Bor Sektör Raporu (ETİ MADEN)

ETİ MADEN İŞLETMELERİGENEL MÜDÜRLÜĞÜBor Sektöründe Dünya LideriBOR SEKTÖR RAPORUMAYIS 2012

Bor Sektör Raporu 2011Eti Maden İşletmeleri Genel MüdürlüğüStrateji Geliştirme Dairesi BaşkanlığıStratejik Planlama ve Yatırımlar Müdürlüğü TarafındanHazırlanmıştır.Eti Maden İşletmeleri Genel Müdürlüğü 2

Bor Sektör Raporu 2011ÖZETDünya bor pazarı dünya ekonomisinde yaşanan kriz nedeniyle 2009 yılında önemlioranda daralmasının ardından 2010 yılında ekonomik krizin etkisinin azalmasıylabirlikte artış sürecine geri dönmüştür. 2011 yılında ise 2010 yılına nazaran büyümehızı yavaş da olsa büyüme süreci devam etmiştir. Dünya bor talebinin genel olarak2011 yılında bir önceki yıla göre ürün miktarı bazında yaklaşık %10 arttığı tahminedilmektedir. Bor talebi geleneksel pazarlardan Kuzey Amerika’da artarken,Avrupa’da azalma göstermiştir. Gelişmekte olan pazarlardan Asya’da bir öncekidönemdeki kadar olmasa da önemli artış gerçekleşmiştir.Dünya toplam bor rezerv miktarında 2011 yılında önemli bir değişimkaydedilmemiştir. Türkiye %72’lik pay ile ilk sırada yer alırken, onu %8 pay ile Rusyave %7 pay ile ABD takip etmektedir.Dünya bor üretim kapasitesinin 2011 yılında bir önceki yıla oranla bir miktar artarak2,4 milyon ton B2O3 (5,2 milyon ton) seviyelerine ulaştığı, fiili bor üretiminin 2011yılında bir önceki yıla göre bor oksit bazında %9 artarak 2 milyon ton B2O3 (4,4milyon ton) civarında gerçekleştiği tahmin edilmektedir. Dünya bor tüketiminin 2010yılında ürün miktarı bazında yaklaşık %32 artarak 3,95 milyon ton (1,88 milyon tonB2O3) olarak gerçekleşmiştir.Dünya bor talebinin %47’sinin Eti Maden, %24’ünün RT Borax, %29’unun de diğerüreticiler tarafından karşılandığı tahmin edilmektedir.Eti Maden’in bor satışları 2011 yılında bir önceki yıla göre ekonomik canlanmadoğrultusunda miktar (ton) bazında %21, tutar bazında %32 artış göstermiş ve 2milyon ton (906 bin ton B2O3) bor ürünleri satışı karşılığında 854 milyon $ gelir eldeedilmiştir.2011 yılında Eti Maden’in 360.000 ton/yıl bor kimyasalı kapasitesinin devreyegirmesiyle dünya kurulu bor ürünleri üretim kapasitesi 5,2 milyon ton seviyesineçıkmıştır.Eti Maden’in 2011 yılında dünya bor pazar payı, miktar (ton) bazında %47 olarakgerçekleşmiştir. Böylece Eti Maden bir önceki yılda olduğu gibi pazarda yine birincisırada yer almıştır.Eti Maden İşletmeleri Genel Müdürlüğü 3

Bor Sektör Raporu 20111. BOR VE KULLANIM ALANLARI1.1. Bor NedirBor, element olarak doğada B 10 ve B 11 olarak adlandırılan iki ayrı kararlı izotoptanoluşmaktadır. Bu izotopların tabiatta bulunma oranları sırasıyla % 19,1-20,3 ve%79,7-80,9’dir. B 10 izotopu, çok yüksek termal nötron tutma özelliği gösterir.Böylelikle nükleer malzemeler ve nükleer enerji santrallerinde kullanılabilmektedir.Bor, element olarak çok çeşitli bileşik yapma kapasitesine ve nötronları absorbe etmeözelliğine sahip olup bu nedenle sanayinin vazgeçilmez hammaddelerinden birtanesidir. Metalle ametal arası yarı iletken özelliğe sahip bir elementtir.Bor mineralleri, yapılarında farklı oranlarda bor oksit (B2O3) içeren doğalbileşiklerdir. Doğada yaklaşık 230’dan fazla bor minerali mevcut olup bunların ticariöneme sahip olan başlıcaları; tinkal, kolemanit, kernit, üleksit, pandermit, borasit,szaybelit ve hidroborasit’tir. Aşağıda tabloda bu minerallerin kimyasal formulleri veB2O3 içerikleri verilmektedir. Türkiye’de yaygın olarak bulunan bor mineralleri ise;sodyum bazlı tinkal, kalsiyum bazlı kolemanit ve sodyum+kalsiyum bazlı üleksit’dir.Bu mineraller, öncelikle fiziksel işleme tabi tutularak zenginleştirilir (konsantre bor)daha sonra rafine edilerek çeşitli bor kimyasallarına dönüştürülür. İfade kolaylığıaçısından bu ürünlerin tamamı “Bor” olarak adlandırılmaktadır.Tablo 1: Ticari Bor MineralleriMineral Formül İçerik,% B2O3Kolemanit Ca2B6O11.5H2O 50,8Üleksit NaCaB5O9.8H2O 43,0Tinkal Na2B4O7.10H2O 35,5Kernit Na2B14O7.4H2O 51,0Pandermit Ca4B10O9.7H2O 49,8hidroborasit CaMgB6O11.6H2O 50,51.2. Borun Sektörel Kullanım AlanlarıBor nihai kullanım alanı olan sektörlerde çoğunlukla bor kimyasalları şeklindetüketildiği gibi konsantre bor olarak doğrudan da tüketilebilmektedir. Bor ürünleri;uzay ve hava araçları, nükleer uygulamalar, askeri araçlar, yakıtlar, elektronik veiletişim sektörü, tarım, cam sanayi, kimya ve deterjan sektörü, seramik ve polimerikmalzemeler, nanoteknolojiler, otomotiv ve enerji sektörü, metalurji ve inşaat gibi pekçok alanda kullanılmaktadır. Şekil 1, çeşitli bor ürünlerinin tüketim alanlarınıgöstermektedir.Eti Maden İşletmeleri Genel Müdürlüğü 4

Bor Sektör Raporu 2011Şekil 1: Çeşitli Bor Ürünlerinin Tüketim AlanlarıTüketilen bor ürünlerinin %90’a yakını cam (yalıtım tipi cam elyafı, tekstil tipi camelyafı, borosilikat cam), seramik-frit, tarım ve deterjan sektörlerinde yoğunlaşmıştır.Bor ürünlerinin tüketimicam sektöründe (camelyafı ve borosilikat cam)yoğunlaşmıştır.Şekil 2: Bor tüketiminin nihai kullanım alanlarına göre dağılımı (2011)Kaynak: Marching Ahead Borates Look to High Priced Future, Asian Glass, December/January 2012.Eti Maden İşletmeleri Genel Müdürlüğü 5

Bor Sektör Raporu 20112. DÜNYA BOR SEKTÖRÜNÜN GÖRÜNÜMÜ2.1. Dünya Bor RezervleriDünyadaki önemli bor yatakları Türkiye, Rusya ve A.B.D’de olup dünya ticari borrezervleri 4 bölgede toplanmaktadır. Bunlar; ABD Kaliforniya Eyaletinin güneyindeyer alan “Mojave Çölü”, Güney Amerika’da yer alan “And Kemeri”, Türkiye’nin de yeraldığı “Güney-Orta Asya Orojenik Kemeri” ve Doğu Rusya’dır. Türkiye dışında diğerönemli bor rezervlerinin bulunduğu bor yataklarının rezerv dağılımı farklıkaynaklardan alınan bilgilere göre şöyledir;Boron (Kramer) Yatakları, Kuzey Amerika: Rio Tinto firması tarafından açıkocak işletmeciliği yöntemi ile işletilen yatağın toplam rezervi firmanın 2011 yılıfaaliyet raporundaki verilere göre B2O3 bazında 24 milyon tondur. 1Fort Cady Kalsiyum Bor Yatağı, Mojave Desert, Kaliforniya: Fort CadyMinerals tarafından çözelti madenciliği yöntemi ile işletilen yatak düşük tenörlüve derinde olması nedeniyle (~410 metre) çıkarılması, işlenmesi zor ve maliyetide yüksektir. Bu yatakta şu anda üretim yapılmamaktadır.Death Valley Bor Yatakları/Billie Mine: Yer altı ocak işletmeciliği yöntemi ileişletilen yatak kolemanit, üleksit ve probertit içermektedir. Ancak bu yatakta şuanda üretim yapılmamaktadır. 2Sırbistan: Jadar Bor Havzasının işletme hakkını Rio Tinto firması 2005 yılındaalmış olup, havzanın Li2O içeriği %1,8 ve B2O3 içeriği ise %13,1’dir. Yatakkolemanit ve jadar minerallerinden oluşmaktadır.Rio Tinto firmasının 2011 yılı faaliyet raporuna göre bu havzanın tahminimuhtemel rezervi B2O3 bazında 16 milyon ton olarak verilmektedir. 3 RioTinto’nun (Rio Tinto Borax, RTB, Rio Tinto Mineral veya US Borax) Sırbistan’dakibor kaynaklarını işletmeye 2015-2016 yıllarında başlaması beklenmektedir.Kanada’da yerleşik Erin Ventures ve Sırbistan’da yerleşik JP PEU firmalarınınortaklaşa geliştirmekte olduğu Sırbistan'ın güneyindeki Piskanja bor yatağındayaklaşık 2,9 milyon ton B2O3 olduğu tahmin edilmektedir.Kanadalı Erin Ventures Inc firmasının yaptığı çalışmaya göre bölgede %36,85B2O3 değerli 6,5 milyon ton kaynak bulunduğu doğrulanmıştır. En çok bulunan bormineralleri kolemanit ve üleksittir. 4Güney Amerika Bor Yatakları: Söz konusu yatakların en önemli özelliği geneldeçok geniş alanlara küçük rezervler halinde yayılmasıdır. Diğer önemli bir özellikise; bu yatakların And Dağlarının ortalama 4.000 m.’nin üzerindeki yüksekbölgelerinde yer alması ve çalışma mevsiminin kısa olmasıdır. Ayrıca, bumadenlerin genelde tenörleri düşüktür. Güney Amerika rezervlerinin büyük birbölümünü üleksit (sodyum kalsiyum borat bazdan) oluşturmaktadır.Tincalayu, Arjantin (2007): Söz konusu yatak, 300 bin ton B 2 O 3 bazında tinkalve kernit rezervine sahiptir.1 http://www.riotinto.com/annualreport2011/production_reserves_and_operations/ore_reserves.html 19.03.20122 http://www.nps.gov/deva/naturescience/mining-in-death-valley.htm 19.03.20123 http://www.riotinto.com/annualreport2011/production_reserves_and_operations/mineral_resources.html 19.03.20124Erin Ventures completes study on Serbia borates resource, Siobhan Lismore, 29 February 2012, http://www.indmin.com/Article/2987233/Erin-Ventures-completes-study-on-Serbia-borates-resource.html 12.03.2012Eti Maden İşletmeleri Genel Müdürlüğü 6

Bor Sektör Raporu 2011Yatak, 1.500 m. genişlikte, 500 m. uzunlukta ve 100 m. derinliktedir. Başlıca bormineralleri; tinkal, üleksit, kolemanit ve kernittir. 5Salar de Surire Bor Cevheri Yatağı, Şili: Arica’nın(Şili) deniz seviyesinden 4.050m. yükseklikte bulunan yatak 1,5 milyar ton tuvönan (B2O3 bazında 30 milyonton) rezervi ile dünyanın en büyük üleksit yataklarından biridir. Söz konusu yatak,QuiBorax tarafından işletilmekte olup, esas olarak borik asit üretimigerçekleştirilmektedir. 6Salar de Carcote ve Salar de Ascotan, Kuzey Şili: SQM Salar tarafından işletilenSalar de Carcote ve Salar de Ascotan 7 milyon ton B2O3 bazında üleksit rezervinesahiptir. 7Asya Bor Yatakları: Asya ülkelerindeki bor rezervleri genelde magnezyum borat(Ascharite) ve sınırlı bölgelerde tinkal ve borosilikattan oluşur. Bu cevherler,genelde düşük tenörlü olup rafine ürün üretiminde teknolojik zorlukları olanyapıdadır. ascharite cevheri özellikle Çin ve Kazakistan’da bulunmakta olup,ortalama B2O3 tenörü % 8-10’dur. Çin’de doğal bor yatakları geniş olmasınarağmen, yatakların %90’dan fazlasının tenörü %12 B2O3’ün altındadır.Çin’in bor yataklarının büyük bir kısmı Liaoning ve Jilin Bölgelerinde yeralmaktadır. Bor yatakları esas olarak Magnezyum borat içeren ascharite bazlımetamorfik yataklardır. Qinghai-Tivet platosu yakınlarında yer alan Qinghai’ninbor kaynakları üleksit, hidroborasit ve borakstır. Çin’in metamorfik ve sedimenteryatakları düşük tenörlü ve yüksek saflıktadır. Liaoning’deki ascharite yatakları çokhızlı tüketilmektedir ve 2012 yılında tükenecek gibi gözükmektedir. 8Qinghai (Çin) bor yatakları 4.000 m. yükseklikte bulunduklarından ve birbiriyleilişkili mineral grupları içerdiklerinden (bor, lityum ve potasyum) GüneyAmerika’da yer alan bor yataklarına benzemektedirler.Hindistan’daki marjinal altı bor kaynakları Jammu ve Kaşmir’de yer alan PugaVadisi Bölgesinde yer alır. Racasthan eyaletinde Sambhar Gölünün sularındayaklaşık %0,5 bor boraksa sahiptir. 9Rusya Bor Yatakları: Rusya’nın en önemli bor yatağı, dünyada bilinen 3 önemlidatolit bor yataklarından biri olan Dalnegorsk (Rusya) yatağı olup tenörüortalama % 9-10 B2O3, toplam rezerv miktarı yaklaşık 230.000.000 ton’dur. 105 http://www.borax.com/borax4d.html 14.03.20126 http://www.quiborax.com/ 14.03.20127 http://www.sqm.com/sqmold/Ingles/NP_chemical_others_boron.htm 14.03.20128 Marching Ahead Borates Look to High Priced Future, Asian Glass, December/January 2012.9 Marching Ahead Borates Look to High Priced Future, Asian Glass, December/January 2012.10Chinese Investments in Russian Mining Segment, 2010, Mining Advisory Council, http://www.chinamining.org/presentation_download/October_2010%E6%9C%8817%E6%97%A5/2_1117_Nikolay%20Matyash_EN.pdf19.03.2012Eti Maden İşletmeleri Genel Müdürlüğü 7

Bor Sektör Raporu 2011Tablo 2: Dünya Bor Rezervleri (2011)ÜlkelerToplam Rezerv Dağılım(Bin ton B2O3) (%)Türkiye (1) 864.500 72A.B.D (2) 80.000 7Rusya (2) 100.000 8Çin (2) 47.000 4Arjantin (2) 9.000 1Bolivya (3) 19.000 2Şili (3) 41.000 3Peru (2) 22.000 2Kazakistan (2, 4, 5) 15.000 1Sırbistan (6) 6.500 1İran (2) 1.000 0TOPLAM 1.205.000 100Kaynaklar:(1) 2010 Yılı Eti Maden rezerv bilgileri kullanılmıştır. Yıl içinde tüketilen bor mineralleri rezerv miktarına oranla çok küçükolduğundan rezerve yansıtılmamıştır.(2) USGS Mineral Commodity Summariers, January 2009’dan alınmıştır.(3) USGS Mineral Commodity Summariers, January 2003’den alınmıştır.(4) Marching Ahead Borates Look to High Priced Future, Asian Glass, December/January 2012.(5) Kazakistan’ın Satimola bölgesi rezervi www.borates.co.uk adresinde B2O3 bazında 102 milyon ton olarak verilmekle birlikte,başka kaynaklarda çok farklı ve çelişkili rakamlar verildiğinden, bu rakam tabloya yansıtılmamıştır. Bu değer dikkate alınırsaTürkiye’nin payı %67 olmaktadır.(6) Erin Ventures completes study on Serbia borates resource, Siobhan Lismore, 29 February 2012,http://www.indmin.com/Article/2987233/Erin-Ventures-completes-study-on-Serbia-borates-resource.html 12.03.2012Sonuç olarak, Dünya toplam bor rezervi sıralamasında Türkiye %72’lik pay ile ilksıradadır. Dünya toplam bor rezervi ve bugünkü tüketim değerleri dikkatealındığında, dünyada çok uzun yıllar bor cevheri sıkıntısı yaşanmayacağıgörülmektedir.Eti Maden Bor Master Arama projesi kapsamındauhdesindeki bor havzalarında rezerv geliştirmeçalışmalarına devam etmektedir.Eti Maden İşletmeleri Genel Müdürlüğü 8

Bor Sektör Raporu 20112.2. Dünya Bor Üretim Kapasiteleri ve Fiili Üretimler2.2.1. Bor Ürünleri Üretim YöntemleriBor mineralleri, çeşitli madencilik yöntemleri kullanılarak elde edildikten sonrafiziksel işleme tabi tutularak zenginleştirilir. Daha sonra, konsantre bor denilenzenginleştirilmiş ürünler, kimyasal süreçlere tabi tutularak rafine edilir ve çeşitli borkimyasallarına dönüştürülür. Örneğin, boraks pentahidrat sodyum bazlı tinkalmineralinden, borik asit ise kalsiyum bazlı kolemanit mineralinden elde edilir.Şekil 3: Bor Kimyasalları ve Eşdeğeri Ürün ÜretimiBazı Önemli Bor Kimyasalların Üretim Prosesleri Boraks Pentahidrat: Boraks santrifüjlerinden ayrılan nemli boraks dekahidratkristalleri belli bir sıcaklığa ulaşmış pentahidrat reaktörlerine beslenir.Reaktörden alınan doymuş çözelti; çöktürme, filtreleme, kristalizasyon,kurutma işlemlerinden geçirilerek minimum %47,8 B2O3 tenörlü borakspentahidrat ürünü elde edilir. Borik Asit: Konsantre kolemanit cevheri; kırma, öğütme, sülfürik asit ilereaksiyon, filtreleme, kristalizasyon ve kurutma işlemlerinden geçirilerekminimum %56 B2O3 tenörlü borik asit ürünü elde edilir. Bor Oksit: Bor oksit üretimi, borik asitin kristal suyunun uzaklaştırılması ilegerçekleşir. Bunkerden alınan borik asit kurutucuya beslenir. Kurutma,soğutma, eleme işleminden sonra elde edilen bor oksit depolanır. Kalsine Tinkal: Tuvönan tinkalin döner fırında kalsine edilmesi ile bünyesuyunun uzaklaştırılarak 1-5 mol arasında değişen %45-62 B2O3 içeriklimikronize kalsine tinkal elde edilir. Susuz Boraks: Boraksın kalsine edildikten sonra ergitme fırınında yaklaşık980 o C’de ergitilmesi sonucunda elde edilir. Ergimiş boraks yeterli akışkanlığaulaştığında fırın dışına alınır ve su soğutmalı tamburlardan geçirilerek amorfyapıda susuz boraks elde edilir. Elde edilen ürün pazarlanmak üzerekırıcılardan geçirilir.Eti Maden İşletmeleri Genel Müdürlüğü 9

Bor Sektör Raporu 20112.2.2. Dünya Bor Üretim KapasitesiDünya bor üretim kapasitesinin 2011 yılında bir önceki yıla oranla bir miktar artarak2,4 milyon ton B2O3 (5,2 milyon ton) seviyelerine ulaştığı tahmin edilmektedir.Tablo 3: Dünya Bor Üretim Kapasiteleri (2011)ÜlkelerKurulu Kapasite(Bin Ton)Türkiye 2.145ABD 1.517Güney Amerika 807Asya 745Dünya Toplamı 5.214“2011 yılında Eti Maden’in 360.000ton/yıl bor kimyasalı kapasitesinindevreye girmesiyle Dünya bor ürünleriüretim kapasitesinin brüt bazdayaklaşık 5,2 milyon tonseviyesine çıktığı tahmin edilmektedir.”Kaynak: Eti Maden, 20112.2.3. Dünya Bor Üretim MiktarlarıDünya fiili bor üretimi 2011 yılında bir önceki yıla göre %9 artarak yaklaşık 4,46milyon ton (2,06 milyon ton B2O3) civarında gerçekleşmiştir. Fiili bor üretiminin brütbazda bölgesel dağılımı; Avrupa (Türkiye) %45,3 pay ile birinci sırada yer alırken,bunu Kuzey Amerika %24,5, Güney Amerika %17,9 ve Asya %12,3 payla takipetmiştir (Şekil 4)Şekil 4: Dünya Bor Üretiminin Bölgelere Göre Dağılımı (Brüt bazda, %)Kaynak: Eti Maden, 2011“Eti Maden 2011 yılında brüt bazda dünya bor üretiminin%45’ini gerçekleştirmiştir.”Eti Maden İşletmeleri Genel Müdürlüğü 10

Bor Sektör Raporu 20112.3. Dünya Bor Sektörü Pazar DurumuDünya bor pazarı dünya ekonomisinde yaşanan kriz nedeniyle 2009 yılında önemlioranda daralmasının ardından 2010 yılında ekonomik krizin etkisinin azalmasıylabirlikte artış sürecine geri dönmüştür. 2011 yılında ise 2010 yılına nazaran büyümehızı yavaş da olsa büyüme süreci devam etmiştir. Dünya bor talebinin genel olarak2011 yılında bir önceki yıla göre ürün miktarı bazında yaklaşık %10 arttığı tahminedilmektedir. Bor talebi geleneksel pazarlardan Kuzey Amerika’da artarkenAvrupa’da azalma göstermiştir. Gelişmekte olan pazarlardan Asya’da bir öncekidönemdeki kadar olmasa da önemli artış gerçekleşmiştir.Dünya bor tüketimi genel olarak dünya ekonomik büyümesi doğrultusunda bir seyirizlerken 2009 yılında bor tüketimindeki daralma dünya ekonomisindeki daralmanınçok üzerinde gerçekleşmiştir. Söz konusu dönemde dünya ekonomisi %0,6 daralırkenbor tüketimi %26 civarında azalmıştır. Benzer şekilde 2010 yılında dünyaekonomisinin krizden çıkış sürecinde dünya bor tüketimindeki büyüme dünyaekonomisindeki büyümeden daha fazla olmuştur. Dünya ekonomisinin 2010 yılında%5,2 büyürken bor tüketiminin ürün miktarı bazında yaklaşık %32 artarak 3,95milyon ton (bor oksit bazında %34 artarak yaklaşık 1,88 milyon ton B2O3) olarakgerçekleşmiştir. Özellikle bazı gelişmiş ekonomilerdeki dengesizliklerden dolayıdünya ekonomisin 2011 yılı büyümesi 2010 yılına göre daha düşük (%3,8)gerçekleşmiştir. Buna paralel olarak bor ürünleri talebine olan artış 2011 yılında birönceki yıla göre daha düşük oranlarda da olsa devam etmiş ve bor ürünleri tüketimiürün miktarı bazında yaklaşık %10 artarak 4,3 milyon ton (bor oksit bazında %9artarak yaklaşık 2 milyon ton B2O3) civarında gerçekleşmiştir.Ancak, özellikle kamu borçları nedeniyle ekonomik krizden kurtulamayan Avrupa’da2011 yılında bor ürünleri tüketiminde azalma görülmüştür. Bu azalma bütün altbölgelerde (Kuzey, Doğu ve Batı Avrupa) görülmüştür. Bor tüketimi açısından önemliolan diğer bölgelerden Asya ve Amerika’da tüketim miktarı artış göstermiştir.Geleneksel bor pazarlarından Avrupa’da bor ürünleri talebi bor oksit bazında yaklaşık%11 azalırken, Amerika’da yaklaşık %16, Asya’da %11 civarında artış göstermiştir.Dünya bor talebinin %47’sinin Eti Maden, %24’sinin RT Borax, %29’unun da diğerüreticiler tarafından karşılandığı tahmin edilmektedir.“2011 yılında dünya bortüketiminin bir önceki yılagöre %10 artarak 4,3 milyontona ulaştığı tahminedilmektedir.”Şekil 5: Dünya Bor Pazar Payı Dağılımı(2011)Eti Maden İşletmeleri Genel Müdürlüğü 11

Bor Sektör Raporu 20113. TÜRKİYE’DE BOR SEKTÖRÜNÜN GÖRÜNÜMÜEti Maden bünyesinde bulunan 4 İşletme Müdürlüğünde bor kimyasalları ve eşdeğeriürünler (boraks pentahidrat, boraks dekahidrat, borik asit, bor oksit, kalsine tinkal,susuz boraks ve öğütülmüş kolemanit) üreterek iç ve dış piyasalara sunmaktadır. Borkimyasalları ve eşdeğeri ürünlerin üretimi çoğunlukla Kırka’da olmak üzereBandırma ve Emet’te yapılmaktadır. Bor kimyasallarında en fazla üretim payınaboraks pentahidrat ve borik asit sahiptir. 1998 yılından itibaren öğütülmüşkolemanit, 2006 yılından itibaren bor oksit, 2008 yılından itibaren de kalsine tinkalve susuz boraks üretimine başlanmıştır. 2009 yılında Zirai bor üretim tesisitamamlanmıştır. 2011 yılında ise IV. Boraks Pentahidrat Üretim Tesisi, Borik AsitTesisi Tevsii yatırımları tamamlanarak faaliyete geçmiştir.3.1. Türkiye Bor RezervleriTürkiye’de bilinen bor yatakları özellikle Kırka/Eskişehir, Bigadiç/Balıkesir,Kestelek/Bursa ve Emet/Kütahya’da bulunmaktadır.Türkiye'de rezerv açısından en çok bulunan bor mineralleri tinkal(Na2O.2B2O3.10H2O) ve kolemanit (2CaO.3B2O3.5H2O)’tir. Türkiye'de önemli tinkalyatakları Kırka'da, kolemanit yatakları ise Emet ve Bigadiç civarında bulunmaktadır.Bunlara ilaveten, Bigadiç’te az miktarda üleksit rezervi mevcut olup Kestelek‘tekolemanit yanında zaman zaman üleksit yan ürün olarak elde edilmektedir. Rezervmiktarları mineral bazında aşağıda verilmektedir.Tablo 4: Eti Maden Rezerv Miktarları.CevherToplam(ton)EMET (Kolemanit) 1.676.958.608KIRKA (Tinkal) 733.829.226BİGADİÇ (Kolemanit-Üleksit)616.470.710KESTELEK (Kolemanit) 5.623.063TOPLAM 3.032.861.607Kaynak: Eti Maden, 2010.“Türkiye dünya borrezervlerinin %72’sine sahiptir”3.2. Türkiye’de Bor Kimyasalları ve Eşdeğeri Ürün KapasiteleriMevcut durumda, Eti Maden’in yıllık bor kimyasalları ve eşdeğeri ürünler kapasitesi1.725.000 ton/yıl’dır. 2011 yılında bor kimyasalları ve eşdeğeri ürün kapasitelerindeartış sağlayacak yeni ve tevsii yatırımlara devam edilmiştir. Bu kapsamda, Kırka’da240.000 ton/yıl kapasiteli boraks pentahidrat ile Emet’te 120.000 ton/yıl kapasiteliborik asit tesisi tamamlanmıştır. 2012 yılında tamamlanacak ve devam edilecekönemli projeler; Boraks Fabrikası Modernizasyonu, V. Boraks Pentahidrat vePnömatik Taşıma ve Yükleme Tesisleridir.Devam eden ve yeni yatırımların faaliyete geçmesi ile bor kimyasalları ve eşdeğeriürün üretim kapasitesinin 2013 yılında 2,2 milyon ton/yıl değerine ulaşmasıhedeflenmektedir. Eti Maden’in bor kimyasalları ve eşdeğeri ürün kurulu kapasiteleriürün bazında aşağıda Tablo 5’te verilmektedir.Eti Maden İşletmeleri Genel Müdürlüğü 12

Bor Sektör Raporu 2011Tablo 5: Eti Maden Bor Kimyasalları ve Eşdeğeri Ürün Kurulu Kapasiteleri (2011).ÜrünlerBin Ton/YılBoraks Dekahidrat (Bandırma) 115Borik Asit (Bandırma) 95Borik Asit (Emet) 240Sodyum Perborat (Bandırma) 35Bor oksit (Bandırma) 2Boraks Pentahidrat (Kırka) 840Kalsine Tinkal (Kırka) 5Öğütülmüş Kolemanit (Bigadiç) 300Boraks Dekahidrat (Kırka) 80Susuz Boraks 5Zirai Bor 8Toplam 1.725“2011 yılı sonu itibariyle EtiMaden’in bor kimyasalları veeşdeğeri ürün kapasitesi1,725 milyon ton seviyesineyükselmiştir.”Kaynak: Eti Maden, 20113.3. Eti Maden Bor Ürünleri ÜretimiEti Maden, 2011 yılında yaklaşık 1,8 milyon ton bor kimyasalları ve eşdeğeri ürünüretim değerine ulaşmıştır. Şekil 6’da 2000-2011 dönemini kapsayan borkimyasalları ve eşdeğeri ürün üretim kapasiteleri ve fiili üretimler verilmiştir.Şekil 6: Bor Kimyasalları ve Eşdeğeri Ürün Kurulu Kapasite ve ÜretimlerKaynak: Eti Maden, 2011“2011 yılında bor kimyasalları ve eşdeğeriürün üretimleri yaklaşık 1,8 milyon tonolarak gerçekleşmiştir.”Eti Maden İşletmeleri Genel Müdürlüğü 13

Bor Sektör Raporu 2011Eti Maden, katma değeri yüksek bor kimyasalları üretip satmayı temel politika olarakbelirlemiştir. Bu politikaya uygun olarak gerçekleştirilen uygulamalar neticesinde borihracatımızda konsantre ürünlerdeki pay azalırken, katma değeri yüksek olan borkimyasalları ve eşdeğeri ürünlerin payı sürekli artmaktadır. Eti Maden’in 2000 yılındatoplam ihracatının %53’ü konsantre bor satışından ve %47’si de borkimyasallarından oluşurken, 2011 yılında toplam ihracatının içerisindeki katmadeğeri yüksek bor kimyasallarının payı %92 olarak gerçekleşmiştir. Aşağıda Şekil-7’de Eti Maden’in satış miktarlarındaki konsantre bor ve bor kimyasalları ve eşdeğeriürünlerinin paylarının yıllara göre (2000-2011) değişimleri verilmektedir.Şekil 7: Katma Değeri Yüksek Bor Ürünleri ve Konsantre Bor Satışlarının Yıllara GöreDeğişimi (2000-2011)Kaynak: Eti Maden, 2011“Eti Maden önceki yıllarda olduğu gibi 2011 yılında da borkimyasalları ve eşdeğeri ürün satışlarına yoğunlaşmıştır.Konsantre bor satışları nihai tüketicinin teknolojikgereksinimleri nedeni ile yapılmaktadır.”3.4. Dış TicaretTürkiye, dünyanın en büyük ve en iyi kalitede bor rezervlerine sahip olan ve bunaparalel olarak dünyada en yüksek bor üretimi gerçekleştiren ülkedir. İç piyasada bortalebinin tamamı karşılanmaktadır. Dünya bor talebinin de önemli bir kısmı EtiMaden tarafından sağlanmaktadır. Eti Maden’in 2011 yılı toplam satış gelirlerininyaklaşık %97’si yurt dışı satış gelirlerinden oluşmaktadır.Eti Maden’in ihraç ettiği başlıca bor ürünleri; boraks pentahidrat, boraks dekahidrat,borik asit, kalsine tinkal, susuz boraks, bor oksit ve öğütülmüş kolemanittir. BorEti Maden İşletmeleri Genel Müdürlüğü 14

Bor Sektör Raporu 2011kimyasalları ihracatında en yüksek paya Kırka’da üretilen ve ticari adı Etibor-48 olanBoraks Pentahidrat sahiptir. İkinci sırada ise borik asit gelmektedir.Eti Maden’in bor satışları 2011 yılında bir önceki yıla göre toplam ürün bazında %21artış göstermiş ve 2 milyon ton olarak gerçekleşmiştir. Değer bazında ise bir öncekiyıla göre %32 artış göstererek 854 milyon ABD$ olmuştur. Şekil 8’de 2000-2011dönemini kapsayan bor kimyasalları ve eşdeğeri ürün ihracatı satış gelirleriverilmiştir.Şekil 8: Eti Maden Konsantre Bor, Bor Kimyasalları ve Eşdeğeri Ürün İhracatı (MilyonABD$)“Eti Maden’in bor satışları 2011 yılında bir önceki yıla göretoplam ürün bazında %21 artış göstermiş ve 2 milyon tonolarak gerçekleşmiştir. Değer bazında ise bir önceki yıla göre%32 artış göstererek 854 milyon ABD$ olmuştur.”Kaynak: Eti Maden, 2011Eti Maden İşletmeleri Genel Müdürlüğü 15

Bor Sektör Raporu 20114. ETİ MADENİN BOR SEKTÖRÜ İÇİNDEKİ YERİDünya bor pazarındaki dağılım itibariyle değerlendirme yapıldığında 2000’li yıllarınortalarında % 31 olan ülkemizin miktar bazındaki pazar payı 2011 yılında %47olarak gerçekleşmiştir.Dünya bor pazarında Eti Maden ve RT Borax talebin yaklaşık %69’unu karşılarkenyıllar itibariyle pazara giren ve kapasitelerini artıran Rusya, Çin, Şili ve Arjantin gibiülkeler de bor pazarından pay almaya başlamıştır. 2011 yılında Eti Maden ve RTBorax’ın talebin %71’ini (%47 Eti Maden, %24 RT Borax) karşıladığı tahminedilmektedir. Öte yandan Eti Maden 2011 yılında da 2005 yılında yakaladığı dünyabor sektöründeki liderliğini güçlendirerek korumuştur.Şekil 9: Yıllara göre Dünya Bor Ürünleri Tüketimi (milyon ton)Şekil 10: Eti Maden’in Yıllar İtibariyle Dünya Bor Pazarındaki Payı(Miktar Bazında, %)“Eti Maden 2011 yılında pazar payını bir önceki yıla göre 5puan artırarak %47 seviyesine çıkarmıştır.”Eti Maden ve RT Borax firmalarının 2005-2011 yılları arasında dünya bor pazarındakitalebi karşılama miktarları Şekil 10’da grafik olarak verilmektedir.Eti Maden İşletmeleri Genel Müdürlüğü 16

Bor Sektör Raporu 2011Şekil 10: Eti Maden-RT Borax Satış Miktarı Karşılaştırma (Miktar Bazında)NOT: B2O3 bazda olan Rio Tinto verileri dönüştürülmüştür. Üretiminin tamamının satıldığı varsayılmıştır.Kaynak: Eti Maden, 2011“Eti Maden 2011 yılında da 2005 yılında yakaladığı dünya borsektöründeki liderliğini güçlendirerek sürdürmüştür.”Eti Maden İşletmeleri Genel Müdürlüğü 17