a – coğrafi kapsam - çevresel etki değerlendirme planlama genel ...

A.1 – GİRİŞ(A) COĞRAFİK KAPSAMKars ve çevresini kapsayan çalışma alanında, çok dar bir alanda yüzeylenen Perme- İriyas yaşlıMetaformiftler ve Kampaniyen öncesinde yerleşen ofiyolitler kayalardan başka, üst miyosende başlayanve orta- üst Pleyistone kadar devam eden süreç içinde çeşitli evrelerle etkin olan volkanizma ürünleri vebunlarla yanal göl ortamı çökelleri ile akarsu taşkın ovası çökelleri yer almaktadır. Çalışma alanında ilkvolkanizma ile üst miyosendeki Çamurludağ anzdeziti oluşmuştur. Bunların üzerine Diskordansla tabandabloklu çakıltaşı üyesi gelen Mescitli formasyonu pomzalı tüflerden oluşur ve olivinli horum bazalt ile sonbulur. Batıda üst miyosen – alt miyosen yaşlı Mescitli formasyonu çökelirken, doğuda yanal geçişliolarakyine aynı yaş konağında koyu sarı kum taşları yeşilimsi sarı tüflü ve karbonatlı kil taşı vemarnlardan oluşan Horasan formasyonu çökelme devam etmiştir. Yine alt piyosen yaşlı boyalı andezitlive Yukarısallıpınar üyesi çalışma alanının kuzeydoğu kesimlerinde yerleşmişlerdir. Üst piyosendefaaliyete geçen Süphan volkaniti ve asidik lav üyesi asit karakterli olup bölgedeki Aladağ ve Süphandağ,Soğanlıdağ ve Dumanlıdağ volkanitleri ile aynı evreye sahip olup benzer karakterlidirler. DoğudakiAğadeve dasiti ve Dikmeköy andeziti üst pliyosen- alt pleyitosen yaşlı olup bölgedeki en viskozvolkanizmayı oluşturur. Çalışma alanındaki volkanizmanın son evresini oluşturan alt pleyitosen yaşlımelikler bazaltı plato bazaltı niteliğinde olup, diğer birimlerin üzerine onları pişirerek akmıştır. Akarsu vetaşkın ovası çökelleri olan, çakıltaşı, kumtaşı, kiltaşı ve killi kireçtaşı seviyeli Karakurt formasyonukendinden yaşlı bütün birimlerin üzerine açısal diskordansla gelir.KARS İLİNİN TARİHCESİA.1.1 – Tarih Öncesi1941 – 1942 yıllarında Kars’ta yedek subay olarak görev yapan İsmail Kılıç KÖKTEN, budönemde ilimizde tarih öncesine ait araştırmalar yapmıştır. İ. Kılıç KÖKTEN’in yönetimindeki buçalışmalar ile Kars bölgesi kültür tarihinin, komşu bölgelerde olduğu gibi Alt Paleolitik Döneme değinuzandığı kanıtlanmıştır.Kars yöresinde avcı-toplayıcı Paleolitik Dönem insanlarından günümüze kalan buluntularyeryüzündeki en eski kültürlerden birisinin bu yörede olduğunu göstermektedir.1

Kaynak: Kars İl Yıllığı 2004Resim 1 : Yazılıkaya’da Mağara Resimleri2

Şekil 1: KARS İL HARİTASIKaynak: www.kars..gov..tr3

Paleolitik Dönem :Alt Paleolitik Dönem : Bu döneme ait buluntuların ele geçtiği yöreler şunlardır: Susuz ilçesi,Cilavuz Dere düzlüklerinde ve Kars Platosunda, Şölyen-Aşölyen tipte işlenmiş ve alt paleolitik dönemetarihlenen bir el baltası, Ağzıaçık (azacık) Suyunun batısındaki düzlüklerde oval çevreli, iki yüzü çokgüzel işlenmiş, ucundan biraz kırılmış bir başka aşölyen baltası, Anı çevresinde ele geçen bir el baltası;Yazılıkaya’nın yaklaşık 6 km güneyinde şölyen tipte el baltaları ve iri yongalar bulunmuştur.Orta Paleolitik Döneme ait ise, Borluk Vadisinde Musteryen tipte bir araç, Ağzıaçık Suyununbatısında bazalttan yapılmış çok aşınmış musteryen tipte bir uç, Yazılıkaya, Tombultepe’ye yakınKurbanağa Mağarasında taş araç ve ocak yerlerine rastlanmıştır.Üst Paleolitik Dönemde avcılık ve toplayıcılık yöntemlerinde farklılaşma olduğu, araç-gereçyapımının geliştiği görülmüştür. Yine bu dönemde duvar resimleri de ortaya çıkmıştır. Camışlı Köyü’nünbatısında, Aladağ’ın doğu yamaçlarındaki Yazılıkaya’da bazalt yapılı bir kayanın dik ve düzgün yüzündebiri büyük, biri küçük iki panoya rastlanmıştır. Büyük pano, yerden dört metre yükseklikte, yaklaşık 14metre uzunlukta ve3-4metre genişliktedir. Küçük pano ise aynı duvarındoğu uzantısı üstündedir.Yazılıkaya panolarındahayvan ve insan figürleri vardır. Figürlerin çoğu dağ keçileri, geyikler, geyik yavruları ve eşeklerdenoluşmaktadır. Bunlar o dönemdeki doğa koşullarının avcılık ve toplayıcılığa elverişli olduğunu ortayakoymaktadır. Yazılıkaya’nın yanı sıra aynı yerdebulunan derinliği 11,5 m, iç genişliği 5,5 m, ağız genişliği 12,5 m olan ve güneye bakan KurbanağaMağarası araştırmalarında da yine Üst Paleolitik döneme ait taş araç gereçler bulunmuştur.Mezolitik Dönem : Paleolitik dönemi izleyenmezolitik dönem, mikrolit adı verilen minik araç-gereçlerlertanınmaktadır. Kars yöresinde de İ.Kılıç KÖKTEN’inAras Vadisi’nde yaptığı araştırmalarda bu araçlardan elegeçmiştir. Bu ve diğer paleolitik buluntular Rusyatopraklarında saptanan benzerleri ile karşılaştırıldığında,bölge yerleşme tarihinin komşu bölgelere koşut olarak,Paleolitik Dönemle başlayı, Mezolitik Dönemde dedevam ettiğini göstermektedir.(2003 KarsNeolitik Dönem : Neolitik Dönemi Kars yöresindegerçek anlamda bir yerleşme yeri değil, Akçakale Adası’ndakianıtlar ve kaledekiduvar resimleri temsil etmektedir. Bu resimler, yöredekineolitik dönem yaşantısına bir ölçüde açıklık getirdiği içinönemlidir.Resim 2: Yazılıkaya’da MağarasıKaynak: Kars İl Yılığı 2004Çıldır Gölü’ndeki Akçakale Adası’nda Dolma Tepe eteklerinde kaya anıtları bulunmuştur. Adamenhirler, dolmenler ve kromlekler ile doludur.İ. Kılıç KÖKTEN’e göre; bu taş anıtlar neolitik dönem tekniği ile yapılmıştır. Çok kaba taşlarlaörtülü iç duvarlar, kaba ve büyük taşlarla örtülü damlar, Avrupa dolmenlerinin bazılarında görülen tekniğianımsatmaktadır. Avrupa kültürüne özgü olduğu kabul edilen bu tip taş anıtlara doğuda ilk kez Kars’tat a ş4

astlanmıştır. Anıtların ortasında açılan bir sondaj çukurunda, çok kaba, mat siyah renkli değişikbiimlerde çanak-çömlek parçaları bulunmuştur.Yazılıkaya-Kurbanağa Mağarası’nın doğusunda, kale denilen tepede açılan bir sondaj çukurundada üst katmanda farklı bir katman saptanmış ve bunun Son Neolitik Dönemden almış olabileceği önesürülmüştür. Kaledeki duvar resimlerinin ise Son Neolitik Dönem ya da İlk Tunç Çağı sonlarındayapıldığı sanılmaktadır.Kalkolitik Dönem : Araç-gereç yapımında bakır kullanılmaya başlamasıyla belirlenenkalkolitik dönemin Kars yöresindeki buluntu yeri Kağızman’ın güney kesiminde yer almaktadır. MısırDağı yerleşme yerinde, yapılan araştırmalarda, kalkolitik dönem özellikleri taşıyan buluntular elegeçmiştir. Bakır Çağı da denien bu dönemin izlerine, Anı’da ve Azat Köyü’ndeki höyükte derastlanmıştır.İlk Tunç Çağı : Bu dönem bakırla kalayın karıştırılmasıyla elde edilin tuncun, araç yapımındakullanılmaya başlamasıyla ayırt edilen bir dönemdir. İlk tunç çağı, Kars bölgesinde Yazılıkaya’nındibinde açılan Küçük Deney Çukuru’nda ve Kurbanağa Mağarası yakınındaki sondajda ele geçençanak-çömleklerle ve aynı mağaranın doğusunda, kale denilen, üstü düz yüksek tepedeki sondajçukurunun buluntularıyla bilinmektedir.5

Araks Krallığı : Farklı etnik bölgelerden oluşan Araks Krallığının merkezi, bugünkü Azerbaycansınırları içindeki içinde ki Armavir’di. Krallığın sınırları batıda Murat Suyuna kadar uzanmaktaydı. AraksKralları daha sonraları Muş yöresini de topraklarına kattılar. Bu arada İran-Azerbaycan bölgesindeegemenlik kurmuş olan Partlar, Araks Krallığının yayılma politikasına karşı çıkarak, Arakslara savaşaçtılar ve Araks Krallığını büyük bir yenilgiye uğrattılar.Tigran Dönemi : Araks Krallığı yenilmesine rağmen ortadan kalkmadı. Tigran Arakslarınbaşına geçti ve topraklarını genişletmeyi sürdürdü. Merkezi Urartu olan Tigran Devletinde toplumsalyaşamda göçebe kültürü devam ediyor, av ve savaş eğlenceleri Tigran Kültürünü oluşturuyordu.Tigran’ın egemenliği M.Ö. 64’de Roma istilalarına kadar sürdü.Sasaniler Dönemi : Sasani Kralı Yezdigerd’in bölgede başlatmış olduğu dinsel baskılarsonucunda Doğu Anadolu’da çatışmalar ve huzursuzluklar başladı. Sasanilerin Roma ve Bizanslılarlada çatışmaları olmuş, fakat Bizanslılar bu dönemde bölgeye yaptıkları seferlerden bir sonuç alamamıştır.Tam bu dönemde Müslüman Araplar bölgede yeni bir siyasal güç olarak görünmeye başlamıştır.Suriye, Irak ve Mısır’da egemenlik kuran Araplar, 630 yıllarında İran’ı da ele geçirdiler. HalifeHz. Ömer 642’de Nihavent savaşlarıyla bölgedeki Sasani egemenliğine son verdi.A.1.3 – İslam Uygarlıkları Dönemi :Arapların Güneydoğu ve Doğu Anadolu’yu ellerine geçirmek amacıyla yaptıkları seferlerin ilki 638yılına rastlar. Halife Hz. Ömer zamanında Iyas Bin Gazem komutasındaki Arap ordusu Van Gölününkuzeyine kadar ilerledi. 642’de ise Habib Bin Mesleme komutasındaki ordu Van Gölü yöresindenkuzeye yürüyerek Divin’i aldıysa da Kars’ı ele geçiremedi. Kars yöresinin bir bölümü 646’da Araplarakendiliğinden teslim olmuş ise de, yöre halkı Selçukluların bu bölgeye geldiği 1064 yılına kadar 418 yılboyunca Hıristiyan kaldı.Gregoryanlığı benimsemiş olan halk, kendilerini Ortodoks Bizanslıların dinsel baskılarındankurtaran Arap yönetiminden hoşnuttu. Ama Bizans İmparatoru 2. Konstantus 655’de 100.000 kişilikordusuyla Erzurum ve Kars yoluyla Divin üzerine yürüdü. Bölgeyi yeniden Bizans topraklarına kattıktansonra geri döndü. Bunun üzerine yöre halkı Malazgirt’teki Arap ordusuna başvurarak bölgeyiBizanslıların elinden kurtarmasını istediler. Şam Valisi Mauviye Bizanslılara karşı Araplarla birliktesavaşan Reştunili Teodoros’u bölge yöneticisi ilan etti ve Araplar yörede bir süre egemen oldular.Ancak 657’de Araplar arasında çıkan anlaşmazlıklar üzerine Bizanslılar bölgeyi yeniden ele geçirdiler.Emevi Halifesi Abdulmelik döneminde (685-705) Mervan Bin Muhammed komutasındaki Arap ordusu,Divin’i de ele geçirdi ve Bizanslıları yöreden çıkardı (693).Bu tarihten sonra bölge kesin olarak Arap yönetimi altına girdi. Ancak 771’de ağır vergilerdenbunalan Hıristiyan Türkler Namıkonlu Artavasd önderliğinde Araplara karşı ayaklandılar. Abbasi halifesiMansur, 722’de İsmail Bin Amirü’l Harisi komutasındaki 30.000 kişilik bir orduyu Kars üzerinegönderdi. Hıristiyan Türkler yenildiler. Tarihte “Bagrevand Savaşı” diye anılan bu çatışmayı kazananAraplar yöre Hıristiyanlarının başına Bagratlı Aşut’u getirdiler. Aşut’un yerine geçen oğlu Senbad,halifece patrik olarak atandı. Bagrat, II. Abbas döneminde (928’de) Kars Bagara ve Erasgavork’tansonra Bagratlıların üçüncü merkezi oldu. III. Aşut, 962’de kendisine Anı’yı başkent seçince kardeşiMuşel’e merkezi Kars olan Vanand Beyliğini verdi. Bu durum 1045’e kadar sürdü. Buf tarihte Bizansİmparatoru IX. Konstantinos Monomakhos, Anı üzerine yürüdü. Önce Anı Bagratlılarını yendi. Kars7

Resim 6: Akkoyunlu Dönemine Ait Koç Başı MezarResim 5: Anı Fethiye Camiinde Selçuklu KartalKaynak: Kars İl Yılığı 2004 Kaynak: Kars İl Yılığı 2004TaşıGürcistan Başkomutanı Avak Sargis 1231’de Anı ve Kars’ın genel valisi oldu. 1239’da birkaçkoldan gelen Moğollar kısa zamanda Tiflis dahil tüm Gürcistan’ı, Anı, Kars ve Sürmari’yi ele geçirdiler.Moğollar 1243 Kösedağ Savaşı’ndan sonra, Anadolu Selçuklularını tümüyle kendilerine bağladılar.1239-1355 yılları arasında 116 yıl boyunca Kars, Moğolların yönetiminde kaldı. Bunun 1239-1256arası Cengizli Valilere, 12567’ dansonrası da İlhanlılar’a bağlı olarak geçmiştir. İlhanlı döneminde Kars ilinin merkezi sayılan Anı bazıvergilerden muaf tutulmuştur.1356’da Altinordu hükümdarı Canı Beyin (1339-1357) eline geçen Karsve yöresinde 1380’de ise Karakoyunlular hakimiyet sağladı. 387’de Timur’un ele geçirdiği Kars, vergiödemek koşuluyla Firuz Tiri Baht’a teslim edildi ve Timur Türkistan’a geri döndü. Bu durumdanfaydalanan Karakoyunlular bağımsızlıklarını ilan ettilerse de, 1394’te Timur Kars’ı tekrar ele geçirdi.Timur’un 1405’te ölümü ile karakoyunlu hükümdarı Kara Yusuf taht kavgasından yararlanarak Kars’tatekrar hakimiyet sağladı. Böylece Kars ve yöresi, 1406-1468 yılları arasında Karakoyunlu egemenliğialtında kaldı. Kara Yusuf’un saltanatının son yıllarında ise Sahruh Azerbaycan’ı ele geçirdi.Karakoyunlular Sahruh’u geri çekilmeye zorladı. Karakoyunlu Hükümdarı Cihan Şah, devleti 20 yılbağımsız olarak yönetti. Bu süre içinde Ardahan, Posof ve Çoruh yöresiyle birlikte, İran’ın büyükbölümünüde topraklarına katarak, Karakoyunlu Devletinin sınırlarını Umman Denizine kadar genişletti.1453’te Akkoyunlu tahtına çıkan Uzun Hasan Karakoyunlularla, Osmanlıları ortadan kaldırmakamacıyla önce Karakoyunlulara saldırdı. Akkoyunlular uzun savaşlardan sonra 1468’de tüm yöreyi vebu arada Kars’ı ele geçirdiler. Daha sonra Osmanlı Devleti’ne de saldıran UzunHasan Otlukbelin’de yenilerek (1473) güç kaybetti. Akkoyunlular kısa zamanda çöktüler veAkkoyunluDevleti’nin yerine Safevi Devleti kuruldu. Bu devletin egemenliği döneminde Kars ve yöresibüyük yıkım gördü.1514 Çaldıran Savaşı’nda Şah İsmail’i yenilgiye uğratan Yavuz Sultan Selim Kars7takonakladı. Ordudaki yorgunluk ve huzursuzluk sebebiyle, Doğu Anadolu’yu tam olarak egemenliğinealamadan İstanbul’a geri döndü.10

A.1.3.2 – Osmanlı Yönetimi :Kanuni Sultan Süleyman 1534’te yaptığı sefer sonucunda Kars’ı Osmanlı egemen- liği altına aldıve 1548 yazında Kars’ı imara girişti. Süleyman Çelebi idaresindeki 5000 atlıise Safili sınırında bekliyordu. Yazın Tahmaspoğlu İsmail Mirza ile gelen Kaçarlı Gökçe Sultanidaresindeki büyük bir Safili ordusu ansızın Kars’ı bastı. Kars’ın imar edilen yerlerisöktürülüp, yıkıldı. Bu Safili akınından cesaretlenen Atabekliler de taarruza geçti.Yusufeli, Artvin ve Tortum bölgelerini geri aldılar. 1548 sonbaharında Erzurum’agelen bir Osmanlı ordusu, padişahın buyruğu ile H.955 Recep ayına Atabekliler yurduna girip buralarıyeniden fethettiler.1549’da Gök ve Ardahan kaleleri onarıldı ve bölgeye asker yerleştirildi. AncakSafevilerin saldırıları durmadığından, 1578’de yapılan Osmanlı-Safevi Savaşı sonucunda Osmanlı DevletiÇıldır’ı ele geçirerek Çıldır Eyaletini kurdu. Lala Mustafa Paşa yıkık ve harap olan Kars’ı büyük ölçüdeonardı. Safevi hükümdarı Şah I. Abbas’ın Revan’ı almasının ardından, 1604’te yapılan barış sonucundaşehri terk eden halk geri döndü. 1639’da yapılan anlaşma sonrasında Kars 95 yıl sürecek olanbir barış dönemine girdi.1734 yılında ise Afganlı Nadir Şah Kars’ı kuşattı. Yapılan barış antlaşması sonucunda Revanİran’a, Kars ve yöresi Osmanlılara bırakıldı. Nadir Şah’ın 1736’da tekrar Osmanlı topraklarınasaldırması üzerine yapılan savaş sonucunda, 1746’da barış anlaşması imzalındı ve Kars uzun süre barışiçinde yaşadı.11

Kaynak: Kars İl Yılığı 2004Resim 7: 1578 Osmanlı-Safavi savaşını anlatan bir minyatürRusların Saldırı ve İşgalleri :Bu barış dönemi ise Rusya’nın güçlenmesiyle sona erdi. Ayrıca XIX. Yüzyılın ilk çeyreğindeİranlılar Kaçer Hanedanlığı döneminde üç yıl üst üste Kars’a saldırdılar. İran saldırıları 1823’te ErzurumAntlaşması ile sona erdi ki; bu saldırıları Rus ordusunun hücumu izledi. Sıcak denizlere açılma hayallerinigerçekleştirmek amacıyla ilk olarak 1807’de Kars’a saldıran Ruslar, 1828’de önce şehri, sonra iç kaleyiişgal etti. Şehir yıkıldı ve yağmalandı. 1829’da imzalanan Edirne Antlaşması ile Ruslar geri çekilmekzorunda kaldılar. Fakat Ruslar Ahıska Şehrini ve altı sancağını savaş tazminatıyerine sayıp, gerivermediler.Kıırım Savaşı sırasında, 16 haziran 1855’te üçüncü defa Kars’ı kuşatan Ruslara karşı, küçük12

15 Ekim 1877 günü, Gazi Ahmet Muhtar Paşa komutasındaki ordumuz, Alacağ’da Rusordularını bozguna uğrattı ise de devam eden yoğun Rus saldırıları sebebiyle Erzurum’a doğru çekildi. 18Ekim’de Kars’ı yeniden kuşatan düşman 1 ay sonra 17-18 Kasım 1877 gecesi yapılan bir kanlı hücumile şehri işgal etti. Rusya 1856 Arazi Kanununa göre Kars’ta “Oblast” (askeri vilayet) idaresini kurdu.Toprak mülkiyetini devletleştirdi ve yerli Türklerin topraklarını ellerinde alarak, yeni göçmenlere verdi.Ayrıca Kars’ı demiryolu ile Kafkas ulaşım ağına bağladı. 1905 Japon Savaşında yenilen Rusya sıcakdenizlere açlmak amacıyla yeniden Akdeniz yoluna döndü. Kars’ı “birinci sınıf müstahkem yer” yaparak1908’de demiryolunu Sarıkamış’a kadar ulaştırdı. Ayrıca Müslümanlardan boşaltılanköylere Ermeni,Rum, Yezidi, Ukraynalı,Malakan gibi çeşitli etnik ve dinsel gruplar yerleştirildi. Kars şehrininkuzeyinde yeni bir şehir kuruldu.I. Dünya Savaşı ve Milli Mücadele Yıllarında Kars :Kars ilinin milli mücadele tarihi, l. Dünya Savaşı öncesinden Cumhuriyet’e değin uzanan kesintisizbir süreci yansıtmaktadır. 19. Yüzyıl sonlarından 20. Yüzyıl ilk çeyreğine değin ardarda Rus, Ermeni veİngiliz işgallerine uğramıştır.Osmanlı’nın l. Dünya Savaşı’na girmesi, Çarlığın 1 Kasım 1914’te Sarıkamış’ta, Pasım’da veöteki Anadolu hudutlarında ileri saldırmasıyla başladı. 6 Kasımda başlayıp 6 gün süren KöprüköyMuharebesinde, Ruslar yenilince Rus Orduları Başkomutanı sayılanson Rus Çarı ll. Nikola, 1914 Aralık ayı başlarında Kars’a geldi, Sarıkamış’a geçip askerlerine kendieliyle madalyalar dağıtarak ordusunu cesaretlendirmeye çalıştı.l. Dünya Savaşı sırasında, Ruslar 1914 güzünde Kars’ta 150 Türk’ü sürgüne gönderdi. 1915yılında Enver Paşa komutasındaki 3 Türk Kolordusu Sarıkamış’a ilerleyip bir koldan da Ardahan’agirdi. Enver Paşa komutasındaki Türk Ordusunun 1915 kışında aşmak istediği Sarıkamış AllahuekberDağlarında bazı kaynaklara göre 60 bin bazılarına göre 90 bin Mehmetçik soğuktan donarak şehit oldu.16

Kaynak: Kars İl Yılığı 2004Resim 11: 1915 Yılında Sarıkamış Allahuekber Dağlarında Şehit Olanların Anısına Dikilen AnıtBu arada 1915 Çanakkale Zaferi sebebiyle müttefiklerinden yardım alamayan çarlık rejimi tarihekarıştı. Bunun ardından sürgündeki Karslılar geri döndü. Bolşevik yönetimi 3 Mart 1918 Brest-LitowskAntlaşmasıyla Kars bölgesini Türkiye’ye vermeyi kabul etti. Bu anlaşmayı tanımayan ve başlarında,yıkılan çarlığın sadık subayları bulunan Taşnak Ermenileri Kars köylerinde katliam ve yağmalamalaryapıp, şehrin çarşı ve mahallelerini ateşe verdiler.25 Nisan 1918 günü Kars, kırk yıllık hasretten sonra, Türk Ordusu ve ey yıldızlı bayrağınakavuştu. Mart-Nisan 1918’de Ermeniler Kars ilinde çok vahşi usullerle katliam yaptılar. 30 EkimKars’tan 12 Nisan 1919’da İngiliz- Ler’in tutuklayıp Malta’ya sürdük leri Cenub-i Garbi KafkasHükümeti erkanı ve yüksek memurlar 1918 Mondros Mütarekesiyle Türk Ordusu, 1914 sınırı gerilerineçekilmeye mecbur kalınca Ermeni istilası tekrar başladı.Buna engel olmak isteyen Karslılar kendi güç ve imkanlarıyla ve Wilson prensiplerine uygunolarak 5 Kasım 1918’de Milli İslam Şurası adı ile demokratik bir yerli hükümet kurdular. Batum, Artvin,Ahıska, Ahılkelek, Serdarabad ve Ordubad7a değin Nahçivan Türkleri de Kars’taki bu yerli Hükümetekatılarak sancak ve ilçe teşkilatını kurdular. Böylece, 1914 Türkiye sınır kuzeydoğusundaki 36.000km2’lik bölgenin yerli Türk Hükümetinin merkezi Kars oldu. Bu hükümet 18 Ocak 1919’da 131temsilcinin katılımıyla gerçekleştirilen “Büyük Kongre” ile “Cenub-i Garbi Kafkas Hükümeti” adın aldı.17

Kars yöresindeki örgütlenmenin ilk günlerinde, İngilizler yöre halkının siyasal yönlü çalışmalarınabir ölçüde göz yumdular. Ne var ki siyasal örgütlenme çabalarının güçlenmesi ve merkezileşmesi,İngilizlerin yöredeki denetimini zayıflatmaya başlayınca işgalciler karışmama tutumunu bir yana bıraktılar.1919’da Kars’a gelen İngiliz temsilci Pate, yerli yönetimi tanımayacaklarını bildirdi ve Arpaçay’ındoğusundaki Ermenilerin Kars’a yerleştirilmelerini istedi. Bu durumdan cesaretlenen Gürcüler de Azgur,Ahıska ve Posof’u işgal ettiler. İngilizler Kars’taki Türk Hükümetini dağıttıktan sonra yöreyi GeneralGarganof ve Osibyan komutasındaki Ermenilerin denetimine bıraktılar.Böylece Kars ve yöresi işgaldenkurtulduktan 1 yıl sonra yeniden Gürcü ve Ermeni egemenliği altına girdi.Kars’ın Kurtuluşu :Milli Mücadelenin ilk günlerinde Mustafa Kemal başkanlığında Sivas Heyet-i Temsiliyesi birdurum değerlendirmesi yapmış ve İtilaf Devletlerinin Bolşevik Hükümeti ile ilişki kurmasını önlemekamacıyla Kafkasya’ya ağırlık verilmesi kararına varmıştır.Güney Kafkasya’nın Ermeni ve Gürcü denetimine geçmesinden sonra Nisan 1919’da başlayanKuva-i Milliye eylemleri 1920 başlarında, 15. Kolordunun desteği ile birlekte, büyük bir yoğunlukkazandı.Cenub-i Garbı Kafkas Hükümeti’nin dağıtılmasından sonra, Ermeni denetimi neredeyse tüm Karsyöresini kapsamış, sadece Çıldır uzun süre bunun dışında kalabilmiştir. Ermeniler Şubat 1920’de bölgeyiele geçirmek için büyük bir saldırı başlatmış ve 17 Şubatta Çıldır ve Arpaçay7a ulaşmışlardır. Bugelişmeler üzerine Heyet-i Temsiliye, Elviye-i Selase’nin ( üç vilayet; Kars, Ardahan ve Batum’un)yeniden elde edilmesini uygun buldu ve bu amaç doğrultusunda 15. Kolordu Komutanı KazımKarabekir Paşa hızla hazırlıklara girişti. Erzurum ve Van vilayetleri ile Erzincan Sancağında seferberlikilan edildi. Kazım Karabekir Paşa hükümete harekatın 23 Haziranda başlayacağını bildirerek,karargahını Horum’a taşıdı.28 Eylül 1920’de Doğu Cephesi Komutanı Kazım Karabekir Paşa Sarıkamış yönünde hareketegeçerek, 29 Eylülde Sarıkamış’ı kurtardı.TBMM Hükümeti’nin Doğu Harekatının Kars’a dek uzatılmasını istemesi üzerine; Doğu cephesi birlikleri28 Ekim 1920’de yeniden saldırıya geçti ve 9. Kafkas Tümeni 30 Ekimde Ermenilerin direnişini kırarakKars’a girdi.20 Kasımda Ermenilerle yapılan ateşkesin ardından 22 Kasım 1920’de Gümrü’de başlayanbarış görüşmeleri 2 Aralıkta sonuçlandı ve Ermenistan Hükümetiyle TBMM Hükümeti arasında bir barışantlaşması imzalandı. Bu antlaşmayla Kars Sancağı’nın bütünü Türkiye topraklarına katıldı. Antlaşmaöncesinde Ermenistan’ın elinde bulunan Tuzluca Kazası da Türklere verildi. Ancak imzadan bir günsonra, Sovyet Kızılordu Birlikleri Ermenistan’a girdiler. Taşnak Hükümeti devrilerek yerine ErmenistanSovyet Hükümeti kuruldu. Bu durumda anlaşma da onaylanamadı.Kızılordu’nun harekatı Gürcistan’a yönelince, Tiflis7teki Gürcü Hükümeti Ankara’ya başvurduve TBMM’nin desteğini istedi. Bu destek karşılığında Batum, Ardahan ve Artvin Türklere bırakılacaktı.Gelişmeler sonucunda Şusat 1921’de Ardahan ve Artvin Sancakları’nın Gürcistan Hükümeti tarafındanTürkiye’ye bırakıldığı açıklandı. Doğu cephesi birlikleri de aynı gün harekete geçerek, bu iki şehriTürkiye’ye kattılar.18

16 Mart 1921’de Sovyet Hükümetiyle imzalanan Moskova Antlaşması ile Kars ve Artvin’inSovyet Rusya ile olan sınırları belirlendi. Bu antlaşmaya göre, daha önce Elviye-i Selase içinde yer alanBatum ve ayrıca Ahıska ile Ahılkelek Türkiye sınırları dışında kaldı.Moskova Antlaşmasından 7 ay sonra 13 Ekim 1921’de Kafkasya daki Sovyet Hükümetleri ileTürkiye arasında Kars’ta yeni bir antlaşma imzalandı. Bu antlaşma, Sovyet Rusya yönetimi ileMoskova’da yapılan antlaşmanın yinelenmesi anlamını taşıyor, Kars’ın ve Artvin’in bugünkü sınırlarınıntaraflarca bir kez daha onaylandığını ifade ediyordu.Milli Mücadele süresince doğu cephesinde yeni bir askeri ya da siyasal gelişme olmadı. Bucephenin birlikleri de, kısa bir süre sonra, Batı Cephesi’ne gönderildi.Atatürk’ün Kars’a Gelişi (6 Ekim 1924)Atatürk’ün 1924 yılında yaptığı Karadeniz ve Doğu Anadolu Gezisi Sarıkamış ve Kars’ı dakapsıyordu. Yanında eşi Latife Hanım, yakın arkadaşlarından Salih (Bozok), Hamdullah Subhi(Tanrıöver), Kılıçhane Rauf (Benli), Cumhurbaşkanlığı Genel Sekreteri Tevfik (Bıyıklıoğlu), MuhafızBirliği Komutanı İsmail Hakkı (Tekçe), Başyaver Rusuhi Beyler ve yaverleri olduğu halde, 4 Ekim 1924günü Erzurum’dan Sarıkamış’a gelen Atatürk, o günü ve ertesi günü Sarıkamış’ta geçirdi. Sarıkamış’taiken Türk Ocağını ziyaret etti ve Hamdullah Subhi (Tanrıöver) burada uzun bir konuşma yaparak, gençTürkiye Cumhuriyetinin milli kültür politikası üzerinde durdu. Sarıkamışlı gençler, Atatürk ve diğerkonuklara bir öğle yemeği verdiler ve yemekte heyecanlı konuşmalar yaptılar. Akşamüzeri Sarıkamış’taAtatürk’ün onuruna bir temsil verildi. Temsilden sonra yöresel oyunlar oynandı.6 Ekim 1924 Salı sabahı Atatürk ve konukları trenle Kars’a hareket ettiler. Yol boyunca veistasyonlarda halk bayraklarla Gazi’yi karşılamaya çıkıyor, coşkun gösterilerle kendisini uğurluyorlardı.Tren öğleye doğru Kars İstasyonuna ulaştı. İstasyondan ikametlerine tahsis olunan Türk Ocağına aitbinaya kadar yollara halılar döşenmiş, halk ve öğrenciler yolun iki yanına dizilmişti. Süslü arabalar, atlılarve yöresel giyimleriyle halk istasyonu doldurmuştu. Karslılar, büyük kurtarıcıyı coşkuyla karşılıyor, adımbaşı kurbanlar kesiyorlardı.Atatürk Türk Ocağı’nda kısa bir süre dinlendikten sonra Hükümet Konağına geldi. BuradaKağızman ve Ardahan’dan gelen özel heyetlerle bir süre görüştü. Halk kendisine okul ve yol talepleriniiletti. Daha sonra Belediyeye geçildi. Kars’ın ihtiyaçları ve yapılan işler konusunda ilgililerden bilgi aldı.Bir süre önce meydana gelen yer sarsıntısı, Kars ve çevresinde geniş zararlar yapmıştı. Atatürk, devletyardımının en kısa zamanda Kars7a ulaşacağını ve bundan emin olmalarını söyledi. Daha sonrakomutanlığı ziyaret etti. Sıra okullara gelmişti. Kars Numune Okuluna geldiği zaman genç bir öğrenciCumhuriyetin faziletleri hakkında ateşli bir konuşma yaptı. Atatürk buradan Kız Okuluna geçti. Buradaöğretmenlerin, onuruna verdiği çayda bulundu.Bu sırada çevre şehir ve kasabalardan heyetler gelmeye devam ediyordu. Akşam olmuştu kiAtatürk Kars Türk Ocağı'nı şereflendirdi. Gençler o geceye mahsus zengin bir programhazırlamışlardı.Önce, konuşmalar oldu, şiirler okundu. Kars’ın kurtuluşu ile ilgili bir temsil verildi. Gecenin en büyüksürprizi ise “Hoş gelişler ola” türküsü ile birlikte oynanan oyun olmuştu. Kız ve erkek oyuncular hemoynuyor, hem de türküyü hep bir ağızdan söylüyorlardı. Bu sırada salon alkıştan inliyordu. Atatürk veLatife Hanım birkaç kere yerlerinden kalkarak gençleri selamladılar ve buradan ayrıldılar.19

Türk Ocağı’ndaki program iki saat kadar sürmüştü. Atatürk programdan sonra saat 21’dedoğruca istasyona geldi. Kars İstasyonu tıklım tıklımdı. Gençler ellerinde meşalelerle yol boyuncadizilmişlerdi. "Yaşa!... Büyük gazimiz, yolun açık olsun...” sesleri dalga dalga yayılıyordu. Atatürk, LatifeHanım ve diğer konuklar alkışlar arasında trene bindiler ve Kars’tan ayrılarak Sarıkamış’a hareketettiler. Atatürk Kars’tan ayrılırken bir türkü bütün Kars’ta yankılanıyordu;Hoş gelişler ola Mustafa Kemal PaşaAskerin, milletin, devletinle çok yaşa.Atatürk, ertesi gün (7 Ekim 1924) Kars gezisini ve burası için emirlerini, bir telgrafla İsmetPaşa'ya şöyle bildiriyordu:“Başvekil İsmet Paşa Hazretlerine,6.10.340 (6 Ekim 1924) sabahı, trenle Sarıkamış’tan Kars’a gittik. Kars’ta bütün halk,köylerden arabaları ve azıkları ile gelen çiftçiler ve garnizon aileleri tarafından, pek samimi tezahürattabulunuldu.Kars Vilayeti kazaları ve (Oltu, Olur ve Şenkaya’yı da içine alan) Ardahan Vilayeti, davet vearz-ı tazimat için Kars’a hususi heyetler göndermişlerdi. Bütün serhad vilayetlerimizi görmeye vaktinmüsait olmadığına pek müteessirim.Kars’ta Hükümet, Ticaret Odası, Belediye, Halk Fırkası, Türk Ocağı ve Kız Mektebini ziyaretettim. Sureti umumiyede gördüklerimden memnunum. Bilhassa Türk Ocağı’nda kesif bir gençlik pekziyade hassasiyet gösterdi ve Latife Hanımefendiyi Ankara’da yakında yapılacak olan, Türk Ocaklarıkongresi için, ‘Türk Ocağı Kars Şubesi Mümessili’ seçtiklerini arz ile, kendilerine memnuniyetle kabulettirdiler.93/1878 Savaş tazminatı yerine, Rus Çarlığına bırakılan ve 40 yıl düşmanlar elinde kalıp, 1915’teRus ordusunun, 1918’de Ermenilerin kırgınına uğrayıp, 1919-1920’de yine Ermeni mezalimine sahneolmuşken, 30 Ekim 1920’de Yeni Türkiye’mizin ilk askeri zaferiyle kurtularak Anavatana yeniden iltihaketmiş olmalarından ve vaziyeti hususiyeleri dolayısıyla Hükümetçe bu havaliye fazla alaka göstermek icabetmektedir. Her yerden ziyade burularda müdrik, hassas, müteşebbis ve mahallin ihtiyaç ve icabatınıtakdir ve tatmine muktedir bir idare makinesi tesisine lüzum vardır.Bu gün 7.10.340, Sarıkamış’ta kalarak,... yarın 8.10.340, Erzurum’a hareketedeceğim,Efendim.7.10.340 (7 Ekim 1924)”A.2 – İl ve İlçe SınırlarıKars ili Doğu Anadolu Bölgesinin kuzeydoğu kesimlerinde yer almaktadır. Kars ilinde Merkezİlçe ile birlikte sekiz ilçe, altı bucak, on belediye ve 384 köy bulunmaktadır.A.2.1 – İlçelerMerkez İlçe :20

Kars Merkez İlçesinin 16 Mahallesi, 66 Köyü mevcuttur. Kars merkezinin nüfusu 79.789,köylerle birlikte nüfus 114.683’tür.Kars’ın Ulaşım Durumu:Batısında bulunan Erzurum’a kara ve demiryolu ile, güneyinde bulunanAğrı’ya, güneydoğusunda bulunan Iğdır’a, kuzeyinde bulunan Ardahan ve Artvin’e ise sadece karayoluile bağlantısı bulunan Kars, ayrıca doğusunda bulunan Ermenistan Cumhuriyeti’ne kara ve demiryolu ilebağlantılıdır. Yine Kars’tan Ankara ve İstanbul’a her gün uçak seferlerinin yanı sıra tren ve otobüsseferleri de yapılmaktadır.Adının Kaynağı: Kars adının nereden geldiğine dair çeşitli söylentiler bulunmakta ise de, sonaraştırmalarla eski Bulgar Türklerinin Valantur Boyunun Karsak oymağından geldiği ortaya çıkmıştır.Karsaklar M.Ö. 30-127 yıllarında Kafkas Dağları kuzeyinden (Dağıstan’dan) gelerek, bugünkü Karsçevresine yerleşmiş ve ilimize adlarını vermişlerdir.Kars’taki Tarihi Yapılar: Kars’ta birçok tarihi yapı bulunmaktadır. Bunlardan bazıları; KarsKalesi, Celal Baba Türbesi, Evliya Camii, Ulu Camii, Vaizoğlu Camii, Beylerbeyi Sarayı, CumaHamamı, Muradiye Hamamı, Mazlum Ağa Hamamı, Karahanoğlu Taş Köprüsü ve Havariler Kilisesidir.Akyaka İlçesi :Kızılçakçak adı ile bilinen ilçe 1534 tarihinde Osmanlı Padişahı Kanuni Sultan Süleymandöneminde fethedilerek Osmanlı Devletine katılmıştır. Kurtuluş Savaşı öncesi Rus ve Ermeni işgalindekalan ilçe, 3 Kasım 1920’de düşman işgalinden kurtarılmıştır. 1922 yılında bucak yapılmış, 1961’deKızılçakçak olan adı değiştirilerek Akyaka adını almıştır. 1972 tarihinde belediye teşkilatı kurulmuş ve1987’de 3392 sayılı Kanunla ilçe yapılmıştır.Coğrafi ve Nüfus Durumu: İlçenin doğusu Ermenistan Cumhuriyeti, batısı Merkez İlçe veArpaçay İlçesi, kuzeyi Arpaçay İlçesi, güneyi ise Merkez İlçe ile çevrilidir. Ermenistan ile sınırı 13km’dir. 550 km2’lik yüzölçümüne sahip olan ilçenin rakımı 1477 m’dir. Yöre karasal iklimin etkisindeolup, kış mevsimi yaklaşık 7 ay hüküm sürmektedir. İlçenin genel nüfusu 2000 yılı tespitlerine göre14.626 olup, ilçe merkezinin nüfusu 3816’dır. Akyaka İlçesine bağlı 27 köyün yanı sıra, üç de mahallebulunmaktadır. Bunlar; Tepe, İstasyon ve Topkaya mahalleleridir.Ulaşım Durumu: Akyaka, il merkezine karayolu ile 57 km, demiryolu ile 54 km uzaklıktadır.İlçenin ulaşımı tamamı asfalt olan karayolu ve demiryolu ile sağlanmaktadır. Demiryolu Ermenistansınırına kadar uzanarak Doğu Kapı gümrük kapısında sona ermektedir.Ekonomik Durumu: İlçe halkının % 90’ı tarım ve hayvancılıkla, % 10’u da ticaret ve imalatsektöründe çalışmaktadır. Akyaka’da 17.352 büyükbaş, 31.873 küçükbaş hayvan, 32.540 kümeshayvanı bulunmaktadır. İlçenin yıllık hayvan ürünleri üretimi, 11.000 ton süt, 220 ton et, 75 ton yapağı,20 ton bal, 200 ton yağ, 1800 ton beyaz peynir ve 800.000 adet yumurta şeklindedir. İlçede üretilentarım ürünlerinin başında buğday, arpa, şeker pancarı ve patates gelmektedir. Bunların yanı sıra yonca,korunga, fiğ gibi yem bitkilerinin de ekimi yapılmaktadır. İlçede ekimi yapılan bu ürünlerin sulamasıArpaçay Barajı sulama kanalları ile yapılmaktadır.21

Şekil 3:Kars İli Arpaçay İlçesi HaritasıKaynak: Kars Valiliği www.kars.gov.tr/Digor İlçesi :İlçenin tarihi hakkında elimizde kesin bilgi ve belge bulunmamakla birlikte, yapılan araştırmalar1887-1888 yıllarında 5 Türk ailesinin bölgeye gelip yerleştiklerini ve Digor’un temelini attıklarını ortayakoymuştur. İlçe, Osmanlı İmparatorluğu döneminde bir süre Zarşad’a (Arpaçay), daha sonra Kağızmanİlçesine bağlı bir köydü. 22 Ekim 1920’de düşman işgalinden kurtarılan Digor, bir süre Kağızmanİlçesine bağlı bir nahiye olarak kalmış ve 1953 yılında ilçe yapılmıştır.Coğrafi ve Nüfus Durumu: Digor İlçesinin doğusunda Ermenistan, batı ve kuzeyinde Merkezİlçe, batı ve güneyinde Kağızman bulunmaktadır. İlçenin yüzölçümü1136 km2, deniz seviyesindenyüksekliği ise 1450 m dir. Ermenistan ile sınırı 62 km dir. İlçenin genel nüfusu 2000 yılı sayımına göre25.378 olup, ilçe merkezinin nüfusu 2.694 tür. Digor İlçesinin merkez dışında, Dağpınar kasabasındabelediye teşkilatı ve 42 köyü vardır.Ulaşım Durumu: Hopa-Doğubeyazıt (Gürbulak) transit karayolu üzerinde bulunan Digor, Karsil merkezine 42 km uzaklıkta olup, çevre il ve ilçelerle ulaşımı karayoluyla sağlanmaktadır.Tarihi Yapılar: Beş Kiliseler, Müren Kilisesi ve Mağazbert Kalesi başlıca tarihi yapılarıdır.Ekonomik Durumu: İlçenin ekonomisi esas itibariyle hayvancılık ve tarıma dayalıdır. Halkın % 30’utarım, % 60’ı hayvancılık ve % 10’u da ticaret sektöründe çalışmaktadır.23

Kaynak: Kars Valiliği www.kars.gov.tr/Şekil 4:Kars İli Digor İlçesi HaritasıKağızman İlçesi :1534’te Kanuni Sultan Süleyman’ın yaptığı İran seferiyle Osmanlı İmparatorluğuna katılanKağızman, Kars Eyaletine bağlanan 7 Livadan biri oldu. 18765 Erzurum Vilayet Salnamesine göreKağızman’da erkek nüfus olarak 3660 Müslüman ve 1110 gayrimüslim yaşamaktaydı. Bir o kadar dakadın nüfusun olduğu varsayılırsa o yıllarda Kağızman nüfusunun 10 binin üzerinde olduğu ortayaçıkmaktadır. Kurtuluş Savaşı öncesi Ermeni işgali ve mezalimi altındaki Kağızman, 1 Ekim 1920’dedüşman işgalinden kurtarılarak Kars’ın ilçelerinden biri olmuştur.Coğrafi ve Nüfus Durumu: Kağızman İlçesinin kuzeyinde Merkez İlçe ve Selim, doğusundaDigor ve Iğdır’ın Tuzluca İlçesi, batısında Sarıkamış, güneyinde ise Ağrı Merkez İlçesi bulunmaktadır.Aras Vadisindeki bir birikinti kesiti üzerinde yerleşmiş durumdaki Kağızman 1972 km2’lik bir alanasahiptir. Yükseklik farklılıkları ilçe içinde oldukça fazladır. Bu yükseklikler 1100-1600 m arasındadeğişmektedir. Faylar ve kırıklar üzerindeki ilçede bu sebeple zaman zaman depremler yaşanmaktadır.2000 yılı verilerine göre ilçe merkezinin nüfusu 21.679 kişi, köylerin nüfusu 27.431 kişi olmak üzeretoplam nüfus 49.110 kişidir. İlçede 64 köyün yanı sıra, ilçe merkezinde 6 tane mahalle bulunmaktadır.Bunlar; Şahindere, Dereler, Kümbet, Toprakkale, Zuvar ve Haznedar Mahalleleridir.Ulaşım Durumu: Kağızman, il merkezine 73 km uzaklıktadır. Çevre ile bağlantısı yalnızkarayolu ile sağlanan ilçenin karayolları ağı üzerinde yer alan köyleri dışında bütün köy yolları stabilizekaplamadır.Ekonomik Durumu: Yüzölçümünün büyük bir bölümü tarıma elverişsiz bir arazi niteliğinde olanilçede, 85.000 dekar sulu, 329.112 dekar susuz olmak üzere toplam 414.112 dekar tarıma elverişliarazi bulunmaktadır. Kars’ın diğer ilçelerine göre daha sıcak bir iklime sahip olan Kağızman’da sebze vemeyvecilik de halkın önemli geçim kaynaklarındandır. Diğer ilçelerde olduğu gibi burada da büyükbaş veküçükbaş hayvancılık ekonominin temelini oluşturmaktadır. Ayrıca ilçede çok zengin tuz yatakları24

ulunmaktadır. Tekel Genel Müdürlüğünce işletilen bu maden yatakları ilçe ekonomisinde önemli biryere sahiptir.Tarihi Yapıları: Yazılıkaya, Tunçkaya (Keçivan), Köroğlu Kalesi ve Çengilli Kalesi ilçenintarihi yapıları içerisinde en önemlileridir.Kaynak: Kars Valiliği www.kars.gov.tr/Sarıkamış İlçesi :Şekil 5:Kars İli Kağızman İlçesi Haritası1534’de Kanuni Sultan Süleyman zamanında Osmanlı hakimiyetine giren ilçe, bu dönemde KarsEyaletine bağlı bir Liva idi. 29 Ekim 1920’de düşman işgalinden kurtarılan ilçe, şu anda nüfus itibariylemerkez ilçeden sonra Kars’ın en büyük ilçesidir. Sarıkamış, yakın tarihimizde önemli izleri olanilçelerimizden birisidir. Enver Paşa komutasındaki Türk Ordusunun 1915 kışında aşmak istediğiSarıkamış Allahüekber Dağlarında bazı kaynaklara göre 60 bin, bazılarına göre 90 bin Mehmetçiksoğuktan donarak şehit olmuştur. Bu acı olayda şehit olanların anısına Kars-Sarıkamış karayoluüzerinde yaptırılan anıt gelen geçenlere bu büyük dramı anımsatmaktadır.Coğrafi ve Nüfus Durumu: Sarıkamış doğuda Kağızman ve Selim, batıda Erzurum’unŞenkaya ve Horasan İlçeleri, güneyde Ağrı’nın Eleşkirt ilçesi, kuzeyde Selim ve Şenkaya ile çevrilidir.İlçe ortalama yüksekliği 1500-2000 m olan yüksek bir plato durumundadır. Yüzölçümü 1732 km2 dir.En yüksek tepesi 3138 metre ile güneydoğudaki Aladağ’dır. İklim yönünden sert kara iklimine sahiptir.Kışları 7-8 ay devam eder. 2000 genel nüfus tesbiti sonuçlarına göre toplam 57.398 olan nüfusun23.530’u ilçe merkezinde 33.868’i da köylerde yaşamaktadır. Sarıkamış’a bağlı 56 köy ve ilçemerkezinde 7 mahalle bulunmaktadır. Bunlar; Cumhuriyet, Erenler, İNÖNÜ, İstasyon, Yenimahalle veKazım Karabekir Mahalleleridir.Ulaşım Durumu: Sarıkamış ilçesi il merkezine kara ve demiryolu ile bağlı bulunmaktadır.Kars’a 54, Erzurum’a 154 km uzaklıkta olan ilçenin diğer il ve ilçelerle asfalt yol bağlantısı olup karayolugüzergahı dışındaki köy yolları stabilizedir.25

Ekonomik Durumu: Halkın başlıca geçim kaynağı hayvancılık teşkil etmektedir. İlçede 32.500yerli, 14.000 melez ve 580 kültür ırkı, toplam 47.080 adet büyükbaş hayvan ile tamamı mor karamanırkı 189.650 adet küçükbaş hayvan bulunmakta ve 2 adet mandıra faaliyet göstermektedir. Ayrıcamodern tarım aletleri ile çiftçilik de yapılmaktadır. Doğal güzelliği ve modern kayak tesislerinin yanıbaşında açılmaya başlayan oteller Sarıkamış’ın önemli bir turizm merkezi olmasını sağlamakta, bu durumise ilçeye gelen turist sayısını hen geçen gün artırmaktadır. Böylece ilçe ekonomisinde turizm gelirlerigittikçe artan bir seyir izlemektedir. İlçede bulunan ormandan elde edilen orman ürünleri de önemli gelirkaynaklarındandır. Sümer Holding’e ait ayakkabı fabrikasında ise toplam 332 kişi çalışmaktadır.Tarihi Yapılar: İnkaya Kalesi, Süngütaşı (Zivin) Kalesi, Keklik Kalesi en önemli tarihiyapılarıdır.Selim İlçesi :Kaynak: Kars Valiliği www.kars.gov.tr/Şekil 6:Kars İli Sarıkamış İlçesi HaritasıKurtuluş yılı kesin olarak saptanamayan ilçenin ismi konusunda çeşitli söylentiler içinde enyaygın olanı, yörede Malakan denilen Beyaz Ruslar tarafından Nova Selim olarak adlandırıldığıdır.Selim, 30 Eylül 1920’de Şehit Yüzbaşı Reş Balkanlı komutasındaki askeri birlik tarafından Ermeniişgalinden kurtarılmıştır. Cumhuriyetin ilanının ardından 1957 yılına kadar Sarıkamış İlçesine bağlı birnahiye olarak kalmış, bu yılda çıkarılan 7033 sayılı özel kanunla ilçe statüsü kazanmıştır.Coğrafi ve Nüfus Durumu: Sarıkamış-Kars Platosu üzerinde yer alan ilçe 1011 km2yüzölçümüne sahiptir. Deniz seviyesinden ortalama yüksekliği ise 1830 m dir. Yörenin genelinde olduğugibi burada da sert bir kara iklimi görülmektedir. 2000 yılı genel nüfus tespitine göre 25.640 olan toplamnüfusunun 4.376’ı ilçe merkezinde, 21.264’ü köylerde yaşamaktadır. İlçenin 52 köyünün yanı sıra, ilçemerkezinde 3 de mahalle vardır. Bunlar; Cumhuriyet, Çarşı ve Köprübaşı mahalleleridir.Ulaşım Durumu: Erzurum-Kars karayolu ve demiryolu üzerinde yer alan ilçenin Kars ilmerkezine uzaklığı 31 km dir. Karayolları ağı üzerindeki köyler dışındaki köy yolları stabilizedir.Ekonomik Durumu: İlçenin ekonomisi büyük ölçüde tarım ve hayvancılığa dayalıdır. Araziyapısının ova ve tarıma elverişli yamaçlardan oluşması, irili ufaklı akarsuların bulunması ve bunların yeryer sulamada kullanılabilmesi tarımın ekonomideki payını artırmaktadır.26

Kaynak: Kars Valiliği www.kars.gov.tr/Şekil 7: Kars İli Selim İlçesi HaritasıSusuz İlçesi :İlçedeki su kaynaklarının kıtlığı sebebiyle Susuz adı verilen ilçe 3 Kasım 1920’de BinbaşıHalit Bey tarafından düşman işgalinden kurtarılmıştır.Coğrafi ve Nüfus Durumu: Susuz, Kuzeydoğu Anadolu’nun en yüksek yaylalarınıneteğinde, Kars-Ardahan yolu üzerinde bir vadi tabanına kurulmuştur. 645 km2’lik yüzölçümüne sahipSusuz’un deniz seviyesinden yüksekliği 1650 m dir. İlçenin doğusu Arpaçay, batısı Ardahan’ın Göleİlçesi, kuzeyi Ardahan Merkez ve Çıldır ilçeleri, güneyi ise Kars Merkez ilçe ile çevrilidir. 2000 yılıverilerine göre ilçenin merkez nüfusu 3.787, köy nüfusu 11.103 olup, toplam nüfusu 14.890’dır. İlçenin28 köyü ve merkezinde 3 mahallesi vardır. Bunlar; Cumhuriyet, Kazım Karabekir ve İnkılapmahalleleridir.Ulaşım Durumu: Kars-Ardahan karayolu üzerindeki ilçenin il merkezine uzaklığı 27 km dir.Karayolları ağı üzerindeki köyler dışındaki köy yolları stabilizedir.Ekonomik Durumu: Halkın % 80’inin tarım ve hayvancılık, % 10’unun ticaret, % 10’unun isehizmet sektöründe çalıştığı ilçede, halkın geçim kaynağı esas itibariyle tarım ve hayvancılıktır. 28.267büyükbaş, 17.930 küçükbaş hayvana sahip olan ilçede son yıllarda arıcılıkta da önemli gelişmelerkaydedilmiştir.27

Kaynak: Kars Valiliği www.kars.gov.trŞekil 8:Kars İli Susuz İlçesi HaritasıA.3 – İlin Coğrafik DurumuKars ilinin yüzölçümü 9442 km2’dir. Kars ülke alanının % 1,2’sini kaplamaktadır. Kars ilinindeniz seviyesinden yüksekliği 1768 m’dir. Kars 39 ile 41 kuzey paralelleri, 42 ile 44 doğumeridyenleri arasında bulunan Kars’ın, doğusunda Ermenistan, güneyinde Ağrı ve Iğdır, batısındaErzurum, kuzeyinde ise Ardahan illeri bulunmaktadır.A.4 – İlin Topografyası ve Jeomorfolojik DurumuBüyük bir plato özelliği gösteren il topraklarının % 51’i platolarla, % 19’u ovalarla, % 30’lukkısmı ise dağlık ve tepelik alanlarla kaplıdır.İl alanında, aşınmış yuvarlak tepecikler ve sönük biçimler yaygındır. Volkanlardan çıkan lav veküllerin çevreye yayılması sonucunda geniş yaylalar ve ovalar durumunu almıştır. Dik yamaçlara veçıplak kayalıklara sadece vadi içlerinde rastlanılabilir.Platolar:Akarsu vadileri boyunca sıralanan ovaların arasında yer alan Kars Platoları, Karsşehrinin % 51’ini oluşturmaktadır. Çok geniş ve dalgalı olan platoların bazı kesimlerinde küçük düzlüklerve çöküntü gölleri bulunur. Kars Platoları, Sarıkamış’ın hemen güneyinden başlayarak, doğuda ArpaçayVadisine, kuzeyde Başgedikler düzlüğüne dek uzanır. Platonun Sarıkamış’ın güney ve doğusuna düşenkesimleri ormanlarla kaplıdır.Kars Platoları, Aras Vadisi’ne doğru alçalır. Plato doğuya ve kuzeydoğuya doğru genişler veyükselti hızla artar. Kars Platolarının genel yükseltisi 1500-2000 m arasındadır. Kalın bir topraktabakası ve volkanik tüflerle kaplıdır.Düzenli bir sıra oluşturan Allahuekber ve Yalnızçam Dağları ile Kısır Dağı, Kel Dağ ve AkbabaDağı’nın dorukları dışında kalan kesimlerde, çeşitli yükseltilerdeki platolar uzanmaktadır. Çöküntüolanlarının tabanlarında ve akarsu vadilerinde yer alan plato düzlükleri genellikle geniş otlaklarla kaplıdır.Bu bölge “Erzurum-Kars Yaylası” adı ile anılır. Bu yayla, yüksek ve hafif dalgalı alanların bir arayagelmesi ile oluşmuştur.28

Ovalar: Türkiye’deki yüksek ovalara en ilginç ve en güzel örnek Kars’taki ovalardır. Yükselti vetopografyanın etkisiyle daha çok arpa ve buğday yetiştirilen ovalarda, son yıllarda sulamanın da ön planaçıkması ile şeker pancarı da yetiştirilen önemli ürünler arasına girmiştir.Kars Ovası, Allahuekber Dağları ile Sarıkamış-Kars Platosu arasındaki doğuya doğru açılanbüyük çöküntü oluğunda yer alır. Kars Ovası’nın yüzölçümü 2500 km2 olup, bu alan ile Doğu AnadoluBölgesinin en geniş ovası olma özelliğini taşımaktadır. Kars Ovası il yüzölçümünün yaklaşık % 19’unuoluşturmaktadır.Dağlar:İl toprakları yüksek dağlarla kuşatılmış ve genelde batı-doğu doğrultusunda uzananakarsularla derin biçimde yarılmış geniş bir plato niteliğindedir. Kuzey kısımlarını Kabak, Kısır veAkbaba dağları engebelendirir. Doğu kesimini engebelendiren Dumanlı Dağı (2699 m) ildeki başlıcayükseltiler arasındadır. Güney kesimlerini ise Karasu-Aras Dağlarının uzantıları teşkil eder. İltopraklarının orta kesimi Erzurum-Kars Platolarının doğu kesimini kapsar. Bu dalgalı düzlüklerinyükseltisi 2000-2200 m yi bulduğundan çevredeki dağlar pek yüksek görülmez. Ova denebilecekdüzlüklere yalnızca Kağızman yöresindeki Aras Irmağı vadisinde rastlanılır.Doğu Anadolu’nun diğer yörelerine göre yer şekilleri az çok farklılıklar gösterir. En sönük şekilliyöresi burasıdır. Çıkan lavlar ve küller etrafa yayılarak çukur yerleri doldurmuş, böylece yer şekillerininsade bir görünüm kazanmasını sağlamıştır. Bu nedenle Kars yöresi geniş ve sade şekilli hatta tek türgörünüşlü yaylalar ve ovalar halinde serilir. Kars yöresi her yerden ziyade ovaları, yaylaları hatta dağlarıntepesine kadar olan yerleri bile kalın bir toprak örtüsüyle kaplıdır. Bütün bu özellikleri yanında önemlidağları şunlardır: Sarıkamış’ın güneyinde Çamyazı’ya doğru uzanan Süphan Dağı (2909 m) en yükseknoktasına Ziyaret Tepesi denir, Allahuekber Dağları üzerindeki Allahuekber Tepesi (3120 m),KarsOvası’nın yakınlarında uzanan Ağadeveler Dağı (2423 m), Hacıhalil Dağı (2366 m), bu dağın kuzeyindeyer alan ve Kars şehrinin içme suyunun karşılandığı Borluk Dağı (2450 m), Arpaçay Vadisi’nin güneykesimlerindeki Tarhan Dağı (2617 m), Çıldır Gölü yakınlarındaki Kısır Dağı ki, bu dağın yüksekkesimleri iki çataldır. Bunun Kars’a bakan kısmına Hacı Galo Dağı (2944 m), Çıldır’a bakan kesimineZuzan Dağı (3197 m) denir. Bunların yanında, Kars’ın kuzeydoğusunda Yağlıca Dağı (2970 m),Sarıkamış’ın güneyinde ise Aladağ (3134 m) yer alır.Göller:Kars ilinde irili ufaklı çok sayıda göl mevcuttur. Başlıcaları : Çıldır Gölü (bir kısmıArdahan ili toprakları içinde yer alır), Aygır Gölü, Deniz (Çengilli) Gölü, Kuyucuk Gölü ve TurnaGölleridir. Bu doğal göllerin yanında tek yapay göl ise Arpaçay Baraj Gölüdür.Çıldır Gölü:Bu göl ilimizin kuzeydoğusunda yer alır. Bir kısmı Ardahan ili sınırlarında bulunangölün güney kesimleri Kars ilinin toprakları içerisindedir. Deniz seviyesinden 1957 m yükseklikte bulunanve 120 km2 ile Van Gölünden sonra Doğu Anadolu’nun en büyük ikinci gölü olan Çıldır Gölünün sularıtatlıdır. En derin yeri 22 m’yi bulur. Çevresinde bir çok yaban kuşları barınan gölde civarındaki halkagelir getiren sazan ve alabalık bulunur. Gölün fazla suları Cala Deresiyle Kars Çayına karışır.Aygır Gölü: Kars-Göle yolu üzerinde 4 km2’lik alana sahip, küçük bir lav setti gölüdür. Enderin yeri 30 m olan gölün suları tatlıdır. Susuz İlçesinin batısında yer alan bu göl, çevresinde eriyen karsuları ve dibindeki kaynaklarla beslenir. Bu göle kışın donan sularının ilkbaharda erimesi sırasında göliçerisindeki havanın geri tepmesi ile çıkan ve at kişnemesine benzeyen bir sesten dolayı Aygır Gölü adıverilmiştir.Deniz (Çengilli) Gölü: Aladağ’ın Kağızman İlçesine bakan yamaçlarınad yer alır. Diptenbeslenen ve suları tatlı olan göl içerisinde bol miktarda balık bulunur.29

Kuyucuk Gölü :Arpaçay İlçesinde Kars-Akyaka yolu üzerinde yer almakta olup, 218 hektaralana sahiptir. Kars-Akyaka Platosunda, hafif dalgalı açık bir arazinin ortasında yer alan küçük bir tatlısu gölüdür. Küçük pınarlar ve derelerle beslenir, en derin yeri 13 m’dir. Göl çevresindeki başlıca insankullanımları hububat tarımı ve hayvancılıktır.Turna Gölü: Kağızman’a bağlı Kötek Bucağı’nın kuzeydoğusundaki volkanik alanda yer alangölün alanı 2 km2’den biraz fazladır. Kabaca daire biçiminde olan göl, çevresini saran tepelere doğru birtakım girintiler yapar. Kıyıları çimenlerle kaplı olan Turna Gölü bu tepelerden inen kar suları ve dibindenkaynayan pınarlarla beslenir. Orta kesimlerine doğru oldukça derinleşen ve suları tatlı olan gölde balıkyoktur.Akarsular : Kars ili toprakları bütünüyle Hazar Denizi ana havzasında yer alır. İl topraklarındançıkan suların büyük bir bölümü Aras Irmağı aracılığı ile Hazar Denizine gider. İlin en önemli akarsuları,Aras Irmağı ile Arpaçay ve Kars Çayıdır.Aras Irmağı: Aras havzasının ana akarsuyudur. Bingöl Dağlarının kuzeybatı eteklerindenkaynaklanan Aras Irmağı kuzeye doğru akarak Erzurum-Pasinler Ovasına girer ve burayı geçtiktensonra kuzeyden Zivin, güneyden Velibaba Çaylarını alır. Kağızman’da dağlar arasındaki derin vadilerdengeçer. Kağızman yöresinde 10 km genişlikteki vadi tabanında oluşmuş ova içerisinde akar. BuğumBoğazı adı verilen bu dar vadiden çıktıktan sonra Aşağı Çıyrıklı’nın doğusunda kuzeyden gelenArpaçay’ı alır. Iğdır Ovasını geçtikten sonra yurdumuz topraklarını terk eder.Toplam uzunluğu 920 kmolan ırmağın Türkiye sınırları içerisindeki uzunluğu 411 km’dir.Arpaçay: Aras Irmağı’nın önemli bir kolu olan Arpaçay, ilin doğusunda Ermenistan’la sınır çizer.Akarsuyun en önemli kolları Karahan ve Kars Çaylarıdır. Çıldır Gölü’nden çıkan Telek Suyu daArpaçay’a katılır.Kars Çayı: Sarıkamış yakınlarındaki dağlardan kaynaklanan 93 km uzunluğundaki akarsu, incebir çay halinde ilçenin önlerinden doğuya doğru akar. Kuzeye döndüğü yerde Yolgeçmez denilenoldukça derin bir boğaza girer. Akarsu daha sonra Kars Ovasındaki geniş ve derin düzlüklere açılır.Ova boyunca onun eksenine uygun olarak uzanan çay artık Kars Çayı adını alır. Akarsu Kars’ındoğusunda derin boğazlara girer. Bunlar Kars Boğazı, Keçebörk ve Şahnalar Boğazlarıdır. Kars ÇayıŞöreğel düzlüğünde Ermenistan sınırından gelen ve kendi vadisinden daha küçük olan Arpaçay’a karışır.İçmeler ve Kaplıcalar: Kars şifalı sular bakımından zengindir. Ancak ildeki bu değerlerdenyeteri kadar yararlanılmamaktadır. Kars’taki şifalı suların çoğunda tesis bulunmamaktadır. Bu kaynaklararasında Kağızman’daki Kötek kaplıcaları, Aktaş ve Kızıltaş Kaplıcaları ve Akyaka kaplıcaları öndegelmektedir.Sarıkamış’taki Karaurganlı İçmesi, konaklama yerleri ve içmeleri bulunan şifalı bir kaynaktır.Maden suyu özellikle mide rahatsızlıklarına iyi gelmektedir. Susuz’daki çermik ise romatizmal hastalıklaraiyi gelmektedir. Akyaka Kaplıcaları ise bakımsızlıktan dolayı kullanılamamaktadır.A.5. Jeolojik Yapı ve StratigrafiBölgede Mesozoyik ve senozoyik üst sistemlerinde yer alan, daha çok volkanik kayabirimlerinden oluşan bir istif yer almaktadır.Şekil 2’de bölgeye ait “genelleştirilmiş startigrafik dikmekesiti” sunulmuştur. İstifle en altta Permo-Triyas yaşlı metamorfitler yer alır.Ofiyolotik kayalarmetamorfiklerinin üzerine Kampeniyen öncesinden yerleşmişlerdir.Üst Miyosen yaşlı çamurdağ andezitiçalışma alanındaki en yaşlı volkanik faaliyetin temsilcisidir.Bunların üzerine doğada Üst miyosen-Üst30

Pliyosen yaşlı Horasan Formasyonu ve bunların batıdaki yanal devamlılığını oluşturan tabanda blokluçakıltaşı üyesi ve tavanda horum bazalt üyesini içeren Mescitli Formasyonu diskordanslagelmektedir.Alt Pliyosen yaşlı Boyalı Andeziti ve Yurakısallıpınar üyesi sonraki volkanik evrede yerinialır.Üst Pliyosen Yaşlı Süphan volkaniti ve asidik lav üyesi ile ağadeve dasiti ve Kuvaterner yaşlıDikmeköy andeziti ile Melikler bazaltı yöredeki yaygın volkanitleri oluştururlar.Bunların üzerinediskordansla gelen Pleyistosen yaşlı Karakurt Formasyonu ve Alüvyon Çökelleri ile istif son bulur.Üst Paleozoyik- Alt MesozoyikBölgede, Paleozoyik ve Mesozoyik üst sistemlerine ait birimler oldukça azdır ve nadir yerlerdeyüzelerler. Stratigrafik istifin temelini teşkil eden metemorfik kayalar ve bunlarla tektonik ilişkili bulunanofiyolitik kayalar bu zaman dilimindeki birimleri temsil ederler. Sarıkamış güneyinde yüzeyleyenmetamorfitler yeşilşist fasiyesinde metamorfizme geçirmiş olup Permo- Triyas yaşındadır.Permo - Triyas -Metamorfitler (P-T m)Yeşilimsi gri ve mor renklerde, yaprklanma gösteren mermer bantlı şistler ve metavolkanitlerdenoluşan metamorfitlerde, çalışma alanında çok az bir alanda yüzeyledikleri ve evvelki araştırmacılarınortaya koyduğu istif tam olarak görülemediği için bir adlamaya gidilememiştir.Birim en geniş ve en iyi yüzleğini, Hamamlı Köyü güneybatısında Keklik Dere ve KireçhaneDere vadi yamaçlarında yaklaşık bir km²’lik bir alanda vermektedir ve yaklaşık 100 m kalınlıktadır.Birim, Keklik Dere de yeşil ve mor taze renkte ve gri- kahve bozuna rengindedir.Çok iyiyapraklama gösterirler. En kalın yerinde 5 m’yi bulan mermer mercekleri ve seviyeleri içerirler. 5-10cm’yi geçmeyen süt kuvars damarları tarafından yaygın olarak kesilmişlerdir. Mermerler birkaç keztekrarlanırlar ve açık gri ve gri renkte, sert, ince tanelidirler. Yanal devamlılığı yoktur.Kretase- Ofiyolitik Kayalar (Ko)Yeşilimsi kahve renkte, yer yer altre olmuş, yönlü doku gelişmiş az metamorfik serpantinlerdenoluşan birime bir isim verilmeyip litoloji adı kullanılmıştır. Birim Kar Çayının kenarında ki Çomar tepe deyüzeyler. Toplam 1 km²’lik alanda görülür.Koyu yeşil ve kahverengimsi- sarımsı yeşil renklerde, tamamen serpantinleşmiş kesimleri parlakve merceksel kırılan, çatlakları silisifiye limonit veya karbonatla doldurulmuş çoğunlukla serpantinitlerdenoluşur. Kayaç çok altere olmuş ve birim içinde oldukça silisifiye olmuş zonlar yaygındır. Birim düşükdereceli metamorfizme etkisi altında kalmıştır.Tektonik olarak bölgeye aktarılan birimde bir şistozitegelişmiştir. Birim çok dar bir alanda yüzeylendiğinden oifiyolit serisinin diğer ürünleri gözlenememiştir.Senozoyik-TersiyerBölgede tersiyer kayaları çoğunlukla Neojen yaşlı volkanosedimenterler ve volkanitler ile azmiktardaki gölsel kırıntılardan oluşmaktadır. Üst Miyosen- Üst Pliyosen yaşlı Horasan Formasyonu vebunların yanal devamlılığı niteliğindeki Mescitli Formasyonu, Bloklu çakıl taşı üyesi ve Horum bazalt31

üyesini kapsar. Boyalı andeziti ve Yurakısallıpınar üyesi Mescitli Formasyonu keserler. Üst Pliyosen yaşlıSüphan volkanitlerive asidik lave üyesi çalışılan alanda en yaygın litolojiyi oluşturur. Ağadeve dasitivolkan konisi şeklindeki volkanitlerdir. Melikler bazaltı son volkanik evre ürünü akıntı bazaltlarıdır.Akarsu ve taşkın ovası çökelleri olan Karakurt Formasyonu bütün birimlerin üzerinde yer alır.Çamurludağ Andeziti (Tç)Koyu gri renkli, yer yer beyaz benekli, sert, sağlam az eklemli, amfibol veya biyotitli andezitlerebu ad ilk defa tarafımızdan verilmiştir.Birim en iyi yüzleklerini adını aldığı Sarıkamış’ın 4 km batısında ki Çamurlu Dağ eteklerinde eskiErzurum Yolu üzerinde verir. Bu dağ daha sonra, çoğunlukla kendisinden türeme blok ve çakıllarlaörtüldüğünden ancak bunların taşınmaları ile sınırlı yerlerde görülür. Çamurludağ yükseltisinde sırtlarda vekuzeydeki Kızılbuçuk Dere vadi tabanında da yüzeyler.Kayaç koyu gri taze renkte ve pembemsi gri bozunma renginde olup taze yüzeylerde yer yerplajiyoklasların bozunmaları ile benekli bir görünüm sunar. Yer yer de koyu renkli minerallerintoplanmaları ile otalitik bir iç yapı görülür. Sert, sağlam ve az eklemli çoğu büyük bloklar halinde veyamasiftir. Yüzeysel koşullarda kızılımsı pembe renk alması ve otoliter içermesi yer yer de beyaz beneklioluşu kayaca aglomeratik bir görünüm kazandırmıştır.Horasan Formasyonu ( Th ) :Yeşilimsi sarı renkte, tüf arakatlı ve kireçtaşı bantlı gölsel kum taşı ve kiltaşı- marn ardalanımınailk defa Rathur (1966) bu adı vermiş ve pek çok araştırmacı bu adı yayfın olarak kullanmışlardır.Birim en iyi Benliahmet Köyü civarında izlenmektedir. Ayrıca Aykar, Dikmeköy, Aşağıkotanlı,Alisofu, Dülbentli, Gelinalan köyleri civarında geniş bir alana yayılım gösterir.Açık yeşil, sarımsı ve boz renklerde, ağırlıklı olarak kiltaşı-marn ardalanması şeklinde olan birim,yer yer kahverengimsi sarı çapraz tabakalı ve bol gastropot ve ostrakod fosili çok az tutturulmuş kum veçakılcıklı kum mercekleri içermektedir. Kars Çayı ve onun kollarının açtığı vadilerde istifin az bir kesimiyüzeylenmektedir. Birim yer yer masif yer yer de ince orta tabakalı kiltaşı- silttaşı- marn ardalanmasışeklindedir. Nadiren tüfit seviyeleri ve karbonat zenginleşmesi ile 25 cm’yi geçmeyen kireçtaşı ve killikireçtaşı horizonları içermektedir.Birim diğer yerlerden farklı olarak Gelialan Köyü kuzeydoğusunda açılmış bulunan bir ocaktakikesitte masif veya kalın tabakalı siltli marnların içinde burulma ve akma yapıları gösteren bazalt curufuçakılları ve az miktarda da limonitleşmiş çamur topraklarını dağınık olarak veya birkaç seviye halinde degözlemek mümkündür. Bu çakıllar üste doğru artıp yer yer alt seviyeleri kahverengi- siyah, üst seviyeleriise kahverengi gri hakim renkte, çamur metriks içimde dağılmış, az tutturulmuş bir volkanik çakıllı vecuruflu çakıl taşı şekline dönüşmekte ve kesitte tamamen bu volkanit tamamen bu volkanit çakıllarındanoluşan bir seviye ile son bulmaktadır. Bu çakıllı kesimin toplam kalınlığı 15 m civarındadır.Mescitli Formasyonu (Tm)32

Tabanda bir üye olarak ayrılan, bloklu çakıl taşı ile çoğu volkanik meteryalden oluşan tüf,pomzalı tüf ardalanımı ve yine bir üye olarak ayrılan bazalt akıntısı ile son bulan volkano sedimanter biristiftir.Birime bu ad ilk defa Rathut, A.Q (1996) tarafından verilmiştir.Mescitli formasyonunun en iyi gözlendiği yerler Sarıkamış batısında ki eski Erzurum karayolugüzergahında yer alır. Top yolu sırtı kuzey ve güney yamaçları ve sarıçamur Dere güney yamaçları tip yerolarak görülebilir. Formasyon bundan başka, Sarıkamış’ın olduğu alanda ve doğusunda demiryolugüzergahı boyunca gözlenir.Bloklu Çakıltaşı üyesinin üzerine gelen Mescitli formasyonunun kırıntılı kesimi altta çakıllarıtamamen pomza parçalarından oluşan ve metriksi tüf, tüfit olan tüflü çakıltaşı ile başlar. Üste doğruçakılların yer yer cepler halinde irileşerek 10 cm’ye ulaşan boyutlara kadar pomza çakıllarını çeşitlioranda içerenpomzalı tüfler ile devam eder. Birim altlarda açık gri, bej, açık pembe gibi kirli renklerdeüste doğru beyaz ve bejimsi beyaz renklerde, az ve orta derecede tutturulmuş, orta kalın, çok kalın veyatabakalanmasız yığışım halinde, tüf ve pomzalı tüf ve tüfit olarak devam eder. Prozitesi yüksektir.Aktimur ve diğerleri (1991), bazik lavlarda yaptıkları kimyasal analiz sonucu kalkankalen bazaltile düşük potasyumlu toleyit türünden bazaltlar olduğunu belirtmişlerdir.Bloklu Çakıltaşı Üyesi (Tmb)Mescitli Formasyonunu tabanında yer alan tamamı volkanitlerden oluşan ve iri bloklarda içerençakıltaşları ilk defa bu çalışmada üye mertebesinde ayrılarak adlandırılmıştır. Bloklu çakıltaşı üyesi,çalışılan alanda en iyi Sarıkamış’tan başlayan ve Selim’e devam eden Kars Çayı boyunca eski karayolugüzergahında görülür. Birim, Mescitli Formasyonunun yayılım gösterdiği bütün yerler göz önünealındığında sadece Sarıkamış kuzeyinde Kızılbuçuk, Yayıklı, Yağıbasan köyleri ve Sarıkamış İlçesiarasında geniş bir alanda yüzeyler.Birim, gri-açık gri ve boz renkte, çakılları kırmızı, mor, pembe andeziti ve andezitik lav, bazalitikandezit, piroksen andeziti, hornblend andezit, altere andezit, akındı laminalı andezit ile pomza, tüf veaglomera olan çakıltaşı, bloklu çakıltaşı, tüfit ve tüflü kumtaşlarından oluşur. Alt seviyeleri 3 m’ye varanbloklar içeren tabakalanmasız yığışım halinde veya çok kalın, kalın tabakalanmalı üste doğru tabakakalınlığı azalıp ince çakıl- çakılcık ve tüfit ardalanımı şeklinde devam eder. Alt seviyeleri kötü-çok kötüboylanmalı üste doğru orta ve iyi derecede boylanmış yer yer derecelenme gösteren, iyi tutturulmuş altseviyeler tane destekli üst seviyeleri matriks destekli matriksi tüfit, kumtaşı ve mikro konglomeradır. Yeryer aglomera görünümlü veya breşiktir.Pomza çakılları yer yer yoğunlaşmakta ve üst seviyelerde nadiren volkanik cam çakıllarıiçermektedir. Birim üst seviyeleri mikro konglomera- kumtaşı- tüfit ardalanımı şeklinde ve tanelergiderek küçülmektedir.Horzum Bazalt Üyesi (Tmh)33

Bölege siyah renkli tek seviye halindeki geniş düzlükler kaplayan ve Mescitli Formasyonununsonunu oluşturan ve ondan bir üye olarak ayırtlanan olivin bazaltlara ilk defa Arbas ve diğerleri (1991)bu adı vermişlerdir.Horu Bazaltı en iyi yüzleklerini Sarıkamış’ın kuzeybatısında demiryolu güzergahında verir. Ayrıcayine Yağıbasan, Çatak, Yolgeçmez, Asboğa köyleri ve Sarıkamış arasında ki bölgede platoyu tamamenkaplamış vaziyette yüzeyler. Kars Çayının yardığı bu platoda ki vadi sırtlarında da iyi kestiler verir.Bundan başka Sarıkamış’ın güneybatısında ki Topyolu Sırtı, Turnagöl Sırtı ve Derebaşı Sırtı ile BüyükTurnagöl arsında ki geniş alanlardan yüzeyler. En kalın yerinde 50 m’yi geçen, en ince yerinde de 1 mcivarında bir kalınlığa sahiptir.Taze rengi koyu gri ve siyah, çürüme gengi kiremit kırmızısı, sert sağlam, yer yer gaz boşlukluveya curuf görünümünde, yer yer de soğuma sütunları gelişmiş ve soğanımsı ayrışmaya uğramış şeklindebulunmaktadır.Boyalı Andeziti (Tb)Siyah renkli, akma yapılı, yer yer gaz boşluklu bazaltik andezitler ile son faz ürünü olan ve birüye olarak ayrılan bazaltik andezitler ilk defa boyalı andeziti olarak adlandırılmıştır. Birim adını aldığıBoyalı Köyü civarında en iyi yüzleklerini verir. Ayrıca Çıplaklı, Gürbüzler, Yukarısallıpınar, Divik veKartalı köyleri civarından geniş yayılımlar gösterir.Bunlardan başka Zavot, Tunçkaya ve Mollamustafa köylerinin civarlarında Geçenvan Dere veYunus Dere gibi akarsuların aşındırılması ile daha genç birimlerin altından çıkmaktadır. Birim, taze rengisiyah, bozma rengi kahve veya kiremit kırmızısı, akma yapılı, yer yer bol gaz boşluklu ve bu gözeneklerçoğunlukla kalsit ile doldurulmuştur.Yukarısallıpınar Üyesi (Tby)Boyalı andezitlerinin en genç fazı olarak akan ve geniş alanlar kaplayan, siyah, sert, konkoidalkırılan bazaltik andezitler bir üye olarak ilk defa MTA tarafından adlandırılmıştır. Birim adını aldığıYukarısallıpınar Köyü civarında eniyi yüzleğini verir. Buradan batıda Boyalı güneyde Yayıklı, Doğuda daBeşteşeler mevkiine kadar geniş bir alanda kesiksiz bir yayılım gösterir. Ayrıca Çıplaklı Köyükuzeybatısında da yayılım gösterir. Bundan başka aynı paftalarda Büyükkumru Tepe doğusunda kiBoyalı Yaylası mevkii ve Uzunalan Sırtı kuzeyinde de küçük bir alanda yüzeyler.Siyah renkli, sert, sağlam, camsı konkoidal kırılan, mikrokritalli olan birim bazaltik lav akıntısıgörünümünde olup, fakat petrografik tanımlamalarda bazaltik andezit bileşiminde olduğu saptanmıştır.Kayaçta akma yapıları gözlenmekte ve çok akışkan bir lav özelliğindedir. İçerdiği bol gaz moleküllerikayaca çok akışkan bir özellik kazandırmıştır. Bu lav akıntılarının burun kısmında çok bol gaz boşluklarıkayaca sünger taşı görünümünü vermiştir. Kayaç akma esnasında altında ki volkano-sedimenterkayaçları pişirmesi ile onları kırmızı bir renge dönüştürüp onlarla buluşması sonucu da kendiside kiremitrengine bürünmüş olarak görünürler.Süphan Volkaniti (Ts)34

Birim, beyaz, grimsi ve kirli beyaz renkli tüf, pomzalı perlitli tüfler ile obsidiyen ve perlik cepleriiçeren volkanosedimenterler ve bunların andezitik, andezo- bazaltik lavları ile birimden bir üye olarakayrılan asidik lav akıntılarından oluşmaktadır. Birim için bu adlama ilk defa Arbas ve diğerleri (1991)tarafından yapılmıştır.Süphan volkanitleri çalışılan alanda en güzel yüzleklerini Sarıkamış güneyinde Çıklakdağyamaçlarında ve akarsularda açılmış bulunan vadi yamaçlarında verir. Bundan başka Boyalı veKızılbuçuk Köyleri arasında Büyükkumru Tepe ve civarında geniş bir alanda, Hamamlı, Bozat,Yalnızçam ve Yukarıdamlapınar Köyleri civarında geniş bir alanda yayılım gösterirler. Birim,yaygınolarak asit karekterli lavlar ile yine asidik volkanosedimanterlerden oluşur. Keklik Dere’nin batıyakasında metamorfitlerin hemen üzerine 1m kalınlıkta tabakalanmasız, kötü boylanmalı, kuvarstanelerinde oluşmuş çakıllı kaba kumtaşı ile başlar, pembemsi bej renkli obsidiyen, perlit ve asidik lavblok ve çakılları içeren yine tabakalanmasız ve değişken kalınlıkta, bol pomza çakıl ve çakılcıklı tüfler iledevam eder. Üzerine yaklaşık 70 m kalınlıkta, alt seviyeleri akıntı yapılı ve obsidiyen veya perlitakıntısında dönüşür. Sarıkamış- Karakurt karayolu yarmasında yüzeyleyen siyah benekli açık kahverenkli obsidiyenlerin makaslama kuvveti etkisi altında oluşan çeşitli boyuttaki iğnemsi veya kama şeklindeki çubuklar çok karekteristiktir ve bir yer bilim müzesi önemindedir.Bu seviyelerle yanal geçişli olarakyer yer perlit akıntısı ve mercekleri şeklinde ki silis akıntıları pek çok kez tekrarlanarak perlir ve özellikleçok değişken boyuttaki pomza çakıllı tüfit ve tüf yığışımları yer yer tekrarlanan ve ayrılmayan asidik lavakıntıları ile önemli kalınlıklar oluştururlar.Asidik Lav Üyesi (Tsa)Süphan volkanitlerinin üst seviyelerinde yer alan silisifiye olmuş andezitler, hyaloandezitler,andezitler, asidik lav akıntıları ve perlitler üye mertebesinde ayrılmışlardır. Birim en iyi yüzleklerini,Hamamlı, Bozat güneyi, Yalnızçam batısı Aşağıdamlapınar Köyleri batısı arasında çok geniş bir alandaverir. Hamamlı Köyü civarında en karekteristik lav akıntılarını görmek mümkündür. Sarıkamışgüneybatısında Karaçayır mevkiinde, güneydoğusunda eski Karakurt yolu civarında ve güneyindeMevzili Tepe civarında perlitli kesimleri yaygındır. En kalın yerde 650 m civarındadır.Grimsi eflatun, kirli pembe ve yeşil gri renklerde, yer yer ince olan akıntı tabakalanmaları sunan,bazı kesimlerde bol gaz boşluklu veya curuf özelliği sert, sağlam az bozulmuş veya bozulmamış silisifeyandezit veya hylaloandezitlen birimde çok kalın yükseltiler verirler. Dağılımları bir üst paragrafta anlatılanperlit gibi tamamıyla silis ağırlıklı lav akıntıları da daha çok bu asit volkanitlerin alt seviyelerinde ve alttakivolkanoklastiklerin azalıp asidik lavların çoğalmaya başladığı geçiş kesimlerde bulunurlar.Ağadeve Dasiti (Ta)Sarımsı-gri, kahve renkte, soğuma çatlaklı, iri ve bol kristalli kuvars andezit veya dasitler ilk defabu ad altımda toplanmıştır. Birim Ağadeve Köyü batısında Ziyaret Tepe’yi oluşturan volkan konisindeyüzeyler.Kuvaterner -Dikme Köy Andeziti (Qd)35

Pembemsi boz, gri ayrışma renginde ki diğer birimlere göre röliyef kazanmış ve yükseltilerioluşturan andezitler ilk defa MTA tarafından adlandırılmıştır. Birim Dikme Köy doğusunda CanbolatTepe ve Körbulak Tepe yamaçlarında yüzeyler. Yayılım doğuya doğru genişler. Birim pembemsi bozgriayrışma renginde sarımsı krem- gri taze renkte, bol çatlaklıdır. Yöreye hakim bulunan Meliklerbazaltının yanı sıra önemli yükseltiler oluşturmuştur. Bazaltik dayklarile kesilmişlerdir.Melikler Bazaltı (Qm)Siyah renkli geniş düzlükler kaplayan plato bazaltlarını ilk defa Aktimur ve diğ. (1991) bu adıvermiştir. Birim Çerme, Koyunyurdu ve Ağadeve Köyleri arasında ki geniş alanda, Mollamustafa veTunçkaya Köyleri arasında ve Zavot Köyü güneyinde yüzeylemektedir. Melikler bazaltı Kırmızıköprümevkiinde en iyi yüzleklerini verir. Kahve renkli ayrışma renginde koyu gri- siyah renkte, yer yer gazboşlukludur.Karakurt Formasyonu (Qk)Bölgedeki tüm birimlerin akarsu ve taşkın ovası çökellerine ilk defa bu adı Arbas ve diğ. (1991)vermişlerdir. Birim en iyi yüzleklerini Alisofi Köyü civarı ile Aşağıkotanlı Köyü civarında vermektedir.Birimin durgun su çökellerinin en iyi gözlendiği yer ise Sarıkamış- Karakurt yolu Kars yol ayrımıcivarlarında görülür.Bunların dışında birim, Sarıkamış- Bozat- Hamamlı Köyleri arasında ki geniş bir alan, Selimkuzeyinde Kekeç- Benliahmet- Yukarıkotanlı Köyleri arasında geniş bir alanda, Selim güneyinde Calak-Akpınar- Aşağıdamlapınar- Yalnızçam Köyleri arasında çok geniş bir alanda yayılım gösterir. Çökeldiğiortama göre farklılıklar sunan birimin kalınlığı 50 m’yi geçmez.Sarımsı açık gri renkte, killi- siltli yerlerde sarımsı-krem renktedir. Çoğu yerde tabanda aztutturulmuş, iyi yuvarlaklaşmış ve orta-iyi boylamlı 4-5 m kalınlıkta bir çakıl seviyesi ile başlar çakıllaryaygın olarak andezit, bazalt kaynak kayaca bağlı olarak yer yer pomza, obsidiyen ve perlik, nadirin dekuvarsit ve ofiyolitik kayaçlardan oluşur. Çakıllar kayaca yakın yerlerde 15-20 cm’ye erişir. Çökelme,yerine göre kaba çakıl, çakılcık, kaba kum ve kum boyutundaki kaba detritikler yer yer çapraz tabakalı,yer yer de masiftir. Bu çakıllar alt seviyelerde veya her bir çaprazlanmasının alt kesimlerinde tanedestekli üstlere doğru matriks destekli olup, matriksi, kaba kum veya kum, yer yer de karbonatçimentoludur. Çakıllardan sonra hızlı bir tane küçülmesi ile yatay kötü tabakalanmalı, gecikme çakıllıkumlu karbonatlı çamurtaşı gelir. Çamurtaşlarında yer yer fazla kalın olmayan tabaka sınırları düzensizçamurlu kireçtaşı seviyeleri gözlenir. Daha üst seviyelerde bej renkli 50cm’yi geçmeyen kireçtaşı seviyesisınırlı alanlarda yüzeyler.Karakurt formasyonu yörede, en üste kötü boylanmalı gevşek çimentolu veya tutturulmamış,köşeli, çoğunlukla andezit, bazalt, obsidiyen nadiren de ofiyolik kayadan bir çakıl birikintisiyle son bulur.Yamaç Molozu (Qym)36

Bölgede sadece Ağadeve Köyü kuzeydoğusunda oldukça yüksek olan volkan konisinin kuzeyyamaç ve eteklerinde biriken, Ağadeve dasitinden türeme tutturulmamış ve boylanmamış köşeli çakıl vebloklardan oluşur.Alivyon (Qal)Bölgenin morfolojisinin şekillenmesinde önemli rolü olan Kars Çayı ve kolları Kekeç Dere, UluDere, Kızılbuçuk Dere, Güney Dere, Yunus Dere gibi akarsuların aşındırmasından sonra, eğimin azaldığıdüzlüklerde biriktirdikleri tutturulmamış çakıl, çakılcık, kaba kum, silt ve milden oluşmuş çökellerdir.Çalışma Alanının JeolojisiYapılan temel sondajları ve diğer arazi çalışmaları sonucunda yüzeyden itibaren 0,40-0,50 metrenebati toprak gözlenmiştir. Nebati toprağı takip eden birim Kuvaterner yaşlı Kil olarak tespit edilmiştir.Kura Volkanitleri ( Tk ) :Aktimur ve diğerleri (1991a) tarafından tanımlanan birim gri-boz çoğunlukla kırmızı renkli,kalın-çok kalın tabakalı, eklemli, 0.5-30 cm çakıl çaplı, blokumsu ayrışmalı aglomera ile başlamaktadır.Aglomeralar; kül renkli, ince tabakalı, eklemli, 10*-30* eğimli tüflere geçmektedir. Altta aglomeralarlaardalanmalı olan bu tüfler üste doğru beyaz-sarımsı renkli, orta tabakalı, yer yer yatay, 5*-20* eğimlitüflerle devam etmektedir. Birimin üst düzeylerinde siyah-kırmızı renkli, eklem sistemi gelişmiş andezitleryer almaktadır. Bu andezitler; porfirik dokuda, pljiyoklas-ojit-amfibol feno kristalli olup yapılanjeokimyasal çalışmalar sonucu çoğunlukla kalkalkalen az bir kısmında toleyitik niteliktedir (Aktimur vediğerleri, 1991b). Yöredeki volkanizmanın ilk evresi ile oluşmuş Kura Volkanitlerinin üst düzeylerindeyer alan andezitler radyometrik bulgulara göre 3,7-3,6 milyon yıllıktır (İnnocenti ve diğerleri, 1982). ÜstMiyosen-Alt Pliyosen yaşlı olan birim Kalkalkale Formasyonu ile yanal geçişli olup Akyaka Bazaltıtarafından örtülmektedir.Akyaka Bazaltı (Ta) :Yöredeki volkanizmanın ikinci evresi ile oluşmuş, koyu siyah renkli, rüzgün sütunsal eklemli olanbirim Aktimur ve diğerleri (1991b) tarafından tarif edilmiştir. Birim yoğun mafik mineralli, holo kristalen,bol piroksen (ojit), çok az olivin kapsayan “ojit bazalt” ile çok iri plajiyoklas, çok bol ve iri olivin, az ojitfeno kristalli, pljiyoklaslar labrador türde olan “olivin bazalt” tan ibaret birbirini izleyen iki akıntıdanoluşmuştur. Çoğunlukla kalkalkalen olan (aktimur ve diğerleri, 1991a ve b) Akyaka Bazaltı 50-100 mkalınlığa sahiptir.Alt Pliyosen yaşlı olan birim, Kalkalkale Formasyonu ile yanal geçişli olup, DumanlıdağPiroklastikleri tarafından örtülmektedir.Dumanlıdağ Piroklastikleri (Td) :37

Çeşitli renkli (gri, boz, kül, siyah, kırmızı, sarı), yer yer belirgin tabakalanmalı, eklemli,pulumsu-toprağımsı-çubuğumsu-yongamsı ayrışmalı tüf, andezit, pomza, perlit ve obsidiyen gibi çoğuasidik türde volkanitlerden oluşan Dumanlıdağ Piroklastikleri Aktimur ve diğerleri (1991b) tarafındantanımlanmıştır. Yöredeki volkanizmanın üçüncü evresi ile oluşmuş bu piroklastiklerin yapılan jeokimyasalçalışmalar sonucu kalkalkalen nitelikte oldukları belirlenmişir (Aktimur ve diğerleri, 1991a ve b).Radyometrik bulgulara göre 2.7-1.9 milyon yıllık olan (İnnocenti ve diğerleri, 1982) birim orta-üstPliyosen yaşlıdır. 50-500 m kalınlığa sahip olan Dumanlıdağ Piroklastikleri; Kalkalkale Formasyonu ileyanal geçişlidir. Birimin üzerine uyumsuz olarak Yolboyu çakıl ve kumu gelmektedir.Kalkalkale Formasyonu (Tk) :Göl ve akarsu ortam koşullarında çökelmiş olan birim Aktimur ve diğerleri (1991b) tarafındantanımlanmıştır. Kalkalkale Formasyonu; boz renkli, orta tabakalı, iyi boylanmalı, derecelenmeli, Kumtaşı;kırmızı-yeşil-boz renkli, ince-orta tabakalı, Çamurtaşı; kırmızı-kirli sarı renkli, ince tabakalı, Kiltaşı; kirlibeyaz-kirli sarı renkli, orta tabakalı, gastropodalı marn ardalanması ile bu ardalanmaya katılmış olangri-boz renkli, çapraz tabakalanmalı, boylanmalı, derecelenmeli kumtaşı ve çamurtaşından oluşmuştur.550 m kadar kalınlığa ulaşan birim Orientalomys galaticus, Mimomys mikro memeli ile Hipparion sp.Omurgalı (Det: Gürbüz, Aktimur ve diğerleri, 1991b den) fosillerini kapsamaktadır.KUVARTERNERYolboyu Çakıl ve Kumu (TQy) :Açık renkli (açık kül, gri, açık boz), tabakalanmasız, tutturulmamış veya çok gevşektutturulmuş, yer yer kum ve çakıl yer yer blok, kum ve çakıl depoları halinde yüzeylenen birim Aktimurve diğerleri (1991b) tarafından tarif edilmiştir.Akarsu taşması sonucu mevcut çukurluklarda birikmiş olanbirim 5-50 m kalınlığa sahiptir. Üst Pliyosen-Alt Kuvarterner yaşlı olan birim Taşköprü Andeziti,Aküzüm İgnimbiriti ve Melikler Bazaltı tarafından örtülmektedir.Taşköprü Andeziti (Qt) :Kurşuni-koyu kurşuni renkli, belirgin akma yapılı, ince levhamsı ayrışmalı, eklemli, hyolopilitikdokuda, bol iri plajiyoklas ve az piroksen (hipersten) feno kristalli olan bu andezit Aktimur ve diğerleri(1991b) tarafından tarif edilmiş olup volkanizmanın dördüncü evresi ile oluşmuştur. Toleyitik vekalkalkalen nitelikte (Aktimur ve diğerleri, 1991a ve b) olan birim 5-15 m kalınlığa sahiptir. TaşköprüAndeziti radyometrik bulgulara göre 1.8 milyon yıllık olup Alt Kuvarterner yaşlıdır. Taşköprü AndezitiMelikler Bazaltı tarafından örtülmektedir.Melikler Bazaltı (Qm) :Genellikle siyah renkli, yer yer kahvemsi, yer yer de kırmızımsı renkli, bazen bol gaz boşluklu,bazende curuf şeklinde olan bu bazik akıntı Aktimur ve diğerleri (1991a) tarafından tanımlanmıştır.Yöredeki volkanizmanın dördüncü evresi ile oluşmuştur. Yer yer olivin-ojit-plajiyoklas (labrador) feno38

kristalli, porfirik olmayan akma dokulu, hamur tamamen plajöiyoklas mikrolitleri ve camdan oluşmuş“olivin bazalt” şeklinde; yer yer akma dokulu, plajiyoklaslar arasında demirleşme oluşmuş, çok küçükmikro kristalli bazik lav akıntısı şeklinde; yer yer de akma yapılı, porfirik dokuda, iri plajiyoklas fenokristalli, az orta piroksen (hipersten), hamuru sonradan kristalleşmiş “Hipersten bazaltik andezit”şeklindedir. Toleyitik nitelikte olan (Aktimur ve diğerleri, 1991a ve b) birim 50 m kadar kalınlığaulaşmaktadır. Melikler Bazaltı radyometrik bulgulara göre 1.6-1.3 milyon yıllık (innocenti ve diğerleri,1982)z olup Kuvarterner Pleyistosen yaşlıdır. Birim Borluk Volkaniti ve Alüvyon tarafından örtülmüştür.Borluk Volkaniti (Qb) :Yöredeki volkanizmanın dördüncü evresi ile oluşmuş olan Borluk Volkaniti; siyah renkli, incetaneli, sert, tamamen mikrokristalen, hamur tamamen cam, yalnızca plajiyoklası belirgin olan andezitik,lav; koyu kurşuni renkli, eklemli, ince taneli, plajiyoklas ve ojit mikro kristalli, seyrek camsı hamurluandezitik, Lav; açık külsarı renkli, tabakalanması belirgin olmayan, tüf; açık kurşuni-açık kül renkli, incetaneli, tabakalanmasız külden ibarettir.Alüvyon (Qa) :Özellikle Kars Çayı, Arpaçay ve Susuz dolaylarında oluşmuş çakıl, kum ve çamur depolarındanibarettir.Alüvyon Konisi (Qk) :Çoğunlukla Kısır Dağı, Akbaba Dağı gibi dağ yamaçlarında ve Çıldır Gölü kıyısında oluşmuşçakıl, kum ve silt depolarından ibarettir.A.5.1. Metamorfizma ve Mağmatizma39

Genellikle Orta Miyosende Arabistan Plakası ile Avrasya Plakasının çarpışması, TürkiyeNeotektoniğinin başlıngıcı olarak kabul edilmektedir (Şengör, 1980; Şengör ve Yılmaz, 1983; Şaroğlu,1985; Şengör ve diğerleri, 1985; Şaroğlu ve diğerleri, 1987). Bölgede neotektonik dönemde oluşmuş,oldukça genç yaşta (Üst Miyosen-Kuvarterner) kaya toplulukları bulunmaktadır. Yöredeki volkanikkayalar dört volkanizma evresine ayırtlanarak incelenmiş olmasına karşın, Üst Miyosen-Üst Pliyosen veAlt Kuvarterner-Günümüz olmak üzere iki yapısal evre görülmektedir.Üst Miyosen-Üst Pliyosen zaman aralığında Horasan Formasyonu ve Kalkalkale Formasyonuçökelmiş, Kura Volkanitleri, Akyaka Bazaltı ve Dumanlıdağ Piroklastikleri oluşmuştur. Pliyosensonlarına doğru bölgedeki yükselmenin ve sıkışmanın etkisiyle Kalkalkale Formasyonu su yüzeyineçıkmış; sol yanal doğrultu atımlı Kura Fayı, İncilipınar Fayı,Erdağı-Taşbaşı Fayı ve Susuz-Melikköy Fayıile sağ yanal doğrultu atımlı Çayırlık Fayı, Binbaşak-Akyaka Fayı ve Ölçülü-Digor Fayı meydanagelmiştir. Bu doğrultu atımlı fayların kontrolünde Susuz, Arpaçay ve Akyak dolaylarındaki düzlükler ileAygır Gölü oluşmuş, Kısır Dağ, Gökdağ, Akbaba Dağı, Dumanlıdağ, Tarhan Dağı gibi yükseltilermeydana gelerek hızlı bir aşınım dönemi başlamıştır ve nihayet aşınan malzemenin mevcut çukurlardabirikmesiyle Yolboyu Çakıl ve Kumu oluşmuştur. Sonuçta topografya, günümüz topografyasınayaklaşmıştır.Alt Kuvarterner-Günümüz zaman aralığında,doğrultu atımlı faylar boyunca ve açılmaçatlaklarından yöredeki volkanizmanın dördüncü evresine ait olan volkanitler çıkarak mevcuttopografyanın eğimine uygun olarak akmışlardır. Doğrultu atımlı fayların sonraki hareketleri ile dördüncüevre volkanizmasının birlikte işlevi sonucu Çıldır ve Aktaş Gölleri bugünkü konumlarını kazanmışlardır(Aktimur ve diğerleri,1991b ve c). Günümüzde depremler, heyelanlar, buzul ve morenler topografyanınolgunlaşmasında etkin rol oynamaktadırlar.Sağ yanal doğrultu atımlı ve sol yanal doğrultu atımlı faylar boyunca, heyelanlar, bataklıklar, faygölleri, fay tarafından kesilmiş alüvyon konileri, ötelenmiş yan dereler ve sıcak-soğuk su kaynakları gibidiri fay morfolojisi görülmektedir (Aktimur ve diğerleri, 1991b). Bu faylardan İncillipınar Fayı,Erdağı-Taşbaşı Fayı, Susuz-Melikköy Fayı ve Ölçülü-Digor Fayı, yer almaktadır. 75 km boyunda olanBinbaşak-Akyaka Fayı’nın 40 km’lik bölümü, 32 km boyunda olan Ölçülü-Digor Fayı’nın 23 km’likbölümü izlenmektedir.A.5.2. Tektonik ve PaleocoğrafyaBölgede hakim olan sıkışma rejiminin bir sonucu olarak kuzeydoğu- güneybatı doğrultusundagelişmiş sol yanal atılımlı faylar oluşmuştur. Günümüz morfolojisinin şekil kazanmasında önemli olan bufaylar;Sarıkamış fayı, ilçeninde üzerinde yer aldığı Kars Çayı Vadisi boyunca Kuzeydoğu- Güneybatıdoğrultusunda uzanan 9 km takip edilebilen sol yanal atılımlı bir faydır. Kızılbuçuk fayı, DoğuKuzeydoğu- Doğu Güneybatı doğrultulu Kızılbuçuk Dere Vadisi boyunca uzanan sol yanal atılımlı birfaydır. Olasılıkla Çatak Köyüne kadar devam eder.A – COĞRAFİ KAPSAM40

KAYNAKLAR Kars 2003 İl Yıllığı Doğalgaz Boru Hattı 2001 ÇED Raporu Kars Valiliği resmi WEB Sitesiwww.kars.gov.tr 2004B - DOĞAL KAYNAKLARB.1 - Enerji KaynaklarıB.1.1 - Güneş Enerjisiİlimizde güneş enerji ile ilgili herhangi bir ölçüm yapılmamakta olup, güneş enerjisindenyararlanılmamaktadır.B.1.2 - Su Gücüİlimizdeki mevcut akarsuların isimleri ve yıllık potansiyelleri aşağıdaki tabloda verilmiştir.Kars İli Sırları İçindeki Su PotansiyeliAkarsuyun adıKars ÇayıYıllık Potansiyeli(hm3)781 hm3/yıl41

Aras nehri378 hm3/yılKaynak: D.S.İ.24.Bölge Müdürlüğü , 1998İlimiz sınırları içinde enerjiye dönüştürülen su kaynakları olarak, Çıldır gölü ve Kars Çayıbulunmaktadır. Bunlardan Kars çayı üzerinde Kars Belediyesi’nin yapmış olduğu fakat işletilmesidurdurulmuş enerji amaçlı regülatör tesisi vardır.İlimiz sınırları içinde, suyunu Çıldır gölünden alan ve işletme halinde olan Çıldır I HES adındatesisimiz vardır. Bu tesisimizin kurulu gücü 15.4 MW olup yıllık enerji üretimi 67 GWh’ dır.Şu anda etüd programında olan Aşağı Aras Nehri Havzası Projesinde yer alan Denizgölü,Kuloğlu ve Karakurt Barajları ve Hidroelektrik Santrallerinin toplam 185 MW kurulu güç ile yıllıkortalama 685 GWh enerji üretimi yapması planlanmaktadır.Aşağı Aras Nehri Havzası Projesinde yer alan HES’lerin karekteristikleri,Özellikler Karakurt HES Denizgölü Kuloğlu HESProje Düşüşü 134 m 49 m 51 mKurulu Güç 110 m 40 MW 35 MWFirm Enerji 212 GWh 87 GWh 91 GWhSekonder Enerji 173 GWh 65 GWh 57 GWhToplam Enerji 385 GWh/yıl 152 GWh/yıl 148 GWh/yılB.1.3 – KömürSahaAdıGörünürMuhtemelTablo 1: İlimiz sınırları içinde Linyit rezerviREZERV (1000 TON)M T K Pü o a om p y tk l n aü a a sn m k iyelG enelT oplamİşlenebilirKaynak: D.S.İ.24.Bölge Müdürlüğü , 1998ANALİZ SONUÇLARIS u( %)Kül( %)S(%)A IDKCa l /kgEşdeğeri(1000 Ton)P T ae ş ktr ö mo ü rl üDigor - 380 - 380 - - 380 - 36.36 29.47 - 1171 44 64 7 7KilittaşTOPLAM - 380 - 380 - - 380 - 44 64B.1.4 - Doğalgaz:İlimiz sınırları içerisinde Doğal gaz rezervleri bulunmamaktadır.Kaynak: D.S.İ.24.Bölge Müdürlüğü , 2004Kul l an ımY eriİşletmeŞekli42

B.1.5 - Rüzgar:İlimiz sınırları içinde rüzgar enerjisinden yararlanılmamaktadır.B.1.6 - Biyomas ( Biyogaz, Odun, Tezek):B.1.7 - Petrol:İlimiz sınırları içerisinde petrol rezervi bulunmamaktadır.B.1.8 - Jeotermal Sahalar:Kars ili şifalı sular bakımından zengindir. Ancak ildeki bu değerlerden yeteri kadaryararlanılmamaktadır. Kars’taki şifalı suların çoğunda tesis bulunmamaktadır.Bu kaynaklar arasındaKağızman'daki Kötek kaplıcaları, Aktaş ve Kızıltaş kaplıcaları ve Akyaka kaplıcaları önde gelmektedir.Sarıkamış'taki Karaurganlı İçmesi, konaklama yerleri ve içmeleri bulunan şifalı bir kaynaktır.Made suyu özellikle mide rahatsızlıklarına iyi gelmektedir. Susuz’daki çermik ise romaztizmal hastalıklaraiyi gelmektedir. Akyaka kaplıcaları ise bakımsızlıktan dolayı kullanılamamaktadır.Akyaka KaplıcalarıBölgenin tek kullanılan kaplıcası olan Akyaka kaplıcaları Akyaka yerleşim merkezinin yaklaşık 1km. doğusunda yer almaktadır. Havuzların açıkhava havuzu olması nedeniyle ancak yaz aylarındakullanılmaktadır.Susuz Kaplıcalarıİlçe merkezinin 2 km. yakınında dere içerisinde, üzeri açık bulunmaktadır. Suyu sıcaktır.Kağızman KaplıcalarıKars – Kağızman yolu üzerinde, il merkezine 65 km. uzaklıkta morpet boğazındaki içme suyu,hazımsızlığı çok iyi gelmektedir. Ayrıca Kötek kapalı kaplıcaları da cilt hastalıkları ile romatizmalağrılarda etkili olup, suyu oldukça sıcaktır.Selim Dölbentli Köyü Kaplıcası ( Balıklı Göl )Bu kaplıca Selim ilçesinin Dölbentli köyünde bulunmaktadır. Halk arasında bu kaplıcadayaşayan balıkların sayıları sınırlı olup, artmamaktadır. Ayrıca bu balıkların sırtlarındaki yara izlerindenşehit oldukları söylenmektedir. Başka sularda yaşayamadıkları ve avlanmalarının halk arasında günaholduğu söylenmektedir. Kaplıca suyunun başta romatizma olmak üzere çeşitli hastalıklara iyi geldiğisöylenmektedir.B.2. BİYOLOJİK ÇEŞİTLİLİK:B.2.1 - Ormanlar:Kars, gerek coğrafi konumu ve gerekse iklim özellikleri sebebiyle bitkisel örtünün gelişmesinepek müsait olmayan bir ildir. Buna rağmen Kars’ta yerel olarak orman varlığı bakımından oldukça zengin43

ölgeler mevcuttur. Özelikle Sarıkamış İlçesi ormanları ile öne çıkmaktadır.Kars’taki orman alanı30.300 hektar ile il yüzölçümünü koru ormanları meydana getirmekte , koru ormanlarının büyük birçoğunluğunu ise bozuk koru ormanları oluşturmaktadır. İldeki ormanlar miktar olarak fazla kayda değerolmasa da, tür olarak değer taşımaktadır. Çünkü Sarıkamış civarındaki ormanları dünyada çok endergörülen sarıçamlarla süslüdür.İlde toplam orman köyü sayısı 32 olup bunların 28’i Sarıkamış, 4’ü ise selim İlçesindedir. Karsİlindeki toplam 384 köy içinde orman köyü oranı %8.88’dir. Bu orman köylerinden Sarıkamış ilçesindeolanlarda 15.993, Selim ilçesindekilerde 2.339 olmak üzere toplam 18.322 kişi yaşamaktadır. İlintoplam nüfusunun % 5.7’si köy nüfusunun ise % 10.03’ü orman köylerinde yaşamaktadır.Ormanköylerinde eğitim , sağlık diğer altyapı tesislerinin diğer köylere göre daha düşük seviyedeolmasının yanında işsizlik de fazla Bu köylerdeki işsizlik oranını yüksek olmasında, tarımdakiçeşitlenmenin az oluşu ve sulama suyu yetersizliği ana nedenlerdir. Orman içi ve orman dışı meralardaiyileştirme çalışmalarının yaygınlaştırılması, Orköy kuruluşu bünyesinde kredi tahsis limitlerinin arttırılmasıve mevcut aile işletmeleri büyüklüklerinin yeniden gözden geçirilmesi, genel bütçeden bu köylereayrılan fon payının arttırılıp İlde, Kars ili sınırları içerisindeki orman içi ve orman kenarı köylerde gelirseviyesini artırmak için düşük faizli krediler vererek çeşitli iş alanları oluşturmak gibi görevleri bulunanOrköy Mühendisliği teşkilatı vardır. Kars Orköy Mühendisliği görev alanında Kars’ta 32 orman köyüvardır. Bu köylerdeki halka süt koyunculuğu ve besi sığırcılığını geliştirmek amacıyla ferdi krediverilmesinin yananda , kooperatif kredileri de verilmekte ise de bunların yeterli olduğu söylenemez.Kars İl Sınırları İtibariyle Orman DurumuSorguladığınız şehire ait bilgilerKARS : 36Normal Koru Ormanı (Ha) : 29519Bozuk Koru Ormanı (Ha) : 6656TOPLAM KORU ORMANI (Ha) : 36175Normal Baltalık Ormanı (Ha) : 0Bozuk Baltalık Ormanı (Ha) : 52,5TOPLAM BALTALIK ORMANI (Ha) : 52,5Açıklık Alan (Ha) : 781349Toplam Ormanlık Alanı (Ha) : 36227,5Genel Saha (Ha) : 817576,5Ormanlık Oranı (%) : 4,4Kaynak: www. Ogm.gov.tr44

Şekil 9:Türkiyenin Orman Varlığı HaritasıKaynak :www.ogm.gov.tr.46

B.2.1.1. Odun Üretimine Ayrılan Tarım Alanlarıİldeki ormanların kapladığı alanın oldukça az olması orman ürünleri üretiminide sınırlamaktadır.Bu sebeple ilin Türkiye orman ürünleri üretimi içindeki payı çok düşüktür.Tablo 2: Silvikültürel FaaliyetlerSilvikültürel Faaliyetler Birim MiktarSuni Gençleşme ha 28Kültür Bakımı ha 120Kültür Koruma Ad/Ay 44Ağaçlandırma Koruma Ad/Ay 70Ağaçlandırma K. Bak. ha 1.352Gençlik Bakımı ha 240Gençlik Koruma Ad/Ay 33ÜretimTomruk m 8.648Tel Direk m 338Maden Direk m 931S. odun m 35Yakacak Toplamı m 9.952Kaynak::D.Anadolu O rman Bölge Mürlüğü,1995Önceleri daha yüksek olan ormanlık alan tarihi süreçte yaşadığı tahribat nedeniyle azalmıştır.Kars’ın özellikle Rus işgali altında kaldığı dönemlerde evlerde “peç” adı verilen ve duvara monte edilmişbüyük sobalarda yakılan odun dumanlarının bina duvarlarında sirkülasyonu prensibine dayanan ısıtmasistemi sebebiyle odun tüketimi çok fazla idi. Sonraki dönemlerde ve halen ise mevcut ormanlardakoruma ve bakım çalışmalarına gerekli önemin verilmemesi kalan orman alanlarında da azalmaya sebepolmuştur. Koruma ve bakım işlerinde çalışan teknik personel sayısının azlığı ve yeterli ödeneksağlanmaması mevcut orman alanlarını da tehdit etmektedir.47

Kaynak: Kars İl Yılığı, 2003Resim:12 Handere Orman Köyü(Sarıkamış)B.2.2 - Çayır ve Meralar:Ormanlık alanların içinde ve çevresinde çayır ve meralar bulunmaktadır. Mevcut meralar veçayırlar bölge halkının ihtiyacını karşılamaktadır. Kars ilinin 308.9998 %32.7) hektarlık alanını çayır vemeralar oluşturmaktadır.Son yıllarda fazla olarak gösterilen, ihtiyaç fazlası meraların Valilikler tarafından ihale edilmesisonucu; mevcut meralar dışardan gelen büyük ve küçükbaş hayvanlardan dolayı meralar tahrip olmaktave giderek mera özelliklerini kaybetmektedir. Bunun nedeni de olması gereken hayvan sayısından fazlasayıda hayvan gelmesidir.Ayrıca orman içi ve orman etrafındaki meralardaki fazla hayvanlardan dolayı bu meralarınyetmemesi sonucu ormanlık sahalara giderek, orman toprağının sertleşmesine neden olarak ağaçlardandüşen tohumların çimlenmesi engellendiği gibi Kars ilindeki ormanların geleceği açısından en büyüktehlike olan otlatmadan dolayı orman içindeki fidanların hayvanlar tarafından yenmesi ve çiğnenmesindendolayı Sarıkamış Ormanları böyle bir tehlike altındadır.B.2.3 – Sulak Alanlar:İlimiz Sınırları içinde, Arpaçay İlçesi Kuyucuk Köyü mülki hudutlarında bulunan, Kuyucuk Gölü,Orman Bakanlığı Milli Parklar ve Av-Yaban Hayatı Genel Müdürlüğünce tefrik edilmiş, 214 Ha.büyüklüğünde bir sulak alandır. Statüsü Yaban Hayatı Koruma sahasıdır.B.2.4. Flora48

İl sınırları içinde bulunan türler, bilimsel ve varsa yöresel adları belirtilmeli, habitat ve toplulukları,popülasyonları hakkında Bölüm F-3 Flora bölümünde detaylı bilgi verilmişitir.B.2.5 – Fauna ve Endemik Hayvanlar:İlimizde Kurt (Canis Kıpus), Çakal (Canis Aureus), Yaban Domuzu (Sus Scroto), Kuyruksüren(Herpestos İchneumon), Tavşan (Lepus Capeosis), Tilki (Vulpos Vuşlpes), Ağaç Sansarı (MertesMertes), Ördek (Anos), Bıldırcın (Coturnim Cotirnim), Sakarmeke (Fulica Atro), Kızkuşu (VanellusVanellus), Çullukgiller (Seolopacidae), Güvercingiller (Columbidea), Sülüngiller (Phasianide).Karaca (Capreokıs Capreolus), Yaban Keçisi (Capra Aegagrus), Çengel Boynuzlu Dağ Keçisi(Rupicapra Rupicapra Asiatica), Vaşak (Felis Iynze), Ayı (Ursus), Sincap (Sciurus Anomolus), Gelincik(Mustela Navalis), Porsuk (Meles Meles), Su Samuru (Lutra Lutra), Kirpi (Erinacous Concolar),Martıgiller (Laridae), Sumrugiller (Stemidae), Bağırtlakgiller (Pteroclidae), Baykışgiller (Strigidae),Ağaçkakangiller (Picidae), Tarlakuşugiller (Alavdidae), Kırlangıçgiller (Hirundinidae), Kargagiller(Corvidae).Fauna üyesinde İlimizde habitat, popilosyon ile ilgili bir envanter çalışması yoktur.B.2.6 – Milli Parklar, Tabiat Parklar, Tabiat Anıtı ve Tabiatı KorumaAlanları:Bu konu ile ilgili bölüm F.5 bölümünde bilgi verilmiştir.B.3 – TOPRAKB.3.1. Kars ili Toprak GruplarıTablo 3: ilimizdeki Toprak Grupları ve ÖzellikleriToprak GrubuN 10.2ÖzellikleriOrta şiddetli su erozyonu tahdidi altında, orta derin kireçsiz kahverengi orman toprakları.MHalihazırda mera arazisiolarak kullanılmaktadır.III sınıf kullanma kabiliyetine sahip olup, arazi tarla işlenmesini güçleştiren parçalı topoğrafya, meyil,su ve rüzgar erozyonu gibi tahditler altındadır.III e49

10.2KIII eX 14.2KIV eX 19t.3MVI esX 15.2MIV eX 14.2MIV e15t.3MesC 15-3KIV esOrta şiddetli su erozyonu tahdidi altında, orta derin kestanerengi topraklarHalihazırda kuru tarım arazisi olarak kullanılmaktadır.(nadaslı)III sınıf kullanma kabiliyetine sahip olup, Arazi tarla işlenmesini güçleştiren parçalı topoğrafya, meyil,su ve rüzgar erozyonu gibi tahditler altındadır.Orta şiddetli su erozyonu tahdidi altında, orta derin bazaltik topraklarHalihazırda kuru tarım arazisi olarak kullanılmaktadır.(nadas)IV sınıf kullanma kabiliyetine sahip olup, Arazi tarla işlenmesini güçleştiren parçalı topoğrafya, meyil,su ve rüzgar erozyonu gibi tahditler altındadır.Şiddetli su erozyonu tahdidi altında, taşlı, sığ bazaltik topraklar.Halihazırda mera arazisi olarak kullanılmaktadır.VI sınıf kullanma kabiliyetine sahip olup, Arazi tarla işlemesini güçleştiren parçalı topağrafya,meyil , su ve rüzgar erozyonu gibitahditler ve tuzluluk,alkalilik, taşlılık sığlık, çok ince veya kababünye gibi tahditler altındadır.Orta şiddetli su erozyonu tahdidi altında,sığ bazaltik topraklar.Halihazırda mera arazisi olarak kullanılmaktadır.VI sınıf kullanma kabiliyetine sahip olup, Arazi tarla işlemesini güçleştiren parçalı topağrafya,meyil , su ve rüzgar erozyonu gibitahditler ve tuzluluk,alkalilik, taşlılık sığlık, çok ince veya kababünye gibi tahditler altındadır.Orta şiddetli su erozyonu tahdidi altında, orta derin bazaltik topraklar.Halihazırda mera arazisi olarak kullanılmaktadır.VI sınıf kullanma kabiliyetine sahip olup, Arazi tarla işlemesini güçleştiren parçalı topağrafya,meyil , su ve rüzgar erozyonu gibi tahditler altındadır.Şiddetli su erozyonu tahdidi altında, taşlı, sığ bazaltik topraklar.Halihazırda mera arazisi olarak kullanılmaktadır.VI sınıf kullanma kabiliyetine sahip olup, Arazi tarla işlemesini güçleştiren parçalı topağrafya,meyil , su ve rüzgar erozyonu gibitahditler ve tuzluluk,alkalilik, taşlılık sığlık, çok ince veya kababünye gibi tahditler altındadır.Şiddetli su erozyonu tahdidi altında, sığ kestanerengi topraklar.Halihazırda kuru tarım arazisi olarak kullanılmaktadır.(nadas)VI sınıf kullanma kabiliyetine sahip olup, Arazi tarla işlemesini güçleştiren parçalı topağrafya,meyil , su ve rüzgar erozyonu gibitahditler ve tuzluluk,alkalilik, taşlılık sığlık, çok ince veya kababünye gibi tahditler altındadır .C 10.2Orta şiddetli su erozyonu tahdidi altında, orta derin kestanerengi topraklar.Halihazırda mera arazisi olarak kullanılmaktadır.MIII sınıf kullanma kabiliyetine sahip olup, Arazi tarla işlenmesini güçleştiren parçalı topoğrafya, meyil,su ve rüzgar erozyonu gibi tehditler altındadır.III eToprak Grubuverileri,2004Kaynak:Tarım İl MüdürlüğüÖzellikleri50

C 10t.2MIV seK 14.2ÇII eC 5.2KII eX 14t.2MIV seC 9.2KIII e10.2ÇIII eC 14.2Orta şiddetli su erozyonu tehdidi altında,taşlı orta derin kestanerengi topraklar.Halihazırda mera arazisi olarak kullanılmaktadır.VI sınıf kullanma kabiliyetine sahip olup, Arazi tuzluluk,alkalilik, taşlılık sığlık, çok ince veya kababünye gibi tarla işlenmesini güçleştiren parçalı topoğrafya,meyil,su,verüzgar erozyonu gibi tehditleraltındadır.Orta şiddetli su erozyonu tehditi altında,orta derin, orta bünyeli kolüvyal topraklar.Halihazırda Çayır arazisi kullanılmaktadır.II sınıf kullanma kabiliyetine sahip olup, Arazi tarla işlenmesini güçleştiren parçalı topoğrafya, meyil,su ve rüzgar erozyonu gibi tehditler altındadır.Orta şiddetli su erozyonu tahdidi altında, derin kestanerengitopraklar.Halihazırda kuru tarım arazisi olarak kullanılmaktadır.(nadas)II sınıf kullanma kabiliyetine sahip olup, Arazi tarla işlenmesini güçleştiren parçalı topoğrafya, meyil,su ve rüzgar erozyonu gibi tehditler altındadır.Orta şiddetli su erozyonu tehdidi altında, taşlı, orta derin bazaltik topraklar.Halihazırda mera arazisi olarak kullanılmaktadır.VI sınıf kullanma kabiliyetine sahip olup, Arazi tuzluluk,alkalilik, taşlılık sığlık, çok ince veya kababünye gibi tarla işlenmesini güçleştiren parçalı topoğrafya,meyil,su,verüzgar erozyonu gibi tehditleraltındadırOrta şiddetli su erozyonu tehdidi altında,derin kestanerengi topraklar.Halihazırda kuru tarım arazisi olarak kullanılmaktadır.(nadas)III sınıf kullanma kabiliyetine sahip olup, Arazi tarla işlenmesini güçleştiren parçalı topoğrafya, meyil,su ve rüzgar erozyonu gibi tehditler altındadır.Orta şiddetli su erozyonu tehdidi altında,orta derin kestanarengi topraklar.Halihazırda Çayır arazisi kullanılmaktadır.III sınıf kullanma kabiliyetine sahip olup, Arazi tarla işlenmesini güçleştiren parçalı topoğrafya, meyil,su ve rüzgar erozyonu gibi tehditler altındadır.Orta şiddetli su erozyonu tehdidi altında,orta derin kestanarengi topraklar.Halihazırda kuru tarım arazisi olarak kullanılmaktadır.(nadas)KIV eVI sınıf kullanma kabiliyetine sahip olup, Arazi tarla işlenmesini güçleştiren parçalı topoğrafya, meyil,su ve rüzgar erozyonu gibi tehditler altındadır.X 18t.2MVI esX 10.2MIII eOrta şiddetli su erozyonu tehdidi altında, taşlı, orta derin bazaltik topraklar.Halihazırda kuru mera arazisi olarak kullanılmaktadır.(nadas)VI sınıf kullanma kabiliyetine sahip olup, Arazi tarla işlemesini güçleştiren parçalı topağrafya,meyil , su ve rüzgar erozyonu gibitahditler ve tuzluluk,alkalilik, taşlılık sığlık, çok ince veya kababünye gibi tahditler altındadırOrta şiddetli su erozyonu tehdidi altında,orta derin bazaltik topraklar.Halihazırda Mera arazisi kullanılmaktadır.III sınıf kullanma kabiliyetine sahip olup, Arazi tarla işlenmesini güçleştiren parçalı topoğrafya, meyil,su ve rüzgar erozyonu gibi tehditler altındadır.51

X 9.2ÇIII eX 10.2ÇIII eOrta şiddetli su erozyonu tehdidi altında,orta derin bazaltik topraklar.Halihazırda Çayır arazisi kullanılmaktadır.III sınıf kullanma kabiliyetine sahip olup, Arazi tarla işlenmesini güçleştiren parçalı topoğrafya, meyil,su ve rüzgar erozyonu gibi tehditler altındadır.Orta şiddetli su erozyonu tehdidi altında,orta derin bazaltik topraklar.Halihazırda Çayır arazisi kullanılmaktadır.III sınıf kullanma kabiliyetine sahip olup, Arazi tarla işlenmesini güçleştiren parçalı topoğrafya, meyil,su ve rüzgar erozyonu gibi tehditler altındadır.Kaynak:Tarım İl Müdürlüğü verileri,2004B.4 - İÇME SUYU KAYNAKLARI VE BARAJLAR:B.4.1 – İçme Suyu kaynakları ve barajlar:İçme Suyu:Kars İlinin içme suyu ihtiyacı; İlin 16 km güneydoğusunda Borluk tepesi eteklerinde 2100-2200m kotları arasında 3 km’lik bir hat boyunca irili ufaklı kaynaklardan çıkan, bahar mevsiminde Q= 80lt/sn, kurak mevsimlerde Q= 25 lt/sn olan borluk kaynakları ve ilimizin 7 km güneyinde yer alanCumhuriyet köyü mevkiinde Kars çayı kenarında 10 adet keson kuyular ve Paşaçayırı mevkiindebulunan derin kuyulardan karşılanmaktadır. Ayrıca Kars İli’nin içme suyu ihtiyacını daha uzun süredekarşılamak amacıyla , Çemre köyü yakınındaki kaynaktan yararlanılması amacıyla bu kaynak D.S.İ. 24.Bölge Müdürlüğü tarafından projelendirilmiş ve 2002 yazı itibariyle inşaatına başlanmış ve 2003 yılıKasım ayında inşaatı bitirilmiştir. Kars ilinin kalıcı olarak içme suyunu karşılamak amacıyla yineD.S.İ.24.Bölge Müdürlüğü tarafından projesi yapılmış ve şu anda inşaatı %75 seviyesinde bulunanBayburt Barajından yararlanılacaktır.Max MinBorluk Kaynakları80 lt/sn 25 lt/snKeson Kuyular85 lt/sn 85 lt/snDerin Kuyular 207 lt/sn 207 lt/snGelecekteki Nüfusİçme Suyu İhtiyacıN: 1999 = 102366 kişi Q1999 = 236.96 lt/snN: 2004 = 118670 kişi Q2004 = 274.70 lt/snN: 2009 = 137571 kişi Q2009 = 318.45 lt/snN: 2014 = 159482 kişi Q2014 = 369.17 lt/snBarajlar:Kaynak: D.S.İ. 24.Bölge MüdürlüğüKars İlinin kalıcı olarak içme suyunu karşılamak amacıyla D.S.İ.24.Bölge Müdürlüğü tarafındanpojesi yapılmış ve şu anda inşaatı %70 seviyesinde bulunan Bayburt Barajından yararlanılacaktır.İlimiz sınırları içinde D.S.İ.24.Bölge Müdürlüğünce inşaatı devam eden Şirinköy Göleti;Homojen dolgu tipinde, sulama amaçlı ve depolama hacmi 1.85 hm3 ‘dür.52

İlimizde rezervuar bakımından şu anda mevcut olan Arpaçay Barajı’dır.Kaynağı: Arpaçay nehriGelmesi beklenen su : 830 hm3/yılAktif hacim: 510 hm3Max. Depolama hacmi : 525 hm3Max. Depolama alanı : 41.80 km2Amacı: Sulamaİlimizde rezervuar bakımından inşaatı % 70 seviyesinde olan bir başka barajımız ise BayburtBarajıdır. Bayburt Barajı; Selim İlçesinde yer alıp, sulama ve içme suyu amacı taşımakta olup, Aktifhacmi 50.5 hm3 dür.B.4.2 - Yer altı Su Kaynakları Potansiyeliİlimiz yer altı suyu potansiyeli ve kullanım envanterini şu şekilde özetleyebiliriz;Ova adı ve Üniteleri İşletme Rezervi(hm3/yıl)Kars ovaları 60.00a) merkez 10.12b) Selim ovası 5.38c) Sarıkamış ovası 0.24B.4.3 - Akarsular:Kaynak:Kars İl Yıllığı 2004Kars ili toprakları bütünüyle Hazar Denizi ana havzasında yer alır. İl topraklarından çıkan sularınbüyük bir bölümü Aras ırmağı aracılığı ile Hazar denizine gider. İlin en önemli akarsuları Aras ırmağı veKars Çayıdır.Aras Irmağı : Aras havzasının ana akarsuyudur. Bingöl Dağlarının kuzeybatı eteklerindenkaynaklanan Aras ırmağı kuzeye doğru akarak Erzurum-Pasinler Ovasına girer ve burayı geçtikten sonrakuzeyden Zivin, güneyden Velibaba çaylarını alır. Kağızmanda dağlar arasındaki derin vadiden geçer.Kağızman yöresinde 10 km genişlikteki vadi tabanında oluşmuş ova içerisinde akar. Buğum Boğazı adıverilen bu dar vadiden çıktıktan sonra Aşağı Çıyrıklı’nın doğusunda kuzeyden gelen Arpaçay alır. IğdırOvasını geçtikten sonra yurdumuz topraklarını terk eder.Arpaçay: Aras ırmağının önemli bir kolu olan Arpaçay, İlin doğusunda Ermenistanla sınır çizer.Akarsuyun en önemli kolları Karahan ve Kars Çaylarıdır. Çıldır gölünden çıkan Telek Suyu daArpaçaya katılır.Kars Çayı: Sarıkamış yakınlarındaki dağlardan kaynaklanan 93 Km uzunluğundaki akarsu, incebir çay halinde ilçenin önlerinden doğuya doğru akar. Kuzeye döndüğü yerde Yolgeçmez denilen53

oldukça derin bir boğaza girer. Akarsu daha sonra Kars ovasındaki geniş ve derin düzlüklere açılır.Kars’ın doğusunda derin boğazlara girer.Bunlar Boğazı, Keçebörk ve Şahnalar Boğazlarıdır. Karsçayı Şöreyel düzlüğünde Ermenistan sınırından gelen ve kendisinden daha küçük olan Arpaçay’a karışır.Resim 13: Türkiye-Ermenistan SınırınıÇizen ArpaçayKaynak:Kars İl Yıllığı 2004Resim14: Kars Ovasında Kıvrılarak Akan Kars ÇayıKaynak:Kars İl Yıllığı 2004B.4.4 - Göller ve Göletler54

Kars ilinde irili ufaklı çok sayıda göl mevcuttur. Başlıcaları: Çıldır Gölü(bir kısmı Ardahan ili yeralır ) Aygır Gölü, Kuyucuk Gölü ve Turna gölleridir. Bu doğal göllerin yanında tek yapay göl iseArpaçay Baraj gölüdür.Göller hakkında ayrıntılı bilgiler ilin Topografyası ve Jeomorfolojik Durumu bölümündeaçıklanmıştır.B.5 - MİNERAL KAYNAKLARB.5.1 - Sanayi Madenleri:Kars ili sınırları içerisinde bulunan sanayi madenleri :Manyezit (Mag) Kağızman yatağı,Rezerv465 000 ton, asbest, jips ve alçı taşıdır.B.5.2 - Metalik Madenler:Kars ili sınırları içinde metalik maden olarak Kağızman – Darphane Yatağında 0.1 gr/m³ Altın(Au) cıkarılmaktadır.Yatak geçmiş yıllarda işletilmiştirB.5.3 - Enerji Madenleri:Kars ili sınırları içinde enerji madenleri bulunmamaktadır.B.5.4 - Doğal Madenler:Kars ili sınırları içinde bulunan doğal madenler arsenik, manyezit, perlit, tuzdur.B - DOĞAL KAYNAKLARKAYNAKLAR : 2004 yılı Kars İl Yıllığı D.S.İ.24. Bölge Müdürlüğü, 2004 Tarım İl Müdürlüğü , 2004C.1 – İklim ve Hava :C – HAVA ( ATMOSFER VE İKLİM )Kars Bölge Müdürlüğümüz; Erzurum Meteoroloji Bölge Müdürlüğüne bağlı Sinoptik veBüyük Klima Rasatları yapan İstasyon Müdürlüğü olarak hizmetlerini sürdürmekte iken günün şartları vestratejik durumu gereği 13.Mayıs.1993 tarih ve 21580 sayılı Resmi Gazetede yayımlanan 4337 sayılıBakanlar Kurulu Kararı ile İdari yapısı BÖLGE MÜDÜRLÜĞÜ olarak değiştirilmiş ve 1994 yılındayapılan atamalarla birlikte fiili olarak Bölge Müdürlüğü hizmetlerine başlamıştır. Kars Meteoroloji BölgeMüdürlüğü, hizmetlerini; Genel Müdürlüğümüzün “Teşkilat Görev, Yetki ve Sorumlulukları Yönetmeliği”çerçevesinde idari ve teknik olarak yürütmekte olup, yapılan gözlemler ve bunlara bağlı elde edilenistatistik ve tahmin bilgileri ilgili Resmi Kurum ve Kuruluşlar ile Özel Sektör ve Vatandaşların istifadesinesunmaktadır.Bölge Müdürlüğü merkezinde 2(iki) adet Şube Müdürlüğü ile bağlı olarak 2(iki) adet55

Meydan (Kars ve Ağrı) Meteoroloji İstasyonu Müdürlüğü, 2 (iki) adet Sinoptik+B.Klima (Ağrı ve Iğdır)Meteoroloji İstasyonu Müdürlüğü ve 4 (dört) adet B.Klima (Ardahan, Arpaçay, Doğubayazıt veSarıkamış) Meteoroloji İstasyonu Müdürlüğü mevcuttur. Kars’ın yıllık ortalama sıcaklığı 4.4 ºC, yıllıkmaksimum sıcaklık ortalaması 11.2 ºC , minimum sıcaklık ortalaması -2.1 ºC olup, şimdiye kadarkaydedilen maksimum sıcaklık 30.07.2000 günü 35.4 ºC ve ölçülen en düşük sıcaklık 04.02.1947tarihinde -37.0 ºC dır.Yazları oldukça yağışlı geçen bu yöremizde yıllık ortalama yağış toplamımetrekareye 489 kg olup, günlük en fazla yağış ağustos ayında metrekareye 71.7 kg olarak düşmüştür.Yurdumuzda kış mevsimin en uzun olduğu bu bölgemizde ortalama donlu gün sayısı 175, ortalama karlaörtülü gün sayısı ise 106 olurken, en yüksek kar örtüsü ise 88 cm olarak ölçülmüştür. Kars DoğuAnadolu Bölgesinin en soğuk bölgesinde yer alır. Kars’ta kışları uzun ve sert, yazları ılımlı hatta serincegeçen bir iklim vardır. Burası Türkiye’de soğukların en bariz olduğu ve uzun sürdüğü yerlerdendir. Budurumun temel nedenleri; yüksek dağ sıralarıyla denizlerin ılımanlaştırıcı etkisinden ayrılması, yüksekliğinfazla olması, Kış mevsiminde Büyük Asya Kara Kütlesi üzerinde yerleşen soğuk ve ağır hava kütlesi(Sibirya yüksek basınç merkezi) nin buraya kadar sokulmasıdır.Türkiye'yi ve Kars İlimizi Etkileyen Hava KütleleriTürkiye’nin bulunduğu sahada ve yakın çevresinde belli hava kütleleri yer alır. Türkiye’nin havave iklim şartları üzerinde esas olarak bu hava kütleleri rol oynarlar.kiye’yi etkileyen hava kütleleriTürkiye soğuk aylarda polar, sıcak aylarda ise tropikal hava kütlelerinin etkisi altındadır.Özellikle kış aylarında Polar Hava Kütlelerinin etkisi Doğu Anadolu Bölgemiz ve bu bölge içinde yeralan ilimiz Kars’ta etkilenmektedir.Kars İklimiİlimiz Doğu Anadolu Bölgesinde yer almakta ve iklim tipi olarak Karasal İklimin etkisi altındadır.Karasal iklimde, yaz ile kış arasında sıcaklık farkı fazla, yağışlar genellikle ilkbahar ve kış mevsimindegerçekleşmekte, yazın kuraklık egemen olmaktadır. Bu iklim; İç, Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgeleriile Trakya'nın iç kısmında hüküm sürmektedir. Yağış ve sıcaklık özelliklerine bağlı olarak karasal iklimdört alt tipe ayrılır. İlimiz Kars’ta bu 1.b. Doğu Anadolu Karasal İklimine sahiptir.1b. Doğu AnadoluKarasal İkliminde kış mevsimi oldukça soğuk ve uzun, yazı serin geçer. Ancak düşük rakımlı sahalarda56Tür

yazın sıcaklık yüksektir. Soğuk periyot boyunca bu bölge kar altındadır ve don olayı sık görülür. Doğalbitki örtüsü, yüksek rakımlı yerlerde çayırlardan, düşük rakımlı yerlerde ise bozkırlardan ve bunlarınçevresindeki yüksek kesimlerde kuru ormanlardan oluşur. Soğuk ay olan Ocak ayı ortalama sıcaklığı–4.2°C, sıcak ay olan Temmuz ayı ortalama sıcaklığı 24.2°C, yıllık ortalama sıcaklık 10.2°C dir.Ortalama yıllık toplam yağış 579.4mm dir ve yağışların çoğu kış ve ilkbahar mevsimindedir. Yazyağışlarının yıllık toplam içindeki payı %9.5 dir. Yıllık ortalama nispi nem %60.2 dir.C.1.1 – Doğal DeğişkenlerC.1.1.1 – Rüzgar :2005yılı Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran TemmuzAğustos Eylül Ekim Kasım AralıkOrt.Rüzgar hızı(m/sec) 2 1,6 3,2 3.0 2,8 2,2 2,5 2,1 1,9 2.0 1,8 2.0 2,4En hızlırüzgaryön/hız(m/sec)NNW16.1SSW20.8NNW19.8SSW19.8WSW17.5NNW17.5N15.0ENE18.3NW16.2SSE19.7ESE14.1OrtalamaNNW13.8 17.4Ortalama rüzgar hızının 2,0 m/sn olduğu Kars’ta egemen rüzgar yönü, yıl içinde toplam 2559kez esen güneybatıdır (Lodos). Bunu kuzeydoğudan esen Poyraz ve güneyden esen Kıble rüzgarlarıizlemektedir. Merkez ilçede en hızlı rüzgar saniyede 35,7 m hızla esen batı ve kuzeybatıdır. Üçüncüsırada ise kuzeyden esen Karayel gelmektedir.Tablo 4 : İlimizde Ortalama Rüzgar Hızı (m/sn)Kaynak:Devlet Meteoroloji Genel Müdürlüğü 2005 yılı Rasat bilgileriKaynak:Devlet Meteoroloji Genel Müdürlüğü 2005 yılı RasatbilgileriTablo 5: 2005 Yılı Kars İli Rüzgar Esme Sayıları57

YönlerAylarN NNE NE ENE E ESE SE SSE S SSW SW WSW W WNW NW NNW C EN COKESEN YÖNOcak 35 1 68 3 21 2 89 20 148 50 162 11 38 6 34 56 SWŞubat 53 8 141 17 50 16 118 6 54 46 30 2 67 17 22 25 NEMart 41 84 7 11 2 26 4 25 121 170 54 17 25 59 98 SWNisan 48 74 15 30 14 20 10 42 90 147 36 47 6 66 75 SWMayıs 104 5 106 32 47 7 20 10 39 28 76 27 35 12 104 92 NEHaziran 84 157 10 33 3 30 3 42 12 90 9 15 7 99 126 NETemmuz 61 7 181 36 32 2 23 4 31 17 62 10 17 5 129 127 NEAğustos 39 42 144 152 9 9 13 10 15 22 34 24 8 4 15 204 NNWEylül 12 69 18 144 10 39 12 45 8 68 6 43 2 20 17 201 NNWEkim 48 27 99 41 37 20 29 48 65 64 74 38 16 20 45 73 NEKasım 62 28 113 78 63 18 19 60 39 63 61 52 9 8 9 38 NEAralık 76 22 112 44 12 10 20 81 81 48 101 57 27 15 8 29 1 NEKaynak:Devlet Meteoroloji Genel Müdürlüğü 2005 yılı RasatbilgileriC.1.1.2 – Basınç :Atmosferdeki gazların temas ettikleri yüzeylere uyguladığı kuvvete hava basıncı denmektedir.Hava sıcaklığına bağlı olarak yoğunluktaki artma ve azalmalar sebebiyle basınçta değişiklikler görülür.Bunun yanı sıra hava basıncı, mevsimler, yükseklik, yerçekimi, cephe ve basınç sistemlerine bağlı olarakdeğişmektedir.Basınç dağılımı58

Türkiye de basıncın yükseltiye dayalı olarak 776-1026 mb arasında değiştiğini söyleyebiliriz.Meteorolojik çalışmalarda yükselti faktörünü elemine etmek için istasyon basıncı hesaplamayla denizseviyesine indirilmektedir.2005 Yılı Kars İli Mahalli BasıncıKars ili genellikle basınç bakımından kışın Sibirya üzerinden gelen yüksek basıncın, yazın iseAkdeniz ve Güneydoğu Anadolu Bölgesi üzerindeki alçak basınç sisteminin etkisi altındadır. Sekizsenelik basınç ortalaması 820,1 milibar, en düşük basınç 800 milibar , en yüksek basınç ise 833,8milibardır.Uzun yıllar en yüksek 917.8 mb.ve en düşük yerel basınç 800.2 mb. olup, 2005 yıllı ortalamaen yüksek ve en düşük yerel basınç aşadaki tabloya cıkarılmıştır.Tablo:6 Kars İlimizin en düşük en yüksek ve ortalama mahalli basınç değerleridir (mb).2005 yılı Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran T emmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık OrtalamaEn yük. Yerel bas.(mb) 831,5 831,2 827.0 831.0 827.0 826.0 825.0 828.0 829.0 833.5 831.8 832.9 829,5En düşük yerel bas.(mb) 810.0 810,5 809.0 814.0 814.0 812.0 812.0 813.0 817.9 813.0 819.1 810.4 812,9Ort basınc (mb) 822,7 821,2 818,9 822,1 821,8 821,2 820,8 821,4 824,4 825,9 826,4 824.0 822,6Kaynak:Devlet Meteoroloji Genel Müdürlüğü 2005 yılı Rasat bilgileriC.1.1.3 – Sis ve Nem :Nispi NemNispi nem mevcut basınç ve sıcaklıkta, havadaki su buharı miktarının, aynı basınç ve sıcaklıktakihavanın alabileceği maksimum su buharı miktarına oranına denir ve % olarak ifade edilir. Diğer birdeyişle nispi nem havanın doyma açığını gösterir. Nispi nem mutlak nem miktarını vermez.2005 Yılı Kars İli Nispi NemiOrtalama nem oranı 54 yıllık gözlemlere göre Kars’ta ortalama nem oranı % 70 dir. En nemliaylar Kasım ve Aralık aylarıdır. Kasım ayında %76 olan nem, en az nemli ay olan Eylül'de % 61'dir. Burakamlara bakarak Kars'ın nemli bir il olduğu söylenebilir.Tablo: 7 Kars İli Nispi Nemli Günler2005 yılı OcakŞubat Mart Nisan MayısHaziranTemmuzAğustos Eylül Ekim Kasım Aralık OrtalamaAylık ort. bağıl nem (%) 79,8 79,1 73,9 67.0 69,7 72,5 66,5 68.0 68.1 72.3 76.4 79.7 72,7En düşük bağıl nem (%) 55 58 44 24 24 34 17 26 18 19 38 44 33,4Kaynak:Devlet Meteoroloji Genel Müdürlüğü 2005 yılı Rasat bilgileriC.1.1.4 – Sıcaklık :59

Isı cisimlerde moleküllerin hareketiyle ilgili bir iç enerjidir. Sıcaklık ise ısının dışarıya karşı yaptığıetkinin bir göstergesidir.Yeryüzünün tek enerji kaynağı güneştir. Güneşten gelen kısa dalga radyasyonlaönce yeryüzü ısınır daha sonra yansımayla atmosfer ısınmaktadır. Bununla birlikte atmosfer sıcaklığıkarışık birçok olayın sonucudur. Çeşitli nedenlerden dolayı yeryüzü farklı ısınmaktadır. Bu farklı ısınmaatmosferde de sıcaklık farklılıkları meydana getirerek hava hareketlerine neden olmakta ve çeşitlimeteorolojik olayları tetiklemektedirKars ilinde yapılan ölçümlerimize göre yıllık sıcaklık ortalaması 6.30 C dir. İl genelinde kışdönemi Ekim ayı ortalarında başlamakta ve Mayıs ayının ortalarına kadar sürmektedir. Merkez ilçedeaylık ortalama sıcaklık Ocak ayında en düşük düzeye düşer. Bu ayın sıcaklık ortalaması -11,6 0 C dir.Kars’ta en soğuk geçen aylar Aralık ve Ocak, en sıcak geçen aylar ise Temmuz ve Ağustos’ dur.Sıcaklık ortalaması yaz aylarında bile 17 0 C nin biraz üstüne çıkmaktadır. Yıl içerisinde donlu gün sayısı160’ı bulur. Kışın sıcaklığın –40 0 C nin altına düştüğü dahi görülmektedir. Erken başlayan kış geç biter.Kısa bir ilkbahardan sonra gecelerin serin fakat gündüzlerin 30 0 C nin üzerine çıkabildiği bir yazmevsimi gelir. Bu mevsimden sonra kısa bir sonbahar yaşanır. İlde ilkbahar ve sonbahar gibi aramevsimler hemen hemen yok gibidir. Kars’ta en yüksek sıcaklık Temmuz ayında 34,80 C olarak, endüşük sıcaklık ise Ocak ayında -39,60 C olarak gerçekleşmiştir. İlimizin 2005 yılı sıcaklık farklarınınaylara göre dağılımı Tablo10’ de verilmiştir.Tablo8: Ortalama Sıcaklık Değerleri(°C)2005 yılı Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım AralıkOrtalamaAy lık ort. Sıcaklık ( C) -11.0 -10,7 -1,6 6,4 10,4 13.0 18,6 18,5 13,2 6,9 1,3 -3,4 5,1Ort en düşük sıcaklık( C ) -17.2 -17.0 -6,3 0,6 4,3 6,4 10,6 11,7 6,5 1,1 -3.0 -8,1 -0,8Ort en y ükseksıcaklık ( C ) -5,2 -4,7 3,2 13,3 16,9 20,1 27.0 26,6 20,8 14,1 7.0 2,9 10,72005 y ılı Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım AralıkAy lık ort. Sıcaklık ( C -11.0 -10,7 -1,6 6,4 10,4 13.0 18,6 18,5 13,2 6,9 1,3 -3,4 5,1Ortalama60

)Ort en düşük sıcaklık( C ) -17.2 -17.0 -6,3 0,6 4,3 6,4 10,6 11,7 6,5 1,1 -3.0 -8,1 -0,8Kaynak:Devlet Meteoroloji Genel Müdürlüğü 2005 yılı Rasat bilgileriC.1.1.5 – Buharlaşma :2005 yıllı ortalama ve günlük buharlaşma miktarı aşağıdaki tabloya (mm) cinsindençıkarılmıştır. Kış aylarında donma nedeniyle buharlaşma havuzları servisten kaldırılmaktadır. 2005Yıllıbuharlaşma Ortalaması: 2.2 (mm) 'dır.Tablo 9: İlimizde Buharlaşmanın Aylara Göre DağılımıGünler Mayıs Haziran Tem m uz Ağustos Eylül1 2,7 5,2 5,4 7,4 6.02 4,4 2.0 5.0 7,1 0.03 1,4 4,5 9,1 2,6 2,34 1,4 3,2 4.0 3.0 2,65 3,1 1,8 6,1 4,4 2,46 1,7 1,5 8.0 7.0 8,87 5,9 2,7 7,2 7.0 4,18 2,4 6.0 5,2 7,2 6.09 2,4 6,4 6,8 7,6 4.010 3,4 6.0 7,2 6.0 5.011 5.0 7,2 6.0 5,2 2.012 5.0 6,4 7,2 6.0 8.013 4,7 6,6 8.0 7.0 4.014 4.0 7.0 8.0 5.8 6.015 4,4 5.0 6,4 7,1 8,116 1,8 3,6 7,2 6.0 1,317 2,5 5,8 8,8 6.0 1.018 4,8 7,2 8,5 11.0 1.019 5.0 5,6 7,2 8.0 5.020 2,5 6,4 6,5 11.0 9,321 4.8 5,3 6,4 6 2,822 3,8 5,4 6,6 0.0 9.023 6,2 3,7 8.0 8.0 3,624 5,4 6.0 6,2 5.0 9.025 4,1 5,6 8.0 9.0 8.026 6,5 5,8 7,2 7.0 9.027 1,5 3.0 7,1 6,1 2.028 5,4 3,3 7,4 4,8 8.129 5,2 5,3 6,9 5.0 0,330 6,6 8,2 8,1 1,3 1,831 5,1 9.0 6.0Ortalam a 4.0 5,1 7,1 6,1 4,7Kaynak:Devlet Meteoroloji Genel Müdürlüğü 2005 yılı Rasat bilgileriC.1.1.6 – Yağışlar :C.1.1.6.1 – Yağmur :61

Atmosferdeki yoğunlaşma sonucu meydana gelen su damlacıkları başlangıçta birkaç mikronla 100mikron çapındadır. Bunların bir arada toplanmasından bulutlar meydana gelir. Fakat her buluttan yağışdüşmemektedir. Yağışın düşebilmesi için damlacıkların birleşip 0.5 mm çapına ulaşması gerekir. Yağışınmeydana gelmesinde esas rolü oynayan yoğunlaşma işleminde havanın soğuması önemli bir etkendir. Buyüzden yağış tiplerini soğuma şekillerine göre incelemek mümkündür.Konvektif yağışlar: Yerdeki sıcak hava kütlesinin konvektif yükselmesiyle meydana gelengenellikle sağanak şeklindeki yağışlardır.Orografik Yağışlar: Hava kütlelerinin bir engebeye çarparak yükselmesi ve soğuyarakyoğunlaşması sonucu meydana gelen yağışlardır.Cephesel Yağışlar: Hava kütleleri arasındaki cephelere bağlı meydana gelen yağışlardır.Yeryüzündeki yağışların büyük kısmı bu şekildedir.62

Kars’ta egemen olan yüksek basınç alanı ilin fazla yağış almasına engel olur. Kars’ta kış aylarınınoldukça düşük sıcaklıkta geçmesine karşın Kars’ın bu dönemde az yağış alması bu nedenedayanmaktadır. Bu arada bölge alanının bozuk yapısı ilin aldığı yağışları da etkiler. Zira ilde görülenyağışlar hava kütlelerinin yer kabartılarına ve daha çok dağlara çarparak yükselmesi sonucunda oluşanyağışlardır. Çok kısa süren ilkbahar ve yaz aylarında ise bölgede oraj (sele yol açan yağış hareketi) ilebirlikte konvektif yağışlar da oluşmaktadır. Merkez ilçede yıllık yağış ortalaması 527,7 mm'dir. Merkezilçeye en az yağış Aralık ve Ocak aylarında , en çok yağış ise Mayıs ve Haziran aylarında düşmektedir.Yağışların mevsimlere göre dağılışı incelendiğinde hemen hemen kurak mevsim yoktur.İl genelinde en fazla yağış ilkbahar aylarında görülmektedir. Yağışın aylara göre dağılışı Ocakayında 27,4, Şubatta 30,0, Martta 29,8, Nisanda 44,7 , Mayısta 89,8, Haziranda 78,9, Temmuzda56,5, Ağustosta 46,2, Eylülde 31,4, Ekimde 39,8, Kasımda 50,7, Aralıkta 23,9 mm’dir. 38 senelikortalamalara göre senenin 43 günü yağışlı geçer. Şimdiye kadar kaydedilen en yüksek kar kalınlığı 120cm’dir. Senenin yaklaşık 181 günü donlu geçer. Kış ayları genellikle sislidir. İlkbahar ve sonbaharaylarının ise 5-6 günü sisli geçer. 38 senelik değerlere göre yıllık sis ortalaması 30 gündür.Tablo 10: Yağışların aylara göre dağılımı(mm)2005 yılı OcakŞubat Mart Nisan MayısHaziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık OrtalamaToplam yağış (mm) 34,7 28,3 46,1 81,6 97,8 93,9 69,9 76,4 60,5 61.0 29,5 17,4 636,1Max.yağış miktarı (mm) 10,4 12,1 9,2 16,9 36,4 22,7 19,5 12,5 22,3 23,8 18,8 4,3Kaynak:Devlet Meteoroloji Genel Müdürlüğü 2005 yılı Rasat bilgileriC.1.1.6.2. Kar, Dolu, Sis ve Kırağı63

Bütün mevsimlerde bulutluluk oranı fazladır. 35 senelik ortalama değerlere göre bir yıl içerisinde71 gün açık, 214 gün bulutlu, 80 gün ise kapalıdır. 35 yıllık gözlemlere göre toplam bulutluluk süresi 10üzerinden 5,1'dir.Kars İlinde karasal iklim görüldüğünden gece soğuma nedeniyle kırağı olayı sık sıkgörülür ve Eylül ayından Haziran ayına kadar devam eder. Aynı nedenlerden dolayı çiğ olayı da sıkgörülür. Uzun yıllar ortalama, karlı günler sayısı 79,1 ve ortalama kar örtülü günler sayısı 106,1 olup enyüksek kar kalımlığı 88 cm'dir. 2005 yılı Kars ili sayılışlı günler olarak, kar yağışlı günler, Kar örtülügünler, en yüksek kar örtüsü (cm), dolulu gün sayısı, kırağılı günler sayısı, sisli günler sayısı, fırtınalıgünler sayısı ve kuvvetli rüzgarlı gün sayısı daha ayrıntılı olarak aşağıdaki tabloya çıkarılmıştır.Tablo 11: İlimizde Kar Örtülü Gün Sayısı ve Ortalama Kalınlık2005 yılı Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık OrtalamaKaryağışlıgün 12 2 1 3 4 8 2,5Karörtülügün 31 28 31 5 4 2 10 9,3En yük.Örtüsü(cm) 36 46 22 10 24 5 7 12,5Dolu günsay. 4 2 1 2 0,8Kırağılıgünlersay. 5 2 7 14 28Sisligünlersay. 9 1 1 1 1 1 1,2Fırtınalıgünlersay. 4 1 4 1 1Kuvetlirüzgarlıgün say. 2 11 15 15 15 20 14 9 12 3 4 10Kaynak:Devlet Meteoroloji Genel Müdürlüğü 2005 yılı Rasat bilgileriC.1.1.7. Sellerİlimizde sel felaketi çok sık olmamaktadır. 09.04.2003 tarihinde Kars Merkezi 17.06.2003tarihinde İlimiz Akyaka İlçesine bağlı Geçit, Karahan ve Üçpınar Köylerinde olmuştur, sel felaketindebüyük ölçüde mal kaybı olmuş ve 1 kişi kaybolmuştur.C.1.1.8. KuraklıkGenel Müdürlüğümüzün Zirai Meteoroloji Ve İklim Rasatları Dairesi Başkanlığınca Aydenizmetoduna göre çizilen 2005 yılı yıllık kuraklık haritasında Kars NEMLİ karakter göstermiştir. Uzunyıllar yıllık kuraklık haritası (1980-2000) ile 2005 yılı yıllık kuraklık haritası karşılaştırıldığında, uzunyıllara göre bu yıl Doğu Anadolu’nun doğusu, Güneydoğu Anadolu’nun ve İç Anadolu’nun güney64

kesimleri ile Ordu, Amasya, Denizli, Mersin, Antakya ve Tekirdağ çevrelerinde kuraklıkta bir artışgözlenirken, Doğu Anadolu’nun ve Trakya’nın kuzey kesimleri, Ege Bölgesi’nin iç kesimleri veGaziantep çevrelerinde nemlilikte bir artış olmuştur. Yurdumuzun geri kalan kesimleri kuraklık durumubakımından benzer karakterler göstermiştir.C.1.1.9. Mikroklimaİl sınırları içinde mikroklima oluşturan özel alanların mevcut değildir.C.1.2. Yapay EtmenlerC.1.2.1. Plansız Kentleşme65

Kars ili kentleşme bakımından oldukça yavaş ilerleyen bir kent durumundadır. Halen yapılarınbüyük bir bölümü Rus işgali altında iken yapılan yapılardır. Kış mevsiminin ilimizde uzun sürmesi inşaatsektörünün buraya yatırım yapmasını engelleyen en önemli faktörlerden birisidir.C.1.2.2 – Yeşil Alanların AzalmasıKars ili yeşil alan kullanımı bakımından yetersiz olan illerden birisidir. Kent merkezinde halkınfaydalanabileceği yeşil alan çok kısıtlıdır.C.1.2.3 – Isınmada Kullanılan Yakıtlar :Kars İl Merkezinde, konut ve iş yerlerinin ısıtılmasında yakıt olarak; ithal kömür, yerli kömür,kalorifer yakıtı ve organik yakıt kullanılmaktadır. 2004/3,2004/2, 2003/2 nolu Mahalli Çevre Kurulukararları ile Kars Şeker Fabrikasında Fuel-oil No: 6 kullanılmasına izin verilmiştir.İlimizin ihtiyacı olankömür Trabzon, Hatay,Artvin,Zonguldak illerinden temin edilmektedir.Düşük kalite yakıt kullanımından kaynaklanan hava kirliliğini önlemek amacıyla;- 06.06.2002 tarih ve 3 nolu Mahalli Çevre Kurulu kararlarıyla ilimizde hava kirliliğinin önlenmesive hava kalitesinin iyileştirilmesi amacıyla ısınma,sanayi ve enerji üretiminde yerli ve ithal kömürlerde,kömür briketlerinin özellikleri belirlenmiş olup, bu konuda kömür satış yerlerine kış sezonu boyunca etkinbir denetim yapılarak uygunsuz kömür satışının engellenmesi yönünde önemli bir çalışma başlatılmıştır.- 2002-2003 kış sezonunda ilimiz merkezinde bulunan 23 kömür satış yerine rutin denetimleryapılmış ve bunlara satıkları kömürlerle ilgili olarak Kömür Uygunluk Belgesi verilmiştir.- 04.12.2003 tarih ve 7 nolu Mahalli Çevre Kurulu kararları ile Belediye ile işbirliğine gidilerekiki motorize ekip oluşturulmuş ve 24 saat çalışma esasına göre 2003-2004 kış sezonunda çalışmalarınboyutu genişletilerek konut, işyerleri ve kamu kurumlarında toplam 262 kalorifer kazanına denetimyapılmıştır. Bu denetimlerde özellikle ateşçi belgesinin olup olmadığını, kullanılan yakıtın uygunluğunabakılmış, yakma teknikleri hakkında bilgi verilmiş, kömürlü ve brülörlü kazanların kullanılma talimatlarıdağıtılmış ve gerektiğinde yakıttan numune alınarak analizinin yaptırılması sağlanmıştır.İl Milli EğitimMüdürlüğü ile işbirliğine gidilerek ateşçi belgesi olmayan kalorifer ateşçilerine kurs düzenlenerek büyükbir çoğunluğunun ateşçi belgesi alması sağlanmıştır.Ayrıca aynı tarih ve sayılı Mahalli Çevre Kurulu kararlarıyla kamu kurum ve kuruluşlarıncaalınan sıvı yakıtlarda Müdürlüğümüz elemanları gözetiminde numune alınarak analizlerinin yaptırılması veanaliz sonuçlarının Müdürlüğümüze gönderilmesi istenmiştir. Müdürlüğümüz bünyesinde hizmetesokulan ALO 181 Çevre Hattı aracılığı ile kamu kurumlarının ve vatandaşların çevre ile ilgilikarşılaştıkları sorunları daha hızlı bir şekilde Müdürlüğümüze ulaştırmaları sağlanmıştır.2003-2004 Yılı kış sezonunda Müdürlüğümüzün hava kirliliği ile yaptığı mücadeleği ÇevreKoruma Vakfı tarafından Müdürlüğümüze alınan 5 adet Hava Kirliliği Ölçüm Cihazıyla sağlam bir zemineoturtmuştur. Bu Müdürlüğümüzün Hava Kirliliği ile mücadele konusunda yapmış olduğu en önemliçalışmalardan sayılabilir. 6 noktaya yerleştirilen cihazlarla (cihazlardan biri İl Sağlık Müdürlüğü’ne aittir)günlük hava kirliliği (SO2 ve PM) ölçümüne başlamış ve İlimizin mevcut hava kirliliği konusunda netbilgiler elde edilmiştir.2004-2005 kış sezonunda ölçümlerimiz devam etmiştir. İlimizde satışa sunulacak66

kömürlerin Mahalli Çevre Kurulu Kararında belirlenen kriterlere uygun olan 15 Kömür markasınakömür satış izni verilmiştir.2004-2005 kış sezonuda Kömür Satış İzn Belegesi düzenlenen kömür markalarısırasısıyla ;Tablo 12: Kömür Satış İzni Alan Kömürlerin ListesiFİRMA ADI KÖMÜR MARKASI MENŞEİ KÖMÜR SATIŞ İZİN BEL.TARİHİER KÖMÜR PAZ.TİC. A.Ş ER KÖMÜR RUSYA 29.11.2004AĞIRKAYA PETROL SAN. TİC. LTD. ŞTİ. AKTAŞ KÖMÜR İRAN 24.11.2004AKABE MADENCİLİK SAN.TİC.A.Ş. AKABE KÖMÜR RUSYA 10.09.2004I-PEKS İNŞ TİC.AŞ. I-PEKS KÖMÜR G.AFRİKA 10.09.2004ABDİOĞLU KÖMÜR İŞLETMELERİ ABDİOĞLU KÖMÜR UKRAYNA 22.12.2004YILDIRIM DIŞ TİC. PAZ.A.Ş YILDIRIM KÖMÜR ÇİN 26.08.2004YILDIRIM DIŞ TİC. PAZ.A.Ş YILYAK KÖMÜR ÇİN 27.08.2004TAR-KAR MADENCİLİK TAR-KAR KÖMÜR RUSYA 27.08.2004KARADENİZ MADENCİLİK YERLİ LİNYİT ESKİŞEHİR 08.09.2004GARP LİNYİTLERİ İŞLETMESİ YERLİ LİNYİT KÜTAHYA 09.08.2004TKİ KURUMU YERLİ LİNYİT MANİSA 09.08.2004ISI SANAYİ VE MADENCİLİK ISI KÖMÜR RUSYA 27.08.2004AKTAŞ MAD. KÖMÜR AK KÖMÜR RUSYA 27.08.2004TAMKOK KÖMÜR SAN. TİC.A.Ş. TAMKOK KÖMÜR RUSYA 29.12.2004AKTAŞ MADENCİLİK SAN. TİC. LTD. ŞTİ AKTAŞ KÖMÜR İRAN 26.08.2004Kaynak: İl Çevre ve O rman Müdürlüğü 2004 yılı verileri-17.06.2004 tarih /4 nolu ve 22.07.2004 tarih/5 nolu Mahalli Çevre Kurulu kararlarına göre;Kars İlinde Isınma Amaçlı Olarak Kullanılan Yerli Kömürler :Alt Isıl Değer (Orijinalde)Toplam Kükürt (Kuru Bazda)Boyut: min. 3500kcal/kg (-200 kcal/kg tolerans): % 2.3 max.: 18-150 mm(18 mm altı ve 150 mm üstü max. %10 tolerans)-Kalorifik değerlerin önerilen sınırlardan daha yüksek olması halinde yanar kükürt oranları; en az 3500kcal/kg olması durumunda daha üst kalori için her 1000 kcal/kg başına% 0.2değerini geçmeyecektirİthal ve linyit kömürlerinin yanı sıra briket kömürü kullanılması halinde TS 12055 “ısınmadakullanılan briket kömür” standardına uyulması gerekmektedir.Isınma (teshin) Amaçlı İthal Kömür Özellikleri :Alt Isıl Değer (orijinalde) : En az 6200 kcal/kg (-400 kcal/kg tolerans)Kükürt (kuru bazda): %0.9 (max)Uçucu Madde (kuru bazda) : %12-28 (+1 tolerans)67

Toplam Nem (orijinalde)Kül (kuru bazda)BoyutŞişme İndeksi: %10 (max): %14 (max) (+ 1 tolerans): 18-150 mm (18mm altı ve 150 mm üstü için max %10 tolerans):1(max)*Eğer kül oranı max. % 14+2 ise kömürdeki kalori değeri min. 6000 kcal/kg olacaktır.Stokerli sistemlerde piyasada fındık kömür olarak tabir edilen 10-18 mm boyutlarındakiyıkanmış ve elenmiş kömür kullanılabilir. Torba üzerinde sadece stokerli yakma sisteminde kullanılacağıyazılı olarak belirtilmelidir.C) Sanayi Amaçlı İthal Edilen Kömürlerin Özellikleri :Alt Isıl Değeri (orijinal)Toplam Kükürt (kuru bazda)Uçucu Madde (kuru bazda)Boyut: min. 6000 kcal/kg (-500 kcal/kg tolerans): max. %1 (+%0.1 tolerans): max. %36 (+%1 tolerans): 0-50 mm Olarak belirtilmiştirÇevre Bakanlığınca 13 Ocak 1995 tarih ve 1995/1 genelge ile ısınma amaçlı petrokok olarakkullanımı yasaklanmış olup sadece Çimento fabrikaları ve Modern teknoloji ile çalışan (reküperasyonlu)kireç fabrikalarına kullanım izni verilmiştir.68

Tablo 14: İlimizde Kamu-KurumKuruluşlarının Kullandık Yakıt MiktarıKURUMUN ADI HİZMET BİNASININ ADI ISINMA TÜRÜ YAKIT TÜRÜDefterdarlık Hükümet Konağı Kalorifer SıvıYILTÜKETYAKMİKTADefterdarlık Gelir Binası Hizmet Binası Kalorifer Katı 10PTT Kars Baş Müd. Baş Müdürlük Binası Kalorifer KatıPTT Kars Baş Müd. PTT Merkez Kalorifer Sıvı 10PTT Kars Baş Müd. PTT Çarşı Kalorifer Sıvı 1Tapu ve Kad. Hizmet Binası Kalorifer Katı 6İl Kültür ve Turz. Müd. Müze Müd. Kalorifer Sıvı 2Türkiye iş Kurumu Hizmet Binaı Kalorifer Katı 1Sağlık Müd. Hizmet Binası Kalorifer KatıSağlık Müd. Verem Savaş Dispanseri Kalorifer KatıSağlık Müd. Devlet Hastanesi Kalorifer Sıvı 12Sağlık Müd. Doğum ve Çocuk Bakımevi Kalorifer Sıvı 12Sağlık Müd. 1 Nolu Sağlık Ocağı Kalorifer KatıSağlık Müd. 2 Nolu Sağlık Ocağı Kalorifer KatıSağlık Müd. 3 Nolu Sağlık Ocağı Kalorifer KatıSağlık Müd. 4 Nolu Sağlık Ocağı Kalorifer KatıMeteoroloji Bölge Müd. Hizmet Binası Kalorifer Katı 3Meteoroloji Bölge Müd. Lojmanları Kalorifer Katı 4Kafkas Üniversitesi Kampus Kalorifer Sıvı 80Kaynak:veİlKURUMUN ADIHİZMET BİNASININ ADIISINMA TÜRÜDevlet Malzeme Ofisi Hizmet Binaları KaloriferOrman Bölge Müdürlüğü Hizmet Binası KaloriferKarayolları Bölge Müd. Hizmet Binaları KaloriferDSİ Bölge Müdürlüğü Hizmet Binası KaloriferDSİ Bölge Müdürlüğü Şube Müdürlüğü KaloriferKazım Karabekir Belediyesi Hizmet Binası KaloriferSSK Erzurum Müdürlüğü Hizmet Binaları KaloriferMeteoroloji Bölge Müd. Hizmet Binası ve Loj. KaloriferBayındırlık ve İskan Müd. Hizmet Binaları Kalorifer Katı 1069

Bayındırlık ve İskan Müd. Lojmanları Kalorifer Katı 10Milli Eğitim Müdürlüğü Fen Lisesi Kalorifer Sıvı 4Milli Eğitim Müdürlüğü Cumhuriyet Lisesi Kalorifer Katı 5Milli Eğitim Müdürlüğü Anadolu Lisesi Kalorifer Katı 4Milli Eğitim Müdürlüğü Alpaslan Lisesi Kalorifer Katı 15Milli Eğitim Müdürlüğü Ticaret Lisesi Kalorifer Katı 8Milli Eğitim Müdürlüğü İmam Hatip Lisesi Kalorifer Katı 20Milli Eğitim Müdürlüğü G.A.M.P. End. Mes. Lisesi Kalorifer Katı 20Milli Eğitim Müdürlüğü Atatürk Kız Meslek Lisesi Kalorifer Katı 6Milli Eğitim Müdürlüğü G.A.And.Güz.Sant.Lisesi Kalorifer Katı 4Milli Eğitim Müdürlüğü ŞAİKO İlköğretim Ok. Kalorifer Katı4Kaynak:İveYILMİKTAKURUMUN ADI HİZMET BİNASININ ADI ISINMA TÜRÜ YAKIT TÜRÜTÜKETYAKMilli Eğitim Müdürlüğü GAMP İlköğretim Ok. Kalorifer Katı 6Milli Eğitim Müdürlüğü Dede Korkut İlköğretim Ok. Kalorifer Katı 1Milli Eğitim Müdürlüğü Baş. Top. Kont. İlköğretim Ok. Kalorifer Katı 5Milli Eğitim Müdürlüğü Mihrali Bey ilköğretim Kalorifer Katı 24Milli Eğitim Müdürlüğü M.Akif Ersoy İlköğretim Kalorifer Katı 4Milli Eğitim Müdürlüğü M.Kemal Atatürk İlköğ. Kalorifer Katı 3Milli Eğitim Müdürlüğü Fevzi Paşa İlköğretim Kalorifer Katı 9Milli Eğitim Müdürlüğü Namık Kemal İlköğretim Kalorifer Katı 6Milli Eğitim Müdürlüğü Gazi Kars İlköğretim Kalorifer Katı 6Milli Eğitim Müdürlüğü İsmetpaşa İlköğretim Kalorifer Katı 7Milli Eğitim Müdürlüğü İstiklal İlköğretim Kalorifer Katı 1Milli Eğitim Müdürlüğü Halitpaşa İlköğretim Kalorifer Katı 5Milli Eğitim Müdürlüğü 75. Yıl Eğ. Uyg. Ok. Kalorifer Katı 6Milli Eğitim Müdürlüğü Atatürk İlköğretim Kalorifer Katı 12Milli Eğitim Müdürlüğü Aydın TANRIVERDİ İlköğ. Kalorifer Katı 3Milli Eğitim Müdürlüğü Mehmetçik İlköğretim Kalorifer Katı 2Milli Eğitim Müdürlüğü Kurşunoğlu İlköğretim Kalorifer Katı 3Milli Eğitim Müdürlüğü K. Karabekir İlköğretim Kalorifer Katı 5Milli Eğitim Müdürlüğü Zübeyde Hanım İlköğretim Kalorifer Katı 2Milli Eğitim Müdürlüğü Cumhuriyet İlköğretim Kalorifer Katı 370

Kaynak: İl Çevre ve O rman Müdürlüğü 200471

İTHAL KÖMÜRÜN KALORİFER KAZANLARINDA TEKNİĞİNEUYGUN YAKILIŞIYAKMA TALİMATI1.SABAHIN ERKEN SAATİNDE KAZAN DAİRESİNE GİRDİĞİNİZDE ÖNCESUYUNU KONTROL EDİNİZ. EKSİKSE SUYUNU TAMAMLAYINIZ.HİDROMETREDEN TESİSATIN2.DUMAN BORULARINI HAFTADA İKİ KEZ, KAZANI YAKMADAN TEMİZLEĞİNİZ.3.ATEŞ KAPAĞINI AÇIP IZGARANIN SAĞINA VE SOLUNA VE DE OCAĞIN ARKASINA KÖMÜR ATIN. BOŞ KALANIZGARANIN ÜZERİNE BOL KAĞIT KOYDUKTAN SONRA ARKADAN ÖNE DOĞRU ODUNLARI ÇATIN VETUTUŞTURUN.4.ODUNLAR KÖMÜRÜ YAKACAK DURUMA GELİNCE MÜMKÜN OLDUĞU KADAR PARÇA KÖMÜRLERDENBİRKAÇ KÜREK SERPEREK YANAN ODUNLARIN ÜZERİNE ATINIZ.5.SERPİLEN KÖMÜR TUTUŞUNCA, SERPE KIZARTA TÜM IZGARA ÜZERİNE BİR ATEŞ TABAKASI SAĞLAYINCAYAKADAR MÜMKÜNSE PARÇA KÖMÜR ATMAYA DEVAM EDİNİZ. ONDAN SONRA OCAK İÇİNDE MEYDANA GELENKOR ATEŞ IZGARANIN HİÇ BİR YERİNDE AÇIKLIK KALMAYACAK ŞEKİLDE IZGARANIN ÜZERİNEYAYINIZ.DAHA SONRA OCAĞA ATACAĞINIZ TOZ VE PARÇA KARIŞIMI KÖMÜRÜN TAM YANABİLMESİ İÇİNIZGARA ÜZERİNE 15-20 CM KOR ATEŞ OLUŞTURMANIZ ŞART.6.DIŞ HAVA SICAKLIĞINA VE BİNANIN ISI İHTİYACINA GÖRE GEREKLİ KÖMÜRÜ OCAĞIN TAM ORTASINAARKADAN ÖNE DOĞRU BALIK SIRTI ŞEKLİNDE ATINIZ.OCAĞIN SAĞINDAKİ VE SOLUNDAKİ KOR ATEŞİNÜZERİNİ KAPATMAYINIZ.7.KAZAN SU SICAKLIĞI 40-45 C°’YE ULAŞINCA ÇALIŞTIRACAĞIN POMPANIN GİRİŞ-ÇIKIŞ VANALARI AÇIK, ANAVANANIN KAPALI OLDUKLARINI KONTROL EDİNİZ.8.DEVRE-DAİM POMPASI ÇALIŞINCA KAZAN SUYU SICAKLIĞI DÜŞECEKTİR. DIŞ HAVA SICAKLIĞINA UYGUNKAZAN SUYU SICAKLIĞI SAĞLAYINCAYA KADAR KAZANIN BAŞINDAN AYRILMAYINIZ.9.İLERİ SAATLERDE YANMAYI KONTROL EDİNİZ. OCAĞIN SAĞINA VE SOLUNA SÜNGÜ VURDUKTAN SONRAATEŞİ DÜZENLEYİN VE İKİ-ÜÇ KÜREK KÖMÜRÜ HAFİF ISLATTIKTAN SONRA ATINIZ. ANCAK OCAĞINSAĞINDA VE SOLUNDAKİ KOR ATEŞİ KAPATMAYIN. BÖYLECE YENİ ATILAN KÖMÜRLERİN İSSİZ BİR ŞEKİLDEYAKILMASI MÜMKÜN OLACAKTIR.10.ATEŞİN ÜZERİ KÜLLENMİŞ VE KÜLLÜĞE IŞIK SIZMIYORSA ATEŞİ SÜNGÜLEYİP DÜZENLEĞİN. ATEŞİDÜZENLEDİKTEN SONRA KAZANI BESLEYİN. GECE YATMADAN ÖNCEDE NEMLENDİRİLMİŞ TOZ KÖMÜRLEOCAĞI BASTIRIN VE YANMAYI AZALTIN. DAMPERİ KISIN, KÜLLÜK KAPAĞINI KAPATIN, DEVRİ-DAİMPOMPASINI DURDURUN, ANA VANAYI AÇIN.11.SABAHIN ERKEN SAATİNDE AKŞAM UYUTTUĞUNUZ OCAĞI SÜNGÜLEDİKTEN SONRA OCAK İÇİNDE KALAN(KÜLLERİ ALINDIKTAN SONRA) ATEŞİN ÜZERİNE MÜMKÜN OLDUĞU KADAR PARÇA KÖMÜR ATIN KÖMÜRLERTUTUŞUNCA SERPE KIZARTA TÜM IZGARA ÜZERİNDE 15-20 CM KOR ATEŞ TABAKASI SAĞLAYINCAYA KADARKÖMÜR ATMAYA DEVAM EDİN. ONDAN SONRA ATEŞİ IZGARA YÜZEYİNE YAYIN. OCAĞA ATACAĞINIZ PARÇAVE TOZ KARIŞIMI KÖMÜRÜ BALIK SIRTI YÖNTEMİYLE GÜNLÜK YAKIŞA DEVAM EDİNİZ.72Kaynak: İl Çevre ve O rman Müdürlüğü 2005

Tablo 15: Merkez İlçe Mahallelerinde yapılan kalorifer kazanlarına yapılandenetimlere ait veriler(İstasyon Mahallesi)MAHALLE ADI : İSTASYONSIVI YAKITLI KAZAN SAYISI : 1KATI YAKITLI KAZAN SAYISI : 19KAZAN SAYISI : 20KAZANKAZANSAYISI SAYISI YÜZDEEVET % HAYIR %- Katı Yakıtın Analiz Raporu Var mı ? 4 20 16 80- Kullanılan Kömürün Boyutu Standartlara uygun mu ? 18 90 2 10- Kazan Izgaraları Aralıkları Uygun mu ? 18 90 2 10- Kazan Izgarası Sağlam mı ? 20 100 0 0- Küllük Kapağı Uygun Durumda mı ? 16 80 4 20- Ocak Kapağı Uygun/ Sağlam mı ? 19 95 1 5- Kazan Kapağı Sağlam mı ? 19 95 1 5- İlkyardım Malzemesi Var mı ? 1 5 19 95- Baca Bağlantı Kanalı Temiz mi ? 14 70 6 30- Kazan Duman Boruları Temiz mi ? 13 65 7 35- Kazan Dairesinin Havalandırması Yeterlimi ? 19 95 1 5- Kazan Dairesinde Yangın Söndürme Cihazı Var mı ? 2 10 18 90- Kazan Bacası Temiz mi ? 18 90 2 10- Baca Temizliği Üç Ayda Bir Yapılıyor mu ? 5 25 15 75- Baca Yüksekliği Yeterli mi ? 18 90 2 10- Duman Bacası Temizleme Kapağı Var mı ? 17 85 3 15- Yedek Sirkülasyon Pompası Var mı ? 18 90 2 10- Kazan Termometresi Çalışıyor mu ? 20 100 0 0- Kazan Hidrometresi Çalışıyor mu ? 19 95 1 5- Bacadan Aşırı İsli Duman Çıkışı Oluyor mu ? 11 55 9 45- Kalorifercinin Ateşçi Belgesi Bulunuyor mu ? 16 80 4 20- Tekniğe Uygun Yakma İşlemi Yapılıyor mu ? 18 90 2 1073

74Kaynak: İl Çevre ve O rman Müdürlüğü 2005

Tablo 16: Merkez İlçe Mahallelerinde yapılan kalorifer kazanlarına yapılan denetimlere aitveriler(Ortakapı Mahallesi)MAHALLE ADI : ORTAKAPISIVI YAKITLI KAZAN SAYISI : 8KATI YAKITLI KAZAN SAYISI : 44TOPLAM KAZAN SAYISI : 52KAZANKAZANSAYISI YÜZDE SAYISI YÜZDEEVET % HAYIR %- Katı Yakıtın Analiz Raporu Var mı ? 44 85 8 15- Kullanılan Kömürün Boyutu Standartlara uygunmu ? 51 98 1 2- Kazan Izgaraları Aralıkları Uygun mu ? 48 92 4 8- Kazan Izgarası Sağlam mı ? 52 100 0 0- Küllük Kapağı Uygun Durumda mı ? 40 77 12 23- Ocak Kapağı Uygun/ Sağlam mı ? 45 87 7 13- Kazan Kapağı Sağlam mı ? 52 100 0 0- İlkyardım Malzemesi Var mı ? 10 19 42 81- Baca Bağlantı Kanalı Temiz mi ? 24 46 28 54- Kazan Duman Boruları Temiz mi ? 35 67 17 33- Kazan Dairesinin Havalandırması Yeterlimi ? 52 100 0 0- Kazan Dairesinde Yangın Söndürme Cihazı Var mı ? 22 42 30 58- Kazan Bacası Temiz mi ? 45 87 7 13- Baca Temizliği Üç Ayda Bir Yapılıyor mu ? 15 29 37 71- Baca Yüksekliği Yeterli mi ? 50 96 2 4- Duman Bacası Temizleme Kapağı Var mı ? 48 92 4 8- Yedek Sirkülasyon Pompası Var mı ? 49 94 3 6- Kazan Termometresi Çalışıyor mu ? 51 98 1 2- Kazan Hidrometresi Çalışıyor mu ? 52 100 0 0- Bacadan Aşırı İsli Duman Çıkışı Oluyor mu ? 39 75 13 25- Kalorifercinin Ateşçi Belgesi Bulunuyor mu ? 32 62 20 38- Tekniğe Uygun Yakma İşlemi Yapılıyor mu ? 44 85 8 15Kaynak: İl Çevre ve O rman Müdürlüğü 200575

İl Çevre ve O rman Müdürlüğü 2005Kaynak:76

Tablo 17: Merkez İlçe Mahallelerinde yapılan kalorifer kazanlarına yapılan denetimlere aitveriler(Yusufpaşa Mahallesi)MAHALLE ADI : YUSUFPAŞASIVI YAKITLI KAZAN SAYISI : 1KATI YAKITLI KAZAN SAYISI : 11TOPLAM KAZAN SAYISI : 12KAZANKAZANSAYISI YÜZDE SAYISI YÜZDEEVET % HAYIR %- Katı Yakıtın Analiz Raporu Var mı ?33 8 68- Kullanılan Kömürün Boyutu Standartlara uygun mu ? 12 100 0- Kazan Izgaraları Aralıkları Uygun mu ? 11 91 1 8- Kazan Izgarası Sağlam mı ? 10 83 2 17- Küllük Kapağı Uygun Durumda mı ? 8 66 4 33- Ocak Kapağı Uygun/ Sağlam mı ? 11 91 1 8- Kazan Kapağı Sağlam mı ? 11 91 1 8- İlkyardım Malzemesi Var mı ? 1 8 11 91- Baca Bağlantı Kanalı Temiz mi ? 9 75 3 25- Kazan Duman Boruları Temiz mi ? 8 66 4 33- Kazan Dairesinin Havalandırması Yeterlimi ? 12 100 0- Kazan Dairesinde Yangın Söndürme Cihazı Var mı ? 3 25 9 75- Kazan Bacası Temiz mi ? 10 83 2 16- Baca Temizliği Üç Ayda Bir Yapılıyor mu ? 1 8 11 91- Baca Yüksekliği Yeterli mi ? 11 91 1 8- Duman Bacası Temizleme Kapağı Var mı ? 7 58 5 41- Yedek Sirkülasyon Pompası Var mı ? 11 91 1 8- Kazan Termometresi Çalışıyor mu ? 12 100 0- Kazan Hidrometresi Çalışıyor mu ? 12 100 0 0- Bacadan Aşırı İsli Duman Çıkışı Oluyor mu ? 6 50 6 50- Kalorifercinin Ateşçi Belgesi Bulunuyor mu ? 9 75 3 25- Tekniğe Uygun Yakma İşlemi Yapılıyor mu ? 7 58 5 41Kaynak: İl Çevre ve O rman Müdürlüğü 200577

Kaynak: İl Çevre ve O rman Müdürlüğü 2005C.1.2.4. Endüstriyel Emisyonlarİldeki Hava Kalitesinin Korunması Yönetmeliği'nin Ek-8'e göre izne tabi tesislerin sayısı, yakmasistemleri, kullandığı yakıt türü ve miktarları Tablo: 20’de aşağıdaki tabloda verilmiştir.Tablo 18: Kars İli HKKY EK-8 VE EKHKKY EK-3 Tabi Tesislerin ListesiSrNo:Tesisin Adı ve Adresi1 Kars Çimento FabrikasıBozkale Mevkii KARS2 Kars Şeker FabrikasıHavaalanı Yolu ÜzeriKARS3 Kars BelediyesiAsfalt Şantiyesi4 Sanguoğulları A.ŞO.S.B. KARS5 Yaşar İnş. (Oruçoğulları)Kazımpaşa Cad. No:176KARSYapılan İşinTürü veyaÜretimÇ i m e n t oÜretimiA veya B GrubuTesis Durumu78KapasitesiA Grubu 2-3 333.500Ton/yılŞeker Üretimi A Grubu 7-18 1750 ton/günEmisyonİzin Bel. Varmı?Üretimdkullanılanyakıt türüVar MÇK06.06.2002/3 KömürEmisyon İzniBaşvurusu yapıldı Sıvı yakıtKAL-YAKPancarAsfalt Üretimi A Grubu 2-14 Valilik Onayı İleF a a l i y e t iDurduruldu.HazırÜretimiHazır BetonÜretimBetonB Grubu 2-12 307.200 Emisyon İzniton/yıl Başvuruları var.E k s i k l i k l e r i ntamamlanması istendiB Grubu 2-12 136 ton/yıl Emisyon İzniB a ş v u r u l a r ıv a r . E k si k l i k l e r i ntamamlanması istendiSıvı yakıtE l e k t r i kenerjisiE l e k t r i kenerjisi

6 Salduz İnş.M.Yolaçan Köyü/ KARS7 KARS YEM FABRİKASIPaşaçayır Mah. ErzurumYolu Üzeri KARS8 DE-PET Petrol AkaryakıtMadeni Yağ Ltd.Şti EskiERZURUM Yolu ÜzeriKARS9 Turgutreis KerestecilikOrtakapı Mah. Dr. HalilErdoğan Cad. KARS10 CAN FIRAT PETROLArdahan Yolu 5.Km.KARSHazırÜretimiBetonB Grubu 2-12 235.008ton/yılYem Üretimi Emisyona tabideğilAkaryakıt LPGAkaryakıt LPGAkaryakıt LPGHKKY B Grubu9-1HKKY B Grubu9-1HKKY B Grubu9-1Emisyon İzniB a ş v u r u l a r ıv a r . E k si k l i k l e r i ntamamlanması istendi10.000 t/yıl Sıvı yakıt10 Ton Var30.12.2004/9 noluMÇK 21.12.2004verildi9 Ton Var09.03.2004/2 MÇK18.03.2004 Verildi13 Ton Var09.01.2004/1 MÇK16.01.2004 verildiE l e k t r i kenerjisiY a k ı tkulalanılmıyorY a k ı tkulalanılmıyorY a k ı tkulalanılmıyorKaynak: İl Çevre ve Orman Müdürlüğü 2005 yılı verileriC.1.2.5. Trafikten Kaynaklanan EmisyonlarHava kirliliğine neden olan en önemli etkenlerden biride Motorlu taşıtlarından kaynaklananemisyonlardır. Egzozlardan yayılan CO, NO, Hidrokarbonlar ve Pb hava kirliliğinin yaklaşık %40’ınıoluşturmaktadır.Çevre Kirliliği açısından önemli etkiye sahip olan motorlu taşıt egzoz emisyonlarında ki zehirlibileşiklerin oranı %1 civarıdadır. Bunlardan en önemlisi kurşun (Pb) bileşikleridir. Benzinle çalışantaşıtlardan kaynaklanan kurşun, ortama yayılıp doku, kemik, kan dolaşımı ve sinir sisteminde önemliolumsuzluklara neden olmaktadır.Doğal çevrede inorganik metal olarak bulunan kurşun, buharlaştığındahavada kurşun okside (PbO) dönüşür. Kurşu oksidin en az 10 gün havada kalabildiği ve kurşuntaneciklerinin %75’inin 0.9 um’den küçük olduğu bilinmektedir.Motorda oluşan vuruntuya karşı direnci artırmak için benzinin oktan sayısı ve yakıtın kalitesiniyükseltmek amacıyla benzine ilave edilen kurşun, normal benzinde 130-150 mg/l, süper benzinde 400mg/l ve kurşunsuz benzinde 13 mg/l olarak bulunmaktadır. Benzinle çalışan motorlu taşıtın, yıldaortalama 1.5 kg kurşun atmosfere verdiği düşünüldüğünde, biryılda tonlarca kurşunun solunmak üzereemisyon halinde atmosfere yayıldığı gerçeğiyle karşı karşıya kaldığımızı unutmamalıyız.İldeki motorlu kara taşıtlarının cinsi ve sayısı Tablo 21’ de verilmiştir.Tablo:19 Kars İli Trafiğe Tescilli Araç SayısıARACIN CİNSİSAYISIOtomobil 6087Minibüs 1227Otobüs 311Kamyon 115179

Kamyonet 1375Tanker 68Çekici 23Traktör 10367Motosiklet 183Arazi Taşıtı 15Özel Amaçlı 97Römörk 19İtfaiye -Arasöz 24Tır 5Zırhlı Araç 31jeep 166Kaynak:İl Emniyet Müdürlüğü 2005 yılı verileriİlimiz de daha önceleri İl Sağlık Müdürlüğü tarafından yürütülen Egzoz Emisyon Ölçümü,18.04.2002 tarihi itibariyle Çevre Koruma Vakfı tarafından yapılmaya başlanmıştır.Tablo 19: Egzoz Emisyon Ölçümü Yapılan Sivil ve Resmi Araç sayısıARAÇ 2002 YILI 2003 YILI 2004 yılıResmi Araç 698 63Özel Araç 3211 1872T O P L A M 3909 1935Kaynak: Çevre Koruma Vakf ı Başkanlığ,ı 2004C.2. Havayı Kirletici Gazlar ve Kaynakları:C.2.1. Kükürtdioksit Konsantrasyonu ve DumanKükürtdioksitleri, kükürt ihtiva eden maddelerin yakılması sonucunda oluşur. Havadaki kükürtoksitler içerisinde en önemli pay kükürtdioksit gazına aittir. Kükürtdioksit atmosferde hızlı bir şekildeoksitlenmeyle kükürtdioksit fve sülfatlara dönüşür. SO2 sülfirik asit anhidriti olup; yağmur ve yoğuşmuşnem damlalarıyla birlikte havadA bu asidin oluşmasına neden olur. Oluşan bu asit yağmur suyunun pH’ınıdüşürerek, yağmur suları ile yüzeysel sular ve yer altı sularına karışarak ekolojik dengeji bozacak pekçok etki yarattığı bilinmektedir.İlimizde 1996-2003 yıllları arasında kükürtdioksit ölçümleri 1 istasyonda yarı otomatik cihalayapılmakta idi 2004 kış sezonundan itibaren 6 istanyonda yarı otomatik cihazlarla ölçümleryapılmaktadır. 1996-2004 yılları arasında yapılan ölçümlerin aylık ortalamaları aşağıdaki tablodabelirtildiği şekildedir.80

Tablo 16’da görüleceği üzere en yüksek kükürtdioksit oranı 2004 Ocak ayında 152 (µg/m3)olarak ölçülmüştür. Hava Kalitesinin Korunması Yönetmeliği(Kış Sezonu Ortalama Sınır Değerleri) 250µg/m3 değerinin altındadır. Dünya Sağlık Teşkilatı U.V.S.D. Uzun Vadeli Sınır Değerleri 150 µg/m3sınır değerlerin üstündedir.Tablo 21: KARS İLİNİN 1996-2005 YILLARI ARASINDA KIŞ SEZONU SO2 KÜKÜRTDİOKSİT) ORTALAMAAYLAROCAKŞUBAT 41MART 39NİSAN 36MAYIS 52HAZİRANDEĞERLERİ(µg/m3)1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005SO2 SO2 SO2 SO2 SO2 SO2 SO2 SO2 SO2 SO2- 26 21 - 45 72 84 8046 32 - 40 85 88 8921 12 - 25 79 79 11120 7 - 18 - 57 - - -30 2 - 12 40 54 - - -41 - - - - - - - -811528211015011779

12TEMMUZ 17AĞUSTOS 14EYLÜL 15EKİM 17KASIM 21ARALIK 31- - - 9 - - - - -- - - 9 - - - - -- - - 7 - - - - -- - - 10 40 - ---14 - 41 15 72 - - 66 -15 - 38 79 85 82 20 147 85Kaynak: İl Çevre ve O rman Müdürlüğü 200582

Değerleri Kaynak: Kars İl Çevre ve Orman Müdürlüğü 2005Grafik 3 : 1996-2004 Yıllarına Ait Kükürtdioksit (SO 2 ) Ortalama83

C.2.2. Partikül Madde (PM) EmisyonlarıSaf su damlacıkları hariç atmosferde bulunan çok küçük katı parçacıklara ve sıvı davlacıklarapartikül denir. Partiküllerde de gazlar gibi atmosfer kirletici maddelerdir. Başlıca partiküller şunlardır; sisveya pus, duman, toz, is, sis veya pus havadaki çok küçük zerreciklerdir.Duman, organik ve inorganik buharların havada yoğunlaşması sonucu meydana gelenparçacıklardır. Toz, büyük katı parçacıkların ufalanmasıyla meydana gelen parçacıklardır. İs, yanmasonucu meydana gelen siyah parçacıklardırİlimizde 1996-2003 yıllları arasında partikül madde(PM) 1 istasyonda yarı otomatik cihalayapılmaktayken 2004 kış sezonundan itibaren 6 istanyonda yarı otomatik cihazlarla ölçümyapılmaktadır. 1996-2004 yılları arasında yapılan ölçümlerin aylık ortalamaları aşağıdaki tablo dabelirtildiği şekildedir.Tablo 17’de görüleceği üzere en yüksek PM 2004 Ocak ayında 177 (µg/m3) olarakölçülmüştür. Hava Kalitesinin Korunması Yönetmeliği(Kış Sezonu Ortalama Sınır Değerleri) 200 µg/m3değerinin altındadır. Dünya Sağlık Teşkilatı U.V.S.D. Uzun Vadeli Sınır Değerleri 75 µg/m3 sınırdeğerlerin üstündedir.Tablo 22: KARS İLİNİN 1996-2004 YILLARI ARASINDA KIŞ SEZONU Partikül Madde(PM) ORTALAMAAYLARDEĞERLERİ(µg/m3)1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 200320042005PM PM PM PM PM PM PM PM PM PMOCAK 35 36 52 52 9 20 15 14ŞUBAT 50 28 62 62 8 21 18 14MART 40 24 50 50 13 20 10 62NİSANMAYIS33 36 38 38 11 15 7 48 33 -25 33 27 27 10 7 9 54 25 -1771426417111798HAZİRANTEMMUZAĞUSTOS19 20 21 21 5 10 5 45 19 -20 17 18 18 6 9 4 36 20 -18 23 21 21 8 9 4 41 18 -EYLÜL21 16 19 19 6 8 5 40 21 -EKİM 30 23 17 17 8 9 7 3575-84

KASIM 33 48 30 30 10 14 8 38ARALIK 25 28 35 35 37 15 14 13125119-111Kaynak: İl Çevre ve O rman Müdürlüğü 200585

Değerleri Kaynak: İl Çevre ve O rman Müdürlüğü 2005Grafik 4 : 1996-2005 Yıllarına ait Partikül Madde (PM) Ortalama86

C.2.3. Karbonmonoksit Emisyonlarıİl genelinde bu konu hakkında bir çalışma yapılmadığından herhangi bir veri eldeedilememiştir.C.2.4. Azot Oksit (NOx) Emisyonlarıİl genelinde bu konu hakkında bir çalışma yapılmadığından herhangi bir veri eldeedilememiştir.C.2.5. Hidrokarbon ve Kurşun Emisyonlarıİl genelinde bu konu hakkında bir çalışma yapılmadığından herhangi bir veri eldeedilememiştir.C.3. Atmosferik KirlilikC.3.1. Ozon Tabakasının İncelmesinin Etkileriİl genelinde ozon tabakasına zararlı olabilecek bir faaliyet bulunmamaktadır.C.3.2. Asit Yağışlarının Etkileri:İl genelinde bu konu hakkında bir çalışma yapılmadığından, herhangi bir veri eldeedilememiştir.C.4. Hava Kirleticilerinin Çevreye Olan EtkileriC.4.1. Doğal Çevreye EtkileriC.4.1.1. Su Üzerindeki EtkileriSuların kirlenme sorunu, hiç şüphesiz çağdaş medeniyetin doğal ortamı bozmasının en fazlaendişe verici görüntülerinden birini oluşturmaktadır. Eğer insan faaliyeti kısa ve uzun vadede, kirliliketkenlerinin tamamını engelleyemezse yakın bir zamanda kara ve okyanus sularının kirliliği çağdaş birsorun olarak karşımıza çıkacaktır. Su kriziz zaten dünyanın en önemli sorunlarından biridir. Sanayileşmişülkeler ve onları çevreleyen denizler, kurak iklime sahip olan üçüncü dünya ülkeleri ve buralardaki tarımürünlerini, su azlığı sebebiyle, oldukça etkilemektedir.Su kirliliğinin etkileri ve mekanizması, bütün zararları iyi bilinmesine rağmen, üzerinde pekdurulmamaktadır. Kirli ajanların tabiatı, biyolojik faaliyet türleri, çok sayıdaçalışmaya konu olmuştur. Ancak konu çok karışıktır, çünkü bir çok katı madde suda eriyebilir veyasüspansiyon halinde ortaya çıktığı bölgelerin çok uzağına sürüklenebilir ve orada ortaya çıkar. Suortamındaki bu homojenliğin sonucu suya bulaşan kirleticiler akış yönünde bulunan bütün organizmalar87

üzerinde faaliyetlerini sürdürürler ve hatta aynı şekilde açık deniz yada deniz kıyılarındaki bölgelerde aynıetkiyi gösterirler.Suların kirlenmesinde bir başka önemli sorun da erimiş oksijen azlığıdır. Atmosfer çok kirlenmişolsa bile, çok ender durumlar dışında, normalde eşdeğer konsantrasyonu içermesine rağmen, sudantamamen farklıdır.Suların kirlenmesinde bir başka etkeni de zirai mücadele için yapılan ilaçlamalarda,havadaki ilaç zerrelerinin rüzgarla sulara taşınması oluşturmaktadır. Ayrıca asit yağmurları da kirliliğiarttırmaktadır.Havadaki kirleticilerin yağışlar ve rüzgar gibi atmosferik etkenlerleuzun mesafelere taşınması ve yerüstü sularına karışması sonucu su kirliliği meydanagelmektedir. Bilindiği gibi pH skalası 7.0 ın altındaki değerler asidik, 7.0 ın üstündeki değerler isealkalidir. Dolayısıyla 7 nin altında asidite artmaktadır. PH ın 6.0 dan 5.0 ‘a düşmesi asiditede 10 katlık,6.0 dan 4.0 a düşmesi ise 100 katlık bir artış ifade eder. Yağmur suları genellikle hafif asidik ise de pHdeğeri 5.6 altında olan yağışlar “asit yağmuru” olarak adlandırılır.Sanayileşme ve kentleşmeye bağlı olarak Amerika ve Avrupa’da asit yağmurlarıbüyük önem kazanmıştır. Örneğin İsveç ve batı Avrupa’da yağmur suyunun pH araştırması(Oden.1969) göstermektedir ki yağmur suları, yıldan yıla daha asitli olmaya başlamıştır.C.4.1.2. Toprak Üzerine EtkileriToprak hiç şüphesiz yerleşme, besin ihtiyacı ve yaşam ortamı olarak biyosferin önemliunsurlarından birini oluşturur. Bunun dolaylı veya dolaysız kirlenmesi, canlılar açısından son dereceönemli problemleri de beraberinde getirmektedir. Toprağın kirlenmesi su ve havaya oranla daha karışıkolduğu için düzeltilmesi de o oranda zor ve masraflı olmaktadır.Hava kirliliğinin aksine toprağın kirlenmesi şehirlerden çok özellikle kırsal kesimi ilgilendirir.Endüstri merkezleri olan büyük şehirlerde ve endüstri bölgelerinde havakirlenmesi çok sık görülür, ancakherşeyden önce bazı modern zirai tekniklerin yayılmasısonucu da toprak kirlenmektedir. Bugün gelişenmodern tarım teknolojisi artan miktarlardabesin üretmektedir; halbuki tarıma elverişli olmayantoprakların kullanılması veendüstrileşme, nüfus artışının bir sonucu olarak şehirlerin gelişmesi, ekilebilir ve kullanılabilirtarımalanlarını azaltmıştır.Modern tarım ilaçları ki çoğu kimyasal maddelerdir ve üretimi arttırmak için kullanılır, ancakyüksek dozlarda devamlı olarak kullanıldığında içerdiği zehirli maddeler sebebiyle toprağı kirletir.Toprak kirlenmesi de üzerinde yaşamakta olan canlıları çok yönlüetkilemektedir.Atmosferdeki aerosol şeklindeki ağır metaller ( civa, molibden, kurşun, kadmiyum vb.)atmosfer hareketleriyle toprağa düşerler ve sonuçta kirlenmeye sebep olurlar.Ayrıca yüzeysel sularlasürüklenen fosfat ve nitrat artıkları yer altı sularını kirletir. Dolayısıyla toprak, atmosfer ve hidrosferarasında zorunlu bir geçit oluşturur.C.4.1.3. Flora ve Fauna Üzerindeki EtkileriAtmosfer kirliliği bütün hayvan türleri üzerinde kötü etki yapmaktadır. Atmosferkirliliği bazen biyosonöz üzerinde yıkıcı bir etki yaparak yalnız tabiatın korunması bakımından değil aynızamanda zirai çevrede ( kültür bitkileri ve ormanlar) ve insan sağlığı88

üzerinde de son derece etkilidir. Gerek çiçeksiz gerekse çiçekli bitkiler hava kirliliğine karşı çokhassastırlar. Bitkiler arsında özellikle çamların ve likenlerin etkilenme dereceleri çok fazla olup bunlarbiyolojik kirlenmenin endikatörleri olarak kabul edilirler. SO2 , yalnız atmosferi büyük ölçüde kirleten birmadde değil aynı zamanda havada çok yüksek oranlarda bulunduğunda bitkiler için zehirleyici etkileryapmaktadır.Bu kirleticinin kötü etkileri yüzyıla yakın bir süreden beri bilinmektedir. ( Linzen,1971)SO2,yapraklı bitkilerde yaprak dokusu bozukluklarına sebep olarak buradaki iletim demetlerinietkilemektedir.Kültür bitkileri arasında yem bitkileri ( özellikle kaba yonca), pamuk, hindiba, marulen hassas olanlarıdır. Sonra hububat ve turpgiller gelir. Mısır, armut, elma ve badem bu gazakarşı daha toleranslıdır. Tarla yabancı otları ile yol kenarlarındaki arsız otlar da bir evvelkiler kadar SO2gazına hassastırlar. Bu arda bazıları örneğin Anagallis arvensis, Stellaria media, Plantagolanceolata SO2 gazına karşı oldukça dayanaklı bitkilerdir. Bunların bolluğu bir yerde bu gazın kirleticietkisini belirleyen biyolojik endikatörler olarak kabul edilir.Kozalaklı bitkilerden sarı çam ( Pinus sylvestris) ve göknar ( Abies sp.) türleri SO2’een hassas olanlarıdır. Bilhassa orta Avrupa’da ve İngiltere’de, bu türler atmosferin SO2 gazıile kirlenmesi sonucu, çok fazla tahrip olmuşlardır.Yapraklarını döken ağaçlardan Kayın ve Kestane türlerinin yaprakları kükürtten bileçok etkilenmekte ve yaprak dokuları hemen bozulmaktadır. Havada SO2 gazı 1 ppm yoğunluğaulaştığında bitkilerin yaşaması zorlaşır. Çiçekli bitkilerin büyük kısmı 0.1 ppm yoğunlukta etkilenmeyebaşlarlar ve bu yoğunluk bir üst sınır oluşturur. Mantarlar, SO2 veya kükürtten türemiş gazlara karşı çokhassastırlar. Yalnız bu madde bazı kültür bitkilerinde patojenlere karşı korunmada kullanılmaktadır.Likenler, SO2 gazına karşı son derece hassastırlar ve SO2 yoğunluğu 35 ppb’ye ulaştığında tamamenyok olmaktadırlar. Halbuki büyük şehirlerdeki SO2 miktarı ortalama 100 ppb’dır. Bu sebeple birçokliken, SO2 ile kirlenmeden ötürü bu şehirlerde kaybolmuştur. İngiltere’de Belfast’da şehir merkezindenuzaklaştıkça ağaç gövdeleri üzerinde yaşayan likenler artmaktadır. ( Fenton, 1961-1964) Başka birdeyişle SO2 oranı atmosferde arttıkça likenler yok olmaktadır. Likenlerin SO2 gazlarına karşı çok hassasolmalarının nedeni, kabuk veya taşlar üzerinde beslenme elementlerince fakir veya steril substratlarınüzerinde epifit yaşayan bu çiçeksiz bitkilerin çok özel ekofizyolojik durumlarından kaynaklanmaktadır.Ayrıca likenler yoğunluğu son derce azalmış sıvılardaki çeşitli maddeleri absorbe etme kapasitesinesahiptir,çünkü kendileri için mutlaka gerekli olan mineral maddeleri sadece yağmur sularıyla toprağataşınmış veya erimiş bileşiklerden alırlar.Kirlenmiş atmosferde bulunan azotlu bileşiklerden (PAN) peroksiaçil nitrat, yaprakların alt yüzeyindemetalik veya gümüş cam renginin oluşmasıyla karakterize edilir.Bu görüntü parankima dokusu hücrelerindeki boşluklarda bu gazın sıkışmasıyla oluşmaktadır.Ozon da bitkiler için çok tehlikelidir. Bunun etkisi 50 ppb’den sonra görülmeye başlar ve 100 ppb’densonra ise otsu ve odunlu bitkiler solmaya başlar. Bu durum bilhassa yaprağın üst yüzünde dağılmış siyahlekelerin görünmesiyle kendini gösterir. Son zamanlarda ozonla SO2 arasında bir ilişki olduğu sonucunavarılmıştır. 100 ppb yoğunluğunda ozon ve SO2 gazı karıştığında bitkilere zehir etkisi yapmaktadır.89

Otomobillerin eksozlarından atmosfere yayılan kurşun daha sonra bitkilere ve toprağa geçer veburada a eriyebilir olduğu için uzun zaman kalabilir. Ruhling ve Tyler (1968)’de kurşunun yosunlarda(Hypnum, Hyloconium, Pleurozium) biriktiğini göstermişlerdir.Kurşun miktarının artması bitkilerde dokunun çoğalmasına neden olmaktadır. Özellikle kültürbitkileri kurşun kirlenmesine karşı çok hassastır.Atmosfer kirliliğinin kültür bitkilerine olan kötü etkileri sonucunda milyonlarca dolar zarara sebepolmaktadır ( ABD’de 1968’de yarım milyar dolar). Ayrıca atmosfer kirliliğinin orman toplulukları üzerineolan etkileri sonucu Avrupa’da binlerce hektar alan yok olmuştur. Belirli bir yerdeki kirli hava etkisinidaha çok dolaylı bir şekilde gösterir ve sonuçta zehirlenmelere sebebiyet verir.Flor, zehirleyici bir elementtir. Normal fizyolojik reaksiyonlar içerisinde bitkiler içinrolü sınırlıdır.Sığır ve koyunlar flor’dan, besin zinciri içerisinde bulaşma yolu ile yavaş yavaşzehirlenirler. Flor, metabolizması yapılamayan bir maddedir ve bitkilerde stoplazmaiçerisinde birikmektedir. Kuru dokuda 2000 mg/kg sınırına varabilir. Flor gazı türevleribitkilere stomalar yolu ile girer. Diğerleri erimeyen toz parçaları şeklinde toprağa düşer ya daerimişolarak nehir suyuna ve oradan da bitki kökleri yolu ile alınır.Monokotil bitkilerdenzambaklar (Lilium), gensiyanlar ( Gentiana), Koniferlerden Sarı Çam ( P. Sylvestris),Göknar ( Abies) flor kirlenmesine karşı çok hassastır.Kültür bitkilerinden meyva ağaçları da çok fazla etkilenmektedir. Örneğin aluminyum fabrikasınayakın yerlerde bulunan şeftali ağaçlarının tümü yok olmuştur. Çamlar atmosferdeki flor yoğunluğu60-100 ppb’ye eriştiği zaman yapraklarında siyah ölü noktalar oluşabilmektedir.İşte bu bitkilerle beslenen hayvanlar yüksek dozda flor aldıklarında ( Vücut ağırlığının her kg’ıiçin 1.5 mg’dan fazla) floroz adı verilen kronik bir zehirlenmeye veya hastalığa neden olur.Floroz ,artandozlarda çeşitli bozukluklara sebep olur. Örneğin organizma daha az dayanıklı hale gelir ve damarlı biryapı oluşur. Sonra kemiklerde deformasyon gözlenir.Florla kirletilen bir besin uzun süre yenecek olursa, evcil hayvanlarda kan bozukluğuna (kaseksi) sebep olur. Koyun ve sığırlarda kan bozukluğu durumu flor yoğunluğu 30-50 ppm’e çıktığızaman gerçekleşir. Bu miktarın koyun ve domuzlarda 100 ppm, tavuklarda ise 300 ppm’e kadar çıktığısaptanmıştır. Süt hayvanlarında ise sütün azalması yanında sütün yağ oranı da düşer.Florozdan ölen hayvanlarda yapılan otopsilerde böbrek ve böbreküstü bezlerindenekroz’lar ( ölü siyah noktalar) ve böbrek kanallarında doku bozuklukları gözlenmiştir.Arılar da flor kirlenmesinden çok fazla etkilenen hayvanlar arasındadır. Atmosferebulaşan diğer bir kirletici kurşun olup ciddi rahatsızlıklara sebep olmaktadır. Bu element evcil hayvanlartarafından yutulduktan sonra etkileri mevzii kalmaktadır. Haddehane ve mineral çıkarılan yerlerdeotlayan hayvanlarda kurşun kirlenmesi tespit edilmiştir.C.4.1.4. İnsan Sağlığı Üzerindeki Etkileriİnsan, atmosfer kirliliğinin başlıca kurbanlarından birini oluşturmaktadır. Bugünküaraştırmalar göstermiştir ki şehirler en çok kükürt bakımından kirlenmektedir. Bu kirlenmeetkisini gizli bir şekilde 10 yıl gibi uzun sürelerde göstermektedir.90

Klinik anketler şehirlerde ölümlerin ve hastalıkların artmasını, havada SO2 dumanının artmasınabağlamaktadır. Bu konuda en belirgin örnek 1952 yılında Londra’da yaşamış ve 5 ila 9 Aralık 1952’de4000 insan SO2 gazından ölmüş ve binlerce insan da diğer akciğer rahatsızlıklarına yakalanmıştır.Otomobillerin eksozlarından çıkan Peroksiasetil nitrat gözlerde kanlanmaya sebep olmaktadır.Amerika’da Los Angeles’te meydana gelen peroksiasetil nitrat kirlenmeleri ciddi rahatsızlıklarasebebiyet vermiştir.Atmosfer kirliliğinin kronik etkileri, insan sağlığına olan zararlarıdır. Bunlar arasındakronik bronşitler, astım ve nihayet akciğer kanserleri gelmektedir.İngiltere’de endüstri merkezlerinde ölenlerin % 10’u kronik bronşitten olup bunların% 21’ini 40-59 yaşları arasındaki insanlar oluşturmuştur. Kronik bronşitin en yoğun şekli Japonya’daKawasaki şehrinde yaşanmıştır. Burada şehir nüfusunun % 60’ı kronik bronşite yakalanmıştır. Bu durumyani kronik bronşit önce kuru öksürük ve balgam çıkarma şeklinde başlamış bilehare gittikçe solunumsıkıntısı, solunum yetersizliği ve bu da kalp yetersizliğinidoğurmuştur.Sigara dumanı da müzmin bronşite sebep olmaktadır. 40 yaşından sonra sigara içenleriçmeyenlere oranla % 1 daha fazla etkilenmektedir.( sigara dumanındaki Akroleinadındaki zehirli aldehit)Atmosfer kirliliği maalesef hastalıkların artmasına da sebep olmaktadır. Amerika veİngiltere’de yapılan araştırmalar göstermiştir ki havada günlük SO2 gazı miktarının yükselmesihidrokarbonların devamlı yanması, şehirlerde kronik bronşitten ölenlerin sayısını arttırmıştır.Akciğer amfizemleri özellikle atmosfer kirliliğinin yoğun olduğu şehirlerde görülenbir solunum rahatsızlığıdır. Bu hastalık, solunum parankimasının elastikiyetini kaybetmesineve çeperlerde incelme sonucu akciğerlerdeki alveollerin açılmasına neden olmaktadır. Bu daakciğer kanamalarına sebebiyet verir.Atmosferdeki tozların alerjik bünyelerde astım’a sebep olması büyük şehirlerde yinekirlenme sonucu oluşur ve solunum sisteminde çok büyük sıkıntılara sebep olur. Şehir atmosferindebenzantren, floranten ve benzopiren gibi kanserojen polisiklik hidrokarbonların bulunması, kanserinyayılmasında önemli bir rol oynamaktadır.C.4.2. Yapay Çevreye (Görüntü Kirliliği Üzerine) EtkileriÜretildiği coğrafi yere ve enleme göre, partiküllerin havadaki miktarı ve şeklindeönemli derecelerde azalma ve yükselmeler görülür.Aerosollerin yoğunluğu, normal atmosferde 1 m3 ‘te 107 partikül, endüstrinin yoğunolduğu kirli atmosferde ise 1 m3 ‘te 2x109’dan fazladır. Aitken partiküllerin miktarına gelince;bu, dağlarınen ücra köşesinde 100x108 / m3, kirli büyük şehir havasında 50x1011 / m3 olarak ölçülmüştür.Şehirlerdeki havada tozların ortalama miktarı 0.06-0.1 μ gr/m3’tür.( Morgan ve Ozalins,1971)Aerosollerin atmosfere dağılışı homojen değildir. Aerosoller atmosferin alttabakalarında çok boldur, troposferin üzerinde ise çok azalır, sonra stratosferde 16-28kilometrelerde tekrar artar. İnsan toprak seviyesindeki havada meydana getirdiği bulanıklıkla önemli birmüdahalede bulunur. Buna karşılık stratosfer tabakasındakiler tamamen tabii kökenlidir. Bu tabakavolkanik tozlardan , meteorit partiküllerinden ve kükürtlü hidrojenle, atmosferdeki amonyağın kükürtlü91

gazlarla oluşturduğu amonyum sülfat parçacıklarından oluşur.İnsanlar tarafından oluşturulan aerosoller,vejetasyonun oluşturduğundan daha fazladır.Vejetasyon her yık atmosfere önemli miktarlarda terpenler bırakır. Bu sıvı parçacıklartropikalbölgelerde uydulardan mavimsi buhar şeklinde görülür. Atmosferdeki aerosollerin yoğunluğucoğrafi yere ve enlem derecesine göre değişmektedir. Gerçekten biyosferde partiküllerle yükü geniş birbölge ile az yüklü diğer bir bölge mevcuttur. Keza Amazon, Ekvator Afrika’sı ve güneybatı Asyaüzerinde aerosollerden meydana gelen mavimsi sis tabakası mevcuttur.Endüstrinin yoğun olduğu kuzey Amerika ve Avrupa’da gri renkte bir toz tabakası görülür.Yapılan araştırmalar sonucu son 10-20 yılda atmosferdeki aerosollerin artma eğiliminde olduklarısaptanmıştır. Hodge (1971) son çeyrek asırda atmosferin geçirme katsayısının %9 oranında azaldığınıgöstermiştir. Bu da bize bu zaman sırasında atmosferinsaydamlığının 2 kat kadar azaldığını göstermektedir. Davitalia (1965) Kafkas Dağlarının yüksekseviyelerinde bir yıl sırasında önemli miktarda toz yığıldığını göstermiştir. Bu araştırıcı bu dağlardakikarlarda toz miktarının 1930-1963 yılları arasında 20 kat arttığını gözlemiştir. Araştırıcılar bunu Sovyetendüstrisinin bu yıllardaki gelişmesine bağlamaktadır.Bryson ve Wenland bulanıklığın artma sebepleri arasında en belirgin faktörün son yıllarda kuzeyyarım kürede endüstri faaliyetlerinin artmasına bağlamaktadır. Ayrıca volkanizma faaliyetleri de havadakipartiküllerin artmasına sebep olmaktadır.Modern endüstri faaliyetleri şüphesiz troposferde aerosollerin miktarını arttırmaktadır. Diğertarftan stratosferde azot ve kükürt gazı bileşikleri derhal yeni partiküller oluşturur ve bunlar muhtemelenAitken çekirdekleri etrafında kondenzasyonla oluşurlar. Bölgesel veya mezoiklim ölçeğinde meteorolojikdeğişmeler atmosfer kirliliğine bağlıdır. Çok kirlenmiş şehir bölgelerinin mezoiklimleri hissedilir derecededeğişikli gösterir.Burada birinci etki güneşlenme üzerine dolayısıyla toprağın aydınlanmasına etki edecektir. Bu,mevsimlere bağlı olarak azalabilir. Ayrıca kış şartlarında sis oluşacaktır. Bu duman (smog) olayıyüzyılımızın başından beri endüstri şehirlerinin korkulu rüyası olmaya devam etmektedir. Şehirler üzerindedurgun havalarda, sıcaklık terselmesi olmadığı zamanlarda, kirliliğinin meydana getirdiği bir tabaka veyakubbe oluşur. Bu tabaka sarı-esmer renktedir ve azot peroksit (NO2) oluşumuna sebep olur.Toz ve gazların şehir üzerinde oluşturduğu bu kirli kubbe ancak rüzgar veya yağmurla dağılır. Şuda varki yıkarı doğru hava hareketleri kirlenme kubbesini besleyerek yağışlar sebep olur. Tozların,özellikle benzinli motorlarda çıkan kurşunca zengin partiküllerScheffer’e göre (1970) atmosfer nemi için etkili kondenzasyon çekirdeklerini oluşturur ve şehirçevrelerinde etkili yağışlar neden olur.veya dumanın bulunmadığı, fakat kirli tabakanın ( kubbenin)bulunması, durgun havalarda Sisin kuvvetli bir radyasyon absorbsiyonuna neden olur. Bu durumşehirlerde görüş mesafesini büyük ölçüde engeller.C – HAVA ( ATMOSFER VE İKLİM )KAYNAKLAR:Kars,İli Devlet Meteoroloji Genel Müdürlüğü 2004 yılı Rasat bilgileri92

İl Çevre ve Orman Müdürlüğü, 2004 Kars Valiliği Çevre Koruma Vakfı’nın 2002-2004 yılı egzoz emisyon ölçüm sonuçları alınarakhazırlanmıştır. AKMAN, 1996, Çevre Kirliliği ve Ekolojik Etkileri93

D – (SU)D.1 – Su Kaynaklarının KullanımıD.1.1 – Yeraltı SularıKars İlinde bulunan akiferlerle ilgili bilgiler aşağıya çıkarılmıştır.Yeri Kaynağın adı Çıktığı Formasyon Kot KoordinatKars Akyaka-Kürekdere Andezit çatlakları 1620 4209175K-373325DKars Arpaçay-Taşbaşı bazalt-Kumtaşı-Kiltaşı 2010 4536125K-356925DKaynak: D.S.İ. 24 Bölge Müdürlüğü 2005 yılı verileriArpaçay-Taşbaşı kaynağından Arpaçay İlçesinin içmesuyu temin edilmektedir.D.1.2. Jeotermal Kaynaklar :B.1.8 bölümünde bilgi verilmiştir.D.1.3. AkarsularB.4.3 bölümünde Kars il sınırları içindeki akarsular verilmiştir. İlimizde mevcut olan akarsularındebileri, kaliteleri aşağıda verilmiştir. Bu akarsuların hiçbirinde taşımacılık ve su sporlarıyapılmamaktadır.Tablo 23 :İlimizdeki Akarsuların durumuAkarsu Adı KOT En Düşük Debi(m3/sn) En YüksekDebi(m3/sn)Güney Dere 1890 m 0.185((Aralık) 1.26(Nisan)Kekeç Suyu 1890 m 0.096(Ağustos) 4.34(Nisan)Aras Nehri 1443 m 11.0(Ekim) 116(Nisan)Digor Çayı 1700 m 0.22(Şubat) 2.07(Nisan)Sarıkamış Deresi 2007 m 0.11(Ocak) 3.89(Nisan)Susuz Çayı 1755 m 0.75(Eylül) 4.37(Nisan)Katranlı Çayı 1920 m 0.600(Haziran) 1.10(Mayıs)Çubuk Deresi 1930 m 0.11(Eylül) 2.55(Mayıs)Kars Çayı 1840 m 0.93(Ocak) 24.0(Nisan)Kaynak :DSİ 24. Bölge Müdürlüğü 2005D.1.4 Göller, Göletler ve Rezervuarlar :94

Göller ile ilgili bilgiler ilin topografyası bölüm başlığı altında verilmiştir. İlimiz sınırları içinde DSİ’ceinşaatı devam eden Şirin Köy Göleti mevcuttur. Şirin Köy Göleti; Homojen dolgu tipinde, sulama amaçlıve depolama hacmi 1,85 hm3’tür.İlimizde rezervuar bakımından şu anda mevcut olan Arpaçay Barajıdır. Arpaçay Barajının sukaynağı Arpaçay Nehri olup, sulama amaçlı, aktif hacmi 510 hm3’tür. İlimizde rezervuar bakımındaninşaatı % 70 seviyesinde olan bir başka barajımız ise Bayburt Barajıdır. Bayburt Barajı; Selim İlçesindeyer alıp, sulama ve içme suyu amacı taşımakta olup, aktif hacmi 50,5 hm3’tür.D.1.5 Deniz :Kars İlinin denize kıyısı bulunmamktadır.D.2 – Doğal Drenaj Sistemleri :A – Akarsular için : İlimizde mevcut olan akarsuların isimleri ve yıllık potansiyelleri aşağıdakitabloda verilmiştir. Bu akarsuların hiçbirinde taşımacılık ve su sporları yapılmamaktadır.Akarsuyun adıKars ÇayıAras NehriYıllık Potansiyeller781 hm3/yıl378 hm3/yıl (Kars il sınırları içindeki potansiyeli)B – Yer altı suları için : İlimizdeki yer altı suyu potansiyeli 20 hm3/yıl, yer üstü potansiyeli ise1159 hm3/yıldır.D.3. SU KAYNAKLARININ KİRLİLİĞİ VE ÇEVREYE ETKİLERİD.3.1 Yeraltı Suları ve KirlilikYüzeysel sularda, özellikle akarsularda aşkış sırasında su, toprağın üst tabakalarınada bulunanorganik maddeleri bünyesine alır.Bu organik maddelerin suda çözünmüş halde bulunan oksijenleyükseltilmesi sonucunda, sudaki çözünmüş oksijen miktarı azalır. Reaksiyonun son ürünü olarakkarbondioksit oluşur ve sonraki karbondioksit miktarı artmaya başlar. Karbondioksitin atmosfereverilmesiyle suda da önemli bir değişim meydana gelmektedir.Ancak; yer altı sularında farklı cereyan etmektedir.Yeraltına doğru sızan sularda da aynı olaytoprağın üst tabakalarında bulunan organik maddeler nedeniyle, artmaktadır.Yalnız, buradaki farklılıkyeraltına doğru sızan bu sular, oksijen kazanma paralelinde karbondioksit miktarı artmaktadır.Yanlız,buradaki farklılık yeraltına doğru sızan bu sular, oksijen miktarı sıfıra düşer, bunun paralelindekarbondioksit miktarı artar. Böylece ortam, anaerob şartlara dönüşür.Anaerobik şartlardaki95

eaksiyonlar sonucunda ise, suda karbondioksitin yanı sıra amonyak, metan, hidrojen sülfür ve diğerbirçok ucucu organik bileşik ortaya çıkar.Yer altındaki basınç nedeniyle, bu sular, sonuçta yüzeyselsulara karışırlar. Yüzeysel suların oksijen kazanımları mümkün olduğundan, böyle bir durumda yüzeyselsulara karışan suların kalitesi ne olursa olsun, oluşmuş olan gazlar atmosfere uçarken, çözünmüş oksijenmiktarında artışlar gözlenecektir.İl Merkezinde katı atıkların toplandığı Karadağ mevkisindekikatı atık depolama sahasına düşenyağış suları yer altı suyuna karışmaktadır.D.3.2.Akarsularda Kirlilikİlimizde akarsu olarak Kars Çayı bulunmaktadır. Akarsu kalitesinin tespiti ve kirlilikparametrelerini belirleyecek herhangi bir çalışma yapılmadığı, ancak DSİ 24. Bölge Müdürlüğütarafından İlimizde bulunan dere ve çaylara yapılan kirlilik sınıfı tespiti Tablo 24’de verilmiştir.D.3.3. Göller, Göletler ve Rezervuarlarda Kirlilikİlimizde Çıldır Gölü (bir kısmı Ardahan İli sınırlarında yer alır ) Aygır Gölü, Kuyucuk Gölü veTurna gölleridir. Bu doğal göllerin yanında tek yapay göl ise Arpaçay Baraj gölüdür. Göllerin aylık,mevsimlik ve yıllık kirlilik durumları belirleyecek herhangi bir çalışma bulunmamaktadır.D.3.4. Denizlerde KirlilikKars ilinin deniz kıyısında sınırı bulunmamaktadır.D.4. Su ve Kıyı Yönetimi, Strateji ve PolitikalarıYeraltı suyu, kıta içi suları ve konusunda il düzeyinde, merkezi ve yerel yönetimlerce alınantedbirler ve kontrol yöntemleri ile ilgili İlimizde herhangi bir çalışma yapılmamıştır.Ancak İlde su yönetimi uygulamaları; 2872 sayılı Çevre Kanununun Su Kirliliği KontrolYönetmeliği doğrultusunda Çevre ve Orman Bankalığı taşra teşkilatı olan İl Çevre ve OrmanMüdürlüğünce yapılmaktadır.D.5. Su Kaynaklarında Kirlilik EtkenleriSu ortamı, adından da anlaşılacağı gibi su kaynaklarını içine alır. Yağışlarla oluşan yüzey akışlarıdeğişik büyüklükteki akarsular ve haliçler kanalıyla denizde son bulur. Yüzey auların şekil vebüyüklüğünde meydana gelecek her değişme yeni özel durumdaki hayat şarlarına adepte olmuşorganizma topluluklarını ve bu topluluğu meydana getiren mikroorganizma türlerini ortaya96

çıkarır.Akarsular üzerinde yapılan kabartma ve biriktirmeyapıları sırasında oluşan baraj göllerinde,morfolojik yapının farklı olması nedeniyle yeni organizma ortaya çıkar.Baraj göllerinin mansap tarafındakiakarsu kısmında da nehrin normal biyolojik türleri ortaya çıkar.İlimizdeki su kaynaklarındaki kirlilik sınıfları ve yapılan ölçümler aşağıdaki tablo’da belirtildiğişekildedir.D.5.1. TuzlulukKars İlinde bu konu ile ilgili ayrıntılı bir çalışma yapılmamıştır.D.5.2. Zehirli GazlarKars İlinde bu konu ile ilgili ayrıntılı bir çalışma yapılmamıştır.D.5.3. Azot ve Fosforun Yol Açtığı KirlilikKars İlinde bu konu ile ilgili ayrıntılı bir çalışma yapılmamıştır.D.5.4. Ağır Metaller ve İz ElementlerKars İlinde bu konu ile ilgili ayrıntılı bir çalışma yapılmamıştır.D.5.5. Zehirli Organik BileşiklerKars İlinde bu konu ile ilgili ayrıntılı bir çalışma yapılmamıştır.Tablo 23: Derelere ait kirlilik sınıfları97

98DSİnoLab.NoSuyunİsmiNumuneninalındığıyerNumuneyialanNumuneninalındığıtar.ZamansaatR.S.C.pH25CelektrikgeçirgenliğiEXx10Katyon DurumuMe/LtAnyon DurumuMe/LtNaKCaMgToplamCoHCOClSOToplam%SodyumSodyumAdsorpisionOranıSuyunSınıfıSertlikF:S251DigorsuyuDolaylıBrj.Aksı- 05.06.20010.618.784781.240.173.901.283.230.620.1823.350.89C2S1

99252HercikiDeresiDeresiVarlıBrjAskı- 05.06.20010.228.493350.680.352.710.242.690.340.4718.180.58C2S1253KarahanÇayıTaşdere- 21.06.20010.288.891770.490.071.460.481.260.090.1924.260.57C2S1254SögütlüGöletiSöğütlüGöletiAksı- 08.06.20010.208.081320.230.101.030.101.130.080.0516.910.32C2S1

100255KarsÇayıAblalıkRegülatörü- 01.06.20010.178.372200.460.061.910.221.860.160.1918.930.47C2S1257HercikiDeresiVarlıBrj.(İçmesuyunumunesi)- 30.07.20017.831212.93.949.17.1C2S1

101258ÇemreSuyu(İçmeSuyuNum.)- 30.07.20016.923614.52.739.27.4C2S1259BozkuşDeresiBayburtSuyu(İçmeSuyuNum.)- 30.07.20018.13229.23.352.17.1C2S1260ArasNehriHalimcan- 16.06.20018.139625.71.747.423.8C2S1

261262DigorsuyuArpaçayNehriGülhayranArpaçayBrj.Çıkışı- 14.10.2002- 16.06.20000.067.998.11683570.3424.60.123.41.2452.10.001.300.2114.2s0.1920.000.43C2S1C2S1Kaynak :DSİ 24. Bölge Müdürlüğü 2003D.5.5.1. SiyanürlerKars İlinde bu konu ile ilgili ayrıntılı bir çalışma yapılmamıştır.D.5.5.2. Petrol ve TürevleriKars İlinde bu konu ile ilgili ayrıntılı bir çalışma yapılmamıştır.D.5.5.3. Polikloro Naftalinler ve BifenillerKars İlinde bu konu ile ilgili ayrıntılı bir çalışma yapılmamıştır.D.5.5.4. Pestisitler ve Su KirliliğiKars İlinde bu konu ile ilgili ayrıntılı bir çalışma yapılmamıştır.D.5.5.5. Gübreler ve Su KirliliğiKars İlinde bu konu ile ilgili ayrıntılı bir çalışma yapılmamıştır.102

D.5.5.6. Deterjanlar ve Su KirliliğiKars İlinde bu konu ile ilgili ayrıntılı bir çalışma yapılmamıştır.D.5.6. Çözünmüş Organik MaddelerKars İlinde bu konu ile ilgili ayrıntılı bir çalışma yapılmamıştır.D.5.7. PatojenlerKars İlinde bu konu ile ilgili ayrıntılı bir çalışma yapılmamıştır.D.5.8. Askıda Katı MaddelerKars İlinde bu konu ile ilgili ayrıntılı bir çalışma yapılmamıştır.D.5.9. Radyoaktif Kirleticiler ve Su KirliliğiD – SUKars İlinde bu konu ile ilgili ayrıntılı bir çalışma yapılmamıştır.KAYNAKLAR: Kars İl Yıllığı, 2003 D.S.İ. 24. Bölge Müdürlüğü, 2005(E) TOPRAK VE ARAZİ KULLANIMIE.1.Genel Toprak YapısıKars ilinde tarım topraklarında % 1,5 kil, % 57,3 tın, % 38,6 killi tın ve % 2,6 kum bünyeyesahiptir.Tarım toprakları % 6,4 asit, % 43,3 nötr, % 50,3 alkali reaksiyona sahiptir.İşlemeli tarım uygulanan topraklar % 98,5 tuzsuz, % 1,5 hafif tuzludur.İl toprakları % 51,7 az kireçli, % 12,6 orta kireçli, 5 35,7 kireçlidir.103

Tarım topraklarının büyük bir kısmı organik madde yönünden fakir durumdadır. Analiz sonuçlarıortalamasına göre; topraklarda % 9,2 organik madde çok az, % 34,5 az, %33,3 orta, % 17,1 iyi ve 55,9 ise yüksek düzeydedir.E.2. Toprak KirliliğiE.2.1. Kimyasal Kirlenmeİlimizde büyük boyutlu sanayi kuruluşları bulunmadığından, ayrıca yerleşim merkezlerindeki evselatıklarının genelde kontrol altında tutulmasından dolayı, önemli bir kimyasal etkili toprak kirliliği sözkonusu değildir.E.2.1.1 Atmosferik Kirlenmeİlimiz topraklarında SO 2 (Kükürt dioksit), F 2 (Flor) bileşikleri, H 2 S (Hidrojen sülfür), mağnezit,demir, karbon tuzları gibi partikül maddeler ile ağır metaller il topraklarında herhangi bir birikime vekirliliğe sebebiyet vermemektedir.E.2.1.2. Atıklardan KirlenmeToprak kirliliğine neden olan endüstriyel atıklar ve şehir katı ve sıvı atıklarının depolanması ya daeliminasyonu konusunda İlimizde halen çok büyük tehlikeler söz konusu değildir. Sanayi tesislerinin katı,sıvı atıklarını çevre kirliliğine sebep olmayacak şekilde eliminasyonu konusunda orta ve uzun vadelialınması şarttır.E.2.2. Mikrobiyal Kirlenmeİlimiz topraklarının gerek kentsel atık sularla ve gerekse benzeri kirli sularla toprağa geçen veçevre sağlığı açısından son derece önemli olan bakteri, virüs ve bazı protezoa türleri ile kirlenmekonusunda herhangi bir tespite rastlanmamıştırE.3.ARAZİE.3.1 Arazi VarlığıKars İlinin toplam arazi varlığı 944.207 hektardır.E.3.1.1. Arazi Sınıfları104

Tablo 25: İlimizin Arazi DurumuArazi Cinsi Yüzdesi (% ) Miktarı (ha)Tarla 4,8 235,845Çayır-Mer’a 6,7 327,857Ormanlık 0,8 37,700Nadas 2,3 107,152Sebze 4,4 208,20Meyve 28 1403,3Bağ 0,01 415Kültür Alanı 48 2369,497Yerleşim Alanı ve kullanılmayan arazi 4,9 235,66TOPLAM 100 4925,619Kaynak:İl Tarım Müdürlüğü 20041. Sınıf Arazi :Toprak derinlikleri fazla drenajları iyidir.Tuzluluk, sodiklik ve taşlılık gibisorunları yoktur, verimlilikleri iyidir.Kültür bitkilerinin yetiştirilmesinde olduğu kadar çayır, mera veorman için de güvenli olarak kullanılabilir.Kars İlinde 1. sınıf arazinin toplamı 103.180 hektar olup il yüzölçümünün % 12 ‘sinioluşturmaktadır.Bu sınıf arazilerin %39’unu alüvyal topraklar, % 10’unu kolivyal topraklar %13.32’sinikahverengi topraklar, %19’unu kırmızı kahverengi topraklar meydana getirir.2.Sınıf Arazi : Bu sınıftaki topraklar kültür bitkileri, çayır-mera ve orman için kullanılabilirler.Kars ilindeki 2. sınıf arazinin toplamı 270.674 hektar olup il yüzölçümünün % 31’inioluşturmaktadır.3. Sınıf Arazi :Bu sınıftaki topraklar kültür bitkileri tarımına alınabilecekleri gibiçayır, mera veorman arazisi olarakta kullanılabilir.Kars ilindeki 3. sınıf arazinin toplamı 285.502 hektar olup il yüzölçümünün % 33’inioluşturmaktadır.4. Sınıf Arazi :Bu sınıftaki toprakların dikkatli işlenmesi gereklidir.Çayır- mera ve ormanolarak kullanılabileceği gibi tarla ve bahçe bitkilerinden bazıları için kullanılabilir.Kars ilindeki 4. sınıf arazinin toplamı 152.384 hektar olup il yüzölçümünün % 18’inioluşturmaktadır.5. Sınıf Arazi : Bu sınıf araziler yetişecek bitki cinsini sınırlayan ve kültür bitkilerinin gelişiminiönleyen sınırlandırmaya sahiptir.Bu arazini tamamında Çayır- mera yetiştirilmektedir.6. Sınıf Arazi : Kars ilinin 48.668 hektar yüzölçümünün %6’sını oluştumaktadır.105

12%Kaynak:İl Tarım18%6% 0% I Sınıf Arazill Sınıf Arazilll Sınıf AraziMüdürlüğü 2004Grafik 5: Kars İliTarım arazisidağılımıDurumu33%31%lV Sınıf AraziVl Sınıf AraziVll Sınıf AraziE.3.1.2.KullanımKars İlinin 9.444 Km’ olan toplam yüzölçümünün 342.997 hektarı (%36,3) tarım alanı, 327.85 Hektarı(% 34,7) çayır ve mera, 37.700 hektarı (% 4,0) orman alanı, 235.660hektarı(% 25,0) ise tarım dışı arazidir.Tablo 26: Kars İli’nin Arazi Varlığı Ve Arazi Yapısı(İl Tarım Müdürlüğü 2004 yılı)Arazi Cinsi Yüzdesi (%) Arazi Miktarı (ha.)Tarım Arazisi 36,3 342.997Çayır-Mer’a Arazisi 34,7 327.850Ormanlık Arazi 4,0 30.300Yerleşim Alanı ve Kullanılmayan Arazi 25,7 243.060T O P L A M 100 944.207OrmanlıkArazi; 4; 4%Tarım DışıArazi; 25;25%Çayır-Mer'aArazisi;34,3;Tarımarazisi; 36,3;37%üKaynak:İlTarımMüdürlüğ2004Grafik6:KarsİliArazi106

umuKars İli ve İlçelerinin arazi kullanım durumu aşağıda belirtildiği şekildedir.DurTablo 27: Kars İlinin Şimdiki Arazi Kullanma Şekillerinin Kabiliyet Sınıflarına DağılımıKullanımŞekliARAZİ KULLANMA KABİLİYETSINIFLARIl ll lll lV Toplam V Vl Vll Toplam Vlll ToplamTarım Arazileri 51590 135337 142751 76442 406120 24334 855 25189 431309Kuru T. (Nadaslı) 23334 123398 125041 71943 343716 20088 72 20160 363876Kuru T.(Nadassız) 69 69 591 516 1107 1176Sulu tarım 25877 8922 13520 1664 49983 3522 3522 53505Yetersiz sulu T. 1106 2273 2727 2105 8211 8211Bahçe (Kuru) 354 72 256 682 133 267 400 1082Bahçe (Sulu) 919 672 1138 730 3459 3459Çayır-mera 15409 70915 89138 273824 449286 1069 346086 447486 794641 1243927Çayır arzisi 12287 45121 13940 3566 74914 1069 1122 2191 77105Mera Arazisi 3122 25794 75198 270258 374372 346086 446364 792450 1166822Orman –Funda 1792 12062 35114 48968 22206 15616 37822 86780Orman Arazisi 571 5875 34616 41062 20574 12688 33262 74324Fundalık arazisi 1221 6187 498 7906 1632 2928 4560 12466Tarım dışı arzi 129 69 198 698 698 26566 27462Yerleşim (Yoğ) 26566 26566Turistik alan 698 698 698Sanayi Alanı 129 69 198 198Diğer araziler 68350 68350Su yüzeyi 9923 9923Kaynak:İl Tarım Müdürlüğü 2003Tablo 28:Şimdiki Arazi Kullanma Şekillerinin Kabiliyet Sınıflarına Dağılımı(Akyaka)KullanımŞekliARAZİ KULLANMA KABİLİYETSINIFLARIl ll lll lV Toplam V Vl Vll Toplam Vlll ToplamTarım Arazileri 4921 13049 1229 740 19394 19394Kuru T. (Nadaslı) 4376 13049 1229 740 19394 19394Yetersiz sulu T. 545 545Çayır-mera 343 2671 2340 5354 1471 4631 6102 11456Çayır arzisiMera Arazisi 343 2671 2340 5354 1471 4631 6102 11456Tarım dışı arziYerleşim (Yoğ) 575 575Diğer araziler 377 377Su yüzeyi 664 664TOPLAM 4921 13392 3900 3080 25793 1471 1471 4631 6102 1616 33011Kaynak:İl Tarım Müdürlüğü 2003Tablo 29 :Şimdiki Arazi Kullanma Şekillerinin Kabiliyet Sınıflarına Dağılımı (Arpaçay)107

KullanımŞekliARAZİ KULLANMA KABİLİYETSINIFLARIl ll lll lV Toplam V Vl Vll Toplam VlllToplamTarım Arazileri 2566 31454 11223 6232 51480 51480Kuru T.2566 31459 10842 6232 51099 51099(Nadaslı)Yetersiz sulu T. 381 381 381Bahçe (Kuru)Bahçe (Sulu)Çayır-mera 5438 4591 25575 35604 21780 6558 28338 63942Çayır arzisi 188 188 188Mera Arazisi 5250 4591 25575 35416 21780 6558 63754Diğer araziler 698 698Su yüzeyi 1849 1849TOPLAM 2566 36897 15814 31807 87084 21780 6558 28345 4076 11549Kaynak:İl Tarım Müdürlüğü 2003Tablo 30 :Şimdiki Arazi Kullanma Şekillerinin Kabiliyet Sınıflarına Dağılımı(Digor)KullanımŞekliARAZİ KULLANMA KABİLİYETSINIFLARIl ll lll lV Toplam V Vl Vll Toplam VlllToplamTarım Arazileri 17936 11413 6111 35460 35460Kuru T. (Nadaslı) 17774 11413 6111 35298 35298KuruT.(Nadassız)Sulu tarım 162 162 162Çayır-mera 4394 6972 30140 41506 20351 20527 40878 82384Çayır arzisi 437 437 437Mera Arazisi 3957 6972 30140 41069 20351 20527 40878 81947Orman –FundaTarım dışı arzi 698 698 806 1504Yerleşim (Yoğ) 806 806Turistik alan 698 698 698Sanayi AlanıDiğer araziler 585 585TOPLAM 22330 18385 36251 76966 20351 21225 41576 1391 119933Kaynak:İl Tarım Müdürlüğü 2003Tablo 31 :Şimdiki Arazi Kullanma Şekillerinin Kabiliyet Sınıflarına Dağılımı(Kağızman)KullanımARAZİ KULLANMA KABİLİYETSINIFLARIToplamŞekliL Ll lll Lv ToplamV Vl Vll Toplam VlllTarım Arazileri 929 9719 6261 7757 24666 2367 821 3188 27854Kuru T. (Nadaslı) 929 7322 2530 6951 17732 2367 38 2405 20137Kuru516 516 516T.(Nadassız)Sulu tarım 714 2318 553 3585 3585Yetersiz sulu T. 1011 679 1690 1690Bahçe (Kuru) 267 267 267Bahçe (Sulu) 672 734 253 1659 1659108

Çayır-mera 2938 5747 12375 21060 20730 102146 122876 143936Çayır arzisi 708 148 856 856Mera Arazisi 2230 5747 12227 20204 20730 102146 122876 143080Orman –Funda 169 1723 1892 1892Fundalık arazisi 169 1723 1892 1892Tarım dışı arzi 761 761Yerleşim (Yoğ) 761 761Diğer araziler 18486 18486TOPLAM 929 12657 12008 20132 45726 23266 104690 127956 19247 192929Kaynak:İl Tarım Müdürlüğü 2004Tablo 32 :Şimdiki Arazi Kullanma Şekillerinin Kabiliyet Sınıflarına Dağılımı (Sarıkamış)KullanımŞekliARAZİ KULLANMA KABİLİYETSINIFLARIl ll Lll lV Toplam V Vl Vll Toplam VlllToplamTarım Arazileri 5061 20179 13016 40256 2374 34 2408 42664Kuru T. (Nadaslı) 6211 18383 12188 36782 1783 34 1817 38599Kuru591 591 591T.(Nadassız)Sulu tarım 553 689 563 1805 1865Yetersiz sulu T. 297 1107 265 1669 1669Bahçe (Kuru)Bahçe (Sulu)Çayır-mera 1355 4622 7277 20678 33932 15303 61332 76635 116567Çayır arzisi 1355 3263 923 5541 5541Mera Arazisi 1359 7277 19755 28391 15363 61332 76635 105026Orman –Funda 308 3202 16104 19614 12526 4503 17629 36643Orman Arazisi 308 3202 16104 19614 12526 4503 17629 36643Fundalık arazisiTarım dışı arziYerleşim (Yoğ) 1546 1546Diğer araziler 5929 5929TOPLAM 1355 11991 30658 49798 93802 30203 68869 96672 7475 197349Kaynak:İl Tarım Müdürlüğü 2003Tablo 33 :Şimdiki Arazi Kullanma Şekillerinin Kabiliyet Sınıflarına Dağılımı (Selim)KullanımŞekliTarımArazileriKuru T.(Nadaslı)Yetersiz suluT.ARAZİ KULLANMA KABİLİYETSINIFLARIToplaml Ll lll lV ToplamVl Vll Toplam Vlll6504 10177 12702 2247 31630 155 155 317856504 9212 12702 2247 30665 155 155 30820965 965 965Çayır-mera 5252 8992 4128 22344 40716 12260 11129 23389 64105Çayır arzisi 2583 4414 1397 537 8737 8937Mera Arazisi 2669 4578 2731 21807 31785 12260 11129 23389 55174Orman–Funda835 835 1411 421 1832 2662109

Orman Arazisi 835 835 1411 421 1832 2667Yerleşim1205 1205(Yoğ)Diğer 208 208TOPLAM 11754 19169 16830 25426 73181 13826 11550 25376 1413 99970Kaynak:İl Tarım Müdürlüğü 2003Tablo 34 :Şimdiki Arazi Kullanma Şekillerinin Kabiliyet Sınıflarına Dağılımı (Susuz )KullanımŞekliARAZİ KULLANMA KABİLİYETSINIFLARIl ll lll lV Toplam Vl Vll Toplam VlllToplamTarım Arazileri 1485 3041 7167 1861 13554 79 79 13633Kuru T.490 3041 7167 1861 12559 79 79 12638(Nadaslı)KuruT.(Nadassız)Sulu tarım 995 995Yetersiz sulu T.Bahçe (Kuru)Bahçe (Sulu)Çayır-mera 1553 2633 15086 19272 5060 19043 24103 43375Çayır arzisi 1553 587 2140 2140Mera Arazisi 2046 15086 17132 5060 19043 24103 41235Tarım dışı arzi 684 684Yerleşim (Yoğ)Turistik alanSanayi Alanı 132 132Diğer araziler 118 118TOPLAM 1485 4594 9800 16947 32826 5139 19043 24182 934 57942E.3.2. Arazi ProblemleriKaynak:İl Tarım Müdürlüğü 2003Türkiye; topoğrafik yapısı, iklimi, uygulanan yanlış tarım yöntemleri, aşırı mera ve orman tahribatıve toprakların çoğunlukla erozyona duyarlı olması nedeni ile dünya yüzünde yüksek düzeyde erozyonamaruz kalan ülkeler arasında yer almaktadır.Yapılan etüt ve gözlemlere göre ülkemiz arazilerinin % 20’sinioluşturan 15.592.750 ha.’ında orta, % 36.4’ünü oluşturan 28.334.938 ha.’ında şiddetli, % 17’sini oluşturan13.221.205 ha.’ında ise çok şiddetli erozyon cereyan etmektedir.Toprak en önemli doğal kaynaklardan birisi olup, toprakların tarım dışı amaçlıkullanılması, ağırmetallerle kirlenmesi ve toprak erozyonu ile kayıp edilen toprakların gerikazanımı çok zordur. Ülkemizdeise erozyon, topraklarımızın yok olmasına sebep olan nedenlerin başında gelmektedir. Ancak erozyon ilemücadele çalışmaları dünyada ve ülkemizde oldukça yakın tarihte başlamıştır. Erozyonu önleme konusuülkemizde ilk kez 1937 yılında kabul edilen 3116 Sayılı Orman Kanunu kapsamında yer almasına rağmen,1950 yılına kadar herhangi bir çalışma yapılamamıştır. Oysa toprakların su ve rüzgar etkisiyleaşınıp-taşınması ile oluşan sellerin yerleşim alanlarını tehdit etmesi, can ve mal kaybına neden olmasıtoprakların nehir ve denizlere taşınması, konunun önemini bütün ciddiyetiyle ortaya koymaktadır.Arazilerimiz her zaman kullanım kabiliyetlerine göre değerlendirilmediğinden tarıma en elverişli, enverimli ovalar haksız işgale uğramaktadır.Karayolu güzergahı seçimi 1. ve 2. sınıf arazileri ortadan bölecek110

şekilde seçilmekte, böylece hem yola hem de bu yolun çevresine yığılan endüstri ve kent alanlarına büyükmiktarda arazi kaptırılmaktadır.Bu yolla kaybedilen arazilerin tarım topraklarımız içindeki payının %5 gibidüşük düzeylerde olması, kamuoyunun konunun önemini anlamasını zorlaştırmaktadır. Halbuki Türkiye’dekentleşme ve endüstrileşme nispeten yeni kavramlar olup, bu kayıplar çok kısa sürede gerçekleşmiştir.Bina, her çeşit arazi üzerine inşa edilebilir; fakat üretken ve sürdürülebilir tarımın ise verimli topraktanbaşka şansı yoktur.Toprak Muhafaza, Havza Islahı, Mera Kanunu gibi kanunlar, uzun süredir tartışılmakla birlikteuygulamaya konamamaktadır. Halbuki sürdürülebilir kalkınma kavramı, toprak, su, bitki toplulukları, havagibi doğal kaynakların korunmasıyla başlar. Topraklarımızı ve arazilerimizi kabiliyetlerine uygun şekildekullanmak, gelecek nesillere karşı borcumuzdur.Kars ilinde aşırı ve düzensiz otlatma nedeniyle bitki örtüsünün zayıflığı, meyilin yüksek vetoprağın çabuk çözünen ana kayalardan oluştuğu alanlarda erozyon varlığını sürdürmektedir.Bununyanında çay ve akarsu yatakları boyunca, şiddetli yağışlarda ve erken ilkbahar mevsiminde kar erimeleriile yer yer kıyı oyulmaları görülmektedir.-Mera alanlarındaki erozyonun önlenebilmesi için mevcut alanların kapasitesi doğrultusundadüzenli otlatılması, erken ve geç otlatmalardan sakınılması gerekmektedir.-Kıyı oyulmalarına karşı ekonomik tedbir, kıyı boyunca söğüt, iğde vb. çelikleri ileağaçlandırmak ve yer yer uygun kenarlara büyük taşlarla set oluşturmaktır.-İlkbahar mevsiminde karların erimesi ile yüzeysel akış şeklinde konsolide sediment taşıyarakboşa giden kar suları mera tipi teraslar yapılarak toprak tarafından emilmesi sağlanmalıdır.(E) TOPRAK VE ARAZİ KULLANIMIKAYNAKLAR: İl Tarım Müdürlüğü, 2004111

F.1. OrmanlarF.1.1. Ormanların Ekolojik Yapısı:(F) FLORA-FAUNA ve HASSAS YÖRELERKars, Doğu Anadolu Bölgesi içinde kalmakta, kışları genellikle uzun ve karlı, yazları kısa ve seringeçmektedir. Jeolojik temel ve toprak özellikleri; Kars yöresi içine alan kuzeydoğu Anadolu, Türkiye’ninen genç arazisi ile kaplıdır.Bu bölge arazinin üzerini kalın bir lav örtüsü kaplamaktadır.Bu lavlar andezitve bazalt orjinli olup ayrılmaları güçtür. Bu volkanik kütleler Tersiyer (Pliosen) ve Quarter (Pleistosen)yaşlıdır. Yüksek dağlarda ve erozyona uğramış yörelerde Pleistosen serisine ait lav örtülerine ve bunlarınüzerinde obsidienlere, dolasıyla lav kabuklarına rastlanmaktadır. Bundan Başka yüzeye kadar çıkmışandezit ve bazalt kayaçlarına rastlanır.Genç lav örtüsünün altında Neojen depoları, bazı yerlerde kretase kalkerleri, Paleozoike aitkristalin şistler bulunmaktadır. Bunlar ya yükselme olaylarının meydana geldiği yerlerde veya şiddetlierozyona uğramış yörelerde görülebilir.Ormanlar; Kars ilinin Sarıkamış ilçesi ağırlıklı olmak üzere Selim ilçesi, Kağızman ilçesi sınırındayayılış göstermektedir. Ormanların Ekolojik Yapısında bahsederken de yayılış alanları özellikleriüzreinde duracağız zira orman; geniş bir alana yayılan, kendine özgü bir iklim yaratabilen belli boy, çapve kapalılıktaki ağaçlar ile ağaçcık, çalı, otsu bitkiler, mikroorganizmalar ve hayvanların topraklaoluşturdukları hayat birliğinin ve ortamın adı olarak tanımlanır.Ormanlarda yabani domuz, kurt, ayı, sincap, tilki, tavşan gibi hayvanlarla yabani güvercin, karga,kartal, akbaba,serçe, ağaçkakan gibi kuşlar bulunmaktadır.Topoğrafik ve Jeolojik Durum :Kuzeyde Allahuekber dağları bulunmaktadır. Bunu yer yer yükselen tepeler, belli başlılarıSarıkamış ilçesi sınırlarında kalan Karanlık Tepe (2859 mt), Dikenlitabya Tepe (2538 mt.), Ziyaret Tepe(2577 mt.), takip eder. Selim ilçesi sınırlarında ise Palduçepe tepe (2485 mt), Garipusta tpe (2557m.)püsküllü Tepe (2564 m.) belli başlı yükseltilerdir.Eosen devrinde teşekkül etmiş volkanik ve kayalar ana kayayı teşkil etmektedir.Toprak Durumu :Sarıkamış yöresinde Gri som andezit üzerinde gelişmiş Kahverengi Orman Toprağı ile andezitporfiri ve andezit tüfünün yan yana olduğu anamateryal üzerinde gelişmiş Kahverengi Orman Toprağıdır.Kahverengi Orman Toprağı, yarı nemli iklimlerde gelişmiş, bir mul A, bir de B horizonu olan ve buhorizonda C horizonuna kıyasla daha kuvvetli bir renk gelişimi olan, biraz daha fazla kil bulunan, fakat kilbirikimine ait bariz bir işaret taşımayan, kalsiyum karbonatları solum tabakalrından daha derinde bulunanbir yapıya sahiphir.112

Selim yöresinde arazi genellikle Neozoik (Tersiyer-Üçüncü zaman ), Neojen; yüksek kısımlaryer yer Eosen; düz dere yatakları ve vadi alanları Antropozoik (dördüncü zaman ) Holosen (Yenialüvyon) devrine aittir.Ana karayı genellikle bazalt, yer yer andezit ve volkan tüfleri oluşmakta olup, bazalt veandezitler püskürük taşlar, (magmatik taşlar) ana bölümün dış püskürük taşalr (volkanitler- yüzey taşlar)alt bölümüne, volkan tüfleri aynı ana bölümün püskürük tüfler alt bölümüne girmektedir.Bazaltayrışmasından, koyu kahverenkli, killi, yamaçlarda taş ve çakıl bakımından zengin ve sığ, yamaçeteklerinde derin, besin maddesince zengin, suyu orta derecede geçiren topraklar, andezitinayrışmasınadan balçık ve killi balçık tekstüründe değişik renkli, güç yıkanan, verimli topraklarbulunmaktadır.Kars ili düzlük bir yapıya sahip olsa da ormanların yayılış gösterdiği Selim ilçesi ve 0Sarıkamışilçesinde Ormanlar yüksek ve dik sayılabilecek yamaç ve tepelerde bulunur. Ortalama meyil %30- 60arasındadır.Hidrolik Yapı :Akarsular ; Ülkenin sayılı nehirlerinden olan Aras Kars ili sınırları içinden geçmektedir. Arasınkolu olan Arpaçay Ermenistan ile olan sınırımızı oluşturur. Bunlardan başka; Kars Çayı, Komdere,Sarıçamur Dere, Çatal Dere, Karanlık Dere, Civanlık Dere, Keklik Dere, Çalcık Dere, Belncik Dere,Balıklı Dere ve İrili ufaklı çok sayıda dere ve derecik bulunmaktadır.Göller ; Kars ili sınırları içinde Çıldır gölü bulunmaktadır.İklim ; Ormanlık alanlara en yakın meterolojik istasyonu 2092 mt. Rakımda bulunan SarıkamışMeteorolojik istasyondur.Burada alınan değerlere göre yıllık ortalama sıcaklık 3.2 C, maksimum sıcaklık33.0 C ve minimum sıcaklık -31.6 C’dir. Yıllık yağış miktarı 576,6 mm, nisbi nem %74, erken ve geçdonlar Kasım ve nisan aylarıdır. Hakim ve tehlikeli rüzgar yönü SSW ile W’dir.F.1.2. Bölgenin Orman Envanteriİl sınırı dahilindeki ormanların tamamı saf Sarıçam (p.Silvestrıs L.)’dan oluşmakla beraberormanlarda yer yer titrek kavak, meşe ve nadiren huş’a rastlanmaktadır.(Tablo 1)Kars ili Sarıkamış İlçesinde İşletme Müdürlüğü bulunmaktadır. Müdürlük bünyesinde 8 işletmeŞefliği mevcuttur. Üretim miktarını Gösteren veriler Tablo39’te yer almaktadır.Tablo 35:Ormanların Ağaç Türlerine Göre DağılımıAĞAÇTÜRÜKORU BALTALIK TOPLAMNormalSahaBozuk ToplamSahaNormalSahaBozuk ToplamSahaNormalSahaBozuk ToplamSahaSahaSahaSahaHa. Ha. Ha. Ha. Ha. Ha. Ha. Ha. Ha.113

İbreli 29519 8128 37647 - - - 29519 8128 37647Yapraklı - - - - 52.5 52.5 - 52.5 52.529519 8128 37647 - 52.5 52.5 29519 8180,5 37699,5Kaynak:Sarıkamış Orman İşletme Müdürlüğü 2004Tablo 36: Ormanların Kapladığı Alanlar ve Bu Alanların Nitelik ve İşletme Biçimiİ l i VERİMLİ BOZUK KORU V E R İ M L İ B O Z U K TOPLAM TOPLAM A ÇI KLI KKORU KORU TOPLAMI BALTALIK BALTALIK BALTALIK O R M A N ALAN/ilçesALANIiHa. Ha. Ha. Ha. Ha. Ha. Ha. Ha. Ha.Kars - - - - - - - 550100 550100Selim 7242,5 1277 8519,5 - - - 8519,5 13013 21532,5KağızmanS arı kamşT O P L A MALAN1472 1472 - - - 1472 76064 7753622276,5 5379 27655,5 - 52,5 52,5 27603 734644 762247Kaynak:Sarıkamış Orman İşletme Müdürlüğü 2004Tablo 37: Ormanlardan Elde Edilen Üretim MiktarıŞEFLİKDİKİLİPROG.DAMGAGERÇEKLEŞMEYAPACAKPROGRAMGERÇEKLEŞMESarıkamış 3817 4409 3629 3563,184Boyalı 3298 2855 2498 2106,788Araştırma 1873 1414 1873 1716,944Hamamlı 1879 1550 1579 1138,942Karakurt 3596 2547 2596 1839,812Çamyazı 4925 4749 2625 1952,569Toplam 19388 17524 14800 12318,239Kaynak:Sarıkamış Orman İşletme Müdürlüğü 2004Tablo 38: İşletme Müdürlüğüne Ait Orman İçi ve Orman Kenarı KöylerBÖLGESİOrman içi Köy Orman Kenarı Köy(31. madde köy ) (32. madde köy) TOPLAMBOYALI 4 4 8114

ÇAMYAZI 7 5 12HAMAMLI 7 - 7KARAKURT 3 1 4TOPLAM 21 10 31F.1.3. Orman Varlığının Yararları :Kaynak:Sarıkamış Orman İşletme Müdürlüğü 2004İnsanoğlu varolduğu günden bu yana çevresini kuşatan ormanlardan faydalanma yollarınıaramıştır. Önceleri bu faydalanma yalnızca barınmak,avlanmak, yapacak ve yakacak odun temin etmekbiçiminde olmuş, daha sonraları ormanların diğer kollektif faydalarını öğrenmiş ve ormanlardan gittikçeçeşitlenen biçimde faydalanmaya başlanmıştır. Bu faydaları şöyle özetleyebiliriz.Ormanlar yaşantımızın her safhasında ihtiyaç duyduğumuz yapacak ve yakacak hammaddekaynağıdır . Bunun yanı sıra bitkisel nitelikli tohum, çiçek, kozalak vb. mineral nitelikli çakıl, kum vb.hammadde kaynaklarının bir kısmı da ormanlardan elde edilmektedir.Ormanlar, bitkiler ve hayvanlar için doğal bir su şebekesi gibidirler. Kar ve yağmur biçimindekiyağışı yaprakları, dalları, gövdesi ve kökleri ile tutarak, sellerin ve taşkınların oluşmasını önler. Ayrıca yeraltı sularının oluşmasına yardım eder.Ormanlar erozyonu önler, rüzgarın hızını azaltır, toprağı kökleri ile tutarak yağışlarınve akarsuların toprağı taşımasını önler.Ülkemiz topraklarının 4/5’inde var olan erozyonundüşmanı ormanlardır.Ormanlar, yaban hayatı ve av kaynaklarını korur. Nesli tükenmekte olan hayvanlarınüretimi, korunması ve barınmasında koruma alanları oluşturur. Bu sahalar milyonlarcacanlının yuvasıdır.Ormanlar bitki örtüsü ve toprak içerisindeki büyük miktarda karbon depoladıklarından, iklimüzerinde olumlu etkiler yapar. Aşırı sıcakları düzenler, sıcağı soğuğu dengeler, yaz sıcaklığını azaltırken,kış sıcaklığını artırır. Radyasyonu önler. Su buharını yoğunlaştırarak yağmur haline gelmesini sağlar, öteyandan rüzgarın hızını azaltarak toprak ve kar savunmalarını ve rüzgarı kurutucu etkisini yok eder.Bunedenle açık alanlara oranla ormanlarda gündüzleri serin, geceleri ise sıcaktır.Ormanlar eğlenme, dinlenme ve boş zamanlarını değerlendirme imkanı sağlar. Havası, suyu,doğal görünümleri ve sakin ortamı ile özellikle şehirlerde yaşayan insanları kendisine çekerek rekreasyonimkanı sunar.Yerleşim alanları çevresindeki hava kirliliğini ve gürültüyü önlemesi insan sağlığıbakımından büyük önem taşır. Ormanların insan sağlığı üzerindeki bütün bu olumlu yararları nedeniylebüyük kentlerin çevresinde ormanlar yetiştirilmektedir, dinlenme yerlerikurulmaktadır. 25 m boyunda bir kayın ağacı saatte 40 kişinin çıkardığı CO2 yok eder vesaatte 5 kg.O2 üretir.Yani çeşitli kaynaklardan atmosfere verilen O2’nin %47’sini ormanlarüretmektedir.Ormanlar orman içinde ve dışında yaşayan insanlara çeşitli iş alanları sağlar, işsizliğiönlemede etkin bir rol oynar, böylece köyden kentte göçü azaltır. Ormanlar, ulusal savunma ve güvenlikbakımından da çok önemlidir. Askeri birliklerin savaş tesisleri ile araç ve gereçlerinin gizlenmesinde,115

savaş ekonomisi bakımından değer taşıyan reçine, katran ve tanenli maddelerin elde edilmesinde yararsağlar.Ormanlar ayrıca barajların ekonomik ömrünü uzatır. Doğal afetleri önler, ülke turizmine katkıdabulunur. Ormanlar, doğal güzellikleri ve sayılamayacak kadar çok faydalarıyla iyi baktığımız taktirdetükenmez doğal bir kaynaktır.F.1.4. Orman Kadastro ve Mülkiyet KonularıSarıkamış Orman İşletme Müdürlüğü dahilinde 2/B uygulaması ile veya herhangi bir sebepledaralma olmamaktadır.Orman sayılan alanların tarla, bağ, meyvelik, mera veya başka bir sebeple ormandışına çıkarılması hiçbir fayda sağlamayacağı gibi 169. Maddesine de aykırıdır.F.2. Çayır ve MeralarF.2.1 Çayır ve Meraların Varlığıİlimizde çayır ve mera alanı 308.999(hektar) arazinin %32.7’sini kaplamaktadır.Bölüm B.2.2 - Çayır ve Meralar başlığı altında bilgi verilmiştir.F.2.2. Kullanım Amaçları ve Yararlarıİlde çayır alanları I. ve IV. sınıf araziler üzerinde bulunmaktadır. Mera alanları ise IV. ve V.sınıf araziler üzerinde bulunmaktadır. Çayır mera alanları; genelde tarıma elverişli alanlar içerisindeolduğundan ve yeterli yağış aldıkları için kaba yem verimi açısından son derece verimlidirler.Hayvan otlatma sahası ve tarım alanı olarak kullanılmaktadır.F.3 – FloraF.3.1. Habitat ve Topluluklarıİl sınırları içerisinde belirlenen habitat ve topluluklar aşağıda Tablo 39’da belirtildiği şekildedir.116

Tablo 39: Kars İlinin Flora YapısıTÜR ADI TÜRKÇE İSİM HABİTATENDEMİZMREDDATAFTC. BÖLGEEQUISETACEAEEquisetum ramosissimum Desf.At kuyruğuSukenarı,Nemli çayır -ATHYRIACEAEAthyrium filix-foemina (l.) Roth - Nemli Çam - &Cystopteris fragilis (L) Bernh. - Nemli Koru, - &GölgelikPINACEAECUPRESSACEAEJuniperus oxycedrus L.Subsp oxycedrus Katran Ardıcı P.sylvestris&Koru içiEPHEDRACEAEEphedra distachya L. Ssp.distachya Frenk Üzümü Kayalık - &RANUNCULACEAENigella orientalis L. Çörek Otu Ruderal - &Nigella sativa L. Çörek Otu Ekin,tarla, - &Nadas tarlaTrollius ranunculinus (Smith) Stearn Çönk Islak Yer - &Aconitum nasutum Fisch. Ex Reichb. Kurt Boğan Su kenarı, - KARADENİZKaya arasıAconitum anthora L. Kurt Boğan Çayırlık - AVRUPA_SİBİRYADelphinium linearilobum (Trutv.) BuschHazeran Volkanik kayalıkyamaç,su kenarı-İRAN- TURANDelphinium buschianum Grossh. Hazeran Volkanik kayaAralıklarıDelphinium schmalhausenii Alb. Hazeran Volkanik kayalıkyamaçDelphinium albiflorum Dc. Hazeran Volkanik kayalıkyamaç, subalpinçayırDelphinium cyphoplectrum Boiss.Var.stenophyllum Boiss- İRAN-TURAN- &&- &Hazeran Yamaç - &Anemone narcissiflora L. ssp. wildenowii(Boiss.) DavisAnemonKayalık VolkanikYamaç & &Adonis flammea Jacq. Kan damlası Tarla,Step - &Ranunculus sericeusBanks et Sol.Düğün çiçeği Nemli yer - İRAN-TURANRanunculus brachylobus Boiss. etHoh.ssp.brachylobus Düğün çiçeği Alpin çayır - KARADENİZRanunculus caucasicus Bieb.ssp.caucasicus Düğün çiçeği Dağ - &Ranunculus caucasicusDağlık117

Bieb.ssp.supleiocarpus (Som. et Lev.) Düğün çiçeği orman,çayır -Davis&Ranunculus dissectus Bieb.ssp.napellifolius(Dc.)Davis Düğün çiçeği Dağ yamaç - &Kaynak : Doğalgaz Boru Hattı ÇED Raporu 2001TÜR ADI TÜRKÇE İSİM HABİTAT ENDEMİZMREDDATAFTC. BÖLGERanunculus dissectus Bieb.ssp.glaprescens(Boiss.)DavisDüğün çiçeğiAlpin çayır,kayalık - &Ranunculus repens L. Düğün çiçeği Nemli yer - &Ranunculus polyanthemos L.Düğün çiçeği Nemli yer - &Ranunculus kotschyi Boiss.Düğün çiçeğiÇayır,ormanaçıklığı,kayalık - &yamaçRanunculus grandiflorus L. Düğün çiçeği sulak çayır - &Ranunculus illyricus L.ssp.illyricus Düğün çiçeği Yamaç,nadas tarla - &Ranunculus arvensis L.Düğün çiçeğiEtkili yer,ekin tarlası - &ranunculus flammula L.Düğün çiçeği Sulak çayır - &Ranunculus lateriflorus Dc.Düğün çiçeği Nemliçamurlu yer,-&göl kenarıRanunculus trichophyllus ChaixDüğün çiçeği Sulak yer - &Ceratocephalus falcatus (L.) Pers.- Çıplak yer - &Ceratocephalus testiculatus (Crantz ) Roth- Çıplak yer - &Thalictrum minus L. var. minus- Nemli çayır - &Thalictrum minus L.var. microphyllumBoiss. - Çayır,hendek - &PAPAVERACEAEGlaucium grandiflorum Boiss.et Huetvar.grandiflorumRoemeria hybrida (L.)Dc.Papaver pseudo-orientale (Fedde)Medw.Boynuzlu gelincik-GelincikTarla,kıyı,kayalıkyamaç- İRAN-TURANBozuk alan,&tarla,bağ -kayalık yamaç,çayırlık,KARADENİZstep,ekin tarlası,118

Papaver triniifolium Boiss.Papaver fugax Poiret var. fugaxGelincikGelinciksu kenarıTabakakenarı,moloz Y nt İRAN-TURANKurak yamaç,moloz - - &Papaver macrostomum Boiss.et Huet exBoiss. Gelincik Ekili yer - - &Papaver dubium L. Gelincik Boş ver,tarla - - &Hypecoum pendulum L.-nadas tarla,ekili alan - - &Fumaria microcarpa Boiss. Ex hausskn.Şahtere otu Tarla - - &Fumaria schleicheri Soyer-WillemetKayalık volkanikŞahtere otu yamaç, toprakkenarıFumaria vaillantii Lois. Şahter otu kayalık kenar,yol kenarıBrassica rapa L.ssp.campestris (L)claphamKuraklık kayalık-yamaç,step,ekili tarla- - AVRUPA-SİBİRYA- -&- - &Kaynak : Doğalgaz Boru Hattı ÇED Raporu 2001TÜR ADI TÜRKÇE İSİM HABİTAT ENDEMİZMREDDATAFTC. BÖLGESinapi arvesis L. Hardalotu Yol kenarı,boş aln - - &Eruca sativa Miller Roka Tarla ,Boş alan - - &Crambe orientalis l. var. Orientalis-Ekil alan,nadastarla,kurak - - İRAN- TURANyamaçConringia orientalis (L.)Andrz. - Ekili alan, boşalan-&Coringia planisiliqua Fisch.et mev.-Kyalıkyamaç - - İRAN- TURANConringia persica boiss.-Ekili alan,yolkenarı - &Lepidium perfoliatum L.-Ekili alan,boşalan,kayalık - &yamaçLepidium latifolium L. - Ekili alan kenarı - &Cardaria draba (L.)desv. ssp.chalepensis (L.)O.E. SchulzKediotu Ekili alan - &Coronopus squamatus (Forssk.)Aschers-Boş alan,Nemli toprak - &Isatis glauca Aucher ex Boiss. ssp.glaucaÇivitotu Step,nadas tarla - İRAN-TURANSameraria armena (L.)Desv.- Taşlık yamaç - İRAN- TURAN119

Sameraria glastifolia (Fisch.et Mey.)Boiss.- Taşlık yamaç - İRAN-TURANAethionema rotundifolia Boiss.Tarla,taşlıkTaşçantayamaç - &Aethionema elongatum boiss.Taşçanta Kayalık yamaç - İRAN –TURANAethionema diastrophis BungeTaşçanta Kayalık yamaç - &Thlaspi arvense L. - Yol kenarı,boşalan ,ekili alan - &Thlaspi huetii Boiss - Boş alan - &Capsella bursa-pastoris (L.) MedikÇoban çantasıEkili alan ,boşalan - &Euclidum syriacum (L.)R.Br.-Step,tarla- &Neslia paniculata (L.) Desv.-Tarla,yol kenarı,Kayalık yamaç - &Bunias orientalis L. Çır şalgamı Tarla,kayalıkyamaç - &Fibigia clypeata (L.) Medik- Kayalık yamaç - &Alyssum linifolium Steph. ex Willd. var.linifolium Kumarotu Açık alan - &Alyssum contemptum Schott et KotschyKumarotu Ekili alan , - İRAN-TURANvolkanik yamaçAlyssum minus (L.) Rothm. var. micranthum(meyer)Dudley Kumarotu Açık alan,Ekili tarla - &Alyssum tortuosum Willd. Kumarotu Yamaç -AVRUPA-SİBİRYAAlyssum gehamense FederovKumarotuYamaç,Moloz - &Draba bruniifolia Stev.ssp.armeniaca Coodeet Cullen - Kayalık yamaç B R &Draba nemorosa L. - Nemli çayır - - &Kaynak : Doğalgaz Boru Hattı ÇED Raporu 2001TÜR ADI TÜRKÇE İSİM HABİTATREDDATAFTC. BÖLGEArabis nova vill. Taşlık alan &Turritis glabra L. - Kayalık,kenar, kıyı&Barbarea vulgaris R.Br. Su kenarı &Barbarea minor C. Koch var. eriopodabuschCardamine uliginosa Bieb.Cardamine impatiens L. var. impatiens-Su kenarı,Nemli çayırNemli çayır,su kenarıYol kenarı,&&120

Hesperis bicuspidata (Willd.)PoiretMalcolmia africana (L.) R.Br.Erysimum pulchellum (Willd.)GayErysimum gelidum Bunge- orman,tarla,gölgelik alanKayalık yamaç,-kıyı,kenarYol kenarı,-Boş alanÇayır,kayalık-yamaçAVRUPA-SİBİRYA- Yamaç İRAN-TURAN&&&Sisymbrium loeselii L. - Kayalık yamaç,yol kenarı,ekili alan&yakınıDescurainia sophia (L.)Webb ex prantl- Boş alan &Torularia torulosa (Desf.)SchulzBoş alan,ekin tarlası-&Çıplak ana kaya veaşınmış yamaç tepeCleome steveniana Schultes,çakıllı dere yatağı,arte-misia stepİRAN-TURANRESEDACEAEReseda latea L. var. luteaKuzu otuYol kenarı,tarla,çıplaktaşlık tepe yamacıViola tricolor L. Kokulu menekşe Yamaç,koruluk,Su kenarıPOLYGALACEAEPolygala major Jacq. Sütotu Kayalık,yamaç,kenar,kıyıPolygala hohenackeriana Fisch.et MeyÇakallıSütotu yamaç,Volkanik anakayaArenaria biepharophylla Boiss. Parviflora(Fenzl )Mcneill - KayalıkyamaçArenaria cucubaloides Smith&&AVRUPA-SİBİRYAİRAN –TURANİRAN-TURAN- Taşlı çayırlık İRAN-TURANArenaria dianthoides Smith- Taşlık çayırlık İRAN-TURANArenaria gypsophiloides Lmant.- Taşlı çayır ve bayırlar İRAN-TURANArenaria gypsophiloides Lmant Var.glabraFenzi - Taşlı çayır ve bayırlar İRAN- TURANMinuartia aizoides (Boiss) Bornm- Dağlık meralar &Minuartia circassica (Albow) Woron.Dağlık meralarKARADENİZ-Lepyrodiclis holosteoides (C.A. Meyer)Fenzi ex Fisch.et Mey.-Tarlalar&121

Kaynak : Doğalgaz Boru Hattı ÇED Raporu 2001TÜR ADI TÜRKÇE İSİM HABİTAT ENDEMİZMREDDATAFTC. BÖLGEMoehringia trinervia (L.)Clairv. -Ormanlar,Gölgeli yerler- &Stellaria persica Boiss Kuşotu Dereler, sulak çayırlar- &Stellaria graminea L. Kuşotu Çayır - &Cerastium cerastioides (L.) Britt.-Yamaçlar ve tarlalar- &Cerastium anomalum Waldst. & Kit-Çayırlık,tarlalar,yamaç- &Cerastium armeniacum Gren.- Yamaçlar Y Nt &Cerastium chlorifolium Fisch.et Mey.- Tarlalar & &Cerastium araraticum Rupr.- Yamaçlar & İRAN-TURANMoenchia mantica (L.) Bartl. ssp.manticaKıyılar,çayır,yamaçlar-- &Bufonia tenuifolia L.Yamaçlar ve tarlalar-- &Telephium imperati L. Ssp.orientale(Boiss)NymanDianthus crinitus Sm.var. crinitusMezarlık otuYabani karanfilKuru taşlı yamaç,Çam ormanı - &Volkanik kayayamaçlar ve step - &Dianthus orientalis AdamsDianthus zonatus Fenzl. Var. Aristatus(Boiss)ReeveDianthus calocephalus BoissYabani karanfilYabani karanfilYabani karanfilYamaçlar veçakıllıklar - &Çorak araziler,step- &Volkanikyamaç,step,tarla,açıkorman arazileri,kayalar - &Petrorhagia alpina (Habl)Ball.et Heywoodssp.olympica (Boiss.)Ball et Heywood- Orman,yamaç - &Velezia rigida L. - Taşlı yerler,açıksahalar - &Yol kenarı, yaşSaponaria officinalis L.Sabun otuağaçlıklar,sukenarları,gölgeli yerler - &Sabun otuKayalıkSaponaria orientalis L.yamaçlar,çakıllıklar,na - &das tarlalarıSaponaria prostrata Willd.ssp.calvertii122

(Boiss.)Hedge Sabun otu Bozulmuş Habitatlar - &Gypsophila nabelekii Schischk.Çöven Alpin çayırlar - İRAN- TURANGypsophila elegans Bieb.ÇövenYamaçlar,step veçakıllı kıyılar - İRAN-TURANGypsophila silenoides Rupr.ÇövenKıyılar,volkanik kayayamaçları,- KARADENİZçayırlarGypsophila hispida BoissYamaçlar ve kayalar - İRAN-TURANÇövenAcanthophyllum acerosum Sosn.-Dağ stepi,volkanikyamaçlar-&Vaccaria pyramidata Medik.Var.grandiflora (Fisch.ex Dc.)Cullen - Tarlalar ve step-&Silene marschallii C.A.Meyer Salkım çiçeği Yamaçlar,kayalık veaçık yerler-İRAN-TURANKaynak : Doğalgaz Boru Hattı ÇED Raporu 2001TÜR ADI TÜRKÇE İSİM HABİTAT ENDEMİZMREDDATAFTC. BÖLGESilene capitellata Boiss Salkım çiçeği Kaya,açık çayır YİRAN-TURANarazilerSilene lasiantha KochSalkım çiçeğiÇakıllıklar ve kayalıkyamaçlar - &Silene bupleuroides L. Salkım çiçeği Kayalık yerler,çayırlar- &Silene chlorifolia Sm. Salkım çiçeği Yamaçlar,tepekenarları,çakıllık - İRAN-TURANSilene viscosa (l.) Pers Salkım çiçeği Yamaç - &Silene spergulifolia (Desf.) Bieb.Salkım çiçeğiÇakıllıklar, yamaçlarve step -İRAN -TURANSilene supina Bieb.ssp.pruinosa (Boiss)ChowdhSalkım çiçeğiÇakıllıklar,kıyılar,yamaçlar,kültürarazileri- &Silene montbretiana Boiss.Salkım çiçeği Yamaçlar ve step - İRAN-TURANSilene Arguta Fenzl. SalkımÇiçeği Yamaçlar ve step - İRAN-TURANSilene odontopetala fenzl. Salkım çiçeği Kayalar,Dağlardaki çayırlar - &Silene lazica boiss Salkım çiçeği Kayalar,yol kenarları - KARADENİZSilene multifida (Adams )Rohrb.Silene vulgaris (Moench) Garckevar.commutata (Guss.) Coode et CullenSilene compacta FischerSalkımÇiçeği Gölgeli yerler - &Salkım çiçeğiSalkım çiçeğiTarlalar, yamaçlar- &Yamaçlar,Kıyılar,orman açıklık - &123

Silene alba (Miller) krause ssp.divaricata(Reichb) Walters Salkım çiçeği Step, yamaçlar - &Silene alba (miller) Krause ssp.eriocalycina(Boiss) WaltersSalkım çiçeğiTarlalar,ormankenarı,kayalık yer - &Silene noctiflora L. Salkım çiçeği Yamaçlar,stepler - &Silene dichotoma Ehrh.ssp.dichotomaSalkım çiçeği Yamaçlar, stepler - &Silene conoidea L. Salkım çiçeği Tarlalar - &ILLECEBRACEAEHerniaria glabra L. - Genellikle taşlı yerler- &Herniaria incana Lam - Kuru ve taşlı yerler- &Scleranthus annuus L.ssp.annuus-Açık taşlı veya çayıryerler - &Scleranthus uncinatus Schur -Açık taşlı yerler,Kesekler içinde vekonifer ormanları - &içindePOLYGONACEAEPolygonum alpinum All.Polygonum bistorta L.ssp.bistortaPolygonum amphibium L.Polygonum lapathifolium L.Polygonum setosum Jacq.KeçimemesiYamaçlar,çakıllarKurtpençesi Yaş yerler --- AVRUPA-SİBİRYAAVRUPA-SİBİRYAYaş yerler,göl kenarı,bazen su içinde - &Söğütotu Su kenarı - &Yamaçlar,-kayalar,- İRAN-TURANçakıllıklarKaynak : Doğalgaz Boru Hattı ÇED Raporu 2001TÜR ADI TÜRKÇE İSİM HABİTAT ENDEMİZMPolygonum luzuloides Jaub.et SpachPolygonum paronychioides C.A. MeyerPolygonum polycnemoides Jaub.et SpachPolygonum bellardii All.Polygonum convolvulus L.Rumex tuberosus L. ssp.horozontalis(Koch)Rech.Rumex gracilescens Rech.-124REDDATAFTC. BÖLGEYamaçlar vetaraçalar - İRAN –TURAN- Yamaçlar - İRAN-TURANkumlu taşlık-araziler,tarlalar - İRAN-TURANKültür ve tahripPotuk edilmiş alanlar,açık yaşyerler - &- Tarlalar - &Kıyılar,yamaçlar,tarlalLabadaar - &Labada Çayırlıklar Y R &

Rumex patientia L. Labada Yamaçlar,tarlalar,yolkenarları - &Rumex ponticus E.H.L. KrauseYamaçlar,Labadaçayırlar Y nt İRAN-TURANRumex Crispus L. Labada Kıyılar,çorak yerler- &CHENOPODIACEAEBeta trigyna Waldst.et Kit.Yabani PancarYol kenarları ve kültürarazileri - &Beta corolliflora Zosimovic ex ButtlerÇayırlık, nemliYabani pancar yamaçlar - İRAN-TURANBeta macrocarpa Guss. Yabani pancar Nadas tarla,ruderal- AKDENİZChenopodium folisum (Moench)Aschers.step,yol kenarlarıSirken- &Chenopodium glaucum L.Tarlalar,boş alan,yolSirkenkenarları - AVRUPA-SİBİRYAAtriplex nitens Schkuhr Unluca Stepte ve kültürdeyabani ot olarak&-Kochia prosrata (L.) Schard.Kuru topraklar-- &Suaeda microphylla Pall. - Step - İRAN-TURANSuaeda altissima (L.) Pall.Seidlitzia florida (Bieb.) BungeNoaea mucronata (Forssk.) Aschers etSchweinf. Ssp.mucronataHalanthium rarifolium KochGUTTIFERAEHypericum elongatum Ledeb.ssp.apiculatum RobsonHypericum apricum Kar. Et Kir.Hypericum venustum Fenzl.Hypericum linarioides Bosse- Çorak yerler - &- Step - &-Kumlu ve taşlı step- &- Step - &BinbirdelikotuBinbirdelikotuKayalıkYamaçlar - İRAN-TURANÇayırlar,otlaklar-İRAN-TURANBinbirdelikotu Dereler - &Kayalık yamaç,Binbirdelikotu Çam korulukları - &Kaynak : Doğalgaz Boru Hattı ÇED Raporu 2001TÜR ADITÜRKÇE İSİM HABİTAT ENDEMİZMREDDATAFTC. BÖLGE125

LINACEAELinum mucronatum Bertol. Ssp.armenum(Bord) DavisLinum hypericifolium Salisb.Linum nervosum Waldst. Et KitKetenotuKetenotuKetenotu126Step,kayalıkyamaçlar,tarlalar,çakıllıklar- İRAN-TURANÇayırlıklar,kayalık yerler - &Kayalık yamaçlar,çayırlık nadas tarlalar - &Linum tenuifolium L. Ketenotu Step,yamaçlar ve açıkçam ormanlar - &Linum austriacum L. Ssp.autriacumTahrip edilmişKetenotu step,nadas tarlalar,yol - &kenarlarıGERANIACEAEGeranium divaricatum Ehrh. Turnagagası Çayırlık yerler - &Geranium stepporum DavisTurnagagası Nadas tarla - İRAN-TURANGeranium collinum Steph. Ex Willd.TurnagagasıYaş çayırlıklar, derekenarları - İRAN -TURANGeranium Palustre L. Turnagagası Nemli yerler - AVRUPA –SİBİRYAGeranium sylvaticum L.TurnagagasıÇayırlıklar,Orman açıklığı -AVRUPA-SİBİRYAGeranium pratense L. Ssp.finitimum(woronow) Knuth Turnagagası Dere kenarları - &Erodium oxyrrhynchum Bieb.İğnelikKayalık arte mişiastepi, yol kenarı - İRAN-TURANErodium ciconium (L.) L’heritİğnelik Tarlalar, çayırlar,step - &Erodium absinthoides Willd. Ssp.armenum(trautv.) DavisİğnelikKayalık yamaçlarİRAN-TURANZYGOPHYLLACEAEZygophyllum fabago L. Yabani kimyon Çorak yerler - İRAN-TURANTribulus terrestris L.- Açık yerler,nadas tarla- &Peganum harmala L. Üzerlik Otu Çorak yer,step - &RUTACEAEHaplophyllum buxbaumii (Poiret) G. Donssp. Buxbaumii -Step,çorak nadas veyakültür arazisi - &RHAMNACEAERhamnus catharticus L. Ala cehri Yol kenarı - AVRUPA-SİBİRYARhamnus pallasii Fisch. Et Mey.Ala cehri yamaçlar - &Astragalus macrostachys Dc.Geven Bozkır,kırlar - İRAN-TURANAstragalus glycyphyllos L.Ssp.glycyphylloides (Dc.) Matthews Geven Orman kenarları - AVRUPA –SİBİRYAAstragalus fraxinifolius Dc.Çayırlıklar,

Geven kıyılar - İRAN-TURANAstragalus declinatus Willd.Dağ bozkırı,kayalıkGevenyamaçlar - İRAN-TURANAstragalus erinaceus Fisch. Et Mey. ExFischer Geven Step - İRAN-TURANKaynak : Doğalgaz Boru Hattı ÇED Raporu 2001TÜR ADI TÜRKÇE İSİM HABİTAT ENDEMİZMREDDATAFTC. BÖLGEAstragalus BRACHYPODUS BoissAstragalus sosnowskyi Grossh.Astragalus falcatus Lam.Astragalus ornithopodioides Lam.Astragalus onobrychis L.Astragalus bicolor Lam.Geven Çayırlık,Bozkır - İRAN-TURANGevenGevenGevenGevenGevenKoruluklar,dağlarÇayırlık,P. SylvestrısaltındaÇimenlik yamaçlar_İRAN-TURAN- KARADEİZ(DAĞ)- İRAN-TURANÇayırları,Volkanik hareketliKayalıklar,- &bozkırTarla kenarları, dağyamaçları Y nt İRAN-TURANAstragalus cinereus Willd.GevenBozkır,Y nt İRAN-TURANtarlalarGlycyrrhiza glabra L.var. glabraMeyan Ekilmiş tarla - &Glycyrrhiza glabra L. Var. Glanduifera(Waldst. Meyan Ekilmiş tarla - &Glycyrrhiza echinata L. Meyan Batak arazi,hendekkenarı - D.AKDENİZVicia cracca L. Ssp.craccaFiğ Nemli çayır -AVRUPA –SİBİRYAVicia cracca L. Ssp. tenuifolia (Roth)GaudinVicia canescens Lab.ssp.variegata (Willd.)DavisVicia truncatula Fischer ex BiebFiğFiğFiğPinus sylvestrısOrmanında,çayırlıklar,dağ bozkırı,kıyılar,Tarla kenarı- &Otlaklar ve nadastarla,Kıyılar - İRAN-TURANPinus sylves trısormanı- AVRUPA-SİBİRYALathyrus cyaneus (Stev.)Koch. Var.CyaneusMürdümük Nemli Çayırlık - HİRKAN-KARADENİZ127

Lathyrus pratensis L. Mürdümük Sulak çayı,dere kenarıAVRUPA--SİBİRYALathyrus tuberosus L. Mürdümük Sulak çayır,Çimenliknadas tarlaları - AVRUPA-SİBİRYATrifolium repens L. Var. repensBatak arazi,otlaklarÜçgül- &Trifolium repens L. Var.macrorrhizumÇam Korulukları(Boiss) BoissÜçgül- &Trifolium montanum L.Ssp.humboldtianum (A. Br. Et Aschers.) Üçgül Dağlık yamaçları - &HossainTrifolium campestre Schreb.ÜçgülTarlalar,çorak yerler- &Trifolium pratense L.ÜçgülÇayırlık.yolkenarı,orman açıklığı - &Trifolium caucasicum Tausch Üçgül Dağlardaki çimenlikyer,gölgelik - &Trifolium trichocephalum Bieb.ÜçgülÇayırlıklar,koruluk - &Kaynak : Doğalgaz Boru Hattı ÇED Raporu 2001TÜR ADI TÜRKÇE İSİM HABİTAT ENDEMİZMREDDATAFTC. BÖLGETrigonella arcuata C.A. MeyerÇayırtırfılı Bozkır - &Trigonella orthoceras Kar. Et Kir.Yamaçlar,Çayırtırfılı Bozkır,otlak - İRAN-TURANMedicago lupulina L. Medik Çayırlık,tarla,çorak yer - İRAN-TURANMedicago sativa L.ssp.sativaMedikÇayır,Step,- &tarlaMedicago xvaria MartynKayalık yamaçlar,Medik bozkır çayırlık,nadastarlaları - &Medicago falcata L. Medik Yamaçlar - &Lotus corniculatus L. Var.corniculatus L.SepikDağlık yamaçlar veçayırlıklar - &Anthyllis vulneraria L. Ssp.polyphylla(Dc.) Nyman - Bozkır - AVRUPA –SİBİRYAAnthyllis Vulneraria L. Ssp.boisseri (Sag)Bornm. -Coronilla orientalis Miller var. OrientalisHedysarum varium Willd.KörigenKayalık yamaçlar,kıyılar otlak,-seyrek koru&Tahrip edilmiş ve taşlıyerler - &Bozkır, çıplak128

Onobrychis cornuta (L.) Desv.Onobrychis altissima Grossh.Onobrychis transcaucasica Grossh.- yamaçlar, nadas tarla,ekilmiş yerler - İRAN-TURANKayalık yamaçlar veKorungaÇakıllık - İRAN-TURANKorungaKorungaÇayırlıklar koruluklar- &Otlaklar,kayalık yamaçlar - İRAN-TURANOnobrychis atropatana BoissAlhagi pseudalhagi (Bieb. ) Desv.KorungaDeve dikeniKayalık yamaçlar,şistli tepeler - İRAN-TURANHendek kenarları,Çorak yerler - İRAN- TURANROSACEAESpiraea hypericifolia L. - Tepeler - &Prunus divaricata Ledeb.ssp.divaricataYabani erikSeyrek ormanlar,dikyamaçlar, kaya araları- &Rubus saxatilis L.BöğürtlenVolkanikçakıllıklar,çayırlar - &Rubus idaeus L. Böğürtlen Ormanlar, çayırkenarları,taşlık - &yamaçlarRubus caesius L.BöğürtlenGüneşli veya gölgelidereler - &Potentilla fruticosa L. Ssp.floribunda(Pursh) ElkingtonBeşparmakotuKayalık yamaçlar- &Potentilla polyschista Boiss.Beşparmakotu Yamaçlar - İRAN-TURANPotentilla pimpinelloides L.Beşparmakotu Kayalık yamaçlar - AVRUPA-SİBİRYAPotentilla argentea L. Beşparmakotu Yamaçlar, otlaklar- &Potentilla inclinata Vill.BeşparmakotuYaş yerler,çayırlıklar - &Kaynak : Doğalgaz Boru Hattı ÇED Raporu 2001TÜR ADITÜRKÇE İSİM HABİTAT ENDEMİZMREDDATAFTC. BÖLGEPotentilla anatolica PeşmenBeşparmakotu Sulu, yaş otlak B nt İRAN-TURANFragaria viridis DuchesneÇayırlık, ormanlarYabani çilek- AVRUPA-SİBİRYAGeum rivale L. - yaş çayırlık, derekenarları - &129

Geum urbanum L.Sanguisorba officinalis L.Su karanfiliÇayır düğmesiGölgeli dere ve gölkenarları ve ormanları-AVRUPA –SİBİRYAÇayırlık, derekenarları, yaş yer - &Sanguisorba minor Scop. ssp.minorKara göndürme Step - &Sanguisorba minor Scop. ssp.muricata(Spach)Briq.Kara göndürmeTarlalar,ormanlar,yamaçlar - &Alchemilla erythropoda Juz.Arslan peçesiOtlaklar,kayalık yamaçlar - AVRUPA –SİBİRYAAlchemilla compactilis Juz.Arslan peçesiÇayırlıklar,derekenarları - &Alchemilla heterophylla Rothm.Arslan peçesiPinus sylves trısormanları, çayırlar,dere kenarları - &Alchemilla minusculiflora BuserArslan peçesiÇayırlıklar, dere kenarı-KARADENİZ(DAĞ)Alchemilla pseudocartalinica Juz.Arslan peçesiYaş çayırlık volkanikkayalık yamaçlar- &Alchemilla persica rothm.Arslan peçesi Dereler - &Rosa hemisphaerica J. Herrm. Yabani gül Volkanikkayalıklar,yol kenarı - İRAN-TURANRosa iberica Stev. Yabani gül Koruluklar - &Rosa canina L.KuşburnuKıyılar,kayalık- &yamaçlar,ormanlar,açıklıklarLYTRACEAELythrum virgatum L. - Su kanalları- AVRUPA-SİBİRYAONOGRACEAEEpilobium angustifolium L. -Ormanlar, açıkyeşillikler kayalıkyamaçlar-&Epilobium anatolicumHausskn.ssp.prinophyllum (Hauusskn.)P.H.Raven -Göller ve dereler -KARADENİZEpilobium roseum Schreber ssp.subsessile(Boiss.) P.H Raven - Dere kıyıları - &Epilobium confusum Hausskn.- Suyu çayırlar - İRAN –TURANEpilobium ponticum Hausskn.-Islak yerler,dereler- &Epilobium anagallidifolium Lam.-Islak çakıllık,derekenarı - &CRASSULACEAE130

Kaynak : Doğalgaz Boru Hattı ÇED Raporu 2001TÜR ADISedum gracile C.A. MeyerTÜRKÇE İSİM HABİTAT ENDEMİZMDam koruluğu131Pinus sylvestrısormanları -REDDATAFTC. BÖLGEHİRKAN-KARADENİZSedum album L. Dam koruluğu Kayalık yamaçlar veyarıklar - &sedum sempervivoides Bieb.Kayalık yamaçlar,Dam koruğuhareketli - &Sedum pilosum Bieb. Dam koruğu Ana kayalar üzerindeHİRKAN--KARADENİZSedum annuum L. Dam koruğu Kayalık sekiler veAVRUPAyamaçlar-SİBİRYASempervivum davisii MuirheadSedumolkanikGelin parmağı kayalar,çimenli yamaç - &SAXIFRAGACEAESaxifraga paniculata Miller ssp.cartilaginea(Willd.) D. A. WebbTaşkıranDağlar, kaya yarıkları- AVRUPA-SİBİRYASaxifraga Paniculata Miller ssp.cartilaginea(Willd.) D. A Webb Taşkıran Dağlar, kaya yarıkları - HİRKAN-KARADENİZSaxifraga sibirica L. ssp.molis (Sm.)MatthewsUMBELLIFERAEAstrantia maxima Palas ssp.maximaEryngium giganteum Bieb.Eryngium caeruleum Bieb.Eryngium billardieri Delar.Echinophora orientalis Hedge et LamondEchinophora tenuifolia L. ssp.sibthorpiana(Guss.) TutinChaerophyllum macrospermum (Sprengel)Fisch. et Mey.Chaerophyllum bulbosum L.Taşkıran-Boğa dikeniKayalar arasında, Derekıyıları, gölgeli yamaç -Korular,sulu çayırlar- AKDENİZOrman açıklığı, kayalıkveya çıplak yamaçlar - KARADENİZBoğa dikeni Kuru kenarlar - İRAN-TURANKayalık yamaç, step,Boğa Dikeni nadas tarla - İRAN-TURANKuru çakıllıÇöven tepeler,step nadas - İRAN-TURANtarlalarKuru tepeler, step,Çördüknadas tarla - İRAN-TURAN&Kuruvadiler,kayalar,ıslak-çayırlar,tarla - İRAN-TURAN-Nadas tarla,suluçayırlarChaerophyllum Crinitum Boiss. - Step,koyaklar,yamaçlar nadas tarlalar--&AVRUPA-SİBİRYAİRAN -TURAN

Grammosciadium daucoides Dc.Anthriscus nemorosa (Bieb.) Sprengel-FenkMaydanozuTaşlı tepeyanları,nemli çayırlar - İRAN-TURANKonifer ormanlar,kayalık yamaç,suluçayır - &Tepe yanları, aşınmışKişkiş yamaçlar, çakıllıklar,Scandix stellata Banks et Sol.yol kenarları, tahıl&tarlası -Scandix iberica Bieb. Kişkiş Step,otlu yamaç,ekilialanlar - &Scandix pecten-veneris L.Yol kenarlar,Kişkiştarla yanları - &Kaynak : Doğalgaz Boru Hattı ÇED Raporu 2001TÜR ADITÜRKÇE İSİMHABİTATENDEMİZMREDDATAFTC.BÖLGEBiforia radians Bieb. - Boş Alanlar,tarlayanları - &Bunium Paucifolium Dc. var. paucifoliumNadas tarla,İncirop step,çayır, yol kenarı, - İRAN-TURANkayalıkBunium microcarpum (Boiss. ) Freynssp.bourgaei (Boiss.) Hedge et LamondStep,tarla,- İRAN-TURANİnciropçayırlar&Carum carvi L. Frenk kimyonu Nemli çayırlar - &Pimpinella aurea Dc.AnasonKayalık yamaç,araziler - İRAN-TURANPimpinella peucedanifolia Fischer exLedep. Anason Kayalık yamaç, - İRAN-TURANarazilerPimpinella nudicaulis Trautv.Anason Kayalık yerler - İRAN-TURANPimpinella peucedanifolia Fischer exLedeb. Anason Kayalık yamaç, - İRAN -TURANarazilerSium sisarum L. var. lancifolium - Yaş erler, dereler - -Seseli libanotis (L.) W. KochSeseli peucedanifolia (Bieb.) Koso-Pol.Oenanthe sophiae SchischkinConium maculatum L.Kelemenkeşir Çayırlıklar - AVRUPA –SİBİRYAÇayırlar, Pinus ormanıKelemenkeşir- AVRUPA –SİBİRYA- Çayırlar - -Koruluk ve dere132

- kıyıları - &Prangos meliocarpoides Boiss. var.arcis-romanae (Boiss. et Huet) Herrnst. etHeyn. - Kayalık yamaçlar - İRAN-TURANPrangos ferulacea (L.) Lindi- Kayalıklar arası - &Hippomarathrum microcarpum (Bieb.)Fedtsch. -Bupleurum gererdi All.-Bupleurum falcatum L. ssp.polyphyllum(Ledep.) Wolff -Bupleurum falcatum L. ssp.persicum(Boiss.) Koso-Pol -Araziler, kayalıkyamaç - &Yamaçlar,tarlalar - &Çayırlıklar,kayalıkyamaç - KARADENİZ(DAĞ)Kayalıkyamaç,otlaklar,Çakıllık - &Kayalıkyamaç,otlaklar,kıyılar,nadas tarlalar - &Falcaria vulgaris Bernh.Kaz ayağıCymbocarpum anethoides DC.- Kumlu step - İRAN-TURANFerula szawitsiana DC. Çakşır otu Kuru taşlı,step - İRAN-TURANFerula orientalis L.Kayalık yamaçlarÇakşır otu- İRAN-TURANFerula rigidula Dc. Çakşır otu Kayalık yerler - İRAN-TURANFerulago setifolia C. KochKayalık-yamaçlar - İRAN-TURANPeucedanum meyeri (Boiss.) Boiss.Artemisia bozkır-- &Pastinaca pimpinellifolia Bieb.Kelemenkeşir Çayırlar - &Kaynak : Doğalgaz Boru Hattı ÇED Raporu 2001TÜR ADI TÜRKÇE İSİM HABİTAT ENDEMİZMHeracleum antasiaticum Manden.133REDDATAFTC. BÖLGE- Orman kenarı - KARADENİZHeracleum trachyloma Fisch. et Mey.Baldırgan Dere yakınları - &Heracleum pastinacifolium C. Kochssp.transcaucasicum (Manden.)Dauis- Islak çayır,tarla kenarı - &Zosima absinthifolia (Vent.) LinkPeynir otu Bozkır - &Tarlalar,yamaç,yolkenarı,çorak yerlerCaucalis platycarpos L. -- &Turgenia latifolia (L.) Hoffm.Çorak ve ekili yerler-- &Otlu ve kayalık yamaç

Valeriana leucophaea Dc. - - HİRKAN-KARADENİZCentranthus longiflorus Stev.ssp.longiflorus -Çakıllıklar,kayalık yamaçlar - İRAN-TURANDaucus carota L.Yabani havuçÇayırlar,yamaç,tarla- &Valerianellaoxyrhyncha Fish. et Mey.-Kayalık ve yamaç,ekili tarlalar - İRAN-TURANCephalaria gigantea (Ledeb.)BobrovScabiosa columbaria L. ssp.columbaria var.columbaria-UyuzotuDere kenarları,ıslakçayırlar,kayalıkyamaçlar -KARADENİZ(DAĞ)Yol kenarları,çorakyerler, kayalıkyamaçlar - &Scabiosa columbaria L.ssp.ochroleuca (L.)Celak var. ochroleuca (L.) CoulterScabiosa crinita Kotschy et Boiss.Scabiosa caucasica Bieb.Scabiosa calocephala Boiss.Scabiosa rotata Bieb.COMPOSITAEUyuzotuUyuzotuUyuzotuUyuzotuUyuzotuTarlalar, kayalıkyamaç - &Kayalık yamaçlar,çayırlar - İRAN-TURANÇayırlar,kayalık yamaç - &Yol kenarı,otlu yerler - İRAN-TURANStep,açıkkoruluk, nadas - İRAN-TURANtarlalarİnula oculus-christi L.KayaanduzotuÇayır, çakıllık yamaç,temizlenmiş ormanaçıklığı- AVRUPA-SİBİRYAHelichrysum arenarium (L.) Moenchssp.rubicundum (C. Koch ) Davis etKupicha Dağçayı Step,kenarlar - İRAN-TURANİnula britanica L. Anduzotu Dere yanı nemlialan,kesek - AVRUPA –SİBİRYALogfia arvensis (L.) Holvb -Ormanaçıklığı,yamaç,yolkenarı, mera, nadas - &tarlaKaynak : Doğalgaz Boru Hattı ÇED Raporu 2001TÜR ADITÜRKÇE İSİMHABİTATENDEMİMREDDATAFTC. BÖLGE134

Galatella punctata (Waldst. Et Kit.) Nees-Su kenarlarında nemlitopraklar,çayırlık, tepe yamacı,dağ stepleri- AVRUPA-SİBİRYAErigeron acer L. ssp.pycnotrichus( Vierh.) Grierson -Doronicum balansae Cavill.Senecio racemosus (Bieb.) Dc.Senecio pseudo-orientalis SchischkinAnthemis tinctoria L. Var. pallida Dc.Achillea Wilhelmsii C. Koch-Kanarya otuKanarya otuPapatyaSu yakını tarla veyamaç - AVRUPA –SİBİRYANemli çayır, ormanaçıklığı B R KARADENİZSulak çayır, dağ stepi- İRAN-TURANOtlak yamaç,nemli alan,step - İRAN-TURANStep,tarla kenarı- &Civanperçimi Step,tarla - İRAN-TURANAchillea tenuifolia Lam.Step, volkanik kayalarCivanperçimi- İRAN-TURANKonifer ormanı, step,Achillea biebersteinii Afan.kurak çayırlık, kayalıkCivanperçimi yamaç, nadastarla - İRAN-TURANTanacetum balsamita L. ssp.balsamitoides(Schultz Bip.) Grierson Marsıvan otu Nemli alan, ekili alan - &Achillea millefolium L. ssp.millefoliumCivanperçimi Dağ çayırlar - AVRUPA-SİBİRYATanacetum punctatum( Desr.) Grierson - Sulak çayır - KARADENİZTanacetum vulgare L. Solucan otu Yol kenarı,çayırlık- &Matricaria matricarioides (Les.) Porter ex.Britton Papatya Yol kenarı - &Artemisia vulgaris L.Yavşan Boş alan, yol kenarı,dere kenarı - &Artemisia arteminiaca Lam.Yavşan Çayırlık - AVRUPA –SİBİRYAArtemisia absinthium L.YavşanTarla, yamaç,step- &Artemisia marschalliana SprengelYavşan Tepe,yamaç - &Artemisia spicigera C. KochYavşanKurak yamaçlar,step- İRAN-TURANCousinia eriocephala Boiss. Et Hausskn.Kayalık volkanik-yamaç B nt İRAN-TURANCousinia macroptera C.A. MeyerKurak yamaç step-- İRAN-TURAN135

Onopordum armenum Grossh.Onopordum acanthium L.Cirisium lappaceum (Bieb.) Fischerssp.tenuilobum (C.Koch) Davis et ParrisEşek dikeniEşek dikeniKöy göçürenDağ stepi, yol kenarıKayalık yamaç,Çakıllık, temizlenmişorman, yol kenarı,tarlaEkili tarla kenarı,nadastarla ,step- İRAN-TURAN- &Kaynak : Doğalgaz Boru Hattı ÇED Raporu 2001TÜR ADITÜRKÇE İSİM HABİTAT ENDEMİZMREDDATAFTC. BÖLGECirsium macrobotrys (C. Koch ) BoissKöy göçürenCirisium ciliatum (Murr.) Moenchssp.szovitsii (C.Koch.) PetrakKöy göçürenCirsium kosmelii( Adams) Fisch. Ex Hohen Köy göçürenCirsium Lappaceum (Bieb) Fischerssp.tenuilobum(C. Koch) Davis et ParrisKöy göçürenCirsium bracteosum D.cCirsium canum (L.) All.Köy göçürenEkili tarla, otlak, boşalan - &Nadas tarla, hendek,yol kenarı - İRAN-TURANKayalık yamaç, taşlıklıotlak, kurak çayırlık - &Ekili tarla kenarı,nadas tarla, step - &Kayalık volkaniktoprak,dere yakınıtaşlık alan, mera - &Köy göçüren Sulu çayır - &Cirsium arvense (L.) Scop. Ssp.arvenseCirsium arvense (L.) Scop. Ssp.vestitum (Wimmer et Grab.) PetrakPicnomon acarna (L.) Cass.Jurinea pulchella Dc.Köy göçürenKöy göçürenYol kenarı,derekıyısı,hendek,Otlak,ekili alan,tarla- &Yol kenarı,dere kıyısı,hendek, otlak, ekilialan, buğday tarlası - &- Boş Alan - AKDENİZ- Tepe yanı, kayalıkyamaç, step, tarla - İRAN-TURANJurinea consanguinea Dc. -Step, nadas tarla, ekilitarla,kayalar, orman - &Serratula radiata (Waldst. Et Kit.) bieb.ssp.radiata -Serratula coriacea Fisch. Et Mey. ex Dc.Amberboa moschata (L.) Dc.-Yüksek platolar, YolKenarı - AVRUPA-SİBİRYAKurak çakıllı tepeler,nadas tarla - İRAN-TURANKuru yamaçlar136

- - &Peygamber çiçeği Kurak tepeler, step,Centaurea virgata Lam.kurak boş alan - İRAN-TURANCentaurea Pulchella Ledeb. Peygamber çiçeği Step,nadas tarla - İRAN-TURANCentaurea Salicifolia Bieb. exWilld.ssp.abbreviata C. Koch Peygamber ÇiçeğiÇayırlıkKARADENİZ-Peygamber çiçeği Çayırlık, kayalıkCentaurea glastifolia L.yamaç - İRAN-TURANCentaurea pterocaula Trautv Peygamber Çiçeği Çayır, kurak yamaç,boş tarla - İRAN-TURANCentaurea aucheri (Dc.) Wagenitz Peygamber çiçeği Kayalık yamaç,step- İRAN-TURANCentaurea Polypodiifolia Boiss var.polypodiifoliaPeygamber çiçeğiKayalık yamaç,step,nadas tarla - İRAN-TURANCentaurea pseudoscabiosa Boiss et Buhsessp.glennii (Trautv.) Wagenitz Peygamber çiçeği Kayalık yamaç - İRAN-TURANKaynak : Doğalgaz Boru Hattı ÇED Raporu 2001TÜR ADITÜRKÇE İSİM HABİTAT ENDEMİZMREDDATAFTC. BÖLGECentaurea erivanensis (Lipsky) Bordz.Peygamber çiçeğiKurak tepeler - İRAN-TURANCentaurea cheiranthifolia Willd. Var.CheiranthifoliaCentaureaCheiranthifolia Willd. Var.purpurascens(Dc.) WagenitzPeygamber çiçeğiPeygamber çiçeğiMağmatik kaya,otlakyamaç, P. Sylvestrisormanı,betula - KARADENİZOtlak yamaç,P.Sylvestrısormanı,betula - KARADENİZCentaurea carduiformis Dc. Ssp.orientalisWagenitz Peygamber çiçeği Step - İRAN-TURANCentaurea triumfettii All.Peygamber çiçeğiPinus ormanı, kayalık,yamaç, mera,step - &Centaurea deprassa Bieb.Peygamber çiçeği Tarla,yol kenarı - &Crupina vulgaris Cass. Peygamber çiçeği Step - &Cnicus benedictus L.Var. kotschyi Boiss.Xeranthemum annuum L.Echinops pungens Trautv. Var.Transcaucasicus (İlsin) Hedge-Tepelik,step, yolkenarı - &Dağ karanfili Step, kurak kıyı - &Step, nadas tarla,yol137

Echinops Viscosus Dc. Ssp.bithynicus(Boiss) Rech.Fil.Topuz kenarı - İRAN-TURANStep,pinus ormanları,Topuzyol kenarı - &Cichorium intybus L.HindibaEkili trala, çayırlık,boş alan - &Cichorium glandlosum Boiss. Et HuetHindiba Tarla - İRAN-TURANKoelpinia linearis Pallas-Kurak kumlu toprak- İRAN -TURANScorzonera armeniaca( Boiss. Et Huet) Boiss Çöven Step - &Scorzonera semicana D.cKenarlar,Çövençayırlar Y Nt İRAN-TURANScorzonera incisa Dc.Ekili alan, otlak alanÇöven- İRAN-TURANScorzonera tomentosa L.Step, kayalık yamaçÇövenY Nt İRAN-TURANTragopogon reticulatus Boiss. Et huettaşlık yamaç,çayır,Tekesakalınemli alan - &Tragopogon aureus Boiss.TekesakalıKayalık yamaç,step,tarla kenarı Y Nt &Leontodon hispudus L. Var. Hispidus - Orman, tarla yığınlar - AVRUPA –SİBİRYALeontodan crispus vill ssp.asper ( Waldst.Et Kit.) Rohl. Var. asper - Orman,step - &Picris hieracioides L.Sonchus asper (L.) Hill ssp.glaucens(Jordan) Ball -Sonchus arvensis L. Ssp.arvensis- Çayır, dere kenarı,yolkenarı -Orman açıklığı, kumlualan, ekili tarla- Otlak -AVRUPA-SİBİRYA&AVRUPA-SİBİRYAKaynak : Doğalgaz Boru Hattı ÇED Raporu 2001TÜR ADI TÜRKÇE İSİM HABİTATENDEMİZMREDDATAFTC. BÖLGEHieracium ovalifrons (Woronow et Zahn )Juxip - Çam ormanı B Nt KARADENİZHieracium Teberdense (Litw. Et Zahn)Juxip - Çayır -KARADENİZ&Hieracium umbellatum L.-Orman tahrip açıklığı- &Pilosella hoppeana (Schultes) C. H etF.W.Schultz ssp.pilisquama (Np.) Sell etWest -Pinus sylves trısormanı, otlak, step - &138

Pilosella echioides (Lumn.) C.H. et F.W.Schultz ssp.echioides - Step - AVRUPA-SİBİRYAPilosella verruculata (Link) Sojak- Otlak,step - &Prenanthes cacaliifolia (Bieb) Beauverd- Nemli çam ormantahrip açıklığı - KARADENİZLactuca undulata Ledeb.Yabani Marul Yol kenarı - İRAN-TURANScariola orientalis (Boiss.) Sojak-Kayalık yamaç, nadastarla - İRAN-TURANCicerbita racemosa (Willd.) Beauverd-Çayırlık, kayalıkyamaç, orman kenarı - KARADENİZLactuca undulata Ledeb.Yabani Marul Yol kenarı - İRAN-TURANScariola orientalis (Boiss.) Sojak-Kayalık yamaç, nadastarla - İRAN-TURANTaraxacum bessarabicum( Hornern.) Hand –Mazz.Ssp.bessarabicumKulağakaçan Tarla - &Taraxacum Macrolepium SchischkinKulağakaçan Nemli otlak - &Chodrilla juncea L. Var. Acantholepis(Boiss.) Boiss.Çengel SakızıKayalık alan, kumlualan, nadas tarla - &Crepis foetida L. Ssp.rhhoeadifolia (Bieb)Celak. Tüylü kanak Step, nemli alan - &Crepis sancta (L.) Babcock-Orman, volkanik p- &CAMPANULACEAECampanula crispa Lam. Çan çiçeği Kayalık yerler - İRAN-TURANCampanula rapunculoides L.Ssp.rapunculoidesÇan çiçeğiOrman kenarı, eğikçayırlıklar- AVRUPA-SİBİRYACampanula glomerata L. Ssp.hispida(Witasek) Hayek Çan çiçeği Orman kenarı, otlak - AVRUPA-SİBİRYACampanula aucheri A. Dc.Çan çiçeği Çimenlik - KARADENİZAsyneuma virgatum (Libill.) Bornm.Ssp.virgatum -Primula veris L. Ssp.macrocalyx (Bunge)LüdiPrimula AURİCULATA Lam.Çuha çiçeğiÇuha çiçeğiKayalık yamaç,çayırlık, ormanlar,bozkır - &Kayaların arası, seyrekçimenlik yamaçlar - AVRUPA-SİBİRYANemli kesek,dere vegöl kenarı - İRAN-TURANPrimula algida Adams Çuha çiçeği Kayalık sekiler, ıslakotlaklar - &139

Kaynak : Doğalgaz Boru Hattı ÇED Raporu 2001TÜR ADI TÜRKÇE İSİM HABİTAT ENDEMİZMREDDATAFTC. BÖLGEAnagallis arvensis L. Var. Caerulea (L.)Gouan Fare kulağı Ekilmiş arazi - &GENTIANACEAECentaurium tenuiflorum (Hoffmanns. etlink ) ssp.fritsch Acutıflorum (Schott)zeltnerGentiana cruciata L. -Gentiana gelida Bieb. -Gentianella ciliata (L.) borkh.Ssp.blepharophora(E. Bordz.) Pritchard -CONVOLVULACEAEConvolvulus Lineatus L.Convolvulus arvensis L.-Kahkaha çiçeğiKahkaha çiçeğiÇimenlik yerler, nadastarladaki arsızlarKoru kenarları veçimenlik -- AKDENİZAVRUPA-SİBİRYASeyrek çimenlik veotlak - KARADENİZNemli çimenlik yerler - HİRKAN-KARADENİZArtemisia bozkırı,çıplak kenar, dere&kenarı -Kumlu bozkır,nadastarlaları, hendeklerinkenarlarının üzerinde- &CUSCUTACEAECuscuta campestris YunckerBORAGINACEAE-Ekilmiş bir çok otlarve arsız bitkiler - &Heliotropium dolosum De Not.Heliotropium ellipticum Ledeb.Lappula barbata (Bieb) GürkeSiğil otuSiğil Otu-Tarlalar, yol kenarları,kumlu yerler, bozkırKuru taşlı yamaçlarBozkır, taşlı vevolkanik yamaçlar,tarla kenarı,çorakyerler- &- İRAN-TURAN- İRAN-TURANLappula squarrosa (Retz.) Dumort.-Bozkır, kayalı ve taşlıyamaçlar, çorak yerler-&Lappula patula (Lehm.) Aschers. ExGürke -Yol kenarı, çorakyerler - &Kayaların arasında,140

Asperugo procumbens L. - tarlaların ve tarlakenarı- AVRUPA-SİBİRYAMyosotis heteropoda Trautv.Boncuk otu Otlak - İRAN-TURANMyosotis stricta Link ex Roemer etSchultes Boncuk otu Kurak yerler - AVRUPA-SİBİRYAMyosotis ALPESTRİS f. W. Schmidtssp.alpestrisMyosotis sylvatica Ehrh.ex Hoffm.Ssp.cyanea VestergrenBoncuk otuYamaçlar, çimenlikyerler - &Kuru, nemli ve gölgeliyerler - &Boncuk otuMyosotis sicula Guss. Boncuk otu Islak yerler - &Paracaryum laxixiflorum Trautv.Taşlı volkanik-yamaçlar ve hareketlikayalık - İRAN-TURANKaynak : Doğalgaz Boru Hattı ÇED Raporu 2001TÜR ADI TÜRKÇE İSİM HABİTAT ENDEMİZMCynoglossum officinale L.PisiktetiğiArnebia pulchra( Roemer et Schultes ) Edmondson -Buglossoides arvensis (L.) JohnstonHeliotropium hirsutissimum GrauerOnosma sericeum Willd.Onosma trachytrichum Boiss-Siğil otuYalancı havacıvaYalancı havacıvaREDDATAFTC. BÖLGEÇayırlıklar, kenarlar- AVRUPA-SİBİRYAKayalı ve çimenlikyamaçlar - HİRKAN-KARADENİZTarla kenarı, tahıltarlası, nadas tarlaları - &Tarlalar ve tarlakenarları, çorak yerler,çakıllı kenarlar - D. AKDENİZYamaçlar ve hareketlikayalık - İRAN-TURANTarla kenarı, volkaikyamaç, bozkır, kumlutepe - İRAN-TURANOnosma gracile Trautv.Yalancı havacıvaOtlaklar - İRAN-TURANOnosma araraticum H. Riedi Yalancı havacıva Çimenlik ormanaçıklıkları - &Onosma armeniacum Klokov Yalancı havacıva Nadas tarlaları,boz.- &Cerinthe Minor L. Ssp. Auriculata (Ten.)DomacCerinthe minor L.ssp. minorAnchusa azurea Miller var. AzureaAnchusa arvensis (L.) Bieb. ssp.orientalisMum ÇiçeğiMum çiçeğiSığırdiliYamaçlar çakıllı kenar,tarla kenarları, yolkenarı - &Kuru alpin otlaklarAVRUPA--SİBİRYATarlalar,kuru bozkır- &Tarlalar, taşlı yerler141

(L.) Nordh. Sığırdili - &Nonea flavescens (C.A meyer) Fisch. EtMey - Tarlalar - &Nonea versicolor (steven) Sweet -Volkanik yamaçlar,aşınmış volkanikkenarlar, taşlı yerler,çimenlik, kırlar - KARADENİZNonea caspica ( Willd.) G.Don -Nadas tarla, yolkenarı, çimenlik vekayalık yamaç, çakıllıbozkır- İRAN-TURANNonea armeniaca (Kusn.) Grossh. - & - İRAN-TURANNonea intermediaLedeb.- & - KARADENİZOnosma teniuflorum Willd. Yalancı havacıva Volkanik yamaçlar- İRAN-TURANSoLANACEAESolanum nigrum L.ssp.schultesii (Opiz)WesselyHyoscyamus pusillus L.Hyoscyamus niger L.SCROPHULARIACEAEİt üzümü-Ban otuÇakıllı yerler, yolkenarları,Ekilmiş yerler- &Yamaçlar, tarlalar,çorak yerler, yolkenarı - İRAN-TURANTaşlı veya kayalıyerler, hububattarlaları, yol kenarı,çorak yerler - &Kaynak : Doğalgaz Boru Hattı ÇED Raporu 2001TÜR ADI TÜRKÇE İSİM HABİTAT ENDEMİZMREDDATAFTC. BÖLGEVerbascum suworowianum(C. Koch ) O. Kuntze var. suworowianum Sığırkuyruğu Bozkır,-volkanik kesekİRAN-TURANVerbascum phoeniceum L.SığırkuyruğuÇayırlıklar,otlaklar, volkanik -yamaçlar&Verbascum saccatum C.KochSığırkuyruğu Bozkır - İRAN-TURANOrmanlar, ıslakVerbascum georgicum Bentham Sığırkuyruğu çayırlık, su kanalları,ürün ve nadas tarlaları - İRAN-TURANVerbascum speciosum SchraderSığırkuyruğuPinus ormanları, tahıltarla, kuru yerler,bozkırlar - &142

Scrophularia orientalis L. -Sulak çayırlar, kayalıkvolkanik yamaçlar -İRAN-TURANScrophularia ilwensis c. KochPinus sylves trıs-ormanları, yamaç - İRAN-TURANScrophularia divaricata Ledeb.HİRKAN-- Tarla kenarı -KARADENİZLinaria grandiflora Desf. - Bozkırlar ve nadastarla - İRAN-TURANOrmanlar, yaş çayırlık,Veronica gentianoides VahlMine Çiçeği otlaklar, ıslak yerler- HİRKAN-KARADENİZVeronica serpyllifolia L. Mine Çiçeği Nemli çayırlıklar- &Veronica pusilla Kotschy var. PusillaHendekler, dereMine çiçeği kenarları, yaştopraklar, ıslakotlaklar- İRAN-TURANVeronica anagallis-aquatica L.Ssp.anagallis-aquaticaMine ÇiçeğiDereler, Hendek, ıslakçayırlık - &Veronica orientalis Miller ssp.orientalisMine çiçeğiEuphrasia pectinata Ten. -Veronica persica PoiretMine ÇiçeğiOdontites glutinosa (Bieb.) Bentham -Pedicularis Wilhelmsiana Fischer ex Bieb.-Rhynchocorys elephas (L.)Griseb.ssp.elephas -OROBANCHACEAEOrobanche caesia Reichb.Orobanche cernua Loefl.Canavar otuCanavar otuBozkır, çayır, volkanikyamaç, çakıllık - İRAN-TURANKoru kenarlar, anızlar,otlaklar -AVRUPA-SİBİRYAEkili araziler, kenarlar,yol kenarları, boşalanlar - &Nemli arazilerinyanındaki dereler&-Pinus sylvestrısormanında dere kenarı - KARADENİZDere kenarları,çayırlık, kyalıkvolkanik yamaç, Pinusaltında- AVRUPA –SİBİRYAArtemisa üzerinde- &Composıtae,solanaceae, üzerinde - &Kaynak : Doğalgaz Boru Hattı ÇED Raporu 2001143

TÜR ADI TÜRKÇE İSİM HABİTAT ENDEMİZMGlobularia trichosantha Fich.etMey.ssp.subsp..trichosanthaLABIATAEKüre çiçeğiÇimenlik yerler,volkanikREDDATAFTC. BÖLGE- İRAN-TURANAjuga orientalıis L. -Yamaçlar,otlaklar -Ajuga chamaepitys (L.) Schreber ssp.chia(Schreber) Arcangeli var.cilliata briqTeucrium chamaedrys sinuatum ssp.(celak.) rech.fil.Yer ÇamıKısamamhmutOtlaklar,artemisia bozkırı,nadas tarlaları-Kuru yerler,tarla kenarları,step - &Scutellaria orientalis L. Ssp. orientalis- Volkanik kaya - İRAN-TURANEremostachys lacinicata (L.) Bunge-Bozkır, yol kenarı, çayır, tarlakenarı - İRAN-TURANPhlomis tuberosa L.ÇalbaYamaçlar, nadas tarla, bozkır,çayır - &Phlomis pungens Willd. Var.ÇalbaBozkır, otlak, nadas tarla, yolkenarları, kuru taşlı- &Phlomis pungens Willd. Var. Hirta Velen.ÇalbaStep, otlak, nadas tarla, yolkenarları, kurak yamaçlar,Pinus ormanı- &Marrubium persicum C.A Meyer-Taşlı yamaçlar- İRAN-TURANMarrubium astracanicum Jacq.-Yamaçlar, ormanlık yerler,yolkenarlarıSsp.astracanicum- &Stachys setifera C.A. Meyer ssp.setifera Dağcayı Dere kenarı - İRAN-TURANStachys palustrıs L.DağçayıIslak taşlı yerler, ormanlarınköşeleri-AVRUPA-SİBİRYAStachys macrostachya (Wend.) Briq.Açık çayırlıklar, otlaklarDağçayı- KARADENİZNepeta cataria L.YabaninaneNadas tarlaları, çorak yerler0-AVRUPA-SİBİRYA144

Nepeta nuda L. Ssp. nudaNepeta nuda L. ssp.albiflora (Boiss)GamsYabaninaneYabaninneÇayırlıklar,kaya yamaçları kenarlar,junıperus çalılığında,Pinus korulukları- &İbreli korular, çayırlar, derekenarı, çimenlik -&Kaynak : Doğalgaz Boru Hattı ÇED RaporuTÜR ADINepeta racemosa Lam.Nepeta transcaucasica Grossh.TÜRKÇE İSİM HABİTAT ENDEMİZMVolkanik yamaçlar,P.sylvestrıs ile tarla kenarıYabaninaneVolkanik kaya, kenarlar,Yabaninane çayırlıklar, dere kenarıREDDATAFTC. BÖLGE- İRAN-TURAN- İRAN-TURANNepeta meyeri BenthamYabaninaneBozkırdaki kumu ve taşlıyerler - İRAN-TURANDracocephalum multicaule Benthamvar.multicaule -Artemisia bozkır, kenarlar,kaya yamaç - İRAN-TURANLallemantia peltata (L.) Fisch. Et Mey.Lallemantia iberica (Bieb.) Fish. Et Mey.Lallemantia canescens (L.) fisch. et mey.---Nadas tarlaları, yol kenarları,aşınmış yamaçlar kayalarıniçindeYol kenarları, yamaçlar, nadastarlalar, ekili arazilerde arsızotNadas tarlaları, tepe kenarları,yol kenarları, volkanik kaya- İRAN-TURAN- İRAN-TURAN- İRAN-TURANClinopodium vulgare L. ssp.vulgareSeyrek ormanlar, kayalık-yamaçlar -&Acinos rotundifolius Pers.Step, meralar, ekin ve nadas-tarla - &Thymus kotschyanus Boiss et Hohen.Var. Glabrescens Boiss.Çıplak dağ yamaçlarıİRAN-TURANKekik-Thymus migricus Klokov et Des.-Shost. Kekik Kuru dağ yamaçları - İRAN-TURANThymus SİPYLEUS Boiss. Ssp.sipyleusvar.sipyleus Kekik Step - İRAN-TURAN145

Thymus pubescens boiss. et kotchy excelak var. pubescensMentha longifolia (L.) hudsonssp.longifoliaZiziphora clinopodioides Lam.Ziziphora persica BungeKekikNaneDağ reyhanıDağ reyhanıStepler, kuru otlaklar, açıkkayalık yerler - İRAN-TURANDere kenarları- KARADENİZKayalık yamaçlar, bozkır,çakıllık- &Bozkır, yol kenarları, nadastarlaları, kuru yamaç- İRAN-TURANZiziphora tenuior L. Dağ reyhanı Step, tarla - İRAN-TURANSalvia syriaca L.Salvia brachyantha (Bordz.) Pobed.Salvia aethiopis L.Salvia virgata Jacq.AdaçayıAdaçayıAdaçayıAdaçayıBozkır, nadslı, ekilmiş tarlalar- İRAN-TURANNadas tarla, çayırlıklar- İRAN-TURANBozkır, volkanik yamaçnadaslı tarla, yol kenarları,kıyılar- &Çayırlar, nadas tarlaları, yolkenarları, step- &Kaynak : Doğalgaz Boru Hattı ÇED Raporu 2001TÜR ADI TÜRKÇE İSİM HABİTAT ENDEMİZMREDDATAFTC. BÖLGEPLUMBAGINACEAEAcantholimon curviflorum BungeKuru çakıllı tepelerPişik geveni- İRAN-TURANAcantholimon acerosum (Willd.)Boiss.Var. acerosum Pişik geveni Volkanik yamaç bozkır - İRAN-TURANAcantholimon caryophyllaceuM Boiss.Ssp.caryophyllaceum Pişik geveni Bozkır - &PLANTAGINACEAEDağ yamaç,bozkır, kuruPlantago media L.Bağaçimenlik - &Plantago atrata Hoppe Bağa Step - &Plantago lanceolata L. Bağa Çayır - &ELEAGNACEAEElaeagnus angustifolia L. - Dere kenarı - &SANTALACEAEÇayırlar, kayalar yamaç ve146

Thesium procumbens C.A.MeyerEUPHORBIACEAE-147çakıllık- &Çam ormanı kenarı, yamaçlar,Euphorbia falcata L. ssp.falcata var. falcatastep, nemli alanlarSütleğen&-Euphorbia macroclada Boiss.SütleğenPinus ormanaçıklığı,astragalus ve artemisiastebi - İRAN-TURANEuphorbia virgata Waldst. Et Kit.Step, otlak alanSütleğen- &Euphorbia iberica Boiss. Sütleğen Step - İRAN-TURANURTICACEEUrtica dioica L.BETULACEAEBetula pendula RothSALICACEAESalix pentandroides A. Skv.Populus tremula L.RUBIACEAEIsırganotuHuşOrman açıklığı, dere kenarıYamaçlar, pinus sylvestrısorman içi- AVRUPA-SİBİRYA- &Söğüt Dere kenarı - KARADENİZPinus sylves trıs ormanıAVRUPA-Titrek kavak-SİBİRYATaşlı stepleri, orman açıklığı,nadas tarlalar,taşlı yamaçlarCrucianella exasperata Fisch.et Mey. -- İRAN-TURANAsperula laxiflora Boiss. Yapışkanotu Dağ stepi, kayalık, yamaçlarve girintiler- İRAN-TURANAsperula glomerata (Bieb.) griseb. Ssp.Kayalık yamaçlar ve dağ stepiGlomerataYapışkanotu- İRAN-TURANAsperula arvensis L. Yapışkanotu Açık alanlar, tarlalar ve boşalan - AKDENİZKaynak : Doğalgaz Boru Hattı ÇED Raporu 2001TÜR ADIARACEAEArum detruncatum C.A MeyerVar.detruncatumLILIACEAETÜRKÇE İSİM HABİTAT ENDEMİZMYılanyastığıStep,yol kenarlarıREDDATAFTC. BÖLGE- &Asparagus officinalis L. Kuşkonmaz Step - &Allium kunthianum Vved.Açıklıklar,stepler,taşlı

Yabani soğan - İRAN-TURANAllium karsianum fomin Yabani soğan Çayır - İRAN-TURANAllium pseudoflavum Vved.Yabani soğanDağlık step, kuru taşlıyamaçlar, ekili alanlar, yolkenarları - İRAN-TURANAllium atroviolaceum Boiss.Ekili tarla, kırlar ve ormanYabani soğan kenarı, çayırlık, nadas tarlaları- &Allium scorodoprasum L. ssp.waldsteini(G.Don) Stearn Yabani soğan Çayırlıklar,yamaçlar -AVRUPA-SİBİRYAAllium aucheri Boiss.Yabani soğanÇayırlıklar,yaz otlakları,yaş bölgeler,kuru çimenlik kenar- İRAN-TURANScilla siberica Haw. Ssp.armena (grossh.)Mordak -Ornithogalum pyrenaicum L.Ak yıldızOrnithogalum orthophyllum Ten.Ak yıldızMuscari caucasicum (Griseb.) BakerArap sümbülüMuscari Tenuiflorum TauschÇimenlik yamaç, eriyenkarlarda - İRAN-TURANYamaçlar ve çayırlıklar- &Çimenlik,ormanlık yerler- &Açık Pinus sylvestrısormanları, stepler- İRAN-TURANArtemisia step, otlaklar- &Arap sümbülüTulipa julia C. Koch Yabani nane Kuru taşlık, çimenlikyamaçlar - İRAN-TURANGagea reticulata (Pallas) Schultes et-Kuru stepler, nadas tarlaları,yol kenarlarıSchultes Fil.- İRAN-TURANStepler, taşlı tepe kenarıGagea taurica steven -- İRAN-TURANGagea luteoides Stapf - Çayırlıklar - &Gagea villosa (Bieb.) Duby var.villosaColchicum szovitsii Fisch. Et Mey.-ÇiğdemStepler, ekili tarlalar, koruaçıklığı - AKDENİZIslak çayırlık ve nemli yerler,stepler, Pinus orman kenarı- İRAN-TURANIRIDACEAEİris iberica Hoffm. Ssp. Elegantissima(sosn) Takht. Et FedorovSüsenKayalı veya kumlu tepeler,stepler, iğne yapraklı vekayalı ormanlar- İRAN-TURANİris caucasica Hoffm. Ssp.turcica B.Mathew Süsen Yaylalar - İRAN-TURANKaynak : Doğalgaz Boru Hattı ÇED Raporu 2001148

TÜR ADICracus sieheanus Barr ex barttORCHIDACEAEOrchis palustrıs Jacq.SPARGANIACEAESparganium minimum Wallr.TYPHACEAETÜRKÇE İSİM HABİTAT ENDEMİZMÇiğdemSalepTepe kenarları, PinuskoruluklarıYaş çayırlıklarREDDATAFTC. BÖLGEY R İRAN-TURAN- &- Otlaklar - &Typha angustifolia L. Saz Yaş yerler - &JUNCACEAEJuncus inflexus L. -Juncus alpinus Vill. Ssp. Alpinus-Islak çayırlıklar, açık nemliyerler- &Islak yerler, genellikle açıkalanlar - &Luzula spicata (L.) Dc. - Açık alanlar - &Luzula pallescens( Wahlenb.) Besser - Çayırlıklar -Luzula campestris (L.) Dc. - Çayırlıklar,ormanlar -Islak çayırlıklar, tahripJuncus compressus Jacq.edilmiş arazi--AVRUPA-SİBİRYAAVRUPA-SİBİRYAAVRUPA –SİBİRYACYPERACEAECyperus fuscus L.. -Nemli topraklar, subirikintileri - AVRUPA-SİBİRYABolboschoenus maritimus (L.) Palla var.Maritumus - Otlaklar - &Erihorum angustifolium Honckeny-Dağ yamaçları-AVRUPA-SİBİRYACarex spicata Hudson-Açık koruluk, ıslak kuruyerler, yol kenarı, verimsiztoprak-AVRUPA-SİBİRYACarex pseudofoetida Kük. Apud ostefeldssp.acrifolia (V. Krecz.) KukkonenCarex melanostachya Bieb. ex Willd-Otlaklar, ıslak yerler-AVRUPA-SİBİRYA- Çayırlıklar - &149

Carex caryophyllea Latourr.Carex tomentosa L. --Kuru-ıslak çayırlar, otlaklar,orman açıklığı, dere kenarı- AVRUPA-SİBİRYAAçık yerler, kuru ormanlıkyerler, ıslak veya kuruotlaklar - AVRUPA-SİBİRYACarex supina Willd.- Step, kuru otlak veya çayırlar- AVRUPA-SİBİRYAKaynak : Doğalgaz Boru Hattı ÇED Raporu 2001TÜR ADI TÜRKÇE İSİM HABİTATENDEMİZMREDDATAFTC. BÖLGEElymus nodosus (Nevski) Melderisssp.caespitosus (C. Koch) Melderis - Kuru yamaçlar - İRAN-TURANElymus repens (L.) Gould.Ssp.elongatiformis (Drobov) Melderis Ayrık otu Yamaçlar, açık step koruluklar -İRAN-TURANElymus hispidus (Opiz) Melderis ssp.Podpyerae (Nab.) Melderis - Step - İRAN-TURANElymus hispidus (opiz) Melderisssp.barbulatus (Schur) Melderis-P.sylvestrıs ve juniper us’luyamaçlar, step- &Eremopyrum Tiriticeum (Gaertner )Nevski -Step, kumlu verimsiz yer- &Eremopyrum banaepartis (Sprengel )Nevski ssp.bonaepartis-Kuru yamaç, step, ekilmeyenaraziler- İRAN-TURANEremopyrum orientale (L.) Jaub. Et Spach-Step, göl kenarı, kanal kenarı,tepe - İRAN-TURANEremopyrum DİSTANS (C. Koch)Nevski -Volkanik step yamaç- İRAN-TURANAegilops markgrafii (Greuter) Hammer-Orman açıklığı, step, arazi- AKDENİZAegilops cylindrica Host- Yamaçlar, ekilmemiş arazi,step - İRAN-TURANTriticum baeoticum Boiss. Ssp.baeoticum- Yol Kenarı - &Hordeum violaceum Boiss. Et Huet- Islak çayır - İRAN-TURANHordeum bulbosum L. -Volkanik yamaçlar, step,orman kıyıları, çok suluolaklar - &Taeniatherum caput-medusae (L.) Nevskissp.crinitum (Schreber) Melderis -Step, çimenli dağ yamaçları- İRAN-TURANHenrardia persica (boiss.) C.E. HubbardStepteki açık yamaçlar, gölgeli150

var. persica - ve taşlı yerler, tarla kenarıBromus japonicus Thunb. Ssp.japonnicusBromEkilen araziler, nadas arazi,çimenli yamaç, kuru yamaçÇorak yer, step, tepe ormanıkesilemiş yerler- İRAN-TURAN-&Bromus squarrosus L.Bromus tectorum L.Bromus inermis LeysserBromBromBromHelictotrichon pubescens (Hudson) Besserex schultes et Schultes Fill. Ssp.pubescens-Arrhenatherum elatius (L.) P. Beauv. Ex Jet C. Presl.ssp.elatius -Trisetum flavescens (L.) P. Beauv. -- &Kuru dağ yamaçları, step- İRAN-TURANTepe, ekilen araziler, derekenarları, ıslak otlak, yolkenarları - &Çayırlı yamaç, volkanik kaya,otlak - AVRUPA-SİBİRYAAçık dağ yamaçları ve otlaklar- AVRUPA-SİBİRYAOtlaklar, yamaç, nadasarazileri, yol kenarı - AVRUPA-SİBİRYAKaynak : Doğalgaz Boru Hattı ÇED Raporu 2001TÜRKÇE İSİMHABİTATENDEMİZMREDDATAFTC.BÖLGETÜR ADITrisetum sibiricum Rupr. -Koeleria nitidula Velen. -Koeleria cristata (L.) Pers.-Deschampsia flexuosa (L.) P. Beauv.Deschampsia caespitosa (L.) P. Beauv.Calamagrostis stricta (Trimm) Koeler-Sarıçam ormanı kenarıAVRUPR--SİBİRYABozkır, volkanik tepe yanları- &Bozkır, açık taşlık yerler,çayırlıklar, yamaçlar - AVRUPA-SİBİRYASarıçam ormanının kurukenarı, volkanik yamaç- AVRUPA-SİBİRYA- Sulu çayırlar - &Islak çayır, kuru otlak, göl-yanları - &Apera interrupta (L.) P. Beauv.Apera intermedia Hackel ApudZederbauer --Kumlu toprak tarla- AVRUPA-SİBİRYAKuru yamaç, açık yer,ormanlık - İRAN-TURA151

Zingeria pisisdica (Boiss.) Tutin -Alopecurus arundinaceus PolretAlopecurus myosuroides Hudsonvar.myosuroidesTilki kuyruğuTilki kuyruğuPhleum pratense L. -Phleum montanum C. Kroch.ssp.montanum -Phleum phleoides (L.) Karsten-Phleum exaratum Hochst. Ex Griseb.Ssp.exaratum -Festuca pratensis HudsonYumak otuNIslak, çimenlik çayırlıklar,sarıçam ormanları - İRAN-TURANSulu çayırlık, işlenmiş arazi,yol kıyıları - AVRUPA-SİBİRYASulu çayırlık, işlenmiş alan,yol kıyıları - AVRUPA-SİBİRYASulu çayır, açık dağ yamaçları,işlenmiş toprak- AVRUPA-SİBİRYAÇimenlik, volkanik yamaçlar- &Kuru otlak tepe eteğiAVRUPA--SİBİRYAAçık yerler, çm ormanları- &Çayırlıklar, korudaki salukyerler - &Festuca arundinacea Schreberssp.arundinacea Yumak otu Çayır - &Festuca valesiaca Schleicher ex GaudinYumak otuStep, buğday tarlaları- &Festuca elwendiana Markgr.-Dannenb.Yumak otu Çayırlar - &Festuca karsiana E. AlaexeevYumak otuPinus sylves trıs ormanı- KARADENİZLolium perenne L. -Otlaklar, çayırlıklar- AVRUPA-SİBİRYAVulpia ciliata Dumort ssp.ciliata-Yol kenarı, bozulmuş step- &Catapodium rigium (L.) C. E. Hubbard exDony ssp.rigidum var. Rigidum - Kuru yerler - &Kaynak : Doğalgaz Boru Hattı ÇED Raporu 2001TÜR ADITÜRKÇEİSİMHABİTATENDEMİZMREDDATAFTC.BÖLGEPoa trivialis L. -Koruluk, mera , nemliyerler,çayırlık steplerÇam ormanının temiz işlenmişalanları, dere kenarıPoa pratensis L. -Poa angustifolia L. - Islak çayırlık, kuru tepe, step- &- &152

Poa bulbosa L.Eromopoa Persica (Trin.) Roshev.Eromopoa songarica (Schrenk) Roshev---Step, kuru çayırlık, kayalık yamaçVolkanik yamaçlarKayalık yamaç, yaylalarCatabrosella parviflora (Boiss. Et Buhse)Alexeev ex R. M.ll ssp.calvertii (Boiss.)Alexeev Ex R. Mill- Yol kenarı -Çam ormanı, tepelikler, tarlalarDactylis glomerata L. ssp.glomerat -Dactylis glomerata L. ssp. Hispanica(Roth) Nyman -Step, yamaç tepelik tarlalar, yolkenarı- &- &- İRAN-TURAN- İRAN-TURANİRAN-TURAN- AVRUPA-SİBİRYA- &- Tarla, orman kenarı, otlakMelica picta C. Koch- AVRUPA –SİBİRYAMelica ciliata L.ssp.ciliataStep, nadas arazileri-- &Glyceria plicata (Fries) FriesSarıçam orman içi açık çayırlık-- &Step, taşlık yamaçlarStipa capillata L. -- &Stipa holosericea Trin. - Step, kuru yerler- İRAN-TURANStipa hohenackeriana Trin et Rupr.Var.hohenackeriana Palak Açık step - İRAN-TURANStipa lessingiana Trin. Et Rupr.-Step, taşlık yamaç- &Aristida Adscensionis L. - Step - &Cynodan dactylon (L.) Pers. Var.DactylonDomuzayrığıKuru yamaç, dere kenarı, step- &Cynodan dactylon (L.) Pers. Var. VillosusRegelDomuzayrığıBrachiaria eruciformis (Sm.) Griseb. -Setaria verticillata (L.) P. Beauv var.verticillata -Volkanik yamaçlar, step,meraYabani ot, özellikle gölge, nemliyerlerdeBozulmuş arazi- &- &- &153

Kaynak : Doğalgaz Boru Hattı ÇED Raporu 2001F.3.2. Türler ve PopulasyonlarıF. 4. FaunaBitki listesi içinde türlerin populasyonları belirtilmiştir.F.4.1. Habitat ve TopluluklarıHabitat ve toplulukları ile Türler ve popülasyonlar listesinde bilgi verilmiştir.F.4.2. Türler ve PopulasyonlarıKars ilinde yaban yaşamına ait türler tarım alanlarında, bitki örtüsüne sahip dağlık alanlarda, sukaynaklarının bulunduğu bölgeler kuşlar, memeli hayvanlar, sürüngenler ve amfibili hayvanların yaşamaalanlarıdır.Tablo 40: Kars ili yaygın memeli türleri(Kaynak : BTC Doğalgaz Boru Hattı ÇED Raporu verileri, 2001)LATİNCE İSMİ TÜRKÇE İSMİ HABİTATBERNSÖZ.MAMMALIA=MEMELİLERErinaceus concolorKirpi Kültür arazileri III(europaeus)Hemiechinus auritus Uzun Kulaklı Kirpi Step alanlar -Sorex caucasicusKafkas sivriburunlu Karışık ve çam ormanları, IIIfaresiçalılık alanlarNeomys fodiens Sivriburunlu sufaresi Su kenarları IIICrocidura leucodon - Açık arazi, orman sınırı IIILepus europaeusKır tavşanı, Yabani Her türlü habitatIIItavşanCricetulus migratorius - Yaylalar, kültür arazisi -Microtus daghestanicus - Dağ çayırları -Ellobius fuscocapillus - Kültür arazisi, çayır -Meriones tristrami Türkiye çölsıçanı Step ve kültür arazisi -154

Spalax leucodon Körfare Mera, tarla,çayır ve yüksek -yaylaRattus rattus Ev sıçanı Meskun yer ve dere yakını -Allactaga elater Arap tavşanı Step, geniş tarım alanı -Allactaga williamsi - Yayla ve stepler -Canis lupus Kurt Step, yayla IIMustela nivalis Gelincik Çalılık ve açık alanlar IIISus scrofa Yaban domuzu Zengin bitki örtülü alanlar veormanIIITablo 41: Kars ili Yaygın kuş türleriLATİNCE İSMİ TÜRKÇE İSMİ HABİTATAVES= KUŞLARPodiceps cristatus Bahri Göl IIIPodiceps grisegena Kızıl Boyunlu Batağan Göl IIPodiceps nigricollis Kara Boyunlu Batağan Göl IIIPelecanus onocrotalus Ak Pelikan Göl IIEgretta garzetta Küçük Ak Balıkçıl Göl IITadorna ferruginea Angıt Göl IIAnas platyrhynchos Yeşilbaş Göl IIAythya fuligula Tepeli Pakta Göl IIIHaliaeetus albicilla Ak Kuyruklu Kartal Göl IICircus aeruginosus Saz Delicesi Göl IIButeo buteo Şahin Göl IIButeo rufinus Kızıl Şahin Ağaçsız düzlükler, bozkır ve IIdağlarButeo lagopus Paçalı Şahin Göl çevresindeki açık arazi IIPandion haliaetus Balık Kartalı Göl IIFalco tinnunculus Kerkenez Göl çevresindeki kayalıklar IIBSERNÖZ155

Falco subbuteo Delice Doğan Tek tük ağaçlar bulunan açık IIaraziFalco peregrinus Gökdoğan Kayalık dağlar, göl kıyısındaki IIkayalıklarAlectoris chukar Kınalı keklik Taşlı ve otlu dağlar IIIFulica atra Sakarmeke Göl IIIGrus grus Turna Göl IILarus ridibundus Karabaş Martı Göl IIILarus fuscus Kara Sırtlı Martı Göl -Larus armanicus Van Gölü martısı Göl IIIColumba livia Kaya Güvercini Tarımsal alanlar,kayalıklar IIIPtyonoprogne rupetris Kaya Kırlangıcı Dik Kayalıklar IIHirundo rustica Kır Kırlangıcı İnsan yerleşimleri IIPica pica Saksağan Tek tük ağaç ve çalılar olan açık -arazi, yerleşim yerleriPyrrhocorax Kızıl gagalı dağkargası Yüksek dağlarda kayalık arazi IIpyrrhocoraxCorvus frugilegus Ekin Kargası Açık tarımsal arzi -Corvus corone Leş Kargası Tarım alanları, insan yerleşimleri -Corvus corax Kuzgun Açık arazi, dağlar IIIPasser domesticus Serçe İnsan yerleşimleri -Kaynak : Doğalgaz Boru Hattı ÇED Raporu 2001Tablo 42: Kars ili Yaygın Amfibia ve SürüngenlerLATİNCE İSMİ TÜRKÇE İSMİ HABİTATREPTILIA=SÜRÜNGENLERAgama caucasica Kafkas keleri Kayalıklar ve taş duvarlar IIILacerta agilis Kars kertenkelesi Bol bitkili çayırlık ormanlık kısımlar IILacerta armaniaca - Ormanlık veya açık arazide kayalıkve taşlıklarIIIBSERNÖZ.156

Lacerta parva Cüce kertenkele Taşlık, topraklı ve az bitkili stepler IILacerta raddei - Az bitkili taşlık ve kayalıklar IIILacerta trilineata İri yeşil kertenkele Sık çamlıklar ve dere kenarları IILacerta uzelli - Seyrek bitkili taşlık ve kayalıklar IIILacerta valentini - Kayalık ve iri taşlık kısımlar IIIEryx jaculus Mahmuzlu yılan Az bitkili taşlıklar IIIColuber ravergieri Kocabaş yılan Az bitkili taşlık kısımlar IIIColuber schmidti Kırmızı yılan Dere kenarları, taşlık yamaçlar IIIElaphe quatuorlineata Sarı yılan Çalılık taşlı kısımlar IIMalpolon monspessulana Çukurbaşlı yılan Az bitkili taşlık kuru yerler IIIVipera lebetina Koca engerek Düz ova, ormansız ve taşlık IIyamaçlarVipera raddei Ağrı engereği Az bitkili taşlık ve kayalıklar IIIVipera ursinii Küçük engerek Az bitkili iri taşlık ve kayalıklar IIVipera wagneri Vagner engereği Seyrek bitkili taşlık ve kayalıkyamaçlarIIKaynak : Doğalgaz Boru Hattı ÇED Raporu 2001F.4.3. Hayvan Yaşama HaklarıF.4.3.1. Evcil HayvanlarF.4.3.1.1. Sahipli Hayvanlarİl düzeyindeki sahipli hayvanların sayıları hakkında sağlıklı bir bilgi olmamış olup, Kars İlininmerkezinde her evde bulunmamasına rağmen Kars merkeze ve ilçelerine bağlı bütün köylerinde hemenhemen her evde sahipli hayvan ( Kedi, Köpek) bulunmaktadır. Bu hayvanların korunması için hayvansahipleri her türlü tedbirlerini almaktadırlar.F.4.3.1.2. Sahipsiz HayvanlarÖzelilikle kırsal kesimde ve ilçelerde sayıları kontrolsüz şekilde artan sahipsiz, başıboş köpekler İlmerkezine getirilerek terk edilmektedir. Genellikle çöplerden beslenmeye çalışan bu hyvanların açlıkçektiği ve aiırı soğuklardan etkilendiği hatta öldükleri gözlenmektedir.Ayrıca park, bahçe v.b. boş alanları sahiplenen bu hayvanlar svunma iç güdüsü ilesaldırganlaşmakta insan sağlığı ve güvenliği açısından tehlike oluşturmaktadır.Sorunun çözümü amacıyla İlde 24.06.2004 tarih ve 5199 sayılı Hyvanları koruma Kurulu oluşturmuştur. Kurul 2004 aralık ayı toplantısında aldığı karar doğrultusunda sahipsiz hayvanlarla ilgili olarak;hayvan barınağı kurulamsı, aşılama, kısırlantırma, sahiplendirme çalışmaları planmaktadır.Kars İli genelinde sahipsiz hayvanların Kafkas Üniversitesi Veteriner Fakültesi bünyesindebulunan barınak dışında barınabilecekleri herhangi bir barınakları yoktur.157

F.4.3.2. Nesli Tehlike Altında Olan ve Olması Muhtemel Evcil ve Yaban HayvanlarKars ilinde nesli tehlike altında olan ve olması muhtemel evcil ve yaban hayvanları ile ilgili bilgibulunmamaktadır.F.4.3.3. Hayvan Hakları İhlalleriİl genelinde bu konu hakkında çalışma yapılmamıştır.F.4.3.4. Valilikler, Belediyeler ve Gönüllü Kuruluşlarla İşbirliğiMahalli Çevre Kurulu Hayvanları koruma Kurulu çalışmaları kapsamınd bir raya gelen Belediyeve ilgili İl Müdürlükleri alınan karlar doğrultusunda iş birliği içerisinde sorunların tespiti ve çözümüçalışmaları alanlarında çalışmalar yürütülmektedir.F.5 HASSAS YÖRELER:F.5.1. Ülkemiz Mevzuatı Uyarınca Korunması Gerekli AlanlarF.5.1.1. 2873 Sayılı Milli Parklar Kanunu’nun 2. Maddesinde Tanımlanan ve Bu Kanunun 3.Maddesi Uyarınca Belirlenen “Milli Parklar”, “Tabiat Parkları”, “Tabiat Anıtları”ve “Tabiat Koruma Alanları”2873 sayılı Milli Parklar Kanunu’nda tanımlanan şekliyle Milli Park; bilimsel ve estetik bakımdan,ulusal ve uluslararsı ender bulunan doğal ve kültürel kaynak değerleri ile koruma, dinlenme ve turizmalanlarına sahip doğa parçalarını ifade eder.Bu kapsamda İlimizde Sarıkamış Allahüekber Dağları Milli Parkı 19 Ekim 2004 tarihli BakanlarKurulu Kararı ile resmen ilan edildi. Yaklaşık 23.500 hektarlık bir alanı kaplayan 34. Milli Parkımızlabirlikte tüm Türkiye’deki Milli Park alanları 710.000 hektar’dır. Söz konusu Milli Parkı da kapsayan veWWF gibi uluslararası doğa koruma kuruluşları tarafından dünyanın en önemli biyolojik çeşitlilikmerkezlerinden biri olarak kabul edilen Kafkasya Ekolojik Bölgesi’nde doğanın korunması yönündeatılan her adım, WWF-Türkiye (Doğal Hayatı Koruma Vakfı) tarafından takdirle karşılanmaktadır. Bunutakiben, Önemli Kuş Alanı ve Önemli Bitki Alanı olan Ağrı Dağı’nın Milli Park ilan edilecek olması,WWF-Türkiye’nin Kafkasya Ekolojik Bölgesi’nde bir korunan alanlar ağı oluşturulması çabalarınabüyük katkı sağlayacaktır.Tabiat Parkları :Kars ilinde tabiat parkı statüsünde herhangi bir yer bulunmamaktadır.Tabiat Anıtı :158

Kars ilinde tabiat anıtı statüsünde herhangi bir yer bulunmamaktadır.F.5.1.2. 3167 Sayılı Kara Avcılığı Kanunu Uyarınca Çevre ve Orman Bakanlığı’nca Belirlenen“Yaban Hayatı Koruma Sahaları ve Yaban Hayvanı Yerleştirme Alanları”Kars-Sarıkamış-Kağızman Yaban Hayatı Koruma Sahası :Erzurum-Sarıkamış-Kars yolundan Karakurt Nahiyesinden ayrılarak Kağızman-Tuzluca-Iğdır veİran karayolları üzerinde Kuloğlu Köyü içerisinden akan ve Aras Nehrine karışan Kapul dere,Demirkapı dere, Gobud dere, Gavalık dere, Bulanıksuyu dere havzasını içine alan, Kuzeyi; Aras Nehrive Erzurum-Kağızman karayolu, Batısı; Aras Nehrinden başlayarak Dokta köprüsünden mağdur dereyitakiben Han tepesi, 2512 rakımlı tepe, Heytekomları, 2614 rakımlı tepe, Kuru sırtı takiben 2702 rakımlıtepeye, Güneyi; bu tepeyi takiben Boz tepe, takiben Şah yolu, Kuş Göllerini takiben 2746 rakımlı tepe,2637 rakımlı tepe ve onu takiben kuzeydoğuya uzanan sırtlardan Nişangah tepesini, güneydoğusırtındaki Kuş gölleri, Pınarbaşı üzerindeki tepeleri takiben 2850 rakımlı tepe, Keseci tepeden kapudağına, Doğusu; Kapu dağı ve oradan kuzey istikametinde Batur dağına, oradan Mamakan tepeye,oradan da 2646 rakımlı, 2570 rakımlı tepeleri takiben Altıngeldiği Mahallesi bitişiğinde Todanın dere,Bulanıksuyu dereye ulaşarak dere vadisi boyunca Aras nehrine ulaşan sınırlar arasında kalan saha.Kars-Kuyucuk Gölü Yaban Hayatı Koruma Sahası :Doğusu; Gölün güneydoğusundan başlayarak kuzeydoğusuna kadar Karakuzu dağı, Batısı;Kuyucak Köyü ile Gölçayı Mevkii, Kuzeyi; Taşkesen, Hamamlı ile Küçük Alamet tepesi, Güneyi;Küllükler Mevkii, Koyunöldüren ve Başgedikler tren istasyon sahası.159

160

Kaynak: Kars İl Yıllığı 2003Resim:15 Kuyucuk GölüF.5.1.3. Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu Kapsamında Tespiti ve Tescili YapılanAlanlar2863 Sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu’nun 2. Maddesinin “a - Tanımlar”Bendinin 1.,2.,3. ve 5. Alt Bentlerinde “Kültür Varlıkları”, “Tabiat Varlıkları”, “Sit” ve “Koruma Alanı”Olarak Tanımlanan ve Aynı Kanun İle 3386 Sayılı Kanunun (2863 Sayılı Kültür ve Tabiat VarlıklarınıKoruma Kanunu’nun Bazı Maddelerinin Değiştirilmesi ve Bu Kanuna Bazı Maddelerin EklenmesiHakkında Kanun) İlgili Maddeleri Uyarınca Tespiti ve Tescili Yapılan Alanlar olarak;Kafakaslardan Anadoluya giriş kapısı olan KARS bölgenin en önemli yerleşim merkezlerindenbirisidir.Kars şehri binlerce yıldır devam eden kültürü simgeleyen Arkeolojik merkezdir.Şehir merkezindeki Kars Kalesi ve Kaleiçi Mahallesi ile Sukapı Mahallesinin bir bölümü veDereiçi mevki Selçuklu ve Osmanlı dönemi yapılarının bulunduğu Arkeolojik sit alanıdır.Kars Kalesi 1.Derece Arkeolojik sit alanı olup, Kaleiçi mahallesi 2.Derece Arkeolojik sit alanıdır.Şehrin şimdiki Ortakapı, Yusufpaşa, Cumhuriyet ve İstasyon mahallelerindeki Batlık mimaritarzında yapılan 2003 adet taşınmaz bulunduğu alan ise Kentsel sit alanıdır.Erzurum Koruma Kurulunun 09.11.2002 tarih ve 1307 sayılı kararı ile Ortakapı, Yusufpaşa,Cumhuriyet Mahallesi ve İstasyon Mahallesinin bir kısmı Kentsel sit alanı olarak ilan edilmiştir.F.5.1.3.1 Kentsel SitTablo 43: Sit Alanları Ve Tescilli TaşınmazlarBulunduğu YerAdetKars Şehir Merkezi 203Ani Örenyeri 22Akyaka İlçesi 2Digor İlçesi 5Kağızman İlçesi 5Sarıkamış İlçesi 38Susuz İlçesi 6TOPLAM 281Kaynak : Kültür ve Turizm İl Müdürlüğü verileri 2004161

Kars ilinde bulunan kentsel sit alanları:A)KARS MERKEZ KALEİÇİ MAHALLESİ1 Kars Kalesi2 Havariler Kilisesi3 Taş Köprü4 Ulu Cami5 Büyük Abdiağa Camii6 Küçük Abdiağa Camii7 Cuma Hamamı8 Topçu Hamamı9 Muradiye Hamamı10 Beylerbeyi Sarayı11 Aliağa Camii12 Kilise Kalıntısı13 Hacıseyfi Camii14 Sur Kalıntısı162

Resim 16: Kars KalesiKaynak: Kars Valiliği www.kars.gov.tr/KARS İLİ MERKEZ VE İLÇELERDE BULUNAN TESCİLLİ YAPILAR:SIRA NO:ADI1- Nurettin AYYILMAZ’ a ait ev2- Turgut DAŞDELEN’ e ait ev3- Kemal AKBULUT’ a ait ev4- Yahya TEKELLİ’ ye ait ev5- İsmail BEYRİBEY’ e ait ev6- Eski Ticaret Borsası7- Nesip YILDIZ’ a ait ev8- Nurettin KARAHANCIYA ait ev9- İsmail KURAL’ a ait ev163

10- Abbas GÜZEL’ e ait ev11- Abdullah TAŞDEMİR’ e ait ev12- Yaşar DEMİRAL’a ait ev13- Murat AKSU’ ya ait ev14- Beşir KARAHAN’ a ait ev15- Ağa ÇALIŞKAN’ a ait ev16- İsmail GÜZELDEREN’ e ait ev17- Ordu Evi18- Belediye Binası19- rettin DAĞHAN’ a ait ev20- Mustafa TOPÇUOĞLU’ na ait ev21- Dursun EKER’e ait ev22- İsmet OKUMUŞ’ a ait ev23- Defterdarlık BİNASI24- Eski Adliye Binası25- İsmet Paşa İlkokulu26- Adliye Binası27- Beden Terbiyesi Binası28- Polis Evi29- Gazi Kars İlköğretim Okulu30- Vali Konağı31- Ticaret Odası Binası32- Kütüphane Binası33- Fevzi Paşa İlköğretim Okulu34- Öğretmen Evi35- Cuma Hamamı36- Mazlumağa Hamamı37- İlbeyioğlu Hamamı38- Vaizoğlu Camii39- Evliya Camii40- Beşik Camii41- Aliağa Camii42- Yusuf Paşa Camii43- Hacı Seyfi Camii44- Büyük Abdiağa Camii45- Laçin Bey Camii46- Hasan-ı Harakan-i Türbesi47- Ulu Camii48- Celal Baba Türbesi49- Kümbet Camii50- Zirai Donatım Kurumu Binası51- Kars Kalesi164

52- Gümrük Binası53- Anadolu Lisesi54- Emniyet Müdürlüğü Binası55- Beylerbeyi Sarayı56- Paşa Konağı57- Taş Köprü58- Eski Hastane Binası59- Gazi Ahmet Muhtar Paşa Konağı60- Fethiye Camii61- Dereiçi Köprü62- Dereiçi Dekanlık Binası63- Dereiçi Lojman Binası64- Dereiçi Cephanelik Binası65- Dereiçi Hamam66- Kanlı Tabya67- Karadağ Tabya68- Çakmak Kışla Binaları ( 11 Adet )AKYAKA İLÇESİNDE BULUNAN TESCİLLİ YAPILAR1- Gar Binası2- Oğuzlar KilisesiDİGOR İLÇESİNDE BULUNAN TESCİLLİ YAPILAR1- Küçük Kozluca Kilisesi2- Büyük Kozluca Kilisesi3- Muren Kilisesi4- Mağazbert Kilisesi5- Kilittaşı KilisesiKAĞIZMAN İLÇESİNDE BULUNAN TESCİLLİ YAPILAR1- Keçivan Kalesi2- Camuşlu Kaya Resimleri3- Kağızman Feyzullah Camii4- Çengilli KilisesiSARIKAMIŞ İLÇESİNDE BULUNAN TESCİLLİ YAPILAR1- Yanık Sinema2- İnkaya Köyü Kümbeti3- İnkaya Kalesi4- Eski Ortaokul Binası5- Bölük Binası6- Av Köşkü7- Aydın Lojmanı165

8- Güven Lojmanı9- Aşkın Lojmanı10- Yüksek Lojmanı11- Uğurlu Lojmanı12- Potuk Lojmanı13- Unal Lojmanı14- Erenler Lojmanı15- Engin Lojmanı16- Olgun Lojmanı17- Yılmaz Lojmanı18- Deniz Lojmanı19- Kaya Lojmanı20- Murat Lojmanı21- Ceylan Lojmanı22- Menekşe Lojmanı23- Sincap Lojmanı24- Eski İstasyon Binası25- İpek Lojmanı26- Tufan Lojmanı27- Ünlü Lojmanı28- Gül Lojmanı29- Papatya Lojmanı30- Özcan Lojmanı31- Saffet Lojmanı32- Oğuz Lojmanı33- Şafak Lojmanı34- Çetin Lojmanı35- Yelgün LojmanıSUSUZ İLÇESİNDE BULUNAN TESCİLLİ YAPILAR1- Anadolu Öğretmen Lisesi2- 75. Yıl İlköğretim Okulu3- İlçe Halk Kütüphane BinasıF.5.1.3.2– Tarihi Sit:Kaynak: Kars İl Yıllığı 2003İlimizde “önemli Tarihi Yerlerin Geçtiği Alanların” tescil envanter çalışması tamamlanmamıştır.F.5.1.3.3– Arkeolojik Sit :Kars ilinde bulunan arkeolojik sit alanı ve ören yerleri aşağıda verilmiştir;A - ) Anı Ören Yeri :166

Kars İli Merkezine 42 km uzaklıkta bulunan Anı ören yeri bir Orta Çağ Ticaret şehridir. Anıören yerinde bulunan yapılar aşağıda belirtilmiştir.1- Selçuklu Hamamı2- Kervansaray3- Ebul-Menucehr Camii4- Kaya Kilisesi5- Köprü6- Gagik Kilisesi7- Selçuklu Sarayı8- Büyük Katedral9- Yapı Kalıntıları10- Kilise Kalıntısı11- Genç Kızlar Kilisesi12- Resimli Kilise13- Rahibeler Manastırı14- Büyük Hamam15- Kecel Kilisesi16- Yapı Kalıntısı167

Kaynak: Kars Valiliği www.kars.gov.tr.Resim 17:Selçuklu Sultan Sarayı ile Giriş Kapısı Ayrıntısı168

169

Kaynak: Kars Valiliği www.kars.gov.tr.Resim 18: Anı Güneydoğu Surları170

Kaynak: Kars Valiliği www.kars.gov.tr.Resim 19: Büyük Katedral ve Gagik Kilisesi171

172Kaynak: Kars Valiliği www.kars.gov.tr.

Resim 20 : Ebu Menucehr Camii173

174

Kaynak: Kars Valiliği www.kars.gov.tr.Resim:21 Fethiye CamiiB - ) Koşevenk Ören Yeri :Kars ilinde bulunan ören yeri, Ani ören yerine 5 km uzaklıkta yer almaktadır.F.5.1.4. 1380 Sayılı Su Ürünleri Kanunu Kapsamında Olan Su Ürünleri İstihsal ve ÜremeSahaları1380 sayılı Su ürünleri Kanunu ve bu Kanunun bazı maddelerini tadil eden 3288 SayılıYönetmelik uyarınca su kaynaklarımızı, aşırı ve zararlı avcılıkla tahrip etmeden, verimli şekilde işletmek,ekonomik değere sahip olan su ürünlerimizi korumak ve stoklarımızı geliştirmek için su ürünleri korumakontrol hizmetleri yürütülmektedir.“Denizlerde ve iç sularda Ticari Amaçlı Su Ürünleri Avcılığını Düzenleyen 2002-2004 Avdönemine ait 35/1 Numaraları Sirküleri’e” göre;1-Arpaçay Baraj Gölü’nde 15 Mayıs-31Temmuz tarihleri arasında; sazangillerin avlanmasıyasaktır;2-Çıldır Göl’nde 1 Haziran 15 Ağustos, Çengelli Gölü’nde 15 Haziran-15 ağustos tarihleriarasında her türlü su ürünleri avcılığı yasaktır.3-Bütün iç sularda 1 Mayıs-31 Temmuz tarihleri arasında kalabalıkların avlanması yasaktır.Avcılığın serbet olduğu dönemde ise karabalığın 35 cm’den yılan balığının 50 cm’den yılan balığının 50cm’den büyükleri avlanabilir.4-Bütün iç sularda 24 aralık-15 Haziran tarihleri arasında kerevitlerin avlanması, nakli,pazarlanması, ihracatı ve işlenmesi yasaktır.5-Tüm iç sularda 15 Aralık-30 Nisan tarihleri arasında turna avcılığı yasaktır.6- Tüm iç sularda 15 Mart-30 Nisan tarihleri arasında her türlü istihsal vasıtasıyla sudaki avcılığıyasaktır.İlimiz sınırları içerisinde bulunan çengili Gölü, Aygır Gölü ve Arpaçay baraj Gölü’nün stoktespitleri henüz yapılmamıştır.Arpaçay Gölü’nün stok tespitleri henüz yapılmamıştır.arpaçay BarajGölü’nün stok tespiti Devlet Su İşleri Müdürlüğü tarafından yapılması gerekmektedir.Aygır Gölü içinBakanlığımız ile yapmış olduğumuz görüşler sonucunda Elazığ Su Ürünleri Araştırma enstitüsü’nden gelenekibin hazırlamış olduğu stok tespit projesi İl Özel İdare Müdürlüğü’ne onaylanmak üzeresunulmuştur.Eğer proje kabul edilirse İlimiz sınırlarıo içerisindeki bir gölümüz daha kiralanabilecek vekaçak avcılık özlenebilecektir.175

F.5.1.5. 31/12/2004 ve 25687 Sayılı Resmi Gazete’de Yayımlanan Su Kirliliği KontrolYönetmeliği’nin 17.,18.,19. ve 20. Maddelerinde Tanımlanan AlanlarF.5.1.5.1 Mutlak Koruma Alanı:Mutlak Koruma alanı, içme ve kullanma suyu temin edilen ve edilecek olan suni ve tabii gölleretrafında en yüksek su seviyesinde su ile karanın meydana getirdiği çizgiden itibaren yatay 300 m.Genişliğinde kara alanıdır.bahis konusu alanın havza sınırını aşması halinde mutlak koruma alanı havzasınırında son bulur.İlde, mutlak koruma alanı ile ilgili bir çalışma yapılmamıştır.F.5.1.5.2 Kısa Mesafeli Koruma Alanı:Kısa mesafeli koruma alnı, mutlak koruma alanı üst sınırından itibaren yatay 700 m genişliğindekikara alanıdır. Bahis konusu alan sınırının su toplama havzası sınırını aşması halinde kısa mesafeli korumaalanı havza sınırında son bulur.İlde2 kısa mesafeli koruma alnı ile ilgili bir çalışma yapılmamıştır.F.5.1.5.3 Orta Mesafeli Koruma Alanı:Orta mesafeli koruma alnı, kısa mesefali koruma alnını üst sırında itibaren yatay 1000 mgenişliğindeki kara alnıdır. Bahis konusu alan su toplama hanzası sınırını aşması halinde orta mesafelikoruma alanı havza sınırında son bulur. İlde, orta mesafeli koruma alnı ile ilgili bir çalışma yapılmamıştır.F.5.1.5.4 Uzun Mesafeli Koruma Alanı:Uzun msafeli koruma alanı, orta mesafeli koruma alanının üst sınırından başlamak üzere sutoplama havzasının sonuna kadar uzanan bütün kara alanıdır. İlde, uzun mesafeli koruma alnı ile ilgilibir çalışma yapılmamıştır.F.5.1.6. Hava Kalitesinin Korunması Yönetmeliği’nde Belirlenen Hassas Kirlenme Bölgeleri:Kars ili hava kirliliği bakımıdan 2. decede iller arasındadır.İlimizde hava kirliliği ölçümleri 6 sabitistasyonda yapılmaktadır. İlimizde kışın ısınmadan Kaynaklı Hava kirliliği görülmektedir.İlde hassaskirlenme bölgelerinin tespiti ile ilgili herhangi bir çalışma yapılmamıştır.F.5.1.7. Özel Çevre Koruma Bölgeleri Olarak Tespit ve İlan Edilen Alanlar .Kars İlinde Özel Çevre Koruma Bölgeleri Olarak Tespit ve İlan Edilen Alanlarbulunmamaktadır.F.5.1.8. 2960 Sayılı Boğaziçi Kanunu’na Göre Koruma Altına Alınan AlanlarKars ili Boğaziçi Kanunu’na Göre Koruma Altına Alınan Alanlar bölgesi dışındadır.176

F.5.1.9. 6831 Sayılı Orman Kanunu Gereğince Orman Alanı Sayılan YerlerBölüm B.2.1’de Orman lar başlığı altında incelenmiştir.F.5.1.10. 3621 Sayılı Kıyı Kanunu Gereğince Yapı Yasağı Getirilen AlanlarKars ili Kıyı Kanunu Gereğince Yapı Yasağı Getirilen Alanlar bölgesi dışındadır.F.5.1.11. 3573 Sayılı Zeytinciliğin Islahı ve Yabanilerinin Aşılattırılması Hakkında KanundaBelirtilen AlanlarKars ili Zeytinciliğin Islahı ve Yabanilerinin Aşılattırılması Hakkında Kanunda Belirtilen Alanlarbölgesi dışındadır.F.5.1.12. 4342 Sayılı Mera Kanununda Belirtilen Alanlar :Kars ilinde çayır ve mera alanlarının toplamı 327.850 ha’dır. Bu alanın alt bölgelere göre dağılımıgrafikte verilmiştir. Mera alanı 308.999 ha, çayır alanı ise 18.851 hektardır. B.2.2 - Çayır ve Meralarbaşlığı altında bilgi verilmiştir.F.5.1.13. 30.01.2002 Tarih ve 24656 Sayılı Resmi Gazete’de Yayımlanarak Yürürlüğe Giren“Sulak Alanların Korunması Yönetmeliği”nde Belirtilen AlanlarKars İlinde Sulak alan olrak Çalı Gölü ve Kuyucuk Gölü bulunmaktadır.Kuyucuk GölüÖnemli Kuş Alanları (ÖKA) No: 89 | Click to view this page in English177

sitesiKaynak:Türkiye Doğal hayatı Koruma Vakfı WebÖKA No: 89İl (ler): Karsİlçe (ler): ApaçayYüzölçümü: 219 haKoordinatlar: 40 45’K 43 27’DRakım: 1627 mGenel BilgiŞekil 10 : Kuyucuk Gölü Önemli Kuş Alanları HaritasıKars-Akyaka platosunda, hafif dalgalı açık bir arazinin ortasında yer alan küçük bir tatlısugölüdür. Küçük pınarlar ve derelerle beslenir, en derin yeri 13 metredir. Sucul bitki örtüsü seyrekolup, küçük Potemogeton toplulukları ile sınırlıdır. Yüzey bitki örtüsü de seyrektir. Ancak,dahakorunaklı küçük koyularda sazlıklar (Phragmites australis)bulunur.Göl çevresindeki başlıca insan kullanımları hububat tarımı ve hayvancılıktır. Kars-Akyakakarayolu gölün kuzeyini böler. Gölün ortasından geçecek ikinci bir yol inşaatı Orman Bakanlığı’nıngirişimleri sonucu durdurulmuştur.Kuşlar:ÖKA türleri: alanda üreyen en önemli tür dikkuyruktur (2 çift).Ek bilgi: Gölde üreyen diğer önemli türler arasında kızıl boyunlu batağan (20 çift), kara boyunlubatağan (330 çift), boz ördek ( 5 çift), sakarmeke (yüzlerce çift) ve uzunbacak sayılabilir.178

Koruma ve SorunlarAlan 1990 yılında 219 hektar yüzölçümü olan bir Yaban Hayatı Koruma Sahası ilan edilmiştir.1963 yılına ait bir raporda, Devlet Su İşleri gölün kurutularak alanın tarıma açılmasınıönermektedir. Ancak, göl bugün DSİ’nin herhangi bir kurutma ya da sulama projesinin parçasıdeğildir. Buna karşın, gölün yakınlarında binlerce hektar tarım alanı, Kars Çayı üzerinde inşaedilecek Kars Barajı’ndan alınacakKaynak:Türki yeD o ğ a lh a y a t ıKorumaV a k f ıW e bsitesiResim22:KuyucukGölüÇalı Gölü179

Önemli Kuş Alanları (ÖKA) No: 90 | Click to view this page in EnglishKaynak:Türkiye Doğal hayatı Koruma Vakfı Web sitesiŞekil 11: Çalı Gölü Önemli Kuş Alanları HaritasıÖKA No: 90İ l ( l e r ) : K a r sİ l ç e ( l e r ) : K a r s M e r k e zY ü z ö l ç ü m ü : 2 5 h aK o o r d i n a t l a r : 4 0 3 1 ’ K 4 3 1 6 ’ DR a k ı m : 2 3 2 5 mGenel Bilgi:Kars’ın 20 km doğusunda, Kars-Digor karayolunun kenarında, üzerinde hayvan otlatılan stepçayırlıklarıyla kaplı yüksek bir platoda yer alan küçük bir göldür. Yol gölü ikiye böler. Güneyde kalanbölüm, 15 hektarlık zengin sualtı bitkileri (özellikle Potamogeton) ve su yüzeyinde bir mozaik oluşturansaz yatakları olan bir tatlısu gölüdür. Yolun kuzeyinde kalan yaklaşık 10 hektarlık alan ise, büyük ölçüdemevsimsel özellik taşıyan bataklık ve ıslak çayırlardan oluşur. Göl kıyısında küçük bir köy vardır.K u ş l a r :ÖKA türleri: Alan üreyen 10 çift dikkuyrukla ÖKA statüsükazanır.Ek bilgi: Alanda üreyen diğer önemli kuşlar arasında kara boyunlu batağan (75 çift), boz ördek (5 çift),çamurcun (5 çift), yeşilbaş (10 çift), elmabaş patka (10 çift), tepeki patka (20 çift), sakarmeke (30 çift),turna ( 1 çift) ve karabaş martı (400 çift) sayılabilir.Koruma ve SorunlarAlanın koruma statüsü yoktur.Kars kentinin içme suyu göl yakınlarındaki bir kuyudan sağlanmaktadır. Ancak, bunun göle biretkisinin olmadığı sanılmaktadır.180

Kaynak:Türkiye Doğal hayatı Koruma Vakfı Web sitesiResim 23: Çalı GölüF.5.2. Ülkemizin Taraf Olduğu Uluslararası Sözleşmeler Uyarınca Korunması Gerekli Alanlar:Kars İlinde bu statüde harhangi bir alan bulunmamaktadır.F.5.2.1. Akdeniz Foku Yaşama ve Üreme AlanlarıF.5.2.2.F.5.2.2.1.Kars İlininde Akdeniz Foku Yaşama ve Üreme Alanları bulunmamaktdır.Akdeniz’in Kirlenmeye Karşı Korunması Sözleşmesi” (Barcelona Sözleşmesi)Uyarınca Korumaya Alınan AlanlarKars İli bu alanların kapsamı dışındadır.“Akdeniz’de Özel Koruma Alanlarının Korunmasına Ait Protokol” GereğiÜlkemizde “Özel Koruma Alanı” Olarak Belirlenmiş AlanlarKars İli bu alanların kapsamı dışındadır.F.5.2.2.2. “Akdeniz’de Ortak Öneme Sahip 100 Kıyısal Tarihi Sit” Listesinde Yer AlanAlanlarKars İli bu alanların kapsamı dışındadır.F.5.2.2.3. “Akdeniz’e Has Nesli Tehlikede Olan Deniz Türlerinin” Yaşama ve BeslenmeOrtamı Olan Kıyısal Alanlar181

Kars İli bu alanların kapsamı dışındadır.F.5.2.3. 14 Kültür ve Turizm Bakanlığı Tarafından Koruma Altına Alınan “Kültürel Miras” ve“Doğal Miras” Statüsü Verilen Kültürel, Tarihi ve Doğal AlanlarF.5.1.3 bölüm başlığı altında konu ile ilgili bilgi verilmiştir.F.5.2.4. RAMSAR Sözleşmesi Uyarınca Koruma Altına Alınmış AlanlarF.5.1.13 bölüm başlığı altında konu ile ilgili bilgi verilmiştir.F.5.3. Korunması Gereken AlanlarF.5.3.1. Onaylı Çevre Düzeni Planlarında, Mevcut Özellikleri Korunacak Alan Olarak TesbitEdilen ve Yapılaşma Yasağı Getirilen AlanlarKars İlinin Çevre Düzeni Planı İle ilgili bu güne kadar herhangi bir çalışma yapılmamıştır.F.5.3.2. Tarım AlanlarıBölüm H-1 tarımsal yapı başlığı altında kou ile ilgili bilgi verilmiştir.F.5.3.3. Mesire YerleriKars İlinde mesire yeri olarak Sarıkamış soğuksu mevkkinde 8 hektar büyüklüğündeki alan Btipi günübirlik kullanım alanı olarak 1990 yılında tescil edilmiştir.Mesire yerinin kapasitesi 1-1200 kişi kanaklayabilir.sahada spor kompleksi, kır gazinosu,yağmur barınağı, büfe giriş kontrol ünitesi çocuk oyun alanı bulunduran rekraasyon alanı olarakkullanılmaktadır.(F) FLORA-FAUNA ve HASSAS YÖRELERKAYNAKLAR:182

Kars İli Sarıkamış Orman İşletme Müdürlüğü,2002 Doğalgaz Boru Hatıt ÇED raporu,2001 . İl Tarım Müdürlüğü 2004 yılı Türkiye Doğal hayatı Koruma Vakfı Web Sitesi, 2004G.1 Yörenin Turistik DeğerleriG.1.1 Yörenin Doğal DeğerleriG.1.1.1 Konum :(G )- TURİZMKars İli 2000 yıllık tarihi geçmişi ile doğal değerleri ve kültürel yapısıyla zengin bir potansiyelesahiptir. İlimizde bulunan turistik kaynaklar; Merkez, Sarıkamış, Kağızman, Akyaka ve Susuz İlçelerindebulunmaktadır.G.1.1.2 – Fiziki Özellikleri :İlimizde sanayi yatırımlarının az olması, nüfus yoğunluğunun düşük ve ekonomik imkanları sınırlıolması, temiz bir çevreye ve doğa yapısına sahip olunmasına neden olmuştur. İlin doğal değerleri oldukçaaz tahrip olmuştur. İlimiz şifalı sular bakımından da zengindir. Ancak ildeki bu değerlerden yeteri kadaryararlanılmamaktadır. İlimizde de irili ufaklı çok sayıda göl mevcuttur.G.1.2 – Kültürel Değer :Kars’ta Kültürün Tarihi ve Sosyal Gelişimi :Kars yöresinin kültür tarihi Alt Paleolitik Döneme değin uzanmaktadır. Coğrafi konum, buradaçok değişik halkların yan yana yaşamaları sonucu doğurmuştur. Bu da özgün bir kültürel yapınınoluşumuna yol açmıştır.Türklerden Önce :183

Kılıç KÖKTEN tarafından yürütülen çalışmalar yörede ilk yerleşmenin Alt Paleolitik Dönemdebaşladığını göstermiştir. Buluntular Orta ve Üst Paleolitik dönemlerde de yerleşimin sürdüğünü ortayakoymaktadır. Aladağ’ın doğu yamaçlarındaki Yazılıkaya’da insan ve hayvan figürleri görülmektedir.Hayvan figürleri içinde dağ keçileri, geyikler ve eşekler büyük yer tutmaktadır. Üst Paleolitik Döneme aitcisimler, o dönemde doğa koşullarının avcılık ve toplayıcılığa elverişli olduğunu göstermektedir. ArasVadisinde elde edilen mikrolitler yörede Mezolitik Dönem yerleşmesini göstermektedir. AkçakaleAdasındaki taş anıtlar ve kaledeki duvar resimleri ise Neolitik Döneme aittir.Yöredeki yerleşme, Kakolitik dönemde ve İlk Tunç Çağında da sürmüştür. Kars yöresindekiDiauekhini, Abilihanikhi, Eriakhini, Ukhimeani, Etiuni adlı küçük beylikler M.Ö. IX. Yüzyıl sonlarındaUrartu egemenliğini tanıdılar. Urartu Kralı Menua’nın Yazılıtaş’taki yazıtında Diauekhini ülkesini aldığı,başkenti Şaşuluni’de bir Ekalu (saray) yaptırdığı belirtilmektedir. Menua’dan başlayarak Urartukrallarının yazıtlarında rastlanan kent adları, yörede Urartular gelmeden önce yerleşik yaşama geçildiğinigöstermektedir. Urartu dilinde “buru” denilen bu beylikler, daha çok hayvancılıkla uğraşıyor ve yıllıkvergilerini hayvan olarak ödüyorlardı. Urartu yazıtlarından, M.Ö. IX, yüzyıldan başlayarak Arasboyunda da Urartu tanrısı Heldi’ye tapınıldığı anlaşılmaktadır.Kimmerler’in arkasından M.Ö. 680 de Aras boylarında görülen İskitler’in kimi boyları yöreyeyerleştiler. Atlı-göçebe İskitler, Aras boylarındaki yerli küçük beylikleri ortadan kaldırıp, yerleşikyaşama son verdiler.M.Ö. 401-400 de yöreden geçen Ksenephor Khalipler, Taoklar ve Phasianlar adlı ilkel yaşamsüren kavimlerden söz etmektedir. M.Ö. 200’lerde kurulan Araks Krallığı idari ve sosyal yapısıyla Persgeleneğini sürdürmüştür. Küçük coğrafi alanlarda boylar, Araks (aras) Krallığına bağlı beylerinegemenliğinde kendi gelenek göreneklerine göre yaşıyorlardı. Krallık dış görünüşüyle Helenistlikdevletlere benziyordu. Resmi dil Yunanca’ydı. Kral I. Tigran’dan Erota’ya değin Araks KrallıklarıHelenistik biçimli bastırdıkları paraların üstüne adlarını yunanca yazdırmışlardır. Araks Krallığının Kars’ıda kapsayan “Urartu” bölgesinde toplumsal yaşam, göçebe kültürüne dayanıyordu. Araks Krallığı M.Ö.66’da Roma İmparatorluğu’na bağlı yasal krallık durumuna geldi.184

Kaynak: Kars Valiliği www.kars.gov.trŞekil 12: Kars Şehir Plan185

Kaynak: Kars Valiliğiwww.kars.gov.trŞekil 13: Kars Turizm Haritası186

Aras bölgesi Romalılarla Partlar arasında bir çok kez el değiştirdikten sora, Partların Arsaklıkolu yöreye egemen oldu. Bu dönemde yörenin kül tür tarihini uzun yıllar etkileyecek, Hıristiyanlık olgusu ortaya çıktı. II. Tridat, Hıristiyanlığı resmen dinolarak tanıdı. Tapınaklar ve putevleri yıkıldı, yerlerine kiliseler, manastırlar yaptırıldı. Baş rahip KrikorLusavoriç Kafkaslardan Mardin’e Karadeniz’den Hazar Denizi’ne dek Hıristiyanlığı yaymaya başladı.310’larda tüm Arsaklılar Hıristiyan olmuştu. Arsaklı yönetimi sırasında Turan kökenli Kamsarakanlı veMamıkonlu oymakları yöreye yenleşti. 429’da buralara egemen olan Sasanilerle Hıristiyanlar arasındasürekli çatışmalara sahne oldu.607’de toplanan Divin Konsili’nde İsa’da tanrı ve insan özellik gösteren ve adını KrikorLusavoriç’ ten alan Gregoryenlik mezhebi ortaya çıktı ve Kars yöresi halkı Gregoryen oldu. VII. yüzyılortalarında Müslüman Araplar, Doğu Anadolu’da, yeni bir siyasal güç olarak ortaya çıktı.Ancak yörehalkının inanışı Selçukluların gelişine değindeğişmedi. 772’de Araplar yörenin yönetimini Bagdatlılar’a verdiler. Bagratlılar, Erasgavark,Bagaran kentlerini merkez edindiler.Bagratlılar Döneminde Anı büyük bir ticaret ve kültür merkeziolarak gelişti, artan nüfusun bulunmasını sağlamak için Anı kentinin surları yeniden yaptırıldı. Dahasonraki yıllarda Gürcü Bagratlılar’ın da yönetiminde kalan Anı, Ermeni ve Gürcü mimarilerinin ilginçürünlerini barındırmaktadır.Bu mimari özellikleri kavramak ancak meydana geldikleri ortamın kültürel niteliklerini ortayakoymakla mümkün olabilir. Kafkasya hiçbir zaman Ortadoğu’ya hakim olan büyük uygarlıklarınetkisine tam olarak girmemiş bir bölgedir. Buradaki etnik kaynaşmaların tortuları, izole gruplar halindeyaşarlardı. Bunların kültürleri, çevrelerinde gelişen ve o sırada siyasi etkisi altında kaldıkları büyükmerkezlerin kültürünün özel bir yorumudur. Yöre halkı Suriye’den gelen misyonerlerin etkisiyle erkendönemde Hıristiyanlığı kabul etmiştir. Dah önceki kültürler ise Pers, Sasani ve Roma izlerini taşır.Müslümanların bu bölgeye hakim olmasından sonra da özellikle İslam kültürünün etkisi altındakalmışlardır. Bağımsızlıkları ve ekonomik güçleri sınırlı olan bu küçük Kafkasya toplumları,çevrelerindeki uygarlıkları yerli geleneklerle karıştırarak bölgesel Hıristiyan sanatını meydanagetirmişlerdir. Özellikle Ermeni mimarisi ilginç bir Ortaçağ ürünü olup, teknik açıdan ileri bir taşmimarisidir.Kars-Bagratlı Kralı Gapig-Abbas’ı ve ailesini İslam giysileriyle betimleyen bir minyatür, Müslümanlarıngelmesi sonrasında bölgedeki İslam etkisini göstermesi açısından ilgi çekicidir.Türklerden Sonra: Türkler XI. yüzyılın ortalarında yeni bir kültür öğesi olarak yöredegörüntüler. Selçuklu sultanı Alparslan 1064’te Anı ve Kars’ı ele geçirdi ve yöredeki Türk egemenliği,kısa süreli kesintiler günümüze değin sürdü. Alparslan, Anı’yı ele geçirdikten sonra buradaki BüyükKatedrali “Fethiye” adıyla camiye çevirdi. Kentin yönetimini Şeddadlı Menuçehr, kentte imarfaaliyetlerine girişti ve Anı yeniden canlanmaya, nüfusu kalabalıklaşmaya, fetih sonrası kentten ayrılanHıristiyanlar da geri dönmeye başladı.187

Kaynak: Kars Valiliği www.kars.gov.trResim 24: Selçuklu Sultan Sarayının Ön Kapı Süslemeleri ( Anı)XIII. yüzyıldaki Moğol istilası toplumsal yaşamı altüst etti. Müslümanlığın Şiilik mezhebinibenimseyen İlhanlılar, yöre Hıristiyanlarına Müslümanlığı benimsetmek için zor kullandılar. XV. Yüzyılınikinci yarısından sonra sürekli çatışmalar ve özellikle Akkoyunlu savaşları, kentlerin boşalmasına nedenoldu. Halk çadıra çıkıp sık sık değişen efendilerin baskısından kurtulma yolunu seçti. Kentler, bireryıkıntı durumuna geldi.Ancak büyük sürüler besleyen Türkmenler, otlaklarda ve kışlaklarda kalabalıktılar. Şah İsmail,Safevi Devleti’ni kurunca Kars yöresindeki göçebe Türkmenler, Safevilere bağlandılar. Osmanlıyönetiminde Kars yöresi daha çok Askerlik açısından önem kazandı. Osmanlı Devleti’nin doğuda girdiği188

savaşlar en çok bu yöredeki yaşamı etkiledi. Dolayısıyla kültürel yaşamda önemli sıçramalar vegelişmeler görülmedi. Kent XVII. yüzyıl ortalarından XIX. Yüzyıla değin görece barış içinde yaşadı vegelişti. 1655’te Kars’tan geçen Fransız gezgin Tavernier kentin büyük yiyecek-içeceğin bol, ancaknüfusun az olduğunu söylemektedir.189

Kaynak: Kars Valiliği www.kars.gov.trXX. Yüzyıla Girerken :Resim 25: Bir Kars Gravürü (Leipzig, 1882)Sınır kenti olması nedeniyle Kars XIX. Yüzyıl boyunca saldırı ve işgallere sahne oldu. 1807,1828 ve 1855’de Rusların saldırılarına maruz kalan Kars, 1856 Paris Antlaşmasıyla Türkiye’ye bırakıldı.1877-1878 (93 Harbi) Osmanlı-Rus Savaşı’ndan sonra, kent 40 yıl süreyle Rus işgalinde kaldı.Sürekli saldırılar ekonomik ve kültürel gelişmeyi olumsuz yönde etkiledi. Osmanlı Devleti’ninTanzimat’la başlattığı çağdaşlaşma girişimi Kars’ta etkisini pek az duyurdu. 1878 işgalinden sonra Karsdemiryoluyla Kafkas ulaşım ağına bağlandı. Kafkasya’daki gelişmelere bağlı olarak tarımda Pazar içinüretime geçilmesi, hayvancılık ve tarım teknolojisinde kimi değişikliklere yol açtı. Yaygın olarak ağırpulluk ve at kullanılmaya başlandı. Kars’ta sütçülük bu dönemde gelişmiştir. Pazar ilişkileri, tarımsalteknolojideki değişiklikler, konuşulan Türkçe’ye Rusça ya da Rusça’dan bozma yeni sözcükleringirmesine de yol açtı. ( Maşin-makine, kartop-patates, saldat-asker, çaynik-çaydanlık, rubaşka-gömlek,akuşka-pencere, ışkaf-dolap vb.) İşgal süresinde Rus yönetiminin kolonizasyon çalışmaları Müslümanhalkın yöreden göç etmesine yol açtı. İşgali izleyen üç yılda 82000 Müslüman,z İmparatorluğun öbürbölgelerine göç etti. Müslümanların boşalttığı köylere Ermeni, Rum, Yezidi, Süryani, Estonyalı, Malakangibi çeşitli etnik ve dinsel gruplar yerleştirildi.Kale dibindeki eski kent olduğu gibi bırakılarak, Kars Çayı’nın kuzeyinde geniş caddeler, çağdaşyapılarla yeni bir garnizon kent kuruldu. Yapılar Orta Rusya ve Avrupa mimarisinin yanında yerli taşişçiliğinin de izlerini taşıyordu. Garnizon kentlerin, eski kenti geleneksel dokusuyla bırakıp ayrı bir yerdekurulması, çağın genel eğilimiydi. Bu eğilim, Kafmasya’nın öbür merkezlerinde de görülmektedir. Kırsalbölgede kurulan yeni yerleşme merkezleri, çoğunlukla cadde boyunca sıralanmış konutlardanoluşuyordu.Kars yöresinde, Rus İmparatorluğunun taşra yaşamı izleri görülür. Kent aydınlarından batıkültürüne ve yaşama biçimine ilgi, herhangi bir küçük kenttekinden daha fazla olmuştur.Cumhuriyet dönemi :Kars’ın kurtuluşundan sonra yabancı öğeler yöreden ayrıldı, yerlerine Kafkasya’dan gelen Türkboyları yerleşti. Başlıca geçim kaynağı hayvancılığın gereklerine göre biçimlenen yaşam, gelenekselözelliklerini korumaktaydı.190

Cılavuz Köy Enstitüsü yörenin kültürelgelişmesine önemli katkıları bulunan bir kültür kurumuydu.Enstitünün köylü ile ilişkiler bürosu hayvancılık, tavukçuluk vb. konularda halkı bilgilendiriyordu.Daha sonraki dönemlerde ulaşım olanaklarının Türkiye genelinde gelişmesi Kars yöresinideetkiledi. Canlı hayvanların daha geniş alanda pazarlanması, yörede bir zenginliğe yolaçtı. Barınma,beslenme, giyim-kuşam ve sağ lık alanlarında çağdaş değerler yaygınlaştı. 1965’ten sonra başlayankamu yatırımları ilde belli bir canlanma sağladı. Kentleşme eğilimi arttı. Günümüzde yöre, geleneksel veçağdaş kültür öğelerini bir arada barındıran bir geçiş toplumu niteliğindedir.Yaşama Biçimi : Kırk yıl işgal altında kalan sınır kenti Kars’ta sosyal yaşam, çeşitli uluslarınkültürel gelenekleriyle biçimlenmiştir. Savaş olgusu kente “garnizon” yapısı kazandırmış, bu özellikCumhuriyet Döneminde de sürmüştür. Merkezde askeri ve eşraf kökenli ailelerin oluşturduğu yarı seçkinyaşama karşın, kent bütününde geleneksel yaşama biçimi egemen olmuştur.Yörede 40 yıl kalan Ruslar beslenmeden, giyim-kuşama ve toprağı işlemeye dek etkiliolmuşlardır. Toprağı derin sürmeye yarayan kotanı Ruslar getirmiştir. Kotanın yöre yaşamında,geleneklerinde ve sosyal ilişkilerde önemli bir yeri vardır. Örneğin, tek kotan koşmayla tarla sürmek zorolduğundan Temmuz ayında birkaç aile, insan ve hayvan güçlerini birleştirir, “Modgam” denen buortaklaşa çalışma geleneği, yöre yaşamında kışlık yiyecek hazırlamadan, hayvanların sürüye katılımınadek yaygınlaşmıştır.Kırsal kesim yaşamında önemli olgulardan biri de yaylacılıktır. Yörede Haziran başlarındayaylaya çıkılır, sonbaharda havaların soğumasıyla inilir. Yağ-peynir gibi kışlık yiyeceklerin hazırlanması,hayvanların otlatılması yanında yaylacılığın önemli nedenlerinden biride maraların korunmasıdır. Herailenin düzenli “yayla damları” vardır. Köye inilirken damın kapı ve pencereleri sökülür. Yazın yenidentakılır. Barınılacak damların yanında, büyükbaş hayvanlar için yapılan ağıl ile buzağı ve danalar içinyapılan “danalık” da yaylanın bitişiğinde bulunur.Yöre uğraşlarının geleneksel yapısı 1960’larda değişime uğramış ve ilkin pulluk, ardından traktörkullanımı yaygınlaşmıştır. Artan nüfus karşısında topraklar ve ürün yetersiz kalmış, göç belirgin boyutlaraulaşmıştır. Uğraşlardaki geleneksellik evlenmeden-doğuma, toplumsal ilişkilerden, yaşama biçimine dekyansımaktadır. Üretimin emeğe dayanması, geleneksel aile yapısının uzun süre ayakta kalmasınısağlamıştır. Bunun yanında çok eşlilik de yakın zamana kadar yörede oldukça yaygın idi. İnsan gücünegereksinim ve erkek çocuk isteme bu olgunun belirgin nedenleri arasındadır. Hısım-akrabalık, kirvelikgibi kurumlara sosyal ilişkilerin belirleyici öğeleri arasındadır.İldeki en önemli sosyal problem batıya göç olgusudur. Bu göç olgusunun başlıca nedeni yöredegeçim kaynaklarının sınırlılığıdır. 1975’te duraklayan göç, 1980’li yıllarda yeniden hızlanmış ve göç kentyaşamına yeni etkiler getirmiştir. 1960’larda başlayan göçle yurt dışına gidenlerin sayası da oldukçayüksektir. Kars ve Sarıkamış’taki askeri birliklerde görevliler ve diğer memur ailelerince kente taşınançağdaş değerler de, geleneksel yaşama biçimini etkileyen öğeler arasındadır.Giyim-Kuşam : İlin coğrafi konumu, iklimi ve etnik yapısı giyim-kuşamı da etkilemiştir. İlçedenilçeye değişen giysilerde yerli halk, Türkmen, Kıpçak ve Azeri geleneklerinin izleri görülmektedir. İlmerkezinde de giyim kuşam mevcut toplumsal yapı belirlemektedir. Kentteki askeri garnizon yaşama191

içimi yanında giysilerde de yöreye değişik etkilerde bulunmuştur. Bu etkinin kırsal kesime yansıması iseancak 1960’lı yıllararastlamaktadır.Kaynak: Kars Valiliği www.kars.gov.trResim 26:Kars Müzesinden Yöresel Kadın Giyimi ÖrnekleriGeleneksel Kadın Giyimi : Kars yöresinde anılan etkenlerin yanında, yaşlılık ve gençlik degeleneksel kadın giyiminin belirleyici özellikleri arasındadır. Yaşmak biçiminde başa örtülen tülbentin“leçek” denen türü ve “vala” yöredeki en yaygın baş örtüleri arasındadır. İlin güney kesimlerinde leçekyerine renkli ipekten “kalağı” denen bir örtü kullanılır. Kalağı, fes ya da dar kasnak üstüne örtülür. Evlikadınlarsa altın-gümüş paralar ya da boncuklarla süslenmiş taç biçiminde kasnaklar üstüne “puşi”bağlarlar. Buna “dinge” denir. Yerli Türkmenlerde tülbent tepeye bir “sancak”la (iğne ya da çengelli iğneile) tutturulur. Kuman-Kıpçak kökenli genç kızlarda, ak leçeklerin arkadan dizlere dek sarkıtılmasıbekar olduklarının belirtisidir. Yaşlılarda da leçeğin ucu topuklara değin uzanır, üçgen biçiminde ve koyurenklidir. Buralara “kalagey” ya da “kıygaç” denir. Yeni gelinler ya da evliler bu başörtülerinin üstüne“çalma” denen bir atkı atarlar. Türkmenlerdeyse yünden dokuma bir şal kullanılır.Revan Türklerinde ise Azerbaycan giysilerinin izlerine rastlanmaktadır. Bunlar tarafından“boylama” denen uzun entariler giyilir. İlde en yaygın entari biçimi “dayra” denen, diz üzerinde kısafistanlardır. Dayra daha çok genç kız giysisidir. Gelinlerde ise üçetek yaygındır. Kollarda ipek ya da192

pamuklu kumaştan “kolçak” bulunur. Bu iş görürken, çalışırken giysinin yıpranmaması ve kirlenmemesiiçindir. Göğüste de yine ayrı bir kumaştan “önlük” ya da “döşlük” bulunur. Üstten kopçayla giysiyetutturulan bir tür göğüslük de kullanılır.Bu giysilerin omuz ve eteklerinde “potur” denen süs öğesi kırmalar bulunur. Bunlar sırma, yedek,etek, püştek, yaragidek, heziran gibi adlarla anılır. Malakan köylerinde “gofta” denen önleri düğmeligömlekler giyilmekteydi. Bu giyside sor yıllarda yaygınlaşmıştır. Gençler arasında özellikle “plati” denendüğmesiz, tek parça türü ilgi görmektedir. Yine Malakanlarda ak kumaştan pileli “fastık”lar (eteklik)günlük giysiler arasındaydı. Kuban Kazaklarında da bu giysilere rastlanmakla birlikte, yörük kadıngiyimininetkisi daha belirgindir. Gelinler ve yaşlı kadınlar “peştamal”da kullanmaktadır. Yaşlılarda düz,gelinlerde ise desenli peştamallar yaygındır. Üçetek, yaşlılarda yerini tek eteğe bırakır. Yalın koyu renklikumaşlardan dikilir, geniş kırmalar bulunur, potur konmaz. Önlüklerde koyu renklidir. Daha çokarkadan düğmeli olur.Gençlerde ketenden, pamuklu kumaştan koyu renkli peştamallar yaygındır. Koç boynuzu ya daçiçekli desenlerle süslüdür. Altına “komşu çatlatan” denen yanardöner renkli, geniş ağlı, ayak bileklerinedek uzanan “tuman” (bir tür şalvar)giyilir. Yerli Türkmenlerde astarlı tuman yaygıdır. “Dizleme” ya dakısa çorap, çarık, mest-galoş, kundura, yemeni yörenin ayakkabı türleridir. Elle örülen renkli yünçoraplar kış aylarında varlığını korurken naylon çoraplarda kırsal kesim kadın giyiminde ilgi görmektedir.Yörede yaşayan Rus kadınlarının “jugetka” denen kısa manto biçimli giysileri de kullanışlığıaçısından yaygındır. Önceleri kırsal kesim giyiminde hiç rastlanmayan manto artık dışarılık giysilerarasında yer almaktadır.Kaynak: Kars Valiliği www.kars.gov.trResim 27: Mahalli Kıyafetli Öğrenciler 19 Mayıs Kutlamalarında193

Geleneksel Erkek Giyimi : Kars yöresi geleneksel erkek giysileri kalpak, papak, çuha şalvarve çivekidir. Şapka ve Kılık Kıyafet Devriminden sonra da yaygınlığını koruyan kalpak ve papaklarınçeşitli türleri vardır. Azerbaycan ve Dağıstan tipi kalpaklar daha kabarık ve sivricedir. Kalpaklarpüsküllerin biçimine göre dalfes, dal, külah gibi adlar da alır. Kars, Arpaçay, Kağızman ve Sarıkamışyöresinde börk ve Ahmediye denen başlıklar vardır. Börk külah üzerine vala bağlanarak kullanılır.Ahmediye ise kırmızımtırak , mor ya da turuncu renkli olup, bunları daha çok yaşlılar kullanır. Sırtagenellikle açık renkli kumaştan, uzun kollu, yakasız “köynek” giyilir. Üstte boyun bölümü sedef düğmeliolan “üst köyneği” giyilir.Bunun “gazeki” denen daha kısa eteklileri de yörenin yaygın giysilerindendir. Gazeki yakasızdırve göğsü açıktır. Bu biçimdeki ceketi andıran giysilere “arkalık” denir. Kars’ta üstte en çok çuha giyilir.Koyu renkli kumaş ya da çuhadan diktirilir ve kol ağızları geniştir, dizlere dek uzanır. Göğsün iki yanındagümüş süslemeli veznelikler bulunur. Bunların eskiden fişeklik olarak kullanıldığı da söylenmektedir.Geleneksel giysilerden varlığını koruyan “kırk düğme” denen yeleklerde oldukça yaygındır. Yöredeşalvarın çeşitli biçimlerine rastlanır. Örneğin Azeri şalvarı dardır. “Kadı biçim” denen tür daha genişçedir.Ancak “kule” denen ağ bölümü güney bölgelerin şalvarlarındaki gibi torbalanmaz. Paçası ve ağı dar,baldırı geniş şalvarlara yörede “zığva” denir.Yaşlılar dizden aşağı geçirilen ve ayağın üstünü de örten kıldan “paçalık” kullanırlar. Kimiyörelerde de “dolak” geçirilmektedir. Yörenin geleneksel ayakkabısı ince deriden, bacağı ve ayağı iyicesaracak biçimde dikilen çivekidir. Cızma denilen tür ise daha kalın deriden yapılır.Beslenme Biçimleri : Yörede kültür etkileşimlerinin en belirgin örnekleri beslenme biçimindegörülür. İşgal döneminde yöreye yeni tarım yöntemleri yanında, değişik bitki türleri de getirilmiştir.Bunların en önemlisi “kartol” ya da “kartop” denilen ak patatestir. Yine Malakanların “kapusta” dedikleriturşu türü yaygınlık kazanmıştır. Kete de bunlar arasındadır. Bir dönem yörede Ekim ayının “şarap ayı”diye anılmasına neden olacak düzeyde evlerde içki yapımı da yaygınlık kazanmış idi.Yöre beslenmesinde unlu yiyecekler önemli bir yer tutar. İklimin sert oluşu yazları komposto,ayran türü katıkları, kışın da turşu ve tatlıları öne çıkarmaktadır. Hemen her tür bitkiden turşu yapılır.Örneği “gaz ayağı” denen yabani bir bitki turşu malzemelerindendir. Kimi yerlerde ise pancar, lahanayaprağı tuza basılarak salamura biçiminde turşu yapılır.Bölgede hayvancılıkla uğraşıldığı halde et tüketimi azdır. Ancak yöreye özgü olarak bilinenyemeklerin hemen hepsinde et kullanılmaktadır. Kars yemeklerinde un, yağ, ayran ve mercimekgenellikle bir arada kullanılır. Katık aşı, pancar aşı, gurut aşı, kuymak, mafiş,ilin yerel yemekleriarasındadır. Sarma ve dolmalar da Kars mutfağında önemli bir yer tutar. Pancar, lahana, kabak yanındayöreye özgü olarak elmadan da tatlı dolma yapılır. Kars köylerinde et kurutma da yaygın beslenmekültürü arasındaydı. Ördek ve özellikle kaz yetiştiriciliğin yaygınlığı bu ürünlere beslenmede özgün bir yerkazandırmıştır. “Kesim zamanı” denilen sonbaharda kesilip temizlenen kazlar tütsülendikten sonra karaltına gömülür. Kış aylarında çıkarılıp yenilir.Güzün turşular kurulur, erişteler kesilir. Herkes kendi turşusunu kurarken, erişte imece ilehazırlanır. “Şehirli makarnası”da denen eriştenin yörede iki türü vardır. Yumurta eriştesi ve gün eriştesi.Yumurta eriştesi hamuruna hemen hiç su katılmaz ve yumurta ile yoğrulur. Sindirimi güç olduğundan pekyapılmaz. Gün eriştesi yapımında akşam tüm komşu kızları çağrılır. Yemekten sonra ailenin nüfusuna194

göre un kullanılarak hamur hazırlanır. Yoğrulan hamur genişçe “taslar”üzerine serilir. Taslar bu iştekullanılan bir tür kalın bezdir. Hamurun üstü de taslarla örtülür. Kızlar el ele tutuşarak hamuru hasıledinceye kadar çiğnerler. Sabah yeniden toplanılır. Bu kez erişte kesmede ustalığı bilinenler tahtalarınbaşına geçer. Çeşitli ekipler oluşturulur. Kimi künde hamurunun katlanıp bölünmesi işini yapar. Kimimerdaneler, kimi yufka açar, kimi bu yufkaları uygun biçimlerde katlayarak keser. Bir başka grup da lifdenen kesilmiş erişteleri dışarıya taşıyarak bahçede gerilmiş iplere serer. Kuruyan erişteler ufalanarakküçük parçalara ayrılır. Kızgın saclarda ve tandırda kavrularak kaldırılır.Malakanların yaprak büyüklüğünde kesilen hamurun içine şeker, yağ ve yumurta karışımıkoyarak kızarttıkları “kete” ildeki diğer kesimler arasında da yaygınlaşmıştır. Patatesli ya da pirinçli keteTürkler arasında en çok ilgi gören türleridir. İlin özgün yemeklerinden bazıları ise şunlardır:Gaz ayağı Turşusu : Çayırlardan toplanan “gaz ayağı” bitkisinin sert yaprakları ve kökleriayıklanıp, bol suda iyice süzülür. Sonra büyükçe bir kaba dizi dizi yerleştirilip, araları tuzlanır ağzı iyicekapalı durumda iki gün süreyle suda bekletilir. Daha sonra üzerine tuzlu su aktarılarak ekşimeye bırakılır.Elma Dolması : Elmalar, kabak dolmasında olduğu gibi boylamasına ikiye ayrılır, oyulur, pudraşekeri ve ceviz içi ile doldurularak kapatılır. Kapalı bir kaba dizilen dolmaların üstüne bir kaşık tereyağıve bir bardak su eklenerek hafif ateşte pişirmeye bırakılır.Taş Köftesi (Daş Kifftesi) : 1 kilo yağlı but eti büyük parçalara ayrılıp, dövülür, dört başsoğan ince ince kıyılarak etle yoğrulur. 1 çay bardağı pirinç lapası ya da nohut ezmesi ile karıştırılır.Hazırlanan karışım genişçe bir tabağa konur. Ekşilik verecek “sarı kök”, tuz ve biber eklenerek iyiceyoğrulur. Sonra et dört parçaya ayrılır. Avuç içinde bastırılarak yassılaştırılan parçaların ortasına katıpişmiş yumurtalardan birer tane konur, kapatılıp yuvarlanır. 15-20 kara erik kurusu (tamas) da karışımlasarılır, bir litre suda orta derece sicaklıkta 40-50 dakika pişirilir. Pişen köfteler dilimlenerek, yenir.İnançlar, Töresel ve Geleneksel Yapı :İlin tarihi ve sosyal evrimindeki çeşitli ulusal ve dinselbirleşimler güçlü bir töresel yapı oluşturmuştur. Etnik farklılıklar ve üretim ilişkilerinin özelliklerinin uzunsüre korunması sonucu gelenekler günlük yaşamın belirleyici üyeleri olmuştur. Yörede “yerli” denenkesimin gelenekleri bunlar arasında en başta olanıdır. Azeriler ve Çerkezler günümüzde geleneklerinikoruyan topluluklar arasındadır. 1960 sonrasında ticaret ve ulaşım gelişmesi ile sosyal yaşam dahareketlilik kazanmıştır. Genç kuşağın eğitim ve öğretim görmesi geleneksel yapıya ve törelere çağdaşetkileri getirmiştir.Dinsel yapı, günlük yaşamın etkili kurumları arasındadır. Ramazan ayı kent bölümünde dinselyapının öne çıktığı dönemdir. Yakın zamana kadar mahallelerde, köylerde iftar yemekleri geniştopluluklarla yenilmekte, teravih namazına hep birlikte gidilmekteydi. Namaz sonrasında da, köyodalarında, kahvelerde “Ramazan Geceleri” düzenlenmekteydi. Gece boyunca Kuran’dantefsirler(yorum) yapılmakta, “Kısas-ı Enbiya” dan peygamberlerin yaşamlarına ve kerametlerine ilişkinolaylar anlatılmaktaydı.Yörede gökyüzü olayları çeşitli şekilde yorumlanır. Örneğin gökyüzünde oluşarak aşağıya doğruinen hortumlara ejderha denilmektedir. Koca bir tilkinin kuyruğuna benzeyen ejderhanın güneydensallanırsa bolluk, doğudan sallanırsa uğursuzluk getireceği inancı yaygındır. Çift ejderha sallanırsa o yılher şeyi iyi olacaktır. Bulutlar sabah kızarsa “ akşamı hoş gör” akşam kızarırsa “sabahı hoş gör” denir.Yazları bulutlar bol yağmur, ak bulutlar dolu yağacağına yorulur. Bu inançtan kaynaklanan “Ağca bulutgelende/ Vay karanın başına/ Kara bulut gelende/ Vay sarının başına” tekerlemesi yörede yaygındır.Tekerlemem ak bulutla gelecek dolunun kıtlık yaratacağı, kara bulutlarla gelecek yağmurlu havanınsoğuyacağı ve soğuğa dayanıksız sarışınların üşüyeceği anlamını taşımaktadır.195

Yurdun çeşitli yörelerinde rastlanan yağmur duası geleneğine Kars’ta “godu godu”denilmektedir. Kuraklığın derecesine göre çocuklar ya da büyükler törene öncülük eder. Süpürgebaşına “leçek” bağlanarak yapılan bebek, uzun bir değneğin ortasına dik duracak biçimde bağlanır.Buna “godu” ya da “dudu” denir. Godu gezecek grup, erkeklerden oluşur. Godunun bağlandığıdeğneğin iki ucundan birer kişi tutar, öbürleri arkadan yürür. Her evin önünde bir ağızdan tekerleme iledilek söylenir:Godu goduyu sordunuz mu?Goduya selam verdiniz mi?Godu kapıdan geçendeBir sulu yağmur gördünüz mü?Evdekiler “gördük, gördük” diye yanıtlarGodu geldi doduyaSelam verdi orduyaYağ veren hatun olsunUn veren gotur(uyuz) olsunAminEvlerden yağ, yumurta, peynir, bulgur verilir. Yiyecekler torbaya doldurulurken godunun ve onutaşıyanların başından su dökülür, topluluktakilerin de üstüne serpilir. Bütün köy dolaşıldıktan sonratoplanan yiyeceklerden yemek yapılı. Hep birlikte yenerek yağmur duası yapılır. Bu törene bazıyörelerde “süpürge bezetme” de denir.Korkutma İnancı: Kars’taki bu inanca göre verimli düşen ağaç, tavuk gibi şeylerkorkutularak tekrar verimli olması sağlanır. Bununla ilgili bir olay şu şekildedir:Bahçesinde bulunan ağacın kısırlıktan kurtulup meyve vermesi için seksen yaşlarındaki KamilDede yanında bulunan Ahmet Dedeye :-Oğul Emo, ben balayı alır bu alma ağacının üstüne hücum ederim, sen de ‘yapma, kesme buodun olmaz meyve ağacıdır, gelen sene meyve ağacıdır, gelen sene meyve verir’ diye beni tutarsın, der.Kamil Dede baltayı alıp ağaca doğru hücuma geçer ve zamanında güreşmiş pehlivan yapılı ihtiyarAhmet Dede, Kamil Dedeyi birkaç defa sarılıp geri çevirmişse de coşan Kamil Dede, arkadaşınıyanındaki ağaçlara vurarak sürükleyince canı yanan Ahmet Dede birden kenara çekilip:-Keseceksen kes kendi ağacını, beni öldürme baba, der.-Olan adamsın de gel bırakma. Vallahi keserim ben su ağacı.-Sen buna inanmadın ama benim Hasret Dedem de zamanında sara düşmeyen( meyvevermeyen) ağaçları böyle korkutur ve onlardan meyve alırdı.-Aradan bir süre geçtikten sonra Ahmet Dede bu olayı köy dükkanında Kamil dedenin yanındaanlattığında, yine o inanca bağlı olan ihtiyar:-Üzü (yüzü) kara olsun, tutmadı bene, yoksa ağaç az korktuğu için ertesi yıl üzerinde birkaç tanealma vermişti, demiştir.Kars merkezi ve dolaylarında buna benzer bir inanış da tavuklardan korku ile yumurtaalmaktadır. Den (yem) yiyip yumurtlamayan tavuklara; ‘bunlar den oldular, değirmene götürüp üyütelim(öğütelim) diyerek korku verirler. Yine yumurtlamada geç kalırsa bir çuvala koyarak değirmenegötürür gibi yaparlar. Yolda karşısına çıkan başka biri olaydan haberi yokmuş gibi ‘nedir o?’ diyesorunca, ‘hiç, tavuklar yem yeni den oldular da değirmene götürüp üyütüp un edeceğim’ cevabını verir.Rastlayan adam da ‘yapma bunlar den değil tavuktur, üğütme, yumurtlarlar’ deyip adamı geri çevirir.Böylece korkan tavukların yeniden yumurtlamaya başlayacağına inanılır.196

Evlenme Gelenekleri: Yörede evlenme gelenekleri pek az değişme uğramıştır. Evlenme çağıkızlarda 15-19, erkeklerde 18-23 yaşları arasındadır. Çoğunlukla görücü usulüyle evlenilir. Oldukçaazalmış olmasına rağmen bazı yörelerde devam eden başlık parası geleneği, kız kaçırma olaylarını daartırmaktadır. Bu ise yakın zamana değin aileler arası istemlerini ev içinde çekingen, küskün tavırlarlabelirtir. Aracılarla iletirler. Yanıtta aracılara verilir.Erkeğin istediği kızı ana-baba da uygun görürse, kızın evine elçi gönderilir. Erkeğin herhangi biristeği olmasa da eğer oğlan evlenme çağına gelmişse boylamaya (beğenmeye) çıkılır. Elçi gönderme,doğrudan kız isteme anlamına geldiğinden, önce kadınlar gidip kızı görürler. Elçiler, yörenin saygınkişilerinden seçilir.Elçiler arasında en yaşlı kişi sözü açar, isteklerini bildirirler. Kız babası da evlenmeden yanaysa,“ Allahın emri varsa men ne diyecem? Bir de kızdan sorak, bahah ne der” diye cevaplar. Karısıaracılığıyla kızın düşüncesini elçilere iletir. Evlenmeden yana değilse “ kocalık kızımız yok. Sizin yitiğinizbizde değil, başka yerde arayın” gibi yanıtlar verilir.Kız tarafından olumlu yanıtıyla “şirni(tatlı) yeme günü kararlaştırılır. Erkek tarafından getirilenkolonya, şeker, meyve gibi şeyler konuklara sunulur. Bu aynı zamanda “beh günü”(söz kesme) olarak dadeğerlendirilir. Kız evine söz yüzüğü, kalağı( baş örtüsü) ve çeşitli hediyeler getirilir. Kalağının bir ucunakararlaştırılan başlığın bir bölümü bağlanmıştır. Kadın ve erkekler ayrı odalarda toplanır. Güveyinyakınlarından biri kıza yüzüğü takar. Kimi zamanda kız, erkeklerin toplandığı odaya getirilerek, yüzükorada takılır.Sonra “boy görmesi” denen para verilir. Kız da bahşiş alır. Beh, nişan niteliğinde olmaklabirlikte, ayrıca nişan töreni de düzenlenir. Nişan günü kararlaştırılır. Kız evinde yapılan nişana her ikitarafın yakınları çağrılır. Kız evine ve geline çeşitli armağanlar alınır. Güvey evi hazırlanacak yemekleringereçlerini ve birkaç koyunu kız evine gönderir. Evlenecekler ayrı köylerdeyse, ertesi gün “karşı nişan”anlamına gelen “hon” düzenlenir. Hon, güvey evinde yapılır, kız yanı kendilerine armağan getirenlerin herbirine mendil, çorap götürür. Aynı bir sinide de kete ya da çörekle birlikte, güvey için giysilik iç çamaşırı,çorap, mendil ve nişan yüzüğü bulunur.Düğünün iki bayram arasına ya da Muharrem ayına rastlamamasına özen gösterilir. Nişanlılıksüresi uzunsa “kız yanı olayı” yapılır. Damat, kız tarafınca iyi tanınan bir arkadaşı aracılığıyla, gizlicenişanlısını görmeye gider. Düğün öncesinde, belli bir günde çeyiz düzme için iki tarafın önde gelenleriçarşıya iner. Başlıkla birlikte alınacaklar saptanır. Çarşıya inenlere de armağan alınması adettendir. Oğlanevi, kız evinin bütün ihtiyaçlarını evine gönderir. Düğüne her iki taraf kendi konuklarını ayrı ayrı çağırır.Konuklara “atlı” denir. İlkin gelin ya da güveyin evine alınan konuklara “atlı çayı” verilir. Çayda çeyizgörme, kına ve düğün günleri bildirilir. Kimi köylerde “atlı” deyimi yalnız oğlan evinden kız evine gidenkonuklar için kullanılır. Konuklar köy halkınca paylaşılır. Her evde birkaç atlı misafir edilir.Kars yöresinde sağdıçlık geleneği yanında birde “solduç” geleneği vardır. Gelin ve güveyin enyakın arkadaşlarından biri sağ, öbürü sol koluna girer, düğün süresince yanlarından ayrılmazlar.Düğünden bir gün önce beş dallı ağaç dalları ya da birbirine tutturulmuş çatallardan oluşan “kız şahı”kaldırılır. Kız şahının çevresi ipe dizilmiş meyvelerle bezenir. Sağdıç evinden kalkan kız şahının tümharcama ve sorumluluğu yine ondadır. Meyve kaçırıp sağdıça getirene bahşiş vermek zorunludur. Bunuönlemek için şahın önünde “çubukçu” yürür. Elleri mendille bağlanan güvey, sağdıçla solduçunortasındadır. Şah gelin evine gelinceye dek yol boyunca “dostun dostluğuna, düşmanın horluğuna, her birAllah”, bağrışlarıyla havaya ateş edilir. Şahın ardından genç kızlar gelirler,sağdıç ve solduç da gelin evinegirer.197

Gece gelinin evinde kına gecesi düzenlenir. Kına yakılmadan önce gelinin de güveyin de avucunapara konulur. Bu para yoksulluktan uzak kalmak inancıyla yoksul bir çocuk tarafından üç kez sayılarakalınır. Daha sonra odadaki tüm konuklara kına yakılır, oyunlar oynanır. Ertesi sabah gelin alma günüdür.Gelin hazırlanırken kapı önünde davul çalınır, oyunlar oynanır. Aşıklar türkü söyleyip, atışma yaparlar.Bu sırada “ağlatma”, “ağır ağlatma” ve “yürük hava” çalınır. Öğle saatlerinde gelin ata biner. Bu güveyevine hareket anlamına gelmektedir. Gelin ata binerken Köroğlu, Cezayir, Suvazıopol (sivastopol)havaları çalınır. Yengelerde gelinin yanındadır. Onlarla birlikte “müjde yastığı” da yola çıkar. Yastığıbundan önce güvey evine götürene çeşitli armağanlar verilir. Yol boyunca cirit oynanır.Akşam ezanından sonra güvey sağdıçın evinden de “oğlan şahı” kalkar. Bu da güvey evine gelir.Gece koyun kesilir, buna “düş garı” denir. Yemekten sonra konuklar hediye olarak para verirler, buparalar kız yengesinindir. Konuklar dağılınca sağdıçlar gelin ve güveyi gerdek odasına götürür. Şahmeyvesinin gerdek öncesinde yenmesi uğur sayılır.Doğum ve Çocukla İlgili Gelenekler : Yörede çocuk, kısmetbereket olarak nitelenmektedir.“Kız bereket, oğlan devlet” deyimi yaygındır. Bu anlayış ise çok çocukluğu ve çocuğa ilgiyiartırmaktadır. İlk çocuk erkekse “baca sökme” denen gelenek uygulanır. Komşu çocukları bacayaçıkarak kiremitleri kaldırır ya da toprak dökerler. Bu aile reisinin bahşiş vermesine değin sürer.Aşerme döneminde gebelerin istekleri karşılan Mazsa, çocuğun sağlıklı olmayacağına inanılır.Doğumun sancıları başlayınca ebe çağrılır. Doğumu kolay laştırdığına inanılarak bacadan silah atılır.Doğumdan sonra göbek bağı ninenin ayakkabısı üzerinden kesilir. Bu işte kullanılan çakı yıkamadankapatılır ve annenin Yastığı altına konur. Çocuğun göbeği kuruduktan sonra çakı açılır ve yıkanır. İlkbanyo suyuna teni güzel olsun diye yumurta kırılır. Terlemesini önlemek için tuz serpilir. Daha sağlıklıolacağı inancıyla kundağa ısıtılmış hölük (elenmiş toprak) konur. Yaşamının aydınlık olması için gündüzde olsa anasının ve çocuğun baş ucunda lamba yakılır. Bebek lamba ışığında anasının çevresinde üç kezdolandırılır. Bu sırada ebe “sen mi ağır, yük mü ağır ana?” diye sorar. Anne “ne ben ağır, ne de yük ağırdeyince” kundak yanına bırakılır.Çocuk al yanaklı, al dudaklı olsun diye yüzüne ve dudaklarına kanı; kara kaşlı, kara gözlü olsundiye de ceviz kabuğu yakılıp külü kaşının, gözünün üzerine sürülür. Al basmasına karşı loğusanın başucuna Kur’an asılır. Yatağın çevresine kıldan örme ip gerilir ve yalnız bırakılmaz. Doğumdan hemensonra da aynı amaçla ilk lokmayı ebe alır, üç kez anaya uzatıp geri çekerek kendisi yer. Kırkı dolmadanloğusa çocuk dışarıya çıkarılmaz. Bezi dışarıya asılmaz, cinleri kaçırmak inancıyla yanlarına sürekli ateşyakılır.Geleneksel Şenlikler: Çok eski zamanlardan beri kutlanılan Nevruz yanında, hıdrellez,koyun yüzü, seyran gibi şenlikler yöre yaşantısında önemli bir yer tutar.Nevruz : Hem Hz Ali’nin halifeliği, hem de bahar bayramı olarak kutlanılan nevruzunhazırlıkları bir hafta öncesinden başlar. Evlerde genel temizlik yapılır. Giysiler alınır ve hediyegönderilir. Kutlama Çarşamba akşamı ateş yakma töreni ile başlar. Toprak damlar üzerindegecenin geç saatlerine değin bu ateş ile Hz. Ali’nin halk ile savaşa çıkmayı duyurmasıcanlandırılır. Ertesi gün (perşembe) ölü bayramıdır. Evlerde helvalar yapılır, yemişler alınır. Mezarlığagidilip, mevlit ve kuran okunarak dualar edilir. Sonra da herkes yanında getirdiği helva ve yemişleriçocuklara, öksüzlere, yoksullara dağıtır. Artanlar ise mezarlar üzerine serpilir, nevruzdan önceki geceyeyörede “ihya gözleme” denir. Bu Hz. Ali’nin oğlu Hüseyin’in Kerbela’da şehit edilişinin taziyesianlamındadır. Köy ya da mahalle halkı bir evde toplanır. Sabaha kadar dualar edilir, ağıtlar söylenir.Akşam ve sahurda ilk kez yemek yenir ve gün ağarırken dağılınır.198

Gündüz yeniden bir araya gelinerek nevruz kutlanır. Bu günde hindi kızartmak gelenekselleşmiştir.Herkes birbirine mendil, çorap, iç çamaşırı, yemiş gibi armağanlar verir. Nevruz nişanlılarında görüşmegünüdür.Hıdrellez : Baharı karşılama anlamındaki hıdrellez şenlikleri Ocak sonu ile Şubat başlarındayapılır. Hazırlıkları harman kaldırılırken sonbaharda başlar. Her ev son harmandan bir kısım buğdayınıhıdrellez için eler ve saklar. İlk kar yağınca da “bakalım mübarek hıdrellez nasıl geçecek?” sözleriortalığa yayılmaya başlar. Zemherinin (Ocak) 27’sinden, gücükün (Şubat) 3’üne değin iki Cuma arasıhıdrellez olarak kutlanır.“Bu cumada atladı, öbür cumaya inecek” diyerek hıdrellezin gelmesi beklenir. Hıdrellez içinsaklanan buğday sac üzerinde kavrulur. Biraz kavurga yapılır, biraz da hafif kızartıldıktan sonra sacdanalınıp kir kire (el değirmeni) ile çekilir kağut yapılır. Bakır bir tasa alınan kağut, boş bir leğen, su doluibrik, kullanılmamış havlu, ayna, tarak, küçük bir maşrafa ve bir kaşık ile birlikte boş bir odaya bırakılır.Böylece hıdrellezin odaya gelip, leğende abdest alınacağına, tastaki kağuta elini basıp içine su dökerekkarıştıracağına ve eve bereket getireceğine inanılır. Hafta boyunca odalarda toplanılarak kavurga, kağutyenilir. Hıdrelleze ilişkin öyküler anlatılır. Kavrulan hıdrellez buğdaylarından birkaç avuç bir torbadabahara saklanır. Ekilecek tohuma katıldığında ekilecek ürünün bereketli olacağına inanılır.Koyunun Yüzü : Yas başında koç katımından 100 gün sonra kutlanır. Sıkıntılı kış günleriningeride kalışı, sürünün o yıl ki durumunun belirginleşmesi koyunun yüzü şenliklerinde kutlanır. Koçkatımından sonra herkes 100 gün sayar. Çobanlar toplanarak eğlence düzenler. Aralarında ikisi kadınkılığına girerek köye iner. Çeşitli sazlar eşliğinde türküler söylenir, oyunlar oynanır. Bu sırada kadınkılığına giren çobanlar evin oğluna, eş ya da hanımının kulağına geldiklerini söyleyerek kilere dalarlar.Sandıkları açmaya çalışır, kimi zamanda evin erkeğine cilve, naz yaparak sezdirmeden ellerindesakladıkları iğneleri batırırlar. Bu taşkınlıkları önlemek için erkekler para ve sigara, kadınlarda yağ,bulgur, çorap gibi armağanlar vererek çobanları ağırlamaya çalışır. Yüzüncü gün içinde hangi koyununkısır, hangisinin gebe olduğu anlaşıldığından sürü sahipleri düzenlenen törenlerde çobanları ödüllendirirler.Seyran Şenliği : Yaz ortasında yapılan şenlik bir tür hasat öncesi eğlencesidir. Yaylayaçıkıldıktan 1,5-2 ay sonra yöre köyleri birbirine haber vererek belirlenen düzlük-suluk bir alandatoplanılır. Her köy kendi sazlarıyla yaylasından seyran yerine iner. Erkekler bir yanda olmak üzere, genişhalkalar oluşturulur. Bir davul-zurna ekibi kadınların, bir ekip de erkeklerin arasında çalarak halaylartutulur, tek oyunlar oynanır. B u şenliklerin en büyük eğlencesi köyler arasında karşılaşma niteliğindekigüreşlerdir. Eleme yöntemiyle birinci olana çeşitli armağanlar verilir. İkindi zamanı her köydavul-zurnasıyla kendi yaylasına döner. Yemekten sonra ateş yakılır, eğlence burada da sürdürülür.Sabah yeniden seyran yerine inilir, şenlik bir hafta sürer.Kotan Sürme ve Modgamlık Geleneği : Kars köylerinde Temmuz ayının karşılığı “kotan ayı”dır. Kotan ayı yazın en hareketli dönemi ve yöre yaşamının mihenk taşı gibidir. Çocukların doğumukotanla anımsanır. “ bıldır kotanda doğduydu ya” ya da askere gidiş: “kotan gelecek ki bir yıl ola”. Rusköylülerinin yöreye getirdiği kotan, toprağın derinliğine işlenmesi ve döneme göre toprak sürmedekolaylık sağlayışı ile kısa zamanda benimsenip, yaygınlaşmıştır. Bir kotan koşumu 8-10 çift öküz ve bir okadar insan gerektirir. Herkes “ağır reçber” (zengin) değil ki ha deyince kotan koşsun. Bu durumdabirkaç kişi bir araya gelir, öküzüyle. Adamıyla “modgam” olur, yani kotan ortaklığı kurar. “Gündönümü”(22 Haziran) ile başlayan Modgamlık “ot biçimine” (Ağustosa) dek sürer.Modgamlıkta anlaşma “gün hesabı” üstüne kurulur. Kotan (araç) kiminse ilk hak onundur.Genellikle dört gün kotana (sahibine) ayrılır. Sonra kotanı sürenin “majgal”ın sırası gelir. Majgal adı,199

kotanın tutulacak yerinden, yani “mac”dan kaynaklanmaktadır ki,majgalın hakkı da üç gündür. Öküzsahiplerinin payı ise iki gündür. Öküzlerin gözetimi, bakımıyla ilgilenen “öküzcü”lerden gece öküzcülerinede iki gün kotan sürülür. En düşük pay birer günle boyundurukta oturan ve öküzleri süren 8-10yaşlarındaki çocuklarındır. Bu çocuklara da hodak denilir.Kars’ta Halk Takvimi :Ocak - Karakış/ ZemheriŞubat - Gücük (kısa ay)Mart - Döl dökümü (Kuzuların Doğumu)Nisan - Yağmur ayıMayıs - Çiçek ayıHaziran - Yayla ayıTemmuz – Kotan ayıAğustos - Ot biçimiEylül - Bögürüm (Rüzgarın Böğürmesi)Ekim - Harmanay/ ŞarabayıKasım - Koç ayı (Koç Katımı)Aralık - Nahır ayı (Sığır sürüsünün otlaktan dönmesi)Mimarlık : Kars il merkezi eski ve yeni olmak üzere iki bölümden oluşmaktadır. Eski Karskuzeyde, tepeye kurulu kalenin içinde ve eteklerinde yer almaktadır. Kaleiçi Mahallesi bu bölümünçekirdeğidir. Burası dar ve eğri yollar boyunca düzensiz dizilmiş bakımsız evleriyle, sıkışık yapılartopluluğu görünümündedir. Evler çoğunlukla yığma taş ve kerpiçtir. 1878 Rus işgali sonrasında bu kesimolduğu gibi bırakılarak, Eski Kars’ın güneydoğusunda, Taht Düzü denilen ovaya yeni bir garnizon kentoluşturulmuştur. Kent, buraya yerleştirilen çoğu soylu sınıftan subay ailelerinin tüm gereksinimlerikarşılayabilecek şekilde yapılmıştır. Geniş, düzgün taş kaldırımlı caddeleri, büyük parkları, düzenli ızgaraplanıyla zengin ve çağdaş bir kent görünümündedir. Kuzeyren Güneye uzanan dört ana caddeyi,doğudan batıya dört cadde dik kesmekte, böylece 16 blok oluşmaktadır. Avrupa tarzı bir mimariyesahip olan Kars’ı gezen H. V. Velidedeoğlu: “Yollar boyunca, çoğu iki katlı, büyük blok taştan, sağlam,yalın görünüşlü yapılar dizilidir. Ruslar dan kalma büyük yapıları gördüm... 43 yıllık işgal süresi içindeRuslar bu kente epey bayındırlık getirmişler ve burasının dış görünüşünü tipik Rus kentlerinebenzetmişler. Fakat Kars’ın insanının ruhunu değiştirememişler” demektedir.Yollar boyunca dizili, benzer mimaride, bir-iki katlı, büyük gri taştan villa tipi evler, kente düzenlibir görünüm kazandırmıştır. Bu evlerin çoğu cadde üstündedir, kimileride duvarla çevrili bahçeningerisindedir. İki katlı evlerde ortada avlu bulunmakta, buradan basamaklarla sütunlu açık sofayaçıkılmaktadır. Odalar sofanın çevresine yerleştirilmiştir. Arkada geniş bir bahçe, ahır, kümes ve benzeribölümler vardır. Kimi evlerde iki-üç basamakla çıkılan demir parmaklıklı kapı ortadadır. Kimilerindeyseyanda camekanlı bir bölümden ana yapıya geçilmektedir. Pencereler iklime bağlı olarak küçük ve çiftcamlıdır. Çatı kar tutmayacak biçimde dik, kiremit veya saç örtülüdür. Evlerin içi de yalındır. Odalargeniş ve yüksek tavanlıdır. Tavan ve taban tahtadır.Kışlar uzun ve soğuk geçtiğinden değişik bir ısınma yöntemi geliştirilmiştir. Odaları ayıran duvarınköşesinde bu odalara yarım daire biçiminde çıkıntılı “galanka” denilen büyük bir soba yerleştirilmiştir.Sobanın altı demir döküm, üstü tavana dek uzanan ve yukarı doğru daralan geniş saç boru biçimindedir.Böylece bir odada yanan bir sobayla iki ya da dört oda ısınabilmektedir. Mutfaklarda da “peç” denilen200

fırın ve büyük kuzineler vardır. Fırının üstü, iki kişinin yatabileceği genişlikte çıkıntılıdır. Çok soğuk kışgecelerinde burada yatılabilmektedir. Mutfağın altında kilerbulunmaktadır.Kaynak: Kars Valiliği www.kars.gov.trResim 28: Vali KonağıYöresel Halk Edebiyatı : Kars bir sınır kenti olarak bir çok kültürün etkileşim alanında kalmış,yöreye çeşitli zamanlarda bir çok Türk oymağı yerleşmiştir. Bu nedenle çok zengin ve renkli bir folkloruvardır. Türk oymaklarıyla gelen öğeler, yörede yaşanan savaşlar, kıyımlar, doğal olaylar, yaşam koşullarıkarşısındaki halkın duyguları halk edebiyatı ürünlerine yansımıştır.201

Aşık edebiyatının yörede çok köklü bir geleneği vardır. XV. Yüzyıldan başlayarak yetişen pekçok ozan Doğu Anadolu Bölgesinde ve Azerbaycan’da etkili olmuştur. Dede Korkut Hikayelerigünümüzde de yaşamakta, aşık toplantıları, atışmaları, halk öykücülüğü canlılığını korumaktadır. YöreninTürk oymaklarından değişik renkler taşıyan çok zengin bir ortak ürünler dağarcığı vardır.Halk Şairi ve Aşıklar : Altay Türklerinin kam, Kırgızların baksı yada bakşi, Oğuzların ozandedikleri, halk edebiyatının en eski temsilcileri zamanla değişikliklere uğrayarak, Dede Korkuthikayelerinde Korkut Ata kimliğinde ortaya çıkar. Daha sonra XV. Yüzyıl ortalarında Anadolu TürkBeylerinin saraylarında ozan-çalgıcıların yerini aşıkların aldığı görülür. Kars’ta aşıklık geleneği tümözellikleriyle günümüzde de sürmekte ve yörede pek çok halk ozanı yetişmektedir.Kars’ta Ramazan da ve uzun kış gecelerinde ya da eğlence ve düğünde aşıklar, ustalardan vekendilerinden deyişler çalıp söyler, halk öykülerini anlatır, atışmalar düzenler, muammalarla birbirlerinisınarlar. Bu toplantılarda Dede Korkut Hikayeleri yanında, Aliyar, Cihan Abdullah, Asuman ile Zeycan,Arzu ile Kamber, Kerem ile Aslı, Latifşah, Kiziroğlu, Saraçoğlu, Yaralı Yusuf gibi halk öyküleri anlatılır,dersler çıkartılır.Şiirleri günümüze ulaşabilmiş eski aşıklarımızdan bazıları şunlardır: Toruni (Deruni) XVII.Yüzyılda yaşamıştır. Dede Kasım XVII. Yüzyıl sonları ve XVIII. Yüzyıl başlarında yaşamıştır. AşıkTüccari (1729-1805), Aşık Şenlik (1850-1913), Kağızmanlı Hıfzı (1893-1918), Aşık Avasl (1886-?).Kars’ın yetiştirdiği günümüz aşıklarında bazılarının doğum tarihleri ve mahlasları şöyledir: ŞerefTaşlıova (1938-Taşlıova), Murat Çobanoğlu (1940-Çıbanoğlu), Mevlüt İhsani (1928-İhsani), SeferTaşkıran (1942-Firgani), İsmail Cengiz (1928-Azeri), Nuri Çırağı (1848-Çırağı), İhsan Deniz(1930-Şahbazoğlu).Maniler : Kars’ta mani söyleme geleneği günümüzde de tüm canlılığıyla yaşamaktadır.Düğünlerde, tarlada, çeşme başlarında, toplantılarda maniler söylenir. Atışmalar yapılır. Çeşitli Türkoyunlarının özelliklerini taşıyan maniler, tarlada çift sürerken söylenen kotanlamalar zengin bir dağarcıkoluşturur. Karapapak oymağı ağzıyla söylenmiş birkaç mani:Bulağa yağdı biyanIslandı paltar çamaşır yuyanMehlenize goymurdunGoynuna girdim uyanBulah başı toz olarÜstü dolu kız olarHer ne desen gıza deGelin hilebaz olarKotanlama : Toprağı kabartmada kullanılan pullukların büyüğüne yörede kotan denilmektedir.Kotan sürerken söylenen manilere ise kotanlama, kotanı sürene majgal her boynu (çifti) yönetene dehodakh denir. Hodakhlar zevkle çalışmak ve gece uyumamak için kotanlama okurlar. Bu okumalarkarşılıklı ve doğaçlama olur. Her dörtlükten sonra bir ağızdan “hooooo” diye bağırılır. Kotanlamalarınkonusu doğa-insan ilişkisidir. Herhangi bir olay karşısında söylenir. Hodakh tarladaki taşın altından yılançıktığını gördüğünde:Şu ağ taşı kaldırırsam.İnce yılan öldürürsem.Yılan inceden öter.İncili dağda gül biter.202

Hooooooo...Efsaneler : Kars efsanelerinde masalsı öğelerin ağır bastığı görülür. Yörede Orta Asya kökenligök kültünden kaynaklanan pek çok söylenceye rastlanır. Bunların oluşması ve yaşamasında günümüzdede anlatılagelen Dede Korkut hikayelerinin etkili olduğu görüşü vardır. Kars’ın 40 km doğusunda yeralan Anı ören yeri için de bir çok efsane anlatılır. Efsanelerde gök kültüne ilişkin motiflerle Anı kaynaşmışgibidir. Yöredeki efsanelere birkaç örnek şunlardır:Kar-su (Kars) Kalesi’nin adına ilişkin efsaneAni kuyusunda kışlayan bulut ejderhası efsanesiAnı’nın yıkılışına ilişkin efsaneUrum Papa’nın yedi olmaz işine ilişkin efsaneÜç uğuz kardeşler efsanesiHalk Müziği ve Geleneksel Oyunlar : Kars ve yöresi, buraya yerleşen değişik etniktopluluklar nedeniyle halk müziği ve oyunları yönünden zengindir. Bar yöresidir ki, yerli halk yanındaAzeriler ve Türkmenler de, bar oynar. Köylerde ise seyirlik oyunlar yaygındır.Halk Müziği : Kars, türküleri ve oyun havalarının ezgi yapısı ve ritim özellikleriyle çok renkliyörelerdendir. En önemli özelliği de aşıklık geleneğini yaşatan tek il olmasıdır.Halk Müziği Araçları : Yöre halk sazları yönünden de çeşitlilik gösterir. Aşıklar genelliklemeydan sazı (Divan sazı) çalarlar. Bağlama ailesinin tüm sazları tezeneli ve tezenesiz çalınır. Tar, Azeritürkülerinde çalınır ve tel anlamındadır. Bağa ve boynuzdan yapılan mızrapla çalınır. Üflemeli sazlardanzurna, dilli ve dilsiz kaval, zil zurna denilen küçük boy zurnalar, meyi ve balaban da yaygındır. Yaylısazlardan Azeri kemane, Anadolu’nun öbür yörelerdeki kemanelerden çok büyüktür ve dizde çalınır.Vurmalı sazlardan davul, zilli sallama, tef, koltuk, davul, kasnak içinde küçük demir halkalar çakılmışdeğişik tefler, kaşık, zil, tongurdak başlıca sazlardır.Geleneksel Oyunlar : Kars, geleneksel oyunlar bakımından en zengin illerdendir. Bunun nedenideğişik kültür birikim olan insan topluluklarının yöreye yerleşmesidir. Türkmen boyları, Azeriler ve DoğuAnadolu yöresi insanlarının oyunları bir arada görülebilir.Halk Oyunları : Kars, halk oyunları yönünden, bar bölgesine girer. Halaylara ve samahlara dakimi ilçe ve köylerde rastlanır. Tek halkalı, çift halkalı oyunlar olduğu gibi, karşılama biçiminde oynananoyunlar da vardır. Kars halk oyunları çoğunlukla kaçma (kadın-erkek) oynanır. Kars’ın kimi ilçelerindeki oyunlarda nitelikli bir görünüm açısından, Kafkas oyunlarıyla benzerlikler görülür. Orta oyunuözelliğinde konulu, öykülü danslarla da günlük olaylar, savaşlar ve olağanüstü konular simgelenir. Nanaydenilen, çalgısız oyun havaları da yaygındır.Bara Artvin ve Kars yörelerinde “yallı” denilmektedir. Toplu barlara genellikle küçük yörelerderastlanmaktadır. Dağlık yörelerdeki barlar çoğunlukla beceri gerektiren hızlı oyunlardır. Açık havadadavul zurna, kapalı yerlerde ney ve davul eşliğinde oynanır.Kimileri öbür illerde de bir takım ayrılıklarla oynanan barlar şunlardır: Düz Bar’a, Ağır Bar, BarSekmesi, Tütiye, Mahmudiye, Aşırma (Tek Ayak Bar), Üç Ayak Bar, Çember Sıçratma (Tik Bar),Bekir-Bengi, Karapürçek, Ters Bar, Tek Tamzara, Çift Tamzara, Sarhoş Barı, Daldalar, Tavuk Barı,Erzingan Deresi, Kars’ın Önü, Durna Barı, Hoşbilezik (Altun Yüzük), Mustafa Barı, Kotan Barı, Can203

Maral (Göçerdin Vurdum), Zencirli Köroğlu, Dur Yerinde (Şüreğel Barı), Ardahan Barı, Yayla Barı,Köroğlu Barı, Koçarı Barı, Temur Ağa, Deliloy, Laçın Barı, Papuri (Pağpuru), Sallama, Gülüm Oğlan,Ay Işığı, Bir Gül Ektim, Diz Kırma, Kır-Al, Boyakçının Gelini, Hey-Narı, Kundurayı Mor Boyarlar,Şerbeti Kaldı Tasta, Bu Gelen Nahır Mıdır, Şorul, Almalı Dağlar, Senalar, Bizim Bağda, İndim DeredeDurdum, Dağdan Kestim Değnek;Karapapak denilen Türkmenlerin oynadığı Terekem, Ağır Terekeme, Tellice, Lezgi (Hengi),Koloş, Orta Çala, Süsen Sümbül, Kalender, Memmet Bağır, Alma Dere, Çil Horuz, Düz Yallı, Narı,Şanalım, Kesme;Azerbaycan asıllı toplulukların oynadığı Edilceben Senem, Ceylani, Askerani (Gence), Mirzayi,Kaşengi, Lezgi, Beşaçılar, Nez Beri (Naz Barı), Lale, Kuçeler (Köşeler), Enzeli, Karabağ, Uzun Dere.Arzuman, Iğdır Yallısı, Sincani (zengani), Gümürü Yallısı, Gulbi;Doğu Anadoludan gelen toplulukların oynadığı Delilo, Koççeri, Gölenin Düzü, Hay Molo, Nare,Lorke, Gaçke Barı, Kule, Hey Narı, Berzini, Çepik, Hekari gibi halk oyunları oynanmaktadır.Resim 29: Kafkas Oyun Ekibi204

esel Halk Oyunları Ekibi (Kaynak: Kars 2003 İl Yıllığı)Çocuk Oyunları : Yörenin çocuk oyunları, diğer yörelerdeki oyunlara benzer.Resim:36YörKaynak: Kars Valiliği www.kars.gov.trResim 30: Turizm Oyun EkibiKars El Sanatları : Her sanat eseri, onun hammaddesinin en bol bulunduğu yerde üretilir. Halı,kilim ve benzeri dokumalar da bu kaidenin dışında kalamaz. Bir hayvancılık bölgesi olan, koyunyetiştirilen Kars ve çevresinde de, bu kaideye uygun olarak, yıllar boyu halı, kilim, cecim, zili, sumak veçiği kilimi gibi çeşitli kirkitli (Dokunurken kirkit olarak bilinen tarak kullanılan dokumalar) dokumalaryapılmıştır.205

Kaynak: Kars Valiliği www.kars.gov.trResim-31: “Geve” adı verilen post taklidi tüylü dokuma, Çevresi zili tekniği ilesüslüArkeolojik ve tarihi vesikalara göre, dünyanın en eski kavimlerinden olan Türkler, halı, kilim vebenzeri dokumaların da mucitlerdir. Düğümlü halının vatanı, Türklerin Anayurdu Batı Türkistan’dır.Araştırmalar burada yaşayan kavimlerin, hayvanlarından elde ettikleri yünlerle, hayvan postunu taklitederek, suni post elde ettiklerini ortaya koymuştur. İşte bu suni post görünüşündeki dokuma ile, halınınen iptidai şekli ortaya çıkmış ve bu dokuma, halının öncüsü olmuştur.Bu suni post, ilk defa çul dokuma üzerine, saçak yünleri düğümlemek suretiyle elde edilmiş; budokuma giderek çeşitli aşamalar geçirmiş, saçak yün yerine eğrilip bükülmüş iplik kullanılarak, halımeydana gelmiştir. Halının ilkel örneği olan, suni post görünüşündeki dokumanın ortaya konuluşundan buyana, yüzyıllar geçmesine rağmen, bu dokumanın benzerini, günümüzde de görmek mümkündür(resim-1). Dokumada yenilikler yapılmış, ters tarafı zili yanğışları (motifleri) ile süslenmiştir (resim-2). Budokumaya Kars’ta ve Doğu Anadolu’nun öteki illerinde, genellikle “geve” denilmekte iken; Azerbaycanve Kağızman da “hırsek” orta ve batı Anadolu da “tülü, tülüce ve filikli” denilmektedir. Bu dokuma da,aynen halı gibi dokunur. Aradaki fark, geve de tüylü yüzey için boyanmış ve boyanmamış saçak yün, halıda ise eğrilip bükülmüş yün iplik kullanılır. Bu dokuma, düğümlü halının yani Türk halıcılığının öncülüğünütemsil eden bir örnek olarak, çok önemlidir. Ne yazık ki, önemi bilinmediği için müzelerde bunlara yerverilmemiştir. Halıcılığın öncüsüne örnek olan bu dokumanın mutlak suretle müzelerimize alınıpkorunması ve tanıtılması gerekir.206

Kaynak: Kars Valiliği www.kars.gov.trResim 32: Bir “Geve” nin tersten görünüşlü tersi, zili dokumaVaktiyle Kars’ın özellikle kırsal kesiminde, yaylakçı ve yerleşik hayatta devamlı dokunmuş olan budokumaya “geve” denilmesinin yanında, Kars’ta ayrıca büyük halılara da “geve” denilmektedir. Önceleripek çok dokunmuş olmasına rağmen, ne yazık ki, bu gün ancak eskiden dokunmuş olanlara, enderolarak evlerde veya halı dükkanlarında rastlanmaktadır. Bu tür dokumalar artık yapılmamaktadır.Kars’ta gevenin yanı sıra, dokuma teknikleri ve görünüşleri birbirinden çok farklı olan; zili, sumak, kilim,cecim ve çeşitleri ile çiği kilimi gibi kirkitli dokumaların hemen hepsi dokunmuştur.Kars’ta çok değişik ve geometrik desenli (resim-3), çeşitli kilimler dokunmuş, kilimler üzerineayetler yazılmış, ayrıca kilimler ve halılar üzerinde Göktürk harfleri ve eski Türk damgaları işlenmiştir(resim-4). Vaktiyle Sarıkamış’a bağlı olan Bardız Nahiyesinde kufi yazılı tarihi belge niteliğinde kilimlerdokunmuştur. Bunlardan biride Enver Paşaya hediye edilmek üzere dokunmuş ve bugün AnkaraEtnoğrafya Müzesinde bulunan kufi yazılı Bardız kilimidir. Kilimde 1914-1918 yılları arasındaki tarihiolaylar, kufi yazılarla yazılmıştır. Çok ince bir sanat eseri olan bu kilimin ortasında 12 mısralık birkahramanlık şiiri yazılıdırKilimin ortasındaki dikdörtgen içindeki şiir şu şekildedir:Yine çıktı asümana nam (ü) şanı Türklerin;Titredi düştü lerze can evine düşmenin,Kılıcımız Oğuzidir, yetiştir murada,Binler yaşasun sevgülü Hakan’ı Türklerin.Vatanın mübarek uzvu Kars, (Ardahan), BatumEl uzadup maderi’ne kılmakta hücum,207

Kahramanlar yolu açtı, Türkistan’a gidelim,Yaşasun şeci ordu, merdaneleri Türklerin.Bugün güzel Bayram içre, Alem-i İslamiyanTerennümde ruhlarımız, Millet oldu kamyabDüşmenimiz melül (mahzun) cümle dostlar şadümanYaşasun muhterem vüzerası, vükelası Türklerin.Kaynak: Kars Valiliği www.kars.gov.trResim-33: Bir ucunda yaba, öteki ucunda deveboynu motifleri işlenmiş kilim.Kars Orijinal 1988208

Kaynak: Kars Valiliği www.kars.gov.trResim 34: 1918’de Kars, Ardahan ve Batum’un (Üç Sancağın) kırk yıllık Rusişgalinden kurtuluşunu anlatanKufi yazılar bulunan Bardız Kilimi. (Kilim o yıllarda Kars’ınSarıkamış Kazasına bağlı bulunan Bardız’ınHamas Köyünde dokunmuştur.)Gelenksel yemekler:Yörede kültür etkileşimlerinin en belirgin örnekleri beslenme biçiminde görülür. İşgal dönemindeyöreye yeni tarım yöntemleri yanında, değişik bitki türleri de getirilmiştir. Bunların en önemlisi "kartol" yada "kartop" denilen ak patatestir. Yine malakanların "kapusta" dedikleri turşu türü yaygınlık kazanmıştır.Kete de bunlar arasındadır. Bir dönem yörede Ekim ayının "şarap diye anılmasına neden olacak düzeydeevlerde içki yapımıda yaygınlık kazan, idi.Yöre beslenmesinde unlu yiyecekler önemli bir yer tutar. İklimin seri oluşu yazları komposto,ayran türü katıkları, kışın da turşu ve tatlıları (ine çıkarmaktadır. Hemen her tür bitkiden turşu yapılır.Örneğin "gaz ayağı" denen yabani bir bitki turşu malzemelerindendir. Kimi yerlerde ise pancar, lahanayaprağı tuza basılarak salamura biçiminde turşu yapılır.Bölgede hayvancılıkla uğraşıldığı halde et tüketimi azdır. Ancak yöreye özgü olarak bilinenyemeklerin hemen hepsinde el kullanılmaktadır. Kars yemeklerinde un, yağ, ayran ve mercimek geneliklebirarada kullanılır. Kalık aşı, pancar aşı, ğurut aşı, kuymak, mafiş ilin yerel yemekleri arasındadır. Sarma209

ve dolmalar da Kars mutfağında önemli bir yer tutar. Pancar, lahana, kabak yanında yöreye özgü olarakelmadan da tatlı dolma yapılır. Kars köylerinde et kurutma da yaygın beslenme kültürü arasındaydı.Ördek ve özellikle kaz yetiştiriciliğin yaygınlığı bu ürünlere beslenmede özgün bir yer kazandırmıştır."Kesim zamanı" denilen sonbaharda kesilip temizlenen kazlar tütsülendikten sonra kar altına gömülür.Kış aylarında çıkarılıp yenilir.Güzün turşular kurulur, erişteler kesilir. Herkes kendi turşusunu kurarken, erişte imece ilehazırlanır. "Şehirli makarnası" da denen eriştenin yörede iki türü vardır. Yumurta eriştesi ve gün eriştesi.Yumurta eriştesi hamuruna hemen hiç su katılmaz ve yumurta ile yoğrulur. Sindirimi güç olduğundan pekyapılmaz. Gün eriştesi yapımında akşam tüm komşu kızları çağrılır. Yemekten sonra ailenin nüfusunagöre un kullanılarak hamur hazırlanır. Yoğrulan hamur genişçe "taslar" üzerine serilir. Taslar bu iştekullanılan bir tür kalın bezdir. Hamurun üstü de bir dastarla örtülür. Kızlar el ele tutuşarak hamuru hasıledinceye kadar çiğnerler. Sabah yeniden toplanılır. Bu kez erişte kesmede ustalığı bilinenler tahtalarınbaşına geçer. Çeşitli ekipler oluşturulur. Kimi kimde hamurunun katlanıp bölünmesi işini yapar. Kimimerdaneler, kimi yufka açar, kimi hu yufkaları uygun biçimlerde katlayarak keser. Bir başka grup da lifdenen kesilmiş erişteleri dışarıya taşıyarak bahçede gerilmiş iplere serer. Kuruyan erişteler ufalanarakküçük parçalara ayrılır. Kızgın saçlarda ve tandırda kavrularak kaldırılır.Malakanların yaprak büyüklüğünde kesilen hamurun içine şeker, yağ ve yumurta karışımıkoyarak kızarttıkları "kete" ildeki diğer kesimler arasında da yaygınlaşmıştır. Patatesli ya da pirinçli keleTürkler arasında en çok ilgi gören türleridir. İlin özgün yemeklerinden bazıları ise şunlardır:Kars mutfağı, yurdumuzun diğer yörelerinde olduğu gibi oldukça zengindir. Kars hayvancılıkbölgesi olması nedeniyle et ve süt mamullerinin bol olması mutfak için oldukça zengin malzemeler eldeedilmektedir.Kars’a özgü yemeklerden bazıları aşağıda belirtilmiştir.HELVA (Umaç Helvası)Malzemeleri : 250 gr. un, 250 gr. şeker, 250 gr. yağ.Yapılışı : Önce bir kap içerisine unu koyup üzerine hafifçe su serperek el içinde umaç halinegetirilir. (Tarhana görünümünde). Sonra ocak üzerine konmuş olan kızgın yağın içerisine dökülür. Rengipembeleşinceye kadar karıştırılır. Sonra ateşten alınarak önceden hazırlanmış, az suyla ısıtılarakkarıştırılmış şeker üzerine dökülerek yine karıştırılır. Normal kıvamına gelince servise sunulur. Çabukhazırlanan, vitamin verici güzel bir tatlıdır.ELMA DOLMASIMalzemeleri : 1 kg. elma, biraz ceviz içi, pudra şekeri, 1 yemek kaşığı dolusu sarıyağ(tereyağı) ve 1 su bardağı kadar su.210

Yapılışı : Elmalar boyuna, ortadan ikiye kesilerek ayrılır. Sebze dolmalarında olduğu gibielmaların içleri iyice oyulur. Elmaların oyulan kısmına ezilmiş ceviz içi ve pudra şekerinden alabildiğikadar konur. Elma yarımları tekrar düz olacak şekilde yüz yüze konarak kapatılır. Bu şekilde hazırlananelmalar ağzı küçük ve kapalı bir kaba sıra ile ve üst üste konur. Bunların üzerine bir kaşık yağ ve birbardak su ilave edilip tencerenin kapağı iyice kapatılır. Tencere hafif ateş üzerine konup elmalaryumuşayıncaya kadar iyice pişirilir. Ancak su zamanından evvel az gelecek olursa biraz daha su ilaveedilir. Pişirilen tencere ile birlikte sofraya konur. İsteğe göre sıcak veya soğuk servis yapılır.BOZBAŞ (PİTİ)Malzemeleri : (6 Kişilik) 1 kg. dömaca veya yağlı koyun budu yarması, 250 gr. nohut, yarımkilo baş soğan, iki büyük patates, yeteri kadar tuz, biber ve sarıkök.Yapılışı : Nohut bir akşam evvelinden ılık suya konur. Ertesi sabah kabuktan çıkarılır. Et 8-10parçaya ayrılır. Her ikisi de (nohut ve et) yıkandıktan sonra tencereye konur. Eğer düdüklü tencerekullanılıyorsa soğanlarda temizlenip dörde bölünür. Patateslerde aynı şekilde doğranıp, tuzu, biberi vesarıkök tozu bunlara ilave edilir. Bütün bunların üzerini tam örtmeyecek kadar su ilave edilir. Tencereninkapağı kapatıldıktan sonra sıcak ateşe konur. İlk düdük çaldıktan 20 dakika sonra tencere ateşten alınır.Şayet normal bir yemek tenceresinde pişirilecek ise, nohut, et vs. bir saat kaynatıldıktan sonra soğanı vepatatesi ilave edilir. Bundan sonra da iki saat hafif ateş üzerinde pişmesi devam ettirilir. Bazı yerlerdemesela Iğdır ilinde bozbaş yemeği güveçte pişirilir. Arzu edenler bu yemeğe 10-15 tane ikiye ayrılmışyeşil fasulye ve iki tane de dolmalık biberi doğrayıp koyarlar.Servisi : Yemeğin suyu evvela tabaklara alınır. Ekmek (bilhassa lavaş dediğimiz yufka ekmek)buna doğranıp çatalla yenilecek kadar ıslatılıp yenir. İkinci olarak da eti, nohudu ile beraber alıp ezerekve birbirleriyle karıştırılarak yenilir. Patates nişasta olduğu için pişme esnasında eridiğinden ezilen nohutve ete daha hoş bir lezzet verir. Yemeğin yanında yeşil veya baş soğan muhakkak bulundurulur.HÖRRE (UN ÇORBASI)Hafif ateşin üzerine tencerede bir miktar un ile yağ konur. Bu un pembeleşinceye kadar devamlıkarıştırılarak tutulur. Sonra içerisine bir miktar su konur ve bir süre kaynatılır. Koyu bir kıvama gelinceyekadar karıştırılır. Kıvamına gelince ateşten indirilip servise sunulur. Çorba ılıkken tuz ilave edilir.KARS BÖREĞİMalzemeleri : 250 gr. un, 150 gr. tereyağı, ½ litre süt, 250 gr. gravyer peyniri, 5 yumurta vebir tutam tuz.Yapılışı : 250 gr. un bir kaba konulur. 5 yumurta kırılıp yumurta teli ile iyice karıştırıldıktansonra ½ litre süt ve 75 gr. tereyağı ve tuz ilave edilir. Biraz daha karıştırılır. kalan tereyağı bir kaptaeritilir, fırçayla bir tepsiye sürülür. Tepsi ateşte hafifçe kızarınca bulamaçtan ½ kepçe dökülür, ateşteyalnız alt kızardıktan sonra 250 gr. rendelenmiş gravyer peynir biraz sütle yumuşatılıp maydanoz atılır.Pişirilen hamurların yarısının kızaran yerlerine sürülür. Diğer hamurların kızaran baş yönleri peynirinüzerine kapatılır. Sıcakken servis yapılır .211

G.2 – Turizm Çeşitleri :İlimizde bulunan turizm türleri aşağıya çıkarılmıştır.1- İş turizmi (Kongre turizmi vb.)2- Sağlık turizmi3- Rekreasyon turizmi (Boş zamanları değerlendirme, eğlenme, dinlenme vb.)a- Dini turizmb- Kültür turizmic- Dağ turizmid- Yayla turizmie- Av turizmif- Kış turizmig- Eko turizmiG.3 – Turistik Altyapı :Tablo 44: Turizm İşletme Belgeli Konaklama TesisleriTesisin Adı Belge Türü Sınıfı KapasitesiSim-Er Oteli İşletme Belgeli 3 Yıldız 154 Oda, 308 YatakKara bağ Oteli “ “ 3 Yıldız 60 Oda, 102YatakGüngören Oteli “ “ 2 Yıldız 29 Oda, 58YatakHalitoğulları Oteli “ “ 3 Yıldız 20 Oda, 24YatakÇamkar Oteli “ “ Günübirlik 55 Oda, 120YatakTablo 45: Turizm Yatırım Belgeli TesislerKaynak:İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, 2004Tesisin Adı Belge Türü Sınıfı KapasitesiToprak Sarı Çam Oteli Yatırım Belgeli 5 Yıldız 226 Oda, 488 YatakDedeman Oteli “ “ 3 Yıldız 78 Oda, 174 YatakKaynak:İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, 2004212

İlimizdeki Yatırım Belgeli Konaklama TesisileriTablo 46: Belediye Belgeli Konaklama TesisleriTesisin Adı Belge Türü Sınıfı KapasitesiTemel Oteli Belediye Belgeli 1. Sınıf 21 Oda, 33 YatakKent Oteli “ “ 1. “ 22 Oda, 41 YatakKervansaray Oteli “ “ 1. “ 40 Oda, 70 YatakAsya Oteli “ “ 1. “ 31 Oda, 53 YatakAkgül Oteli “ “ 2. “ 19 Oda, 32 YatakNursaray Oteli “ “ 2. “ 24 Oda, 40 YatakPolat Oteli Kağızman “ “ 2. “ 18 Oda, 77 YatakSarıkamış Oteli “ “ 1. “ 48 Oda, 105 YatakKaynak:İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, 2004G.3.1 – İklim Özellikleri :Yöre genel olarak karasal iklimin etkisi altındadır. Gerek yaz ve kış ayları, gerekse gece vegündüz arasında açık farklar vardır. Yörede, kış mevsiminde yağışın büyük çoğunluğunu karoluşturmaktadır. En yüksek kar örtüsü kalınlığı ise 200 cm ile Mart ayında görülmektedir. Ortalama karyağışlı günler sayısı yıl içinde 56 olmasına rağmen, yerde kalma süresi 142 gündür.G.3.2 – Gelişme Potansiyeli :Sarıkamış ve çevresi; “Alp disiplini”, “Kuzey disiplini” ve “Tur kayağı” etkinlikleri için çok uygunkoşullara sahiptir. 2 adet telesiyej, 1 adet teleski tesese hizmet vermektedir. Diplomalı kayak öğretmenive kiralık kayak malzemesi temini mümkündür. İlkyardım, güvenlik ve sağlık hizmetleri verilmektedir.Sarıkamış kayak merkezi; hızlı bir gelişme içindedir. Toplam 1040 yatak kapasiteli 4 otel inşaathalindedir.Sarıkamış çevresinde, hem kış sporları hem de kış turizmi bakımından en çekici alanları CıbılTepe (2634 m.) ve Süphan Dağı (2909 m.) teşkil etmektedir. Ulaşım, elektrik, haberleşme, içme vekullanma suyu gibi alt yapı sorunları bulunmayan bu alanlar, çevre ve doğal güzellikler bakımından, çoküstün değerlere sahip sarıçam ormanları içinde yer almaktadır.G.3.3 – Yer Seçilme Nedenleri ve Kriterleri :1- Alp ve kuzey disiplini kış sporları uygulamaları için elverişli koşulları sağlamış bulunması2- Kıristaliye diye tabir edilen kar kalitesinin çok iyi olması sarıçam ormanlık alanını içinde yer alması,3- Kış Turizmi ve Kış sporlarına uygun olması ve Türkiye’nin sayılı kayak merkezlerinden birininolması,213

4- Yörenin genel olarak karasal iklimin etkisi altında bulunması, normal kış koşullarında 1,5 mdolayında kar kalınlığının bulunması 120 gün/yıl süreli kayak mevsimine sahip olması,5- Sarıkamış yöresinde araştırma kapsamına giren yerlerde içme ve kullanma suyu temininde herhangibir sorunla karşılaşılmayacağından,6- Av turizmi bakımından da zengin kaynaklara sahip bulunması,7- Sarıkamış Türkiye’nin sayılı kayak merkezlerinden birisi olarak seçilmiştir.8- Ulaşım Kars ve Erzurum’a yakın olması,9- Kars’ta tarihi ve kültürel eserlerin bulunması gibi nedenlerle yer seçimi yapılmıştır.Kış sporları ve kış turizmi bakımından Türkiye’nin birinci derecede öncelikli beş merkezindenbiri olan Kars-Sarıkamış; 2200-2900 metre yükseklik gösteren bir plato üzerinde yer almaktadır. Tümçevresi sarıçam ormanlarıyla kaplı bulunan Kars-Sarıkamış İlçe merkezi, Kars’a 60 km, Erzurum’a156 km, Kars havaalanına ise 40 dakika süreli ulaşım mesafesi içinde bulunmaktadır.G.4 – Turist Sayısı :Tablo 47: İlimizin Tarihi ve Turistik Yerleri olan Müze ve Ani Ören Yerini Ziyaret Eden Yerlive yabancı Turist SayısıYILI YERLİ YABANCI0 TOPLAM2001 6742 5209 119512002 9685 9061 187462003 6783 9517 163702004 8790 5960 14750Kaynak:İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, 2004Tablo 48: İlimizin Turizm İşletme Belgeli Tesislerde Konaklayan Yerli ve Yabancı Turist SayısıYILI YERLİ YABANCI TOPLAM2001 32.323 5.059 37.6122002 35.350 7.300 42.6502003 21.351 555 21.9062004 28.666 4828 33.494Kaynak:İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, 2004Tablo 49: Belediye Belgeli Tesislerde Konaklayan Yerli ve Yabancı Turist SayısıYILI YERLİ YABANCI TOPLAM2001 16.776 606 17.3822002 17.355 874 18.2292003 18.405 800 19.2052004 9138 625 9763214

Kaynak:İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, 2004Tablo 50: Kars İline Gelen Aylar İtibariyle Gelen TuristAYLAR 2003 2004OCAK 8 20ŞUBAT 76 38MART 30 134NİSAN 340 100MAYIS 1573 400HAZİRAN 2456 500TEMMUZ 3307 500AĞUSTOS 2861 1220EYLÜL 2190 1900EKİM 1206 800KASIM 126 35ARALIK 97 29Kaynak:İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, 2004215

Kaynak: Kars Valiliği www.kars.gov.trResim:35 Sarıkamış Kayak Merkezi216

Kaynak: Kars Valiliği www.kars.gov.trGörünümüResim 36:Sarıkamış Kayak Merkezi’nin Zirvesi Cıbıl Tepeden Çevrenin217

Kaynak: Kars Valiliği www.kars.gov.trResim 37 : Sarıkamış Kayak Merkezi’nin Zirvesi Cıbıl Tepeden Çevrenin Görünümü218

219Kaynak: Kars Valiliği www.kars.gov.tr

Resim 38: Sarıkamış İlçesi ve Ormanlarından bir görünüşKaynak: Kars Valiliği www.kars.gov.trResim 39: Sarıkamış Kayak Merkezi’nden Bir Görünüm220

Kaynak: Kars Valiliği www.kars.gov.trResim 40: Sarıkamış Sarıçam Ormanlarından GörünümNazım imar planları, Turizm Bakanlığınca hazırlanmış bulunan Sarıkamış Kayak Merkezi toplamolarak “15000 kayakçı/gün” potansiyel kullanım kapasitesi sunmaktadır. İlçe merkeziningüneydoğusunda Cıbıl Tepe 2200-2634 m, batısında Süphan Dağı 2200-2900 m, doğusunda iseAğbaba Dağı 2200-2810 m kayak alanları yer almaktadır. Bu üç yer arasında “birinci geliş bölgesi”olarak saptanmış ve öncü-örnek yatırımlara açılmış olan Cıbıl Tepe kayak alanı, yaklaşık “5000kayakçı/gün” büyüklüğünde bir kapasite sunmaktadır.İmar planı ve alt yapı yatırımları Turim Bakanlığınca gerçekleştirilmiş olan Cıbıl Tepe kayakalanında 2 adet telesiyej tesisi bulunmaktadır. 1. Etap telesiyej tesisinin uzunluğu 1437 m. 2. Etaptelesiyej tesisinin uzunluğu ise 1807 m. dir. Sarıçam ormanları ile ünlü olan Sarıkamış çevresi özellikleAlp ve Kuzey disiplini kayak uygulamaları ile “Kayak Safari” ve kızakla geziler için uygun ortamlarsunmaktadır.G.4.1 – Alt Yapının İmar Durumu :Kars-Sarıkamış kayak merkezinin 1/1000 ölçekli imar planı 04.04.1991 tarihinde ve21.08.1992 tarihinde de tadilat yapılarak uygulamaya konulmuştur. İman planları kararları221

doğrultusunda, İmar Kanununun 18. Madde uygulaması yapılarak imar planında öngörülen yol, yeşil alanve otoparklar bedelsiz olarak kamuya intikali sağlamak üzere tapu tescil işlemleri tamamlanmıştır.Planlanan Sahada: 29750 m 2 Orman Mülkiyeti, 23891 m 2 Belediye Arazisi, 28378 m 2 HazineMülkiyeti, 67030 m 2 Özel Mülkiyet bulunmaktadır.Orman ve hazine arazilerinin Turizm Bakanlığına tahsisi ile ilgili işlemler tamamlanmıştır. Planlanankayak merkezi, değişik büyüklükte 16 adet konaklama tesis alanı, 15 adet pansiyon alanı, 5 adetgünübirlik, 1 adet ticaret merkezi, 1 adet sağlık merkezi teknik alanı, idari merkez ve Resmi kurumdinlenme alanı bulunmaktadır. Konaklama alanlarında 2250 yatak otel, 375 yatak pansiyon kapasitesiolmak üzere toplam 2625 yatak öngörülmüştür. Bunun 680 yatağı ormana, 460 yatağı hazineye, 360yatağı Belediyeye ve1125 yatağı da şahıslara ait arsalar üzerindedir.Kayak Merkezinde, ihtiyaç duyulan alt yapılarda, elektrik hattı TEK’çe tamamlanmış ve KayakMerkezine elektrik verilmiştir. Karayolu bağlantısı ve iç yolların yapımı, Karayolları Erzurum BölgeMüdürlüğü tarafından gerçekleştirilmiştir. Güzergah çalışması ve sanat yapıları inşaatı ile yolların stabilizeve asfaltlama çalışmaları tamamlanmıştır. Planlama sahasında öngörülen konaklama ve günübirlikalanların ihtiyacı için 500 m3’lük depo tamamlanmış ve gerekli su Sarıkamış ana deposundan teminedilmiştir.G.5 – Turizm Ekonomisi :Kars İlinin Ekonomisi çok büyük oranda tarıma ve hayvancılığa dayanmaktadır.Bu ekonomikyapının sonucu olarak İl nüfusunun ağırlığı kırsal kesimde yaşamaktadır.200 yılı nüfus sayımına göre ilnüfusunun % 56,38’i kırsal kesimde yaşarken, kentlerde yaşayan halkın önemli bir bölümü de tarlatarım ve geleneksel mera hayvancılığıyla uğraşmaktadır.İlde geçimini tarım ve hayvancılıkla sağlayanların oranı % 80 civarındadır. Bu oran Türkiye veDoğu Anadolu Bölgesi ortalamasının da üstündedir.Zira 1877-1878 Osmanlı Rus Svaşı sonrasında Kars’ın Ruslarca işgal edilmesinin ardındanRuslar, o güne kadr kendisine yetrli özellikler gösteren, ticarileşmemiş Kars tarımsal yapısında bir takımdeğişikliklere gitmiştir.Tahıl, baklagil ve meyve üretiminde yoğunlaşan Kars tarımı işgal sonrasında sanyibitkileri üretimine doğru bir yönelme göstermiştir. Ayçiceği ekiminin yaygınlaşması ile bitkisel yağ üretimigelişmiş, tütün ekimi syesinde küçük ölçekli imalat haneleri kurulmaya başlamıştır.Turizm sektörü açısından Kars, tarihi ve doğal kaynaklar yönünden oldukça zengin birpotansiyele sahiptir. Ancak, özellikle kırsal kesilmede yeterli altyapının olmamamsı bu konuda da gelişimiengellemiştir.Bu nedenle, turizm sektörünün kırsal kesimlerdeki sosyo-ekonomik yapıya olumlu katkısınısağlamak amacıyşla doğal ve tarihi kaynakların çevresindeki yerleşimlerle bütünleşecek şekilde elealınması gerekli görülmektedir.Bu faaliyetlerden oteller, restoranlar, eğlence yerleri, otobüs işletmeleri, taksiciler, her türlü esnaf,rehberler, seyahat acentaları, hatta ayakkabı boyacıları ve seyyar satıcıları kadar herkes para kazanır.Otel, tatil köyü, eğlence merkezi, işyeri gibi yatırımlar çoğaldıkça ekonomi canlılık kazanır.Gerek bu yatırımları gerçekleştirmede ve gerekse yapılan tesisleri işletmek için insan gücü gerekirdolayısıyla da insanlarımız için geniş iş alanları açılmış olur.Turistlerin yabancı paralarla yaptıkları harcamalar Ülkemize döviz kazandıracaktır. Böylecekalkınmamız için gerekli olan dövizi elde etmiş oluruz.222

G.6- Turizm Çevre İlişkisi:Turizm ve çevrenin olumlu ilişkisinin kurulması halinde turizmin, ulusal parkların korunmasına,düzenlenmesine, tarihi sitlerin restorasyonuna, turizm amaçlı işlevsel kullanımlara yardımı olabilir. Başarılıbir turizm planlaması doğal ve insan yapısı kaynakların, özellikle tarihi mirasın korunmasını gerektirir.Doğal çevrenin, tarihi ve arkeolojik sitlerin, anıtların korunması turizmin olumlu yan etkisidir. Karsaçısından da turizm ve çevre ilişkisi olarak olaya bakıldığında; genel yaklaşımlar il için de aynıdır. Fakatilde turizm faaliyetleri gelişmediğinden insan kaynakları ve bunların etkilendiği bir etkinliksöz konusu değildir.G - TURİZMKAYNAKLAR Kars İl Yıllığı, 2003 İlKültür ve Turizm Müdürlüğü, 2004 Kars Valiliği resmi web stesi Kars Valiliği www.kars.gov.tr(H) – TARIM223

H.1 – Genel Tarımsal Yapı :Kars İlinin 9444 km 2 olan toplam yüzölçümünün 351959 hektarı (% 34,75) tarım arazisi,396031 hektarı (% 39,11) çayır-mera arazisi, 37700 hektarı (% 3,72) orman arazisi, 227010 hektarı(% 22,42) ise yerleşim alanı ve kullanılmayan arazi olarak kullanılmaktadır.İlin tarım arazisinin yaklaşık % 99,88’i tarla alanı olarak kullanılmaktadır. Geriye kalan yaklaşık% 0,12’lik tarım arazisini ise bağ ve bahçeler oluşturmaktadır. Sebze bahçeleri 208 hektarlık bir alanoluştururken, meyve ağaçlarının alanı 207 hektardır. 342582 hektar olan tarla arazisinin yaklaşık % 70’iekilmekte, % 30’unda nadas uygulanmaktadır.Kars’ta çayır ve mera alanlarının oranı yüksek (% 34,7), orman alanlarının oranı ise düşüktür (%4). Türkiye genelinde ise mera alanlarının oranı ile orman alanlarının oranı birbirine eşit olup % 26 dır.Kars ilinde çayır ve mera alanlarının fazlalığı hayvancılık için bir potansiyel oluşturmaktadır.H.1.1 – Tarımsal Üretim :Kars İlinin genel yapısı gibi tarımsal arazilerin de yüksek rakımda olması, mevsimsel vegece-gündüz ısı farklılıklarının yüksek oluşu, bitki yetiştirme periyodunun kısa oluşu, kısaca ekolojikyapının uygun olmayışı nedeniyle tarımda ürün çeşitliği görülmediği gibi, ilde kuru tarım sistemi hakimdir.Bitkisel üretim büyük oranda tahıllar üzerinde yoğunlaşmıştır. Hububat üretiminde; hububat + nadas +hububat veya hububat + tek yıllık yem bitkileri (fiğ) + hububat sistemi uygulanmaktadır.Ardahan’da toplam 351959 ,hektar tarım arazisi mevcut olup bunun %65,3 ‘sinde hububat(tahıl) tarımı yapılmaktadır. %1.2 Endüstri bitkileri , % 6,7 yem bitkileri, % 0.4 Bağ- Bahçe, % 0,01Bakliyat ve % 26,2 nadas yapılmaktadır.İlin iklim koşullarından dolayı meyvecilik sadece Kağızmanyöresinde yapılmakta olup, İl gnelinde çok düşük seviyededir.Kars İlinde yapılan tarımsal üretimde yetiştirilen ürünler, kapladıkları alanlar ve şu şekildedir;Tablo 51: İlimizdeki Tarımsal Üretim ÜrünleriÜretimin Cinsi Yüzdesi (%) Arazi Miktarı (ha.)Hububat 64.86 228,286Endüstri Bitkileri 1.23 4.358.92Bağ-Bahçe 0.42 1482,2Yem Bitkileri 8.49 29.907Bakliyat 0.007 25Nadas 24.97 87.899.88TOPLAM 100 351.959Kaynak: İl Tarım Müdürlüğü 2005224

Kaynak: İl Tarım Müdürlüğü 2005Kars İli Tarım Arazilerinin Sulama DurumuGrafik 7: İlimizde Tarımsal Üretim ÜrünleriD.S.İ.24 Bölge Müüdrlüğü tarfından yapılan araştırmlara göre tarım arazilerinin (342.997 ha)150.640 ha ekonemik olarak sulanabilecek lndır. Bunun İl tarım alanına oranı % 43,9’dur. K.H.G.M.etütlerine göre ise 270.624 ha sula,nabilecek alan vardır. Bu arazi İlin toplam arazisinin % 79’una denkgelmektedir. Buna rağmen bugün sulamaya açık olan alan 43.268 ha’da kalmıştır./% 12,6) Sulananarazilerin 11.105 ha’ı (%3.2) Köy Hizmetleri 9.489 ha’ı (%2.7) DSİ tarafından 22.674 ha’ı (%6.)’dahalk sulamaları şeklinde sulanmaktadır. 17.852 ha’ın (%5.2) ise sulamaya açılmak üzere çalışmalarısürmektedir.Tablo 52: Kars İli Tarım Arazilerinin Sulama Durumu225

Alt BölgelerSulanabilecek Alan(ha)Sulanan Alan(ha)Sulamaya AçılacakAlan(ha)I.alt bölge 171.610 16.376 509II.alt bölge 82.150 12.685 05.837III.alt bölge 84.014 14.207 11.506TOPLAM 336.774 43.268 17.852Kaynak: İl Tarım Müdürlüğü 2005Grafik 8:Alt Bölgeler Bazında Kars İli Sulama Durumu200.000180.000171.610160.000Alan(ha) 140.000120.000100.00080.00082.15084.014I.altII.altIII.alt60.00040.00020.000016.37612.685 14.207 11.5065.837509Sulanabilecek Alan Sulanan Alan SulamayaAlan(ha)BölgelerI.alt bölgede sulanabilir alanların % 9.5’i sulanabilmekte, % 90,5’i ise sulamaya açılmayıbeklemektedir.II.alt bölgede sulanabilir alanların % 16’6’sı sulanabilirken, % 83,4’ü sulamaya açılmayıbeklemektedir.II.alt bölgede sulanabilir % 16,9’u sulanabilirken % 83,1’i sulamaya açılmayı beklemektedir.H.2.1 – Bitkisel ÜretimH.2.1.1 Tarla BitkileriH.2.1.1.1 – Buğdaygiller :Kars genelinde hububat olarak sadece arpa ve buğday üretilmekte olup, diğerleri yok denecekkadar azdır. Üretim içinde ekim alanı daha fazla olan arpadır. İlimizde üretilen hububat ürünlerinin ekimalanı ve üretim miktarı aşağıdaki tabloda verilmiştir.Tablo 53: İlimizdeki hububat ürünleri ekim alanı226

Bitki Adı Ekiliş Alanı (ha.) Üretim (ton)Buğday 106.100 234.631Arpa 121.195 170.984Çavdar 182 245Yulaf 809 1.111TOPLAM 228.286 406.971Kaynak: İl Tarım Müdürlüğü 2005Grafik 9:İlimizdeki Hububat Ürünleri Ekim Alanı250000200000H.2.1.1.2.Baklagiller150000İlT a r ı m s a lyapısında en100000Ekiliş Alanı(ha) az yer tutanÜretim(Ton) b a k l i y a t50000ü r e t i m itarımsal yapı0iç e r is in d eBuğday Arpa Çavdar Yulaf 0,01 oranındaKaynak: İl Tarım Müdürlüğüy e rtutmaktadır.Üretim genelde Kağızman ilçesinde yoğunlaşmıştır. İlimizde üretilen baklagil ürünlerinin ekim alanı veüretim miktarı aşağıdaki tabloda verilmiştirTablo 54: İlimizdeki Baklagil ürünlerin ekim alanıBitki Adı Ekiliş Alanı (ha.) Üretim (ton)Fasulye 20 160Y.Mercimek 5 35TOPLAM 25 195Kaynak: İl Tarım Müdürlüğü 2005H.2.1.1.3. Yem BitkileriKars İlinde hayvancılığa dayalı tarım yapılan ilimizde yem bitkileri üretimi oldukça düşüktür.Hayvansal üretimin yaygın olduğu ülkelerde yem bitkileri üretimi % 25-30 iken, ülkemizde bu oranoldukça düşüktür.Son yıllarda tarım İl Müdürlüğü personelince yürütülen değişik projelerle ilimizde yembitkileri ekimleri yaygınlaştırılmaya çalışılmaktadır.İl genelinde en fazla üretilen yem bitkisi korunga olup,bunu fiğ ve yonca takip etmektedir. genelinde yem bitkileri üretimi olarak yonca, korunga ve fiğ üretimi227

yapılmaktadır. İlimizde üretilen yem bitkilerinin ekim alanı ve üretim miktarları aşağıdaki tablodaverilmiştir.Tablo 55: İlimizdeki yem bitkileri ekim alanıBitki Adı Ekiliş Alanı (ha.) Kuru Ot Üretimi (ton)Yonca 1.507 5002Korunga 11.600 33.320Fiğ 10.338 20,308S.Mısır 67TOPLAM 29.907 58.630Kaynak: İl Tarım Müdürlüğü 2005H.2.1.1.4. Endüstriyel Bitkiler :Kars İlinin bitkisel üretiminde, üretim değeri açısından tahıllar ve tahıllar da arpa ilk sırayıalmakta, bunu buğday izlemektedir.Endüstri bitkilerinden şeker pancarı ve pattesin de üretim değeriaçısından önemli olduğu görülmektedir. Şeker pancarı üretimi en fazla Arpaçay havzasındayapılmaktadır.2005 yılı içerisinde ayçiçeği ekiminde büyük artışlar olmuştur. Özel şirketler ile bölgeçifçisi arasında anlaşmalı olarak üretimler başlamıştır.Tablo 56: İlimizdeki endüstriyel ekim alanıBitki Adı Ekiliş Alanı (ha.) Üretim (ton)Şekerpancarı 1.860 74.400Patates 2430 49.50Ayçiçeği 3 15TOPLAM 4358.92 209.124H.2.1.2. Bahçe BitkileriH.2.1.2.1. Meyve ÜretimiKaynak: İl Tarım Müdürlüğü 2005Türkiye genelinde meyve üretimi yapılan alanlar tarım alanlarının % 5’ini oluşturmaktadır. Kars’taise bu oran % 0,06’dır. Aşağıdaki tablodan da izleneceği gibi meyve üretimi elma ve kayısı haricindedaha çok öz tüketime yönelik olarak yapılmaktadır. Üretilen elmalar tamamen mahalli pazarlardasatılmasına rağmen kayısının önemli bir bölümü kurutularak dış pazarlara da gönderilmektedir. İlgenelinde meyve üretimi ile ilgili veriler aşağıdaki tabloda verilmiştir.Tablo 57: İlimizdeki Meyve üretimi228

Meyve Türü Toplu Meyve Ağaç Sayısı Ort. Verim Üretim (ton)Alanı (ha.)(kg/ağ.)Armut 330 16.630 25,1 417.5Ayva 15 775 15 11Elma 280 42.730 50,8 2172Erik 30.7 18.215 25 462,4İğde 2.5 1.000 10 10Kayısı 405 81.250 72 5.875Zerdali - - - -Kiraz 6 5.200 10 52Şeftali 3 1.200 10 12Vişne 3,5 5.990 15 91.8Ceviz 125.1 12.500 74,9 938,5Dut - - - -TOPLAM 1200,8 185.490 317,8 10042,2H.2.1.2.1. Sebze ÜretimiKaynak: İl Tarım Müdürlüğü 2005Türkiye genelinde tarım alanlarının % 3’ün de sebze üretimi yapılırken, Kars’ta sebze tarımıyapılan alan % 0,06 da kalmaktadır. Sebze tarımının gelişmesini engelleyen en büyük faktör iklimkısıtıdır. Ancak Kağızman ve Digor bölgeleri nispeten daha yumuşak iklime sahip olması nedeni ilebirçok sebzenin üretimine son derece uygundur. Bu bölgedeki sebze üretimi daha çok öz tüketimeyönelik yapılmaktadır. Kars’ın diğer bölgelerinde özellikle Karadeniz yöresinden gelen çiftçiler tarafındanlahana, havuç gibi kışlık sebzelerin üretimi yapılmaktadır.2004 yılı verilerine göre il genelinde 281,2 hektar sebze ekim alanında 2131,75 ton sebzeüretimi gerçekleştirilmiştir. Sebze üretimi de meyve üretimi gibi yöre halkının çoğunluğu tarafındanbilinmemektedir. Kars ilindeki sebze üretimi ilgili veriler aşağıdaki tabloda verilmiştir.Tablo 58: İlimizdeki Sebze ÜretimiSebze Türü Üretim Alanı (ha.) Üretim (ton)Lahana (beyaz) 6,3 1521Marul - -Ispanak 0.5 1Tere 0.75 1Dereotu 1 1.5Maydanoz 1 1.7Fasulye (taze) 27.8 189Bal Kabağı 0.6 4.2Kavun 13 18Karpuz 125 120229

Hıyar 0.02 1.75Patlıcan - -Domates 47.9 52Biber 39.08 7.4Soğan (taze) 13.3 93Havuç 4.37 94Turp 0.25 21.2Şalgam - -Pancar(Kırmızı) 0.2 5TOPLAM 281.4 2131.75H.2.1.2.3. Süs BitkileriKars İlinde süs bitkiler üretimi yapılmamaktadır.H.2.2. Hayvansal ÜretimH.2.2.1. Büyükbaş Hayvancılık230Kaynak: İl Tarım Müdürlüğü 2005Kars ilinde 2000 yılı itibariyle büyükbaş hayvan varlığı 250596 adettir. Türkiye genelinde mevcutbüyükbaş hayvan sayısı 11031000 adet olup bu rakamın %2,3’ü Kars’ta bulunmaktadır. 20024 yılıverilerine göre ise 302.800 adet büyükbaş hayvan mevcuttur. Bu nedenle hayvancılık Kars için önemlibir ekonomik güçtür.Kars Merkez, Sarıkamış, Selim ve Susuz İlçelerini içine alan Kars Platosunda hayvanyetiştiriciliği yüksek oranda yapılmaktadır. Bu bölge, Kars ilinin en büyük yüzölçümüne (5134 ha.) vegeniş çayır-mera alanlarına sahip bölgesidir. Bu bölgeyi Kağızman, Digor bölgesi ile Arpaçay, Akyakabölgeleri izlemektedir.Kars ilinde saf ve kültür melezi ırkının en yüksek olduğu bölge Kars Platosunun olduğu bölgedir.Kars ili sığır populasyonu genetik kalitesinin yükseltilmesi amacıyla Tarım ve Köyişleri Bakanlığı İlMüdürlüğü personeli tarafından bedelsiz olarak yürütülen suni tohumlama çalışmaları 1995 yılında yapılanyasal değişiklik sonucunda bedelli hale dönüştürülmüş, böylece özel sektör kuruluşları için de çekici halegetirilmiştir. 2001 yılı tabi tohumlama çalışmaları 23 adet boğa ile sürdürülmekte iken Özel İdareMüdürlüğünün kaynakları ile 50 adet tabi tohumlama boğası alınarak köy muhtarlarımıza dağıtılmıştır.1996-2001 yılları arasında Kars ilinde yürütülen hayvan ıslahı çalışmalarının % 71’inde tabi tohumlama,% 29’unda ise suni tohumlama yöntemi kullanılmıştır.Yıllar itibariyle yapılan hayvan ıslahı çalışmalarının doğrultusunda Kars ilinin büyükbaş hayvanpopulasyonun da ki genotip değişimin sağlanmasında yeterince başarı sağlanamamıştır. Kars ilindemanda sayısı 2004 yılı verilerine göre 212 adet olup. Türkiye genelinde olduğu gibi Kars’ta da mandasayısında düşüş görülmektedir. Kars ilinde bulunan büyükbaş hayvan sayılarını gösteren tablo alttaverilmiştir.Tablo 59: İlimizdeki Büyükbaş ve Küçükbaş hayvan sayısı

Hayvan Türü Hayvan Sayısı (Baş)Sığır 332.971Manda 212Koyun 350.969Keçi 28.751Tek Tırnaklılar 19.107Toplam Büyükbaş (sığır ,manda) 333.183Toplam Küçükbaş (koyun ,keçi) 379.720Kaynak: İl Tarım Müdürlüğü2005İl ekonomisinin temel taşlarından biri hayvancılıktır.İlimizde özellikle büyükbaş hayvancılıkyapılmaktaolup, 2004 yılı itibari ile toplam 302.800 adet büyükbaş hayvan vardır.2004 yılı sonuitibariyle belediye mezbahalarında ve özel kombinda Veteriner Hekim kontrolünde kesilen büyükbaşhayvan sayısı 495 ve elde edilen et miktarı 835.394 tür. Hyvanlarda elde edilen süt ve süt ürünleribölgede bulunan özel süt işleme tesisleri tarafından alınmaktadır. 2001 yılında 102.250, 2002 yılında95.100, 2003 yılında 110.434 ve 2004 yılında ise 136.319 adet büyükbaş hayvan sevki yapılmıştır.Son yıllarda ilimizde ıslah edilen hayvan sayısı nda büyük artışlar olmuştur.2004 yılı itibari ile İlimizdebüyükbaş hayvanlardan toplam 94.183,5 ton/yıl süt elde edilmiştir.Grafik 10:İlimizdeki Büyükbaş ve Küçükbaş Hayvan Sayısı DağılımıSığır350.000300.000250.000200.000150.000100.00050.0000nHayvan (Baş )MandaKoyunKeçiTekToplam(sığır ,manda )Toplam(koyun ,keçi )Kaynak: İl Tarım MüdürlüğüTablo60:HayvaVarlığımızınİlçelere GöreDağılımıİlçe Adı Koyun Keçi Sığır Tek TırnaklıMerkez 43.450 13.000 53.560 5.050Akyaka 10.050 180 16.041 1.233Arpaçay 48.200 2.600 36.210 1.255231

Digor 65.880 2.500 28.810 3.720Kağızman 137.000 7.750 45.005 3.390Sarıkamış 25.090 1.269 70.773 690Selim 11.585 850 62.834 2.353Susuz 9.714 602 19.738 1.416TOPLAM 350.714 28.751 332.971 19.107Kars ilinde büyükbaş hayvanlardan elde edilen süt üretimi aşağıdaki tabloda verilmiştir.Kaynak: İl Tarım Müdürlüğü 2005Tablo 61: İlimizdeki Süt ÜretimiHayvan Irkı Populas yondakiOranı (%)PopulasyondakiHayvan SayısıSağmalSayısıVerim(kğ/yıl)Süt Üretimi(ton/yıl)Sığır Kültür 4,5 11.856 4.415 3.500 15.452,5Sığır Melez 21,1 54.666 22.799 1.500 34.198,5Sığır Yerli 74,2 191.777 66.581 700 46.606,7Toplam Sığır 100 258.299 93.795 - 96.257,7K. Baş Hayvan - 334.610 155.591 50 7.779,550TOPLAM 104.037,250H.2.2.2. Küçükbaş HayvancılıkKaynak: İl Tarım Müdürlüğü 2005İl genelinde toplam küçükbaş hayvan varlığı 2004 yılından 323.6722dir.Küçükbaş hayvanlardanelde edilen süt üretimi ise 7.779,5 ton/yıl’dır.İlimizde 2004 yılı sonu itibariyle belediye mezbahalarında veözel kombinada veteriner hekim kontrolünde kesilen küçükbaş hayvan ayısı 1329 olup elde edilen etmiktarı ise 23.893 kg’dır. 2004 yılında ilimizden diğer illere 173.751 adet küçükbaş hayvan nakliyapılmıştır.Tablo 62:Kesilen Hayvanlar ve Elde Edilen Et MiktarıKesilen Hayvan Adeti Ortalama Karkas Ağ.(Kg.) Et Miktarı (ton)CinsiKoyun 2324 25 58,100Kuzu 309 15 4,635Keçi 358 21 7,518Oğlak 105 11 1,155Sığır 9,690 200 1938,00TOPLAM 12.786 - 2009,408Kaynak: İl Tarım Müdürlüğü 2005232

H.2.2.3 Kümes Hayvancılığı :Kars ilinde kanatlılardan tavuk ve kaz sayı olarak en önemli türlerdir. İlde tavukçuluk Pazar içinüretim yapacak kadar gelişmemiştir. Bunun başlıca nedenleri; iklim şartlarının olumsuzluğu, büyüktüketim merkezlerine uzaklığı ve ulaşım imkanlarının kısıtlı olması yananda, uzun yıllardır devam eden göçnedeniyle iç tüketimin ticari amaçlı üretimi teşvik edecek boyutlarda olmamasıdır. Son yıllarda küçükçaplı ticari üretimler başlamıştır.Fakat Kars Türkiye’de tavuk eti üretiminin % 0,0036, yumurta üretiminin % 0,13 gibi çok küçükbir dilimini üreten bir il olduğundan bu ürünlerin pazarlanmasından elde edilen gelir sıralamasındaTürkiye’de son sıralarda bulunmaktadır.Kars ilinde ticari olarak et ve yumurta üretimi yapan işletmelerin sayısı ve kapasiteleri yokdenecek kadar düşük olup son birkaç yıldır özellikle merkez, Sarıkamış, Selim ve Kağızmanbölgelerinde yumurtacı kanatlı sayısında az da olsa bir artış izlenmiştir. Kars ilindeki tavuk, kaz ve hindisayısı ile yumurta üretimi hakkındaki veriler aşağıdaki tabloda verilmiştir.Tablo 63: İlimizde Tavuk Yumurta Üretimiİlçe Adı Tavuk Sayısı Yumurta Üretimi (ad/yıl) Kaz Sayısı Hindi SayısıMerkez 30.000 1.800.000 25.000 9.000Akyaka 10.300 30025 23.350 7.050Arpaçay 31.000 850.000 35.000 3.200Digor 10.700 400.000 4.000 1.000Kağızman 20.000 200.000 5.000 2,500Sarıkamış 28.500 1.470.000 16.500 4.500Selim 32.900 2.632.000 30.800 12.900Susuz 10.318 1.289.750 3.544 798TOPLAM 170.218 8.671.775 140.194 40.948H.2.2.4. Su Ürünleri233Kaynak: İl Tarım Müdürlüğü 20052004 yılı itibariyle 56 adet gerçek kişilere ait Ruhsat Tezkeresi gemilere ait 2 adet ruhsattezkeresi mevcuttur.Amatör balıkçılarımıza da 23 adet ruhsat tezkeresi dzenlenmiştir.2003 yılı içerisnde Çıldır Gölünde yapılan stok tespiti ile göl artık istenildiği zamankiralanabilecek ve yeni ruhsat tezkereleri kiralama işlemi sonucunda verilecektir.İlimiz sınırları içerisind bulunan Çengili Gölü, Aygır Gölü v Arpaçay Baraj Gölü’nün stoktespitleri henüz yapılmamıştır. Arpaçay baraj gölünün stok tespitinin D.S.İ. 24 Bölge Müdürlüğütarafından yapılması gerekmektedir.Aygır Gölü için Elazığ Su Ürünleri Araştırma Enstütisinden gelenekibin hazırlamış olduğu stok tespiti projesi İl Özel İdare Müdürlüğü’ne onaylanmak üzere sunulmnuştur.

Proje kabul edilirse İlimiz sınırları içerisinde bir gölümüz daha kiralanabilecek ve kaçak avcılıkönlenebilecektir.İlimiz Merkez başgedikler Köyü’nde 10 ton7yıl kapasiteli Alabalik tesisinin rusatı işletmeninüretim yapmaktan vazgeçmesi sebebiyle Bakanlığımız tarafından iptal edilmiştir.Arpaçay İlçesi Doğruyol Köyü Çıldır Gölü Karagüney MevkiindeSelami ŞARAN’a ait 25ton/yıl Kapasiteli Ağ Kafeste Alabalık Yetiştirme Tesisi Kurulmuş ve TÜGEM tarafından Su ÜrünleriYetiştiricilik Belgesi verilmiştir.Tesis şu an halen faal olarak çalışmaktadır.2004 yılı Balıklandırma faaliyetlei sonucunda İlimizdeki su kaynaklarımızın balıklandırılması içintoplam 60.00 adet yavru balık talebinde bulunulmuştur.Henüz faal olarak hiçbir su kaynağınabalıklandırma çalışması yapılmamıştır.H.2.2.5. Kürk Hayvancılığıİlimizde kürk hayvanı işletmeciliği yoktur.H.2.2.6. Arıcılık ve İpekböcekçiliğiİlimizde ipekböceği üretimi yapılmamktadır. Arıcılık ise daha çok Kağızman, Sarıkamış ve Selimilçeleri ile Merkez ilçede yoğunlaşmıştır.tarım İl Müdürlüğü bünyesinde belirli periyotlarla arıcılık kurslarıaçılarak üreticilrimize teknik bilgiler bünyesinde belirli periyotlarla arıcılık kursları açılarak üreticilerimizeteknişk bilgiler verilmekte ve kurs sonunda başarı gösteren katılımcılar sertifika almaya hakkazanmaktadır.İl genelinde arıcılık hakkındaki istatistiki bilgiler aşağıdaki gibidir.Tablo 64: Kovan Mevcudu ve Bal Üretimiİlçe Adı Kovan Sayısı ÜretimArıcılık YapanKöy SayısıMerkez 6.050 121 35Akyaka 710 1,5 13Arpaçay 320 9,4 9Digor 500 7.5 8Kağızman 24.200 600 25Sarıkamış 9.000 225 27Selim 2.790 75,330 25+3 mah.Susuz 728 29 9TOPLAM 44.298 1068,735Kaynak: İl Tarım Müdürlüğü 2005234

H. 3.OrganikTarımTa rımsal üretimde kullanılan kimyasalların (ilaç, gübre gibi) olumsuz etkilerinin insan ve toplum sağlığı üzerindekizararları artarak kendini hissettirmeye başlamıştır. Tüm bu olumsuz etkilerin ortadan kaldırılması amacıylakimyasal gübre ve tarımsal savaş ilaçlarının hiç ya da mümkün olduğu kadar az kullanılması, bunlarınyerini aynı görevi yapan organik gübre ve biyolojik savaş yöntemlerinin alması temeline dayananEkolojik Tarım Sistemi geliştirilmiştir. FAO ve Avrupa Birliği tarafından konvansiyonel tarıma alternatifolarak da kabul edilen bu üretim şekli değişik ülkelerde farklı isimlerle anılmaktadır. Almanca ve KuzeyAvrupa dillerinde “Ekolojik Tarım”, Fransızca, İtalyanca ve İspanyolca’da “Biyolojik Tarım”,İngilizce’de “Organik Tarım” Türkiye’de ise "Ekolojik veya Organik Tarım" eş anlamlı olarakkullanılmaktadır.Organik Tarım, ekolojik sistemde hatalı uygulamalarsonucu kaybolan doğal dengeyi yeniden kurmaya yönelik, insana ve çevreye dost üretim sistemleriniiçermekte olup, esas olarak sentetik kimyasal tarım ilaçları, hormonlar ve mineral gübrelerin kullanımınıyasaklaması yanında, organik ve yeşil gübreleme, münavebe, toprağın muhafazası, bitkinin direnciniartırma, doğal düşmanlardan faydalanmayı tavsiye eden, bütün bu olanakların kapalı bir sistemdeoluşturulmasını öneren, üretimde sadece miktar artışının değil aynı zamanda ürün kalitesinin deyükselmesini amaçlayan alternatif bir üretim şeklidir. Tarım İl Müdürlüğü bünyesinde teknikelemanlarından İl organik tarım timi kurulmuştur.Fakat İlimizde herhangi bir organik tarım uygulamasıyapılmamktadır.H.4. Tarımsal İşletmelerH.4.1. Kamu İşletmeleriKars İlinde tarımsal amaçlı kamu işletmesi bulunmamktadır.H.4.2. Özel İşletmeler235

Kars İlinde Büyük ölçekli işletme bulunmamkla birlikte genellikle küçük aile tipi işletmelermevcuttur.H.5. Tarımsal FaaliyetlerH.5.1. Pestisit KullanımıTarım İl Müdürlüğü’nce 2003 yılı programında 19000 ton mahsul 1.890 m2 bş hacim 61135dekar saha ve 98520 ağaç tekerrürlü olarakhastalık ve zararlarına karşı ilaçlanmıştır. Toplam olarak12599 KG VE 2729 Lt zirai mücadele ilacı kullanılmıştır.2004 yılı programında ise 19.000 ton mahsul, 14.890 m2 boş hacim, 61.135 dekar saha ve98.520 ağaç tekerrürlü olark hastalık zararlarına karşı ilaçlanmıştır.Toplam olarak 12.559 kg ve 2.729 ltzirai mücadeleilacı kullanılmıştır.Ayrıca 8 kg Çinko-fosfor kullanılşarak 400 kg zehirli buğday hazırlanmıştır.Tablo 65: İlimizde Kullanılan Zirai Mücadele İlaçlarıPestisitler Kullanılan Toplam Miktarı (kg)İnsektisitler 56411354Fugusitler 39.143Herbisitler 13020Rodesdisit ve molisitler 34Kaynak: İl Tarım Müdürlüğü 2005NOT: Tarımla ilgili faaliyetlerde kullanılan pestisitlerin cinsleri kullanım miktarları yukarıdatablo halinde verilmiştir. Bakanlığımız teknik talimatına göre ruhsatlandırılmış zirai mücadeleilaçları kullanımı çiftçilerimize tavsiye edilmiş olup, ilaç satış bayilerine peryodik kontrolleriyapılarak gerekli ilaçları bulundurmaları sağlanmıştır. Kaçak ilaç satışları engellenmiştir .Bakanlıktan ruhsat almış tarım ilaçları arazide kısa zamanda ayrışarak toksitisiteoluşturmamaktadır.Tablo 68: 2004 yılı Zirai Mücadele Programı Çerçevesinde Yapılan ÇalışmalarKaynak: İl Tarım Müdürlüğü 2004İlimizde Merkezde bulunan 1 adet ilaç bayisi ile Kağızman da bulunan 2 adet ilaçbayisinin kontrolleri yapılmış olup, bu ilaç bayilerinde, ilaç bulundurma yeri ve şekli ile ilgili Tarım veKöyişleri Bakanlığı mevzuatları çerçevesinde dikkat edilmesi gereken hususlar doğrultusunda ilaç satışıyapılmakta olduğu tespit edilmiştir.İlimize dışardan getirilen fidanlar kontrol edilerek hastalıklı olanlar imha edilip sertifikasıolmayanlar hakkında işlem yapılmıştır.2004 yılında patates kanseri ile ilgili Güvenlik güçlerine vekaymakamlıklarla gerekli yazışmalar yapılarak iç ve dış karantina listesine ait olan patates kanserininİlimize girişi engellenmiştir.Tarım İl Müdürlüğü Çifçi Eğitim ve Yayım Şube Müdürlüğü tarafından hazırlanan programdahilinde çiftçimize eğitimler verilmektedir.236

H.5.2 – Gübre Kullanımı :2004 yılı içerisnde il genelinde toplam 21.140 ton kimyevi gübre tüketimi yapıldığı, bu gübreleriçerisinden sırasıyla en fazla Diamonyum fosfat (DAP) gübresi 9 bin 150 ton % 26 Azot içerenAmonyum Nitart gübresi 5 bin 600 ton ve % 33 Azot içeren Amonyum Nitrat günresininde 2 bin 900ton olarak tüketildiği, kullanılan diğer gübrelerin ise toplam 2 bin 490 ton olduğu tespit edilmişitir.Son üç yıla bakıldığında kimyevi gübre tüketiminde önemli artışların olduğu gözlemlanmiştir.2001 yılında 15 bin 187 ton 2002 yılında 19.247 ton ve 2003 yılında 21.140 ton kimyevi gübre tüketimiyapılmıştır.Tarım İl Müdürlüğü Çifçi Eğitimi ve Yayım Şube Müdürlüğü tarfından hazırlanan programdahilinde çifçimize eğitimler verilmktedir.Kars ilinde tarım amacıyla en çok kullanılan gübre ticari gübrelerdir. Çiftlik gübresi tarımamacıyla pek kullanılmamaktadır. Ticari gübrelerden de en çok kullanılanları ve gübreler hakkındakibilgiler aşağıda verilmiştir.Tablo 66: İlimizde kullanılan gübre türleriGÜBRE ÇEŞİDİ MİKTARI (Ton) KULLANILANALAN (da)Amonyum Sülfat (%21 N) 200 2.500Amonyum Nitrat (%26) 6.100 280.000Amonyum Nitrat(% 33 N) 3100 145.000ÜRE (%46N) 1.350 73.300DAP (% 18-46N ) 9.750 508.300KOMPOZE (20-20-0+%1Zn) 350 6.900KOMPOZE (12-30-12) 900 28.000KOMPOZE (20-20-0) 700 18.000TOPLAM 22.450 1.062.000Kaynak: İl Tarım Müdürlüğü 2005H.5.3. Toprak KullanımıTarımsal faaliyetlerde toprak kaybını önlemek amacıyla İlimizde mera islahı çalışmalrı halendevam etmekte olup 2005 yılında 24584 dekar alanın ıslah çalışması tamamlanmıştır.H – TARIMKAYNAKLAR237

İl Tarım Müdürlüğü 2004 yılı238

(I )– MADENCİLİKI.1 – Maden Kanununa Tabi Olan Madenler ve Taş Ocakları Nizamnamesine TabiOlan Doğal MalzemelerI.1.1 – Sanayi Madenleri :İlimizde bulunan alçı taşı müteahhit firma tarafından işletilmektedir. Kil taşı üretimi delme patlatmayöntemiyle yapılmaktadır, 2400000 ton muhtemel rezervi bulunmaktadır, 16/1 sayılı taşocağı ruhsatlıolan işletmede 12 işçi çalışmaktadır, çimento hammaddesi olarak kullanılmaktadır. Kireçtaşı galeri vedelme-patlatma yöntemiyle üretilmekte, görünür rezervi 3 890 533 tondur, 6951 sayılı maden işletmeruhsatlı olan galeride 30 işçi çalışmaktadır, çimento hammaddesi olarak kullanılmaktadır. Tras (trakiandezit) galeri ve delme-patlatma yöntemiyle üretimi yapılmaktadır, görünür rezervi 1400000 tondur,galeride 12 tane işçi çalışmaktadır, çimento katkı hammaddesi olarak kullanılmaktadır.I.1.2 – Metalik Madenler :Kars ilinde yer altı zenginliği olarakAltın (Au);Kağızman- Darphane yatağı, Tenör : 0.1 gr/m³ Rezerv : 9 000 000 ton . Yatak geçmiş yıllardaişletilmiştir.Cıva, kalay, demir, kurşun, alüminyum gibi metalik madenler bulunmakta fakat rezervyönünden fakir olduklarından bunlarla ilgili işletmeler bulunmamaktadır.I.1.3 – Enerji Madenleri :Kars ilinde yer altı zenginliği olarak enerji madenlerinden bulunmamaktadır.I.1.4 – Taş Ocakları Nizamnamesine Tabi Olan Doğal Malzemeler :Kars İlinde nizamnameye tabi olan taş ve kum ocaklarının yerleri, ruhsat süreleri ve çıkarttıklarımalzemeler hakkındaki bilgiler Tablo 58’de verilmiştir.I.2. Madencilik Faaliyetlerinin Yapıldığı Yerlerin Özellikleriİl genelinde işletilen ruhsatlı sahalar genellikle taş ocağı ve kum ocağı olarak işletilmektedir.İşletmeler genellikle VII. Ve VIII. sınıf tarım arazilerinde orman vasfı olmayan devletin hüküm ve239

tasarrufu altında bulunan arazilerde bulunmaktadır. Nehir kıyısında yapılan kum ocağı işletmeciliğinde,kıyı çizgisi bozulmayacak şekilde koruma bandı bırakılmaktadır.I.3. Cevher Zenginleştirmeİlde, Maden Kanununa tabi madenler ile Taş Ocakları Nizamnamesine tabi doğal malzemelerinçıkarılmasını müteakiben yapılan cevher zenginleştirme yöntemleri bulunmamaktadır.Tablo 67: İlimizdeki malzeme ocağı işletmeleriSıraNoFaaliyet Türü Faaliyet Sahibi Faaliyet Adresi ÇED GerekliDeğildir KararTarihi ve Açıklama1 Taş Ocağı Karayolları 12. Böl. Müd. M. Boğazköy Kayalık Mevkii 27.02.20032 Kum Ocağı Nihat SALDUZ Selim Çaybaşı Köyü Hamzalar 16.04.2003Mevkii3 Stabilize Malzeme Necip SANĞU M. Akbaba Köyü Çayır Mevkii 05.05.2003Ocağı4 Stabilize Malzeme Ahmet SANĞUM. Dikme Köyü Karsçayı ile 05.05.2003Ocağıdemiryolu arası mevkii5 Kum-Çakıl Ocağı İsmet AKTÜRK Selim Cumhuriyet Mah. Cala 05.05.2003Mevkii6 Tras Ocağı Kars Çimento San. AŞ M. Kümbetli Köyü Çivilikaya 07.05.2003Mevkii7 Kum Ocağı Nurullah KARACA Kağızman Şahindere Mah. Iğdır 02.06.2003Erzurum yolu üzeri mevkii8 Stabilize Malzeme Mirza TOPTAŞSusuz İncesu Köyü Çamçavuş 02.06.2003OcağıMevkii9 Kum-Çakıl Ocağı Yılmaz KÖSE Sarıkamış Karakurt Köyü Ras 02.06.2003yolu mevkii10 Kum-Çakıl Ocağı İsmail MedetArpaçay Kümbet Köyü 19.06.2003ALİBEYOĞLUKoltuklar mevkii11 Kum-Çakıl Ocağı İmran SAMANCIM. Dikme Köyü Karsçayı ile 27.06.2003Hasan SAÇUdemiryolu arası mevkii12 Kil Ocağı Ertaç DEVRİM M. Bozkale Köyü Çifte Tüneller 25.08.2003altı mevkii13 Kum Ocağı Kerem KARAKOÇ Kağızman Devebük Köyü 19.02.2004Büklük mevkii14 Kum Ocağı Kazım TOPTAŞ Susuz Çamçavuş Köyü Şorak 25.02.2004mevkii15 Taş Ocağı Sıdık EREN Selim Yolgeçmez Köyü Yenigazi 02.04.2004240

yolu mevkii16 Stabilize Malzeme Atalay SANĞUSelim Oluklu Köyü Tilkitepe 28.04.2004Ocağımevkii17 Kum-Çakıl Ocağı Rıfat TOPTAŞ Susuz İncesu Köyü Çamçavuş 03.05.2004mevkii18 Taş Ocağı Karayolları 12. Böl. Müd. Digor Karayokuş Mevkii İşletilmiyor19 Taş Ocağı Karayolları 12. Böl. Müd. Arpaçay Doğruyol Çıldır Gölü İşletilmiyoryöresi20 Taş Ocağı Karayolları 12. Böl. Müd. Kağızman Akçay Kırmızıtaş ÇED Yön. MuafMevkii21 Taş Ocağı Karayolları 12. Böl. Müd. Kağızman Akçay Darazıntepe ÇED Yön. MuafMevkii22 Taş Ocağı Karayolları 12. Böl. Müd. Kağızman Akçay Sığınaktepe ÇED Yön. MuafMevkii23 Taş Ocağı Karayolları 12. Böl. Müd. Kağızman Akçay Büyükgüney ÇED Yön. Muaftepe Mevkii24 Taş Ocağı Karayolları 12. Böl. Müd. Kağızman Akçay Karakol ÇED Yön. Muafkarşısı Mevkii25 Taş Ocağı Köy Hizmetleri İl Müdürlüğü M. Bozkale Köyü Ziyarettepe İşletilmiyorMevkii26 Taş Ocağı DDY 45. Şube Şefliği Akyaka Şahnalar Camuşlu KöyüErgene Boğazı MevkiiÇED Yön. MuafI.4. Madencilik Faaliyetlerinini Çevre Üzerindeki EtkileriKaynak: :İl Çevre ve O rman Müdürlüğü 2005Madencilik faaliyetleri, Müdürlüğümüz tarafından 2872 sayılı Çevre Kanunu’nun 10’uncumaddesine dayanılarak hazırlanmış olan ÇED Yönetmeliği kapsamında denetimler yapılmaktadır.I.5.Madencik Faaliyetleri Sonucunda Arazi Kazanım Amacıyla YapılanRehabilitasyon ÇalışmalarıMadencilik faaliyetlerinin, çevre olabilecek olumsuz etkileri Çevresel Etki Değerlendirme sürecindekontrol altına alınmaktadır. “ÇED Gerekli Değildir Kararı” verilen madencilik faaliyetlerinde aşağıdabelirtilen kriterler çerçevesinde denetimler yapılmaktadır.- Ocaklarda ayna yüksekliği, şev açıları arazi yapısına göre belirlenerek, hafriyat malzemeleri gerekliyükseklik ve şev açıları ile depolanması, meydana gelen atıkların düzenli olarak toplanması, malzemealımının kademeli yapılması, ocaklarda kayma ve çökme riskini azaltacak miktarda malzeme alınmasınınsağlanması,- Ruhsatlandırma aşamasında, ruhsat verilecek sahaların koordinatları belirlenmesi, çalışma alanlarınıbelirten yerlere görülebilir nirengi noktaları konması ve denetimlerde belirlenen koordinatlarda çalışıpçalışmadığı sürekli kontrol edilmesi,- Nakliye aşamasında tarım alanları, bağ- bahçe, mevcut su kaynakları ve yerleşim yerlerininetkilenmemesi için kamyonlara taşıma sınırı üstünde yükleme yapılmayıp, malzemenin düşmeyecek,241

akmayacak, sızmayacak, tozmayacak ve gürültü çıkarmayacak şekilde taşınması amacıyla tümtedbirlerin alınmasının sağlanması,- Arazilerin tekrar eski haline getirilerek yeniden kullanıma kazandırılması amacıyla yapılmasıdüşünülen gerekli rehabilitasyon çalışmaları, faaliyet sona ermesini beklemeden işletme aşamasındaykenbaşlatılması,- İşletme aşamasında ve sonrasında can ve mal kaybını önlemek için taşkın, yangın, kayma, göçükvb. olumsuz etkilerin oluşmaması için sağlık koruma bandı bıraktırılması, gerekli tüm güvenlikönlemlerinin alınması, uyarıcı tabelaların asılması,- İçme suyu kaynaklarına ve yer altı sularına muhtemel olumsuz etkileri önlemek için, arazi şekli vemalzeme cinsine göre gerekli hallerde Tabii malzeme ocaklarında drenaj kanalları açtırması, çöktürmehavuzları ve foseptikler standartlara uygun şekilde projelendirilmesi,İşletme sahiplerinden ve Özel İdare Müdürlüğünden istenmektedir.I – MADENCİLİKKAYNAKLAR Kars İl Yıllığı, 2004 Kars İl Çevre ve Orman Müdürlüğü, 2004 M T A Genel Müdürlüğü Doğu Anadolu Bölge Müdürlüğü, 2004242

İli Maden HaritasıKaynak: www.mta.gov..trŞekil 14: Kars243

J – ENERJİJ.1. Birincil Enerji KaynaklarıJ.1.1. TaşkömürüKars ilinde taş kömürü rezevi bulunmamaktadır.J.1.2. Linyitİlimiz sınırları içinde Linyit rezervi aşağıdaki tablodaki gibidir.Tablo 68: Kars İli Linyit RezervleriSahaAdıDigorKilittşT O P L AMREZERV (1000 TON)GörünürMuhtemel- 3 80- 3 80MümkünTopl amKaynakPotas iyelGenelTopl amİşlenebilirS u(%)- 380 - - 380 - 36.36A N A L İ ZSONUÇLARIKü l(%)29.47- 1 17144- 380 - - 380 - 44S(%)AIDKCal/kgEşdeğeri( 1 0 0 0Ton)PetrolTaş kömü rüKullanımYeri64 7 764Kaynak: www.mta.gov..trİşletmeŞekliJ.1.3. AsfaltitKars ili sınırları içinde asfaltit rezervi bulunmamaktadır.J.1.4. Bitümlü ŞistKars ili sınırları içinde bitümlü şist rezervi bulunmamaktadır..J.1.5. Hampetrol244

Kars İli sınırları içinde Hampetrol rezervi bulunmamaktadır.J.1.6 DoğalgazKars İli sınırları içinde Doğalgaz rezervi bulunmamaktadırJ.1.7 Nükleer Kaynaklar (Uranyum ve Toryum)J.1.8. OrmanKars İli sınırları içinde Nükleer Kaynaklar (Uranyum ve Toryum) rezervi bulunmamaktadır.İlimizde yakacak odun üretimi Sarıkamış İlçesinde bulunan ormanlardan ortalama yıllık 5000 sterolarak üretilmektedir. Bu odunların büyük çoğunluğu meskenlerde tüketilmektedir.J.1.9. HidrolikKars ili sınırları içerisnde hidrolik potansiyele sahip havzaların dağılımı, kullanım amaçları vesonucunda çevreye olan etkileri hakkında genel olarak herhangi bir çalışma bulunmamaktadır. Ayrıca,Kars ilinin denize sınırı olmadığından, dalga enerjisinden yararlanılamamktadır.J.1.10 Jeotermalİlimiz sınırları içinde Akyaka Kaplıcaları haricinde jeotermal enerji üretimi yoktur. AkyakaKaplıcaları ilçenin 1 km doğusunda bulunmakta ve açık havuz şeklinde olduğundan dolayı ancak yazaylarında kullanılmaktadır.J.1.11. GüneşGiderek pahalılaşan ve tükenmeye mahkum olan enerji kaynaklarının yerine daha ekonomik olupherhangi bir kirlilik yaratmayan bu enerji türünden yararlanmak kaçınılmazdır. İlimizde son yıllarda güneşenerjisinden su ısıtmada yararlanılmaktadır. Bu amaç dışında ilimizde güneş enerjisinden herhangi birşekilde yararlanılmamaktadır.J.1.12. Rüzgarİlimizde ortalama rüzgar hızının 2.0 m/sn dir. İlimizde egemen rüzgar yönü, yıl içinde toplam 2559kez esen güneybatıdır. İlimizde rüzgar enerjisi kuyulardan su çıkarmak amacıyla az da olsakullanılmaktadır. Rüzgar enerjisinden yararlanmaya yönelik geniş çaplı herhangi bir çalışmayapılmamaktadır.J.1.13. Biyokütle245

İlimizde biyogaz enerjisi üretimi ve tüketimine yönelik olarak yapılmış olan bir çalışma yoktur.J.2. İkincil Enerji KaynaklarıJ.2.1. Termik Enerjiİlimizde kömür, motorin, doğalgaz, fuel-oil ve jeotermal enerji kaynakları kullanılarak elektriküretimi yapılan termik santral bulunmamaktadır.J.2.2. Hidrolik Enerjiİlimiz sınırları içinde suyunu Çıldır Gölünden alan ve işletme halinde olan Çıldır I HidroelektrikSantrali adında bir tesisimiz bulunmaktadır. Bu tesisimizin kurulu gücü 15,4 MW olup yıllık enerji üretimi67 GWh dir.J.2.3. Nükleer Enerjiİlimiz sınırları içinde radyoaktif rezervler ve nükleer enerji santralleri bulunmamaktadır.J.2.4. Yenilenebilir Elektrik Enerjisi ÜretimiRüzgar, jeotermal, güneş ve biyokütle enerji üretimleri hakkında yukarıdaki bölümlerde bilgiverilmişitr.J.3. Enerji Tüketiminin Sektörlere DağılımıTablo 69: İlimizdeki Enerji TüketimiAbone Sayısı Abone %Sanayi 962 1,3Ticarethane 6.060 8,1Resmi Daire 949 1,3Tarımsal Sulama 47 0,1İçme Kullanma Suyu 57 0,1Şantiye ve Geçici AB. 138 1,2Hayır Kurumları 324 0,4Mesken 66.364 88,6Bedelsiz 84 0,1TOPLAM 74.985 100Kaynak:TEDAŞ Müessese Müdürlüğü 2005246

J.4.Enerji Tasarrufu İle İlgili Yapılan Çalışmalarİlimizde enerji tasarrufu ile ilgili Resmi Dairelerin Bakanlıklarınca gönderilen genelgeleridoğrultusunda kendi bünyelerinde uyguladıkları programları haricinde herhangi bir çalışmabulunmamaktadır.J – ENERJİKAYNAKLAR: Kars İl Yıllığı, 2003 Kars İl TEDAŞ Müessesi 2004 MTA Resmi web sitesi www..MTA.gov.trK. SANAYİ VE TEKNOLOJİK.1. İl Sanayinin Gelişimi, Yer Seçimi Süreçleri ve Bunu Etkileyen EtkenlerKars İlinde geçmiş yıllarda Çimento Fabrikası, Sarıkamış Ayakkabı Fabrikası ve KağızmanTuzla Tekel Fabrikası olmak üzere büyük ölçekli 3 fabrika kurulmuştur. Sanayi yatırımlarının yer seçimisüreçlerinde etkili olan etkenler yerin jeolojik, jeoteknik ve diğer analiz sonuçları ile üretilen ürünlerinhammadde kaynaklarının bol miktarda oluşu, yapılan sanayi yatırımlarında Devletin Kalkınmada birinciderecede öncelikli illere tanıdığı teşvik edici unsurlardan ilimizdeki yatırımcıların faydalanması girişimcileriteşvik eden unsurlardır.Kars İlinde Sanayi Kuruluşları Belediye sınırları içerisinde küçük işletmeler halinde faaliyetlerinisürdürmekte iken daha sonra 1976 yılında Organize Sanayi Bölgeinin kurulması ile genellikle buradatoplanmıştır.Organize Sanayi Bölgesindeki yatırımlarda 5084 sayılı Teşvik yasası kapsamına alınmasıylaOrganize Sanayi Bölgesinin yol, su, kanalizasyon, elektrik ve haberleşme gibi altyapı çalışmalarına2002-2003 yıllarında hız vererek 2004 yılında bu eksikler tamamlanarak özel girişimcilere yatırımamacıyla tahsisler yapılmış ve fabrikalar O.S.B.’de toplanmaya başlanmıştır. Buna rağmen İlimizincografi konumu sebebi ile nüfusun yoğun olduğu bölgelere uzak oluşu, sınır kapılarının kapalı oluşu, ilesanayi sektöründe beklenen düzeyde gelişme olmamış başka illerderden yatırımcı transferisağlanamamıştır.İlimizdeki hammadde türleri ve miktarı yer altı ve yer üstü zenginlik kaynakları, madenlerimizhakkında bilimsel verilere dayalı araştırma-inceleme yapılarak bu sektörde master planlanlar yapılarak247

ilimizde gelişme göstermesinin sağlanması istihtamı İl ekonomisi ve ülke ekonomisi bakımından önem arzetmektedir.İlimizde geçmiş yıllarda Çimento Fabrikası, Sarıkamış Ayakkabı Fabrikası ve Kağızman TuzlaTekel Fabrikası olmak üzere büyük ölçekli 3 fabrika kurulmuştur. Bununla birlikte İl MerkezindeOrganize Sanayi Bölgesinde küçük ölçekli 42 fabrikanın temeli atılmış olup, bu fabrikalardan 19 tanesiüretime geçmiş diğer fabrikalar da süreç içerisinde tamamlanarak faaliyete geçecektir. Sanayiyatırımlarının yer seçimi süreçlerinde etkili olan etkenler yerin jeolojik, jeoteknik ve diğer analiz sonuçlarıile üretilen ürünlerin hammadde kaynaklarının bol miktarda oluşu, yapılan sanayi yatırımlarında DevletinKalkınmada birinci derecede öncelikli illere tanıdığı teşvik edici unsurlardan ilimizdeki yatırımcılarınfaydalanması girişimcileri teşvik eden unsurlardır.Kars Şeker Fabrikası A.Ş.Tarıma dayalı endüstrinin ve çiftçi-sanayici işbirliğinin en güzel örneğini teşkil eden Kars ŞekerFabrikası 1990 yılında proje kapsamına alınmıştır. Erzurum-Kars-Ardahan karayolu üzerinde şehirmerkezine 5,5 km mesafede 3.216 dekar arazi üzerinde kurulan fabrika 1993 yılında tamamlanarakişletmeye açılmıştır. Projeye göre günlük pancar işleme kapasitesi ,3.000 tona tevsii mümkün olmaküzere, 1.500 tondur. Yani normal kampanya süresince 150.000 ton pancar işlenerek 20.000 ton şeker,6.000 ton melas, 48.000 ton yaş küspe üretilecek ve tam kapasite ile çalıştığında fabrikada 1.150 kişiyeiş imkanı sağlanmış olacaktır. Açılan bu fabrika ile ilde sulanabilen tarım arazisinde şeker pancarı ekimibüyük bir gelişme göstermiştir. Fabrikanın Kars ili sınırları içerisinde Kars-Merkez ve Akyaka'da, Iğdırili sınırları içerisinde ise Tuzluca'da Bölge Şeflikleri vardır. Ayrıca Kars-Merkez Bölge Şefliğine bağlıolarak Arpaçay ve Selim ilçelerinde tesellüm kantarları mevcuttur.1998 yılında fabrika sahasında yer alan Kars ilinde ve Iğdır ili Tuzluca ilçesinde toplam 31.090dekar alana ekim yapılarak, 78.996 ton pancar tesellüm edilmiştir. Söz konusu yerlerde toplam 66köyde 1.841 çiftçi pancar ekimi yapmaktadır. Fabrikada 1998 yılında toplam 166.200 ton pancarişlenmiştir. İşlenen pancarın sadece 62.200 tonu kendi ekim sahasında üretilen pancar olup, 104.000 tonpancar ise Ağrı Şeker Fabrikası sorumluluğundaki ekim alanlarından getirilmiştir. Toplam kampanyasüresi 102 gündür. Günlük işlenen pancar miktarı ise ortalama 1.675 tondur. Fabrika 1998 yılındatoplam 20.690 ton kristal şeker üretmiştir.İlde yapımı devam eden Selim-Bayburt Barajı ve Arpaçay II.Kısım Sulama Projesitamamlandığında daha fazla tarım arazisinde sulu tarım yapılabilecek, bu durum ise pancar üretiminiartıracaktır. Böylece diğer illerden ve başka fabrika sahalarından şeker pancarı getirilmesi uygulamasıazalacaktır.Kars Şeker Fabrikasında halen 267 işçi, 105 memur ve 196 geçici işçi olmak üzere toplam 578kişinin istihdam edilmektedir.Sarıkamış Ayakkabı Fabrikası (Sümer Holding A.Ş.)İlin en önemli yatırımlarından olan Sarıkamış Ayakkabı Fabrikasının yapımına 1976'dabaşlanmış, 1982'de deneme üretimine geçilerek, 1983'te işletmeye alınmıştır. Yatırımın finansmanında%39 dış kredi, %24 iç kredi kullanılmış geri kalan %37'lik kısım ise Sümerbank'ın öz kaynaklarıncakarşılanmıştır.248

Fabrikanın kuruluş amacı askeri bot ve muhtelif resmi ayakkabı üretimi yapmaktır. Toplam59.428 m2'lik kuruluş alanının 4.356 m2'lik bölümü üretim alanı olarak kullanılmaktadır. Kapasite,üretilecek tiplere ve modellere bağlı olarak değişmekle birlikte tek vardiya esasına göre yılda ortalama500.000 çifttir. Çift vardiya çalışılması durumunda ise 1.000.000 çift askeri bot üretimiyapılabilmektedir. Fabrikada 1984-1997 yılları arasında %12 ile %53 arasında değişen oranlardakapasite kullanımı söz konusudur. Bu güne kadar ki en düşük üretim ise 1998 yılında 16.941 çift ilegerçekleşmiştir. Bu yıldaki üretim mevcut kapasitenin sadece %1,69'una tekabül etmektedir. 1998yılında fabrikaya önemli bir yatırım yapılmış, yaklaşık 401 milyar TL ödenerek kauçuk enjektemakineleri ve yardımcı ekipmanları alınmıştır.Fabrikanın 1999 yılı üretim programında ise 237.000 çift bot üretimi öngörülmektedir. Bunun200.000 çifti enjekte tabanlı bot, geri kalan 37.000 çifti ise muhtelif bot kılıfı ve diğer ayakkabıçeşitleridir.Fabrikada 35 memur, 295 işçi olmak üzere toplam 330 kişi istihdam edilmektedir. Tamkapasiteyle çalışılması durumunda ise işçi sayısı 617 kişi olacaktır.Kars Yem Sanayi Ticaret A.Ş.İl merkezinde 1969 yılında kurulan fabrika 1975'te işletmeye alınmıştır. 1993 yılına kadar birKamu İktisadi Teşekkülü olarak faaliyet gösteren fabrika bu yılda özelleştirilmiştir. İlk kuruluşunda16.000 ton/yıl olan kapasite 1994 yılında 26.000 ton/yıla çıkarılmıştır. Fabrika özelleştirildikten sonra,%48 hissesine Kars İl Özel İdaresinin, %40 hissesine fabrika çalışanlarının ve kalan %12'lik hisseye iseyöre halkından gerçek ve tüzel kişilerin sahip olduğu halka açık bir anonim şirket haline gelmiştir. KarsYem Fabrikası kurulduğu günden bugüne alıcı-satıcı ve kamu kurumları ile uyumlu bir şekilde ve verimlibir biçimde faaliyetlerini sürdürmektedir.Özelleştirme sonrasında geçmişten beri kullanılan ve eskimiş olan makine ve teçhizat 1993yılında %50 oranında yenilenmiş ve günün teknolojisine uygun bir üretim tesisi oluşturulmuştur. Hasatmevsiminde yöre halkının mahsulü fabrika tarafından en uygun fiyatlarla alınarak değerlendirilmekte, yineyöre halkına kaliteli ve ucuz yem temin edilmektedir.249

Fabrikas o nyıllardailde enyüksekkurumla rvergisiniödeyere kv e r g ibirinciliğ i n ielde etmektedir. Yörede sağlam temellere oturmayan besicilik konusunda ilgili kuruluşlarla ortakçalışmalar yürüten Kars Yem Fabrikasının hedefi şirket sermayesini ve kapasiteyi artırmak böylelikleihracata da yönelmektedir.Fabrikada 6'sı idari görevlerde olmak üzere toplam 21 kişi istihdamedilmektedir.Kaynak: Kars Valiliği www.kars.gov.trResim 41: Kars Yem FabrikasıKars Çimento Sanayi Ticaret A.Ş.Kars Çimento Fabrikası Doğu ve GüneydoğuAnadolu Bölgelerinin çimento ihtiyacını karşılamakve bölge kalkınmasına katkıda bulunmak üzereÇitosan tarafından 1969 yılında temeli atılarak;1976'da işletmeye alınmıştır. 1977 tarihindeT.Çimento Sanayi T.A.Ş.'nin bir işletmesi olarakkurulan şirket 1985'te müesseseye, 1987 yılıitibariyle de bağlı ortaklık haline getirilmiştir.1996'da özelleştirilen fabrika, Çimentaş İzmirÇimento Fabrikası T.A.Ş. tarafından satınalınmıştır. Resim 42: Çimento FabrikasıKars Valiliği www.kars.gov.tr250

Kars-Erzurum karayolunun 11. km'sinde 12.198 m2 üniteler, 2.754 m2 idare ve işletmebinalarını kapsayan kapalı alanı bulunan Kars Çimento Fabrikası 474.956 m2'lik bir alana kuruludur.Fabrikanın yıllık üretim kapasitesi 210.000 ton klinker ve 250.000 ton çimentodur. Kars, Iğdır,Ardahan, Artvin, Rize, Ağrı ve Erzurum illeri fabrikanın pazar alanını oluşturmaktadır. Fabrikanın 1998yılı itibariyle pazar payı Doğu Anadolu Bölgesinde %19,6 , Türkiye genelinde %0,71'dir.Konkasör, farin değirmeni, döner fırın, çimento değirmeni ve ambalaj gibi ünitelere sahip olanfabrikada, döner fırın kapasitesinin yılda 210.000 tondan 330.000 tona çıkarılmasına yönelik yatırımlardevam etmektedir.Şu anda fabrikada 110 işçi ve 85 idaripersonel (güvenlik görevlisi, mühendis vb dahil)olmak üzere toplam 195 kişi çalışmaktadır.Çelikler Turizm Gıda Sanayi TicaretA.Ş. (Kars Et Kombinası)1972 yılında Et ve Balık Kurumuna bağlıolarak kurulan Kars Et Kombinası 1995 yılınakadar bir Kamu İktisadi Teşekkülü olarakişletilmiş ve 1995 yılında özelleştirilmiştir. TesisKars şehir sınırları içerisindedir. 110 dönümükullanım alanıolmaküzere toplam 700 dönüm arazi üzerine kuruludur.K.2. Genel Anlamda Sanayi GruplandırılmasıKarResim 43 : Kars Et KombinasıValiliği www.kars.gov.trİlimizde bulunan sanayi gruplandırılması şu şekildedir;Sanayi Grupları : İstihdamı :1 – Tarım Sektörüa – Yem Fabrikası 18b – Şeker Fabrikası 293Sanayi Grupları : İstihdamı :2 – Hayvancılık Sektörüa – Süt ve Süt Ürünleri İşleme Fabrikaları 255b – Ayakkabı Fabrikası 279c – Et Entegre Tesisleri 30d – Tekstil 40251

3 – Madencilik Sektörüa – Tuzla, Obsidiyen, Ponza ve Andezit Taşı İşleme Fabrikaları 43b – Metal Fitinks Fabrikası 36c – Çivi Fabrikası 20d – Çimento Fabrikası 1314 – Orman Ürünleria – Kereste İşleme ve Mobilya Fabrikası 805 – Kimya Sanayia – Kolonya ve Deterjan Fabrikası 10b – Boya Fabrikası 106 – Plastik Sanayia – Plastik Sanayi (PVC Boru ve Mutfak Malzemeleri) 20K.3. Sanayinin İlçelere Göre Dağılımıİlimizdeki sanayinin ilçelere göre dağılımı aşağıda verilmiştir.İlçe Adı Fabrika Adı AdediAkyakaArpaçayDigorKağızman Tuz Fabrikası KapalıSarıkamış Ayakkabı Fabrikası KapalıSelimSusuzK.4 – Sanayi Gruplarına Göre İşyeri Sayıları ve İstihdam Durumu :İlimizdeki sanayi gruplarına göre işyeri sayıları ve istihdam durumları aşağıda verilmiştir.Sanayi Gruplarıİstihdamı1 – Tarım Sektörü 3132 – Hayvancılık Sektörü 5803 – Madencilik Sektörü 2304 – Kimya Sektörü 405 – Plastik Sektörü 20252

6 – Orman Sektörü 170K.5. Sanayi Gruplarına Göre Üretim Teknolojisi ve Enerji Kullanımıİlimizde bulunan sanayi gruplarının hepsinde enerji tüketiminde elektrik enerjisi tüketilmektedir.K.6. Sanayiden Kaynaklanan Çevre Sorunları ve Alınan ÖnlemlerK.6.1. Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Hava KirliliğiKars İlinde kirletici vasfı yüksek tesis olarak HKKY EK-8 Liste A’da yer kalan ÇimentoFabrikası San. Tic.A.Ş bulunmaktadır.Kars Çimento Fabrikasında elektrofiltre ile toz emisyonlarınınatmosfere verilmesi engellenmekte olup, baca filtresi bulundurmakta, Organize Sanayi Bölgesindekisanayi yatırımları ön a06.06.2002 tarih ve 3 nolu mahlli çevre kurulu kararı ile A Grubu Emisyon İzniverilmesi uygun görülmüştür. Söz konusu tesisin toz konsantrasyon ölçüm değerleri aylık olarak İlMüdürlüğümüze gönderilmektedir.HKKY EK-8 Liste A’da yer alan Kars Şeker Fabrikası üretim amacıyla 2004 yılı kampanyadöneminden itibaren % 1.5 kükürt içeren KAL-YAK kullanmaya başlamış veemisyon izni almak içinbaşvuruda bulunmuştur.Kars İlinde küçük ölçekli Sanayi tesilerinin bir kısmı elektrik enerjisi, bir kısmıda Fuel-Oilkullanmaktadır. Fuel-Oil kullanan sanayi tesislerimiz apartmanlardan farklı olarak, sadece yanma süreleriile orantılı olarak hava kirliliğine neden olmaktadır.K.6.2. Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Su KirliliğiKars İlinin Organize Sanayi Bölgesinde faaliyet gösteren Sanayi tesislerinin hiçbirinde arıtmatesisi mevcut değildir. Burada oluşan atıksular Kanalizasyona deşarj edilmektedir.SKKY göre Deşarj İzin Belgesi Kars Çimento Fabrikasının ve BTC Petrol Boru Hattınınşantiyesinin Evsel Nitelikli Biyolojik Arıtma Tesisi bulunmaktadır. SKKY tablo 21.1 ‘de verilen alıcıortam standartlarını sağlamaktadır.Kars İlinde bir çok küçük ölçekli mandıralar ve Süt ve Süt Ürünleri tesisleri bulunmaktadır.Ancak bunlar yılın sadece iki ayı faaliyet göstermektedir. Mandıraların üretiminden kaynaklanan peyniraltı suları arıtılamadığından, bunlara Su Kirliliği Kontrol Yönetmeliği Teknik Usuller Tebliği gereğincesızdırmaz foseptik yaptırılarak atıksularının burada toplandıktan sonra belediye vidanjörleri ile çektirilipbertaraf edilmesi sağlanmaktadır.K.6.3. Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Toprak KirliliğiTesislerin, toprak kirliliğine neden olup-olmadıkları konusunda herhangi bir çalışmayapılmamıştır.K.6.4. Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Gürültü Kirliliği253

Gürültü ölçümü için yapılan müracaatlara istinaden ölçümler yapılmaktadır.Yapılan ölçümlersonucunda İş Güvenliği Yasasına göre gerekli tedbirlerin alınması istenmektedir.K.6.5. Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan AtıklarSanayi tesislerinden kaynaklanan atıkların, çevreye zarar vermeyecek hale getirilmesi konusundailimizde Sanayi tesisleri bazında bugüne kadar çalışma yapılmamıştır.Arıtma tesisi olarak sanayi amaçlıarıtma tesisi bulunmamaktadır.Evsel Arıtma Tesisi olar iki adet arıtma tesisi bulunmaktadır.K.7. Sanayi Tesislerinin Acil Durum Planıİldeki Sanayi tesislerinin Acil Durum Palnları ile ilgili herhangi bir çalışma bulunmamktadır.K – SANAYİ VE TEKNOLOJİKAYNAKLAR: Kars İl Sanayi ve Ticaret Müdürlüğü, 2004 İl Çevre ve Orman Müdürlüğü, 2004L.1. AltyapıL. ALTYAPI, ULAŞIM VE HABERLEŞME254

L.1.1. Temiz Su SistemiKars ilinin içme suyu ihtiyacını ilin 18 km güneydoğusunda bulunan Borluk Tepesinin eteklerindençıkan borluk kaynakları, 7 km güneyinde yer alan Kars Çayı kenarındaki 10 adet keson kuyular ilePaşaçayırı mevkiinde bulunan derin kuyulardan çıkan sular Çakmak Kışla Mevkiinde bulunan depolardadepolanarak şehir içine dağıtılmaktadır.Kars merkez içme suyu şebekesi, Çelik Aspest(AÇB), PVC(CTB) çam yakviyeli borularladöşenmiş olup toplam uzunluk yaklaşık 450 km’dir. İçme suyu ayrıca Alabalık deresi Alabalıkkaynağından temin edilmektedir.ÇERME İÇME SUYU PROJESİŞehrin belirli bölgelerde günde 1-2 saat su verilmekteydi ve birçok mahalleye de suverilmekteydi.Belediyemiz döneminde ilk etapta 10.000 m 3 ’lük su deposu Eylül 1999 yılı içerisinde tamamenfaal duruma getirilerek şehre basınçlı su verilmiştir.Atatürk mahallesi su tüketimi karşılamak amacıyla 700 m 3 ’lük su deposu ile besleme hattıyapılmıştır. Ayrıca Cumhuriyet köyünde 2 adet derin kuyu açılmıştır ve bir çok mahalleye de yeni ishalehattı çekilmiştir.Çerme suyunu ilimize getirecek olan ishale hattının temel atma töreni eski Enerji BakanımızZeki ÇAKAN’ın teşrifleri ile 12 ekim 2002 günü saa12:00’da Çerme köyünde atılmıştır. Keşif bedeli 8trilyon olan proje 29 ekim 2003 tarihinde Kars'ın kurtuluşunun 83. yıl dönümünde törenle çifte bayramlatamamlanacaktır. Çerme sulama tesisi 10yıl boyunca şehrimizin içime suyu ihtiyacını karşılayacaktır. Bu10 yıllık süreç Bayburt barajının tamamlanması dönemine denk getirilmiştir. Bunun anlamı Kars ilinin susorununu artık çözüme ulaProje Kriterleri:Cebri boru tipi : CTPCebri boru boyutuİshale hattı kapasitesi :300 1/sKente iletilecek su :9,5 hm 3 /yılToplama deposu :350 m 3:20 650 m – Q 700 (ana ishale hattı)2800 – Q 400 (kaynak bağlantıları)255

KarsBelediye Başkanlığı www.kars.bel..trResim 44:Kars İli Çerme İçme Suyu Boru Döşeme Çalışmaları256

TABLO 69: SUYU YETERSİZ OLAN KÖYLERSIRAMEVCUT DURUMNO İLÇE KÖY NÜFUS ŞEBEKELİ ÇEŞMELİ DÜŞÜNCELER35 “ Karapınar 608 +36 “ Kozan 419 +37 “ Köroğlu 495 +38 “ Odalar 496 +39 “ Ortakale 582 +40 “ Topkaya 321 + 2002 yı41 “ Yenigazi 600 +42 SELİM Çavlak 152 +43 “ Laloğlu 307 +44 “ Mollamustafa 145 +45 “ Tozluca 237 +46 “ Yamaçlı 244 + Selim- Baykara içme suyu grubun47 “ Yeşiltepe 178 +48 SUSUZ Harmanlı 687 + 2002yılında sondaj kuyusu49 “ Taşlıca 378 + MembaSUYU YETERSİZ OLAN BAĞLILARIN DURUMU50 KAĞIZMAN Aktaş Mah. 10951 “ Boğatepe 16352 “ Elmalı 4153 “ Yk. Tut 5054 “ Afetevleri 10555 “ Aktaş Mah. 1556 “ Dere Mah. 3857 “ Topyayla 7158 “ Akdilek 5559 “ Çavuşlar 12960 “ Yolüstü 2261 “ Gül Mah. 3762 SARIKAMIŞ Şamilkomu 7563 “ Çiçekli 3464 “ Sünnetçi 2865 “ Afetevleri 10266 SUSUZ Afetevleri 39149KÖY VE 17 ÜNİTE TOPLAM NÜFÜS 23.525Kaynak: Köy Hizmetleri İl Müdürlüğü, 2004Tablo 71: Köy İçme SularıKaynak: Köy Hizmetleri İl Müdürlüğü 2003İŞİN ADIKÖYAdetÜNİTEAdetTOPLAMÜNİTENÜFUSKÖYİÇMES U LARISULU 321 44 365 150.856YETERSİZ 49 17 66 23.525SUSUZ 13 11 24 3.349257

SIRANOTOPLAM 383 72 455 177.730Tablo 72: KARS MERKEZ İLÇE KÖYLERİNİN İÇMESUYU VEYOL DURUMLARIİÇMESUYU DURUMU YOL DURUMUKöy AdıK a p a l ıŞebekeYe te rliÇeşme258Yetersiz Yok Asfalt Stabilize1 Ağadeve + +2 Akbaba + +3 Akdere + +4 Alaca + +5 Arazoğlu + +6 Aslanizi (Sano) + +7 Ataköy (Mağaracık) + +8 Atayurdu (Sögütlü+ +Türksögütlü)1 Aydınlı (Cindi) + +2 Güllüce + +9 Ayakgedikler + +10 Aydınalan (İslamsor) + +11 Azat + +12 Başgedikler + +13 Başkaya(Karahaç) + +14 Bayraktar + +15 Bekler (Mervenk) + +16 B o ğ a z k ö y + +(Melikköy)17 Borluk + +18 Bozkale + +19 Bulanık + +20 By. Aküzüm + +21 By.Boğa tepe + +22 Çağlayan + +23 Çakmak + +3 Masat + +4 Doğankaya (Çalgavur) + +24 Çamurlu + +25 Çemre + +27 Davulköy + + +28 Derecik (Galo) + +

Kaynak: Köy Hizmetleri İl Müdürlüğü 2003KARS MERKEZ İLÇE KÖYLERİNİN İÇMESUYU VE YOL DURUMLARI31 Esenyazı(Tikoş) + +32 Eşmeyazı(Görhane) + +33 Gelirli (Kani) + +34 Hacıhalil + +35 Hacıveli + +36 Halefoğlu + +37 Hamzagerek + +38 Hapanlı + +39 Hasçiftlik + +40 Karacaören + +41 Karaçoban(Haram +vatan)+42 Karakale (Merkez) + +43 Karakaş + + +44 Kç. Boğatepe + +45 Kç. Pirveli + +46 Kç.Yusuf + +47 Kocabahçe(Alo) + +48 Kozluca + +49 Külveren + +50 Kümbetli(Ladikars) + +51 M a k s u t c u k + +(Merkez)52 Mezra + +53 Ocaklı(Anı) + +54 Oğuzlu + +55 Ortagedik + +56 Ölçülü (Vezin) + +57 Çorak + +58 Soylu(Daynalik) + +5 Şemşi +59 Güdeli + +60 Söğütlü(Merkez) + +61 Subatan + +62 Tazekent + +63 Tekneli + +64 Üçbölük + +259

65 Yolaçan(Komasor) + +66 Yalınkaya (Taşkof) +67 Yücelen + +68 Verimli(Hacımaho) + +69 Yağkesen(Kızılvenk) + +70 Yılanlı + +71 Yalçınlar(Kinegi) + +Kaynak: Köy Hizmetleri İl Müdürlüğü 2003SIRANOKöy AdıTablo 73:AKYAKA İLÇE KÖYLERİNİN İÇMESUYU VE YOLDURUMLARIİÇMESUYU DURUMU YOL DURUMUKapal ıŞebekeYeterliÇeşmeYetersiz Yok Asfalt Stabilize1 Akbulak + +2 Aslanhane + +3 Boyuntaş(Dalaver) ++ +4 By. Durduran (By. + +Kımılı)5 By. Pirveli + +6 Cebeci + +7 Camuşlu(Arşini) + +8 Çetindurak (Başşöregel) + +9 Demirkent(Yeniergine) + +10 Duraklı(Peldırvan) + +11 Esenyayla (Uzunkilise) + +12 Geçitköy + +13 Hacıpiri + +14 İbişköy + +15 İncedere + +16 Kalkankale(Tiknis) + +1 Baytariye +17 Kayadöven + +18 Karahan + +19 Kayaköprü(İslamergine) + +2 Çalabaş + +260

20 Kç. Aküzüm + +21 Kç.Durduran (Kç.Kımılı) + +22 Kürekdere + +23 Sulakbahçe(Dilan) + +24 Süngüderesi(Kızıltaş) + +25 Şahnalar + +26 Üçpınar (Möküz) + +27 Yerlikavak (Seydi) + +Kaynak: Köy Hizmetleri İl Müdürlüğü 2003SIRANOTablo 74:ARPAÇAY İLÇE KÖYLERİNİN İÇMESUYU VE YOLDURUMLARIİÇMESUYU DURUMU YOL DURUMUKöy AdıKapalı Ye te rli Yetersiz Yok Asfalt StabilizeŞe be k Çeşmee1 Akçekale + +2 Akçalar(Keçebörk) + +3 Akmazdam (Zöhrapyayla) + +4 Aslanoğlu (Kürdo) + +5 Atçılar + +6 Bacığolu + +7 Bardaklı + + +8 Burçalı + +9 By. Çatma(By.Pergit) + +10 Carcı + +11 Carcıoğlu + +261

12 Dağköy + +13 Değirmenköprü(Cedere) + +14 Gediksatılmış + +15 Gönülalan/(İğnezor) + +16 Güvercin + +17 Hasacçavuş + +18 Karakale + +19 Karaurgan + +20 Kardeştepe + +21 Kıraç + +22 Koçköyü + +23 Kuyucuk + +24 Kuzgunlu + +25 Kç.Boğaz (Seydican) + +26 Kç.Çatma (K.Pirgit) + +27 Kümbet + +28 Melikköy + +1 Babahasan + +29 Mescitli + +30 Meydancık + +31 Okçuoğlu + +32 Polatköy + +33 Söğütlü + +34 Taşbaşı + +35 Taşdere (Sosgert) + +36 Taşlıağıl (Kurt) + +37 Telek + +38 Tepecik + +39 Tepeköy + +40 Tomarlı(Vanaza) + +41 Yalınçayır(Zöhrap) Belediyelik Hizmet Dışı42 Aydıngün + +43 Bozyiğit + +44 Çanaksu +45 Doğruyol +46 Göldalı + +47 Gülyüzü + +48 Kakaç + +49 Taşköprü + +Kaynak: Köy Hizmetleri İl Müdürlüğü 2003Tablo 75: DİGOR İLÇE KÖYLERİNİN İÇMESUYU VE YOL DURUMLARI262

SIRANOKöy AdıİÇMESUYU DURUMU YOL DURUMUKapalıŞe be keYe te rliÇeşmeYetersiz Yok Asfalt Stabilize1 Alem + +2 Arpalı + +3 Bacalı + +4 Başköy + +5 Aş. Başköy + +6 B a y ı r b a ğ ı+ + +(Ardavutsöğütlü)7 Boatankale(Abuşaban) + +8 Celal +9 Çatak + +10 Dağpınar (Pazarcık(Bl.))1 Han (TCK) + +11 Derinöz(Ekrek) +12 Dolaylı (Mevrek) + + +2 Çukurca +3 Zihni13 Düzgeçit + + +14 Eren (Harbetaşnik + +15 Gülheyran +16 Halıkışlak + + +4 Halimcan +17 Hasancan + +18 Hisarönü(Kızılkule) + +19 Karabağ + +20 Karakale + +21 Kırdamı(Türkmeşen) + +22 Kilittaşı (Bakran) + +23 Kocaköy (Nahcivan) + +24 Köseler (Kösesöğütlü) + +25 Mahirbey (Sinco) + +26 Oluklu(Siçan) + +27 Saklıca (Harabesusuz) + +28 S o r g u c k a v a k + +(Keskokavaklı)29 Sorkunlu + +5 Nebiyurdu + +30 Şatıroğlu + +31 Şenol (Türktaşnik) + +32 Şirinköy + +263

33 Uzunkaya (Harabedigor) + +34 Varlı + +35 Yağlıca (Zıhçı) + +36 Yaylacık(Kotur) + +37 Yemençayır + +38 Yeniköy + +Kaynak: Köy Hizmetleri İl Müdürlüğü 2003Tablo 76:KAĞIZMAN İLÇE KÖYLERİNİN İÇMESUYU VE YOL DURUMLARISİÇMESUYU DURUMU YOL DURUMUI Köy AdıKapalı Yeterli Yetersiz Yok Asfalt StabilizeRANOŞe be keÇeşme1 Akçakale + + +2 Akçay + +1 Köprübaşı +3 Akdam +2 Aktaş +3 Boğatepe + +4 Akören (Ağveren) +5 Akyayla(Kızıl Özüz) + +6 Altıngedik(Cınamıc)4 Elmalı +7 As. Çığrıklı + +5 Yk.Çığrıklı + +8 As.Karagüney + +9 As.Tut + +6 Yk.Tut + +264

10 Aydınkavak (As.pifik) + +7 Azathan +8 Yeşil +9 Köyaltı +11 Böcüklü + +12 Bulanık + +Aktaş + +1011 As. Kaldırım + +Yk.Kaldırım +1213 Camuslu + +13 Hastas + +14 Pınargöze +15 Tarihitas +14 Callı (Har) + +16 Afetevleri +17 Bavam + +15 Cavarası(Zaraphane) + +16 Cavbük(Basdam) + +17 Cengilli + +18 Çeperli(Kızılveren) + +19 Çiçekli(Bahçecik)18 Bahçecik +20 Çilehane + +21 Çukurayva (Purut) + +22 Denizgölü(Samiler) + +23 Değirmendere (Körpınar) + +24 Devebük + +25 Dibekkava (Hasasor) + +19 Aktaş +26 Donandı (Tilik) + +27 Duranlar (Mestan) + +28 Esenkır (Todan) + +Kaynak: Köy Hizmetleri İl Müdürlüğü 200329 Evyapan (Vank)30 Görecek (Manavas) + +31 Gümüştepe + +32 Günindi (Kers) + +21 Yeni Mah +33 Günindiyaylası(Karsyaylası) + +34 Güvendik (Kürtaktaş) + +265

35 Karabağ + +22 Bağlar +36 Karaboncuk + +37 Karacaören (Karacaveran) + +38 Karakale + +23 Topyayla +24 Akdilek +39 Karakus + + +40 Keşişikıran + +25 Yeşil +41 Kozlu + +42 Kömürlü + +43 Körpınar44 Kötek + +45 Kuloğlu + +46 Kuruyayla (Ebruşlu) + +26 Çavuşlar(Kabakom) +27 Çiftlik +28 Yeşilburç + +47 Sağbaş (Dirapenek) + +29 Görecek +48 Sesveren (Gellihacı) + +49 Taşburun(Karavenk) + +30 Yolüstü +50 Tomruktaş(Beroi) + +51 Yağlıca (Yk.Pifik) + +52 Yankıpınar(Kızılhava) + + +31 Gözlüce +32 Haznedar +53 Yellikıran(Komik) + +33 Kavaklık +54 Yenice + +55 Yolkorur(Panavas) + +56 Yk. Karagüney + +34 Deliler +35 Gülo +57 Oluklu + +58 Ortaköy + +59 Paslı + +36 Hanlar +60 Şabanköy + + + +37 Seksen + +61 Taşbilek (Kötekkarakale + +62 Tunçkaya (Gecivan) + +266

63 Ülker + +64 Yalnızağaç + +Kaynak: Köy Hizmetleri İl Müdürlüğü 2003SIRANOTablo 77: SARIKAMIŞ İLÇE KÖYLERİNİN İÇMESUYU VE YOL DURUMLARIKöy AdıİÇMESUYU DURUMU YOL DURUMUKapalıŞe be keYe te rliÇeşmeYetersiz Yok Asfalt Stabilize1 Akkozyaylası + +1 Akkoz Mah. + +2 Akören( Akveren) + +3 Altınbulak + +4 Alisofu + +5 Armutlu + +6 Asboğa (Tansuk) + +7 Aş. Sallıpınar (Aş.Salut) + +8 Balabantaş (Keçezor) + +9 Balıklı + +2 Şamil +10 Başköy + +11 Belencik (Şadırvan) + +12 Beşyol (Gülantep) + +13 Boyalı + +14 Bozat + +15 Çamyazı (Yk. Micingirt) + +16 Çatak + +17 Hamamlı + +18 Handere + +19 Kızılçubuk +20 Yağbasan + +21 Yayıkılı (Divik) + +22 Yenigazi + +23 Yk. Sallıpınar + +24 Yk.Sarıkamış+ +(Eski Sarıkamış)25 Karakurt + +26 Çardakçatı (Çürük) + + +3 ÇiçekliSünnetçi427 Çolaklı +267

28 Eşmeçayır (Sıthan) + +29 Gecikmez (Hopveren) + +30 Güllüce (Güllüceler) + +5 Hoş geldin +6 Yk. Güllece +31 Isısu (İssisu) + +32 İnkaya (Aş.Migingirt) + +7 Afetevleri +33 Karaurgan34 Kalebaşı + +8 Kalebaşı Mah. +35 Karaköse + +36 Karapınar + +37 Kayallıboğaz (Çermeli) + + +Kazantaş (Mamaç) + +Kaynak: Köy Hizmetleri İl Müdürlüğü 2003SARIKAMIŞ İLÇE KÖYLERİNİN İÇMESUYU VE YOL DURUMLARI9 Buğakale +39 Kazıkkaya + +40 Koçoğlu + +41 Kozan + +42 Köroğlu + +43 Kurbançayırı + +44 Mesçitli + +45 Odalar + +46 Ortakale + +47 Sırataşlar( Zek) + +48 Sırbasan + +49 Süngütaşı (Zivin) + +50 Parmakdere (Kısmasor) + +51 Şehitemin + +52 Şehithalit + +53 Taşlıgüney (İslamsor) + +10 Maksutcuk + +11 Sonveren +54 Topkaya (Saat) + +55 Uzungazi + +56 Yarkaya (Şorlu) + +57 Yeniköy + +Kaynak: Köy Hizmetleri İl Müdürlüğü 2003268

SIRANOKöy AdıTablo 78: SELİM İLÇE KÖYLERİNİN İÇMESUYU VE YOL DURUMLARIKapal ıŞebekeİÇMESUYU DURUMUYe te r l iÇeşme269YOL DURUMUYetersiz Yok Asfalt Stabilize1 Aş.Damlapınar (Aş. Çepik) + +2 Akçakale + +3 Akpınar + +4 Aykar + +5 Alisofu + +6 Aş.Kotanlı + +7 Başköy + +8 Bayburt + +9 Baykara + +

10 Benliahmet + +11 Beyköy + +12 Bozkuş + +13 Bölükbaşı + +14 By. Dere (Tiknis) + +15 Çaylak + +16 Çaybaşı (Süphanazat) + +17 Çıplaklı + +18 Darboğaz + +19 Dölbentli + +20 Eskigazi + +21 Eskigeçit (Bezirgangeçit) + +22 Gelinalan (Karakilise) + +23 Gürbüzler (Verişan) + +24 Hasbey + +25 Iğdır + +26 Kamışlı + +27 Karaçayır + +28 Karahamza + +29 Karakale + +30 Katranlı + +31 Kaynarlı (Gemeli) + +32 Kekeç + +33 Kırkpınar + +34 Koşpınar + +35 Koyunyurdu + +36 Laloğlu + +37 Mollamustafa + +38 Oluklu + +39 Ortakale + +40 Sarıgün + +41 Söğütlü + +42 Tozluca + +43 Tuygun + +44 Yamaçlı + +45 Yalnızçam + +46 Yassıca + +47 Yaylacık + +48 Yenice + +49 Yeşiltepe + +50 Yolgeçmez + +Kaynak: Köy Hizmetleri İl Müdürlüğü 2004Tablo 79: SUSUZ İLÇE KÖYLERİNİN İÇMESUYU VE YOL DURUMLARI270

SIRANOKöy AdıİÇMESUYU DURUMU YOL DURUMUKapalıŞe be keYe te rliÇeşmeYetersiz Yok Asfalt Stabilize1 Ağzıaçık + +2 Alçılı + +3 Aynalı + +4 By.Çatak + +1 Afetevleri +5 Çamçavuş + +6 Çıyrıklı + +7 Doyumlu (Çamik) + +2 Fahrettin Mah. +8 Erdağı (Kızılkilise) + +9 Ermişler (Maksutcuk) + +10 Gölbaşı + +3 Gölbaşı Yayla +11 Hamamlı (Kç.Zaim) + +12 İncesu + +13 İncilipınar + +14 Kalecik + +15 Karapınar + +16 Kayadibi (Kızılçakçak) + +17 Kayalık + +4 Beşevler +5 Eskiyayla +6 Tazeyayala +7 Yk.Mah. +8 Tepe Mah. +18 Keçeli (Geçili) + +19 Kırçiçeği + +20 Kırkpınar + +9 Gözepınar +10 Afetevleri +21 Kiziroğlu + +22 Kurugöl (Gölveren) + +11 Dere Mah. +23 Kç. Mah + +12 Afetevleri + +24 Ortalar (Ortakilise) + +13 Değitrmen Mah. +25 Porsuklu + +26 Taşlıca + +271

14 Karatavuk +27 Yaylacık (Pertik) + +Kaynak: Köy Hizmetleri İl Müdürlüğü 2004272

Tablo 80: SAĞLIKLI SUYU OLMAYAN KÖYLER2002 yılında sondaj kuyusu açıldı, 2003 yılında yapımına başlKarakoluna götürmüştür. Köylüye bu suyu vermemektedir.alınmış ve ihaleye çıkarılmıştır.Ancak terfi hattı kayalık olduS I R A İLÇE KÖYÜN ADI NÜFUS DÜŞÜNCELERNO1 MERKEZ Çorak 972 AKYAKA Kayadöven 68 Köyün içerisinde mevcut kaynak bulunmaktadır.Bu kay3 ARPAÇAY Kıraç 262 Köyün yakınında mevcut kaynak olup Etüt ve projesi yap4 ARPAÇAY Akçalar 376 2002 yılında sondaj kuyusu açıldı, 2003 de yapımına başlanac5 DİGOR Arpalı 534 Köyün 1.500 metre mesafesinde kaynak mevcut olup, su çoçeşmeden akıyor6 DİGOR Bayırbağ 224 Köyün 1.200 metre mesafesinde çok yetersiz bir kaynaşeklinde akıyor7 DİGOR Aşağı Başköy 160 Kaynak bulunamıyor.Sondaj programına teklif edildi. Bölköylüler sondaj istememiştir.8 KAĞIZMAN Çiçekli 227 Köy güvenlik nedeniyle boşaltıldıbulunmuş ve etüdü yapılmıştır. Ancak Çengili köyü tarafında9 KAĞIZMAN Altıngedik 370Köy güvenlik nedeniyle boşaltıldı10 KAĞIZMAN KörpınarKöy güvenlik nedeniyle boşaltıldı11 KAGIZMAN EvyapanKöy güvenlik nedeniyle boşaltıldı12 SARIKAMIŞ Yarkaya 61 Heyelan nedeniyle köyün yeri değiştirildi. Kağızman Ç13 SELİM Aykar 203 Selim- Baykara grubu içme suyu projesi kapsamına alınarakKaynak: Köy Hizmetleri İl Müdürlüğü 2005273

L.1.2. Atık Su Sistemi, Kanalizasyon ve Arıtma SistemiKars ilinde evsel atık suların ve yağmur sularının toplanarak tekrar kullanıma sunulması amacıylakullanılan her hangi bir sistem bulunmamaktadır. İlimizde sadece kanalizasyon sistemi bulunmaktadır.Atıksuların ve yağmur sularının geri dönüşümünün sağlanıp tekrar kullanıma hazır hale getirecekarıtma tesisi projesi Beledyemizce gündemde olup, proje ile ilgili yer tespiti ve Avan proje hakkında İllerbankası Müdürlüğü İle Kars Belediyesi arasında müşterek çalışmalar devam etmektedir.Kaynak:KarsBelediye Başkanlığı www.kars.bel..trResim 45:İlimizde Kanalizasyon boru döşeme çalışmaları274

Kaynak:KarsBelediye Başkanlığı www.kars.bel..trResim 46: Yağmur IzgaralarıL.1.3. Yeşil AlanlarKent yeşil alan kullanımı açısından yetersiz durumdadır. Kent genelindeki alanın ancak % 0,55’iyeşil alandır. Bu da 6,08 ha yapmaktadır. Kent genelinde ise kişi başına 0,96 m2 yeşil alan düşmektedir.1 m2 den daha küçük olan bu standart’ın geliştirilmesi gerekmektedir.Mevcut yeşil alanın kent içinde dağılımı da kötüdür. Merkezde 1 nolu bölgecikte 2,08 ha ve 6nolu bölgecikte 4 ha yeşil alan yer alırken diğer bölgeciklerde yeşil alan yoktur.Kent merkezinde veyaticari alan içinde ihtiyacı hissedilmesine rağmen bir park yoktur. 1 nolu bölgecikte yer alan yeşil alanlardagerçek anlamda halkın dinlenme ihtiyacına cevap verecek tesisler değildir. 2 anıt ve çevre yeşili, 1istasyon girişi park düzenlemesi ile 5 adette küçük yol kenarı veya refüj ortası düzenlemesi yeşil alanbulunur. Bunlara birkaç oturma bankı yerleştirilerek park haline getirilmiştir. 1 nolu bölgecikte 2 adetteçocuk bahçesi faal durumdadır. 6 nolu bölgecikte kentin önemli dinlenme parkını içinde bulundurur.Kars Çayı kenarında 3,2 ha’lık bir alan park ve mesire alanıdır. Mesut Yılamz parkı olarak adlandırılanyeşil alan İçinde birde gazinosu bulunan tesis kentlinin tek dinlence noktasıdır. Bölgede bir çocukbahçesi, 2 küçük park ve yaz aylarında açık olan 1 lunapark bulunur, Santraç onama alanı ve kışın buzpisti olarak kullanılan 1 adet havuz bulunmaktadır.KARS İLİNİNDEKİ PARK VE BAHÇELERMesut Yılmaz Dinlenme Parkı275

Resim 47: Mesut Yılmaz ParkıKaynak: Kars Valiliği www.kars.gov..tr276

Kaynak:KarsBelediye Başkanlığı www.kars.bel..trResim 48: Mesut YILMAZ parkında bulunan havuz kışın yapılan buz pateni pisti haline getirildi277

Kaynak:KarsBelediye Başkanlığı www.kars.bel..trResim 49: Mesut YILMAZ parkında yapılan 25 m 2 'lik Satranç alanı278

279Kaynak:KarsBelediye Başkanlığı www.kars.bel..tr

Resim 50: Haydar ALİYEV parkında Leyla ile Mecnun Heykeliİstihkam Çay BahçesiKaynak:KarsBelediye Başkanlığı www.kars.bel..trAtatürk Çay BahçesiResim 51: Fıskiyeli Heykel280

Kaynak:KarsBelediye Başkanlığı www.kars.bel..trResim 52: Mantarlı HavuzTablo 81:Kars İli Yeşil Alan EnvanteriYEŞİL ALAN(M²)ALAN SAYISI Kişi Başına DüşenYeşil Alan (m²)Okul Alanları 611.296,67 69 Pln. 30 Mev. 5.09Cami Alanları 73.970,31 36 0.62Kamu Kuruluşları Alanları 1.960.680,96 92 13.21Mahalle Parkları+ÇoçukOyun lanları 2.921.605,29 566(Pln) 24.35Spor Alanları 140.966,37 1.17Mezarlıklar 1.500.000,00 4Dinlenme Tesisleri 1.579.449,40 13.33Ağaçlık-Koruluklar 796.995,84 6.67FidanlıklarCaddeler 6.294.596,10 52.45Kent Parkları 150.000,00 5 1.25Kaynak:Orman İşletme Şefliği 2005L.1.4 – Elektrik İletim Hatları :281

Kars ilinde kurulu bulunan elektrik hatlarının tamamı yerüstünden geçmektedir. İlimizde 4189 kmuzunluğa sahip 154 Kv’lik elektrik hattı bulunmaktadır. Bu hat yerüstünden geçmekte ve kent merkezi,ilçe merkezleri ve köyleri kapsamaktadır.L.1.5 – Doğalgaz Boru Hattı :İlimizde insanların kullanımına sunulnuş doğalgaz boru hattı bulunmamaktadır.L.2 – UlaşımL.2.1 – KarayollarıL.2.1.1 – Karayolları Genel :Kars ilinde bulunan devlet yollarının uzunluğu ve yol durumu şu şekildedir; toplam 523 km olandevlet yolunun 498 km’si asfalt, 25 km’si ise stabilizedir. Kars il yollarının durumu, toplam 197 km olanil yollunun 142 km’si asfalt, 9 km’si stabilize, 40 km’si toprak, 6 km’si ise geçit vermez durumdadır.2004 Yılında Yapılan Asfaltlar Kars Devlet YollarıK (Atarsız Sathi Kaplama Onarımı)S.No : Yolun Adı : Yapılan Km. :1. Kars-Digor 24 Km2. Kars Çevre Yolu 10 Km3. Kars Arpaçay Ayrımı 11 Km4. Sarıkamış Çevre Yolu 14 KmTOPLAM59 KmK0 (Astarlı Sathi Kaplama Onarımı)1.Kars –Digor6 KmTOPLAM6 KmİL YOLLARIK(ASTARSIZ SATHİ KAPLAMA ONARIMI)1. Selim- Sarıkamış İl Yolu 14 Km2. Ayr.-Sarıkamış 4 Km282

TOPLAM18 KmGENEL TOPLAM : 83 KmTRAFİK ÇALIŞMALARI : Kars il sınırları içinde 585 Km yatay, 519 Km düşey işaretleme yapılmışolup 555 Milyar TL. harcama yapılmıştır.BAKIM ÇALIŞMALAR : 2003 yılında Kars Şube Şefliğinde 70 Ton tuz 3 milyar TL 9000 M³Agrega 102 Milyar TL. ve 234 ton Bitüm 102 Milyar TL. olmak üzere toplam 206 Milyar TL. harcamayapılmıştır.L.2.1.2. Ulaşım PlanlamasıKars İlinde günlük olarak hareket eden insan sayısı, yolcuların taşınmasında kullanılan araçkapasiteleri ve türleri, sayım yapılan yollardaki insan ve araçların hareket sıklığı gibi bilgiler, ulaşım vetrafik planlaması ile ilgili bilgiler aşağıdaki tabloda verilmiştir.Tablo 82: Otoyol Devlet ve İl Yolları Üzerinde Seyir ve TaşımalarYol DurumuSeyir ve Taşıma SayısıDevlet Yolu 141.376TAŞIT (Adet –KM) İl YoluOtoyolTOPLAM 141.376YÜK(Ton-Km) Devlet Yolu 457.261İl YoluOtoyolTOPLAM 457.261YOLCU(Kişi-Km) Devlet Yolu 405.166İl YoluOtoyolTOPLAM 405.166Kaynak:Karayolları 12. Bölge Müdürlüğü 2005L.2.1.3. Toplu Taşım Sistemleri283

Bütün il içi ve il dışı ulaşımlar, nakliyeler bu yollarla yapılmaktadır. Bu yolları kullanan vasıtalarıngünlük ortalama trafik sayıları şu şekildedir;Sarıkamış-Kars Kars-Susuz Susuz-Ardahan ArpaçayOtomobil 468 683 746 260Otobüs 83 91 64 21Kamyon 381 532 469 131Tır 39 42 39 6Kaynak:Karayolları 12. Bölge Müdürlüğü 2005L.2.2 – DemiryollarıGünümüzde toplam Demiryollarının 8671 Km.lik kısmı Anahat 2269 KM.lik kısmı Kaali Hatolmak üzere Toplam 10940 Km. Bu hatları dağılımıELEKTRİKLİ HAT : 2122 KmSİNYALLİ HAT : 2504 KmÇİFT HAT : 389 KmÜÇ YOLLU HAT : 25 KmL.2.2.1 – Kullanılan Raylı SistemlerGenellikle kent içerisinde kullanılan raylı ulaşım sistemleri,hafif metro,banliyö ve tramvay’dan oluşmaktaolup TCDD kuruluşu olarak faaliyet alanımızda kent içerisinde söz konusu ulaşım sistemleribulunmamaktadır.Ülkemizde yolcu taşıma kapasitesinin %3 oranı na sahip olan kuruluşumuzun Kars ilinden batıistikametine ( Ankara – İstanbul ) varışlı yılın her gününde saat 07:10 hareketli Doğu Ekspresi, saat09:00 hareketli Erzurum Ekspresi ise saa 15:39 da gelmektedir.Saat 07:10 da hareket eden Doğu Ekspresi dizisinde; 9 yolcu vagonu olup yolcu kapasitesi324 kişi, trenin gayri safi ağırlığı ise 385 tondan ibaret olup diesel lokomotif ile çalışmakta, lokomotifyakıtı olarak sıvı motorin yakıtı kullanılmaktadır.Her 1 km de 25 lt yakıt sarf edilip 1 km de yolcu başına0,078 litre yakıt sarf edilmektedir.Saat 06:00 ve Saat 16:00 da Akyaka varışlı ve dönüşleri 08:33 ve 18:43 olan normal yolcutrenleri 3 Adet yolcu arabası ile 216 yolcu kapasitesine sahip olup Trenin ağırlığı 185 ton olup diesellokomotif ile çalışmakta, lokomotif yakıtı olarak sıvı motorin yakıtı kullanılmaktadır. Her 1 km de 25 Ltyakıt sarf edilip 1 km de yolcu başına 0,115 litre yakıtı sarf edilmektedir..2.2.2. Taşımacılıkta DemiryollarıA-Yolcu Taşımaları: Ülkemizin Yolcu Taşıma kapasitesinin % 3 oranına sahip olanKuruluşumuzun Kars İlinden batı istikametine (Ankara-İstanbul varışlı) yılın hergününde saat 07.10 dahareket eden Doğu eksğpresi saat 09.00 hareket eden Erzurum Ekspresi bulunmaktadır. Butrenlerimizin karşılıkları olan Doğu Ekspresi 22.00’da Erzurum ekspresi ise 15.39’da gelmektedir.284

2005 yılında gerek batı istikametine gerekse doğu istikametine giden yolcu sayılarıA Batı istikametine giden yolcu sayısı : 25.982B Doğu istikametine giden yolcu sayısı : 57.902Batı istikametine giden yolcu sayısının bir trene düşen yolcu sayısı ortalama 72,4 olupKarayollarında tam kapasite ile seyrüsefer eden yolcu otobüsünün % 163 oranında yolcu taşımaktadır.Doğu istikametine giden yolcu sayısının bir trene düşen yolcu sayısı ortalam 204 olup aynıgüzergahta çalışmakta olan minübüs kapasitesinin 49 kat fazlası bulunmaktadır.B- Yük Taşımacılığı : Ülkemiz genelinde %5 oranında Yük taşımacılığı yapan kuruluşumuzda İlimizeBatı istikametinden gelen yükün yoğunluk durumuna göre günün muayyen saatlerinde (12.00 -17.00)arası iki adet Yük Treni muhtelif (Odun, kömür, taş, tuğla, çimento, demir, alçı, strefor, un, arpa, yem,Askeri Araç ve Gereçleri) vagonlarda yük getirmekte olup, gelen vagonların İlimizin sanayi ve ihraçürünlerinin olmaması ile %98’lik kısmı boş olarak sevk edilmektedir.2003 yılı içerisinde İlimize toplam 9474 adet vagonda 254.870 Trenle muhtelif cinslerde yükgelmiş olup, İlimizden Ülkemizin muhtelif yerleşim birimlerine 1907 adet yük vagonunda 46039 TrenHamüle (yük) sevk edilmiştir.L.2.3. Deniz, Göl ve Nehir TaşımacılığıKars ilinde deniz, göl ve nehir taşımacılığı yapılamktadır.L.2.4 . HavayollarıKars ilindeki havaalanı kentin dışında olmuş olup, şehir merkezine uzaklığı 6 km dir. Havaalanıkentin dışında olduğu için uçakların iniş ve kalkışları sırasında çevreye gürültü yönünden zarar vermedurumu yok denecek kadar azdır. Havaalanına 2004 yılında Kars Havavalanına ait bilgiler:UÇAK SAYISIYOLCU SAYISIGELEN 724 78.461GİDEN 724 83.781Kaynak::Kars Devlet Hava Meydanları Müdürlüğü 2005L.3 – Haberleşme :İlimiz genelinde il ve ilçe merkezleri dışında ; 385 köy, 50 mezra olmak üzere toplam 435yerleşim yeri bulunmaktadır. Bunlardan telefon şebekesi olmayan 14 adet köy boşaltılmışdurumdadır.Hizmet sahası dahilindeki 421 adet yerleşim yerinden; 370 köy ve 48 otomatik telefon, 1köy ve 2 mezra tek telefon (acenta) ile haberleşme yapmaktadır.285

İlimiz genelinde; il ve ilçe merkezlerindeki telefon şebekemizin % 54’ü havai, %46’sı yer altıolarak tesis edilmiş bulunmaktadır.Ancak, kırsal bölgelerdeki telefon şebekemizin, % 88’i havai % 12’siyer altı olarak tesis edilmiştir.L.4 – İlin Plan Durumu :Kars kenti imar planında ve özellikle kentin en hızlı gelişen merkezinde tüm yapı adalarında,yapılaşma nizamı BL-4’ tür ve lejant paftasında da “ Ada ölçeğinde 6785 sayılı kanunun 42. Maddesiuygulaması yapılıp imar parseli haline getirilmedikçe inşaat ruhsatı verilemez ” denilmektedir. Yani plancı,kontrol ve tasdik mercii Kars ta geniş bahçeler içinde blok 30 mt. uzunluğunda 4 katlı yapılarınoluşumunu arzulamaktadır.Geçen 9 yıl içinde hiçbir yapı adasında bu olay gerçekleşmemiştir ve Belediye yetkililerininifadesine göre hiçbir zamanda gerçekleşemeyecektir.Bu günkü teknik eleman ve parasal gücü ile Ankara, İstanbul ve İzmir gibi sayılı illerimizin bileboş gelişme alanlarında ve büyük kadastro parselleri üzerinde binbir güçlükle gerçekleştirebildiği 42.madde uygulamasını; 9 sene evvelinin teknik personel kadrosuyla ve mali gücüyle Kars gibi gelişmekteolan bir ilimizin en merkezi yerinde yer alan üzeri tamamen yapılarla dolu 150-350 2m gibi küçükparçalara bölünmüş, kat mülkiyetine zaten geçilmiş yüzlerce yapı adasında uygulatmaya kalkmak planınözündeki hatadır. Belki arzu edilen sonuç güzeldir ama seçilen yer ve zaman yanlıştır.Yapı nizamları uygulanamayan planda yapılar 4-5 mt.lik cephelerle 4-5 katlı bazen bitişik bazen ayrıkolarak yapılaşmıştır. Planı uygulamayan Belediyenin mevcut inşaatlara bakıldığında hangi plana ve hangiyorumlamaya göre ruhsat verdiği de anlaşılmamıştır.Planda Güneybatı yönünde uzanan gelişme konut, kültür park, eğitim, Sağlık, Yeşil, Sanayi veDepolama ve Spor tesislerinden hiçbiri gerçekleşmemiştir. Kent daha çok demiryolunu atlayarak doğuyönünde gelişmiştir. Süt Fabrikasının batısında önerilen konut alanı da arazinin engebeli oluşu nedeniylegelişememiştir.İmar planında 84 adet değişiklik yapılmış olup bunlar konularına göre şöyledir.14 Adet Ticari sahaya dönüşüm ve değişiklik12 Adet Nizam ve kat değişikliği10 Adet Resmi Kurum alanı tahsisi9 Adet Kamu lojman sahası ayrılması8 Adet Teknik Hizmet Alanı ayrılması8 Adet İlave plan6 Adet Yol değişikliği6 Adet Yeşil alandan başka kullanıma dönüşüm4 Adet Okul yeri ayrılması4 Adet Cami Yeri ayrılması2 Adet Yeni yeşil alan düzenlenmesi1 Adet Yeni Sağlık tesisi alanı ayrılması286

Plan dışı gelişmelerin en yaygını yapı nizamına uygun olmayan gelişmelerdir. Çoğunluklaimardakinden yüksek kat yapma şeklinde oluşan bu durum kentte düzenli görüntüyü yok etmektedir.Planın bir diğer sıkıntısında bazı alanların yenilenmemesi ve giderek harabe görümünü almasıdır.Mevcut planın diğer bir zor tarafı da 100-150 mt.ye varan kare şeklindeki yapı adalarıdır.Bunların yola bakan cepheleri bitişik nizam olarak yapılaşırken, ortaları genellikle bakımsız kalmaktaveya buraya yapılan yeni yapılara 1-2 metrelik dar koridor halinde geçitlerden geçilerek ulaşılmaktadır.Yapı adalarının ortalarına bazen vasıtalarda girmekte avlu, ticarethane, garaj, depo türü her kullanımyapı adalarının ortasında kalabilmektedir.Genel görünümü ve bugüne kadar elde edilen neticesi itibariyle mevcut imar planının Revizyonplanı değil Yeni İmar Planı yapımı şeklinde ele alınmasını arzulamıştır.Mevcut planda konut alanlarının nüfus yoğunluğu meskun ve gelişme alanlarında350-500,200-350,100-200 ve 60-100 k/ha. Olmak üzere 4 ayrı dilimde önerilmiştir.Kars ilinin çavre düzeni planı hazırlanmamıştır.287

Kars Valiliği www.kars.gov.trŞekil 15: Kars Şehir Plan288

289

L.5. İldeki Baz İstasyonlarıKars İlinde 2002-2004 yılları arasında kurulan baz istasyonlarının yeri, sayısı, baz istasyonları ileilgili yapılan ölçüm değerleri, olması gereken limit değerlerle karşılaştırılması gibi bilgiler aşağıdaki tablodaverilmiştir.Tablo –83: İldeki Baz İstasyonları SayısıSırFirma AdıAdresiano1 TURKCELL BOĞATEPE KÖYÜ BOĞA TEPE R/L2 TURKCELL KARAKİLİSE KÖYÜ3 TURKCELL HAVAALANI KAVŞAĞI ERŞAHSUVAR OTO4 TURKCELL ORTAKAPI MAH. YENİ PAZAR CAD.NO: 905 TURKCELL KARADAĞ TV VERİCİLERİ MEVKİİ6TURKCELLTÜRK TELEKOM BİNASI7 TURKCELL İSMAİL AYTEMİZ CAD. KARABAĞ TİCARET ÜSTÜNO:2948 TURKCELL ŞAHİN TEPESİ BELEDİYE TV VERİCİLERİYANI/ARPAÇAY9 TURKCELL CEBECE KÖYÜ/ AKYAKA10 TURKCELL R/L İSTASYONU/ AKYAKA11 TURKCELL SUBATAN KÖYÜ ANIT YANI290

12 TURKCELL ŞAHNALAR BELDESİ ÜZERİNDEKİ TEPESİ13 TURKCELL KOCAKÖY KÖYÜ / DİGOR14 TURKCELL SORGUÇ KAVAKLI KÖYÜ / DİGOR15 TURKCEL ANI HARABELERİ YOLU OCAKLI KÖYÜ16 TURKCEL BELEDİYE TV VERİCİLERİ TEPESİ/SUSUZ17 TURKCEL KIRKPINAR KÖYÜ ÜZERİNDEKİ TEPE18 TURKCEL SAKLICA TEPESİ R /L İSTASYONU / DİGOR19 TURKCEL BORLUK TEPE TRT VERİCİLERİ20 TURKCELL BÜLBÜL MAH. AYAKLI SU DEPOSU21 TURKCELL ORGANİZE SANAYİ BÖLGESİ22 TURKCELL BENİ AHMET MEVKİİ / SELİM23 TURKCELL BELEDİYE TV VERİCİLERİ MEZARLIK YANISARIKAMIŞ24 TURKCELL KARAURGAN TV VERİCİLERİ MEZARLIK YANISARIKAMIŞSır Firma Adı Adresi291

ano25 TURKCELL HORASAN KARS YOLU 28. KM ORMAN İŞLT.MÜD.SARIKAMIŞ26 TURKCELL TÜRK TELEKOM BİNASI / SARIKAMIŞ27 TELSİM KAYAK TESİSLERİ 2.ETAH / SARIKAMIŞ28 TURKCELL HANÇERLİ DÜZÜ SOĞUKSU MEV.ORMAN. İŞLT.TES. YANISARIKAMIŞ29 TURKCELL KARAKURT KARŞISINDAKİ TEPE / SARIKAMIŞ30 TURKCELL KAĞIZMAN VERİCİLERİ TEPESİ / KAĞIZMAN31 TURKCELL HALİTPAŞA MAH. 2. KANLITBYA TÜMENİ32 TURKCELL MİLLİ EGEMENLİK CAD. NO:4 / KAĞIZMAN33MİİLİ EGEMENLİK CAD. BOSH ARKASI / KAĞIZMANTURKCELL343536TURKCELLTURKCELLTURKCELLÇİLEHANE KÖYÜ İŞARETİN TEPESİ / KAĞIZMANCAMUSLU KÖYÜ / KAĞIZMANÇENGELLİ KÖYÜ KAPLANKAYA TEPESİ / KAĞIZMAN37 TURKCELL AKKOZ YAYLASI DERİN SEYLAF YAYLASISARIKAMIŞ292

38 TELSİMBELEDİYE TV VERİCİLERİ TEPESİ39TELSİMKARABAĞ KÖYÜ / DİGOR40 TELSİM SAKLICA TEPESİ DİGOR R/ L / DİGOR41 TELSİM R / L İSTASYONU YANI / AKYAKA42 TELSİM ŞAHİN TEPESİ BELEDİYE TV VERİCİLERİ YANIARPAÇAY43 TELSİM BORLUK TEPE TRT VERİCİLERİ44 TELSİM BÜLBÜL MAH. BELEDİYE AYAKLI SU DEPOSU45 TELSİM TÜRK TELEKOM BİNASI46TELSİMKARABAĞ TV VERİCİLERİ MEVKİİ4748TELSİMTELSİMORTA KAPI MAH. BEKİR PAŞA MEVKİİ FEVPA YANIBOZTEPE R/ L İSTASYONU4950TELSİMTELSİMYEM FABRİKASI YANI AKAY PETROLTV VERİCİLERİ TEPESİ / KAĞIZMAN51 TELSİM KARAKURT BELDESİ KARŞI TEPE / SARIKAMIŞ293

52 TELSİM HANÇERLİ DÜZÜ SOĞUKSU MEV.ORMANİŞL.Y./SARIKAMIŞ53 TELSİM TÜRK TELEKOM BİNASI /S ARIKAMIŞ54 TELSİM CUMHURİYET MAH. SU DEPOSU MEVKİİ / SELİM55 TELSİM KARAKÖSE KÖYÜ AVEA KULESİ YANI / SARIKAMIŞ56 TELSİM PASLI GEÇİDİ TV VERİCİLERİ / KAĞIZMAN57 TELSİM SUBATAN KÖYÜ KAYABAŞI MEVKİİ58 TELSİM ÇAMKAR OTEL / SARIKAMIŞ59 AVEA TÜRK TELEKOM BİNASI / DİGOR60 AVEA KAYMAKAMLIK ORMANI SU DEPOSU YANI / AKYAKA61 AVEA ŞAHİN TEPESİ BELEDİYE TV VERİCİLERİ YANI /ARPAÇAY62 AVEA KARADAĞ TV VERİCİLERİ MEVKİİ63 AVEA KARS SUSUZ YOLU MEZRA KÖYÜ64 AVEA BENLİ AHMET KÖYÜ TURCELL YANI / SELİM65 AVEA KİZİROĞLU KÖYÜ KULEDİZİ MEVKİİ / SARIKAMIŞ294

66 AVEA BELEDİYE TV VERİCİLERİ MEZARLIK YANI / SELİM67 AVEA BÜLBÜL MAH. BELEDİYE AYAKLI SU DEPOSU68 AVEA TÜRK TELEKOM BİNASI69 AVEA MEZARLIK ÜSTÜ / KAĞIZMAN70 AVEA KARAKURT BELDESİ KARŞI TEPE / SARIKAMIŞ71 AVEA CIBILTEPE SARIÇAM KAYAK TESİSLERİ / SARIKAMIŞ72 AVEA SARIKAMIŞ TT BİNASI / SARIKAMIŞ73 AVEA KARS ARDAHAN YOLU İNCİPINAR KÖYÜ / SUSUZ74 AVEA BELEDİYE TV VERİCİLERİ / SUSUZ75 AVEA ÖRNEK MAH. KANLITABYA MEVKİİ DSİ KARŞISI NO:76Kaynak:Telekominikasyon Erzurum Bölge Müdürlüğü 2005295

L . ALTYAPI, ULAŞIM VE HABERLEŞMEKAYNAKLAR: Kars Valiliği resmi Web Sitesi www.kars.gov.tr Kars Belediye Başkanlığı, 2004 Karayolları 12.Bölge Müdürlüğü, 2004 Köy Hizmetlerı İl Müdürlüğü, 2003 İl Telekominikasyon Erzurum Bölge Müdürlüğü, 2004296

M. YERLEŞİM ALANLARI VE NUFÜSM.1. Kentsel ve Kırsal PlanlamaM.1.1. Kentsel AlanlarM.1.11. Doğal Özelliklerin Kent Formuna Etkileri :İl toprakları yüksek dağlarla kuşatılmış ve genelde batı-doğu doğrultusunda uzanan akarsularladerin biçimde yarılmış geniş bir plato niteliğindedir. Kuzey kısımlarını Kabak, Kısır ve Akbaba dağlarıengebelendirir. Doğu kesimini engebelendiren Dumanlı Dağı (2699 m) ildeki başlıca yükseltilerarasındadır. Güney kesimlerini ise Karasu – Aras Dağlarının uzantıları teşkil eder. İl topraklarının ortakesimi Erzurum – Kars platolarının doğu kesimini kapsar. Bu dalgalı düzlüklerin yükseltisi 2000 – 2200m’ yi bulduğundan çevredeki dağlar pek yüksek görülmez. Ova denilebilecek düzlüklere yalnızcaKağızman yöresindeki Aras Irmağı vadisinde rastlanılır.Doğu Anadolu’nun diğer yörelerine göre yerşekilleri az çok farklılıklar gösterir. En sönük şekilli yöresi burasıdır. Çıkan lavlar ve küller etrafayayılarak çukur yerleri doldurmuş, böylece yer şekillerinin sade bir görünüm kazanmasını sağlamıştır. Bunedenle Kars yöresi geniş ve sade şekilli hatta tek tür görünüşlü yaylalar ve ovalar halinde serilir. Karsyöresi her yerden ziyade ovaları, yaylaları hatta dağların tepesine kadar olan yerleri bile kalın bir toprakörtüsüyle kaplıdır. Bütün bu özellikleri yanında önemli dağları şunlardır: Sarıkamış’ın güneyindeÇamyazı’ya doğru uzanan Süphan Dağı(2909 m)-en yüksek noktasına Ziyaret Tepesi denir-,Allahuekber Dağları üzerindeki Allahuekber Tepesi (3120 m), Kars ovasının yakınlarında uzananAğadeveler Dağı (2423 m), Hacıhalil Dağı (2366 m), bu dağın kuzeyinde yer alan ve Kars şehrinin içmesuyunun karşılandığı Borluk Dağı (2450 m), Arpaçay vadisinin güney kesimlerindeki Tarhan Dağı (2617m), Çıldır Gölü yakınlarındaki Kısır Dağı ki, bu dağın yüksek kesimleri iki çataldır. Bunun Kars’a bakankısmına Hacı Galo Dağı (2944 m), Çıldır'a bakan kesimine Zuzan Dağı (3197 m) denir. Bunlarınyanında, Kars’ın kuzeydoğusunda Yağlıca Dağı (2970 m), Sarıkamış’ın güneyinde ise Aladağ (3134 m)yer alır.İl alanında, aşınmış yuvarlak tepecikler ve sönük biçimler yaygındır. Volkanlardan çıkan lav veküllerin çevreye yayılması sonucunda geniş yaylalar ve ovalar durumunu almıştır. Dik yamaçlara veçıplak kayalıklara sadece vadi içlerinde rastlanılabilir.Kars ili, Afet İşleri Genel Müdürlüğü’nün hazırladığı Deprem Bölgeleri Haritasına öre 2. derecedeprem bölgesinde yer almaktadır.Doğu Anadolu’nun en soğuk illeri arasında yeralır.M.1.1.2. Kentsel Büyüme Deseni297

İlimizdeki kırsal yerleşim yerleri, ilin ekonomisi tarıma bağlı olduğundan mümkün olduğu kadartarım arazilerinin dışında ve plansız bir şekilde bulunmaktadır.Genllikle; tek katlı, çamur harçlı, yığmatarzındaki konutlardan ve hayvan barınaklarından oluşmaktadır. Bina üstleri ahşap üzerine toprak atmaküzere herhangi bir çatı örtüsü olmadan yapılmıştır. Yöreye has genel bir yapı özelliği olarak iç avlumahiyetinde, konutların giriş avluları bulunmamaktadır.Bazen bu avlular oturma ve yatak odalarınaaçılabildiği gibi hayvan barınaklarına da açılmaktadır.M.1.1.3. Planlı Kentsel Gelişme Alanlarıİlde gelişme yönleri, Kars-Erzurum karayollarına doğru uygun alanlar oluşturmaktadır.Kentte planlı olarak gelişmiş olan yerleşim alanlarında bulunan konut ve ticarettesisleri de Kars Havaalanı yolu üzerinde yapılaşmaya başlamıştır.M.1.1.4. Kentsel Alanlarda YoğunlukKars ili nüfus bakımında Türkiye'nin orta büyüklükteki illeri arasında yer alan 2000 genel nüfussayımı sonuçlarına göre ilin toplam nüfusu 325.864'tür. Bu nüfus ile Kars'ın ülke nüfusu içindeki payıyaklaşık % 0.5'tir.Kars ili nüfusunun gelişiminde önemli bir özellikte toplam içindeki şehir nüfusu oranını özellikle1950 yılından itibaren sürekli artmasıdır. 1927 yılında yaklaşık % 13 olan şehir nüfusu, 1960 ta %17,74'e, 1 970'te % 23.22'ye 1980'de % 24.58'e 1990'da % 31.63'e, 2000 yılında ise %o 10.15'eyükselmiştir.Kars yöresinin sahip olduğu arazi yapısı sebebiyle yerleşim genellikle toplu yerleşme şeklinde,nüfus özellikle vadi, akarsu boyu veya çukur arazilerde toplanmıştır.M.1.1.5. Kentsel Yenileme AlanlarıKars İlinde Tarihi kent dokusunun korunması amacı ile yapılan koruma imar planları ile eski kentdokusunun tamamen yenilenmesine yönelik imar planlarına ait herhangi bir çalışma yoktur.M.1.1.6. Endüstri Alanları Yer SeçimiBu konu “Sanayi ve Teknoloji(K)” başlığı altında ayrıntılı olarak incelenmiştir.M.1.1.7. Tarihi, Kültürel, Arkeolojik ve Turistik Özellikli AlanlarBu konu “Turizm(G) “ başlığı altında ayrıntılı olarak incelenmiştir.M.1.2. Kırsal AlanlarM.1.2.1. Kırsal Yerleşme DeseniKars İlinin Nüfusun sektörel dağılımına baktığımızda Türkiye'de % 53. 00, Doğu AnadoluBölgesi'nde % 71.93, Kars'ta ise % 77.43 ile tarım ve benzeri faaliyetlerin ilk sırada geldiği görülür.İkinci sırada Türkiye'de % 14.30, Doğu Anadolu Bölgesi'nde % 14.22 ve Kars ilinde % 13.2 1 ile298

toplum hizmetler sosyal ve kişisel hizmetler gelmektedir. Üçüncü sırada ise Türkiye'de %11.9, DoğuAnadolu Bölgesi'nde % 3.49, Kars'la % 2.71 ile imalat sanayi gelmektedir.Nüfusun son hafta içinde çalıştığı işteki durumu ele alındığında Türkiye genelinde % 38.45'lik biroranla ücretli kesimi, Doğu Anadolu Bölgesi'nde % 53.87 ve Kars ilinde % 56.93'lük bir oran ileücretsiz aile işçileri en yüksek paya sahiptir.1927'de yapılan ilk genel nüfus sayımında Kars'ın nüfusu 205.098 idi. 1935 yılında ise nüfus305.536 olmuş, bu süre içerisindeki yıllık nüfus artışı % 0,12 gibi yüksek bir oranda gerçekleşmiştir.Nüfus artış oranındaki bu yüksekliğin sebebi ise ildeki doğurganlık oranlarının yüksekliğiydi. Kars ilinüfusu daha sonraki dönemlerde de artışını sürdürmüş ve 1940'da 356.534, 1950 de 410.236, 1960 la543.600, 1970 de 660.018, 1980 de 707.398 olmuştur. Bu dönem boyunca yalnızca 1975 - 1.980arasında % 1 lik bir düşme söz konusudur. 1990 genel nüfus sayımında ise il nüfusun 355.823 olmuştur.2000 yılı nüfus sayımı sonuçlarına göre il nüfusu 325.864 olup %0 8.41 azalmıştır.M.1.2.2 – Arazi Mülkiyeti :Kırsal alandaki arazi mülkiyeti özel mülkiyet ve hazine mülkiyetidir.M.2 – Altyapı :Bu konu ile ilgili bilgi Ulaşım ve Alt Yapı (L) bölümünde ayrıntılı olarak verilmiştir.M.3. Binalar ve Yapı ÇeşitleriM.3.1. Kamu Binalarıİlimizde inşaat sektörü son on yıl içinde artmaya başladığından kamu binalarının bir kısmı, kentRus işgali altında iken yapılan yapılarda ve kent merkezinde bulunmaktadır. Diğer kamu binaları isekentin çeşitli yerlerine dağılmış durumdadır.M.3.2 Okullar :CUMHURİYET ÖNCESİ EĞİTİM1064 yılında Alparslan'ın fethinden günümüze kadar kısa aralıklar hariç sürekli Türkegemenliğinde kalan Kars'ta ilk medrese 11 50'de Erzurum Saltuklu vezirinin karısı Tacünnısa tarafındankurulmuştur. 1647'de şehri gezen Evliya Çelebi, Kars'la 18 sübyan mektebi olduğunu ve mevcut 47camiden 8'inin medrese görevi de gördüğünü belirmiştir. 1878'den 1918'e değin Rus işgali altında kalanve bütünüyle Rus-Ortodoks eğitim sisteminin etkisinde kalan Kars'ta bu dönemde dengesiz ve ikili bireğitim yapısı gelişti. Eğitimin dinsel niteliği korunmakla beraber, açılan yeni devlet okullarında Rusçaeğitim yapılması sebebiyle Müslüman yerli halk çocuklarını bu okullara göndermiyordu. Bu okullaragidenler içinde Müslüman öğrencilerin oranı kentlerde yalnızca %4 iken, köylerde ise yok denecek299

kadar azdı. Okullara genellikle kentlerdeki Hıristiyan soyluların, eşrafın ve ileri gelenlerin çocuklarıgidiyordu. Bu arada Müslüman kesim, kendi geleneksel kültür ve eğitim kurumlarını koruyordu.www.kars.gov.trResim 53: Rus Döneminden Kalma OkulKars ValiliğiCUMHURİYET SONRASI EĞİTİMCumhuriyetin ilk yıllarında Kars'ta 39 ilkokul vardı. Bu okulların çoğu daha önce gelenekselmahalle mektebi olarak hizmet vermekte iken, çıkarılan Tevhid-i Tedrisat Kanunu ile milli eğitimpolitikası çerçevesinde Maarif Bakanlığına bağlanan okullar idi. Özel İdare'ye bağlı olarak faaliyetgösteren "idadi" de ortaokula dönüştürülmüştü. Kars'la cumhuriyet döneminin ilk lisesi ise 1933 yılındaeğitim-öğretime başlayan Alparslan Lisesi idi.Cılavuz Eğitim EnstitüsüDeneme niteliğinde kurulan Çifteler Eğitmen Kursundan başarılı sonuçlar alınması üzerine KültürBakanlığı tarafından eğitmen kurslarının sayısının arttırılması kararı alınmış, bu çerçevede 1 940'taKars-Ardahan yolu üzerinde Kars'a 30 km uzaklıktaki Cılavuz köyü yakınında Cılavuz Eğitim Enstitüsükurulmuştur. Yörede daha önce Ruslar tarafından kışla olarak kullanılan harap durumdaki binalaronarılarak enstitünün kullanımına tahsis edilmişti. Ayrıca buğday ve arpa ekimine elverişli 6000 dönümlükgeniş bir araziye de sahipli. Enstitüde kültür dersleri ile birlikte sanat dersleri de verilmekte ve öğrencileröğretmenleri ile birlikte, ekipler halinde çeşitli çalışmalar yapmaktaydı.300

CK a r sV a l i l i ğ iwww.kars.gov.trResim54:Cılavuz Eğitim EnstitüsüTarım ve hayvancılık faaliyetlerinin yanında dikiş, demircilik, marangoz işliklerinde öğrencilerinçeşitli beceriler kazanmasına yönelik çalışmalar da yapılıyordu. Bu enstitüye Ağrı, Erzurum, Kars,Çorum ve Artvin gibi okullaşma oranı düşük yörelerden öğrenciler geliyor, buradan mezun olanöğrenciler kendi yörelerinde hem eğitimin, hem de sosyo-ekonomik yaşamın gelişmesine önemlikatkılarda bulunuyordu.OkuryazarlıkCumhuriyet dönemi başlarında birçok ilde olduğu gibi Kars'la da okuryazarlık oranı çokdüşüktü. 1935 yılında il genelinde her yüz kişiden ancak 14'ü okuma yazma biliyordu. Aynı yıl Türkiyegenelinde bu oran %19 idi. 1975'e gelindiğinde Kars'ta erkeklerin %69'u, kadınların ise %37'si okumayazma biliyordu. Genel okuma yazma oranı ise % 53,4 idi. 1990 yılında erkeklerde %84,5 , kadınlarda%62,1 olan okuryazarlık oranı, genel toplamda ise % 73,3'e ulaşmıştır. 2001 yılı itibariyle genelokuryazarlık oranının %90'ı aştığı tahmin edilmektedir.1990 yılı itibariyle Kars'taki okuryazarların % 5 1,2'si ilkokul, % 7,4'ü ortaokul, % 2,4'ü lise,%2' si ortaokul ve lise dengi meslek okulu, %0,6’sı ise yüksek öğretim kurumu mezunudur.Okuryazarların geri kalan %36,4'ü ise herhangi bir eğitim-öğretim kurumu bitirmeyip okuma yazmabilenlerden oluşmaktadır.Millî Eğitim FaaliyetleriOkul Öncesiİlde 4 müstakil anaokulunun yanında ve 112 ilköğretim okulunda anasınıfı bulunmakla, buralarda2144 öğrenci öğrenim görmekte, 135 öğretmen görev yapmaktadır.İlköğretimCumhuriyetin kurulduğu 1923 yılında Kars'ta 39 ilkokulda 1560 öğrenci öğrenim görüyordu.Okul sayısı 1927'de 69'a, 1943'te 283'e ulaştı. 1923-1943 arası ilkokul sayısı 6 katlan fazla, öğrencisayısı ise yaklaşık 8 kat artmıştır. Bu hızlı artışta 1940'ta açılan "Cılavuz Köy Enstitüsü EğitmenYetiştirme Programın önemli bir katkısı olmuştur. 1943'te ildeki 265 köy ilkokulunun çoğunluğu Enstitümezunu eğitmenlerin görev yaptığı okullardı. İldeki ilkokul sayısı, düzenli ve hızlı bir biçimde artarak1961 yılında 526'ya, 1970'le 700'e. 1979 yılında 818'e yükselmiştir. 1989 yılında ilde okulsuz köy301

kalmamış ve okul sayısı 902'ye yükselmiştir. 1992-93 öğretim yılında ise Ardahan ve Iğdır'ın il olarakKars'tan ayrılması nedeniyle okul sayısı il ve ilçe merkezlerinde 46, köylerde 397 olmak üzere toplam443'e düşmüştür.Toplam ilkokul öğrencisi sayısı ise 1961'de 58.000'e, 1970'te 107.000'e, 1979'da 114.000'eve 1989'da yaklaşık 1 50.000'e çıkmıştır. 1990-1997 öğretim yılında ilkokulda öğrenim gören toplamöğrenci sayısı 62.163'tür. İlde toplam ilkokul öğrencileri içinde kızların oranı 1961 yılında %30 iken buoran giderek artmış ve 1970'te %42, 1989'da %47'yi aşmıştır.Kars'la ilkokul öğretmenlerinin sayısı 1923'te 46 iken 1943'te 402'ye yükselerek 8 kat artışgöstermiştir. Aynı dönemde Türkiye'deki artış bir kattan daha azdı. Kars'taki hızlı artışın en temel nedenieğitmenlerin çokluğuydu. Kars eğitmen sayısının yüksekliği açısından Ankara'dan sonra ikinci sıradabulunmaktaydı. İldeki ilkokul öğretmeni sayısı 1961-62 öğretim yılında 1375'e ulaştı. Öğretmen sayısı1970'te 2700, 1979'da 3745, 1989'da 4258' e yükselmiştir.1997-1 998 öğretim yılında hayata geçirilen Sekiz Yıllık Kesintisiz Eğilim Reformu ilde başarıylauygulanmakladır. 2001-2002 öğretim yılı itibariyle ildeki 409 ilköğretim okulunda, 59.149 öğrenciÖğrenim görmekle ve 2.084 Öğretmen görev yapmakladır. Ayrıca coğrafi şartları uygun olan 163okuldan 50 merkeze 4.565 öğrenci taşınmaktadır.OrtaöğretimOrtaokullarKars ilinde ortaöğretimi yaygınlaştırma çabaları 1965-1980 döneminde yoğunlaşmış ve 1954'te9ve 1965'te 13 olan ortaöğretim kurumu sayısı 1979'da 78'e ulaşmıştır. İlçelerden sonra bucak veköylerde de ortaokullar açılmaya başlanmıştır. 1989-1990 öğretim yılında ise ortaöğretim veren okulsayısı 1 04'e çıkmıştır. Kars'ta ortaokul öğrencisi sayısı 1954'te yaklaşık 1400 iken 1964'te 6200'e,1979'da 17700 dolayına çıkmış; kız öğrencilerin toplam içindeki payı 1955'te %12 iken 1980'de %28'e ulaşmıştır. 1954'te Kars'taki 9 ortaokulda 88 öğretmen vardı. Bu sayı 1964'te 281, 1979-80döneminde 456 olmuştur. 1996-1997 öğretim yılında Kars'taki 69 ortaokulda, 10.020 öğrenci ve 258öğretmen bulunuyordu. 1997 yılında zorunlu eğitimin 8 yıla çıkartılması sonrasında ortaokullar,İlköğretim okullarının ikinci kademe eğitimi verilen bölümlerine dönüştürülmüştür.Liseler1965'e kadar ildeki tek lise olan Alparslan Lisesinde okuyan Öğrenci sayısı 1955'le 248 iken,1965'ie 1582'ye ulaşmıştır. 1972'de ildeki lise sayısı 9'a, 1973'te 13'e yükselmiştir. Lise öğrencisi sayısıise 1980'de. 9500'e ulaşmış ve 1955-1980 arasında öğrenci sayısındaki artış 37 katı geçmiştir. Artış hızıkız öğrencilerde 74 kal gibi çok büyük boyutlara ulaşmış iken, erkek öğrencilerde 34 kat civarındagerçekleşmiştir. Bununla birlikte, 1980'de kız öğrenci sayısı tüm lise öğrencilerinin %22'sini aşmıyordu.1955'te Kars Alparslan Lisesi'nde 14 öğretmen vardı. 1965'te ilin bu tek lisesindeki öğretmensayısı 32'ye yükseldi. 1965-1980 döneminde ise öğretmen sayısındaki artış 11 katı geçerek 390'aulaşmıştır.2001-2002 öğretim yılı itibariyle ildeki 15 genel lisede 5.254 öğrenci öğrenim görmekte ve226 öğretmen görev yapmaktadır.302

Mesleki ve Teknik OkullarKars ilinde mesleki ve teknik ortaöğretim kurumları, liselere göre daha erken tarihlerde artmayabaşlamıştır. 1965'e kadar ilde yalnızca I lise varken, 1961 'de lise düzeyinde 5, ortaokul düzeyinde 2mesleki öğretim kurumu bulunuyordu. 1980' de bu tür okulların sayısı 15'i lise, 9'u ortaokul düzeyindeolmak üzere toplam 24'e, 1989'da ise 17 lise, "10 ortaokul düzeyinde olmak üzere toplam 27'yeyükselmiştir. 1992 yılın da Ardahan ve Iğdır'ın il olmasının ardından diğer öğretim kurumlarının olduğugibi mesleki ve teknik okulların sayısı da azalmıştır. 2001-2002 öğretim yılı itibariyle ildeki 11 mesleklisesinde, 2904 öğrenci öğrenim görmekte ve 205 öğretmen görev yapmaktadır.Yaygın Eğitim Hizmetleria) Halk Eğitimİlimizde 8 Halk Eğitim Merkezi mevcuttur. 2001-2002 Öğretim yılında ilimiz genelinde Kibranşta 299 beceri kursu düzenlenmiş, 5706 kursiyere ilgi ve istekleri doğrultusunda, Halk Eğitimhizmetleri verilmektedir. Halk Eğitim Merkezlerimiz tam gün tam yıl uygulaması kapsamındadır. Ayrıcaaskeri birlikler, ceza evleri, diğer kamu kurum ve kuruluşlarıyla da koordeneli eğilim faaliyetleriyürütülmektedir. Bu faaliyetlerin en önemlilerini 1. ve 2. kademe okuma yazma kursları, bilgisayar,ingilizce, el sanatları, halıcılık ve benzeri kurslar oluşturmaktadır.b) Mesleki Eğitimİlimizde 1'i bağımsız 2 Mesleki Eğitim Merkezi bulunmakladır. 2001-2002 Öğretim yılında 318kişiye ise Kalfalık, 931 kişiye Ustalık ve 20 kişi verilmektedir.c) Ulusal Eğitime Destek ProjesiEğitim-öğretime öncelikli önem verilen ilimizde Ulusal Eğitime Destek Projesi kapsamında, ilgenelinde 1. ve 2. Kademe okuma yazma ve beceri kurslarının açılması için çalışmalar tamamlanarak,120 yerleşim yerinde 1. kademe okuma yazma kursu açılarak 2322 kursiyer, 46 yerleşim yerinde 2.kademe okumu-yazma kursu açılarak 1450 kursiyerin katılımı sağlanmış olup, beceri kurslarının açılmasıdevam etmektedir. Ulusal Eğitime Destek Projesinin amacına ulaşması için Valiliğimizce Özel İdareMüdürlüğü bütçesinden 25 milyar ödenek ayrılmış, kampanyaya destekte bulunmak isteyenvatandaşlardan yardım toplamak için Yardım Komiteleri kurulmuş ve çalışmaya devam etmektedirler.Ayrıca 316 beceri kursları açılarak 6359 kursiyer katılmıştır.Özel Öğretini Kurumlarıİlimiz genelinde 1953 kursiyer kapasiteli 8 motorlu taşıt sürücü kursu, İlköğretim ve Ortaöğretimöğrencilerine yönelik 2448 öğrenci kapasiteli 6 özel dershane, 16 öğrenci kapasiteli özel bilgisayarkursu, 30 öğrenci kapasiteli 1 İngilizce kursu ve 120 öğrenci kapasiteli I özel ilköğretim okulu mevcuttur.Yükseköğretimİldeki yüksek öğrenim kurumlarının açılması 1970'li yıllara rastlamakladır. 1974'te açılan ve odönemde ildeki tek yüksek öğretim kurumu olan iki yıllık Dede Korkut Eğitim Enstitüsü, Milli EğitimBakanlığının 1980 yılında aldığı bir kararla, diğer tüm iki yıllık Eğilim Enstitüleri ile birlikte kapanmıştır.303

Daha sonra 1982 yılında Erzurum Atatürk Üniversitesine bağlı olarak Kars Veteriner Fakültesikurularak, kapatılan Dede Korkut Eğitim Enstitüsü binalarında eğitim faaliyetlerine başlamış, 1992yılında Atatürk Üniversitesinden ayrılarak yeni kurulan Kafkas Üniversitesine bağlanmıştır.Kars Kafkas Üniversitesi1992 yılında 3837 sayılı Kanunla kurulan Kafkas Üniversitesi hızla gelişip büyümekle, Kars ilininve civar illerin ekonomik, sosyal ve kültürel gelişimine önemli ölçüde katkılar sağlamaktadır.Kars KafkasÜniversitesinde eğitim ve öğretim faaliyetleri önlisans, lisans ve lisansüstü düzeylerinde yürütülmektedir.1998-2000 akademik yılı itibariyle G fakülte, 5 meslek yüksek okulu 3 yüksek okul ve 3 enstitüde4000'i aşkın öğrenci önlisans, lisans ve lisansüstü düzeyinde öğrenim görmektedir.Şu anda KafkasÜniversitesine bağlı bulunan fakülteler Veteriner Fakültesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Kars MeslekYüksek Okulu, Kars Sağlık Yüksek Okulu Rektörlüğe bağlı olarak Fen, Sağlık, Sosyal BilimlerEnstitüleri, Artvinde Orman Fakültesi, Artvin Meslek Yüksek Okulu, Artvin Sağlık Yüksek Okulu,İğdır'da İğdır Meslek Yüksek Okulu, Sarıkamış İlçesinde Beden eğitimi Spor Yüksek Okulu, Kağızmanİlçesinde Meslek Yüksek Okulu ve Ardahan İlinde ise Meslek Yüksek Okulu Eğitim-Öğretiminisürdürmekledir. Ayrıca 1999 yılında Kars Merkezinde İktisadi ve İdari Bilimler ile eğitim fakülteleri ve2000 yılında ise Tıp Fakültesinin kuruluşları yasallaşmış olup henüz eğitim ve öğretime başlamamıştır.M.3.3. Hastaneler ve Sağlık TesisleriKars ilinde sağlık sektörü olarak hizmet veren tesislerin sayıları aşağıdaki gibidir.Hastane sayısı 5Sağlık merkezi sayısı 3Sağlık ocağı sayısı 40Sağlık evi sayısı 152Dispanser sayısı 2Devlet Hastaneleriİl Merkezinde 2 yataklı Devler Hastanesi mevcut olup 2001 itibarı ile 137.574 Poliklinik, 5115yatan hasla hizmeti ile Yatak İşgal Oranı % 228.08' dir. 4 İç Hastalıkları, 5 Genel Cerrahi, 1 Üroloji, 1Deri ve Zührevi Hastalıklar, 1 KBB, 1 Nöroloji, ] Kardiyoloji, 1 Göğüs, 2 Göz, 2 Radyoloji, 1Mikrobiyoloji Uzmanı, 7 Pratisyen Hekim, 1 Diyetisyen, 1 Psikolog, 1Eczacı, 80 Hemşire, 7 Ebe, 14Sağlık Memuru ile hizmet vermektedir.Diyaliz Ünitesi, Koroner Ünitesi, tüm Vücut Bilgisayarlı Tomografisi, tam Donanımlı Laboratuarıve yatan hastaların tamamına ilaç veren eczanesi mevcut olup hizmet vermektedir.1994 yılında yapımına başlanan 250 Yataklı Devlet Hastanesinin fiziki yapısı %50 gerçekleşmişolup, bitirildiğinde halkımıza daha geniş imkanlarla hizmet verecektir.Sarıkamış Devlet Hastanesi 50 yataklı 1 İç Hastalıkları, 1 Genel Cerrahi Uzmanı, 4 PratisyenHekim, 12 Hemşire, 8 Ebe ve 4 Sağlık Memuru ile hizmet vermektedir.304

Kağızman İlçesinde bulunan 25 yataklı hastanede 2 Pratisyen Hekim, 8 Hemşire, 6 Ebeçalışmakladır.10 Yataklı olan Digor Sağlık Merkezi ise 1 Pratisyen Hekim, 2 Hemşire ile sadecePoliklinik hizmetini yürütebilmektedir.Doğum Ve Çocuk Bakımevi1998 yılında yeni binasına Taşınan Doğum ve Çocuk Bakımevi 100 yalak ile hizmetvermektedir.SSK Hastanesi50 Yataklı Hastane olarak hizmet vermesi planlanmış olsa da yalnızca Poliklinik hizmetivermektedir. 1 Genel Cerrah Uzmanı, 1 Pratisyen Hekim, 1 Diş Hekimi, 1 Eczacı, 17 Hemşire, 6 Ebe,1 Anestezi Teknisyeni çalışmaktadır. Rutin tetkikler yapılan Laboratuar, tüm Sigortalıların ilacınıkarşılayan eczane, direkt filmlerin çekildiği röntgen cihazı mevcuttur.Dispanserlerİlimiz merkezinde 1 adet Verem Savaş Dispanseri, 1 adet Ana-Çocuk Sağlığı ve Aile Planlamasıile ilçede 1 adet Verem Savaş Dispanseri, olmak üzere toplam 3 adet dispanser mevcuttur.Sağlık Ocaklarıİl merkezinde 4, ilçelerde 36 olmak üzere toplam 40 sağlık ocağı ve bulunmaktadır.M.3.4. Sosyal ve Kültürel Tesislerİlde sosyal ve kültürel amaçlı olarak kullanılan Mesut Yılmaz Parkı, haydar Aliyev Parkı,Atatürk Çay Bahçesi, İstihkam çay bahçesi bulunmaktadır.Ayrıca; Kars İlinde Sosyal ve Kültürel tesis olarak Belediye Kültür ve Sanat Merkezi, 1 sinema,1 Kapalı Spor Salonu Gençlik ve Spor İl Müdürlüğü bünyesinde bir adet spor salonu, bir stadyum,Gençlik ve Spor İl Müdürlüğü bünyesinde faaliyet gösteren Gençlik Merkezi, ildeki gençlere sosyal vekültürel alanda çeşitli imkanlar sağlamıştır.Şehrimizin yıllardır özlemini duyduğu Kültür Sanat Merkezi Belediyemiz tarafından onarımıyapılarak 305 kişilik "Şehir Tiyatrosu" olarak ta işlev kazandırılarak Kars halkının hizmetine 2001 yılındasunulmuştur.Merkez Spor Salonu1984 yılında hizmete sunulmuş olan spor salonumuz 1500 seyirci kapasitelidir.Temmuz-Ağuslos-Eylül 2001 tarihlerinde 50.000.000.000. TL. harcanarak bakım ve onarımı yapılansalonumuz günün koşullarına uygun modern bir tesis haline getirilmiştir. Oyun alanı dışındaki tüm yerlerseramik, duvarlar fayansla kaplanmıştır. Salonumuzda sağlık odası, 2 antrenör, 4 sporcu soyunma odası,1 protokol odası, Güreş-Jimnastik salonu, Step-Aerobik-Ağırhk salonu, bir boks salonu ve bir saunabulunmakladır. Ayrıca sunta basketbol potaları çıkartılarak tavandan asma, uzaktan kumandalı cam potaşekline dönüştürülmüştür. Spor Salonumuzda ses düzeni mevcuttur.Sayın Valimiz Nevzat TURHAN'ınkatkıları ile salonun zemininin PVC esaslı sentetik döşemesi yapılmıştır.305

Resim 55: Merkez Spor SalonuKars Valiliği www.kars.gov.trMerkez Şehir Stadyumu1960 yılında hizmete girmiş olup, 4500 seyirci kapasitelidir. Bunun 4000 kişilik bölümü açık,500 kişilik bölümü kapalı tribün şeklindedir.Stadyumun zemini çim yüzeylidir.Resim 56: Kars Şehir StatyumuKars Valiliği www.kars.gov.trM.3.5.Endüstriyel YapılarTürkiye'de planlı kalkınma dönemine girildikten sonra, Sanayi ve Ticaret Bakanlığı'nca bölgeseldengesizlikler meydana getirmeden geri kalmışbölgelerinkalkınmalarını teşvik ederek, sanayi yatırımlarınıbu bölgelere çekmek suretiyle dengeli bir kalkınmayı sağlamak amacıyla ülkede Organize Sanayi306

Bölgeleri uygulaması başlatılmıştır. Bu amaçla teşkilatlanmış bulunan müteşebbis yürütücü kuruluşlaraSanayi ve Ticaret Bakanlığınca düşük faizli ve uzun vadeli krediler verilerek, yörelerinde OrganizeSanayi Bölgelerinin gerçekleşmesine ve hizmete açılmasına yardımcı olunmaktadır.Bakanlar Kurulu'nca 07.11.1975 gün ve 7/10992 sayılı kararname ile Kars ilinde dengeli birkalkınmayı sağlamak amacıyla Kars Organize Sanayi Bölgesi'nin kurulması kararı alındı. Bunun üzerine ilmerkezinin Paşaçayırı Mahallesi ile Kümbetli Köyü arasında 1.947.000 m2'lik bir alan üzerinde 75parselden oluşan bir fabrika sahası planlanmış ve 1976 yılında Kars Valisi başkanlığında, İl Özel İdaresi,Kars Belediyesi ve Kars Sanayi ve Ticaret Odası'nın iştirakiyle oluşturulan Müteşebbis TeşekkülHeyeti'nin sorumluluğunda Organize Sanayi Bölgesi kurulmuştur.Organize Sanayi Bölgesinin içme suyu bölgeye 300 m mesafedeki Kars Çayı yatağından 40 mderinlikten çıkarılmış ve yaklaşık 8 lt/sn çıkarılan su 500 m3 su kapasiteli depodan dağıtılmaktadır.Ancak bu su miktarı bölge ihtiyacını karşılayacak seviyede olmadığından ikinci su kuyusunun açılmasıiçin Sanayi ve Ticaret Bakanlığından onay alınmış olup bu kuyu da 1999 yılında açılmıştır..Resim 57: Organize Sanayi BölgesiKars Valiliği www.kars.gov.trKars İlindeki Endüstiryel yapılar hakkında Sanayi ve Tekloji(K) Bölümünde ayrıntılı bilgiverilmiştir.M.3.6. Göçer ve Hareketli BarınaklarKars ilinde göçer ve hareketli barınak bulunmamaktadır.M.3.7. Otel-Motel ve Turizm Amaçlı Diğer Yapılar307

İlde yerel yönetimin, turizm tesislerinin çevreyle uyumu için herhangi bir çalışmasıbulunmamaktadır.M.3.8. Bürolar ve DükkanlarM.3.9.Kırsal Alanda YapılaşmaKars yöresinin sahip olduğu arazi yapısı sebebiyle yerleşim genellikle toplu yerleşme şeklinde,nüfus özellikle vadi, akarsu boyu veya çukur arazilerde toplanmıştır.M.3.10. Yerel Mimari ÖzeliklerBu konu ile ilgili ayrıntılı bilgi F.4.1.3.1 Kentsel Sit bölümünde verilmiştir.M.3.11. Bina Yapımında Kullanılan Yerel MateryallerBina yapımında yöreye özgü yapı malzemesi olarak taş kullanılmaktadır. Bu malzeme volkanikkayaçların (bazalt ve andezit) düzgün ve dikdörtgen şekilli kesilmesi ile elde edilmekte ve bina yapımındakullanılmaktadır. Dolayısıyla taş işçiliği gelişmiş, bu amaçlı taş ocakları kurulmuş ve işletilmiştir. Ancakson dönemlerde bu tür yapı malzemesi kullanımından vazgeçilmiştir.M.4 – Sosyo-Ekonomik Yapı :M.4.1. İş Alanları ve İşsizlikKars İlinde Türkiye İş Kurumuna işe girmek amacıyla 4863 kişi (erkek) kayıt yaptırmış bukişilerden sadece 9 kişi işe yerleştirilmiştir. İş Kurumuna başvuran bu kişilerin büyük çoğunluğunuvasıfsız işçiler oluşturur.M.4.2. GöçlerBir yerleşim yerinin nüfus yapısını etkileyen en önemli faktör nüfus hareketleridir. Bu hareketlilikekonomik ve toplumsal yapının hem sebebi, hem de sonucudur. Çünkü bir yerleşim yerinin ekonomikyönde gelişmesi ve canlılığı diğer yerleşim yerlerinden göç olmasına sebep olduğu gibi, bir yerinekonomik durgunluğu ve darboğazı da göç vermesi sonucunu doğurmaktadır.Kars'ta uzun yıllardır süren göç de bu temel gerçeklikten kaynaklanmakta, işsizlik ve ekonomikbunalım batıya göç olgusunu gündeme getirmektedir. İlin temel geçim kaynağı olan hayvancılığıngeleneksel yöntemlerle yapılmasının yol açlığı verimsizliğin yanında, bu faktörün son dönemlerde yaşadığıbunalım, ayrıca engebeli arazi ve elverişsiz koşullarca kısıtlanan tarımsal üretim göçün ekonomiknedenlerini açıklamaktadır. Bu sebeple ulaşım imkanlarının arttığı dönemlerden itibaren Kars'ta dışarıyagör eğilimin artıştı görülmektedir.Kars'ta il dışına göçten ayrı olarak mevsimlik göçler de yaşanmaktadır. Hayvancılığın yaygınolmasının neden olduğu yarı göçebelik yani yaylacılık bu mevsimlik göçlerin başlıca sebebidir. İldeki308

temel geçim kaynağı olan hayvancılıkla uğraşan aile temel geçim kaynağı olan hayvancılıkla uğraşanaileler, bu mevsimlik göç hareke tenine hayvan sürüleriyle birlikte katılırlar. Yazı yaylada geçiren halk,güzün tekrar yerleşik hayat sürdükleri evlerine dönerler.Yaylacılık dışında mevsimlik göçün bir başka biçimi de gelişmiş sanayi merkezlerine yöneleninşaat işçileriyle hasat mevsiminde tarımsal üretim yapılan yörelere yönelen tarım işçilerinin nüfushareketleridir.M.4.3. Göçebe İşçiler (Mevsimlik)Kars’ ta il dışına göçten ayrı olarak mevsimlik göçler de yaşanmaktadır. Hayvancılığın yaygınolmasının neden olduğu yarı göçebelik yani yaylacılık bu mevsimlik göçlerin başlıca sebebidir. İldekitemel geçim kaynağı olan hayvancılıkla uğraşan aileler, bu mevsimlik göç hareketine hayvan sürüleriylebirlikte katılırlar. Yazı yaylada geçiren halk, güzün tekrar yerleşik hayat sürdükleri evlerine dönerler.Yaylacılık dışında mevsimlik göçün bir başka biçimi de gelişmiş sanayi merkezlerine yöneleninşaat işçileriyle hasat mevsiminde tarımsal üretim yapılan yörelere yönelen tarım işçilerinin nüfushareketleridir.M.4.4. Kent Toprağının Mülkiyet Dağılımıİlimizde kamu binalarının bulunduğu alanlar hazine arazisi, yerleşim alanlarının mülkiyeti özelmülkiyettir.M.4.5. Konut Yapım Süreçleriİlimizde kış mevsiminin uzun sürmesi nedeniyle inşaatların süresi uzatmaktadır. Kars İlinde EmlakBank konutlarının yapılmasın kentte kooperatifçiliğin benimsenip gelişmesine etki etmiştir. İlimizde kamukurumlarında çalışan personelin oluşturdukları konut kooperatifleri ile Belediyenin yaptırdığı konutkooperatifleri dışında yap-sat olayı pek yoktur.M.4.6. Gecekondu Islah ve Önleme Bölgeleriİlimiz Merkez Yenimahalle 1 nolu, Sukapı Mevkiinde 2 ve 2/A nolu gecekondu önleme bölgeleriile Kağızman İlçesi Alüşük Mevkiinde 2 nolu ve Sarıkamış İlçesi 1 nolu gecekondu önleme bölgesiolmak üzere 5 gecekondu önleme bölgesi bulunmaktaydı. Ancak altyapı olmayışı nedeniyle yapılaşmayagidilmeyen Merkez Sukapı Mevkii 2 ve 2/A nolu gecekondu önleme bölgeleri Kars Belediyesinin16.01.2002 tarih ve 47 sayılı yazılarında Belediye Meclisi Kararıyla gecekondu önleme bölgesindençıkarıldığı vurgulanmıştır. Bugün itibariyle ilimizde toplam 3 gecekondu önleme bölgesi bulunmaktadır.M.5. Yerleşim Yerlerinin Çevresel EtkileriM.5.1. Binalarda Ses İzolasyonu :309

İlimizde yapılan binalarda gürültü sorununu çözmek için binaların dış duvarları iki kat tuğla arasınaköpük malzemesi eklenerek yapılmaktadır. Binaların cam çerçeve kısımlarında da sesi önleyici çift camsistemleri kullanılmaktadır.M.5.2. Havaalanları ve Çevresinde Oluşturulan Gürültü Zonlarıİlimizdeki havaalanı, yerleşim alanından 6 km uzakta oluşu ve ilimize olan uçak seferlerinin azoluşu (haftada 4 sefer) dolayısıyla pek fazla etkisi yoktur.M.5.3. Ticari ve Endüstriyel Gürültüİlimizdeki sanayinin ve Fabrikaların yerleşim alanları dışında oluşu, buralarda oluşan gürültüdenilin etkilenmesini azda önlemektedir. İlimizde bulunan fabrikaların bahçe duvarlarının iç kısımlarındaçevreyi güzelleştirmek ve gürültü etkisini azaltmak için yeşil alanlar mevcuttur. Fakat sanayi bölgesininaltyapısı henüz tamamlanmamıştır.M.5.4. Kentsel Atıklarİlimizde oluşan kentsel atıklar Belediye Temizlik İşleri Müdürlüğü tarafından toplanarak Belediyeçöp sahasına yakılarak gömülmek suretiyle bertaraf edilmektedir.M.5.5. Binalarda Isı Yalıtımı14.06.1999 tarih ve 23725 sayılı Resmi Gazetede yer alan Bayındırlık ve İskan BakanlığınınMecburi Standartlar Tebliği T.S. 825 Binalarda Isı Yalıtım Kuralları ve 08.05.2000 tarih ve 24043 sayılıResmi Gazetede yayımlanan Bayındırlık ve İskan Bakanlığının Binalarda Isı Yalıtımı Yönetmeliği ileKamu Binalarında Isı Yalıtım zorunluluğu getirilmiştir. Bu yönetmeliklerde temel amaç, ısı geçirgenliği azolan malzeme ile duvarlarda, kolon ve kirişlerde yalıtım sağlanarak ısı ve yakıttan tasarruf etmektir. Dahaaz yakıtla ısı sağlamak, çevrenin daha az kirlenmesine sebep olacaktır.M.6. NüfusM.6.1.Nüfusun Yıllara Göre Değişimiİlimizdeki yıllar itibariyle İl ve İlçe nüfus miktarları aşağıdaki tabloda verilmiştir.Tablo 84: İLÇELERE GÖRE ŞEHİR VE KÖY NÜFUSU1990 Nüfus Dağılımı 1997 Nüfus Dağılımı 2000 Nüfus DağılımıİLÇELER Toplam Şehir Köy Toplam Şehir Köy Toplam Şehir KöyNüfusu Nüfusu Nüfusu310

00 Merkez İlçe 121.079 78.455 42.624 125..226 93.038 32.188 114.683 79.789 34. 89401 Akyaka 15.556 2.440 13.116 12..905 2.546 10..359 14.626 3.816 10. 81002 Arpaçay 32.272 2.815 29.060 23.655 2.748 20..907 25.331 4.650 20. 68103 Digor 27.759 2.373 25.386 23.834 3.055 20.799 25..378 2.694 22. 68404 Kağızman 49.129 15.274 33.855 41.688 15.720 25..948 49.110 21.679 27. 43105 Sarıkamış 61.818 21.743 40.075 57..228 24.779 32.449 57..398 23..530 33. 86806 Selim 29.185 3. 957 25.228 23.840 3..970 19.870 25.640 4..376 21.26407 Susuz 19.025 2.937 16.088 14.617 3..311 11.306 14.890 3.787 11.103Toplam : 355.823 130..391 225.432 322.973 149.147 173.826 327.056 144..321 182.735Kaynak: DİE Bölge Müdürlüğü 2005M.6.2.Nüfusun Cinsiyet ve Yaş Gruplarına Göre DağılımıTablo 85: Nüfusun Cinsiyet ve Yaş Gruplarına Göre Dağılımı :Nüfus GurubuToplam -20002001-5000Yaş T E K T E K T E KGrubu00-04 38.729 20.015 18.714 24.403 12.643 11.760 2.830 1.431 1.32905-09 39.232 20.376 18.856 24.595 12.730 11.865 2.903 1.545 1.35810-14 38.466 20.102 18.364 21.466 10.870 10.596 4.368 2.430 1.93815-19 34.575 16.214 18.361 18.179 7.355 10.824 3.116 1.695 1.42120-24 39.006 24.250 14.756 13.651 5.984 7.667 3.058 1.893 1.16525-29 25.927 13.250 12.677 12.091 5.729 6.362 2.177 1.129 1.04830-34 18.782 9.762 9.020 8.769 4.259 4.510 1.502 805 69735-39 18.670 9.347 9.323 9.114 4.412 4.702 1.512 800 71240-44 14.877 7.661 7.216 7.572 3.667 3.905 1.162 596 56645-49 11.782 5.841 5.941 6.327 2.964 3.363 931 451 48050-54 11.289 5.621 5.668 6.863 3.336 3.527 811 420 39155-59 9.169 4.548 4.621 5.808 2.860 2.948 681 351 33060-64 7.917 3.800 4.117 5.120 2.391 2.729 528 248 280311

65-69 7.038 3.514 3.524 4.608 2.305 2.303 531 259 27270-74 4.583 2.170 2.413 2.897 1.408 1.489 356 150 20675-79 2.766 1.470 1.296 1.852 996 856 194 100 9480-84 1.332 688 644 877 462 415 114 56 5885+ 825 369 456 571 260 311 60 28 32M.6.3. İl ve İlçelerin Nüfus YoğunluklarıKaynak: DİE Bölge Müdürlüğü 20052000 yılında yapılan genel nüfus sayımına göre 325.864 olan toplam nüfusun 142.145'i (%43,62) il ve ilçe merkezlerin, 183.719'zu (% 56,38) ise köylerde yaşamaktadır. Kars merkez ilçe 114.919 toplam nüfusu ile ilin toplam nüfusunu % 35,27'sine sahiptir. Nüfus büyüklüğü bakımındanmerkez ilçeyi 57.026 nüfus ile (% 17.50) Sarıkamış, 48.908 ile (15.1) Kağızman 25.480 ile (% 7.88)Selim, 24.277 ile (% 7.45) Digor, 24.995 ile (% 7.67) Arpaçay, 14.885 ile (% 4.57) Susuz ve 14.526nüfus ile (% 4,46) Akyaka izlemektedir.M.6.4. Nüfus Değişim OranıBir yerleşim yerinin nüfus yapısını etkileyen en önemli faktör nüfus hareketleridir. Bu hareketlilikekonomik ve toplumsal yapının hem sebebi,hem de sonucudur. Çünkü bir yerinin ekonomik yöndegelişmesi ve canlılığı diğer yerleşim yerlerinden göç olmasına sebep olduğu gibi, bir yerin ekonomikdurgunluğu ve darboğazı da göç vermesi sonucunu doğurmaktadır.Kars’ ta uzun yıllardır süren göç de bu temel gerçeklilikten kaynaklanmakta, işsizlik veekonomik bunalım batıya göç olgusunu gündeme getirmektedir. İlin temel geçim kaynağı olanhayvancılığın geleneksel yöntemlerle yapılmasının yol açtığı verimsizliğin yanında, bu sektörün sondönemlerde yaşadığı bunalım, ayrıca engebeli arazi ve elverişsiz iklim koşullarınca kısıtlanan tarımsalüretim, göçün ekonomik nedenlerini açıklamaktadır.M. YERLEŞİM ALANLARI VE NUFÜS312

KAYNAKLAR: Kars İli Devlet İstatistik BölgeMüdürlüğü, 2004 yılı Kars Valiliğ iResimi Web sayfası Kars Valiliği www.kars.gov.tr 2004313

N – ATIKLARN.1 – Evsel Katı Atıklar :Kars, gerek konumu itibariyle yerleşim açısından ve gerekse mevsim itibariyle sosyo-ekonomikyönleri ile farklı değişiklikler göstermemektedir. Mevsimin aşırı karasal olması, halkı atıkları yakıt olarakkullanmaya yöneltmiştir.Ülkemiz de bu güne değin katı atıklar konusunda yürütülen uygulamalar, beli tarzda plansız veprensipsiz yürütülmesine karşın, çevreye verdiği zararın fark edilmesi ile son yıllarda özellikle büyükşehirlerde geniş kapsamlı katı atık projeleri uygulamaya alınmakla beraber, küçük şehirlerde bu tarzdabir uygulamaya başlanılamamıştır. Bu nedenle Kars genelinde de katı atık toplama ve depolanması engenel anlamda yapılmaktadır.Şehrin evsel katı atıkları, şehir merkezine yaklaşık 5 km. uzaklıkta Arpaçay yolu üzerindeKaradağ Burnu Mevkii’nde depolanmaktadır. Gün içinde ortalama 100 ton evsel katı atığın toplandığıtahmin edilmektedir. Bu çöplerin toplanması için 9 adet sıkıştırmalı kamyon (yaklaşık 4 ton kapasiteli), 4adet damperli kamyon (2’si 10 tonluk, 2’si 5 tonluk) ve 1 adet traktör olmak üzere 14 araççalışmaktadır.Toplanan evsel nitelikli katı atıklar mevcudiyet açısından özellikle kış aylarında kül ve cürufiçermektedir. Halk atığını evlerinde ısınma amaçlı olarak kullandığından kışın organik atık miktarıazalmaktadır.Depo alanına dökülen katı atıklar içersinde geri kazanılabilir cam, kağıt, plastik ve tenekeler birkısım şahıslar tarafından ayırt edilerek toplanmaktadır. İlkel ayırma yöntemi sayesinde az da olsa birmiktar maddenin düşük miktarda geri kazanılması mümkün olmaktadır.N.2. Tehlikeli ve Zararlı Atıklar :Belediye mücavir alanı içerisinde üç adet fabrika faaliyet göstermektedir. Bunlar Çimento, Yem veŞeker fabrikalarıdır. Çimento fabrikası atıklarını kendisi bertaraf etmektedir. Şeker fabrikasının evselatıkları belediye tarafından toplanarak deponi alana nakledilmektedir. Endüstriyel atıklarını isedinlendirme havuzunda beklettikten sonra çıkan çamuru arazide kurutarak toprak revizyonundakullanmaktadır. Yem fabrikası ise katı atıklarını belediye vasıtası çöp depolama alanına dökmektedir.N.3. Özel AtıklarN.3.1. Tıbbi AtıklarHastane ve sağlık ocaklarından toplanan özel atıklar çöp deponi alanının ayrı bölgesinde düzensizolarak depolanmakta olup, gömülerek ve üzeri dolgu ile örtülmesi sağlanmaktadır.314

Tablo 86:İlimizdeki Sağlık kuruluşlarının Günlük Atık Miktarları:Y a t a k Tıbbi Atık Evsel Atık MiktarıHastane adıkapasitesiMiktarıGün/Kg(Adet)Gün/KgKars Devlet Hastanesi 250 10 20SSK Hastanesi 50 10 80Verem Savaş Dispanseri -- 1 1A.Ç.S. ve Aile Planlama Mrk. -- 1 14 Adet Sağlık Ocağı -- -- --Kadın Doğum ve Çocuk Has. 75 10 60Kaynak : İl Çevre ve O rman Müdürlüğüverileri,2004Yapılan Anket çalışmalarında sağlık kuruluşlarında tıbbi atıkların ünite içerisinde ayrı toplandığıancak kullanılan konteynırların Tıbbi Atıkların Kontrolü Yönetmeliği’ne uygun olmadığı tespit edilmiştir.Ayrıca Tıbbi atıklar yönetmeliğe uygun olarak bertaraf edilmemektedir.Yetkililerden alınan bilgilerdoğrultusunda sağlık kuruluşlarının bir kısmının hastane atıklarını kalorifer kazanlarında yakarak bertarafettikleri öğrenilmiştir.Tıbbi atık miktarı sağlık kuruluşlarında birbirine göre önemli farlılıklar gösterir. Bu farklılık,sağlık kuruluşunun büyüklüğüne sahip olduğu hizmet birimine ve hastenenin türüne bağlıdır. Örneğin,hastanelerde tııbı atık kapsamındaki atıkların büyük bir kısmı ameliyat sayısı atık miktarında farklılıklarmeydana getirir. Dolasıyla tıbbı atık miktarının doğru olarak belirlenmesi için her sağlık kuruluşutarafından detaylı bir çalışma yürütülmelidir.N.3.2. Atık YağlarAtık Yağların sanayi sitesinde üretildiği ancak, geri dönüşüm işlemine tabi tutulmaması nedeniyleimha edilme tarzının sanayi kuruluşlarında ısınma amaçlı olarak kullanıldığı gözlenmektedir.N.3.3. Pil ve Akülerİl genelinde bu tür atıklar ayrı olarak toplanmamaktadır.N.3.4. Cips ve Diğer Yakma Fırınlarından Kaynaklanan Küllerİl Sınırları içerisinde bu tür atıkların oluştuğu yerler bulunmamaktadırN.3.5. Tarama Çamurlarıİlde bu tür atıkların oluştuğu yerler olup olmadığı, geri kazanımlarının yapılıp yapılmadığı vebertaraf yöntemleri ile ilgili herhangi çalışma yapılmamıştır.315

N.3.6. Elektrik ve Elektronik Atıklarİlde bu tür atıkların oluştuğu yerler olup olmadığı, geri kazanımlarının yapılıp yapılmadığı vebertaraf yöntemleri ile ilgili herhangi çalışma yapılmamıştır.N.3.7. Kullanım Ömrü Bitmiş Araçlarİlde bu tür atıkların oluştuğu yerler olup olmadığı, geri kazanımlarının yapılıp yapılmadığı vebertaraf yöntemleri ile ilgili herhangi çalışma yapılmamıştır.N.4. Diğer AtıklarN.4.1. Ambalaj AtıklarıÜlkemizde ambalaj ve ambalaj atıklarına ilişkin kullanım, geri dönüşüm, yeniden kullanım veimhaya ilişkin hükümler 1991-2004 yılları arasında “Katı Atıkların Kontrollü Yönetmeliği” kapsamındadüzenlenmekte idi. 30 Temmuz 2004 tarihli Resmi Gazete ile yayınlanan “Ambalaj ve AmbalajAtıklarının Kontrolü Yönetmeliği” ile daha önce yürürlükte olan Katı Atıkların Kontrollü Yönetmeliği,içerik ve kapsamı yeniden düzenlenerek yenilendi. Bundaki temel gerekçe ise, mevzuatın AB ile uyumluhale getirilmesi.Halen AB’de “Ambalaj ve Ambalaj Atıkları Direktifi 94/62/EC” yürürlükte bulunuyor.94/62/EC no’lu direktif ile AB içinde pazara sunulan tüm ambalajların kullanımının harmonizasyonununsağlanması hedefleniyor. Peki 94/62/EC direktifi ne gibi unsurlar içeriyor? Bu genel hedef çerçevesindeambalaj atıklarının ağırlık olarak, yıllar itibari ile geri kazanım oranları aşağıda belirtiliyor.Geri Kazanım Oranları(%)YılAmbalaj Cinsi 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014Cam 32 35 37 40 43 45 48 52 56 60Plastik 32 35 37 40 43 45 48 52 56 60Metal 30 33 35 38 42 45 48 52 56 60Kağıt/Karton 20 30 35 38 42 45 48 52 56 60Kaynak: ÇEVKO 2004SLkaynak:Geri kazanım oranlarının belirlenmesinde 2006 yılı sonuna kadar geri toplama miktarları, 2007yılından itibaren ise toplanan ambalaj atıklarının hammadde olarak üretim sürecine sokulmaya hazır halegetirilmiş net miktarları esas alınıyor. Bu rakamların yakalanabilmesi için pek çok yeni düzenlemegetiriyor.316

İlimizde ambalajlı atıklar ile ilgili henüz çalışma yapılmamıştır.N.4.2.Hayvan KadavralarıBu konuda bilgi elde edilememistir.N.4.2 – Mezbaha Atıkları :İlde bu tür atıkların oluştuğu 4 tesis bulunmaktadır.Bunlar Kars Belediye Mezbahası, EtKombinası, Esenyayla Et ve Süt ürünleri, Zavotlar Et ve Süt ürünleri ve küçük kapasiteli kasaplarmevcuttur. Mezbahalar atıklarını açtıkları foseptiklere boşaltmakta,diğer katı atıklarını belediyenin çöpdeponi alanına dökmektedirler.N.5. Atık YönetimiN.6. Katı Atıkların Miktar ve Kompozisyonuİlimizde yaz döneminde ortalama 100 ton/gün, kış döneminde ise bazı organik atıkların evlerdeısınma amaçlı olarak kullanıldığı için ortalama 100 ton/gün katı atık oluşmaktadır. Bunların kompozisyonuyaz döneminde % 90 organik, % 10 geri kazanılabilir (kağıt, plastik, cam, metal vs.) atık, kış dönemindeise % 70 organik, % 20 kül, % 10 geri kazanılabilir atık.Kars’ta evsel katı atıklar düzensiz depolama yöntemi ile şehre 5 km uzaklıkta Karadağ mevkiindebulunan çöp depolama alanına düzensiz depolanmaktadır. Sanayi atıkları için farklı bir depolama yöntemikullanılmamakta olup aynı yerde depolanmaktadır.N.7. Katı Atıkların Biriktirilmesi, Toplanması, Taşınması ve Aktarma MerkezleriKars İlinde mevcut biriktirme ve toplama işlemlerinin yürütülmesi görevi belediye temizlik işlerimüdürlüğü tarafından ortalama 100 ton çöp 95 işçi (operatör, işçi, şoför dahil) ve 14 araç eşliğindeyapılmaktadır.İlimizde atıkların kaynağında azaltılması (ayrı toplama) henüz uygulamaya sokulamamıştır.Ancakileride bu tür projelerde finansman olduğu taktirde uygulama alanı bulacaktır. Çöp nakil işlerinde transferistasyonlarımız mevcut değildir, bunun içinde uygun alan bulunamadığı için nihai deponi alanına çöplergötürülerek depolanmaktadır.N.8.Atıkların Bertaraf YöntemleriN.8.1. Katı Atıkların Depolanması317

Kars İli’nde 7 İlçe belediyesi ve 2 Belde belediyesi vardır. Hepsi düzensiz deponi alanıkullanmaktadır. Çöplerin çoğu kül ve cüruftan oluşmaktadır.Tablo 87: Kars İli Atıkların DağılımıİLÇELER DEPONİ MEVKİİ ATIKMERKEZEUZAKLIĞI (KM.)MİKTARI(ton)KAĞIZMAN Şahin Dere 10 5SARIKAMIŞ Acısu 50 4SELİM Akyaka Deresi 50 11SUSUZ Susuz Deresi 2 2ARPAÇAY Kuzgunlu Köy Yolu 10 1.5AKYAKA Şahnalar 6 3DİGOR Kara Toprak 2 5KOÇKÖY (Bld.) Mercimek Düzü 1 3DAĞPINAR (Bld.) Sakal Tutan 1.5 3Kaynak: İl ve İlçe Belediye Başkanlıkları 2005N.8.2. Atıkların YakılmasıKars İlinde Atıkların yakıldığı herhangi bir tesis mevcut değildir.N.8.3. KompostKars İlinde Kompost tesisi ilimizde bulunmamaktadır.N.9. Atıkların Geri Kazanımı ve DeğerlendirmesiKatı Atık yönetimi sürecinde kirlilik önlemeye yönelik pek çok olanak bulunmaktadır. İlgi yasa veyönetmeliklere uyuma ek olarak bir yerel yönetim katı atık yönetiminde uyguladığı kirlilik önlemestratejileri, çevresel değerlere verdiği saygının bir göstergesidir. Katı atık yönetimi sürecinde olumsuzçevresel etki yaratabilecek aşamalar şöyle sıralanabilir.- Kaynakta Azalma- Toplama ve Depolama- İşleme (geri dönüştürme, kompostlama vs.)Kars belediyesi olarak, toplama ve depolama işini sistemli olarak yerine getirebilmektedir. Ancakkaynakta azaltma, işleme ve bertarafı finansman sıkıntısından uygulama alanı bulamamaktadır.Atıklar içinde geri kazanılabilir maddeler şunlardır:- Kağıt- Plastik318

- Cam- Metal olarak sayılabilir.Kağıdın geri kazanılması hem çevre hem de kaynakların korunması bakımından önemlidir. Kağıdıngeri kazanılması ile kağıdın hammaddesi olan orman varlıkları koruduğu gibi, atık kağıdın hamuryapılarak tekrar üretimi ile diğer çevre kirletici unsurlarda önemli azalmalar olmaktadır.Tablo 88: Kağıdın geri kazanılması sonucunda çeşitli faktörlerde meydana gelen azalmalar (%olarak)2003PARAMETRELERENERJİ 23 -74HAVA KİRLENMESİ 74SU KİRLENMESİ 35SU TÜKETİMİ 58Kaynak: Kars Belediye BaşkanlığıKağıt suya karşı hassas, kolay ıslanan, su ile parçalanan, kirlenen bir özelliğe sahiptir. Kirli veıslanmış kağıdın değeri azalmakta ve geri kazanılması zorlaşmaktadır. Bu nedenle kağıdın gerikazanılmasını kolaylaştırmak kaynağından ayırma metoduyla olmaktadır.Plastiğin Geri Kazanılması: Plastik biyolojik olarak parçalanamayan bir madde olduğundanatıldığı ortamlarda tabiata yabancı kalmaktadır. Piyasadaki yaygın plastikler; PE, PP, PVC, PS, PETgibi isimler almaktadır. Çevre Bakanlığınca yayımlanan “Katı Atıkların Kontrolü Yönetmeliği’ne” göresıvı ambalajlarda kullanılan plastik ve cam şişelerin belirli oranlarda üreticiler tarafından toplanması veyabu şişelerin belirli bir depozito karşılığı satılması şartları getirilmiştir.Plastik, kağıttan farklı olarak bozulup, parçalanmadığından geri kazanılması daha kolaydır. Ancakyinede İlimizde Bu tür atıklar kağıtta olduğu gibi ısınma amaçlı kullanılmaktadır.Cam geri kazanılması en kolay maddedir. Yapısı bozulmadan defalarca kullanılabilmektedir.Evsel katı atıklar içinde metal, sıvı ambalajlardan ve konserve kutularından ileri gelmektedir.Atıklar içindeki metalin önemli bir kısmı demir ve aliminyum esaslıdır. Bunlarında maden cevherindenkazanılarak mamul haline getirilmelerinde önemli miktarda enerji, su ve yakıt vs. kullanılarak su ve havakirletilmektedir. Aşağıdaki tabloda çelik ve aliminyum geri kazanmak suretiyle hammadde kaynakları veçevre kirliliğinde meydana gelebilecek azalma gösterilmiştir.Tablo 89: Atık Metallerin Üretiminde Tekrar Kullanılması Halinde Çeşitli FaktörlerdekiAzalma (%)PARAMETRELER ÇELİK ALİMİNYUMEnerji 47-74 90-97Hava Kirlenmesi 85 95Su kirlenmesi 76 97Kaynak: Kars Belediye Başkanlığı 2005319

Ülkemiz genelinde olduğu gibi Kars İli’nde de kaynağından ayırma işi yapılamamaktadır. Ancakilkel bir metod da olsa deponi alanında şahıslarca ayırma işi gelir elde etmek için yapılmaktadır.Bu metodilkel de olsa düşük bir oranda geri kazanım sağlamaktadır.Ancak bu yolla elde edilen atığın geridönüşümünden elde edilecek ürünün kalitesi kaynağından ayrılan geri dönüşümlü atık kadar kaliteliolmayacaktır.N.10. Atıkların Çevre Üzerindeki EtkileriGenel olarak yerleşim merkezleri de atıkların plansız olarak birikimi ve depolanması toplumsağlığına, yüzeysel ve yer altı sularına, toprağa ve havaya olumsuz etkileri olmaktadır.Kars İli bazında İlçe ve Belde belediyeler belirledikleri alanlarda düzensiz deponi alanıkullanmaktadırlar. Bir takım tedbirler alınsa da yazın havaların ısınmasıyla evsel katı atıkların etkilerisomut olarak görülmektedir. Herhangi bir bertaraf metodu da kullanılmadığından görüntü, hava ve zeminkirliliği oluşmaktadır. İlaçlama yapılsa da bu tür çözümlerin geçici olduğu ve sonuçta kirliliği önleyemediğiaçıktır. Bütün bu sorunların üstesinden gelebilmek finansman sıkıntısının giderilmesi ve eğitim seviyesininartırılması ile olacaktır.N – ATIKLARKAYNAKLAR: Kars Belediye Başkanlığı’nın 2004 İl Çevre ve Orman Müdürlüğü, 2004 ÇEVKO Web sitesi 2004320

O.GÜRÜLTÜ VE TİTREŞİMO.1. GürültüSes dalgalar halinde yayılan bir enerji şeklidir. Tanımı “kulak veya bir alıcı tarafındanalgılanabilen hava, su ya da benzeri bir ortamdaki basınç değişimi” dir. Ses ortamdaki parçacıklarıntitreşmesiyle ve bu titreşimlerin komşu parçacıklara iletilmesiyle olmaktadır. Titreşim sonucu oluşandalgalar havada, su veya benzeri ortamda basınç değişiklikleri oluşturur. Bu basınç değişiklikleri kulaktarafından elektrik sinyallerine çevrilir ve beyin tarafından “ses” olarak algılanır. Ses nesnel, yaniölçülebilir ve varlığı kişiye göre değişmeyen bir kavramdır. Gürültü ise öznel bir kavramdır. Gürültü“hoşa gitmeyen, istenmeyen rahatsız edici ses” olarak tanımlanabilir ve gelişigüzel bir yapısı olanses spektrumudur. Bir sesin gürültü olarak nitelenip nitelenmemesi kişilere bağlı olarak değişebilir. Çokyüksek sesin, hoşa gitse bile, işitme kaybıyla birlikte birçok psikolojik rahatsızlıklara neden olan zararlıetkisi nedeniyle kontrolü gerekmektedir. Gürültüyü, çağımızın önemli endüstriyel ve çevre sorunlarındanbiri yapan kaynakların başında endüstriyel makinalar ve ulaşımda kullanılan araçlar gelmektedir. Sanayitoplumlarında, toplumu çevre gürültüsünden korumak için yasalar çıkarılmakta, çevre gürültüsü içinsınırlamalar konulmaktadır. Amerika’da 1972 yılında yürürlüğe giren kanunla EPA (U.S EnvironmentalProtection Agency) gürültü çalışmalarını üstlenmiştir.Ülkemizde de 11.12.1986 tarihli ve 19308 sayılı Resmi Gazete’de yayınlanarak yürürlüğe giren GürültüKontrol Yönetmeliği kişilerin huzur ve sükununu beden ve ruh sağlığını gürültü ile bozmayacak birçevrenin geliştirilmesi amacıyla gürültü kontrolünün uygulanacağı sınırlarının belirlenmesi esaslarını kapsar.Ses ölçü birimi dB (Desibel) dir.Gürültü kontrolunda bu birim kullanılmaktadır. dB bir oranı veya görelibir değeri gösterir. Alexander Graham Bell’in anısına bel adı verilen birim iki büyüklüğün oranınınlogaritması olarak tanımlanmaktadır.Söz konusu bir büyüklüğün referans büyüklüğüne oranının logaritmasının 10 katıdır. dB ileölçtüğümüz büyüklüklere düzey adı verilir.Bir ses kaynağının yaydığı ses enerjisinin gücüne ses gücü(veya akustik güç), bu gücün düzeyine (Lw) adı verilir.Referans gücü olarak uluslararası referans Wo=10 kullanılır.Ses gücü W (Watt) olan bir kaynağın ses düzeyi Lw;Lw=10 log W/Wo=10 log W/10 eşitliğinden hesaplanır.Örneğin 1 W ses gücü olan bir uçak motorunun ses gücü düzeyi;Lw=10 log 1/10 =120 dB’dir.321

Frekans ses dalgalarının birim zamandaki titreşim sayısıdır ve birimide Hertz (Hz) dir. Genç bir insan10-16.000 Hz.arasındaki sesleri duyabilir. İnsan kulağının hassas olduğu orta frekanstaki sesler1000-4000 Hz arasındadır.Tablo:90 Çeşitli Kullanım Alanlarının Kabul Edilebilir Üst Gürültü SeviyeleriKullanım AlanıDinlenme AlanlarıTiyatro SalonlarıSes basıncı düzeyi(gündüz)dBAKonferans Salonları 30Otel Yatak Odaları 30Otel Restoranları 35Sağlık YapılarıHastaneler 35KonutlarYatak Odaları 35Oturma Odaları 60Servis Bölümleri (mutfak, banyo) 70Eğitim YapılarıDerslikler, Laboratuvarlar 45Spor Salonu, Yemekhaneler 60322

Endüstri YapılarıFabrikalar (küçük) 70Fabrikalar (büyük) 80O.1.1. Gürültü KaynaklarıKaynak:Gürültü Kirliliği Kontrolü YönetmeliğiGürültü kaynakları, nicelik ve nitelik bakımından yaşam düzeyinin yükselişine paralel olarakartmıştır.a) Trafik gürültüsüb) Endüstri kuruluşları ve imalathanelerden kaynaklanan gürültüc) İnşaat gürültüsüd) Yerleşim alanlarında oluşan gürültüe) Havaalanları yakınında oluşan gürültüO.1.1.1. Trafik GürültüsüTrafik araçlarında kaynaklanan gürültü; karayolunda hareket eden araçların hava ve yerle olantemaslarından doğan sürtünme ve motorların çalışmasından lkaynaklanan gürültüdür.İlimizde 2003 yılı aralık ayında alınan ölçüm cihazı ile 2004 yılında gürültü ölçüm çalışmalarıbaşlamıştır.Tablo 91: Trafik Gürültü SeviyesiTaşıt TürüÜst Gürültü Seviyesi dBAOtomobil 75Otobüs (Kent içi) 85(Kent dışı) 80Ağır müteharrik araç (Sürücü kabininde) ve 85Kamyonlar (80 km/h hızda)Lokomotif içi (Dizel motorlu tam güçte ve 85yükle çalışırken hız 80 km/h ve pencelerelerkapalı iken)Elektrikli tren lokomotiflerinde 80Vagonların içinde 70Kaynak:Gürültü Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği323

Tablo 92: 2004 yılı Aralık ayına ait İlimizin Ana Caddelerinde yapılan Gürültü ÖlçümSonuçlarıKARSTRAFİĞİNYOĞUNOLDUĞUYERLERDEGÜRÜLTÜDÜZEYLERİTRAFİĞİNYOĞUNOLMADIĞIYERLERDEGÜRÜLTÜDÜZEYLERİÖLÇÜM YAPILANYERLERİN İSİMLERİÖLÇÜLEN DEĞERLER dBAHAFTA İÇİPazartesi Salı Çarşamba PerşFaik Bey Cad 70 70 74 69 73 71 72 75 73 66 7Halit Paşa Cad 57 64 62 66 71 60 70 68 69 62 6Atatürk Cad 64 71 70 62 76 66 69 69 76 65 6Kazım Paşa Cad 65 62 74 72 69 61 72 68 69 63 6K: Kazım Bey Cad 67 62 60 80 68 63 58 72 65 66 6Hüseyin Atak Bulvarı 63 58 71 69 50 57 58 67 58 67 6İnönü Cad 61 68 68 63 63 71 69 73 72 64 7Şehit Yusuf Bey Cad 70 65 57 75 66 63 71 68 69 62 5Gazi Ahmet Muhtar Paşa Cad 70 63 70 73 64 60 71 75 71 56 6Gaffar Okkan Bulvarı 63 56 59 53 66 65 64 62 70 69 7Ordu Cad 70 61 66 67 67 63 69 71 72 62 6Şehit Nuri Yıldız Sokak 54 70 69 63 69 64 58 75 74 68 6Meteoroloji Böl. Md. Kavşağı 56 64 67 61 67 69 65 69 63 6Karadağ Cad 63 57 65 67 64 65 72 71 71 63 6İstasyon Cad 67 68 71 80 65 62 71 71 76 74 6Bahri Dağdaş Cad 70 60 63 77 65 59 73 69 63 74 6Davut Aksu Cad 61 70 53 59 62 60 61 71 60 62 6Subatan Yolu 69 59 70 61 71 69 65 41 6Cumhuriyet Cad 70 50 69 56 67 79 75 74 74 67 4Havaalanı Yolu 45 48 47 46 47 47 47 4Şehit H: Aytekin Cad 62 61 66 58 60 61 57 63 61 65 5Lise Sokak 68 57 68 71 65 61 57 70 55 73 7Valilik Önü 64 54 66 57 57 57 61 55 58 57 5Bakırcılar Cad 64 70 77 65 66 70 73 66 69 7Çevre Yolu 51 66 57 48 57 60 62 57 6Taşlı Harman Cad 65 69 63 63 61 69 72 69 60 74 7Baytar Hane Sokak 56 60 58 70 56 58 54 57 61 69 6SSK İl Md. Önü 62 48 54 56 56 52 64 66 63 48 6Digor Yolu 65 64 67 67 61 54 74 72 67 67 6Haydar Aliyev Bulvarı 59 62 65 63 57 62 65 5Çevre ve O rman Müdürlüğü 2005Kaynak: İl324

Endüstri GürültüsüO.1.1.2.İlimizde bulunan sanayi bölgeleri il dışında olduğundan buralarda oluşan gürültüden kentli peketkilenmemektedir.Endüstri faaliyetlerinden kaynaklanan gürültü, daha çok o işyerinde çalışanları rahatsız etmektedir.Çeşitli Endüstriyel İşyerlerindeki Gürültü Ölçümleri Tablo: 94’de gösterilmiştir.Tablo:93 Çeşitli Endüstriyel İşyerlerinde Gürültü Ölçümleriİşyerleri GürültüDüzeyi dBAKereste fab. 102.5Makina alet ve yedek parça fab. 99Gazete, rotatif fab. 100.5Tıp ve endüstri fazlaları fab. 98Çeşitli tekstil fabrikaları 99.5Zincir ve İplik fab. 106.5Döküm ve emaye fab. 96.5Tekel, sigara fab. 101Kundura fab. 104.5Otomobil 97.7Dokuma tezgahı 101.5İplikhane, reiter makinası 96.5O.1.1.3. İnşaat GürültüsüKaynak:: Gürültü Kontrol Yönetmeliği, 11 Aralık 1986 tarih ve 19308 Sayılı Resmi Gazete.İlimizde inşaat sektörü son yıllarda ilerleme göstermekle birlikte hem inşaat mevsiminin kısaolması hemde İnşaat alanlarının genellikle şehir merkezinin dışına doğru yoğunlaştığından ve inşaatgürültüsü süreklilik göstermediğinden dolayı bu alanda herhangi bir ölçüm çalışması yapılmamıştır.O.1.1.4. Yerleşim Alanlarında Oluşan GürültülerDiskotek, dans salonları, lunapark, piknik yerleri, düğün salonları, açaık hava sinemaları gibikamuya açık yerlerde oluşan gürültü çeşididir.İlimiz merkezinde bulunan eğlence yerleri denetlenmiştir.Bunların 8 adedine gürültü kontrol monitörü taktırmaları sağlanmıştır.O.1.1.5. Havaalanları Yakınında Oluşan GürültüKars ilindeki havaalanı kentin dışında olmuş olup, şehir merkezine uzaklığı 6 km dir. Havaalanıkentin dışında olduğu için uçakların iniş ve kalkışları sırasında çevreye gürültü yönünden zarar vermedurumu yok denecek kadar azdır.O.1.2. Gürültünün Çevreye Olan EtkileriO.1.2.1. Gürültünün Fiziksel Çevreye Olan Etkileri:325

Gürültü kaynaklarının imar planlarındaki gürülütye duyarlı alanlarla ilişkili olması nedeniyel imarplanlarında gürültüye karşı bırakılan tampon bölgeler yer verilip verilmediği hakkında bilgibulunmamaktadır.O.1.2.2. Gürültünün Sosyal Çevreye Olan EtkileriGürültü insan sağlığına etkileri yanında insan da bir gürültü kaynağı olabilmektedir. İnsanlarsosyal bir varlık olarak, belirli bir uygarlık düzeyine geldikleri ve toplumda birbirine saygılı bir biçimdeyaşamayı öğrendikleri zaman kişilerin yalnızca kendi istek ve çıkarları için başkalrını rahatsız edengürültüler oluşmayacaktır.O.1.3 – Gürültünün İnsanlar Üzerine Etkisi :Gürültünün insanlara olan etkileri, fizyolojik, psikolojik, sosyal durumlarına ve eylemlerine bağlıolarak değişmektedir. Gürültü iletişimi ve konsantrasyonu engelleme, dinleme ve algılama güçlüğüyaratma, uyku bozma ve genel sıkıntılar oluşturma gibi olumsuzluklara neden olmaktadır. Sürekligürültüye maruz kalma durumunda kalıcı duyma bozuklukları ortaya çıkmaktadır. Etkilenme gürültüdüzeyine ve süresine bağlı olarak değişmektedir.O.1.3.1.Fiziksel EtkileriGürültü kaynaklarının imar planlarındaki gürültüye duyarlı alanlarla ilişkili olması ve bu sorunakarşı tedbir olarak, imar planlarında gürültüye karşı özellikle araçların transit geçtiği yollar ile imar sahasıarasında tampon bölge bırakılmaktadır. Şehir içi küçük sanayi işletmelerinin sanayi bölgesine taşınmalarıdevam etmektedir. Bunların yeşillendirilmesi çalışmaları sürdürülmektedir. İlimizde Organize SanayiBölgesindeki fabrikaların etrafı ve boş arazilerin ağaçlandırılması çalışmaları yapılmıştır.Yerleşim alanlarıiçerisinde kalan kamuya açık eğlence yerlerinde Yönetmelikte belirtilen sınır değerleri aşanlara gürültüİzleme/Ölçme/Kontrol monitörleri taktırılmıştırO.1.3.2- Fizyolojik EtkileriKalp atışlarında yavaşlama, solunumda hızlanma ve ani oluşan refleksler.O.1.3.3. Psikolojik EtkileriGürültünün şiddetine ve maruz kalma süresine göre davranış bozuklukları, kulak ağrısı, aşırıstres ve sinirlilik gibi etkiler görülür.Tablo:94 Bazı Gürültü Türlerinin Desibel Dereceleri ve Psikolojik EtkileriGürültü Türü Db Derecesi Psikolojik EtkisiUzay Roketleri 170 Kulak ağrısı, sinir hücrelerinin bozulmasıCanavar Düdükleri 150 Kulak ağrısı, sinir hücrelerinin bozulmasıKulak dayanma sınırı 140 Kulak ağrısı, sinir hücrelerinin bozulması326

Makineli delici 120 Sinirsel ve psikolojik bozukluklar(III.Basamak)Motosiklet 110 Sinirsel ve psikolojik bozukluklar(III.Basamak)Kabare Müziği 100 Sinirsel ve psikolojik bozukluklar(III.Basamak)Metro gürültüsü 90 Psikolojik belirtiler (II.Basamak)Tehlikeli bölge 85 Psikolojik belirtiler (II.Basamak)Çalar Saat 80 Psikolojik belirtiler (II.Basamak)Telefon zili 70 Psikolojik belirtiler (II.Basamak)İnsan sesi 60 Psikolojik belirtiler (I.Basamak)Uyku gürültüsü 30 Psikolojik belirtiler (I.Basamak)Kaynak: İl Çevre ve O rman Müdürlüğü 2004O.1.3.4. Performans Üzerine Etkileriİş veriminin düşmesi, konsantrasyon bozukluğu, hareketlerin engellenmesi gibi etkişeklindedir. Etkisinde kalınan gürültü nedeniyle belli bir frekans aralığında oluşan kalıcı işitme kaybıdiğer frekanslardaki seslerin duyulmasını ve algılanmasını engellemez, ancakbir takım fonksiyonların engellenmesine neden olabilir.Gürültünün iş verimliliği ve üretkenlik ile ilgili etkileri konusunda yapılan araştırmalar, karmaşıkişlerin yapıldığı ortamların sessiz, basit işlerin yapıldığı ortamlarınise biraz gürültülü olması gerektiğini göstermiştir. Ortamda yapılması istenen işler ve ortamın fonksiyonlarıverimli bir şekilde yürütülebilmesi için izin verilebilecek gürültüdüzeylerinin sınırlarını belirlemek üzere uygulamada Gürültü Sınıflandırma (Avrupa Ülkeler) ve GürültüÖlçütü (ABD ve Kanada) adlarına ölçütler geliştirilmiş; bunlara paralel olarak A- ağırlıklı düzeyler deönerilmiştir. Özetle, ortamda belli bir iş ya da fonksiyon için belirlenen arka plan gürültüsünden fazlagürültü düzeylerinin etkisinde kalındığı durumlarda, iş verimliliği düşmektedir.Vejatatif Reaksiyonlar : Gürültü en çok etkisini kapiller sisteminde gösterir ve duyma sinirininvejatatif reaksiyonlarda kaybolur. Kısa aralıklarla devam eden gürültü devamlı etki gösterir. Yani kısaaralıklarla reaksiyon kaybolmaz. Araştırıcılar bu tip reaksiyonları 3 - 5 yaş arası çocuklarda çok tespitetmektedir. Diğer yandan gürültü nedeni ile merkez tazyikinin arttığı taşikardi ve Extrasisteller görüldüğütespit edilmiştir. Ayrıca metabolizmada düzensizlik, hazım bozuklukları ve dolaşım bozuklukları gibibelirtiler görülebilir. Bütün bu belirtiler psikosomatik hastalıklar adı altında toplanan şikayetler olarakmeydana çıkar. Bu belirtiler daha çok işyerleri için söz konusudur.O.2 – Titreşim :bulunmamaktadır.Titreşim kaynakları ve titreşime karşı alınan önlemler hakkında elimizde veriO – GÜRÜLTÜ VE TİTREŞİM327

KAYNAKLAR: İl Çevre ve Orman Müdürlüğü 2004 Gürültü Kontrol Yönetmeliği, 11 Aralık 1986 tarih ve 19308 Sayılı Resmi Gazete.P – AFETLERP.1 – Afet Olayları :P.1.1 – Depremler :İlimiz ve ilçelerimizin tamamı 2. Derece deprem kuşağında yer almaktadır. İlimiz sınırlarıiçerisinde son yüzyılda meydana gelen depremlerin şiddet ve zarar verme dereceleri aşağıdaki tablodaverilmiştir.Tablo 95:İlimizde Meydana Gelen DepremlerSIRANO AFETİN TÜRÜ TARİHİ YERİ1 Depremler 12.03.2003 Kars Sarıkamış 3.9ŞiddetindeKaynak: İl Sivil Savunma Müdürlüğü 2004328

Kaynak: www.deprem.gov.tr.Şekil 16: Kars İli Deprem HaritasıP.1.2. Heyelan ve ÇığlarKars İlinde Çığ ve heyelanlara maruz alanlar, heyelan ve çığ sıklığı ile ilgili harhangi bir bilgiedinilememiştir.P.1.3. SellerTablo 96:İlimizde Meydana Gelen SellerTARİHİYERİ329

SellerAkyaka İlçesi bağlı09.04.2003 Geçit,Karahan veüçpınar Köylerinde09.04.2003 Kars Merkez17.06.2003 Akyaka ilçelerinebağlı Geçit, Karahanve ÜçpınarKöylerinde04.03.2004 Kars Merkez,Akyaka, Sarıkamışve Selim İlçeleri(Toplam 1523 konut,130 iş yeri ve 3sanayi TesisiEtkilenmiştirKaynak: İl Sivil Savunma Müdürlüğü 2005P.1.4. Orman, Otlak ve Sazlık YangınlarıKars büyük ölçüde orman ve otlak yangınları olmamıştır.P.1.5. Ormanlar Üzerinde Biyotik veya Abiyotik Faktörlerin Etkileri:Kars İlinde konu ile ilgili herhangi bir çalışma yapılmamıştır.P.1.6. FırtınalarKars İlinde Son yüzyılda ilimizde zarar verici nitelikte fırtına olmamıştır.330

HaritasıŞekil 17: Türkiye DepremKaynak: www.deprem.gov.tr.331

P.2. Diğer AfetlerP.2.1. Radyoaktif MaddelerKars ili bölgede, ülke genelinde veya ülkelerde radyoaktif madde kullanımı sonucu oluşabilecekzararlı maddelerin tespitini yapmak amacıyla Türkiye Atom Enerjisi Kurumu tarafından ilimiz merkez,Sarıkamış, Digor ve Akyaka İlçelerinde kurulan merkezi sisteme bağlı Radyasyon Ölçüm ve ErkenUyarı Sistemleri oluşturur.P.2.2. Denize Dökülen Petrol ve Diğer Tehlikeli AtıklarKars İlinin denize kıyısı yoktur.P.2.3 Tehlikeli ve Zehirli Maddeler:Tehlikeli ve zehirli maddelerin depolanması, taşınması kullanımı sırasında oluşan halk sağlığınazarar verecek derecede her hangi bir olay tespit edilememiştirP.3. Afetlerin Etkileri ve Yardım TedbirleriP.3.1. Sivil Savunma Birimleriİlimizde Sivil Savunma Müdürlüğü İdari Personeli dışında 10 kişilik Sivil Savunma Arama veKurtarma ekip kadrosu tahsis edilmiş olup, henüz bu kadrolara atama yapılmamıştır.P.3.2. Yangın Kontrol ve Önleme Tedbirleriİlimizde mevcut kamu kurum ve kuruluşları ile iş yerlerinde gerekli denetimler yapılarak yangınlarakarşı gerekli önlemler aldırılmış, gerekli araç, gereç ve yangın söndürme tüplerinin temini sağlanmıştır.Ayrıca şehirdekiyangın ihbarlarında anında müdahaleyi sağlamak amacıyla İtfaiye teşkilatının kolayca su takviyesiyapabileceği çeşitli semtlerde hidrantlar mevcuttur.P.3.3. İlkyardım Servisleriİlimizde Planlamaya tabi kamu kurum ve kuruluşlarında 7 şer kişilik ilkyardım servisleri ileMüdürlüğümüzce ilkyardım ve ambulans servisinde, toplam 61 kişiye mükellefiyet verilmiş olup, yıllıksivil savunma mükellef eğitimleri programı dahilinde eğitimleri yapılmaktadır.332

P.3.4. Afetzedeler ve Mültecilerin Yeniden İskanı:İlimizde afetzedeler ve mültecilerin yeniden iskanı için mültecilerin nakli, kontrolü ve barındırılmasıile ilgili göçmen yerleştirme planı yapılmıştır. Afetzedelerin barındırılması için de aynı planda belirtileniskan bölgelerinin kullanımı planlanmış olup, bu bölgelerin yetmemesi durumunda tespiti yapılan çadırkent yerlerinde gerekli düzenlemeler yapılarak iskan bölgesi haline getirilecektir.P.3.5. Tehlikeli Maddelerin Yurtiçi ve Sınırlararası Taşınımı İçin Alınan TedbirlerTehlikeli ve zehirli maddelerin sınırlar arası taşınması durumunda taşıyıcı tarafından mutlakayetkili ve teknik elemanların kontrolünde taşınması sağlanır. Olmadığı durumlarda Mülki İdareningörevlendirmesi ile teknik eleman sağlanmaktadır. Ayrıca yine gerekli görülen hallerde Emniyet veJandarma ekipleri tarafından emniyetleri sağlanır.P.3.6. Afetler ve Büyük Endüstriyel Kazalar:Afet ve büyük endüstriyel kazaların meydana gelmesi durumunda, oluşturulan İl Kriz Merkezifaaliyete geçer. Bu merkezin çalışma şekli bir yönergeyle düzenlenmiş bulunmaktadır. İl Afet Planı,Afetlerde İcra Planı ve Afet Çalışma Rehberinde planlanan faaliyetler mevzuat hükümleri çerçevesindeyapılır.P – AFETLERKAYNAKLAR: İl Sivil Savunma Müdürlüğü 2004 Deprem Araştırma Dairesi www.deprem.gov.tr. 2004333

R – SAĞLIK VE ÇEVRER.1 – Temel Sağlık HizmetleriR.1.1 – Sağlık Kurumlarının Dağılımı :1- Kars Devlet Hastanesi2- Doğum ve Çocuk Bakımevi3- Halk Sağlığı Laboratuarı4- Verem Savaş Dispanseri5- AÇŞ-AP Merkezi6- Merkez 1. Nolu Sağlık Ocağı Azat Sağlık Evi Gelirli “ “ Karakale “ “7- Merkez 2. Nolu Sağlık Ocağı Mezra Sağlık Evi Cumhuriyet Sağlık Evi Ataköy “ “ Çamçavuş “ “ Küçükboğatepe “ “8- Merkez 3. Nolu Sağlık OcağıKars İl Merkezinde Bulunan Sağlık Kuruluşları334

Halefoğlu Sağlık Evi Yalınkaya “ “9- Merkez 4. Nolu sağlık Ocağı Bozkale Sağlık Evi10- Merkez Akbaba Sağlık Ocağı Çerme Sağlık Evi Esenyazı “ “ Verimli “ “ Ağadeve “ “ Kocabahçe “ “11- Merkez Çakmak Sağlık Ocağı Yücelen Sağlık Evi Karaçoban “ “ Akdere “ “12- Merkez Başgedikler Sağlık Ocağı Hazmagerek Sağlık Evi Oğuzlu “ “ Bekler “ “13- Merkez Dr.Kırtunç Sağlık Ocağı Dikme Sağlık Evi Çağlayan “ “ Aydınalan “ “ Söğütlü “ “ Çığırgan “ “14- Merkez Hacıveli Sağlık Ocağı Bulanık Sağlık Evi Subatan “ “ Esenkent “ “ Ocaklı “ “ Eşmeyazı “ “15- Merkez Ölçülü Sağlık Ocağı Tekneli Sağlık EviB- İLÇE SAĞLIK KURULUŞLARI16- Arpaçay Sağlık Merkezi17- Arpaçay Merkez Sağlık Ocağı Güvercin Sağlık Evi Akçalar “ “ Akçakale “ “ Okçuoğlu “ “ Demirköprü “ “ Tomarlı “ “335

18- Arpaçay Doğruyol Sağlık Ocağı Aydıngün Sağlık Evi Çanaksu “ “ Gülyüzü “ “19- Arpaçay Gönülalan Sağlık Ocağı Kardeştepe Sağlık Evi Melikköy “ “ Taşlıağıl “ “20- Arpaçay Koçköyü Sağlık Ocağı Taşdere Sağlık Evi Tepeköy “ “ Karakale “ “ Aslanoğlu “ “21-Arpaçay Kuyucuk Sağlık Ocağı Gediksatılmış Sağlık Evi22- Akyaka Merkez Sağlık Ocağı Çetindurak Sağlık Evi Kalkankale “ “ Demirkent “ “ Esenyayla “ “ Şahnalar “ “ Üçpınar “ “ Sulakbahçe “ “ Duraklı “ “ Kürekdere Sağlık Evi23- Akyaka Cebeci Sağlık Ocağı Akbulak Sağlık Evi İbiş “ “ Boyuntaş “ “ Büyükdurduran “ “24- Kağızman Devlet Hastanesi25- Kağızman Merkez Sağlık Ocağı Çallı Sağlık Evi Yankıpınar “ “26- Kağızman Aydınkavak Sağlık Ocağı Yağlıca Sağlık Evi Akçay Sağlık Evi Günindi “ “ Donandı “ “27-Kağızman Kötek Sağlık Ocağı Çamuşlu Sağlık Evi Akören “ “336

Çengili Sağlık Evi Çilehane “ “ Paslı “ “ Gümüştepe “ “ Ortaköy “ “ Oluklu “ “28-Kağızman Şaban Sağlık Ocağı Akçakale Sağlık Evi29- Kağızman Taşburun Sağlık Ocağı Çayarası Sağlık Evi30- Digor Sağlık Merkezi31- Digor Merkez Sağlık Ocağı Bacallı Sağlık Evi Alaca “ “ Derinöz “ “ Celal “ “ Alem “ “32- Digor Kocaköy Sağlık Ocağı Kilittaşı Sağlık Evi Arpalı “ “ Başköy “ “ Yağlıca “ “ A.Başköy “ “33- Digor Dağpınar Sağlık Ocağı Gülayran Sağlık Evi Türkmeşen “ “ Yaylacık “ “34- Selim Sağlık Merkezi35- Selim Merkez Sağlık Ocağı Alisofu Sağlık Evi Benliahmet “ “ Eskigazi “ “ Bayburt Sağlık Evi Kekeç “ “36-Selim Akçakale Sağlık Ocağı Başköy Sağlık Evi Sarıgün “ “ Darboğaz “ “ Bozkuş “ “ Baykara “ “37-Selim Bölükbaşı Sağlık Ocağı Laloğlu Sağlık Evi Gürbüzler “ “337

38- Selim Gelinalan Sağlık Ocağı Yanlızçam Sağlık Evi Mollamustafa “ “ Koyunyurdu “ “39- Susuz Merkez Sağlık Ocağı Kırçiçek Sağlık Evi Ağzıaçık “ “ Yaylacık “ “ İncesu “ “40- Susuz Kırkpınar Sağlık Ocağı Küçük Çatak Sağlık Evi Büyük “ “ “ Kuru Göl “ “ Kiziroğlu “ “41- Susuz Ortalar Sağlık Ocağı Alçılı “ Evi Kayadibi “ “42-Yolboyu Sağlık Ocağı Porsuklu Sağlık Evi43- Sarıkamış Devlet Hastanesi44- Sarıkamış Verem Savaş Dispanseri45-Sarıkamış Merkez Sağlık Ocağı Alisofu “ Evi Yukarısarıkamış Sağlık Evi Handere “ “ Hamamlı “ “46-Sarıkamış Karakurt Sağlık Ocağı Şehithalit “ Evi Uzungazi “ “47-Belencik Sağlık Ocağı Şehitemin Sağlık Evi48-Sarıkamış Çamyazı Sağlık Ocağı İnkaya “ Evi Taşlıgüney “ “49- Sarıkamış Çatak Sağlık Ocağı Tansuk “ “ Y.Sallıpınar “ Evi A.Sallıpınar “ “ Yolgeçmez “ “50-Sarıkamış Karaurgan Sağlık Ocağı Akören Sağlık Evi Yeniköy “ “ Köroğlu “ “338

51-Sarıkamış Kazıkkaya Sağlık Ocağı Armutlu Sağlık Evi Balıklı “ “ Karaköse “ “ Başköy “ “R.1.2 Bulaşıcı Hastalıklar:R.1.2.1. İçme ve Kullanma Suları:İçme ve kullanma sularının halka sağlıklı ulaştırılması için sulardaki bakteriyolojik ve kimyasalanalizler sürekli yapılmaktadır. Bu konuda il ve ilçe sağlık ocakları, il gıda ve çevre kontrol şubemüdürlüğünden, Askeri ve sivil resmi kurumlardan periyodik olarak İl Halk Sağlığı LaboratuarMüdürlüğü’ne gelmekte, gelen bu numunelerin gerekli analizlere tabi tutulmaktadır.Suların uygunluk durumu, analiz sonuçlarına göre değerlendirmeler yapılmakta ve sonuçlarnumuneyi getiren kuruma ivedilikle bildirilmektedir. Ayrıca İl Halk Sağlığında laboratuarında yapılanbütün analizler her ayın sonunda İl Sağlık Müdürlüğüne aylık çalışmalar formlarıyla bildirilmektedir.İlimizde kullanılan şebeke ve kaynak sularını 2004 yılında yapılan tahliller aşağıdaki tablodaverilmiştir.Tablo 96: İlimizde Yapılan Su Analiz DurumlarıKURUMBakteriyolojik TahlilT op lamSağlığauygunolunsayısı(%)SağlığauygunOlmayansayısı(%)Sağlığauygunolunsayısı(%)SağlığauygunOlmayansayısı(%)Kimyasal TahlilTop lamSağlığauygunolunsayısı(%)SağlığauygunOlmayanARPAÇAY 21 20 95,2 1 4,76 1 1 100,00sayısı(%)Sağlığauygunolunsayısı(%)SağlığauygunOlmayansayısı(%)0 0,00339

AKYAKA 63 41 65,08 22 34,92 4 4 100,0 0 0,000DİGOR 50 23 46,00 27 54,00 46 19 41,30 27 58,70KAĞIZMAN 93 79 84,95 14 15,05 30 18 60,00 12 40,00SARIKAMIŞ 97 50 51,55 47 48,45 55 42 76,36 13 23,64SELİM 80 49 61,25 31 38,75 52 26 50,00 26 50,00SUSUZ 11 10 90,91 1 9,09 0 0 - 0 -MERKEZ 20 10 50,00 10 50,00 1 1 100,0 0 0,000İL TOPLAMI 435 282 64,83 153 35,17 189 111 58,73 78 41,27Kaynak: İl Sağlık Müdürlüğü 20052005 YILI DERE, NEHİR, GÖLET, YÜZME HAVUZU KONTROLÜBakteriyolojik Kimyasal FizikselN u m u n eSayısıU y g u nOlmayanK i r l i l i kOranı(%)4 19 370 4 50,00 21,05 13,51R.1.2.2. DenizlerKars İlinin denize kıyısı bulunmamaktadır.340

R.1.2.3.Zoonoz Hastalıklar:Kars İlinde 2004 yılı içereisinde insanlarada görülen zoonoz hastalıklar tablo:97’de gösterilmişitr.Tablo 98: İlimizde Görülen Zoonoz HastalıklarR.1.3. Gıda HijyeniHastalığın adı Tutulan sayısı Ölen sayısıKuduz - -Brusellosis 162 -Leptospirosis - -Antraks 109 -Salmonellosis - -Tüberkülosis - -Uyuz 139 -Chlamydiosis - -Listeriosis - -Q Humması - -Sıtma - -Toxoplazma - -Ekinokokkosis - -Distamatosis - -Kalazar - -Leishmaniosis - -Tricomoniasis 68 -Teniasis 104 -Kaynak: İl Sağlık Müdürlüğü 2005Bu güne kadar İl sağlık Müdürlüğü İl Halk sağlığı Laboratuar Müdürlüğünde gıdalarda sadecekimyasal analizler yapılmaktadır, bakteriyolojik analizler içinde gerekli çalışmalara başlamış durumdadır.Kimyasal analiz sonuçları da değerlendirmelerle birlikte numuneyi getiren kuruma rapor halinde bilgiverilmektedir. Kimyasal analizler kimya mühendisi tarafından yapılmakta, bakteriyolojik analizlerdebiyologlar tarafından yapılacaktır. Mikrobiyolojik ve toksikolojik analizler gerekli eleman yetersizliğindendolayı yapılamamaktadır. Gıdaların kontrolleri ise mevcut gıda denetimcisi kartı olan doktor, mühendis,biyolog, çevre sağlık teknisyenleri tarafından yapılmaktadır.Gıda analizi sonuçları da hem numuneyi getiren kuruma sonuç ve değerlendirme açısından bilgiverilmekte, hem de ay sonlarında Aylık çalışma formlarıyla İl Sağlık Müdürlüğüne bildirilmektedir.İlimizde 2004 yılında yapılan gıda analizleri sonuçları aşağıdaki tabloda verilmiştir.Tablo 99: İlimizde Yapılan Gıda Hijyeni Analiz Durumları341

Gıda Satış YerleriGıda İmalathaneleriİLÇEKontro lSayısıSağlığauygunolunsayısı(%)SağlığauygunOlmayansayısı(%)Toplam YerSayısıKontrolOranı(%)KontrolSayısıSağlığauygunolunsayısı(%)SağlığauygunOlmayansayısı(%)ToplamYerSayısıKontrolOranıARPAÇAY 132 0 0,00 1500 8,00 0 0 - 24 0,00AKYAKA 0 0 0,00 77 0,00 - -DİGOR 42 0 0,00 676 6,21 - -KAĞIZMAN 0 0 - 2441 0,00 - -SARIKAMIŞ 288 24 8,33 2815 10,23 8 0 0,00 16 50,00

ET BALIK KÜMESH A Y VA N L A R IETLERİ VEÜRÜNLERİKONSERVELERYAĞLARUN VE UNMAMÜLLERİT A T L IMADDELERİ6 Süt tozları7 Yoğurt, Ayran8 Peynir ve DiğerSüt Ürünleri9 Kasaplık HayvanEtleri1 Kanatlı Hayvan0Etleri1 Sakatat11213141416172021222324252627282930313233343536373839Pastırma, sucuk,salam, sosisKavurmalarSu ürünleri vemamüllerYumurtaÜrünleriveEt balık ve diğersu ürünleriSebze ve meyvaTereyağıZeytinyağıBitkisel ve sıvıyağlarH a y v a n s a lyağlar2 2 21 1 11 1 15 4 1 5Margarinler2 2 2DiğerleriHububat, kurusebze taneleri veunlarıEkmekH a m u rmstahzarlarıHer çeşit hazırçorbalarMayalar vekabartma tozları1 1 12 2 2Diğerleri3 3 3Şeker ve şekerley a p ı l a nmaddelerHelvalarPekmezÜrünlerivePasta ve hamurtatlılarıÇikolata ve kakaoBalDondurmalarDiğerleri1 1 11 1 11 1 1343

İÇECEKLER4041424313454647GENEL 48DoğlaiçeçeklerYapayiçeçeklergazlıgezlıMeyva suları vekonsantreleriBoza ve şerbetAlkolli İçeçeklerKahveÇay vb.DiğerleriTOPLAM 20 64 130 194 22 6 2 30Kaynak: İl Sağlık Müdürlüğü 2004Tablo 101:I.Genel Sağlıkla İlgili Eşya ve Malzemenin İnceleme SayılarıÖRNEK CİNSİSU 1 İçme veKullanma sulsrı2 Memba sularıİncelemeyeÖrnekGelenBakteriyolojik incelemeAlınan Alınmayan G.M.T Sağlığa T O P L AMKimayasal ve Fiziksel İncelemeG.M.T Sağlığa T a kl i tv e ya1.029 267 706 973 42 14 56T O P LAMSÜTVE SÜT ÜRÜNLERİET BALIK KÜMESH A Y VA N L A R IETLERİ VEÜRÜNLERİKONSERVELER3 Deniz Suyu4 Çiğ ve işlemgörmüş sütler5 Konsande veetıbbi amaçlısütler6 Süt tozları7 Yoğurt, Ayran8 Peynir ve DiğerSüt Ürünleri9 K a s a p l ı kHayvan Etleri10 Kanatlı HayvanEtleri11 Sakatat12 P a s t ı r m a ,sucuk, salam,sosis13 Kavurmalar14 Su ürünleri vemamüller14 Yumurta veÜrünleri16 Et balık vediğer suürünleri17 Sebze ve meyva2 2 214 10 4 147 7 79 9 97 4 3 7344

18 Domotes vebiber salçası,soslar19 Diğerleri20 TereyağıYAĞLARUN VE UNMAMÜLLERİ21 Zeytinyağı22 Bitkisel ve sıvıyağlar1 1 123 H a y v a n s a lyağlar24 Margarinler3 3 325 Diğerleri26 Hububat, kurusebze tanelerive unları1 1 127 Ekmk 3 3 32 2 228 H a m u rmstahzarları29 Her çeşit hazırçorbalar30 Mayalar vekabartma tozları31 Diğerleri3 3 341 Yapay gezlıiçeçekler42 Meyva suları vekonsantreleri43 Boza ve şerbet4 3 1 413 A l k o l l iİçeçekler45 Kahve46 Çay vb. 4 2 1 1 447 DiğerleriGENEL 48 TOPLAM 1.095 267 706 973 84 33 5 122Kaynak: İl Sağlık Müdürlüğü 2004R.1.4. Aşılama ÇalışmalarıHepatit-B 1997 yılında bağışıklama programına alınmamış olup 1998-1999 yılında alınmış olupilimizde 2000 yılında uygulamaya geçilmiştir.DBTTablo 102: Kars İli Aşılama çalışmalarıAşılar AŞI DOZU Aşılama oranı1 6694 8711 6418 84111 6111 80POLİO1 6600 8611 6400 84111 6079 79345

POLİO-RAPEL 5128 67TETANOZ 2445 32KIZAMIK 5758 75BCG 4351 57HEPATİT-B1 7537 9811 6489 85111 5699 74Kaynak: İl Sağlık Müdürlüğü 2004CİNSİAŞILARSERUMLARAmpülve ŞişeDozSay. (A)Tablo 103: Aşıların ve Serumların Tüketim, Stok ve İhtiyaç DurumuGeçenDönemdenDevreden(B)BuDönemİçindeGelen(C)BuDönemİçindeAçılan(D)BuDönemde İmhaEdilen E)FireYüzdesi (F)GelecekDönemeDevreden.S.O (G)GidecekDönemeDevredenS.M.(G)İhtiyaç(H)DBT DBT 0 2 2 0 0 0 0DBT DBT 54 208 107 8 0 147 0Polio Polio 0 0 0Polio Polio 95 161 134 5 0 117 0Kızamık Kızamık 203 1589 716 11 0 1065 0Kızamık Kızamık 0 6 6 0 0 0 0PPD PPD 7 15 56 190 0 -224 0BCG BCG 108 65 45 0 0 128 0BCG BCG 0 0 0BCG BCG 0 0 0Hepatit Hepatit B 47 168 88 7 0 120 0BTd Td 241 172 216 8 0 189 0Tetanoz Tetanoz 0 280 186 3 0 91 0Tetanoz Tetanoz 43 45 15 96 0 -23 0Tetanoz Tetanoz 0 0 0Kuduz Kuduz 50 257 122 1 0 184 0Tetanoz 1500 Ü 20 20 0Tetanoz 5000 Ü 0 0 0Difteri 3000 Ü 0 0 0Difteri 10000 Ü 0 0 0Kuduz 1 7 10 4 0 0 13 0Akrep 1 3 3 0 0 0 6 0Yılan 1 4 1 0 0 0 5 0Gangren 1 0 0 0Şarbon 1 0 0 0Kaynak: İl Sağlık Müdürlüğü 2004Tablo 104: AŞI SONUÇLARI ÇİZERGESİ346

AŞIDifteri-Boğmaca-Tetanoz AşısıYAŞ GRUPLARINA GÖRE YAPILAN AŞI DOZLARIUygul 0 Yaş 1-4 Yaş 5-9 Yaş 10-14 15 Yaş ve TOPLAMamaÜzeriI 5833 6858 12691II 6479 6479III 6119 6119R 4569 4569TOPLAM 5833 24025 29858Polio Aşısı I 5833 6858 12691II 6479 6479III 6119 6119R 4569 4569TOPLAM 5833 24025 29858Kızamık Aşısı I 5177 5177RTOPLAM 5177 5177PPDBCG Aşısı I 1551 1551RTOPLAM 1551 1551Hepatit –B Aşısı I 5940 5940II 6986 6986III 5048 5048TOPLAM 17974 17974Td AşısıTT (Okul) 2002 2002Diğer Tetanoz15-49 Yaş KadınTetanoz AşısıTOPLAMR.1.5. Bebek Ölümleri:TTITT2TT3TT4TT5GEBE GEBE DEĞİL TOPLAMKaynak: İl Sağlık Müdürlüğü 2004347

Tablo 105: Bebek Ölüm NedenleriÖLÜM YAŞIÖLÜM NEDENİ5AyAsfiksi7 Ay Sepsis25 Gün Asfiksi7 Ay K.K.H4 Ay AYSE4 Ay Menenjit2 Gün Pramatüre( Dolaşım Yetmezliği)17 Gün Dolaşım Yetmezliği30 Gün Asfiksi3 Gün Solunum Yetmezliği5 Gün Bilinmiyor2 Ay K.Pulmoner Arrest4 Ay Konjennital Kalp Yetmezliği19 Gün Prematüre (Solunum Yetmezliği)0 Gün Alçiğer Yetmezliği10 Ay BilinmiyorKaynak: İl Sağlık Müdürlüğü 2004BEBEK ÖLÜM HIZLARITablo 106: 1999-2004 yılı bebek ölüm hızlarıÖlü Doğum Peri natal Erken Geç Neonatal N e o n a t a l P o s t BebekYILLAR Hızı(1000’de)Ölüm Hızı(1000’de)NeonatalÖlüm HızıÖlümHızı(1000’de)Ölüm Hızı(1000’de)Ne onatalÖlüm HızıÖlüm Hızı(1000’de)(1000’de)(1000’de)1999 4,63 22,24 17,6 7,72 25,32 25,02 50,34348

2000 5,56 14,59 9,03 7,64 16,68 18,76 35,442001 5,63 17,3 11,67 3,62 15,29 14,88 30,172002 2,2 10,99 8,8 7,48 16,27 16,27 32,542003 3,81 12,39 8,58 7,15 15,73 13,82 29,552004 3,65 10,96 7,3 3,98 11,29 6,97 18,262005 3,48 9,50 6,01 2,85 8,86 8,55 17,41Kaynak: İl Sağlık Müdürlüğü 2004R.1.6. Ölümlerin Hastalık, Yaş ve Cins Gruplarına Göre Dağılımı:Tablo 107: Ölümlerin yaş ve cins gruplarına göre dağılımıİLÇE Ölüm veHızARPAÇAY0 - 4Yaş5 - 9Yaş10-14Yaş15-24Yaş25-44Yaş45-49Yaş50-64 65 + Yaş Kaba ÖlümHızı(1000’de)Yaşa Özel 4,58 0 0 0,37 0,32 1,92 5,4 4,68 1,6HızÖlüm Sayısı 9 0 0 2 2 2 14 10 39AKYAKADİGORKAĞIZMANSARIKAMIŞSELİMSUSUZNüfusSayısı1967 2371 2644 5363 6213 1040 2594 2135 24327Yaşa0 0 0,66 0 0,8 1,78 0,17 3,85 0,71Özel HızÖlüm Sayısı 0 0 1 0 3 1 1 4 10NüfusSayısı1334 1527 1514 3036 3741 561 1405 1038 14156Yaşa Özel 0,65 0 0 0 0,32 1,14 1,31 2,74 0,41HızÖlüm Sayısı 2 0 0 0 2 1 3 3 11NüfusSayısı3086 3854 3517 6008 6265 881 2283 1096 26990Yaşa Özel 0,15 0 0 0,09 0,16 0 1,71 14,97 0,82HızÖlüm Sayısı 1 0 0 1 2 0 7 31 42NüfusSayısı6782 6246 6316 11206 12715 1865 4092 2071 51293Yaşa Özel 1,51 0 0 0.09 0,07 0,47 1,99 10,24 0,89HızÖlüm Sayısı 9 0 0 1 1 1 9 27 48NüfusSayısı5967 6481 6400 11757 14205 2128 4526 2636 54100Yaşa Özel 2,12 0 0,69 0 0,5 0 1,11 12,21 1,33HızÖlüm Sayısı 5 0 2 0 3 0 3 20 33NüfusSayısıYaşa ÖzelHız2353 2821 2886 5500 6008 1003 2694 1638 2490312,37 0 0 0,036 0,3 0 5,19 16,64 3,21Ölüm Sayısı 15 0 0 1 1 0 8 18 43349

NüfusSayısı1213 1459 1460 2808 3308 530 1542 1082 13402KARSMERKEZİL TOPLAMYaşa Özel 6,64 0,0 0,0 0,23 0,26 3,56 6,60 28,27 3,02HızÖlüm Sa 66 0 0 5 8 16 62 153 310NüfusSayısı9927 10889 10388 21466 30696 4491 9381 5412 102650Yaşa Özel 3,28 0,0 0,09 0,15 0,26 1,68 3,75 14,50 1,66HızÖlüm Sayısı 107 0 3 10 22 21 107 248 518NüfusSayısı32629 35648 35125 67144 83151 12499 28517 17108 311821R.1.7. Aile Planlaması Çalışmaları:Kaynak: İl Sağlık Müdürlüğü 2004İl genelinde aile planlaması çalışmalarında kullanılan yöntemler şunlardır.1. Ria Uygulama: Ria Uygulamaya uygun görüldükten sonra Ria takılır. 1 ay sonra kontroleçağırılır, tekrar değerlendirilir. Herhangi bir şikayeti yoksa yönteme devam edilir.2. Oral Kontraseptif: Herhangi bir hastalığı olup olmadığı araştırılır. Eğer uygun görülürse önce tekbilister hap verilir 1 ay sonra kontrole çağırılır, herhangi bir şikayeti yoksa 2 bilister verilerekuygulamaya devam edilir.3. Condom: Nasıl kullanılacağı konusunda bilgi verilir. Aile Planlaması yöntemleri hakkında videokaset gösterisi yapılmaktadır. Kişilere sorular sorularak yada kişilerin sorularına cevap verilerekdanışmanlık hizmeti verilmektedir.KURUMLARLA GÖRE AİLE PLANLAMASI ÇALIŞMALARIKU R U MLARS a ğ l ı kO cağıA Ç S / A PMerkeziH APKO N D OMENJ EKS İYONBAŞVURU SAYILARIDERİ ALTI R İİMFLANTI AD İ Ğ E RE T K İ L İYÖ NTEM5 1 8 6524 132 38 16755 2113 343 100T Ü PLİGAS YO NUVAZEKTO MİR A H İ MTAHLİYESİD e v l e tH a s t a n e s iVe DoğumEvi169 280 722005 YILI GENELİNDE YAPILAN AİLE PLANLANMASI ÇALIŞMALARIİLÇEHAPEt k i zi sKo n domEn je k si yonRiaDiğe rEtkiliT ü pLigasyonVaz e k tomTo p l am1 5 - 49 yaş350

ARPAÇAYAKYAKADİGO RKAĞIZMANSARIKAMIŞSELİMSUSUZMERKEZİL TO PLAMIs a yıprevs a yıprevs a yıprevs a yıprevs a yıprevs a yıprevs a yıprevs a yıprevs a yıprevy ö n t .Kul.Yönt. u k a d ınn u f üz197 831 192 73 1143 0 37 0 24737,91 33,60 7,36 2,95 4 6 , 2 0,00 1,50 0,00 10020,03 0,15 0,03 0,01 0,20 0,00 0,01 0,00 0,44317 79 0 166 0 0 0 15930,51 2,29 04,30 0,00 4,61 0,00 0,00 0,00 1000,10 0,03 0,97 0,00 0,05 0,00 0,00 0,00 1,15530 3033 332 44 682 0 21 0 366214,47 33,52 9,61 1,20 1 8 , 6 0,00 0,57 0,00 10020,09 0,33 0,06 0,01 0,11 0,00 0,00 0,00 0,603031 79 1754 13 327 0 18 0 526258,36 1,50 33,33 0,25 6,21 0,00 0,34 0,00 1000,23 0,01 0,14 0,00 0,03 0,00 0,00 0,00 0,43100 3166 757 1 1 , 0 0 103 0 624206,03 50,33 13,19 1,89 1 9 , 200,00 1,10 0,00 1000,03 0,26 0,06 0,01 0,09 0,00 0,01 0,00 0,46181 1433 130 30 1203 0 40 0 30755,89 46,60 3,14 1,89 3 9 , 1 0,00 1,30 0,00 10090,03 0,23 0,03 0,01 0,20 0,00 0,01 0,00 0,50147 447 181 18 686 0 32 0 15319,60 29,26 11,92 1,18 44,01 0,00 3,40 0,00 1000,05 0,15 0,06 0,01 0,24 0,00 0,02 0,00 0,531393 3494 1250 100 6133 0 376 9 142699,36 27,39 15,84 1,26 43,15 0,00 2,64 0,06 1000,05 0,14 0,08 0,01 0,22 0,00 0,01 0,00 0,506338 12262 8730 500 11526 0 647 9 3997215,63 30,72 24,87 1,25 28,88 0,00 1,62 0,02 1000,03 0,16 0,11 0,01 0,15 0,00 0,01 0,00 0,51D5631313061191 2 2 761 3 1 72612028952 8 5 357 7 8 92DOĞUMLARIN YAPILDIĞI YERLERE GÖRE DAĞILIMI351

İLÇEYataklı Tedavi s . p .K u r u m l a r ı n d aYapılan(Ebe/Hekim/Hemşire)Yardımı ile Yapılan DoğumlarSAYI % SAYI%Sağlık PersoneliO lmadan YapılanDoğumlarSAYI%ToplamARPAÇAY 221 70,38 58 18,47 35 11,15 314AKYAKA 70 32,71 141 65,89 3 1,40 214DİGO R 146 41,71 63 18,00 141 40,29 350KAĞIZMAN 188 61,44 107 34,97 11 3,59 306SARIKAMIŞ 161 40,66 191 48,23 44 11,11 396SELİM 122 63,87 39 20,42 30 15,71 191SUSUZ 140 72,92 1 0,52 51 26,56 192MERKEZ 1048 88,29 19 1,60 120 10,11 1187İL TO PLAMI 2096 66,54 619 19,65 435 13,81 3150DOĞUMLARIN YAPILDIĞI YERLERE GÖRE DAĞILIMI VE ORANLARIİlçeTo p l a mDoğumHastan edeO ran (%)H e k imO ran (%)Ebe O ran (%)S a ğ .Pe rs.Yard.O lmadanO ran (%)Di ğ e rS ğ l ı kP e rs oneliARPAÇAY 314 221 70,38 0 0,00 56 17,83 35 11,15 2 0,64AKYAKA 214 70 32,71 0 0,00 141 65,89 3 1,40 0 0,00DİGO R 350 146 41,71 0 0,00 53 15,14 141 40,29 10 2,86KAĞIZMAN 306 188 61,44 0 0,00 2 0,65 11 3,59 105 34,31SARIKAMIŞ 396 161 40,66 0 0,00 159 40,15 44 11,11 32 8,08SELİM122 63,87 0 0,52 38 19,90 30 15,71 0 0,00191SUSUZ 192 140 72,92 0 0,00 1 0,52 51 26,56 0 0,00MERKEZ 1187 1048 88,29 1 0,08 17 1,43 120 10,11 1 0,08O ran (%)İ İ LTO PLAMI3150 2096 66,54 2 0,06 467 14,83 435 13,81 150 4,762005 YILI İLÇELERE GÖRE GEBE VE BEBEK SAYILARIİLÇE GEBE DURUMU BEBEK DURUMUY e nit e s pitB a ş k aböl.glendü ş ükö l endoğu ranB öl geayrılanY e nit e s pitB a ş k aböl.glenC an l ıd o ğ umÖ l üd o ğ umö l enBe be k likten çıkanARPAÇAY 308 2 6 0 314 24 131 8 314 1 54 355AKYAKA 290 2 5 214 34 20 29 215 0 19 220DİGO R 367 4 18 0 350 39 131 10 350 1 19 626KA Ğ IZMA 324 41 1 306 10 261 1 308 0 2 633NS ARIKAMI 547 45 16 0 396 68 318 90 399 1 73 428ŞSELİM 192 3 12 191 10 54 14 189 4 13 351SUSUZ 186 15 8 192 18 14 12 191 1 31 259MERKEZ 1327 84 24 0 1187 225 356 405 1193 3 293 1523İ L 3541 196 90 0 3150 428 1285 569 3159 11 504 4425TO PLAMI352

2005YILI İL GENELİ ANNE ÖLÜMLERİİLÇE CANLI DO ĞUM G E B E L İ KDÖ NEMİNDED O Ğ U MANINDAT U E R F E R A LDÖ NEMİNDETO PLAMSAYI HIZ SAYI HIZ SAYI HIZ SAYI HIZARPAÇAY 314 0 0,00 0 0,00 0 0,00 0 0,00AKYAKA 215 0 0,00 0 0,00 0 0,00 0 0,00DİGO R 350 0 0,00 0 0,00 0 0,00 0 0,00KAĞIZMAN 308 0 0,00 0 0,00 0 0,00 0 0,00SARIKAMIŞ 399 0 0,00 0 0,00 1 0,00 0 0,00SELİM 189 0 0,00 0 0,00 0 0,00 0 0,00SUSUZ 191 0 0,00 0 0,00 1 523,56 1 523,56MERKEZ 1193 0 0,00 0 0,00 0,00 0,00 0 0,00İL TO PLAMI 3159 0 0,00 0 0,00 31,66 1 1 31,662001 – 2005 DÖNEMİ BEBEK ÖLÜMLERİYIL 0 YAŞ 1- 4 YAŞ2001 YILI 75 92002 YILI 74 282003 YILI 62 112004 YILI 55 112005 YILI 55 14TO PLAM 321 732001 – 2005 DÖNEMİ DÜŞÜK HIZLARIYIL DÜŞÜK HIZI (1000 CANLIDO ĞUMDAN )2001 YILI 33,79 33,932002 YILI 23,31 23,342003 YILI 19,07 19,122004 YILI 21,25 21,342005 YILI 28,49 28,57İL TO PLAMI 25,4 25,49DÜŞÜK HIZI (1000 GEBELİKTE )2005 YILI GENELİ GEBE İZLEM DURUMUİLÇE GEBE SAYISI İZLEM SAYISI O RTALAMA İZLEMSAYISIARPAÇAY 308 1049 3,41AKYAKA 290 952 3,28DİGO R 367 1430 3,90KAĞIZMAN 324 537 1,66SARIKAMIŞ 547 2211 4,04SELİM 192 1215 6,33SUSUZ 186 896 4,82MERKEZ 1327 4895 3,69İL TO PLAMI 3541 13185 3,722005 YILI İLE GENELİ 15-49 YAŞ KADINLARIN İZLEM DURUMU353

İLÇE 15-49 YAŞ KADIN SAYISI İZLEM SAYISI O RTALAMA İZLEMSAYISIARPAÇAY 5631 542 0,10AKYAKA 3130 373 0,12DİGO R 6119 393 0,06KAĞIZMAN 12270 95 0,01SARIKAMIŞ 13172 5347 0,41SELİM 6120 378 0,06SUSUZ 2895 395 0,14MERKEZ 28535 14376 0,50İL TO PLAM 77872 21899 0,28R.2350. Çevre Kirliliği ve Zararlarından Oluşan Sağlık RiskleriBu ana başlık altında 6 alt başlık bulunmaktadır. Aşağıdaki başlıkların kapsamında ( Örn.Atıklar bölümünde yanıcı, patlayıcı maddeler, tehlikeli atıklar, tıbbı atıklar, evsel atıklar vb. etkisi gibidetaylı olarak ele alınmalıdır) çevre kirliliği sonucu insanların bundan etkilenme durumları aşağıdaki altbaşlıklar altında incelenmelidir.R.2. Çevre Kirliliği ve Zararlarından Oluşan Sağlık RiskleriR.2.1. Kentsel Hava Kirliliğinin İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri:Günümüz toplumunda endüstri kurumları, evler, değişik amaçlı yakma işlemleri sonucunda çıkangazlar solunan havanın parçacık ve değişik maddelerle kirlenmesine yol açmaktadır. Kentlerde egzosgazları da bu açıdan önemlidir. Güneşin söz konusu kirlenme olayını artırıcı ve azaltıcı etkileribulunmaktadır.R.2.2. Su Kirliliğinin İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri:Kirli sular birçok hastalık etkeninin yayılmasına neden olabilir. Çeşitli nedenlerle sular fabrikaatıkları ile de kirlenebilir. Bu atıkların içinde insan sağlığına doğrudan zararlı kimyasal maddelerbulunabildiği gibi, diğer canlıların yetişme ve üremelerini de olumsuz etkileyerek doğal dengeyibozabilirler. İnsanların temel besin maddeleri de sağlığa zararlı hale getirebilirler.Bir toplum için en önemli sağlık sorunları en çok görülen ve çok öldüren ve en çok sakat bırakanhastalıklar çocuk felcinden bağırsak enfeksiyonlarına kadar su ile bulaşan bir çok hastalığın bu tanımauyduğunu göreceksiniz. Özellikle kentsel bölgelerde evlere şehir su şebekesi sağlıklı içme kullanma suyusağlamasına yönelik çabalar artmaktadır. Suların fiziksel ve kimyasal olarak arıtılması ve niteliğininyükseltilmesi konusundaki ilerlemeler bu konuda oldukça yardımcı olmuştur. Su birçok hastalıknedeniyle kirlenebilir ve kitlesel olarak hastalık salgınlarına kaynaklık edebilir. Bu nedenle suyun sağlıklıkaynaklardan elde edilmesi arıtılıp temizlendikten sonra dezenfekte edilerek tüketiciye kadarulaştırılması gerekmektedirR.2.3. Atıkların İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri:354

Gıdalarla ilgili olarak üretimden tüketime kadar hemen her aşamada kirlenme riski bulunmaktadır.Gıdanın ürün olarak eldesinden, saklanmasına ve depolanmasına kadar nakline ve daha sonraki işleminekadar ve tüketilme aşamalarında kirlenme riski oldukça yüksektir.Mikroorganizmaların gelişmesine elverişli özellikteki gıdalarda herhangi bir nedenle etken gıdayabulaştığında, yeterli ısı ve süre sağlanacak olursa aşırı miktarda etken üreyebilir. Eğer bu gıda toksin vemikroorganizmaların yok edilmesini sağlayacak işlemlere tabi tutulmayacak olursa, tüketici tarafındanalınan bu gıdalar sağlığın tehlikeye düşmesine neden olacaktır.Gıdalarla bulaşan hastalıklarda temel etken insan ve hayvan dışkısıyla bulaşan hastalıklardır. Gıdasağlığı sorunlarının çözümü ile çevre koşullarının olumlu hale getirilmesine yönelik önlemler birbirinibütünlemelidir.Gıdaların etkeni taşıyan kirli sularla sulanarak yetiştirilmesi kirli sularla yıkanması kontaminekaplarda saklanması, etkenin bulunduğu sularda yaşayan bazı hay vanların etinin yenmesi gıdahazırlayanların ve işleyicilerin etkeni gıdalara taşıması en önemli kirlenme yolları arasındasayılabilir.Gıdaların pişirilmesi bir çok etkenin ölmesini sağlamaktadır. Ancak gıdaların dondurulması kimizaman bir kısım mikroorganizmanın yaşama süresini uzatmaktadır. Söz gelimi dondurulmuş sütte vibriokoleranın yaşama süresi 2-4 haftaya kadar uzayabilir.R.2.4. Gürültünün İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri:Özellikle büyük kentlerimizde gürültü yoğunlukları oldukça yüksek seviyede olup,Dünya Sağlık Örgütünce belirlenen ölçülerin üzerindedir. Kent gürültüsünü arttıran sebeplerinbaşındatrafiğin yoğun olması, sürücülerin yersiz ve zamansız klakson çalmaları ve belediye sınırları içerisindebulunan endüstri bölgelerinden çıkan gürültüler gelmektedir. Meskenlerde ise televizyon ve müzikaletlerinden çıkan yüksek sesler, zamansız yapılan bakım-onarımlar ile bazı işyerlerinden kaynaklanangürültüler insanların işitme sağlığını ve algılamasını olumsuz yönde etkilemekte, fizyolojik ve psikolojikdengesini bozmakta, iş verimini azaltmaktadır.Gürültünün insan sağlığı üzerindeki etkilerini 4’e ayırabiliriz:1-Fiziksel Etkileri : Geçici veya sürekli işitme bozuklukları.2-Fizyolojik Etkileri : Kan basıncının artması, dolaşım bozuklukları, solunumdahızlanma, kalp atışlarında yavaşlama, ani refleks.3-Psikolojik Etkileri : Davranış bozuklukları, aşırı sinirlilik ve stres.4-Performans Etkileri : İş veriminin düşmesi, konsantrasyon bozuklukları, hareketlerinyavaşlaması.Gürültüye maruz kalma süresi ve gürültünün şiddeti, insana vereceği zararı etkiler.Endüstri alanında yapılan araştırmalar göstermiştir ki; iş yeri gürültüsü azaltıldığında işinzorluğu da azalmakta, verim yükselmekte ve iş kazaları azalmaktadır.Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı verilerine göre; meslek hastalıklarının % 10’u,gürültüsonucu meydana gelen işitme kaybı olarak tespit edilmiştir. Meslek hastalıklarının pek çoğu tedaviedilebildiği halde, işitme kaybının tedavisi yapılamamaktadır.R.2.5. Pestisitlerin İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri:355

En büyük oranda etkilenme pestisit formülasyonu hazırlamakla görevli kişilerde olmaktadır.Çiftçiler, tarım ve diğer işçiler, yapısal böcek kontrol teknisyenleri ( eksterminatörler) çim ve bahçegörevlileridir. Pestisit imalatında çalışan işçilerde etkilenme en azdır çünkü pestisit imalatı ile ilgili süreçteradikal önlemler alınması zorunludur. Hemen hemen uygulamada doğrudan temas olmayacak biçimdekapalı sistem üretim süreçleri geliştirilmiştir. Eğer bu sistem etkin değilse oldukça geniş akut ve kronikhastalık spektrumu ile hekim karşısına gelebilir. İrritan deri ve solunum sistemi etkilenimlerinden üremesağlığı ile ilgili önemli sorunlara karşı değişen oldukça geniş bir etkilenme süreci bulunmaktadır.Hasat işlerinde ve bakım işlerinde çalışanlarda yapraklarda ve yüzeyde kalan pestisitlerdenetkilenebilmektedir. Ağaç ve asmaların altındaki çürümüş yaprak vb de bulaşma nedenleri arasındadır.Bu işçiler havadan püskürtme, yerden püskürtme uygulamaları nedeniyle de büyükmiktarda etki altında kalmaları mümkündür.Tarımsal üretim bölgelerinde özellikle duyarlı orkide gibi bitkilerin yetiştirildiği alanlara yakınyaşayanlar da mesleki olmayanlar etkilenmeyle karşılaşırlar. Pestisitlerin başlangıç uygulama bölgesindenbir mil veya daha fazla uzaklığa taşınabilmektedir. Metil bromür gibi gazlama amacıyla kullanılanpestisitler toprağa işlemekte ve burada yaşayanların etkilenmesine neden olabilmektedir. Kalıfornıya’dagladıola bahçelerinin gazlaması sırasında meydana gelen etkilenmeyi önlemek için toplumun bütünbireylerinin oradan taşınması gerekmiştir.Pestisitler deriden, solunum sisteminden ve gastrointestinal traktustan alınabilmektedir. Ayrıcasıçrama ve saçılma nedeniyle de etkilenme olabilmektedir. Mesleki etkilenme sanıldığının aksine büyükoranda solunum yoluyla değil deri yoluyla olmaktadır. Deri fuigantlar için bile emilme yolu olabilir.Fumigantlar ve raf üstü satılanlar büyük oranda solunum yoluyla etkilenmektedirler. Böcek kağıtları daaynı şekilde solunum yoluyla etkilenme nedenleri arasındadır.Pestisitlerin insandaki etkilerinin değerlendirilmesi oldukça güçtür. Çünkü problemin tamniteliğiyle ilgili bilmediğimiz bir çok etmen bulunmaktadır. Yaş,cins, ırk, sosyoekonomik durum beslenmedüzeni, sağlığın durumu, etkilenme süresinin uzunluğu ve biçimi, pestisit konsantrasyonu pestisitlerin etkisialtında kalan kişilerin etkilenmelerini ve sonuçlarını önemli boyutlarda değiştirmektedir.Aldrin ve dieldrin gibi orgonofosfor pestisitler merkez sinir sisteminin uyarabilirliğini artırırkenkaraciğerde tahribat yapmaktadır. Ancak belirtiler önemli boyutlarda değişim gösterdiğinden kesinkararın verilebilmesi mümkün değildir. Tanı konulmasıyla ilgili önemli sorunlar bulunmaktadır. Bazıpestisitler sağlam deriden de emilebilmektedir. Lindanın hematopoetik sistem üzerinde olumsuz etkilerininbulanabileceği düşünülmektedirOrganofosfat pestisitlerin kolinesterazi inhibe ettiği belirtilmişti. Bir bileşikten diğerine akuttoksisite büyük oranda değişim göstermektedir. Organofosfatlar deriden kolayca penetre olabilmektedir.Karbamatlard kolinesteraza bağlanmaktadır ancak deriden kolayca penetre olabilmektedir.Karbamatlarda kolinestteraza bağlanmaktadır ancak enzim vücütta kolayca hızla deaktive edildiğindenetkilenme düzeyinin belirlenebilmesi çok güçtür.DDT orgonokların ensektisitlerden ve insan ve hayvanların yağ dokusunda birikmekte, balıklarve yaban hayatı üzerinde olumsuz etkiler yapabilmektedir. DDT’ nin yasaklanmasından yıllar sonra dahihala kutup buzullarında pestisitin varlığı belirlenmektedir. Bu durum pestisit etkilenmesinin ne denliküresel nitelik taşıdığını gösteren önemli bir örnektir. Pestisit tayinlerinin pahalı olması nedeniyle rutindeğerlendirme uygulamalarında pestisit tayınının sürekli yapılmasıyla ilgili güçlükler bulunmaktadır.Bütün bireylerin belirli oranda pestisit etkilenmesinde kalmaları nedeniyle kontrol grubununseçiminde önemli sorunlar bulunmaktadır. Pestisit etkilenmesi diğer kimyasal etkilenmeyle aynı fizyolojik356

ve dokusal sonuçları verildiğinden son etkinin ne oranda pestisitlere bağlanabileceğini kararlaştırılması daçok güçtür. Çalışanlar sıklıkla etkilenme altında kalan veya kendilerini pestisitlerle zehirleyen kişilerdeyapılmaktadır. Bu verilere dayanarak akut zehirlenmenin etkileriyle değerlendirmeler yapılabilmekte isede akut zehirlenme etkileriyle ilgili veriler hala da yetersizdir. Kronik etkilenme ile ilgili değerlendirmelerve mekanizmalar daha karmaşık ve karar verilmesini güçleştirici öğelere sahiptir.Hava yoluyla alınımda evlerde böcek bombaları atıldığında veya aerosol spreyleme yapıldığındabüyük oranda söz konusu olmaktadır. Yiyecek ve su kirliliği gastrointestinal sistem aracıylaolabilmektedir. Sağlam deriden emilme olabileceği gibi çatlak deriden de doğrudan kana karışma sözkonusu olabilir.Pestislerin diğer bir tehlikesi patlama ve yangın riski yaratmalarıdır. Bu nedenle söz konusupestislerin bu riskinin kişileri uyarıcı biçimde ve dikkati çekecek şekilde açıklanması zorunluluğubulunmaktadır.Pestisitlerin kanser yapıcı etkisi nedeniyle yasaklanması giderek artmaktadır. Burada iki sorunbulunmaktadır.1. Kanserojenik bir pestisitin kullanıma devam edilmesi2. Hatalı olarak kanserojenik olduğu düşünülerek kullanımdan çekilen pestisitin diğer birkanserojenik etkenin devreye girmesine yol açabilmesi.R.2.6. İyonize Radyasyondan Korunmaİyonize radyasyonun etkileri farklı iki gruba ayrılır: somatik etkiler ve germinal etkiler.Birincisibireyin fizyolojisini etkiler ve hemen hemen ölüm anından, ortalama yaşındabelirgin bir küçülmeye kadarçeşitli sorunlara meydan verebilir. Diğer etkiler gametogenezeaittir. Çeşitli araştırmalar göstermiştir kimayoz halindeki hücreler iyonize radyasyonlara karşıduyarlıdır, Bu bize ışınlamanın mutajen etkisiniaçıklamaktadır. Döldeki subletal veya ölü mutasyonların indüklenmesi 3 farklı olaya sebep olur:Birincisi kromozomların bozulmasıyla sonuçlanır. Diğer iki olay, genetik kodunkimyasal değişmeleriyle kendini gösterir. İyonize ışınlar azotlu bazlara etki eden etkilenenkodun yapısını karıştıran serbest köklerin çekirdeğinde kendini gösterir.R.2.7. Baz İstasyonlarından Yayılan Radyasyonun İnsan Sağlığı Üzerine EtkileriRF elektromanyetik dalgalarının foton enerjileri, atomları ve molekülleri iyonlaştıracak düzeydedeğildir. Elektromanyetik radyasyonun göreceli olarak düşük frekanslı biçimleri olan görünen ışık,kızılötesi radyasyon ve RF dalgalar iyonlaştırıcı olmayan radyasyona örnektir. Ortamdaki iyonlaştırıcıolmayan elektromanyetik dalgaların etkisinde kalma sonucunda canlılarda iki tür etki oluşabilir: Isıl etkilerve ısıl olmayan etkiler.Isıl etkiler, vücut tarafından yutulan elektromanyetik enerjinin ısıya dönüşmesi ve vücut sıcaklığınıarttırması olarak tanımlanır. Bu sıcaklık artışı, ısının kan dolaşımı ile atılarak dengelenmesine dek sürer.Cep telefonları gibi RF kaynaklarının sebep olabileceği357

sıcaklık artışı gerçekte çok düşüktür ve büyük olasılıkla vücudun normal mekanizmaları ile kolaycaetkisizleştirilebilir. Cep telefonu ile beyinde oluşabilecek sıcaklık artışı ortalama 0,1∞C dolayındadır[11].Isıl olmayan etkilere bağlı olarak RF dalgaların etkili olduğu iddia edilen bozukluk ve hastalıklararasında beyin aktivitelerinde değişiklikler, uyku bozuklukları, dikkat bozuklukları, baş ağrılarıbulunmaktadır. Ancak bu riskler çok yüksek deneysel dozlar ve sürelerde geçerli olabilir ve ceptelefonları gibi kullanımlar için geçerli değildir. Yüksek enerjili iyonlaştırıcı elektromanyetik dalgalar,DNA ve genetik malzemeyi kapsayan biyolojik dokuda hasara yol açabilen moleküler değişikliklere yolaçabilirler.R – SAĞLIK VE ÇEVREKAYNAKLAR: Kars İl Sağlık Müdürlüğü 2004 www.biltek.tubitak.gov.tr 2004S. ÇEVRE EĞİTİMİS.1. Kamu Kuruluşlarının Çevre Eğitimi İle İlgili Faaliyetleriİlimizde İl Milli Eğitim Müdürlüğü hariç diğer kamu kurumlarının hiç birinde şimdiye kadar çevredeğerlerinin tanıtılması ve çevreye duyarlılığın artırılması ile ilgili hiçbir çalışma yapılmamıştır. İl MilliEğitim Müdürlüğü ise her yıl 5 Haziran Dünya Çevre Günü etkinliklerinde yapılan çalışmalar haricindebaşka bir faaliyetleri bulunmamaktadır.S.2. Çevreyle İlgili Gönüllü Kuruluşlar ve Faaliyetleriİlimizde Çevre Koruma Vakfı , Kars Kent Konseyi TEMA Vakfı ve ÇEKÜL Vakfı gibigönüllü çevre kuruluşu bulunmaktadır.S. ÇEVRE EĞİTİMİKAYNAKLAR: İl Çevre ve Orman Müdürlüğü 2004358

T. ÇEVRE YÖNETİMİ VE PLANLAMAT.1. Çevre Kirliliğinin ve Çevresel Tahribatın Önlenmesiİlimizde çevre kirliliğini önlemek amacı ile çeşitli çalışmalar yapılmaktadır.Egzoz emisyonölçümleri İlimiz Çevre Korumu Vakfı tarafından yapılarak, standartlara uymayanların karbüratör ayarlarıyaptırılarak standartları sağladığı taktirde emisyon pulu verilmektedir. Bu şekilde egzoz emisyonlarınınyarattığı hava kirliliği önlemektedir.359

T.2. Tabii Kaynakların Ekolojik Dengeler Esas Alınarak Verimli Kullanımı, Korunması veGeliştirilmesiDoğal Kaynakların verimli kullanılması, korunması ve geliştirilmesi amacı ile İlimizdeAğaçlandırma Başmühendisliği tarafından ağaçlandırma çalışmaları yapılmaktadır.T.3. Ekonomik ve Sosyal Faaliyetlerin Çevrenin Taşıma Kapasitesini Aşmayacak BiçimdePlanlanmasıEkonomik ve sosyal faaliyetlerin; tahrip edici, bozucu, kirliliğe yol açıcı bir tarzda faaliyetgöstermesi için gerekli önlemler alınmaya çalışılmaktadır. Çevresel Etki Değerlendirme Raporuhazırlanması gerekliliği üzerinde önemle durulmaktadır.T.4. Çevrenin İnsan-Psikososyal İhtiyaçlarıyla Uyumunun Sağlanmasıİlimiz genelinde yapılaşmaya önem verilmekkle birlikte gerek kooperatifler ve gereksevatandaşların başlattıkları binaların bitim süresi uzamakta, inşaatlar bir iki dairesi yapıldıktan sonra çoğuzaman yarım kalmaktadır. Badanasız, sıvasız ve boyasız binalar çoğunluktadır. Bu durum ilimizde görselkirliliğe neden olmakla birlikte insan psikolojisini de etkilemektedir.İlimizde yeşil alanlar, park ve bahçeler yeterli derece bulunmamaktadır. Bu durumunnedenlerinden biri İlimizde kış döneminin uzun ve sert geçmesi sayılabilir.T.5. Çevre Duyarlı Arazi Kullanım PlanlamasıSon yıllarda ilimize çevre il ve ilçelerden olan göçler nedeniyle sosyo-ekonomik büyümeyeparalel olarak, hızlı nüfus artısı olmasına ragmen düzenli kentlesmeyi hayata geçirebilmek içinçalısılmaktadır. Bu konudaki çalışmalar Belediye tarafından yürütülmektedir.T.6. Çevresel Etki DeğerlendirmesiTablo 108: ÇED Olumlu/Olumsuz Kararı Verilen Faaliyetler Listesi360

Sektör Faaliyetin Mevkii Faaliyet Sahibi Faaliyet Konusu Karar Tarihi Karar NoSanayi- - - - -EnerjiPetrolMadenAtıkKimyaTarımGıdaUlaşımKıyıTurizmKonut- - - - -BTC Hampetrol Boru HattıBakü-Tiflis-CeyhanDoğalgaz Boru HattıTürkmenistan-Azerbaycan-TürkiyeKars BarajıKars-Meliköyü-ÇamçavuşKöyüBOTAŞ Petrol 2003BOTAŞ Doğalgaz 2003D.S.İ.GenelMüdürlüğüHES, Sulamasuyu2003- - - - -- - - - -- - - - -- - -Kaynak:İl Çevre ve Orman Müdürlüğü 2005Tablo 109: ÇED Gereklidir/Gerekli Değildir Kararı Verilen Faaliyetler ListesiSektörPetrolMadenFaaliyetin MevkiiSelim Oluklu KöyüVarsaKoordinatıX 4483928,206Y 571246,541Faaliyet SahibiAtalay SANĞUFaaliyet KonusuTras OcağıKararTarihi28.04.2004Susuz İncesu Köyü Rıfat TOPTAŞ Kum Ocağı 03.05.2004M. Yolaçan KöyüKum-Yıkama-elemİmran SAMANCImevkie tesisi2004M. Yolaçan KöyüKum-Yıkama-elemHasan SAÇUmevkie tesisi2004M. Yolaçan KöyüKum-Yıkama-elemAağaoğlu İnş.mevkie –kırma tesisi2004M. Yolaçan KöyüKum-Yıkama-elemYaşar İnş.mevkie –kırma tesisi2004Digor İlçesiCemil SAMARAZTaş-Ocağı veKırma-eleme tesisi2004M.Yolaçan köyüSalduz Hazır Beton Kum-Yıkama-elemLtd.Şti e –kırma tesisi2004Susuz ÇamçavuşKöyü Putka MevkiiKars Belediyesi Kum-Çakıl Ocağı 2005Digor, Şirin KöyDSİ 24. Bölge A GeçirimsizKayasırtı MevkiiMüdürlüğü Malzeme Ocağı2005Digor, Şirin KöyKayasırtı MevkiiM. Akbaba KöyücivarıDSİ 24. BölgeMüdürlüğüKars Çimento San.A.Ş.D GeçirimsizMalzeme Ocağı2005Tras Ocağı 2005361

Digor İlçesi, DağpınarBeldesi Şirin KöySelim Gelinalan KöyüSertkaya-Paslı MevkiiDigor Sirin KöyKayasırtı MevkiiArpaçay, HaramanlıKöyü MevkiiM. Bozkale KöyüMevkiiKağızman İlçesi,Yukarı Dut köyüAkyaka, KalkankaleKöyü civarındaDSİ 24. BölgeMüdürlüğüKars Çimento San.A.Ş.DSİ 24. BölgeMüdürlüğüDSİ 24. BölgeMüdürlüğüKars Çimento SanA.Ş.Kaya Ocağı 2005Ponza Ocağı 2005Kil Ocağı 2005Stabilize MalzemeOcağı2005Kil Ocağı 2005Melek KAÇMAZ Krom Ocağı 2005Şimal Mad. Tar.Hay. San. Tic. Ltd.Şti.Taş Ocağı 2005AtıkKimyaTarımGıdaUlaşımKıyıTurizmKonut- - -- - -Kars-MerkezKars-Merkez42º 10’ doğumeridyeni44 º 49’ kuzeyParaleliBaşbakanlık TopluKonut İdaresiBaşkanlığıBaşbakanlık TopluKonut İdaresiBaşkanlığıToplu KonutProjesi752 KonutToplu KonutProjesi304 Konut20042004Kaynak: İl Çevre ve O rman Müdürlüğü 2005VarsaSektör Faaliyetin MevkiiFaaliyet Sahibi Faaliyet Konusu Karar TarihiKoordinatıSanayi - - - - -Enerji - - - - -362

M. BoğazköyX 07900Y 342550Karayolları 12. Böl.Müd./ERZURUMTaş Ocağı27.02.2003PetrolMadenSelim Çaybaşı Köyü Nihat SALDUZ Kum Ocağı 16.04.2003M. Akbaba Köyü ÇayırX 4483 633,69Y 327 616,07 Necip SANĞUStabilize MalzemeOcağı 05.05.2003M. Dikme Köyü Ahmet SANĞUStabilize MalzemeOcağı 05.05.2003Selim Cumhuriyet Mah. İsmet AKTÜRK Tras Ocağı05.05.2003M. Kümbetli Köyü Kars Çimento San. AŞ Kum Ocağı 07.05.2003Kağızman ŞahindereMah.Nurullah KARACAStabilize MalzemeOcağı 02.06.2003Susuz İncesu Köyü Mirza TOPTAŞ Kum-Çakıl Ocağı 02.06.2003Sarıkamış KarakurtKöyüYılmaz KÖSE Kum-Çakıl Ocağı02.06.2003Arpaçay Kümbet Köyü X 55000 İsmail Medet Kum-Çakıl OcağıY 25000 ALİBEYOĞLU Yıkama-eleme tesisi 19.06.2003M. Dikme Köyü İmran SAMANCI Kil OcağıHasan SAÇU27.06.2003M. Bozkale Köyü Ertaç DEVRİM Kum Ocağı 25.08.2003Bozkale Köyü Mert İnş.Ltd.Şti. Kil Ocağı 2003Kağızman DevebükKöyüKerem KARAKOÇ Kum Ocağı19.02.2004Susuz Çamçavuş Köyü Ş Kazım TOPTAŞ Taş Ocağı25.02.2004Selim Yolgeçmez Köyü Sıdık EREN Stabilize MalzemeOcağı 02.04.2004Selim Oluklu KöyüAtalay SANĞU Kum-Çakıl Ocağı28.04.2004Susuz İncesu Köyü Rıfat TOPTAŞ Tras Ocağı03.05.2004Selim Cumhuriyet İsmet AKTÜRK Kum Ocağı 05.05.2003M. Kümbetli Köyü Kars Çimento San. AŞ Stabilize MalzemeOcağı 07.05.2003Kağızman ŞahindereMah.Nurullah KARACAKum-Çakıl Ocağı02.06.2003X 343674,84 YSusuz İncesu Köyü 4511437,85 Mirza TOPTAŞ Kum-Çakıl Ocağı 02.06.2003Sarıkamış KarakurtKöyüYılmaz KÖSEKum-Çakıl Ocağı02.06.2003Arpaçay Kümbet Köyüİsmail MedetALİBEYOĞLUKil Ocağı19.06.2003M. Dikme Köyü İmran SAMANCIHasan SAÇUKum Ocağı27.06.2003M. Bozkale Köyü Ertaç DEVRİM Kum OcağıKağızman DevebükKöyüKerem KARAKOÇTaş Ocağı25.08.200319.02.2004363

Susuz Çamçavuş Köyü X 601050.473 Kazım TOPTAŞ Stabilize MalzemeY 451819.819Ocağı 25.02.2004Selim Yolgeçmez Köyü Sıdık EREN Kum-Çakıl Ocağı 02.04.2004Kaynak:İl Çevre ve O rman Müdürlüğü 2004T. ÇEVRE YÖNETİMİ VE PLANLAMAKAYNAKLAR:İl Çevre ve Orman Müdürlüğü 2004KAYNAKLAR- Kars Belediye Başkanlığı- D.S.İ. 24 Bölge Müdürlüğü- DİE Kars Bölge Müdürlüğü- Meteoroloji Bölge Müdürlüğü- İl Çevre ve Orman Müdürlüğü- Köy Hizmetleri İl Müdürlüğü- İl Özel İdare Müdürlüğü- İl Bayındırlık ve İskan Müdürlüğü- İl Sağlık Müdürlüğü- İl Tarım Müdürlüğü- İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü- İl Milli Eğitim Müdürlüğü- İl Sivil Savunma Müdürlüğü- İl Nüfus ve Vatandaşlık Müdürlüğü- Orman İşletme Şefliği- Sanayi ve Ticaret İl Müdürlüğü- Türk -Telekom İl Müdürlüğü- TEDAŞ Müessese Müdürlüğü- İl Emniyet Müdürlüğü364

- DDY Gar Müdürlüğü- DHM Kars Havaalanı Müdürlüğü- 2003 Yılı Kars İl Yıllığı- Kars Valiliği resmi WEB Sitesi- www.kars.gov.tr- Kars Belediye Başkanlığı resmi WEB sitesi- www.kars.bel..tr- Orman Genel Müdürlüğü resmi WEB Sitesi - www.ogm.gov.tr.- MTA Genel Müdürlüğü resmi WEB sitesi, - www.mta.gov.tr- Deprem Araştırma Dairesi - www.deprem.gov.tr.- Türkiye Doğal Hayatı Koruma Vakfı Web sitesi- ÇEVKO WEB Sitesi- Doğalgaz Boru Hattı ÇED Raporu 2001365