11. Araştırma Sonuçları Toplantısı - Kültür ve Turizm Bakanlığı

Trapetumlar ve bunlara ilişkin yanm küre şeklindeki döner taşlar,(orbis) antik kaynaklarda adından en çok sözü edilen gelişmiş yağ değirmenleridir-.Trapetum tekneleriyle, bunlann içlerinde döndürülen yanmküre şeklindeki taşlar Karia (Resim: 7-8) ve Lykia (Resim: 9-10) bölgelerindebazı merkezlerde saptanmıştır", Araştırma sırasında belirlenen trapetumçapları, dıştan 1.08-1.60 m arasında değişim gösterirler. Orbislerdeise çaplar, 0.90-0.41 m, kalınlıklar ise 0.13-0.34 m arasında değişimgösterir.Antik çağdan günümüze ulaşabilmiş yağ işlik döşemlerinin çoğu,pres yataklanna ilişkindir. Yerlikayaya oyulmuş ve tabanında sıvı toplamaoyuklan bulunan kaya çukurlanndan başka, daha donanımlı işliklerdekullanılan pres yataklan, genellikle taşınabilir özellikte yapılmışlardır(Resim: 11). Belirlenen örnekler ışığında, bunlar pres yataklannın sayısınagöre birli ve ikili olmak üzere iki değişik tip gösterirler. Her ikisindede pres yeri yuvarlak bir kanal şeklindedir; çoğunda kanallann ortası, yağınoluğa kolayca akmasını sağlamak için, haç, ışın ve yaprak damarlanşeklinde oyulmuştur.Kayaya oyulmuş bazı örnekler dışında, yağ işliklerindeki sıvı toplamayerlerinin durumu konusunda fazla bir şey bilmiyoruz. Bunlara ilişkinbuluntulann yetersizliği, süzülen yağın olasılıkla doğrudan kaplaraalınması nedeninden kaynaklanmaktadır.Uzüm presinde olduğu gibi, şıradakiposanın çökertilmesi ve fermantasyon için toplama havuzunda belirlibir süre bekletilmesi gibi bir zorunluluk olmadığından, zeytinyağı işliklerinde,şarap işliklerindeki gibi büyük toplama havuzlarına yerverilmemiştir.Baskı kolunu aşağı çekmede kullanılan büyük pres ağırlıklanndanikisi Lykia, diğeri ise Karia bölgesindedir. Monolit olarak yapılan dikdörtgenşekilli bu ağırlıkların üzerinde, makara ve çevirme kolunu taşabağlayan ahşapgeçmeyuvalan bulunur (Resim: 12).(5) Trapetumlar, yağ elde etmenin ilk aşaması olan meyvelerin parçalanmasını sağlayan en gelişmişaygıtlardır. Bunlar esas olarak yuvarlak biçimli sağlam bir tekne ile bunun içinde döndürülendeğirmen taşlarından oluşur. Trapetumlarda yarım küre şeklindeki değirmen taşlarının(orbis) eğrisel yüzeyi, tekne (mortarium) yüzeyi ile aynı profilde yapılır. Orbislerin~ortal__;=arın=,o,"d'"'an~g~irilenve uçlarında çevirme kolları bulunan--yatay_mil,~kn~ merk~iD~Jti _kolona (miliarium) orta noktasından oturtulur. Bu mekanizma gerçekte tekne içine dikeyolarak yerleştirilen orbislerin eğrisel yüzeyi ile tekne yüzeyi arasında bir boşluk yaratmayayöneliktir. Antik yazarlardan Cato'ya göre 1 Roma digitus'u (yaklaşık 1.5 cm) olması gerekenbu boşlukla, çekirdekleri kırmadan salt meyvenin parçalanması gerçekleşiyordu. Trapetumlarzeytinyağı preslerinin en önemli aygıtları olarak tüm Roma çağı boyunca yaygın biçimdekullanılmışlardır.(6) Trapetum ve orbislerin günümüze gelebilmiş en iyi örnekleri Lykia Patara'sındadır. Konuyailişkin araştırmalarırnında başlangıcını oluşturan Patara işlikierini aynntılıca çalışmarnı sağlayanhocam Prof. Dr. F. Işık'a teşekkür borçluyum.507