalt artýar we Murgap çöketliginiňgünbatarynda ol 370 m-den hem geçýär. Ýylan meýdançasynda ol eýýäm 523 mýetýär. Şeýle bolanda angidritler galit duzlar bilen fasial çalyşýar. Duzýokary titongatlaklyk çäge daşlar, alewrolitler, kähalatlarda gyzylreňkli, argillitler we ýuka gatlyseýrek angidritler bilen gat-gatlaşan çal reňkli dolomitleriň we hek daşlarynyňagdyklyk etmekleri görnüşinde häsiýetlenýär. Käbir meýdançalarda (Deňli, Çäçe webeýlekiler) bu gatlaklyk kesimlerden “ýitýär”.64

Kümmet–Garajaowlak gümmezler toplumynda we oňa sepleşýän demirgazyk çäkliklerde ýerleşýänçuň guýularda ýura çökündileriniň stratigrafiki bölünmesi we galyňlygyMäne–Çäçe çöketliginde we onuň golaýyndaky çäkliklerde ýerleşýän çuň guýularda ýuraçökündileriniň stratigrafiki bölünmesi we galyňlygy2-nji tablisa3-nji tablisa65

Kimerij-titon çökündileriň umumy aýratynlygy – aralyk karbonat dagjynslarynyň görnüşleriniň köplügidir (dolomitli hek daşlary we hekli dolomitler,kähalatlarda çägeli alewritli) we olarda angidrit gatançlaryň barlygyndadyr.Fundamentiň Oýukly çykydynda kimerij-titon çökündileriniň galyňlygygünortadan demirgazyga tarap Gubaçäge meýdançasynda 132–144 m-den Bokurdakda76 m, Deňlide bolsa 56 m çenli peselýär (1-nji tablisa). Humly meýdançasynda buçökündiler, mel döwründen öň dörän gorpuň netijesinde, ýura kesiminde ýok.Kümmet meýdançasynda (7-nji guýuda) olaryň galyňlygy 205 m, GündogarKümmetde (4-nji guýuda) – 259 m. Garajaowlak ojagynda olaryň galyňlygy 187 mden (13-nji guýuda) 334 m çenli (7-nji guýuda) aralykda bolýar (2-nji tablisa).Sarahsyň gazly etrabynda bu san 230–330 m aralykda (3-nji tablisa). Işanbeýikmeýdançasynda kemerij-titonyň galyňlygy 603 m deň (2-nji guýuda), GünbatarŞatlykda – 676 m (47-nji guýuda), Gündogar Şatlykda – 766 m (49-njy guýuda).Ýylan meýdançasynyň 6-njy guýusynda seredilýän görkeziji 986 m çenli ýokarlanýar.Bu ýerde belläp geçmeli zat, Köpetdagda, Gäwersdag antiklinalynda bu san Murgapçöketligine degişli sandan göz-görtele pes bolup, Zirekow meýdançasynyň 1-njiguýusynda 596 m deňdir.Berrias-walanžin çökündileri ýura gatlaklarynyň üstünde sebitleýin gorplyýatýar we hemme ýerde çelpek ýa-da ojarly pagsalaryň eteginiň belleýji toýungorizontyndan başlanýar. Agzalan pagsalaryň birinjisi Merkezi Garagum gümmezinde,Bokurdak monoklinalynyň hem-de Köpetdag etek epiniň Günbatar we merkezisebitlerinde ýerleşýär. Ol Kümmet–Garajaowlak struktura toplumdan başlap,Gündogar tarapa ojarly (sandykgaçy) pagsasy bilen, Türkmenistanyň gündogar çetindebolsa – almyrat pagsasy bilen çalyşýar.Çelpek pagsasy garalýan sebitde çal reňkli dykyzlanan hekleşen toýunlardan,alewrolitlerden, çäge daşlardan we maýda kristal hek daşlaryndan düzülen.Litostratigrafiki nukdaýnazardan bu pagsa, köplenç, üç bölümden gurlan bolup, onuňaşaky we ýokarky böleklerinde terrigen jisimleri, orta böleginde bolsa karbonatjisimleri agdyklyk edýär. Gubaçäge meýdançasynda bu çökündileriň galyňlygy 118–136 m. Bokurdak meýdançasynda, ýagny Oýukly fundament çykydynda, ol 104 mçenli azalýar we şu galyňlykda Deňli meýdançasynda-da saklanýar (1-nji tablisa).Sebitiň gündogarynda berrias-walanžiniň (ojarly pagsanyň) galyňlygy 103–128 maralykda. Ojarly pagsanyň kesiminde, çelpek pagsadan tapawutlylykda, çal reňklijisimler bilen bir hatarda, gyzyl reňkli jisimler hem uly ähmiýete eýe bolup ugraýar.Garalýan sebitiň beýleki meýdançalarynda berrias-walanžin çökündileriniňgalyňlygy, takmynan, şol bir durkuny saklaýar, emma seýrek halatlarda ýa 84 m çenliazalýar (Gündogar Şatlyk meýdançasy), ýa-da tersine, 140–150 m çenli ýokarlanýar(Gyzylbaýrak we Çäçe meýdançalary). Mäne–Çäçe çöketliginiň çäklerinde iň ulypaleoepilmegi Täze Çäçe meýdançasynyň çäkliginde bolup geçendigi ahmal. Buýerde berrias-walanžiniň galyňlygy 2-nji guýuda 164 m. Gäwersdagdahäsiýetlendirilýän çökündileriň galyňlygy çürt-kesik ýokarlanýar we Zirekowmeýdançasynyň 1-nji guýusynda 316 m bolýar.66

Mäne–Çäçe çöketliginde, iň bolmanda, onuň Çäçe meýdançasynda, çelpekpagsasy berrias-walanžin ýaşly foraminiferleriň belli bir toplumy we Loriolithyris exgr. valdensis (Lor.) brahiopoda ýadrosynyň tapylandygy bilen häsiýetlendirilendiginibelläp geçmek möhümdir. Görkezilen çökündiler kimerij-titonyň duzly gatlaklygynyňgabaraly angidritleriniň üstünde näsaz ýerleşýär. Şunlukda, bu ýerde berrias-walanžinçökündileriniň kesimi injerew pagsasy bilen “üsti ýetirilýär”. Injerew pagsasy çelpekpagsasynyň ýokarsynda ýerleşýär we berrias-walanşin foraminiferleriniň toplumynyöz içinde saklaýar [7]. Biz ýuranyň we meliň şunuň ýaly galtaşmagy GündogarKöpetdagdan Mäne–Çäçe çöketliginiň içki gyrasyna çenli ýaýrandyr diýip çakedýäris.NetijeŞeýlelikde, soňky ýyllaryň çuň buraw işleriniň netijesinde alnanmaglumatlar Bokurdak monoklinalynyň we Köpetdag etek epiniň gündogaryndaýerleşýän nebitgazly ýura çökündileriniň jisim düzümi we galyňlygy baradakydüşünjeleriň üstüni ýetirmäge mümkinçilik berýär. Çökündileriň litologiýasyna wegalyňlygyna sebitiň paleotektonikasynyň umumy aýratynlyklary, ýura deňizpaleobasseýniň, duz öndüriji kimerij-titon basseýniň hem-de terrigen jisimleriniňsürlüp äkidilmek gadymy çeşmeleriň ýerleşişi we ewolýusiýasynyň dinamikasyesasy täsir edendir.Ýuranyň has doly stratigrafiki kesimi burawlamak arkaly häzirki Oýuklyfundament çykydynyň çäginde açyldy. Günortada bu çykyt Bokurdak–Tejen sebittektoniki ýaryk zolagy bilen çäkleşýär. Ýer gabygynyň köp döwürleýin tolkun atyphereket eden wagtlarynda bu zolagyň paleotektoniki işjeňleşendigi ýura çenli aralyktoplumynyň perm-trias [3], platforma örtüginiň aşaky-orta ýura we senomançökündileriň galyňlyklarynda [5] has aýdyň ýüze çykypdyr. Ýaňky ýatlanyp geçilençökündileriň izopahitleriniň konfigurasiýasy bu ýerde paleowallaryň döwürleýin ýüzeçykandyklaryny görkezýär. Soňra olar gadymy gorplaryň täsirinde, aşaklaýjy tektonikihereketleriň ýüze çykmaklary we çökündileri dörediji hadysalaryň niwelirleýjitäsirleriniň netijesinde täzeden ýok bolupdyrlar.Häzirki bar bolan maglumatlar Bokurdak–Tejen sebit tektoniki ýaryk zolagyçökündileriň emele gelmegine ýura döwründe diňe uzak wagt däl-de az wagtyňdowamynda-da wagtal-wagtal täsir edendigini tassyklamaga mümkinçilik berýär. Buýagdaý diňe bir aýry-aýry stratonlaryň galyňlyklarynyň degerli ýerleşişlerinde däl-de,paleobeýiklikleriniň gümmez böleklerindäki gadymy çökündileriniň gödekleşmegindewe çägelenmekliginde ýüze çykýar.Türkmenistanyň Nebitgaz senagaty wemineral serişdeler ministrliginiňNebit we gaz institutyKabul edilen wagty2007-nji ýylyňTürkmenbaşy aýynyň 24-i67

EDEBÝAT1. Алланов А., Жмуд М.С., Панасенко О.М., Пашаев М.С., Ташлиев М.Ш.Формации, палеотектоника и нефтегазоносность палеозоя и мезозояТуркменистана. – М.: Недра, 1976. С. 132.2. Мелихов В.Н. Геологическая основа и пути реализации потенциалагазонефтеносности юга Туранской плиты / Автореф. докт. дис. – М., 2000.С. 52.3. Одеков О.А., Тулаева С.В., Мельник Н.М. Структура поверхностипалеозойского фундамента осадочного чехла // Изв. АН ТССР. Сер. физ-тех.,хим. и геол. наук. 1981. №5. С. 89–96.4. Täşliýew M.Ş., Allamyradawa D.K. Gubaçäge meýdanynyň ýura çökündileriniňgeologiki kesimi we nebit-gazlylygy (Günorta Türkmenistan) // Türkmenistandaylym we tehnika. 2005. №11. 28–37 s.5. Ташлиев М.Ш., Рагимова Д.С., Мелихов В.Н., Сибирёв Вл.С.Цикличность и нефтегазогеологическое расчленение верхней юры и нижнегомела Центрального Туркменистана // Нефть и газ Туркменистана. 1999. №2.С. 26–54.6. Ташлиев М.Ш., Мелихов В.Н., Сапаров Ч.С. О волновых движениях иконседиментационных процессах в мезозое на юге Центральной Туркмении// Изв. АН ТССР. Сер. физ-тех., хим. и геол. наук. 1978. №4. С. 110–114.7. Товбина С.З., Ташлиев М.Ш., Аллабердыев С.Б., Наймушина Л.Н.,Недиров Б.Р. Новые данные по стратиграфии и литологии газоносныхверхнеюрских и берриас-барремских отложений зоны сочлененияПредкопетдагского прогиба и Мургабской впадины // Изв. АН ТССР. Сер.физ-тех., хим. и геол. наук. 1988. №5. С. 53–59.68M.Sh.Tashliyev, D.S.Ragimova, Wl.S.Sibiryev, A.O.CharyyevaLITHOLOGICAL FEATURES AND THICKNESSES OF THEJURASSIC DEPOSITS ON THE EAST OF BOKURDAKMONOCLINE AND KOPETDAG FOREDEEPOn the basis of deep drilling data the material composition and thicknesses ofoil and gas bearing Jurassic deposits in perspective region of Turkmenistan have beenbriefly considered. The crust of weathering or products of its redeposition 40 m inthickness, revealed by drilling on Gubachage field on the northern bort of Kopetdagforedeep have been hypothetically referd to the Rhaetian-Low Jurassic deposits. TheAalenian-Bajocian and Battian sediments are accordingly 113–114 and 35–101 m inthickness above Oyucly uplift of basement and consist of greycolored argillites,aleurolites and sandstones. The Callovian strata 60–151 m thick consists of both

terrigene rocks and clay-carbonaceous deposits. The Oxfordian deposits are 160–450m thick and are formed by limestone (mainly mikrogranular, clayiness ordolomitized) with rare members of dolomites, argillites and aleurolites. TheKimmeridjian-Tithonian deposits are presented by sulphate-carbonaceons, saline andoversaline strata. Their total thickness above Oyucly uplift is insignificant (56–76 m)but they quickly grow to Gyaursdag mountains (596 m) and western regions ofMurgab depression (700–986 m). The underlying Upper Paleozoic-Triassic depositsand the overlying Berriassian-Valanginian accumulations have been brieflycharacterized in this article. Thus, the distribution of thicknesses, materialcomposition and texture of ancient deposits the depended on a structure of Paleozoicbasement and features of Jurassic paleogeography.М.Ш.Ташлиев, Д.С.Рагимова, Вл.С.Сибирёв, А.О.ЧарыеваЛИТОЛОГИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ И МОЩНОСТИ ЮРСКИХОТЛОЖЕНИЙ ВОСТОКА БОКУРДАКСКОЙ МОНОКЛИНАЛИ ИПРЕДКОПЕТДАГСКОГО ПРОГИБАНа основе данных глубокого бурения кратко рассмотрены вещественныйсостав и мощности нефтегазоносных отложений юры одного из перспективныхрегионов Туркменистана. К рэт-нижнеюрским отложениям предположительноотнесена кора выветривания либо продукты ее переотложения мощностью 40 м,вскрытые на площади Губачаге на северном борту Предкопетдагского прогиба.Аален-байосские и батские отложения мощностью соответственно 113–114 м и35–101 м над Оюклинским выступом фундамента сложены сероцветнымиаргиллитами, алевролитами и песчаниками. Келловейские отложениямощностью 60–151 м выражены как терригенными, так и глинистокарбонатнымипородами. Оксфордские отложения мощностью 160–450 мсложены известняками, преимущественно микрозернистыми, глинистыми либодоломитизированными, с единичными пачками доломитов, аргиллитов иалевролитов. Кимеридж-титонские отложения представлены переходнойсульфатно-карбонатной, соленосной и надсолевой толщами. Общая ихмощность на Оюклинском выступе фундамента незначительна (56–76 м), нобыстро нарастает к Гяурсдагу (596 м) и западным районам Мургабской впадины(700–986 м). В статье кратко охарактеризованы подстилающие юрскую системуверхнепалеозойско-триасовые отложения и перекрывающие её берриасваланжинскиенакопления. Показано, что на распределение мощностей,вещественный состав и структуру древних осадков существенное влияниеоказали особенности строения палеозойского фундамента и палеогеографиярегиона в юрский период.69

70H.G.Bekmämmedow, Ş.U.KadyrowHAÝALLADYLAN KOKSLAŞMA DESGADA ZÄHMETI GORAMAKÇÄRELERINE GOŞANTNebit galyndylaryny giň ýaýran haýalladylan usul bilen kokslaşdyryjy häzirkizamana laýyk desganyň tilsimat hadysasy doly awtomatlaşdyryldy wemehanizmleşdirildi [3, 4]. Emma desganyň gyzdyrylmaýan koks reaktory özgurnamasyna görä kämil däldigine galýar. Reaktoryň aşakdaky lýugynyň gapagynyaçyp-ýapmak usuly häzirki zaman tehnikasynyň we zähmetiň medeniýetiniň ýetenderejesinden örän pes.Aşakdaky lýugyň gapagy reaktoryň her iş aýlawynda açylyp-ýapylýar.Reaktoryň gabarasyna baglylykda onuň iş aýlawy her 24-36 sagatdan gaýtalanýar.Desgada gezekme-gezek arakesmeli işleýän reaktorlaryň sany iki, dört we alty bolýar.Reaktorlaryň işe başlap-gutarýan wagtlary (iş fazalary) süýşürilýär [3, 4, 5]. Şusebäpden her 6,9 we 12 sagatdan lýuklaryň gapaklaryny açyp-ýapmaly bolýar.Gapagyň diametri 1200-1600 mm, massasy bolsa 1,5 ÷ 2,0 tonna ýetýär [4]. Olgapaklar bilen işlemek çylşyrymly we köp fiziki zähmeti talap edýär. Häzirki wagtdagapagy adata öwrülen açyp-ýapmak usulynyň esasy ýetmezçiligi şulardan ybarat. Olgapak lýugyň flansyna 32-40 sany M32-M36 şpilkalar arkaly berkidilýär. Olşpilkalaryň gaýkalary gaýka towlaýjy gurallar arkaly, köplenç wagtda bolsa el güýjibilen açylyp-ýapylýar. Bu gaýka towlaýjy gurallar agyr we gaýkany açanda-ýapandaişgär uly garşydaş (reaktiw) towlaýjy momenti kabul etmeli bolýar. Bu garşydaştowlaýjy momenti kabul etmek üçin işçi belli bir derejede fiziki güýçli bolmaly.Mundan başga-da, pnewmatiki gaýka towlaýjy gurallar ýakymsyz ses edýär. Açylangaýkalar, köplenç, reaktoryň binýadynyň aşagyna gaçyp, koksuň içinde ýitýär.Gapagyň şpilkalarynyň gaýkalary açylandan soň koksa ýapyşan gapagy el güýji bilenýörite niýetlendirilen boltlar arkaly, köplenç, lom ulanyp açmaly bolýar. Gapagyaçmak we ýapmak işleriniň hersi 2 sagada golaý wagt talap edýär we işgäriň tenineşikes ýetmeginiň potensial howpuny döredýär.Aýdylan kemçilikleri ýok etmek maksady bilen, öz işläp düzen ryçag-pahnamehanizmimiz (RPM) teklip edýäris. Bu sistema reaktoryň aşakdaky lýugunyňgapagyny açyp-ýapmak işlerini doly mehanizmleşdirýär (1-nji we 2-nji suratlar). RPMreaktoryň düzümine girýär we ony kämilleşdirýär. Pahnalar lýuguň töwereginde radialýerleşýär. RPM gidrawliki işleýär. Gidrawliki suwuklyk hökmünde transmissiýa ýagyulanylýar. Gidrawliki sistemany herekete getirmek üçin porşenli sorujyny ulanmakgöz öňünde tutulýar.Mehanizmiň işleýşini bir RPM-iň işleýiş mysalynda düşündireliň, sebäbihemme RPM-leriň işleýşi birmeňzeş.Lýuguň gapagyny açmak işi şeýle amala aşyrylýar.Kinematiki shemada (2-nji surat) gapak ýapyk bolan ýagdaýyndaky RPM-iňgörnüşi görkezilen. Içi koksdan dolan reaktor boşadylmaga taýynlanandan soň lýuguňgapagynyň (4) aşagyna relsiň üstünde özi ýöreýän arabajyk (2) getirilýär. Işleýänkoks desgalarda bu arabajyk bar. Arabajygyň üstünde gidrawliki işleýän ýörite göteriji(domkrat) (3) we şeýle atlandyrylýan “teleskop” (1) ýerleşdirilýär. Arabajygyň

domkraty gapagyň aşagyna 5-10 mmýetirilmän goýulýar. Soň, ilki bilenhowpsuzlyk kran (18), soňra bolsa ýöritegurnawly kran (19) “açyk” ýagdaýlarynagetirilýär (2-nji A surat) we porşenli sorujy(20) işe girizilýär. Sorujy ýagy gapdan (23)alyp, turbalar (21) we (15) arkaly birwagtyň özünde ähli silindrleriň (13)aşakdaky (11) göwrümlerine itýär.Netijede, ähli porşenler (12) bir wagtyňözünde ýokaryk süýşüp başlaýar. Buýagdaýda silindrleriň ýokarky (14)göwrümlerindäki ýag turbalar (16) we (16')arkaly itilip ýag gabyna (23) barýar.Turbalar (15) we (16) degişli iş basyşa dözgelýän kislorod şlangalary kysymyndaýumşak bolmaly.Silindrleriň içinde porşenleriňýokaryk süýşmegi ähli ryçaglaryň (8)mergenegiň (şarniriň) (7) töwereginde1-nji surataýlanmagyna getirýär we netijede, şolryçaglaryň eginleri (6) lýugyň gapagynygerek derejede berk gysyp saklaýan pahnalary (5) gapagyň aşagyndan sogrupçykarýar. Mehanizm şeýle hasaplanan we sazlanan, haçan pahnalar gapagyňaşagyndan doly sogrulanlaryndan soň ryçaglaryň beýleki eginleri (9) gapagyňgulaklarynyň üstünde erkin oturan “itijileriň” (10) üstünden basyp başlaýar we koksaýapyşan gapagy ondan “ýolup” aýyrýar. Açylan gapak arabajygyň domkratynyňüstüne düşenden soň ýag sorujynyň işlemegi ýatyrylýar, arabajyk bolsa teleskoplýugunyň agzyna gabat geler ýaly aralyga tigirläp süýşürilýär. Şunuň bilen lýuguňgapagyny açmak işi tamamlanýar we reaktoryň içindäki koksy gidrokesiji bilenkesmek işi başlanýar. Owradylan koks lýukdan çykyp teleskobyň üsti bilen ýapgytrampa dökülýär we süýşüp açyk meýdança barýar. Itijiniň gurnalyşy onuň uzynlygynybelli bir derejede üýtgetmäge mümkinçilik berýär. Bu bolsa, öz nobatynda, RPM-iňişleýşini, ýokarda aýdylyşy ýaly, sazlamaga mümkinçilik döredýär.Reaktor koksdan boşadylandan soň, aşakdaky lýugyň gapagy şeýle ýapylýar.Teleskopy ýygnap, gapak lýugyň gabadynda “öz ýerini eýelär” ýaly arabajyktigirlenip getirilýär. Domkrat (3) bilen gapak tä itijelere (10) galtaşýança ýokarykgaldyrylýar (3-nji surat). Gapagyň öz ýerine barandygy anyklanandan soň, ýörite kran(19) “ýapyk” ýagdaýyna geçirilýär (2-nji B surat), howpsuzlyk kran (18) bolsa öňkiaçyk ýagdaýynda galdyrylýar. Soňra sorujy (20) işe girizilýär. Sorujy ýagy gapdan(23) turbalar (21) we (16) arkaly silindrleriň (13) ýokarky göwrümlerine (14) itýär,netijede, porşenler (12) aşak süýşüp başlaýar, ryçaglar (8) bolsa mergenekleriň (7)töwereginde aýlanyp ugraýar. Şeýlelikde, ryçaglaryň ýokarky eginleri (9) itijileriň(10) üstlerinden aýrylýar, ryçaglaryň aşaky eginleri (6) bolsa pahnalary (5) gapagyň71

adial ugurlary boýunça onuň aşagynasüýşürip başlaýar. Silindrleriň aşakygöwrümlerinden (11) gysylyp çykarylýanýag turbalary (15) we (15΄) arkaly ýaggabyna (23) barýar.Pahnalaryň bir uçlary we gapagyňaşaky gyrasy, onuň perimetri boýunça100-125 mm uzynlykda gatnaşygy 1:10bolan, başgaça aýdylanda, β =5 0 12΄÷5 000΄ ýapgyt ýasalýar. Şu sebäpdenpahnalar belli bir aralyga süýşenlerindensoň gapagy ýokaryk galdyryp ugraýarwe olar süýşmegini dowam etdigiçegapagy lýuguň flansyna jebis gysýar (3-nji surat). Bu gysyşyň ululygynamanometrleriň (23) we (17) görkezýänbasyşynyň ululygyna baglylykda bahaberip, gözegçilik edilýär (2-nji surat).Manometrler gerek bolan belli basyşygörkezip başlanlaryndan soň ýagsorujysynyň işlemegi ýatyrylýar wehowpsuzlyk kran (18) ýapyk ýagdaýynageçirilýär. Şunuň bilen reaktoryň2-nji surataşakdaky lýugynyň gapagyny ýapmak işitamamlanýar.Ähli pahnalar deň süýşüp, netijede, gapak bilen lýuguň flansynyň arasyndakydykyzlaýjynyň deň gysylmagyny üpjün etmek üçin bütin sistema – silindrleriňýokarky we aşaky göwrümleri, şeýle-de, turba geçirijiler howa galdyrylman, ýag bilendoldurylýar.Ýag gabynyň gerekligi şundan gelip çykýar. Silindrleriň aşaky göwrümlerindeporşenleriň ştoklary ýerleşýär. Ştoguň göwrümi silindriň aşaky göwrüminiň belli birbölegini eýeleýär. Şu sebäpden silindriň ýokarky we aşaky ýagyň eýeleýängöwrümleri bir-birine deň bolmaýar we ýokarky göwrüm aşakydan uly. Olgöwrümleriň jemleriniň tapawudy V deňdir:V = πd ш2/ 4·Χ·Ν, (1)bu ýerde: d ш– ştoguň diametri, Χ – porşeniň ýolunyň uzynlygy (1-nji surat), Ν –silindrleriň (pahnalaryň, umuman, RPM-iň) sany.Şu sebäpden porşenler ýokaryk süýşenlerinde ýokarky göwrümlerden gysylypçykarylýan ýagyň göwrümi aşakdaky göwrümlere itilip iberilýän ýagyň göwrümindenV ululyga barabar köp. Şeýle hem porşenler aşak süýşenlerinde hem ýokarkygöwrümlere itilip berilýän ýagyň möçberi aşakdaky göwrümlerden gysylypçykarylýan ýagyň möçberinden V ululyga barabar köp. Şu “artyk” ýagy saklamak72

üçin ýag gaby gerek we bolup biläýjek ýag ýitgileri nazarda tutulsa, ol gabyň sygymyV ululykdan köp bolmaly.Eger X=300 mm, N=20 we d ш=35÷40 mm bolsa, onda aňlatma (1) boýunça:V=5,8÷7,6 litr bolýar.Lýuguň gapagy açylyp-ýapylanda ýag gabynyň içindäki ýagyň derejesiüýtgeýär-gapak açylýan wagty gaba V litr ýag gelýär, gapak ýapylýan wagty bolsaşol V möçber ýag gapdan alnyp silindrleriň ýokarky göwrümlerine berilýär.Degişlilikde gabyň içinde basyş ýa wakuum döremez ýaly, ol gap “dem alýan”görnüşde ýasalmaly. Gabyň ýokarky gapagyny gofrirlenen ýaga durnuklymateriallardan ýasap, bu meseläni çözüp bolar.RPM-iň ýa pahnalaryň sany reaktoryň germetikligini üpjün etmek şertindentapylýar:N=πD/t,bu ýerde: D – gapagyň hasaplama diametri (1-nji we 3-nji suratlar); D=d 0+в, d 0– lýuguň diametri; в – dykyzlaýjynyň ini. №49 asboalýuminiý dykyzlaýjy üçin [6]в =40 mm, t – gapagyň hasaplama diametri boýunça pahnalaryň aralygy (3-nji вsurat):3-nji suratt = a +2S 1·tgα,a – pahnalaryň galyňlygy,a=60÷70 mm kabul edip bolar, S 1– gapagyň korroziýa goşundysyzgalyňlygy, belli aňlatmadankesgitlenýär [6], α – basyşyňkonusynyň burçy (3-nji в surat),umuman, tgα =0,4÷0,5 diýip kabuledilýär, San N uly tarapyna bütinsana tegelenýär.Bir pahna düşýän ýük [6]deňdir (1-nji surat):q=(Q max+Q k)/N,bu ýerde: Q k– gapagyň massasy;Q max– gapagyň üstüne düşýän iňuly hasaplama ýük. Bu ýükhökmünde reaktoryň içki işbasyşynyň we suwuk çig malyň(köpülenç gudron) gidrostatikibasyşynyň bilelikdäki döredýänýüki Q p, ýa gapagyň73

dykyzlaýjysyny deslap gysmak üçin gerek bolan Q cmýüki bolup biler [6].Bu ýükler belli aňlatmalardan kesgitlenýär [6].Gapagyň astyndan pahnany yzyna iterip çykarjak bolýan güýç deňdir (1-njisurat):T 1=q tg β,bu ýerde: β – pahnanyň ujunyň ýapgytlyk burçy; β =5 0 00 1 ÷5 0 12 1 .Pahnanyň ugrukdyryjysynda döreýän sürtülme güýji bolar:T 2=fq,bu ýerde: f – materiallaryň özara sürtülme koeffisiýenti; polat-polat gury sürtülmeüçin f=0,15.Haçan:T 1≤ T 2, başgaça, q·tgβ ≤ f q (2)bolanda pahna öz-özünden açylyp bilmeýär. Bu (2) şertden berlen ýagdaý üçin β-iňbahasyny tapyp bolar:β ≤ arctg·f.Gapagy ýapmak üçin pahnany T ≥ T 2güýç bilen itmeli.Mergenek 7-ä (2-nji surat), başgaça, “A” nokada (3-nji surat) görä güýçleriňmomenti deňdir (1-nji surat):P yT ⋅l1γ Tl1⋅ l = , ýa-da Pl ⋅ Cos = ,(3)η2 ηbu ýerde: l we l 1– ryçagyň eginleriniň uzynlygy (1-nji surat); RPM-iň gurnalyşynagörä l=600 we l 1=200 mm kabul edip bolar; η-RPM-iň peýdaly täsir koeffisiýenti,η =0,75; γ – ryçagyň öwrülýän burçy (3-nji α surat):γ =arctg X 1/l 1,X 1– pahnanyň geçýän ýoly, X 1=100÷125 mm diýip kabul edip bolar.Bu ýerde salgylanan l 1we X 1bahalarynda ryçagyň öwrülmek burçunyň γululygy deňdir: γ =26 0 34 1 ÷ 32 0 00 ' .Gapagy ýapmak üçin her bir porşeniň üstünde döremeli güýjüň ululygyaňlatma (3)-den tapylar:T ⋅l1P =η ⋅l⋅cosγBu gerek bolan P güýji almak üçin sorujy her bir porşeniň üstünde P nbasyşydöretmeli (1-nji surat):./ 274

4 PPn=π Dbu ýerde: D n– porşeniň diametri; D n=100÷125 mm kabul edip bolar.Gapagy açmak üçin mergenek 7-ä görä güýçleriň momentini alyp, aňlatma(4)-e meňzeş deňlemäni alyp bolar:2n,P1n= π14P2( D −n2d ш,)bu ýerde: P n1– porşeniň aşagyndaky basyş; P 1 – porşeniň ryçaga berýän güýji.Bu aňlatmalardan ştoguň diametrini d шtapyp bolar. Ştoguň berkligi P güýçdengysylmagyna, P 1 güýçden dartylmagyna we gysylanda boýuna egrelmezligine edebiýat[6]-de getririlen aňlatmalar arkaly hasaplanýar. Ştoguň boýuna egrelijiligi λ şu şertiλ ≤ 40 kanatalandyrmaly. Biziň häzirki zaman haýallandyrylan kokslaşdyrmadesgalaryň iş parametrlerini nazara alyp geçiren hasaplamalarymyz şol ştoguňdiametri 35÷40 mm kabul edilse, onuň berkligi üpjün edilýär.Silindriň içinde porşeniň geçýän ýoly X deňdir:X=2·l·sin γ/2.Ýokarda kabul edilen L we γ bahalarynda X=276÷331 mm bolýar.Silindriň uzynlygy (1-nji surat):l s= X + l n+ 2C bolar,bu ýerde: l n– porşeniň uzynlygy; l n-130÷160 mm kabul edip bolar;C – porşeniň ätiýaşlyk ýoluny C-20÷30 mm kabul edip bolar.Ýokarda kabul edilen ululyklardan ugur alynsa, silindriň uzynlygyl s=446÷551 mm bolar.Gapagy koksdan üzüp aýyrmak üçin itiji 7÷14 mm, ýa ondanam az ýolgeçmeli. Bu şertden ugur alyp, β 1burçuň ululygyny taparys (3-nji surat):β1= γ− 2arcsin7 ÷ 14( ),2l2bu ýerde l 2– ryçagyň ýokarky egniniň uzynlygy (1-nji surat). Eger l 2= 200 mm kabuledilse, onda:7 ÷ 142 sin ( ) = 2 ÷ 42⋅l0 0arc we β 1= γ – (2 0 ÷4 0 ) bolar.275

Ryçagyň aşaky egniniň kesilen ýeriniň (diliginiň) ölçegleri şu pikirleşmeesasynda tapylar (1-nji surat, toplum I we 3-nji ç surat). Pahna X 1ululyga süýşendeonuň “barmagy” (pales) diligiň içinde (onuň boýuna) l 3ululyga barabar ýol geçer. Buýol 3-nji a suratdaky NC aralyga deňdir. Onda üçburçluk ABC-den taparys:2 2l1l3= l1+ Х1− l1, ýa-da l3= − l1cosγ“Barmagyň” ýassygynyň 1 (3-nji ç surat) C 1 ölçegini nazara alyp, diligiňgutarnykly uzynlygyny l 1 3tapýarys (3-nji a surat):76l 1 3= l 3+ 2C 1 .Gurnawa görä, C 1 =R=(0,625÷0,750)·d 2kabul edilýär. RPM-iň galanelementleriniň ölçegleri olaryň mehaniki berklik şertlerinden ugur alyp, edebiýat[6]-de getirilen umumy mälim bolan aňlatmalar esasynda howply kesiklerde degişliberklik hasaplamalary geçirip tapylýar.RPM-iň esasy şaýlaryny ýasamak üçin şu materiallary ulanyp bolar: pahna üçin– 15 XM, pahnany ugrukdyryjy – 20 ХМЛ, mergenekleriň “barmaklary” – 30 ХМA.Şaýlaryň deslapky ölçegleri hökmünde şulary kabul edip bolar: pahnanyň – iniX beýikligi X uzynlygy = (60÷70) X (75÷100) X (225÷250) mm, “barmaklaryň”diametrleri: d 1= 50, d 2= 40 we d 3= 30 mm.Gapagy açyp – ýapmagyň dowamlylygy ýag sorujynyň öndürijiligineL(m 3 /sag), bagly. Gapagy açmagyň dowamlylygy, sagat, deňdir:gapagy ýapmagyň dowamlylygy, bolsa deňdir:2 2π ( DП− dш)⋅ Х ⋅ Nτ α =,(5)4 L2πDΠ⋅ Χ ⋅ Ντ y = . (6)4LEger D n= 0,1 m, X = 0,3 m, N= 20 we L = 1 m 3 /sag. bolsa, onda τ y= 0,047sagat = 2,8 minut bolar. Iş ýüzündeτ a= τ y= τ΄diýip kabul etmek bolar. Mundan başga-da, açyp-ýapmak işlerini amala aşyrmak üçinτ t= 5÷10 minut ätiýaçlyk wagt gerek bolar. Gapagy açmak we ýapmak işleriniňhersine τ = τ΄+ τ twagt sarp etmeli bolýar. Görnüşi ýaly, gapagy açyp-ýapmak işleriniňdowamlylygy RPM ulanylanda 4 sagatdan 20÷30 minuta çenli azalýar. Tygşytlanan≈ 3,5 sagat wagty reaktory goşmaça gyzdyrmaga sarp edilende öndürilýän koksuň hiliörän ýokarlanýar [3, 4].

Netije1. Koks reaktorynyň aşakdaky lýugunyň gapagyny açyp-ýapmak işlerimehanizmleşdirildi.2. RPM ulanylanda reaktoryň aşakdaky lýuguny açyp-ýapmak işlerinde el güýjiulanylmaýar.3. RPM ulanylanda reaktoryň aşakdaky lýugunyň gapagyny açyp-ýapmak işlerindeişçiniň tenine şikes ýetmek howpy azalýar.4. Gapagy açyp-ýapmagyň dowamlylygy 4 sagatdan 20÷30 minuta çenli azalýar.5. Tygşytlanan wagt reaktory goşmaça gyzdyrmaga harçlanýar, netijede, öndürilýänkoksuň hili ýokarlanýar.6. RPM-i hasaplamak üçin esasy aňlatmalar tapylyp, işlenip düzüldi.Tьrkmen politehniki institutyKabul edilen wagty2006-njy ýylyňBitaraplyk aýynyň 5-iEDEBIÝAT1. Красюков А.Ф. Нефтяной кокс. – М., 1983.2. Сюняев З.И. Замедленное коксование нефтяных остатков. – М., 1987.3. Begmämmedow H., Kadyrow Ş. Gyzdyrylmaýan koks reaktorynyň tilsimathasaplamasyna goşant // Türkmenistanda ylym we tehnika. №8. 2005.4. Бабицкий И.Ф. и др. Расчет и конструирование аппаратурынефтеперерабатывающих заводов. – М., 1985.5. Решетов Д.Н. Детали машин. – М., 1989.6. Беляев Н.М. Сопротивление материалов. – М., 1986.Kh.G.Bekmammedov, Sh.U.KadyrovON THE PROBLEM OF IMPROVING OF WORK CONDITIONSAT DELAYED COKING PLANTProviding appropriate conditions of work is one of the urgent problems ofstate and entrepreneurs. Though annual capital investments of the state in this branchof economy brought to automatization and mechanization of most technologicalprocesses of the modern production, the opportunities of further improvement of themeans of technical safety and construction of necessary equipment for oil-gasprocessing industry have not been settled in full yet (the modern delayed cokingplant, for example). Though the technological process at these plants have beencompletely automatized and mechanized, the construction of these coking reactors isnot yet perfect. It concerns the process of opening and closing the lid of the lowerhatch of the reactor.The construction of wedge-lever mechanism which enables the openingclosingprocess be completely mechanized would eliminate obviate errors. This77

mechanism would be the integral part of the reactor whith wedges located radicallyto the lower hatch’s perimeter and hydraulic driving gear.The article gives some schemes and drafts, formulas for technologicalcalculation of WLM and its parts. The application of WLM would mechanize theopening-closing operation of the lid of the lower hatch of the reactor andavoidmanual labor and industrial injuries accordingly.The duration of such operations decreases from 4 hours to 20–30 minuts. Thetime saved may be spent for heating the reactor and for coking, thus improving thequality of the product in whole.78Х.Г.Бекмаммедов, Ш.У.КадыровК ВОПРОСУ УЛУЧШЕНИЯ УСЛОВИЙ ТРУДА НА УСТАНОВКЕЗАМЕДЛЕННОГО КОКСОВАНИЯПервостепенной задачей государства и предпринимателей являетсяобеспечение надлежащих условий и культуры труда. Для достижения этой целиежегодно тратятся огромные средства в результате чего достигнуты немалыеуспехи, так как технологические процессы современных производств вдостаточной степени автоматизированы и механизированы.Тем не менее возможности для дальнейшего усовершенствования средствтехники безопасности и конструкции самих аппаратовнефтегазоперерабатывающей промышленности еще не исчерпаны. Приведем вкачестве примера современную установку замедленного коксования нефтяныхостатков. Технологический процесс этих установок полностью автоматизировани механизирован. Однако коксовые реакторы по конструкции остаютсянесовершенными. В частности способ открытия и закрытия крышки нижнеголюка реактора не соответствует уровню достижений современной техники икультуры производства.С целью устранения имеющихся недостатков разработана система клинорычажногомеханизма (КРМ), которая позволяет полностью механизироватьоперацию открытия и закрытия крышки нижнего люка реактора. Механизмпредусмотрен как составная часть реактора, клинья расположены радиально попериметру нижнего люка. Привод механизма гидравлический.В работе приведены необходимые чертежи и схемы, объясняющиепринцип работы КРМ. Выведены формулы, позволяющие произвеститехнологический расчет КРМ и определить размеры его деталей.В результате использования КРМ операцию открытия и закрытия крышкинижнего люка реактора удается полностью механизировать и исключитьиспользование ручного труда. Потенциальные опасности травматизма, имеющиеместо при выполнении названных операций существующим способом,исключаются. Длительность указанных операций, составляющая в общейсложности около 4-х часов, сокращается до 20÷30 минут. Сэкономленное времяиспользуется на дополнительный обогрев реактора и на пропарку кокса, чтоприводит к улучшению качества продукции.

TÜRKMENISTANDA YLYM WE TEHNIKAНАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕSCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN№2 2007A.NurmuhammedowTÜRKMEN DILINIŇ UZYN E:, Ä: ÇEKIMLILERI WE OLARYŇTARYHY ÖSÜŞI BARADATürkmenistanyň ilkinji Prezidenti Beýik Saparmyrat Türkmenbaşynyňmukaddes Ruhnamada “Müňýyllyklaryň dowamynda türkmenler dinini, dilini,milletiniň arassalygyny saklap gelendigi” [1, 13 s.] hakda ýerlikli aýdan pikiri müňýyl mundan ozalky uzyn çekimlileriň häzirki zaman dilimizde şol öňküsi ýalysaklanyp gelýändigi barada-da örän mamladyr. Munuň şeýledigine ylmy derňewarkaly oňat göz ýetirmek bolar.Türki dilleriň oguz toparynda, şol sanda türkmen dilinde-de, çekimlileriň uzyngysgaaýdylyşynyň örän möhüm taryhy we fonematik ähmiýetiniň bardygyny görnüklialymlaryň birentegi belledi [2, 27 s.; 3, 182 s.; 4, 160 s.; 5; 10, 151-152 s.; 12, 48s.].Uzyn çekimliler diliň taryhy ösüşine göz ýetrimäge, onuň fonemalarynyň düzüminiwe umumy mukdaryny kesgitlemäge mümkinçilik berýär. Şu düşünjeden ugur alyp,XI asyr ýazuw ýadygärligi bolan Mahmyt Kaşgarlynyň “Diwanynyň” [5, 6, 7] dilindebu meseläniň nähili derejede şöhlenenendigini anyklamagyň ylmy ähmiýetiniňbardygy göz öňünde tutulyp derňew geçirildi. Derňewler, deňeşdirmeler aşakdakyýaly pikirleri öňe sürmäge mümkinçilik berdi. Häzirki zaman türkmen edebi dilindeulanylýan gysga çekimli fonemalaryň hemmesi – a, e, o, ö, u, ü, y, i sesleri“Diwanyň” oguz-türkmen sözlerinde duş gelýär. M.Kaşgarly uzyn çekimlileri dogryaňlatmak üçin elip harpyny (), astyn (– ), üstün (– ), otur (– ) belgilerini ýazuwdagoşmaça ulanyp, olary degişli gysgalardan ussatlyk bilen tapawutlandyrypdyr.Netijede, “Diwanyň” dilinde uzyn a:, e:, o:, ö:, u:, ü:, y:, i: çekimlili sözleriňbardygyny ýüze cykarmak bize başartdy. Şeýlelikde, ol gadymy eserde meňzeş fonetikşertlerde gelip, diňe uzyn-gysgalygy bilen sözleri tapawutlandyrýan sekiz jübüt: a –a:, e – e:, o – o:, ö – ö:, u – u:, ü – ü:, y – y:, i – i: çekimlileriniň bolandygyanyklandy [8, 20-29 s.]. Häzirki zaman türkmen edebi diliniň uzyn çekimlileri bilendeňeşdirilende, “Diwanyň” uzyn çekimlileriniň düzüminde bir aýratynlyk göze ilýär.Ol eseriň dilinde uzyn ä: çekimlisi bilen gelýän sözlere däl-de, esasan, uzyn e:çekimlisi bilen gelýän sözlere gabat gelindi. Şu ýerde uzyn e: çekimlisi we onuň ösüştaryhy barada durup geçmek mümkin. Bu çekimli “Diwanyň” köp sözünde duşgelýär. Hatda onuň özüne ýakyn gysga e we uzyn i: çekimli seslerine gapma-garşydurup, sözleri tapawutlandyryşyna-da, ýagny fonema hyzmatynda gelşine-de duşulýar.Muňa degişli käbir mysallar: keç: aý-kün keçti [5] “geçmek” – ke:ç [5] “gi:ç”, i:ş [5]“i:ş” – e:ş [5] “ýoldaş”; ti:z [5] “dy:z”; te:z [5] “ti:z”; e:l [5, 48-49 s.] “il-gün, ýurt”e:r [5, 45 s.] “ä:r, erkek adam” we ş.m.79

Gadymy uzyn e: çekimlisiniň häzirki zaman türkmen diliniň käbir ýerligepleşiklerinde saklanyp galyşyna, hatda özbaşdak fonema hyzmatynda gelşine-deduşulýar. Meselem: ýomut şiwesiniň günbatar gepleşiginde sewiş (söwüş etmek) –se:wiş- (sögüşmek), gökleň şiwesinde sew- (söýmek) – se:w (sö:gmek), nohurşiwesinde geç (geçmek) – ge:ç (gi:ç), be:ş (bä:ş), ge:ň (gi:ň), e:n (i:n) we ş.m.Mahmyt Kaşgarlynyň “Diwanynyň” türkmen diline mahsus sözlerinde duşýanuzyn e: çekimlisi asyrlaryň geçmegi we diliň ewolusion ösüşi bilen bagly iki ugurboýunça üýtgäp, öz ornuny dura-bara uzyn ä: we uzyn i: çekimlilerine beripdir weözbaşdak fonema bolmak ukybyny ýitiripdir. Başgaça aýdylanda, bu ýagdaýye:80i:д:şekilde aňlatmak bolar.e: > i: degişli mysallar:e:l [5, 48-49 s.] – i:l; ke:ç [5] – gi:ç; te:z [5] – ti:z;e:n [5, 49 s.] – i:n; be:l [5] – bi:l; ke:je [5] – gi:je;te:di : ol maňa andag tedi [5] – diýdi we ş.m. Sözleýişde, berer sözüniň bi:r (biýr),diýer sözüniň di:r (diýr) ýaly aýdylyşyna häzir-de duş gelinýär.e: > ä: degişli mysallar:e:r [5, 45 s.] – ä:r; be:ş [5] – bä:ş; etük [5, 65 s.] – ä:dik;ketmen [5, 444 s.] – kä:tmen; keklik [5, 479 s.] – kä:klik;neçä [5] – nä:çe; dede [5] – dä:de; telü [5] – dä:li; kemi [5] – gä:mi; tegül: tegil [5,393 s.] – dä:l we ş.m.Häzirki zaman türkmen edebi dilinde uzyn e: cekimlisi ulanylmaýar.Gadymy türki ýazuw ýadygärlikleriniň dilinde uzyn e: çekimlisiniň bolandygytürkolog A.M.Şerbagyň işinde-de bellenýär. Ol alym X–XIII asyr orta Aziýa weGündogar Türküstana degişli tekstleriň (şol sanda M.Kaşgarlynyň “Diwanynyň-da”)diliniň fonetik, morfologik aýratynlyklaryny öwrenip, olarda sekiz sany gysga – a,e, o, ö, u, ü, y, i we sekiz sany hem uzyn – a:, e:, o:, ö:, u:, ü:, y:, i: çekimlileribolupdyr diýen netijä gelip [13, 35 s.], olaryň hatarynda uzyn e: sesini görkezýär.Türkmen diliniň gadymyýetinde ýokardaky ýaly 16 sany çekimli fonemanyňbolandygyny hem L.S.Lewitskaýa ynamly nygtaýar [7, 16-17 s.]. Çekimlileriňýokardaky sanawyndan görnüşi ýaly, olaryň hatarynda uzyn e: sesiniň bellenmegitürkmen diliniň bu çekimlisi barada ýokarda beýan edilen pikir bilen utgaşýar we onybelli bir derejede tassyklaýar. Diliň ösüşiniň soňky döwürlerinde uzyn ä: cekimlisiniňulanylyş gerimi giňäpdir. Onuň gysga e çekimlisine gapma-garşy bolup, sözleritapawutlandyryjy hyzmatynyň soň emele gelendigi barada türkolog L.S.Lewitskaýa:“Türkmen dilinde çekimlileriň täze e–ä: gapma-garşylygy emele geldi” [7, 19 s.]diýip ýazýar. Bu pikir hakykata laýyk gelýär.Ýazuw ýadygärliklerinde uzyn e: çekimlisiniň bellenmegi we häzirki zamantürkmen dilinde-de oňa derek uzyn ä: fonemasynyň ulanylmagy gadymy oguz-türkmendilinde ä: çekimlisiniň bolmandygyny aňlatmaýar. Biziň pikirimizçe, bu çekimli hasirki döwürlerde-de türkmen dilinde ulanylypdyr. Munuň şeýledigine degişli birentekdelilleri getirmek mümkin. Öňi bilen, belli türkolog A.M.Şerbagyň ol barada öňe süren

täzeçe garaýşyna salgylanmak bolar. Alym işinde prof. Ý.D.Poliwanowyň gadymyuzyn çekimliler diňe türkmen, ýakut dillerinde saklanyp galypdyr we gadymytürkiuzyn çekimlileri kesgitlemekde (olaryň aslyny dikeltmekde) bu dilleriň sözleri hasabaalynmalydyr diýip aýdan pikirinden ugur alýar. Ol agzalan dilleriň birentek barabargelýän sözlerini deňeşdirmek bilen, iň gadymy uzyn çekimlili 78 sözüň aslynydikeldip, olaryň sanawyny berýär [14, 50-52 s.]. Alym şolara we beýleki taryhymateriallara esaslanyp: “Türki dilleriň başlangyç (başdaky) sesleri giň we darcekimlilerden durýan, biri-birine gapma-garşy sekiz gysga hem-de sekiz uzynfonemalardan ybarat bolupdyr” [14, 35 s.] diýen netijä gelýär. Şeýlelikde, ol iňgadymytürki çekimliler hökmünde sekiz gysga – a, o, u, y, ä, ö, ü, i we sekiz uzyna:, o:, u:, y:, ä:, ö:, ü:, i: seslerini görkezýär [14, 76 s.]. A.M.Şerbak bu işindäkigadymytürki hasaplaýan sözlerinde we ýokardaky sanalýan çekimlileriň düzüminde(hatarynda) gysga-uzynlygy bilen tapawutlanýan e – e: jübüt çekimlilerini däl-de, olaraderek ä – ä: seslerini belleýär. Bu pikir belli bir derejede jedeli bolmagynda galýar.Çünki ol birentek alymlaryň, şol sanda türkologlar W.W.Radlowyň, Ý.D.Poliwanowyň,L.S.Lewitskaýanyň we beýlekileriň e, e: çekimlileri baradaky pikirine täzeçe garaýar.Şeýle bolsa-da, A.M.Şerbagyň ä we ä: çekimlileriniň gadymylygy baradaky pikiribiziň üçin üns bererlikdir. Çünki ol türkmen diliniň we onuň çekimlileriniňgadymylygyna göz ýetirmäge bize belli bir derejede esas berýär. Alymyň ýokardakygadymytürki hasaplaýan çekimlileri düzümi we mukdary taýdan häzirki zamantürkmen edebi diliniň 8 gysga we 8 uzyn çekimlilerinden (gysgalar – a, o, u, y, e, ö,ü, i; uzynlar – a:, o:, u:, y:, ä:, ö:, ü:, i:), diňe e (ýa-da ä) çekimlini göz öňündetutmasaň, birjik-de tapawutlanmaýar. Beýleki türki dilleriň hiç birinde-de şunçamukdarda çekimli fonema ýokdur. Munuň özi türkmen halkynyň we onuň diliniňgadymylygyna, müňýyllyklaryň dowamynda diliniň arassalygyny saklap gelendigineşaýatlyk edýär. Şu ýerde uzyn e: çekimlisiniň häzirki zaman türkmen dilindäkiýagdaýy barada käbir görnükli alymlaryň aýdan pikirlerini hem ýatlap geçmekmümkin. Prof. Ý.D.Poliwanow türkmen dilinde e we ä: çekimlileriniň aýdylyşlarynyanyklamak maksady bilen geçiren köp sanly derňewleri esasynda bularyň özara diňeuzyn-gysgalyk alamaty boýunça tapawutlanýandyklaryna göz ýetriýär. Ol uzyn ä:-niňuzyn e: sesi esasynda soň emele gelendigini (e:r > ä:r, be:ş > bä:ş) we e çekimlisiniňtürkmen dilinde uzyn aýdylmaýandygyny ilkinji bolup belleýär [14, 152 s.]. Prof.N.K.Dmitriýew hem soňra türkmen edebi diliniň çekimlileriniň uzyn-gysgalygyboýunça fonematik häsiýetlerini derňäp, uzyn e:-niň bu dilde ýokdugyny nygtaýar [3,185 s.]. S.Kürenowyň işinde bolsa “geler” sözünden gysgalyp, gepleşikde aýdylýange:r sözi (geler > ge:r) bolaýmasa e: çekimlisiniň başga ýerde duşmaýandygyaýdylýar [6, 27-62 s.]. Gürrüň edebi dil hakynda barýandygy üçin, ýokarky alymlaryňpikirleri bilen doly ylalaşmak bolar.Häzirki zaman türkmen edebi dilinde uzyn ä: çekimlisiniň ulanylyşynyanyklamak maksady bilen 80 müň çemesi sözi öz içine alýan “sözlükden” ol çekimlibilen baglanyşykly 170 söz hasaba alyndy. Bularyň köpüsiniň (54% çemesiniň)gadymdan bäri ulanylyp gelinýän hususy türkmen sözleridigi, az böleginiň-de dildesoň peýda bolandygy bilindi. Munuň özi uzyn ä:-niň ulanylyş geriminiň gitdigiçegiňelendigini görkezýär.81

Uzyn ä: çekimlisi aşakdaky ýaly ýerlerde duş gelýär.1. Uzyn ä:-niň sada sözlerde gelşine mysallar: ä:ý, wä:k, ä:r, ä:k, ä:ň, mä:z,mä:ş, gä:z, gä:dik, gä:tmek, tä:nmek, dä:nmek, tä:rim, nä:me, nä:çe, mä:lemek we ş.m.2. Inçe ä: sesine fonetik taýdan özgeren käbir goşma sözlerde gabat gelinýär.Meselem: bä:ri (< bu ýeri), ä:ňet (< a:ň et), gelä:ý (< gelegaý /gelegoý), görä:ý(< göregaý /göregoý), bilä:ý (< bilegaý /bilegoý) we ş.m.3. Uzyn ä: çekimlisi goşulmalarda we söz bilen goşulmanyň sepgidindeaşakdaky ýaly ýerlerde duş gelýär:a) Ol ses häzirki zaman işliginiň -ýa:r/-ýä:r, häzirki zaman ortak işliginiň-ýa:n/-ýä:n, hal işliginiň ýokluk şekilini aňladýan -ma:n/-mä:n, hal ýasaýjy -ýa:n-ça:/-ýä:nçä:, -ýa:rka/-ýä:rkä:, -ma:nka:/mä:nkä:, orun-degişlilik aňladýan -da:-ky/-dä:kiýaly goşulmalarda ulanylýar. Meselem: gelýä:r, bilýä:r, gelýä:n, bilýä:n, görmä:n,bilmä:n, gelýä:ncä:, görýä:nçä:, gelýä:rkä:, diýýä:rkä:, diýmä:nkä:, sendä:ki, öýdä:kiwe ş.m.b) Soňy e çekimlisine gutaran at sözler 1-nji ýöňkemäniň -m, -myz/-miz, 2-njiýöňkemäniň -ň, -ňyz/-ňiz goşulmalary bilen we eýelik düşümiň -nyň/-niň, -ň, ýeňişdüşümiň -ny/-ni, ýöneliş düşümiň -a/-e goşulmalary bilen üýtgänlerinde uzyn ä:çekimlisi aýdylýar. Käbir mysallar: göle – gölä:m, gölä:miz, gölä:ň, gölä:ňiz,gölä:niň, gölä:ni, gölä:, dereje – derejä:niň, derejä:ni we ş.m.ç) Soňy e çekimlisine gutaran düýp işliklere hal işliginiň -p (-yp/-ip/-up/-üp),ortak işliginiň -n (-an/-en) goşulmasy goşulanda, iki çekimliniň birleşmegi bilen uzynä: sesi emele gelýär. Käbir mysallar: i:şle – i:şlä:p, sözle – sözlä:p, gürle – gürlä:n,di:şle – di:şlä:p, dişlä:n we ş.m.d) Soňy i çekimlisine gutaran atlar ýöneliş düşüm bilen üýtgände, ikiçekimliniň birleşmegi bilen uzyn ä: sesi aýdylýar. Mysallar: süri + e > sürä:, Dürli+ e > Dürlä:, Berdi + e > Berdä:, kiçi + e > kiçä: we ş.m.4. Uzyn ä: çekimlisi -a:/-ä:, -da:/-dä:, -ha:/-hä:, -kä:, -kä:te ýaly ownukböleklerde-de duş gelýär. Meselem: sen-ä:, gel-ä:, geler-dä:, berer-dä:, Ene-hä:,kä:bir, kimkä:, kä:te we ş.m.5. Uzyn ä: sesi alynma sözleriň türkmen dilinde özleşdirilip aýdylyşynda duşgelýär. Käbir mysallar: ä:pet, ä:girt, ä:mert, ä:şgä:r, çä:re, çä:rýek, çä:ýnek, hä:zir,mä:lim, mä:tä:ç, kä:rende, kä:riz, kä:ti:p, kä:şke, pä:k, pä:ki, pä:kize, pä:lwan,tä:miz, tä:leý, tä:si:r, tä:ç we ş.m.Alymlaryň gysga e, ä we uzyn e:, ä: çekimlileri barada aýdan pikirlerini gözöňünde tutup hem-de ýokarda getirilen türkmen diliniň mysallaryna esaslanyp,aşakdaky ýaly netijelere gelmek mümkin.Biziň pikirimizçe, gadymy oguz-türkmen dilinde e, ä sesleriniň ikisi-de e//ägörnüşinde bir gysga fonemanyň, e:, ä: çekimlileriniň ikisi-de e://ä ýagdaýynda biruzyn fonemanyň wariantlary hökmünde ugurdaş (parallel) ulanylypdyr. Mysal üçingel(mek) işligi “gel” we “gäl” şekillerinde, erkek adamy aňladýan er sözi-de “e:r”we “ä:r” görnüşlerinde ugurdaş ulanylypdyr. Meşhur türkolog E.W.Sewortýan beýlekitürki dillerdäki etük, er/e:r sözleriniň türkmen dilinde ä:dik, ä:r ýaly aýdylyşyndanugur alyp, gadymy türki taýpalaryň dilinde dar e we giň ä: çekimlileri parallelýagdaýda ulanylypdyr, ýagny ýokarky sözler etük/ä:dik er/ä:r kimin görnüşlerde82

ugurdaş aýdylypdyr diýip çaklaýar. Alym ol sözlerde aýdylýan ä:-ni etimologikuzynlyk hasaplaýar. Onuň bu pikiri hakykata ýakyndyr. Munuň şeýle bolandygynahäzirki zaman türki dilleriň birnäçesinde (azerbaýjan, uýgur, başgyrt, tatar, gazak weş.m.), şol sanda türkmen dilinde we onuň şiwelerinde-de gysga e, ä çekimlileriniň birfonema (ýa-da bir fonemanyň dürli wariantlary) hökmünde, uzyn e:, ä: çekimlileriniňhem başga bir fonema (ýa-da bir fonemanyň dürli wariantlary) hökmünde duşgelmegi şaýatlyk edýär. Asyrlaryň dowamynda diliň ösmegi, baýlaşmagy wekämilleşmegi bilen gysga e, ä çekimlileriniň artikulýasion we akustiki häsiýetleriözara ýakyn (ikisi-de giň, alynky hatar, dodaklanmadyk), uzyn e:, ä: sesleriniň-deaýdylyş häsiýetleri özara ýakyn (ikisi-de giň, alynky hatar, dodaklanmadyk) sesbolandyklary üçin, olaryň birden-biri esasy ses – fonema hökmünde saýlanyp, sözleritapawutlandyrmaly bolupdyr. Türkmen dilinde şeýle hyzmaty gysga fonema üçinortaky galyş e çekimlisi, onuň uzyn jübüti – fonemasy üçin-de aşaky galyş ä: sesiýerine ýetirip başlaýar. Bu çekimliler irki döwürlerde özara gapma-garşy bolup:çek- (işlik) – çä:k (at);ek- (işlik) – ä:k (at);et (at, işlik) – ä:t- (işlik);eň- (işlik) – ä:ň (at);ger- (işlik) – gä:r (sypat);ten (at) – tä:n- (işlik) ýaly sözleri tapawutlandyryp gelipdir. Häzirki döwürdeşeýle fonologik (gapma-garşy) jübüt sözleriň sany köpelip, dilde olaryň ýigrimägolaýy duş gelýär. Munuň özi e – ä: gapma-garşylygy boýunça ol çekimlileriňfonema derejeleriniň has ýokary göterilendigini aňladýar.Türkmen diliniň öz içki serişdeleriniň (goşma sözleriň gysgalmagy, söz bilengoşulma arasynda alynky hatar iki çekimliniň birleşmegi esasynda) we alynmasözleriň hasabyna uzyn ä: çekimlisiniň edebi dilde ulanylyş gerimi has giňäpdir.Munuň tersine, uzyn e: çekimlisiniň ulanylyş gerimi gitdigiçe daralyp, ýok bolmakhetdine ýetipdir. Şeýlelikde, türkolog L.S.Lewitskaýanyň türkmen diliniňçekimlileriniň düzüminde hil we mukdar taýdan tapawutlanýan täze e – ä: fonologikjübüti soňky döwürlerde emele gelipdir [7, 19 s.] diýen pikiri tassyklanýar.Gadymy türkmen sözlerinde we köp sanly goşulmalarda uzyn ä: çekimlisiniňduş gelmegi onuň has gadymy, ilkibaşdaky sesleriň biridigini aňladýar.Tьrkmenistanyň Prezidentiniňэanyndaky YTЭG-yňMagtymguly adyndakyDil we edebiэat institutyKabul edilen wagty2006-njy ýylyňBitaraplyk aýynyň 27-siEDEBIÝAT1. Saparmyrat Türkmenbaşy. Ruhnama. – Aşgabat: TDNG, 2001.2. Annanurow A. Fonetika dil biliminiň bölümidir. – Aşgabat, 1959.3. Дмитриев Н.К. Долгие гласные в туркменском языке // Исследования посравнительной грамматике тюркских языков, ч.1. Фонетика. – М., 1955.83

4. Исхаков Ф.Г. Долгие гласные в тюркских языках // Исследования посравнительной грамматике тюркских языков, ч.1. Фонетика. – М., 1955.5. Kaşgarly M. Divanü lugat-it türk terjimesi (çeviren Besim Atalay), 4-nji neşir,I-III j. – Ankara, 1999.6. Kürenow S. Türkmen diliniň uzyn we gysga çekimlileri. – Aşgabat, 1971.7. Левитская Л.С. К реконструкции пратюркского вокализма // Сравнительноисторическаяграмматика тюркских языков. Фонетика. – М., 1984.8. Муталлыбов С.М. “Дивану лугат-ит турк Махмуда Кашгарского (перевод,комментарий, исследование). АДД. – Ташкент, 1967.9. Nurmuhammedow A. M.Kaşgarynyň “Diwanynda” uzyn çekimlileriň görkezilişi// Türkmenistanda ylym we tehnika, 2002. №4.10. Nurmuhammedow A. M.Kaşgarynyň “Diwanynda” uzyn çekimlileriň fonologikhyzmaty we türkmen diliniň çekimli fonemalary // Türkmenistanda ylym wetehnika, 2002, №5.11. Поливанов Е.Д. К вопросу о долгих гласных в общетюркском праязыке//Доклады АН СССР, Серия “В”. – Л., 1927. №7.12. Поцелуевский А.П. Фонетика туркменского языка. – Ашхабад, 1936.13. Щербак А.М. Грамматический очерк языка тюркских текстов X–XIII вв. изВосточного Туркестана. – М.-Л., 1961.14. Щербак A.M. Сравнительная фонетика тюркских языков. – Л., 1970.84A.NurmuhammedovLONG E: Ä: VOWELS AND THEIR HISTORICAL DEVELOPMENTIN THE TURKMEN LANGUAGEMany scientists (E.D.Polivanov, A.P.Potseluevskiy, N.K.Dmitriyev,A.M.Scherbak, A.Annanurov, S.Kurenov) asserted that long and short vowels in theOghuz-Turkic group of languages play an important historical and phonological role.This opinion was proved by the language material of the ancient written monumentsand of the present-day Turkic languages. Along with other vowel contrapositions inthe language of “Divanu lugat-it turk” by Mahmood Kashgari (the XI-th century) the[e] – [e:] contraposition, which differentiated words (keç “pass by” – ke:ç “late”,etc.) has been revealed. Long [e:] phoneme used in “Divan” throughout manycenturies has developed in two directions: it turned into long [ä:] vowel (e:r > ä:r,beş > bä:ş) in some words, and into long [i:] (e:l > i:l, ke:ç > gi:ç) phoneme in otherones. Thus, long [e:] phoneme ceased to exist in the contemporary Turkmen literarylanguage. Currently, instead of the ancient [e] – [e:] contraposition of vowels thereis a new pair of opposed to each other vowel phonemes. It is the [e] –[ä:]contraposition, which differentiates words like et “meat” – ä:t “make a step”, eň“descend” – ä:ň “jaw” and so on.In the present-day Turkmen language [ä:] phoneme is used in many simple(ä:r “a man”, ä:ň “jaw”, mä:z “gland”), compound (bä:ri < bu ýeri “this place, here”,

ä:ňet < a:ň et “look”) and borrowed (kä:tip “secretary”, tä:miz “clean”, kä:r“profession”, çä:rýek “quarter”) words, and in numerous affixes. These facts serveas good evidence that long, front and low vowel [ä:] has existed in the Turkmenlanguage primordially, since the ancient times. This article provides more details andinsight into the matter.А.НурмухаммедовО ДОЛГИХ ГЛАСНЫХ E:, Ä: И ИХ ИСТОРИЧЕСКОМРАЗВИТИИ В ТУРКМЕНСКОМ ЯЗЫКЕПо мнению многих лингвистов (Е.Д.Поливанов, А.П.Поцелуевский,Н.К.Дмитриев, А.М.Щербак, А.Аннануров, С.Куренов) долгота и краткостьгласных в языках огузской группы имеют важное историческое ифонологическое значение. Свидетельством чего являются языковые материалыдревних письменных памятников, а также современных тюркских языков. Так,в языке “Дивану лугат-ит турк” Махмуда Кашгарского (XI в.) наряду с другимипротивопоставлениями гласных имеется и противопоставление [е] – [е:], покоторому различались слова (keç “проходи” – ke:ç “поздно” и др.). Долгаягласная фонема [е:], употребляемая в языке “Дивана”, в течение многихстолетий развивалась по двум направлениям: в одних словах онатрансформировалась в долгий звук [ä:] (e:r > ä:r, beş > bä:ş), а в других – вдолгий [i:] (e:l > i:l, ke:ç > gi:ç). Таким образом, долгая фонема [е:] пересталасуществовать в современном туркменском литературном языке. В настоящеевремя вместо исторического противопоставления гласных [е] – [е:] возниклоновое противопоставление [e] – [ä:], различающее слова типа et “мясо” – ä:t“шагай”, eň “спускайся – ä:ň “челюсть” и др.В современном туркменском языке гласная фонема [ä:] употребляется вомногих простых коренных (ä:r “мужчина”, ä:ň “челюсть”, mä:z “железа”),сложных (bä:ri < bu ýeri “сюда”, ä:ňet < a:ň et “смотри”), заимствованных (kä:tip“секретарь”, tä:miz “чистый”, kä:r “профессия”, çä:rýek “четверть”) словах, атакже в многочисленных аффиксах. Эти факты свидетельствуют о том, чтодолгая, переднерядная, нижнего подъема гласная [ä:] существует в туркменскомязыке изначально, с древних времен. В данной статье факты излагаются вшироком плане.85

TÄZE SAHYPADünýä belli taryhçy akademik W.W.Bartold (1869–1930) köp sanly bahasynaýetip bolmajak ajaýyp eserleri ylym dünýäsine miras goýup giden meşhur alymdyr. Olözüniň “Türküstan mongol çozuşlary eýýamynda” (1900 ý.) atly ilkinji düýpli wenusgawy eserinde Orta Aziýa halklarynyň irki orta asyrlar döwründäki taryhyny ylmynukdaýnazardan öwrenmekde we ýazmakda onuň esasyny goýupdyr. Alymyň soňky 30ýylyň dowamynda döreden ähli eserleri özüniň çuň manylylygy, täzeçilligi bilen, her birokyjyny özüne bendi edýär. Ol täsin galdyryjy başarjaňlyk bilen arap, pars we türkidillerinde ýazylan ilkinji çeşmelerden peýdalanypdyr, olary beýleki dürli çeşmeleriňmaglumatlary bilen deňeşdirip, her bir taryhy hadysa we oňa degişli delillere dogry bahaberipdir. Şonuň üçin W.W.Bartoldyň eserleri, olaryň ýazylan döwründen ep-esli wagtyňgeçendigine seretmezden özleriniň ähmiýetlerini saklap, alymlaryň ýan kitaplarybolmaklaryny dowam etdirýär. Awtoryň köp jiltli eserler toplumynyň birinji jildinitaýýarlaýjylaryň belleýşi ýaly “Bir ýurdy (Orta Aziýa göz öňünde tutulýar. – A.Ýa.)öwrenmek boýunça şeýle köp işleri bitiren, şonuň ýaly beýleki bir alyma dünýä ylmynyňtaryhynda duş gelmek kyn. Ol sözüň doly manysynda Orta Aziýanyň taryhyny döredip,adatça, ylmy barlagçylaryň birnäçe nesilleriniň bitirjek işlerini bir özi berjaý edipdir”.Akademik W.W.Bartold türkmen halkynyň köpasyrlyk taryhyny, edebi mirasynyöwrenmekde hem önjeňli işlän alymdyr. Olar bilen bagly meseleler onuň köp sanlyeserleriniň içinden eriş-argaç bolup geçýär. W.W.Bartoldyň 1929-njy ýylda neşir eden“Türkmen halkynyň taryhynyň oçerki” atly nusgalyk işi bu meselä bagyşlanyp ýazylanýörite işdir. Ol özüniň ähmiýetini biziň günlerimizde hem dolulygyna saklap gelýär.Beýik alym “Dädem Gorkut kitabyny” ilkinji bolup XIX asyryň ahyrynda oguz(türkmen) dilinden ors diline ussatlyk bilen geçiripdir. Ol 1962-nji ýylda aýratyn kitapgörnüşinde çap edilipdir.Beýik Saparmyrat Türkmenbaşynyň mukaddes Ruhnamasynyň bahasyna ýetipbolmajak ruhy peşgeş hökmünde halkymyza gowuşmagy bilen, türkmen halkynyňgeçmiş taryhynda belli bir yz galdyran şahsyýetlere bolan gyzyklanma has hem artdy.Şol jähtden seredeniňde, taryhy şahsyýetler bilen gös-göni baglanyşykly tutumly terjimeişiniň ýerine ýetirilmegi derwaýys mesele.Bu terjime işi taryhy şahsyýetleriň 30-dan gowragynyň ömür beýanyny öz içinealýar. Olaryň käbirleri türkmenleriň guran döwletleriniň hökümdarlary bolsa, beýlekilerişolar bilen goňşuçylykda ýerleşen döwletlere baştutanlyk edipdirler. Ýöne olar hemtürkmen döwletleri bilen belli bir derejede gatnaşykda bolupdyrlar.Ýerine ýetirilen terjimede Beýik Saparmyrat Türkmenbaşynyň mukaddesRuhnamasynda hem uly orun eýeleýän Horezm türkmenleriniň, Köneürgençtürkmenleriniň, Garahanlylar türkmen döwletleriniň we beýlekileriň hökümdarlarybaradaky gyzykly maglumatlar hemmeleriň ünsüni çekse gerek. Horezmiň hökümdaryAtsyz, Horasanyň hökümdary Ahmet bin Sähl bin Haşim, Garahanlylaryň neberesindenMawerannahra hökümdarlyk eden Arslan han, Orta Aziýada dürli döwletleri dolandyranBaýramaly han, Orta Aziýada dürli döwletleri dolandyran Ilek hanlar; şolaryňneberelerinden bolan Bugra han; Böri-tegin; Horezmiň (Köneürgenç türkmenleriniň)hökümdary Tekeş; Horezmde türk keramatlylarynyň biri, Hoja Ahmet Ýasawynyň iň86

gowy şägirtleriniň biri Hekim ata; Horezmde horezm şalar neberesini esaslandyryjyKutb-ad-din Muhammet… ýaly ençeme şalar, hökümdarlar, hanlar, olaryň ykballaryýerine ýetirilen terjime işiň esasyny düzýär. Uruş, ýaraşyk, garyndaşlyk açmak,dönüklik… ýaly ýagdaýlar käte şol bir neberäniň çäklerinde gaýtalanyp duran adatyýagdaýa öwrülýär. Ine, olaryň ýekejesiniň, ýagny Baýramaly hanyň ykbaly baradakygysgaça hekaýat:“Baýramaly han Merwiň hökümdary. Onuň kakasy gajarlar urugynyň yzzadynlytoparyndan gelip çykýar, gajarlar Merwde şa Apbas I döwründen bäri agalyk edipdirler,ejesi – türkmenleriň salyr taýpasyndan, onuň özi, habar bermeklerine görä, türkmenleriňarasynda adatdan daşary batyr esger hökmünde şöhrat gazanypdyr. Myrat beg (Masumşa) buharaly bilen uruşda ol özüniň gözsüz batyrlygy netijesinde gabawa düşdi wesöweşde wepat boldy, onuň kellesi Buhara eltildi we jeza berilýän belent ýerdegörkezmek üçin goýuldy. Merwde onuň ikinji ogly Muhammetkerim oňa mirasdar boldy;onuň uly ogly Muhammet Hüseýin öz ömrüni ylma bagş etdi we “öz döwrüniň Platony”(Aflatuny-i-wakt) şöhrathna eýe boldy…”.W.W.Bartoldyň beýik şahsyýetler baradaky ýazgylary beýan ediliş usulynyň dürlimöçberliligi bilen tapawutlanýar. Şol şahsyýetlerden Altyndaş, Arslan han, Atsyz, Afşin,Ahmet bin Sahl bin Nasym, Baba beg, Baýramaly han, Baýsunkar, Isgender han,Ysmaýyl bin Nuh, Kutb-ad-din Muhammet… dagylar baradaky ýazgylar bir sahypadangeçmeýän bolsa, Bugra han, Borak han, Burhan, Horezmşalar… we beýleki käbirleriniňýazgylary 3-4 sahypa möçberindedir.Terjime edilen ýazgylarda diňe türkmenleriň guran döwletleri bilen baglanyşyklyşahsyýetleriň terjimehaly däl, eýsem mongol basybalyjylary bilen gös-göni baglanyşyklyşahsyýetler baradaky maglumatlaryň hem öz beýanyny tapandygy ünsi çekýär. ŞolardanÇagataý han we Şeýbanylar (mongollardan dörän nesiller) hem olaryň ykbaly baradakytäsin maglumatlar hem köpleriň ünsüni çekse gerek.Häzirki wagta çenli Özbegistanyň çäklerinde ýaşap gelýän sartlar diýlipatlandyrylýan halk barada hem terjimede täsin maglumatlar bar. Şolaryň adynyň gelipçykyşynyň birnäçe görnüşleri barada gürrüň gozgalýar, “Sart” ilkibaşda “täjir”manysyny berýän türk sözi bolupdyr, şol manysynda ol “Kutadgy bilikde” hemulanylypdyr” diýlip, olar baradaky ýazgynyň başynda nygtalýar.Reşid-ad-din bolsa “garlyklaryň (yslam dinine giren) hökümdary Arslan hanmongollara tabyn bolanda, ol şolar tarapyndan “sartaktaý”, ýagny “täjik”atlandyrylypdyr” diýip gürrüň berýär. Ahyr soňunda hem “oturymly ilat babatda çarwalartarapyndan gizläp bolmajak ýigrenç bilen ulanylýan we halk arasynda gelip çykyşy “saryit” diýlip düşündirilýän sart sözi häzir ulanyşdan galdyryldy” diýlip düşündirilýär.Umuman, tutuşlygyna alanyňda W.W.Bartoldyň türkmenler we türki halklary bilenbaglanyşykly taryhy şahsyýetler baradaky ýazgylary gyzykly hem täsirli maglumatlaryözünde jemleýär. Olaryň ýokary hilli terjime edilmegi geljekde türkmen okyjylarynyňarasynda hem uly gyzyklanma döredip bilerdi. Şoňa görä-de, bu ýazgylaryň geljekdeaýratyn kitap görnüşinde neşir edilmegi türkmen jemgyýetçiligi üçin iňňän peýdalybolardy. Biz şu makalamyzda akademik W.W.Bartoldyň türkmen halkynyň taryhyndabelli bir derejede yz galdyran käbir taryhy şahslara degişli işlerinden bölekleri terjimeedip, ylmy jemgyýetçilige we okyjylar köpçüligine hödürlemegi makul bildik.Redaksiýanyň adyndan t.y.k. A.Ýazberdiýew.87

Akademik W.W.Bartoldyň “Orta Aziýanyň taryhyndan aýratyn derwaýysmeseleler boýunça işler” atly eserler ýygynydysynyň“Yslam ensiklopediýasyndan” makalalar” bölümi(II tom, 2-nji bölüm. Taryhy şahslar hakynda)Bugra hanBugra han, (Orta Aziýada) ilek hanlaryň türk neberesinden ýa-daGarahanlylardan 1 bolan hökümdarlaryň köpüsiniň derejesidir. Olardan has ady bellilerişulardyr:1. Satuk Bugra han Ab al-Kerim, bu neberäniň agzalarynyň ilkinjisidir, habarbermeklerine görä, ol yslam dinini kabul edipdir we ony öz döwletinde ýaýradypdyr. Ibnal-Asir (Tonebergiň neş., XI, 54) ony Satuk (Şabuk deregine şeýle okamak gerek) Garahakandiýip atlandyrýar. Umuman, onuň ýurdy dolandyryşy barada hem, eger diňe Ibnal-Asiriň (Tornbergiň neş., VIII, 396) köp sanly türk halkynýň 349/960 ý. yslamy kabuledişi baradaky hekaýaty bu hökümdaryň raýatlaryna degişli bolaýmasa, başga hiç hiliynamdar habarlar ýok. Jemal Garşynyň ýazgylaryna laýyklykda, (ser. Bartold, Türküstan,I bölüm, 130 sah. we sözl.) ol eýýäm 344/955–56-njy ýylda aradan çykypdyr; onuňgubury Artujada (häzir Artyş) ýerleşýär we häli-häzire çenli zyýarat edilýän ýer bolupdurýar. Onuň Tazkiraýi Bugra han ady bilen belli bolan ömür beýany F.Grenartarapyndan gaýtadan işlenilipdir (La legende) we şübhesiz, rowaýata öwrülendir. Şolrowaýatyň aýry-aýry bölekleri eýýäm bize gelip ýeten çeşmeleriň iň gadymylarynda duşgelýär, Jemal Garşynyň ýazgylarynda galanlary soňrak goşulypdyr, bu rowaýatlaryňastynda haýsydyr bir taryhy maglumatyň ýatandygyny anyklamak mümkin däl.2. Bugra han Harun b. Musa (Ibn al-Asirda, Tornbergin neş., IX, 68: Harun b.Süleýman) 2 , öňküniň agtygy, şol nebereden Mawerannary ilkinji basyp alan. Samanydöwletiniň kuwwaty Nuh b. Mansuryň döwründe (365-367/997-999 ýý.) içerkibulagaýlyklar zerarly opurylypdy; haçan-da basybalyjy 380/990 ýý. öz paýtagtyBalasagundan (ser. E.I, I, S.639) Samanylar döwletiniň demirgazyk-gündogar serhediniňgolaýyndaky Isfijab (häzirki Saýram, Çimkendiň golaýynda) şäheriniň öňünde peýdabolanda, ol hiç ýerde düýpli garşylyga gabat gelmedi; hatda Samanylara duşmançylyklymeýilli bolan barly gatlaklaryň özi türkleri çagyrdy diýip, habar berýärler. Eýýäm 382-nji hijri ýylynyň rebi-us-sani (992-nji ýylyň Magtymguly aýynyň 7-si – 992-nji ýylyňNowruz aýynyň 5-i) aýynda Bugra han Buhara, Samanylaryň paýtagtyna girip bildi, ýöneşondan soň tiz wagtdan miweleri çenini bilmän, ölçegsiz iýenligi zerarly agyr näsaglap,basyp alan ýurduny terk etmäge mejbur boldy. Eýýäm şol ýylyň jumady-as-sani aýynyň,hoşgüni (Alp Arslan aýynyň 17-si) Nuh öz paýtagtyna dolanyp geldi; Bugra hen Kaşgara1O.Prisagyň geçiren barlaglaryna laýyklykda, Garahanlylaryň kaganlygyna Arslan-Gara-hakan ýa-da Arslan han derejesibolan ýokary kagan baştutanlyk edipdir, paýtagty Ordu (Gara-ordu ýa-da Kuz-ordu) Balasagunyň ýanynda ýerleşip, onuňkagan-gezekleşikli hökümdary (“Mit-Qatan”) bolupdyr,.ol Bugra-Gara-hakan (ýa-da Bugra han) derejesini göteripdir wekaganlygyň günbatar bölegini dolandyrypdyr, paýtagty Tarazda (bir wagtlar Kaşgarda) ýerleşipdir. Arslan han ölenýagdaýynda Bugra han onuň ýerine geçipdir we onuň derejesini kabul edipdir. O.Prisagyň pikirine görä, ýokaryhäkimiýetiň şeýle guralyşy garlyk taýpalarynyň ikä bölünen guramasyny aňladypdyr. Kaganlaryň ikisiniňem derejelerigarlyklaryň iki taýpa toparynyň oňonlaryna laýyk gelipdir: Arslan (ýolbars) – çigillerden we Bugra (düýe) – ýagmalardanbolupdyr. (Ser. kitapdan göçürmeli – 506 s. 1 çykgyt).2Onuň ady dogry: Abu Musa al-Hasan (Harun) b. Süleýman (ser. Pritsak, Die Karachaniden, s. 26) – Ý.B.88

arýan ýolda Goçgarbaşy diýen ýerde öldi, belki, şol ýer Çu derýasynyň gözbaşyndanuzakda däldir, sebäbi, häzirem şol ýer Goçgar diýlip atlandyrylýar. Ibn al-Asir(Tornbergin neş., IX, 68 we sözl.) özüniň baş çeşmesinde, ýagny Utbi Ta rih-i Ýamüniişinde takyk sene tapmansoň, Bugra hanyň Buharany basyp almagyny diňe 383/993–94-nji ýyllara degişli edýär, ýöne bu tassyklama Gardiziniň we Beýhakynyň (Morleýiň neş.,234) biri-birine doly laýyk gelýän hekaýatlary bilen gürrüňsiz ýalana çykarylýar (ser.Bartold. Türküstan, I böl., 12 s.).3. Bugra han Muhammet b. Ýusup, öňküniň agtygy. Öz kakasy, Kagşgarydolandyran Kadyr han Ýusup dirikä, ol Ýagan-tegin 3 derejesini göteripdir; (423/1032 ý.)öz kakasy aradan çykmagyndan soň hem öz dogany (agasy) Arslan han Süleýmanyňtagta çykmagyndan soň, Bugra han derejesini aldy hem oňa mülk hökmünde Taraz(häzirki Öwlüýä ata) 4 we Isfijab berildi. Şazada hökmünde hem, hökümdar hökmündehem ol Gaznalylar bilen baglanyşyklydy we şolaryň kömegi bilen öz duşmany Alp-tegini(ser. ýokarda, 491 s.) kowup çykarmagy umyt edýärdi, ýöne bu meýilnamany amalaaşyrmak başartmady; onuň Zeýnebe, soltan Mahmydyň gyzyna we soltan Masudyňuýasyna öýlenmek meýli hem, Mahmydyň döwründe şazadanyň özüniň 416/1025-njiýylda öz gelinliginiň yzyndan Balha gelendigine garamazdan, başa barmady (deňeşdir,Beýhaky, Morleýiň neş., 655 we sözl.). Masudyň döwründe nikalaşmagyň ýene yzaçekdirilmeginden soň, Bugra han seljuklar bilen gatnaşygy ýola goýdy weGaznalylaryňam, öz dogany Arslan hanyňam duşmany boldy; her niçik-de bolsa, Masudtarapyndan iberilen ymam Abu Sadyk Tebany 428-nji ýylyň zülkada aýynyň (7-sinde)/1037-nji ýylyň Alp Arslan aýynyň 23-ünde Gaznadan ugrap, 1 ýyly türkleriň ýerindegeçirensoň, Bugra hany köşeşdirmek we ony öz dogany bilen ýaraşdyrmak başartdy. Şolýyllarda Bugra hanyň ady bilen teňňeler Mawerannahryň özünde zikgelenipdir, munuňözi bolsa onuň häkimliginiň şol ýerde hem ykrar edilendigi barada netijä gelmägemümkinçilik berýär. Ibn al-Asiriň ýazgylaryna laýyklykda, (Tonebergiň neş., IX, 358),ol hem 436/1044–45-nji ýyllarda Mawerannahrda 5 şaýylaryň hereketini ganly rehimsizlikbilen ýatyrdy. Şol döwürde ýurtda şaýylaryň wekilleri Fatymy, Mustansir (427–487/1036-1094 ý.ý.) üçin tarapdarlary üstünlikli hakyna tutýardylar; Bugra hanyň özi gözüçin dinden çykanlary goldaýardy, ýöne diňe olary aldamak üçin şeýle edýärdi; olarhanyň oňat garaýşy arkaly özlerini her hili howpdan daşda hasap eden wagtlarynda bolsapaýtagtda hem welaýatda duýdansyz buýruk berildi. Ibn al-Asire salgylansaň (Tornbergiňneş., IX, 211), Bugra han diňe 439/1047–48-nji ýyla çenli ýaşapdyr, ýöne Beýhakynyňýazgylaryna görä (Morleýiň neş., 230), döwürdeşi hökmünde ol, elbetde, has uly ynamamynasypdyr, ol 449/1057–58-nji ýyla çenli ýaşapdyr. Çeşmeleriň ikisine-de salgylansaň(Ta’rih-i Beýhakynyň golýazmalarynyň ýazgysy şol ýerde, 1307/1889–90-njy ýyldalitografirlenen pars neşirde (193 s.) dogry görkezilişi ýaly, şübhesiz zaýalanypdyr), özölüminiň öň ýanynda ol öz dogany Arslan hany ýurtdan çykaryp kowupdyr we onuň3Bu dereje hakda ser. Bartold, Tьrkьstan – häz. neş., I tom, 346 s., 4 bellik; Pritsak, Die Karachaniden, 23 s. – Ý.B.4Indi Gazagystandaky Jambyl şäheri.5W.W.Bartold ýalňyşlyk bilen Bugra hana, günbatar garahanly döwletiniň Mawerannahrdaky (bilelikdedolandyryjy kagany) Ybrahym b. Nasra degişli maglumatlary Muhammet b. Ýusuba degişli edilpdir; (ser.Aşakda, 513 s. Böri-tagan makalasy); ser. Pritsak, Die Karachaniden, 45 s. Bartoldyň ýalňyşlygy şol döwürde433/1041–42 ý. garahanly kaganlygynyň aýratynlykdaky iki kaganlyga – günbatar we gündogarkaganlyklaryna bölünendiginiň entek anyklanylmandygy bilen düşündirilýär, şolaryň her birinde ýokary kagan(Arslan han) we bilelikde dolandyryjy kagana (bugra han) bolupdy – Э.B.89

döwletini eýeläpdir. Ibn al-Asire salgylansaň, Bugra han öz aýaly tarapyndan zäherlenipöldürilipdir, şol aýal onuň türmedäki agasyny hem bogup öldürmegi buýrupdyr.4. Bugra han, Kaşgaryň hökümdary, Balasagunganly Ýusup has-hajyp oňa 462/1069–70-nji ýylda ýazan “Kutadhu bilik” atly öwüt berijilik häsiýetli poemasynybagyşlapdyr. Belki, ol Bugra han Harundyr, Ibn al-Asire salgylansaň, (Tornbergiň neş.,IX, 212 we sözl.) – ol mundan öňküniň dogany 6 bolmaly. Habar bermeklerine görä, şuBugra han 16 ýylyň dowamynda öz dogany Togrul-Gara-hakan bilen bilelikdedolandyran hökümdar hökmünde, soňra bolsa ýene 29 ýyllap özbaşdak hökümdar bolup,Kaşgarda, Hotanda, Balasagunda şalyk sürüpdir; onuň ölen ýyly hökmünde 496/1102–03-nji ýyly agzaýarlar. Şeýle bolsa, Ibn al-Asir tarapyndan (Tornbergiň neş., X, 112 wesözl.) habar berilýän “Kaşgaryň hany” baradaky maglumatlar şu hana dahylly bolaýmalyýaly, şol han 482/1089-njy ýylda, hamala, soltan Mälik şanyň tabynlygynda bolanmyş;şol ýeriň özünde şu han bilen onuň dogany Ýakup-teginiň (Atbaşyň hökümdarynyň) weýene bir hökümdaryň, Togrulyň arasynda bolan göreş barada hem habar berilýär, ýöneüstesine-de, şol göreşiň gutarnykly netijesi barada hiç zat aýdylmaýar.AtsyzAtsyz b. Muhammet b. Anuş-tegin, Horezmiň hökümdary (Horezmşa), şolwezipäni 521 ýa-da 522/1127–1128-nji ýylda Seljuk soltany Sanjaryň elgaramasyhökmünde öz kakasyndan miras alypdy. Ol ozaly bilen Jendi we Maňgyşlagy (türkleriňeýeçiligindäki Müňgyşlak Hazar deňziniň ýakasynda ýerleşýär) eýeläp hem Türküstanyňjümmüşine ýöriş edip, öz eýeçilgindäki ýerleri giňeldipdi; şondan köp wagt geçmänkäol özüni garaşsyz diýip yglan etdi, ýöne 533/1138-nji ýylda Hazaraspyň eteginde Sanjartarapyndan paýhyn edildi we ýurtdan kowlup çykaryldy; Sanjar Horezmşa hökmünde özýegeni Süleýman b. Muhammedi oturtdy, ýöne Atsyz eýýäm şondan soňky ýylda ilattarapyndan yzyna çagyryldy, şazada bolsa kowuldy. 535-iň şowwal /1141-nji ýylyňMagtymguly aýynda Atsyz soltana boýun egdi we oňa üýtgewsiz wepadar bolmagakasam etdi, ýöne eýýäm aradan birnäçe aý geçensoň, ol öz kasamyny bozdy, şonda garahytaýlylarbilen söweşde ýeňilmegi netijesinde (53-nji ýylyň sapar aýynyň 5-inde / 1141-nji ýylyň Ruhnama aýynyn 9-ynda) soltanyň güýji gowşapdy. Eýýäm şol ýylyň güýzündeAtsyz güýçli goşun bilen Horasanda peýda boldy we Merwi basyp aldy; şondan soňkyýylyň ýazynda Nyşapur oňa boýun egdi, ýöne şondan soň ýurtdan köp wagt geçmänkä,ol Sanjar tarapyndan ýurtdan kowlup çykaryldy, 538/1143–44 ýý. onuň özi Horezmdeçozuşa sezewar boldy we soltanyň ýokary häkimiýetini gaýtadan ykrar etmäge mejburboldy. Şondan soň köp wagt geçmänkä Atsyz üçünji gezek baş göterdi we soltanyňilçisini, şahyr Adip-Sabyny Amyderýa oklamagy buýurdy. 542-nji ýylyň jumdady-as-sani/ 1147-nji ýylyň Sanjar aýynda Sanjar Horezme özüniň üçünji ýörişine başlady, iki aýdowam eden gabawdan soň Hazarasp şäherini aldy we Gürgenjiň eteklerine baryp ýetdi;6Şol Bugra hanyň ady Abu Aly al-Hasan (Harun) b. Süleýman bolupdyr; ol Muhammet b. Ýusubyň doganydäl-de, eýsem onuň ýegeni bolupdyr; 451/467/1059–1075 ýý. ol özüniň beýleki daýysy, Togrul-Gara-hakanderejesini göteren Mahmyt b. Ýusup bilen bilelikde dolandyryjy hökümdar (ýagny, Bugra han) bolupdyr,soňra bolsa (bary-ýogy iki aýyň dowamynda, 467/1074–75 ýý. – özüniň doganoglany Omar b. Mahmyt bilenbilelikde dolandyrypdyr. Ser. Pritsak, Die Kapachaniden, 40-42 s. – Э.B.).90

Atsyz soltana tabyn boldy we Sanjar bilen ikiçäk duşuşygynda (543-nji ýylyň maharram/ 1148-nji ýylyň Magtymguly – Oguz) özüni ýokary derejede yzgytsyz alyp barandygynagaramazdan, öz wezipesinde galdyryldy. 548/1153-nji ýylda Sanjar oguzlar tarapyndanýesir alyndy; Atsyz ýene-de Horasana, ýöne bu gezek soltanyň wepadar raýaty hemgoragçysy hökmünde çozup girmek isledi we möhüm şäher Amulyň (şindiki Çärjew)özüne berilmegini talap etdi; ýöne onuň talaby ret edildi. Diňe 551/1156-njy ýylda olNesanyň eteginde peýda boldy we munuň öňüsyrasynda ýesirlikden gaçan hökümdaraözüniň wepadarlygyny beýan etdi, ýöne eýýäm şol ýylyň jumady-as-sani aýynyň 9-ynda/ Oguz aýynyň 30-ynda ol Habuşanda (şindiki Kuçan) 59 ýaşynda dünýäden ötdi.Baэramaly hanBaýramaly han, Merwiň hökümdary (1197–1200/1782/83–1785/86 ýý.). Onuňkakasy gajarlar urugynyň yzzadynly böleginden gelip çykýar, gajarlar Merwde şa ApbasI-niň döwründen bäri agalyk edipdirler, ejesi – türkmenleriň salyr taýpasyndan, onuň özi,habar bermeklerine görä, türkmenleriň arasynda adatdan daşary batyr esger hökmündeşöhrat gazanypdyr. Myrat beg (Masum şa) Buharaly bilen uruşda ol gözsüz batyrlygynetijesinde gabawa düşdi we söweşde wepat boldy, onuň kellesi Buhara eltildi we jezaberilýän belent ýerde görkezmek üçin goýuldy. Merwde onuň ikinji ogly MuhammetKerim oňa mirasdar boldy; onuň uly ogly Muhammet Hüseýin öz ömrüni ylma bagş etdiwe “öz döwrüniň Platony” (Aflätun-i wakt) şöhratyna eýe boldy, Maşatda galdy.(Deňeşdir: Abd al-Kerim Buhary, 58 we sözl.; Žukowskiý, Köne Merwiň harabalyklary,83 s. we sözl.).Gala-i Baýramaly han adyny kiçiräk gala göterýär (uzynlygy 800 m we ini 550m), ol Köne Merwiň harabalygynyň günorta böleginde ýerleşýär, ony W.Žukowskiý(Köne Merwiň harabalyklary) şol ýerdäki has giçki desga hökmünde kesgitledi. Has giňmanyda “Baýramaly” ady bilen aslynda Köne Merwiň harabalyklaryny atlandyrýarlar,şonuň netijesinde hem bu at demir ýol menziline dakyldy, şeýle hem harabalygyňgolaýynda ýerleşýän “Murgap” şa mülki şol ady göterýär.Terjime edenTürkmenistanyň Prezidentiniň ýanyndakyYlym we tehnika baradaky Ýokary geňeşiňMagtymguly adyndaky Dil we edebiýatinstitutynyň bölüm müdiriM.Tuwakow91

INTERNET ULGAMLARYNDAN ALNAN GYZYKLY MAGLUMATLARNANA DÖWÜR BAŞLANÝARSoňky döwürde nanotilsimatlary amaly işde ulanmazlyk has ýaýbaňlanyp ugrady.Mysal üçin, Massaçuset tehnologik institutynyň (MTI) alymlary kiçijik turbajyklybakteriýalary ýakyn wagtlarda litiý-ion (Li-ION) we nikel-kadmiý (Ni-Cd)akkumulýatorlaryny çykaryp başlajakdyklaryny mälim etdiler. Ýöne ýan telefonlary wenoutbuklar üçin ulanylýan häzirkizaman akkumulýatorlaryndan tapawutlylykda kiçijikturbajykly batareýalar birnäçe minutyň dowamynda zarýatlandyrylmaga ukyply bolup,bularyň “zarýadlandyrmak-zarýadsyzlandyrmak” bilen baglanyşykly tapgyrlarynyň(siklleriniň) sany bolsa çäklendirilmesizdir.Alymlaryň köpüsi elektronikanyň geljegini bu täze material bilen baglanyşdyrýarlar:Kremniýli prosessorlaryň ýerini çalşyp biljek uglerodly nanotranzistorlaryň esasynda işleýänprosessorlaryň ulanylmagy-da mümkin. NASA-da bolsa tros materialy hökmünde has berksüýümleri peýdalanmaklyk göz öňünde tutulýar (trosuň kömegi bilen “kosmik lift” diýilýänihereketlendirilýär).Awtomobil üçin kondensatorElektronika boýunça professor Joýel Sindal akkumulýator we binzin dwigateli bilenişleýän gibrit awtomobilleri mysal getirýär. Eger içinden otlanýan dwigateli (IOD) elektrikdwigateli bilen doly çalşyp bolýan bolsa, onda häzirkizaman akkumulýator batareýalary 200-300 km aralyga ýetmezdi. Ýöne nanoturbajyklary ulanmak arkaly çalt zarýadlandyrýanbatareýa peýdalanylsa, onda maşynlary doly suratda elektrik energiýasyna geçirmek bolar.MTY-niň elektromagnetizm we elektron ulgamlary barlaghanasynyň (labaratoriýasynyň)alymlary tarapyndan döredilen gurluşyň diňe bir ýönekeý akkumulýator däldigini, eýsem onuňhem kondensatordygyny Smal Times aýdýar. Mälim bolşy ýaly, kondensatorlarakkumulýatorlara garanyňda has köp elektrik energiýasyny tygşytlaýar we iňňän gysga wagtyňdowamynda zarýatlanýar.MTY-niň alymlarynyň ýaňy-ýakynlardaky anyklamalaryna görä, kanaturba gaty bilenörtülen elektrodlar şol bada däl-de, birnäçe sagadyň dowamynda kondensatoryzarýadlandyrýar, munuň özi şol kondensatorlary awtomabillerde we hereket edýän beýlekigurluşlarda ulanmaga mümkinçilik berýär. Şeýle netije nanoturbajyklaryň kömegi bilenbatareýaly kondensatoryň meýdanynyň ulaldylmagy arkaly gazanyldy.Alnan ýokary hilli kondensatoryň tejribelik nusgalary (gurluşyň bu görnüşi şeýleatlandyrylýar) “zarýadsyzlandyrmak-zarýadlandyrmak” diýilýän tapgyrlaryň sanynyň birnäçemüňe ýetýändigine şaýatlyk edýär. Munuň özi, elbetde, adaty akkumulýatorlar (bularyň iňoňat nusgalary 1000-e golaý şekilli akkumulýatorlar) bilen deňeşdirilip bilinmez.Emma professor Şindalyň pikirine görä, kiçijik turbajykly we ýokary hillikondensatorlaryň artykmaçlyklaryna garamazdan, olar birnäçe hepdäniň dowamyndaenergiýany saklaýjy adaty gurluşlary üýtgedip bilmeýär. Adaty Li-ION batareýalara ulykompaniýalar tarapyndan iňňän köp möçberde pul serişdeleri goýberildi. Has takygy, kemkemdenkiçi turbajykly elementleri geçirmek göz öňünde tutulýar, munuň üçin bir ýa-da ikiýyl gerek bolar.92

Atomlary birleşdiripAlymlaryň bellemeklerine görä, nanotilsimatlar (nanotilsimat düşünjesi hatdaatomlary we dürli maddalaryň-malekulalaryny geçirijiler ýa-da tamamlanan gurluşlarhökmünde ulanmaklygy göz öňünde tutýandygyny ýatladýarys) ylmyň we tehnikanyňösüşindäki nobatlaýyn, öwrülişikli tapgyr bolup, ähmiýeti boýunça geçen asyryň 40-njyýyllarynyň aýaklarynda 50-nji ýyllaryň başlarynda oýlanyp tapylan ýarym geçirijiligurluşlaryň ulanylyşy bilen deňeşdirilip bilner.Furelenler we nanoturbajyklar diýilýänleri näme?Uglerod nanoturbajyklary – bular uglerodyň 90-njy ýyllarda açylan “grafitsetkajyklaryň” turbajyga düýrlenen şekilindäki täze bir görnüşi. Şeýle turbajyklaryňdiýametriniň sanlyja nanometrleri (nanometr – metriň milliarddan bir bölegine deňdir) emelegetirýändigi sebäpli, “turbajygyň nanometrik ölçüti-de” gysgaça nanoturbajyklar kiminatlandyrylyp ugralypdyr. Nanoturbajyklar şeýle kiçi welin, eger mätäç bolsa mikroblar hemkokteýl üçin sypal bölejikleri hökmünde, elbetde, olardan peýdalanardylar. Hakykatda, boýyiki metre golaý adamlar diametri birnäçe millimetre barabar sypal bölejiklerini ulanýarlar.Şu mynasybetli diýametri birnäçe nanometre barabar sypal bölejigi “boýy” iki mikrona golaýjandara ýa-da, aýdalyň, mikroba ýararlydyr. Uglerod nanoturbajyklary 1991-nji ýyldaÝaponiýanyň NES barlaghanasynyň ylmy işgäri Sumio Idzimo tarapyndan açyldy.Idzima geliý atmosferasyndaky wolt dugasy zarýadsyzlaşanda emele gelen önümleribarlady. Şol wagtlar bu iş köneçil usulda amala aşyrylypdy. Inert atmosferasyndaky kömürelektrodlary dug zarýadlanmasy mahalynda uly möçberde gurum bölüp çykarýar. Uglerodtoplumlarynyň – fullerenleriň molekulalaryny özünde jemleýän bu gurum üçin şeýle synagişleriniň ençemesi geçirildi. Ýöne Idzima reaksiýanyň “peýdasyz” hasaplanylýan taşlandysy.Ýagny katodda emele gelýän betgelişik çal küle (kesindi görnüşli) bilen gyzyklanýar. Buküläniň edil galamdaky ýaly kömür reňkli özenjigi bolup, onda diýametri onlarçamikrometre barabar içi boş uzyn närseleriň bardygyny elektron mikroskopy görkezdi. Bularilkinji gezek äşgär edilen nanotubajyklardyr.Nazaryýeti ýatdan nanoturbajyklar hakda olaryň hakyky sintwezinden birnäçe aý öňaýdylmagy, onsoňam degişli ylmy makalalaryň hatda Idzimiň makalalaryndan soň çap bolupçykmagy-da gyzyklydyr. Bu hakda bir wagtyň özünde amerikanly J.Mintimez we rus alymyZeonid Çernozatonskiý aýdypdyrlar. Derrew Indzimiň açylyşynyň yzy bilen fiziklerdirhimikleriň bular baradaky çykyşlary, gürrüňleri dünýä ýaýraýar: käbir ylmy merkezleriň,meselem, himiýa boýunça Nobel baýragynyň eýesi (baýrak 1996-njy ýylda 360 fulerentleriniaçyşy üçin berildi) R.Smolliniň barlaghanasynyň ýokardaky ýaly açyş etmegiň bosagasyndadurandygy we nanoturbajyklaryň täze görnüşlerini döretmekde we olaryň häsiýetlerinikesgitlemekde uly iş edendigi aýan bolýar.Trillion tranzistorly prosessorKöp mukdardaky gurama meňzeş gara reňkli külkeden ybarat bu gurluşlarda nämelerbizi gyzyklandyrýar?Görüp otursak, bir gatly nanoturbajyklaryň nagyşjagazlary onuň elektron häsiýetlerinikesgitleýär eken: dürli nagyşjagazly nanoturbajyklar metallardan-da, ýarym metallardan-da,ýarym geçirijilerden-de bolup biler. Mysal üçin, köp gatly nanoturbajyklaryň ählisi ýarymgeçirijilerdir. Munuň özi iň uly kompaniýalara, ýagny elektron serişdelerini öndürijilereradiýoelektronikada “kremniýden soňky eýýam” diýilýäniniň başlanyşynyň çaltlygy hakdagürrüň etmäge mümkinçilik berýär. Kremniýden (ýarym geçirijili öndürmekde esasyserişdeden) nanoturbajyklara geçişi 10-15 ýylyň dowamynda tamamlanyp bilmez.93

Prosessorlary we mikrogurluşlary öndürýän dünýäniň öňdebaryjy kompaniýalary geçenasyryň ahyrynda öz önümlerine dahylly nanotilsimatlar barada ilkinji gezek gürrüň edipugradylar. Käbir önüm işläp taýýarlaýjylar özleriniň geljekki önümleriniň resmi meýilnamalarynyhödürläp ugradylar; şol meýilnamalarda bolsa nanoturbajyklar hakda gürrüň edilýär.2005-nji ýylyň Bitaraplyk aýynda öndürijileriň halkara komitetiniň adyndanInternational Teshnology Roadmar for semiçonduçtors atly resmi habar çap edildi habardakremniýden soňky döwre geçilip ugralandygy barada gürrüň edilýär.Ýaponiýaly, ýewropaly, Koreýaly Amerikaly hem-de tarwanly öndürijiler ýakynwagtlarda täze tilsimata geçmegiň birleşdirilen meýilnamasyny hödürlemegi göz öňündetutýarlar.Adaty şertlerde prosessorlaryň we mikroshemalaryň tutuş konsepsiýasyny täzeçeguramak üçin 50 ýyl gerek bolardy, emma adamzat şunça wagtlap garaşyp bilýär.Shemotehnikanyň täze konsepsiýasyna gyssagara geçişlik kremniý tilsimatynyňmümkinçilikleriniň eýýäm gutarandygy bilen şertlendirilýär.Adamzat tarapyndan berilýän habarlardyr maglumatlaryň sany bolsa günsaýyn artýar,bize bolsa Muruň kanunynda göz öňünde tutulyşy ýaly, hasaplaýjy kuwwatlyklary ösdürmekzerur. Häzerki döwürde çüý öndürmek boýunça dünýäde iň öňdebaryjy Intel kompaniýasy iňkiçijik tranzistorlary taýýarlamaga mümkinçilik berýän 65 nanometrlik tilsimaty öndürmekligimeýilnamalaşdyrýar, ýöne ol entek hakyky manysyndaky nanotilsimatdan örän daş.Şu günki prosessorlaryň eýýäm milliarddan gowrak tranzoistorlary bar, ýönenanogurluşlaryň ilkinji nusgalary bu sany derrew 1000 esse artdyrmaga ukyplydyr. Geljekkionýyllygyň maksady 1 trilliondan gowrak tranzistorly prosessorlary döretmekden ybaratdyr.Şeýle prosessoryň öndürijiliginiň Pentium 4-iň görkezijilerine gatnaşygy ilkinji elektronçyraly EHM-ler bilen deňeşdirilende, “pnýa”-yň öndürüjiligine meňzeşräkdir.Siziň ÖK-iňizdäki nanoturbajyklar“Fujistu” firmasy eýýäm nanotilsimatlara esaslanýan kuwwatly prosessorlarysowadyş üçin ýaramly radiýatorlary hödürledi. Gaty magnit disklerini (winçesterleri)öndürüji meşhur Segate kompaniýasy nanoturbajyklary ýaglaýjy gat hökmünde ulanmakarkaly ýazgynyň dykyzlygyny artdyrmagyň tisimatyny patentleşdirdi.Ýazgynyň we magnit plastinasynyň arasyndaky yşgalaňy kiçeltmek arkaly-daýazynyňdykyzlygy artdyrylyp bilner. Seagate magnit plastinalaryny nanoturbajyklaryň esasyndaýukajyk gatlaga bölüp, olary doly baglaşdyrmaklygy teklip edýär. Ýazgynyň iç tarapyndakyplastina ýörite lazer arkaly gyzdyrylýar. Bu magnit bölejikleriniň durýan ýeriniň takyklygynyýokarlandyrmak üçin şeýle edilýär.Şeýlelikde, tutumy ýüzlerçe we müňlerçe terabaýta barabar bolan maglumatlaryňamatly we arzan düşýän toplaýjy abzalyny döretmek mümkin diýlip çak edilýär. Amerikanyňnaktero kompaniýasy edil bir aý mundan öň nanotilýematdan peýdalanmak arkalykompýuter üçin ýadyň täze görnüşi bilen tanyşdyryldy. Kompaniýa ýadyň bu görnüşiniNRAM – based nanwolatile RAM diýip atlandyrdy. Munuň özi hemişezlik “iýmiti” talapetmeýän, nanoturbajyklara esaslanýan ýatdan erkin peýdalanmaklygy aňladýar.Täze çipler adaty fleş-ýat bilen deňeşdirilende diňe bir çeýeligi boýunça däl-de, eýsemhas çalt işleýänligi we berkligi taýdan tapawutlanýar. Täze çipleriň köpçülikleýin önümçiliginiýola goýmak üçin Nantero Amerikanyň mikroshemalary we ýarym geçirijili gurluşlary öndürijiLSI LOGIS kompaniýasy bilen hyzmatdaşlyk edýär. Kompaniýanyň wekili NRAM-iň ilkinjisenagat nusgalarynyň eýýäm şu ýylyň ahyrynda peýda boljakdygyny belledi.94http://www.vz.ru/society/2006/10/1/50866.html

MAZMUNYGaraşsyz, baky Bitarap Türkmenistanyň Prezidenti, Halk Maslahatynyň BaşlygyGurbanguly BERDIMUHAMMEDOWA “Ylmyň gazananlaryny önümçiligeornaşdyrmak oba hojalyk ekinlerinden ýokary hasyl almagyň girewidir” atly ylmymaslahata gatnaşyjylaryň MINNETDARLYK HATY..........................................................3Berdimuhammedow G. Adamlaryň baş saglygy türkmeniň Altyn asyrynyňbinýadydyr.............................................................................................................................5Durdyýewa A., Çaryýewa G., Ataýewa G., Gurbanow H. Bedeniň molekulýardartgynlygyny öwrenmekligiň amaly lukmançylykda ähmiýeti ........................................14Halk maslahatynyň çözgütleri we kanunlary durmuşa ornaşýar.......................................21Halow N. Daýhan birleşikleriniň işini kämilleşdirmek barada........................................35Esen A. Türkmenistanyň suw hojalygynyň ösüş sepgitleri we ileri tutulýanugurlary...............................................................................................................................41Mämmedow G. Gowaçanyň hasyllygynyň seçgä we tohumçylyga baglylygy ................46Söýünow O., Taýlakow N. Pestisidleri we nitrat dökünlerini ulanmaklygykadalaşdyrmaklygyň ugurlary.............................................................................................53Täşliýew M.Ş., Ragimowa D.S., Sibirýow Wl.S., Çaryýewa A.O. Köpetdagetek epiniň we bokurdak monoklinalynyň gündogarynda ýura çökündileriniňlitologiki aýratynlyklary we galyňlyklary ..........................................................................59Bekmämmedow H.G., Kadyrow Ş.U. Haýalladylan kokslaşma desgada zähmetigoramak çärelerine goşant..................................................................................................70Nurmuhammedow A. Türkmen diliniň uzyn e:, ä: çekimlileri we olaryň taryhyösüşi barada........................................................................................................................79Täze sahypa ........................................................................................................................86Akademik W.W.Bartoldyň “Orta Aziýanyň taryhyndan aýratyn derwaýys meselelerboýunça işler” atly eserler ýygynydysynyň “Yslam ensiklopediýasyndan” makalalar”bölümi (II tom, 2-nji bölüm. Taryhy şahslar hakynda) ....................................................88Internet ulgamlaryndan alnan gyzykly maglumatlar..........................................................9295

CONTENTSBerdimuhammedov G. Healthy nation is the basis for the Golden age of theturkmen people.....................................................................................................................5Durdyyeva A., Charyyeva G., Atayeva G., Kurbanov Kh. Molecular tension oforganism and significance of its study for practical medicine.........................................14Khalov N. On improvimg activity of Daikhan associations............................................35Esen A. Stages of development of water economy of Turkmenistan and itsperspectives.........................................................................................................................41Mammedov K. Influence of selection and seed-growing upon the cotton cropcapacity...............................................................................................................................46Soyunov O., Taylakov N. Ways of optimization of pesticides and nitrate fertilizersapplication...........................................................................................................................53Tashliyev M.Sh., Ragimova D.S., Sibiryev Wl.S., Charyyeva A.O. Lithologicalfeatures and thicknesses of the Jurassic deposits on the east of Bokurdak monoclineand Kopetdag foredeep ......................................................................................................59Bekmammedov Kh.G., Kadyrov Sh.U. On the problem of improving of workconditions at delayed coking plant....................................................................................70Nurmuhammedov A. Long e: ä: vowels and their historical development in theturkmen language ...............................................................................................................79СОДЕРЖАНИЕБердымухаммедов Г. Здоровье населения – основа основ Золотого векатуркмен ................................................................................................................................5Дурдыева А., Чарыева Г., Атаева Г., Курбанов Х. Молекулярнаянапряжённость организма и значение изучения этого вопроса в практическоймедицине ............................................................................................................................14Халов Н. Вопросы совершенствования деятельности дайханскихобъединений ......................................................................................................................35Эсен А. Этапы развития и перспективы водного хозяйства Туркменистана ...........41Маммедов К. Влияние селекции и семеноводства на урожайностьхлопчатника .......................................................................................................................46Союнов О., Тайлаков Н. Пути оптимизации применения пестицидов инитратных удобрений .......................................................................................................53Ташлиев М.Ш., Рагимова Д.С., Сибирёв Вл.С., Чарыева А.О. Литологическиеособенности и мощности юрских отложений востока Бокурдакскоймоноклинали и Предкопетдагского прогиба .................................................................59Бекмаммедов Х.Г., Кадыров Ш.У. К вопросу улучшения условий труда наустановке замедленного коксования...............................................................................70Нурмухаммедов А. О долгих гласных e:, ä: и их историческом развитии втуркменском языке ...........................................................................................................7996

“Türkmenistanda ylym we tehnika” žurnaly syn berilýän ylmymakalalary çap edýär.Журнал “Наука и техника в Туркменистане” печатает рецинзируемыенаучные материалы.Baş redaktor A.G.AllanurowaGeňeş toparynyň agzalary:O.Musaýew, P.Esenow, N.Durdyýew,J.Nepesow, J.J.Ataýew, O.M.Posmanow,N.Nurgeldiýew, G.Mezilow.Jogapkär redaktor J.NepesowЭygnamaga berildi 03.03.2007. Зap etmдge rugsat edildi 24.04.2007. A – 29517. Цlзegi 70Ч108 1 / 16.Gazet kagyzy. Kompýuter ýygymy. Tekiz çap ediliş usuly. Şertli çap listi 8,05. Hasabat-neşir listi8,131. Sany 585. Neşir №7. Sargyt №60.Ýylda 6 gezek neşir edilýär.YTÝG-yň “Ylym” neşirýaty.744000, Aşgabat, Bitarap Türkmenistan köçesi, 15.YTÝG-yň çaphanasy.744000, Aşgabat, Bitarap Türkmenistan köçesi, 15.Žurnalyň çap edilişiniň hiline çaphana jogap berýär.© “Ylym” neşirýaty.© “Türkmenistanda ylym we tehnika”, 2007.