Dinî Ýlimler ve Kültür Dergisi YIL: 19 SAYI:78 EKñM ... - Yeni Ümit

Dinî Ýlimler ve Kültür Dergisi YIL: 19 SAYI:78 EKM-KASIM-ARALIK 2007www.yeniumit.com.tr 106702 - 2007/4FYATI: 5.00 YTL

YENi ÜMiTEkim / Kasım / Aralık - 2007 / 78BR KERE DAHABAYRAMRamazan gelirken bin nazla ve dolu dolu düüncelerlegelir. Gece-gündüz hep gufranla tüllenirdurur. Miadı dolunca da kendini duyura duyuragider. Ne var ki Ramazanlaan ruhlara tam bir boluk ya-atmamak için de bizi, hayrı, bereketi, neesi sıkıtırılmıbir gün diyebileceimiz bayrama emanet eder. Ramazandansonra bayramın gelii sürpriz olmasa da, yine de oalıılmıın çok çok üstünde bir canlılık ve ülfetlerin eskitemediibir eda ile ufukta belirir; bir dolunay gibi yükselirve gözlerimize, gönüllerimize kâse kâse heyecan sunar.Ramazanla sıcak alâka kurabilmi hemen herkes bayramı,ilâhî ihsanların bir tevzi zamanı füsunuyla duyar, onu olabildiinetılsımlı bulur ve onun bu semavî cazibe ve büyüsüylemuvakkaten dahi olsa, Ramazanın ayrılıokunuoldukça hafif hisseder ve koca bir gufran ayının vedasıylaengin bir ihsan gününün ölenini iç içe yaar.Bizler, bayramı hemen her zaman süratle doan,bir hamlede gelip tepemize yükselen ve âdeta göz açıpkapamasürati içinde de ömrünü tamamlayıp gurubayaslanan bir bedir gibi duyarız. Çarçabuk gelir, çarçabukgider ve hasretlerimizi, hayallerimizdeki resimlerine emaneteder. Ancak böyle fevkalâde dar bir zaman diliminesıkıtırılmı bayram o kadar zengin, o kadar muhtevalı veo denli cömerttir ki, onda haftaların, ayların vâridâtınınmeknuz bulunduunu söylemek mübalaa olmasa gerek.O her zaman semadan ufkumuza tıpkı bir avize gibi sar-2

kıtılır; sinelerimize nee olur akar, semavîlie açık gözlereıık ziyafetleri çeker.. Ramazanı saygıyla uurlayanlaragöklerin saygı mesajlarını sunar.. ve hemen herkese –gönlününvüsati ölçüsünde– ukbâ güzelliklerinden neler veneler fısıldar.!Bayram, dünya ve ötelere ait güzelliklerin birbirinekarıtıı, insanların bütün bir Ramazan boyu deiikibadetlerle melekletii, meleklerin bu benzerlie teveccühve iltifat olarak bayramlaan o temiz ruhlar arasındatenezzül dalga boyuyla uçuup durduu ve her eyinlâhutî bir güzellie büründüü öyle büyülü bir gündürki, onu tam duyup yaayabilenler kendilerini uyanmakistemedikleri bir rüya âleminde sanırlar. Bu mübarekgünde Ramazanın yaandıı hemen her yer ruhanîlerinyıldızlar arası dünyalarda duyup zevk ettikleri mânevîihtiama denk bir füsuna bürünür, ve o engin mânâ vemuhtevasıyla gönüllere ileye ileye mü’minleri, açılabildiklerikadar alır kalbî ve ruhî hayatın derinliklerinegötürür, onlara ayları, güneleri, kehkeanları içinealabilecek vüsate erme rampaları hazırlar, ve herkese“kenz-i mahfî”ye pırıl pırıl bir ayna olabilme düüncelerinifısıldar: Öyle ki, derecesine göre hemen herkesbayramın tedâî ettirdikleriyle uçmaya hazır kular gibigerilir, herhangi bir derinlie açılıyormuçasına boyunlarınıuzatır.. ve uçup ulatıkları/ulaacakları zirvelerinhayretiyle hep mest ü mahmur dolaır ve bu tek dünyagününü âdeta Cennet zamanlarına çevirirler, evet onlarböyle bir hayret sermestisi içinde, her nesnede Hakk’aait güzellikleri görme büyüsüyle mest, zaman sükûtunlisanıyla en beli hutbeler îrad etmekte ve hemen bütünmekanlar da, bayram rengi ve bayram deseniyle onlarabestesiz, güftesiz en saf bir mûsıkîden en nefis namelersunmaktadır. Zannediyorum eer bayramın seslendirdiibu mûsıkîyi ve bayramlaan insanların edalarındandökülen iiri çözmek, dile getirmek mümkün olsaydı,en enfes iirlerin bercesteleri bile bu büyülü namelerinyanında renk atmı, sararmı kupkuru birer lakırtıyadönüürdü.Bazen bayramın geliiyle –duyanlar için– dört bir yanıöyle bir “üns” esintisi kaplar ki, insan görüp temââ ettiiher çehrede ötelerin vefasının tüllendiini görüyormuçasınave hem burası hem de öteler, her iki âlemin birleiknoktasında bulunuyor olma hülyalarıyla zevkle gerilir,hayetle ürperir ve kendini bir havf-recâ zemzemesiiçinde bulur. Bazen insan, bayramda her eyi olduundançok farklı duyar ve farklı deerlendirir: Öyle ki o kendinehükmeden bir kısım duygu anaforlarıyla göklerin ve yeriniç içe girdiini, arzdan kopup bir ölçüde semavîletiini,ruhanîlerin arasına girip onların dünyalarını paylatıınısanır; açılır, geniler, “lâ mekânî” bir hâl alır ve kendinisahili olmayan derinliklere salmıçasına mahiyetinin sınırlarınıçok akın bir serhadde ulamı gibi olur.Bayramda duygular o kadar yumuar, ruh öylesine hafiflerve mantık gönülle o denli içli dılı olur ki, insan bazenbu seviyedeki bir farklılama karısında hayretten hayretegirer. Kim bilir belki de ona bu ölçüde insanî deerleri hatırlattıındanötürü bayramın daha sık gelmesini arzu eder...Bütün imanlı gönüller bayramı duyarlar ama o, bizim ülkemizdedaha bir nazlı, daha bir sevimli, daha bir irin vedaha bir candandır; zira yüzlerce seneden beri hep aziz birmisafir gibi gelen, baımıza yümnünü, bereketini boaltanve bizi efkatle kucaklayan bayram, o kadar bizim olmuturki onu hep evlerimizde-odalarımızda, mâbedlerimizdesokaklarımızdabizden biri gibi duymu ve sinelerimizi açarakmuânakasına komuuzdur. Evet bayram her geliindeduygu, düünce, his ve uurlarımıza öyle derince tesir ederve benliimizi öyle yumuakça sarar ki, onu tıpkı teneffüsedilen bir koku, dilimizde-damaımızda dolaan bir lezzet,gönüllerimizde duyulan bir haz ve ufkumuzda tüllenen birölen gibi hissederiz; biz hissederiz, o da günün hemen hersaatinde bize, harflerle, kelimelerle kayıt altına alınamayacakne sözler ne sözler söyler, her eyi evirir çevirir kendiuhrevî güzelliinin cazibesine balar, hafıza, hayal ve hatıralarımızıen enfes resimlerle süsler ve bir gün çekip gitse de,hayalhanemizde her zaman en tatlı rüyalar gibi hep taptazekalmasını bilir.3

Biz, günümüzdeki bayramları, önceki bayramlara nispetendaha bir ehemmiyetli, daha bir kucaklayıcı ve birmânâda da koruyucu görüyoruz. Her eyden evvel o,bizleri, günlük hayatın gündelik dedikodularından, “ya-amın” kirli yanlarının tozundan topraından uzaklatırarak,hatta arındırarak kendine benzetir ve aktüalitenin isipasıiçinde bunalmı günümüzün insanına öteden iksirlersunmak suretiyle, onu gerçek insanî deerlere uyarır; uyarırve her yanını saran kirli duygularını, mülâhazalarınıeriterek, çözerek onu tali’inin gülen yüzüyle buluturur.Bilhassa, hayatını kalb ve ruh seviyesinde götürebilenleriçin bayram bazen öyle aaalı ve pırıl pırıl gelir ki, insanonu yaamadan-duymadan asla bıkmaz ve gündüzüngitmesini, gecenin gelmesini, uykunun gelip hayatın üzerineabanmasını kat’iyen istemez. Nasıl ister ki bayram,mü’minlere servet ve vâridâtını israf derecesinde ikrameder ve onunla öyle böyle uzak bir tanııklıı olanları bileo sihirli armaanlarıyla sevindirir ve miadını doldurarakgidip guruba kapandıında da zihinlere bıraktıı fotoraflarlatedâî menfezlerini açık tutar ve her fırsatta duygularımızabir sürü ey söyler: Öyle ki insan ne zaman onunadını ansa, birdenbire hafızasında yüzlerce çarıım vetiresibalar, onun ismiyle zihinlerimizde bir sürü mefhum ekillenir..en taze mânâlar sökün eder gelir ve kendilerine hasçerçeveye oturur, duygularımızda garip kıpırdanılar belirirve hayallerimizin vüs’atine göre, zamanın bilmem hangi dilimindeyaadıımız bayramları bütün saniye, dakika ve saatleriylebir kere daha yaar ve o nefis zaman parçacıklarını,yaadıımız hayatın birer derinlii gibi duyarız. Evet, onuanınca hayalimizde cemaatle tıklım tıklım camiler belirir..kulaklarımızda tekbir ve tehlil avazı uuldar durur.. ak uevkin coturduu gönüllerden taan çılıklar birer mızrapgibi sinelerimize kalkıp inmeye balar. Çocukların cıvıl cıvılsevinçlerini, yalıların vakur ve murâkabeyi andıran durularını,kadın-erkek, genç-ihtiyar herkesin neeyle köpürüpsevgiyle birbirini kucakladıklarını bütün canlılııyla bir keredaha duyar ve kendimizi zaman üstü bir âlemin, her iklimeaçık büyülü bir koyunda sanırız.Ben imdilerde, milletçe yaadıımız o mübarek günlerinhasretiyle hep içimi çekip dursam da, bir zamanlarbayramlarla aydınlanmı, renklenmi o müstesna zamandilimlerini saat, dakika ve saniyeleriyle duyup tadabiliyorve dostlarla el ele, gönül gönüle bulunduum o“eyyâmullah”ı bütün letâfetiyle hissedebiliyorum.. evet,o mübarek günleri, kendi insanımızla, cami hariminde,adırvan baında, mâbed yolunda bütün hususiyetleriyleönce nasıl duymusam, bunca uzaklık ve bunca toz dumanaramen o günkü revnaktarlııyla ruhumda bir keredaha yaayabiliyorum.Evet o eski günlerde hemen herkes, heyecanla dopdolu,saygıyla karılayacaımız bir tela içinde, bir oraya-birburaya koar, yer yer toparlanır, zaman zaman daılır, bayramınebediyet buudlu güzelliklerinden tam nasip alabilmeatmosferinde, namaz, va’z u nasihat, Allah’a iç dökme, camiavlusunda dostlarla sarma dola olma ve onlarla hasbihâletme gibi konularla kendini farklı hâllerle ifade eder, günboyu Allah ve Peygamber’e açık durur, bakalarıyla münasebetlerinisevgi ve efkate balı götürür, çevresine basiretlebakar, her eyi kalbiyle deerlendirir, vicdanıyla tartar ve sabahtanakama kadar çeitli aktivitelerle o mübarek gününtek santimini dahi heder etmemeye çalıırdı...Ruhlarımız o bayramları bir iir, bir mûsıkî gibi dinlerdive o günlerde hemen herkese ve her yerde, kâse kâsebayram ruhu sunulurdu. Çehrelerdeki beâet, sinelerdekigenilik birbirine denk israf hududunda bir cömertlikle,hep verme ve daıtma yarıında bulunur, ne olursa olsunherkes o aydınlık günleri çocuklar gibi pür-nee ama mutlakabir temkin tavrı içinde yaar ve derinletirirdi.Dünya durdukça o bayramlar da bütün canlılııyla hafızalarımızdayaayacak ve gelecek yeni bayramlarımıza birermodel tekil edeceklerdir; model tekil edecek ve ömürlerimizinen ak çizgileri olarak her zaman kanatlarını hayallerimizinufkuna gererek, en karanlık, en tozlu-dumanlı günlerdedahi hafızalarımızda bize ehrâyinler yaatacaklardır.Bizler yıllarca, o nurefân ve rengârenk günlerin füsunuylayaadık. Bir gün –Allah göstermesin– her eyin sesi kesilse,ruhanî hazlarımıza zift püskürtülse ve bütün zevklerimizacılasa, biz yine gönüllerimizin derinliklerinde duyduumuzo rengârenk bayramları hatırlayacak, onların yıllarcayaanmı olmasını, bundan sonra da o tür bayramların ya-anabileceine emare sayarak, her zaman canlı duracak veduygu dumuruna dümemek için de sık sık hatıralar albümündekio bayram fotoraflarını karıtırarak nisyanla savataheyecanlarımızın yanında olmaya çalıacaız.*Bu yazı Sızıntı dergisinin Ocak 2001 tarihli 264. sayısındanalınmıtır.4

YENi ÜMiTProf. Dr. Suat YILDIRIM *Ekim / Kasım / Aralık - 2007 / 78ELMALILI M. HAMD‹ YAZIR’INMÜTEABH AYETLER ANLAMAYA KATKISIBu makalemizde muasır âlimlerimizden ElmalılıM. Hamdi Yazır’ın müteabih ayetleri nasıl elealdıını incelemeye çalıarak Usul-i Tefsir ilmininönemli bir problematiini tekil eden bu konuyagetirdii açılımı dikkatlere sunacaız. Aralarında tefsirehlinden bazı kimselerin de bulunduu geni kitleninmüteabihler hakkındaki telakkileri öyle özetlenebilir:1- Müteabih, mânâsı kapalı olup kesin maksadı anla-ılamayan ayetlerdir. 2- Buna binaen bu ayetlerin tefsirve teviline girimek doru deildir. 3- Müteabihler“yedullah”, “er-Rahmanu ale’l-ari’steva”, “men fi’ssemai”gibi, Allah Teala’ya mahluklarda bulunan bazıözellikler nisbet eden ve sayıları son derece az birkaçayetten ibarettir.Bu anlayıın iyice irdelenmesi gerekir. a) Her eydenönce müteabih ayetlerin sayısı bu kadar az deil,yüzlercedir. Çünkü yaygın anlayıtaki müteabihler,“müteabihu’s-sıfat” denilen kısım olup bunlar, misalleriçok az olan küçük bir bölümünü tekil eder. Oysabunlar “hakiki müteabihler” kısmının bir bölümüdürve huruf-i mukatta’anın da içinde yer aldıı bu kısım,bir önceki bölüme göre biraz daha fazladır. Ama kevnîmeselelerden, uhrevi hallerden ve baka bir kısım hakikatlerdenbahseden “izafi müteabihler” vardır kibunların sayısı yüzleri geçer. b) Dier taraftan, AllahTeala mânâsı anlaılamayacak tarzda muhataplarınahitab etmekten münezzehtir. lim ve hikmet sahibibir insanın bile yapmayacaı yersiz bir davranı, nasılolur da O’nun hakkında düünülebilir? c) Bir de unuhiç unutmamak gerekir: Teabüh problematii, aklı vebütün kapasiteleri sınırlı olan insan yapısının ayrılmazontolojik bir gerçeidir. nsanın bu özellii onun ifadesinede yansımı, lisanına yerlemitir. Beer dilini kullanmadurumunda olan Kur’ân da, haliyle müteabihifadelerle dolu olmutur. d) Hem iyi deerlendirilmesihalinde, insanlar için müteabihlerin Kur'ân’da bulunmasıbüyük bir nimet, hatta mucizedir. Zira bu özelliesahip bir kitap, ilmi her eyi ihata eden Allah’tangelebilir. Kur’ân beer sözü olsaydı, müteabihler bulunmazve bilhassa müteabihler konusunda insanlarındikkatlerini çekip onları uyarmazdı.Bu makalemizde düüncelerini ele alacaımız müellif,konuyu sathi bir ekilde ele almakla yetinmeyipbu hususta zor olanı gerçekletirmi, meseleyi fikri vefelsefi yönden temellendirmitir. Böylece müteabihleri,nerdeyse mühmel, meskut, gölgede kalma durumundankurtararak, tefsir için büyük bir zenginlikkaynaı olduunu göstermitir. Makalemizde bunu ispatedeceimizi umuyor, bir yandan da son dönemde,Türkiye’de orijinal müelliflerin pek bulunmadıı zannınıgidermeye de katkı salayacaını ümid ediyoruz.Elmalılı M. Hamdi Yazır’ın Müteabihatla lgiliGörüleriMüfessirimiz müteabihi açıklamaya balarkenönce u önemli hususu vurgular: Esasında Mütekellimolan Cenab-ı Allah yönünden, keza iin gerçei yönündenKur’ân’da hiçbir üphe olmadıı halde, muhatabınanlaması yönünden duruma göre, çeitli ekillerde kapalılıkve farklı ihtimaller bulunur. Bu ihtimaller, muhkemayetlerin ııında vuzuha kavuturulur. 1Onun vurguladıı dier mühim husus udur:Kur’ân’da mühmel yoktur. Huruf-i mukkatta’alardabile çeitli anlayı vecihleri vardır. Mesele, mefhumlarıntahdit edilip muhkemletirilmesi ile, kastedilenmânânın tayin edilmesindedir. Faide-i hitab ise bu tayinebalı deildir. Saymaya gelmez derecede aratırmakonuları sezdirmek, beer ilminin deerini tayin ettirmek,insanların seviyelerine göre onlara deiik zevklertattırmak, nihayet rasih âlimleri sonsuz bir tefekkürleimtihan etmek gibi birçok faide-i hitab vardır. 21. Müteabih’in Tarifine Katkısı“Müteabihat denildii zaman mânâsız bir ibham-ıkülli iddia edildiini zannetmek büyük bir hata tekileder. Müteabihat mânâsız ve mühmel deil, kesret-i5

meânîden dolayı muayyen bir murad tayini mümkün görünmeyenve daha dorusu ifade ettii hakâik-i muhîta,zihn-i beerle kabil-i istiab olmadıından mübhem görünenbir ifadedir. Bu öyle bir beyandır ki hakikat-mecaz,sarih-kinaye, temsil-tahkik, zâhir-hafî gibi vücuh-i beyanınmecmuunu havidir. Bunun için bâlâda buna “el-ma’lûmü’lmechul”ifadesini arzetmi idik. Zaten kelamda ibham, mevkiinegöre en büyük vücuh-i belagatten birini tekil eder.” 3“Müteabihat, murad olunabilecek gibi görünmekte birbirlerinebenzer müteaddit mânâlara muhtemildir ki hepsimi veya birisi mi murad olduu zâhir bir surette seçilemez.” 4Müfessirimiz bu tarifini baka bir yerde biraz daha geniletereköyle der: “ki eyin birbirine mütekabilen alettesâvibenzemelerine teabüh ve bunların her birine müteabihdenilir ki yekdierinden seçilemez, zihin temyizlerinden acizkalır. Tebih ve müabehette bir taraf fer’ ve nakıs, dier tarafasıl ve tam olur. Teabühte ise tarafeyn, aynı kuvvette mütesaviolurlar. Teabühleri tefavütlerini setreder de itibah uiltibas hasıl olur: “nne’l-bakara teâbehe aleyna” 5 ,” teâbehetkulûbuhüm” 6 , “ve ütû bihi müteâbihen” 7 gibi. Demek kiteabüh, seçilememeye sebeptir. Temyiz olunamamak bununbir mânâ-yı lâzımîsidir. Bu münasebetle, insanın dorudandoruya temyizine yol bulamadıı bir eye dahi müteabihıtlak edilir ki hafî, mükil demek gibidir. Bu ıtlak, var ile yokbeyninde müsavi olması nokta-i nazarından da olabilir.” Busözün devamında müteabihin baka anlamına geçerek öyledevam eder: “Bu suretle Kur’ân’ın ve âyât-ı Kur’ân’ın ihkamve teabühü; elfazı, tenasuku, hüsnü, maânîsi, ahkamıgibi muhtelif vücuh ile mülahaza olunabilir. Ayetlerin fasılaları,müvazenetleri ve sairesi gibi sanayi-i bediiyyesi itibariyleteabüh ve tenasuk, muhkemlie mukabil deildir. Belkiayn-ı ihkamdır. Bu cihetle “uhkimet âyâtuhu” 8 , “kitabenmüteâbihen” 9 mütekabil deil, yekdierinin izahıdır. Fakatnazmın delaleti itibariyle mülahaza edildii zaman muhkemile müteabih, zıd ve mütekabildirler. üphe yok ki mânâsınıkat’iyyetle bildiren muhkem, bildirmeyen gayr-ı muhkemdir.Bu ayette (Ali mran, 7) muhkem ile müteabih mukabil olarakzikredildikleri gibi maba’dinde te’vil karinesi de mânâyaaittir ki lm-i Usul’de de er’an muhkem ve müteabih, buhaysiyetle mülahaza edilmitir.” 102- Müteabihin Kapsamını GeniletmesiMüfessirimiz u pasajlarda müteabih teriminin kapsamınıgeniletmektedir:“Zâhir mukabilinde hafî, nass mukabilinde mükil,müfesser mukabilinde mücmel, muhkem-i has mukabilindemânâ-yı ehassıyla müteabih vardır. Binaenaleyh kitab,külliyetiyle mülahaza olunduu zaman, bu üslub-i hikmetlemüteabihatın muhkemata rücuu haysiyetiyle hepsi muhkemdir,“la raybe fih” 11 , “kitabun uhkimet âyâtuhû” 12 dur.Bilakis bu hikmete muhalif olarak müteabihat ümmü’lkitabfarz edilir de muhkematın müteabihat ile te’vilinegidilirse o zaman da hepsi müteabih olur. “Kitaben müteabihenmesani teka’irru minhu cüludü’llezine yehavnerabbehüm” 13 hükmü tezahür eder.” 14 Görüldüü üzere buradahafî, mükil ve mücmeli müteabih kapsamına dahilederek geniletme cihetine gitmitir. u halde Kur’ânda hafîgeldiinde onu zâhir ııında, mükil geldiinde onu nassııında, mücmel geldiinde onu müfesser ııında, mânâ-yıehass ile müteabih geldiinde onu muhkem-i has ııındaanlamaya çalımalıyız. Böyle yapmakla itibah ve ihtimallerizale olunabilir.Burada bir husus dikkat çekmektedir: Müteabihatı esasalıp muhkematı ona göre anlamaya çalımak, tenkit ve reddedilenbir itir. Merhum müfessirimiz, naklettiimiz mezkurifadesinde, ii tersine çevirerek muhkemi müteabiheirca edenler hakkında “kitaben müteâbihen mesânî” 15 ayetiyleistihad etmesi tereddüde yol açmaktadır. Zira bildi-imiz kadarıyla bu ayette, 'ayetlerinin belagatte, hakikatleribildirmekte birbirine benzer olması' itibariyle Kur’ân medholunmaktadır. Yoksa burada muhkem mukabili olarak müteabihsöz konusu deildir. Dolayısıyla bu siyaka münasipolan ayet-i kerimenin, muhkemi bırakıp müteabihleri fitnesebebi yapmak isteyenleri kınayan “fe emme’llezine fikulûbihim zeyun fe yettebiûne ma teâbehe minhu…” 16olduunu düünüyoruz.“Bir lafzın mücerret siasına nazaran mânâ-yı muradımalum olursa ona zâhir denilir ki enva-ı muhkemin edna derecesidir.Bunun te’vile veya tahsise veya nesha ihtimali bulunabilir.Fakat bunlar karineye muhtaç olduundan, karine olmadıımüddetçe zâhirinde kat’i olur. Eer bu mânâ kelamdama sîka leh olmu, mütekellim, sözü bunun için sevk etmi isenass olur. Bunda artık te’vil ihtimali kalmaz. Ancak tahsis veyanesih ihtimali bulunabilir. Nihayet nesih ihtimali de yoksa –kiihbarat, te’yid edilmi inaiyyat bu kabildendir- bu da mânâ-yıhassıyle muhkem olur. Bunların hepsinin hükm-u icabı ilm üameldir. ndetteaâruz akvâ tercih olunur.Bunlara mukabil, bir lafzın mânâ-yı muradı siasındandeil, baka bir emr-i ârız sebebiyle gizlenmi bulunursa hafî,böyle deil de mânânın nefsinde ince, her nefsin nüfuz edemeyecei,edenlerin de teemmülsüz kavrayamayacaı derecedegamız olması veya bir istiare-i bediiye bulunması gibibir sebepten nâi gizli, muhtac-ı teemmül bulunursa mükil,sia müteaddit mânâlara alesseviyye muhtemil olur ve hiçbirinintercihine karine bulunmaz ve fakat bir beyan-ı tefsirinlühûku me’mul bulunursa mücmel, mânâ-yı muradı anlamakümidi münkatı’ olursa hâlis müteabih olur. Müteabihat-ıKur’ân’dan birçou böyle kesret-i meânîden dolayı bir a’aayıbeyan içinde bulunduundan nazarları kamatırır…” 176

3-Müteabihin Hikmet-i vücudu Hakkındaki Katkısı:Müfessirimiz, ilahi kitaplarda müteabihat bulunmamalıidi, gibi bir tevehhüme kapılmanın doru olmayıp, bunlarınyer almasının hikmet-i vücudunu bildirmek üzere öyleder: “Zira böyle bir tasavvur, cereyan-ı vücudun inkıtaınıveya suret-i vahide altında yeknesak ve camid bir tevalisinive malumat-ı ilahiyyenin tenahisini farz etmek veya bütünnamütenahilii ile ve bütün hayatiyetiyle malumat-ı ilahiyyeninmuhkem bir surette beere talimi ve Allah Tealaya birerik ve nazîr ihdası mümkün olduunu tevehhüm eylemekve yahut Allah Tealanın ilm-i beeri sabit bir nokta-i tenahidetevkif edip malumattan mechulata 18 , noksandan kemaledoru ebedi bir hayata müteveccihen ilerlemesine mani olmasılazım geleceini iddia etmek, hasılı feyz-i ilahide buhlistemektir. Her tavr-ı terakkinin ilerisinde kat’ olunacakmesafe, kef edilecek hakâik ve hiçbir zaman nüfuz edilipbitirilemeyecek mebâdi ve mekasıd mevcut olduu halde,Allah Tealanın bunları istidadat-ı muhtelifeye göre sezdirmeyipezher cihet gizlemesi ve bu mechulatı mümkün oldu-u kadar hall ü kefe medar ve mi’yar olmak üzere bahettiiusûl ve delâil-i muhkemeyi, mütenahi ve camid bir noktadatutması, dünkü ilimden yarın, dünyadan ahiret için istifadeettirmemesi nasıl olur da mukteza-yı hikmet-i ilahiye farzedilebilir?” 19 Müellif mütalaasının devamında her eyi ispatlayıpvuzuha kavuturduunu iddia etmenin cehalettenbaka bir ey olmadıını anlatır.Bir baka hikmet-i vücut udur: “Sonra edeb ü ahlak veyadier hikmetlerden dolayı tasrihi hayır olmayan, kinaye ve ta’rizdaha beli ve müessir bulunan mezâmin vardır” 20 . Görüldüügibi bazen adab gerei olarak bazı meseleleri üstü kapalı tarzdabildirmenin daha güzel ve etkili olduunu vurgular.Bir baka hikmet: “Nihayet bütün beyanat nizamı, tevhidüzere vahdetten kesrete veya kesretten vahdete giderkengerek nisbetlerde ve gerek hudud-i tasavvuratta lisan-ıbeerin henüz lügatini vaz’ etmedii, hatta hiç sezmedii,düünmedii, misalini görmedii nice maânî ve hakâikvardır ki bunlar bir muhkem ile ifade olunmakla beraber,müteabih bir misal ve ima ile sezdirildikleri zaman dahamüfid olur. Bu gibilerin bazısını bugün anlayamayanlar yarınanlayabilirler” 21Bilinen bir hikmeti de öyle ifade eder: “Hükema derlerki: lmin baı hayrettir. Bu itibar ile de Kur’ân’ın baında iradve hidayetin bidayetinde böyle hayretengiz bir tebliin belibir kuvve-i teshiriyyesi vardır.” 22 Bunun mânâsı udur: nsanınbir eyi merak etmesi önemlidir. Merakla balayıp, derkenhayret derecesine ulaan insanın, hayreti nisbetinde konuyaduyduu ilgi artar, heyecan duyar. Mesele ile ilgili en ufak ayrıntılarıbile kaçırmak istemez. Halbuki rasgele, sathi bir bakıatfetmekle konuyla sıkı bir irtibat kuramaz. nsan ilgilendiikonuda, zihninin ihata edemedii tarafların kaldıını bildiitakdirde, onları örenmeye ihtiyacı ve itiyakı artar. Bilimlerböylelikle geliip mükemmelleir. Hayret uyandırılmazsa, genelbir bakıla, insan bazı ayrıntıları kaçırabilir.4-Müteabihleri Sınıflandırmaya Katkısı:“Birçou da bir mânâ-yı muhkem etrafında onunlakabil-i ictima ve meratib-i muhtelife üzere müterettibmüteaddit iarat ve delâlâtı ihtiva ettiinden dolayı icmalveya ikal ve hafa ile calib-i dikkat olur. Bu suretle muhkemzımnında müteabih, müteabih maiyetinde muhkemde bulunur.” 23 Buna göre bir kısım müteabihler, muhkembir mânâ ile bir arada bulunabilirler. Bu muhkem mânâlar,çeitli aamalarda ve merdiven basamakları gibi sıralanan,birbiri üzerine bina edilecek tarzda birçok iaret ve delaletlerihtiva etmeleri sebebiyle mücmel veya mükil veya hafîhaline gelebilirler.Aaıda görülecei gibi hafî, mükil ve mücmeli müteabihinkısımları arasında sayar: “Hasılı aksam-ı müte-abihten hafînin hükmü taleb u taharri, mükilin hükmü,bununla beraber teemmül, mücmelin hükmü bunlardan birbeyan-ı tefsire intizar ve taharri, asıl müteabihin hükmü detevakkuf ve Allah’a tefviz ile ilticadır.” 24Aaıdaki tasnif müfessirimizden önce de bulunup onamahsus olmamakla beraber, onun tarafından derli toplu ifadeedildiini görmekteyiz:“Müteabihat için bir de u taksim vardır: Lafız cihetindenmüteabih, mânâ cihetinden müteabih, her iki cihettenmüteabih. 1- Lafız cihetinden müteabih ya elfaz-ı müfrededeveya kelam-ı mürekkebdedir. Elfaz-ı müfrededekimesela “ebben”, “yeziffûn” gibi garabetten veya “yed” ve“ayn” gibi itirakten ne’et eder. Kelam-ı mürekkebdeki: a)ya ihtisardan b) veya basttan c) veya hususiyet-i nazımdanolmak üzere üç kısımdır. 2- Mânâ cihetiyle müteabih evsaf-ıilahiye ve evsaf-ı ahiret gibi hissi veya gayr-ı hissi bir suret-imisaliyyesine malik olamadıımızdan dolayı tasavvurunayetiemeyeceimiz maânîdir. 3- Her iki cihetten müteabihbalıca betir: a) Umum veya husus gibi kemmiyyet cihetinden,b) vücub veya nedib gibi keyfiyet cihetinden, c) nasihveya mensuh gibi zaman cihetinden, d) mekan cihetinden,veya e) ayetin nazil olduu adet cihetinden -ki “Leyse’l-birrebi en te’tü’l-büyûte min zuhûrihâ” 25 gibi- fiilin sıhhat u fesadındakiurût cihetinden.” 265-Müteabihin levlerini Bildirmeye Katkısı:Müteabih ayetlerin ilevleri konusunda müfessirimiz uorijinal vurguyu yapar: Müteabihlerin, muhkem bir hakikatiihtiva ettiklerini unutmamak gerekir. 27Müteabihin önemli bir ilevini ve insanlıın ayrılmazbir parçası olmasını u pasajda ayrıntılı olarak bildirir:7

“Meçhul meçhul ile, üphe üphe ile hallolunmaz. Meçhulat,malumat ile ve o malumatın derece-i kuvveti ile mütenasibolarak hallolunur. Ta’lim u irad, malumat üzerinemeçhulatı sezdirmek ve o meçhulatı malumata irca ettirmektir.Talibte malumat arttıkça, muallim, kuvvetine göremeçhulatı peyderpey sezdirir, ba’dehu hallettirir. Bu suretlemehulü sezmek de onu bilmenin bir art-ı mütekaddimiolur. Cenab-ı Hak kullarına ilm-i hakkı böyle ihsan eder. btidakendini ve gayrı temyiz ettiren bir ilm-i muhkem baheder.Ba’dehu müteabih bir halde meçhulatı sezdirir. Bunlarıkademe kademe muhkemata irca ettirerek malumat-ı yakiniyyeyetahvil eder… 28Müfessirimizin bu mütalaasını öyle özetleyebiliriz:Göklerde, yerde, bütün kâinatta Allah’a gizli hiçbirey yoktur. Ama O’ndan bakası için durum böyle de-ildir, onlar için çok sayıda bilinmeyen eyler mevcuttur.Aynen bunun gibi, hakikatlere tam tamına mutabık olanKur’ân-ı Kerim için de benzer bir durum söz konusudur.Öretim, bilinenlere dayanıp bilinmeyenleri sezdirmek,derken bilinmeyenleri de bilinen eylere dönütürmektir.Bir meçhulü sezmek, onu bilmediinin farkında olmak,onu örenmenin ön artıdır. Allah, meçhulleri müteabihhalinde sezdirir, bunları derece derece muhkem, yani kesinbilgi haline dönütürür. Allah’ın ilmi sınırsız, beerinki isesınırlıdır. nsanın bunu idrak etmesi en büyük bir marifettir.nsanın bilgisi ne kadar fazla olursa olsun, önündebilmedii çok eyin bulunduunu sezmeye muhtaçtır. Buise, müteabihat karısında bulunduunu bilmektir. Gerekmaziye, gerek istikbale dair hiçbir beeri bilgi, teabühtenkurtulamaz. Kesinlik sadece çok kısa bir an olan hazırzamanda olup her tecrübe anının bir adım gerisi veya biradım ilerisi teabühle alakalıdır. “lmin en kuvvetli müeyyidesiolan tecrübe bile zaruri (kesin) bir müeyyide deildir.Bu babda en salam ve en umumi vesika beka-yı illettençıkan ıttırad-ı âdidir (bu alanda en salam belge, varlıksebebinin devam etmesinden ileri gelen normal nizamdır)ki bu da irade-i ilahiyyeye istinaddır. Binaenaleyh ilm-i be-erin müteabihattan kurtulması gayr-i mümkindir.”Daha ileride, “nsanların, Allah’ın ilmine havale edeceklerihakikatlerin her zaman bulunacaını bildirip 'muhkemattansonra bile hakaik-i müteabihenin mücerret mevcutolduunu bilmek de ilm-i beer için pek büyük bir kemalve gaye-i beer için pek mühim bir hayırdır' der. 29 Bu pasajıdikkatle inceleyen bir muhatap, müteabihatın nefis bir felsefesinive müfessirimizin onu nasıl temellendirdiini görerekhayran kalmaktan kendisini alamaz.6-Müteabihler Konusunda Rasih Âlimlerin Rolü:Müellifimiz, cumhura uyarak “Ve ma ya’lemu te’vilehûillallah ve’r-râsihûne fi’l-ilmi” 30 ayetinde lafz-ı celâle üzerindevakf etmeyi tercih eder. Fakat az sonra açıkça söylemeksizin,sanki vakf “fi’l-ilmi”de imi gibi tefsire balar.Rasih âlimlerin üzerine düen görevi vurgular. Bu tefsirinde, önceki gibi bn Abbas (r.a)’dan nakledildiini, mütekelliminile müteahhir âlimlerin birçounun bunu tercihettiklerini belirtir. Daha sonra her iki görüün sentezi halindeöyle der: “Bu babda te’vil ve içtihad bakalarınındeil, meratib-i muhkemat ile meratib-i müteabihatı seçer,te’vili caiz olup olmayanları temyiz eder, fitneden kendinive herkesi ifal etmekten sakınır, haddini bilir, ilm-iilahiye tefviz edilmesi lazım gelenleri O’na tefviz eyler,imanı kamil, tarik-i ilimde kavi, temiz ve ince akıllı, dorudüünmesini bilir ve sever, hasılı hikmete mazhar ulema-yırasihinin hakk u selahiyyetidir” 31Bir baka yazıda müteabihler konusunda BediüzzamanSaid Nursi’nin izahlarını da deerlendirip onların bu deerlimütalaalarının müteabihler konusundaki anlayıı yerli yerineoturtmanın da ötesinde, Kur’ân tefsir ve anlayıına da büyükbir zenginlik kattıı kanaatimizi paylamayı düünüyoruz.* Marmara Üniv. lahiyat Fak. Ört. Görevlisisyildirim@yeniumit.com.trDipnotlar1. Yazır, Elmalılı Hamdi, Hak Dini Kur'ân Dili, 2/1036.2. Yazır, a.g.e., 2/1047-1048.3. Yazır, a.g.e., 1/159.4. Yazır, a.g.e., 2/1037.5. Bakara sûresi, 70.6. Bakara sûresi, 118.7. Bakara sûresi, 25.8. Hud sûresi,1.9. Zümer sûresi, 23.10. Yazır, a.g.e., 2/1037.11. Bakara sûresi, 2.12. Hud sûresi, 1.13. Zümer sûresi, 23.14. Yazır, a.g.e., 2/1036.15. Zümer sûresi, 23.16. Al-i mran sûresi, 7.17. Yazır, a.g.e., 2/1037-1038.18. Metinde böyledir. Zannedersem burada bir zühul bulunmakta olupsiyaka göre: “meçhulattan malumata” olması gerekmektedir.19. Yazır, a.g.e., 2/1042-104320. Yazır, a.g.e., 2/103821. Yazır, a.g.e., 2/1038-103922. Yazır, a.g.e., 1/159.23. Yazır, a.g.e., 2/1038.24. Yazır, a.g.e., 2/1039.25. Bakara sûresi, 189.26. Yazır, a.g.e., 2/1039-1040.27. Yazır, a.g.e., 2/1043.28. Yazır, a.g.e., 2/1041.29. A.g.e.,2,1042.30. Al-i mran sûresi, 7.31. Yazır, 2, 1045.8

YENi ÜMiTDr. Kadir PAKSOY *Ekim / Kasım / Aralık - 2007 / 78Ta’dil-i erkân, namazdaki rükûnlerin sükunetle yerine getirilmesi veuzuvlarda itminan hasıl olacaı âna kadar devam edilmesidir. Bu, insancesedinin maddi olarak namazda alacaı vaziyettir ki, ona riayet etmedennamaz tamam olmaz.Ebû Hureyre (r.a.) Asr-ı Saadette cereyan eden birhadiseyi öyle anlatır: Resûlullah (s.a.s.) mescide girmiti.Derken taradan bir ahıs geldi ve namaz kıldı. Sonra gelipResûlullah (s.a.s.) ile selamlatı. Resûlullah (s.a.s.) ona,“Dön ve yeniden namaz kıl; çünkü sen namaz kılmı olmadın!”dedi. O da dönüp evvelce kıldıı gibi namaz kıldı.Resûlullah (s.a.s.) yine ona dedi ki: “Dön ve yeni batankıl; çünkü sen namaz kılmı olmadın!” Allah Resûlü (s.a.s.)üçüncüsünde de namazı tekrar kılmasını emredince o ahıs:“Seni hak üzere gönderen Allah’a yemin ederim ki, bukıldıımdan baka daha iyi nasıl kılacaımı bilmiyorum.Bana dorusunu öretir misin ya Resûlallah?” dedi. Bununüzerine Resûlullah (s.a.s.) öyle buyurdu: “Namazadurduun vakit balangıç tekbirini al. Kur’ân’dan iyibildiin (sûre ya da ayetleri) oku. Rükûa varınca bedenazaların yerleinceye kadar bekle. Rükûdan baını kaldırıncabedenin tamamen doruluncaya kadar ayakta dur.Sonra secdeye kapan ve azaların yerleinceye kadar oradakal. Secdeden baını kaldırınca azaların yerleinceye kadarotur. Ardından tekrar secde yap ve azaların yerleinceyekadar orada kal. Sonrasında ayaa kalk ve dimdik dur.Namazın bütün rekâtlarında aynen böyle yapmaya devamet!” (Buharî, Ezan 95; Müslim, Salât 45)Bu rivayette görüldüü üzere, Resûlullah (s.a.s.) alelacelenamaz kılan ahsı uyarmı ve ona namazı itina ileyeniden kılmasını emretmitir. Gerekli itinayı gösterme-9

yince de ona itidal ile nasıl kılınacaını öretmitir. Ziranamazın makbul olması için gerekli artlardan birisi de“tadîl-i erkân”dır. Bu makalede “tadîl-i erkân”ın anlamı,hükmü ve hususiyetleri beyan edilecektir.Tadîl-i Erkân Nedir?“Tadîl” dorultma, düzenleme, düzgün hale getirmedemektir. “Erkân” da “rükn”ün çoulu olup kıyam, rükûve secde gibi namazın esaslarını ifade eder.“Tadîl-i erkân” ise namazın içinde yer alan kıyam,rükû, secde gibi rükünleri yerli yerinde, hakkını vererekdüzgün ve sükûnet içinde yapmaktır. Dier bir ifadeyleta’dîl-i erkân, namazdaki rükünlerin sükûnetle yerine getirilmesive uzuvlarda itminan hâsıl olacaı âna kadar devamedilmesidir. Tadîl-i erkân hakkında itidal, itminan vetuma’nine gibi kavramlar da kullanılmaktadır.Tadîl-i erkânın yerine gelmesi için kıyam, rükû, secdeve oturu gibi pozisyonlarda bir müddet hareketsizdurmak arttır. Kıyamdan rükûa gidildiinde bir müddethareketsiz beklemek gerekir. Rükûdan kalkınca tam dorulmuvaziyette yine bir müddet durulmalıdır. Secdedeve iki secde arası oturuta sükûnet içinde bir müddet hareketsizkalınmalıdır.Tadîl-i Erkân’ın HükmüKur’ân-ı Kerim’de elliden fazla ayette namaz (salât),“ikâme” fiilinin muhtelif kipleriyle birlikte zikredilmitir.Ayrıca birçok ayette “Namazı ikâme edin!” buyrulmaktadır.“kâme etmek” ise namazı dosdoru kılmak, itina ilekâmilen eda etmek demektir.Namazı ikâme etme hususundaki Kur’ânî emir vetahîdatın yanı sıra yukarıda geçen hadis-i erif gibi dahapek çok rivayetten hüküm çıkaran âlimler, tadîl-i erkânınvâcip ya da farz olduu görüüne varmılardır. Zira PeygamberEfendimiz (s.a.s.) namazı usûl ve âdâbına görekılmayan mezkûr ahsa tekrar kılmasını emretmitir.Hanefi mezhebine göre tadîl-i erkân vaciptir. Nitekimmam Ebû Hanîfe ile mam Muhammed, vâcip olduunahükmetmilerdir. mam Ebû Yûsuf ise tadîl-i erkânınvâcipten de öte, farz olduu görüündedir.Mâlikî, âfiî ve Hanbelî mezhebine göre tadîl-i erkânfarzdır. Onlar, tadîl-i erkânı namazın bir rüknü ya da rüknünartı saymılardır.Hanefîlere göre tadîl-i erkân sehven (unutarak ya dahataen) terk edilirse namazın sonunda sehiv secdesi gerekir.Eer sehiv secdesi yapılmamısa o namazın tekrarkılınması gerekir. ayet tadîl-i erkân kasten terk edilirsenamazın yeniden kılınması icap eder.Mâlikî, âfiî ve Hanbelî mezhebine göre tadîl-i erkânınterkiyle namaz bâtıl olur ve tadîl-i erkâna riayet edilerekyeniden kılınması gerekir.Tadîl-i Erkânın ÖlçüsüNamazın rükünlerinde ve rükünler arasında en azbir tesbih miktarı, yani sübhânallah diyecek kadar durmakvaciptir. Bu itibarla tadîl-i erkânın asgari ölçüsü,sübhânallah diyecek kadar sükûnet içinde uzuvların hareketsizkalmasıdır. Bu miktar, zaman bakımından birkaçsaniye demektir.Namazda özellikle rükûdan dorulunca ve iki secdearasında bir müddet hareketsiz durmaya itina gösterilmelidir.Bunun süresi, en azından bir defa sübhanallah diyecekkadar olmalıdır. Çünkü bu iki rükün çok defa aceleyegetirilmekte ve tadîle riayet edilmeden hızlıca geçitirilmektedir.Dolayısıyla namaz noksan ya da kusurlu edaedilmektedir.Özellikle günümüzde tadîl-i erkânda ihmal söz konusuolduundan çok dikkat etmek gerekmektedir. Zira kimilerininnamaza durmasıyla birlikte hemen rükûa varması,daha tam dorulmadan secdeye kapanması, iki secde arasıoturmayı tam yapmadan secdeye gitmesi bir olmaktadır.Oysa kıyam, kıraat, rükû, secde, oturu ve bunların arasındakirükünlerde tadîl-i erkâna riayet etmek arttır. Aksitakdirde usul ve adabına uygun namaz kılınmı olmaz.Zira Peygamber Efendimiz (s.a.s.), horozun yemi hızlıhızlı gagalaması gibi namaz kılmaktan men etmitir. (Müsned,2/265) Ayrıca O (s.a.s.) u uyarılarda bulunmutur:“Rükû ve secdeleri tamamlayın!” (Buharî, Eymân 3) “Rükûve secdelerinizi güzel yapın!” (Müsned, 2/234) “Sizden birinizrükû ve secdelerden kalkarken belini tam olarak dorultmadıkçanamazı yeterli olmaz.” (Ebû Dâvud, Salât 143)Bu itibarla kılınan namazların boa gitmemesi için rükünlerintadîl (itidal) ve sükûnet üzere yapılması icap eder.M. Fethullah Gülen Hocaefendi, vaaz ve sohbetlerindesözü sık sık namaza getirerek usûl ve erkânına uygunikâme edilmesi üzerinde hassasiyetle durur. Bir sohbetinde;dört rekâtlık namazın en azından 4 dakikada kılınmasıgerektiini, zira daha hızlı kılındıı takdirde tadîl-i erkânınihlal edilmesi endiesi bulunduunu belirtir. Öte yandanacele ile kılınan namazla bir yere varılamayacaını, “huûve hudû”un ise “namazın iç tadîl-i erkânından olduunu”kaydeder ve unları söyler: “nsanın, Rabbiyle münasebetindeasıl olan mânâdır, özdür, ruhtur. Fakat onları taıyanda lâfızlardır, ekillerdir, kalıplardır. Bundan dolayı mutlakao lâfızlara ve kalıplara dikkat edilmelidir… Biz bir insanınsadece namazına bakarak onun namazda huû arayan biriolup olmadıını belirleyemeyiz. Bu, insanın vicdanı ile Al-10

lah arasındadır. Dolayısıyla biz kendimizi hüsnüzan etmeyezorlarız. Ama bazı kimseler namazlarında, oruçlarındaöyle dikkatsizdirler ve iffetleri mevzuunda çarıda pazardaöyle sulu hareket ederler ki; insan ne kadar hüsnüzan ederseetsin, ahit olduu hareket hakkında olumlu düünceyislâmî çerçevede bir yere koyamaz. Mesela, birisi hementekbir alır ve sen daha Fâtiha’nın yarısına gelmeden rükûavarır. Burada kendini ne kadar zorlarsan zorla ona namazkıldı diyemezsin. Mesela, rükûda hakkını vere vere, kelimelerigüzelce telaffuz ederek -bazı fukahaya göre- bir kere“Sübhâne rabbiye’l-azîm” demek arttır. Çok hızlı söyleniyorsamânâsı yoktur onun. Bazı fukahaya göre ise, onu enaz üç defa söylemek gerekir. Onun için, rükûda ve secdedeen az üç defa, yava yava, kelimeleri tam telaffuz ederekbu tesbihi söylemeliyiz. Daha az söylüyorsak, bakalarınıhakkımızda müspet düünme hususunda zorlamı oluruz.Böylece bazı kalıplar, bizim onunla edâ etmeye çalıtıımızmânâ, muhteva ve mazmunu taıyıcı olmaz. Dolayısıyla,hakkımızda hüsnüzan edenler, vehme ve kuruntuya hüsnüzanetmi olur. Çok kimselerin hızlı hızlı okuduu Fâtiha,Kur’ân deildir. Çünkü, Kur’ân öyle inmemitir. Böylealelacele okunan Fâtiha ile kılınan namaz, namaz deildir.Bir nefeste, o nefes bitmeden sûreyi sona erdirme telaıyla,soluun tıkandıı yerde hızlıca ve can havliyle alınan aranefeslerle okunan Kur’ân’la kıraat farzı yerine gelmi olmaz.Lâfızlar mânâların kalıbıdır; ama kalıbın mânâya uygun olmasılâzımdır.” (Fethullah Gülen, Kırık Testi, s. 57–58)Namazda Ciddiyet ve Peygamber Efendimiz’inNamazıNamaz vakitlerinin gözetilmesi, huû içinde, kâmilmânâda ikâme edilmesi hususunda birçok ayet-i kerimevardır. Bu ayetlerde gerek Peygamber Efendimiz’e (s.a.s.),gerek dier peygamberlere, gerekse mü’minlere hitabennamazların hakkıyla ikâme edilmesi, huû içinde kılınmasıemredilmektedir.Bu husustaki birkaç ayet-i kerime öyledir:“Gündüzün iki tarafında, gecenin gündüze yakın vakitlerindenamazı dosdoru kıl. üphesiz güzel iler (hasenât),kötülükleri (günahları) silip giderir.” (Hûd sûresi, 114) “Namazıhakkıyla eda edin, zekâtı verin. Dünyada hayır olarakne yapıp gönderirseniz mutlaka onun mükâfatını ahiretteAllah katında bulursunuz. Zira Allah ilediiniz her eyigörmektedir.” (Bakara sûresi, 110) “Muhakkak ki mü’minlerfelaha erdiler; onlar namazlarında huû (tam bir saygı vetevazu) içindedirler.” (Mu’minûn sûresi, 1–2). “Allah’ın kitabınıokuyup ona uyanlar, namazı hakkıyla ifa edenler ve kendilerinenasip ettiimiz imkânlardan gizli ve aikâr olarak hayıryolunda harcayanlar, ziyan ihtimali olmayan bir ticaretumarlar.” (Fâtır sûresi, 29)Allah’ın bütün emir ve yasaklarına karı fevkaladehassasiyet gösteren Peygamber Efendimiz (s.a.s.) namazıdosdoru kılma hususunda da fevkalade temkinli idi. Kıyamındankıraatine, rükûundan secdesine, iki secde arasıoturuundan teehhüdüne kadar bütün rükünlerde namazıitidal ve sükûnetle ikâme ederdi. Bunun yanı sıra Efendimiz(s.a.s.), “Beni nasıl namaz kılıyor görüyorsanız, sizde namazı öylece kılın!” (Buharî, Ezan 18) buyurmak suretiyleashabına -dolayısıyla ümmetine- namazı nasıl edaetmeleri gerektiini bizzat öreten rehberdi.Ashab-ı Kiram’ın dilinden Peygamber Efendimiz’innamazı öyle anlatılmaktadır:“Resûlullah (s.a.s.) kıyamda aırlıını iki ayaınınüzerine verip dimdik dururdu. Rükûda baını ne yukarıyadiker ne de aaıya büker, ikisi arasında tutardı. Rükûdankalktıı vakit iyice dorulmadan secdeye gitmezdi. Baınısecdeden kaldırdıı zaman iyice dorulup oturmadıkçaikinci secdeyi yapmazdı.” (Buharî, Ezan 122) “Resûlullah(s.a.s.) namaz kılarken rükû ve secdelerinde üçer kere“sübhânallâhi ve bi-hamdihi” diyecek kadar dururdu.”(Ebû Dâvud, Salât 154). “Resûlullah (s.a.s.) namazda “semiallahuli-men hamideh” deyip baını rükûdan kaldırıncasanki secde etmeyi unuttu diyeceimiz kadar ayakta uzunsüre beklerdi. Sonra secdeye giderdi. Baını secdeden kaldırıncaikinci secdeyi unuttu diyeceimiz kadar iki secdearasındaki oturuu uzun yapardı.” (Buharî, Ezan 127;Müslim, Salât 196) “Resûlullah (s.a.s.)’ın kıyamı, rükûu,rükûdan sonraki ayakta bekleyii, secdesi, iki secde arasındakioturuu ve teehhüddeki oturuu neredeyse birbirinedenk uzunlukta idi.” (Müslim, Salât 193) “Resûlullah(s.a.s.) sabah namazında altmıtan yüz ayete kadar okurdu.”(Müslim, Salât 172) “Resûlullah (s.a.s.) öle namazınınilk rekâtında otuz ayet, ikinci rekâtında onbe ayet miktarındakıraatte bulunurdu. kindi namazının ilk rekâtındaonbe ayet, ikinci rekâtında ise bunun yarısı kadar kıraatokurdu.” (Müslim, Salât 157) “Öle namazı baladıı sıradabizden bir kimse Bakî’ mevkiine giderdi (ki burası halenmescidin yakınında kabristan olarak mevcuttur) ve oradaabdestini tazeleyip mescide dönerdi de namazdaki ilkrekâtın uzunluu sebebiyle Resûlullah (s.a.s.)’ın birincirekâtına yetiirdi.” (Müslim, Salât 161)Tadîl-i Erkânı hlal Ederek Acele NamazKılmanın MahzurlarıNamazın acele kılınması, kıyam, kıraat, rükû, kavme,secde ve celse gibi rükünlerin noksan yapılmasına, dierbir ifadeyle tadîl-i erkânın ihlâl edilmesine sebep olmaktadır.Böyle bir namaz, usûlüne uygun kılınmadıı içintadîl-i erkân üzere tekrar ikame edilmesi icap eder.11

Allah’ın emrini yerine getirme ve O’nun honutlu-unu kazanma gayesiyle kılınan namaz, usûl ve erkânınariayet edilmedii takdirde neticesiz ve bo bir fiile dönüür.Üstelik sahibinin üzerinde borç olarak kalır. Nitekimbir hadis-i erifte bu hususa öyle iaret edilmektedir:“Huû içinde kılınmayan, rükû ve secdeleri tamolarak yerine getirilmeyen namaz (ahirette) simsiyah zifiribir karanlık halinde ortaya çıkacak ve sahibine ‘Seninbeni zayi ettiin gibi Allah da seni zayi etsin!’ diyecektir.Allah'ın diledii zaman gelince böyle kılınan namazlar,eskimi elbise (paçavra) gibi dürülüp sahibinin suratınaçarpılacaktır.” (Taberanî, el-Mu’cemu’l-evsat, VII, 183). Aceleve hızlı bir ekilde kılınan namaz, ancak eytanı sevindirir.“Teennî (temkin ve sükûnetle hareket etmek)Rahman’dan; acele ise eytandandır.” (Tirmizî, Birr 66)hadisi, bu gerçei ifade eder. Zira eytan, secde etmektenimtina ettii gibi, insanların da secdeden ve namazdanuzak kalmalarını ister. Hatta bütün gücüyle namazlıniyazlıinsanlarla uraarak ibadetten alıkoymaya çalıır.ayet buna gücü yetmezse bu defa namazdaki huû, huzur,usûl ve erkânı ihlal etmeye çalıır. Efendimiz (s.a.s.)bir hadislerinde bu hususu öyle haber verir: “eytan,ezan ve kamet okunurken bunları duymayacaı uzakyere doru yellenerek kaçar. Sonra geri döner ve namazkılan kii ile kalbi arasına girer. Ona ‘unu hatırla, bunudüün’ diye aklında daha önce hiç olmayan eylerle vesveseverir. Öyle ki buna kapılan kii, kaç rekât kıldıını(ve ne okuduunu) bilemeyecek hale gelir.” (Buharî, Sehv6; Müslim, Salât 19) Alelacele kılınan namazda rükünlernoksan olmaktadır. Hatta bundan daha vahimi, namazdançalma, yani namaz hırsızlıı vuku bulmaktadır. ZiraResûlullah (s.a.s.) “Hırsızlıın en kötüsü, namazını çalmaktır.”buyurmu; sahabiler “Ey Allah’ın Resulü, kiinamazını nasıl çalar?” diye sorduklarında ise “Rükûsunuve secdelerini tamamlamaz.” cevabını vermitir (Muvatta’,Kasru’s-salât 72). Bir baka hadislerinde öyle buyurur:“Kii vardır, namazını kılar bitirir de kendisine namazınsevabının ancak onda biri yazılır. Kii vardır, dokuzdabiri, sekizde biri, yedide biri, altıda biri, bete biri, dörttebiri, üçte biri yahut yarısı yazılır.” (Ebû Dâvud, Salât124) Esasen tadîl-i erkâna riayet edilerek kılınan namazile riayet edilmeden kılınan namaz arasında -çok fazladeil- sadece birkaç dakikalık zaman farkı vardır. O haldeyapılan ibadetin makbul olması için her bir namazabirkaç dakika daha fazla zaman ayrılmalıdır. Rükünlerinhakkı verilerek itidâl ve sükûnet üzere ifa edilmelidir.Namazı tina ile KılmakNamazdaki kıyam ve kıraat mümkün mertebe dahauzun olmalıdır. Vakit ve imkân varsa kıraati uzatarak dahafazla Kur’ân ayetleri okunmalıdır. Uzun sûreleri bilmedi-i için kıyamı ve kıraati kısa tutmak zorunda kaldıındanyakınan kimseler, her bir rekâtta bildii kısa sûrelerdenbirkaçını birden okuyabilirler. Zira namazda ne kadar çokKur’ân okunursa sevabı ve fazileti o nisbette çok olur.Nitekim Peygamber Efendimiz (s.a.s.)’e ‘Hangi namazdaha faziletlidir?’ diye sorulduunda “Kıyamı uzun olannamazdır.” buyurmutur (Müsned, III/312).Kıraat, acele edilmeden sükûnet içinde tilavet edilmelidir.Harfleri ve kelimeleri birbirine karıtırmadan sankibir bakasına arz ediyor gibi tane tane okunmalıdır. Ayetleriokurken icmali tefekkür etmek, namazdaki huûyu artırır.Kii, namazında sadece önüne, secde mahalline bakmalıdır.Zira Peygamber Efendimiz (s.a.s.), namazda saasola göz gezdirmeyi eytanın o kimsenin namazındanbir eyler kapıp kaçırması olarak nitelendirmitir. (Buharî,Ezân 93) Öte yandan cemaate namaz kıldıran kimselerinde tadîl-i erkâna daha fazla ihtimam göstermeleri gerekmektedir.Zira imam, hem kendi namazından hem decemaatin namazından sorumludur. Sorumluluk bilinciyleimamlık vazifesi hakkıyla eda edilmelidir.Hâsılı; namaz, insanın en ciddi ii ve meguliyeti olmalıdır.Dünyevi ilerin çokluundan veya hizmet içinkouturmanın younluundan dolayı namazı aceleylekılıp geçitirmek kesinlikle doru deildir. Bilakis bütündünyevi ve uhrevi iler namaza göre ayarlanmalıdır.Zira “Namaz dinin direidir.” (Tirmizî, man 8); “slam’ınbe artından biridir.” (Buharî, man 1); “Günün belirlivakitlerinde mü’minlere farz kılınmıtır.” (Nisâ sûresi,103). Kıyamet günü kulun sorguya çekilecei ilk amelinamazdır. Nitekim hadis-i erifte bu husus öyle ifadeedilir: “Kıyamet gününde insanların ilk sorguya çekilecekleriamelleri namazdır. Allah (c.c.) kulun namazlarınıtam mı yoksa noksan mı kıldıına bakılmasını emreder.Eer namazları tam ise sevabı tam olarak yazılır. Eer(farz) namazlarında eksiklik varsa nafile olarak kıldıınamazlarına bakılmasını emreder. ayet nafile namazlarıvarsa, bunlarla farz namazların tamamlanmasını emreder.Sonra kul dier amellerinden hesaba çekilir. (Tirmizî,Salât 306).O halde insan, bütün benliini namaza vermelidir. Dinindirei, ibadetlerin pîri olan namazı bütün rükünlerineitina göstererek ciddiyet, samimiyet ve itidal üzere vaktindeeda etmelidir.* Harran Üniv. lahiyat Fak. Ört. Üyesikpaksoy@yeniumit.com.tr12

YENi ÜMiTYrd. Doç. Dr. Cüneyt EREN *Ekim / Kasım / Aralık - 2007 / 78nsanlık, gerçek medeniyeti Hz. Muhammed (sallallâhu aleyhivesellem) sayesinde tanıdı ve benimsedi. O’ndan sonra bu istikamettegösterilen her gayret, O’nun getirdii esasları taklit veta’dilden öteye gitmemitir. Bu itibarla da, O’na, hakikî medeniyetinkurucusu demek daha uygun olacaktır.EFENDMZ’ (s.a.s.)SEVMEKBu konunun seçiminde, son günlerde dozunu ciddi boyutlara varacak derecede artıranKâinatın Efendisi'ni (s.a.s.) sıradan bir insanmı gibi görmeye ve göstermeyeçalıan, bazen de saygı sınırlarını aan tavır ve yaklaımlar etkili olmutur diyebilirim.Saygı, sevgi ile iç içe kavramlardır. Sevgi beraberinde saygıyı istilzam eder. Bu hakikatiikrar mahiyetinde Cenab-ı Hak: “De ki: Allah'ı seviyorsanız, Bana (Yani Efendimiz'e (s.a.s.)uyun ki Allah da sizi sevsin ve günahlarınızı baılasın.” (Âl-i mran sûresi, 31) buyurur. Çokacı ve acıklıdır ki bu anlayı genellikle O’nun (s.a.s.) getirmi olduu deerler manzumesinintemsilcileri konumundaki bazı kimseler tarafından dillendirilmektedir. Ve yine ne hazindir kibu çevreler O’nu (s.a.s.) sıradan beer görme ve gösterilmesini adeta vazife edinmektedirler.Oysa O’nu (s.a.s.) en yakından tanıma ve takip etme bahtiyarlıına ermi olan kimselerinEfendimiz’in (s.a.s.) ahsiyet ve makamı hakkında bizlere naklettikleri tablo çok farklıdır.13

Bu konuda o mübarek kutluların inanç ve anlayılarınınbilinmesi hayati önemi haizdir. Bu noktadan hareketlekonuyu dinimizin en temel iki kaynaı Kitap, Sünnet veardından sahabe-i kiram hazretlerinin anlayıları perspektifiyleele almaya çalıacaız.Sevgi Nedir Nasıl Olmalıdır?Sevmek sevilene karı kalben alaka duyup muhabbetgöstermek, aklen, fikren onunla olmak, sevilen için yaamaktır.Onunla beraber olma arzusu içinde kıvranmak,onunla beraber olmak, ona benzemek, onun holandıklarındanholanıp, sevmediklerinden kaçınmak, onun hal,ahval, tavır ve diline benzemektir.Rivayet edilir ki: birbirlerine kırılan iki arkadatan biriuzun bir aradan sonra dierinin kapısını çalar. ‘Kim o?’diye seslenir içerdeki. ‘Benim’ der kapıyı çalan. ‘Buradaikimize birlikte yer yok’ diye cevap verir öbürü. Aradanuzunca bir zaman geçer. Yeni bir umutla tekrar çalar sevdiiarkadaının kapısını. ‘Kim o?’ diye sorar yine içerdeki.‘Sen’im!’ der bu sefer. Ve kapı sonuna kadar aralanır. Hz.Mevlana da: ‘Birisinin kalbinde taht kurmak, sevgisini kazanmakistiyorsanız, öylesine sevmelisiniz ki, benliinizibırakıp adeta ‘o’ olmalısınız’ diye anlatır hakiki muhabbeti.te sevmek ‘o’ olmaktır. Kalbi sadece ‘o’na hasretmektir.Evet Efendimiz’i (s.a.s.) çok sevmeliyiz. Sevgimizi deO’nda fâni olarak izhar etmeliyiz. Bu mevzuda zikredeceimizo kadar kriter vardır ki, alt alta sıralanacak olsaherhalde bir makale sınırını çoktan aacaktır.O’nu Sevmemizi Allah Talep Etmitir.Cenab-ı Hak bizatihi bu mevzuda ‘Mü’minlerin,Peygamber'i kendi nefislerinden çok sevmeleri gerekir.’(Ahzâb sûresi, 6) buyurmaktadır. Ayette geçen emir de mutlakitaati gerektirir.Efendimiz (s.a.s.) de konuyla ilgili olarak ayrıca öylebuyurur: ‘Sizden biriniz, beni anasından babasından, evlatlarındanve bütün insanlardan daha fazla sevmedikçe,tam anlamıyla iman etmi olmaz.’ (Buharî, iman 8; Müslim,iman 70)Sevmek sevilenin arzusunu yerine getirmeyi gerektirir.Sevilen/sevilecek olan Rabbimiz ise bu gerçek daha daönem arz edecektir. Yani O’nu (c.c) sevmemiz yine O’nun(c.c) emirlerini yerine getirmemizle gerçekleecektir. Ancakburada dikkat edilmesi gereken husus u ki, RabbimizÂl-i mran sûresi, 31. ayette: ‘De ki: Allah'ı seviyorsanız,bana uyun ki Allah da sizi sevsin ve günahlarınızı baılasın.Allah, çok baılayıcı ve merhametlidir.’ buyurmaktadır.Yani kendisini sevmemizin artını Efendimiz’e ittibaile mukarin kılmaktadır. Zira netice olarak Efendimiz’eittiba yine Rabbimize ittiba demektir.‘O halde Allah’ı sevenler bu emr-i ilahiyi tebli eyleyenResulullah’a muhalefet etmemek ve onun talimatı tebligatınatâbi olmak ve onu numune-i imtisal addeylemek lâzımgelir. Bu itaat dorudan doruya Allah'a itaattir. Çünkü Hz.Muhammed'in ahsı ve bedenî varlıı bakımından deil,O'nun peygamberlik görevi bakımındandır ve Allah adınavekâlet yoluyla olan bir itaattir. Yani, bana uyunuz, demek,"Allah'a ve Resûle uyunuz!" demektir. (Bkz.: Yazır, ElmalılıHamdi, Hak Dini Kur’ân Dili, stanbul, 1936, 2/1076-1077 )Efendimiz (s.a.s.) Kendisinin Sevilmesini BizzatTalep EtmitirEfendimiz (s.a.s.)’i sevmek O’nun getirmi olduuKur’ân’ı sevmek, deerler manzumesini sevmek demektir.Bu noktadan hareket edilecek olursa Efendimiz (s.a.s.)kendi beerî zâtından ziyade temsil ettii risalet vazifesiylebütünlemi olan mübarek ahsiyetinin sevilmesi gerekti-ini vurgulamak istemitir.Yukarıda da zikrettiimiz gibi Hz. Ömer (r.a): ‘YâResûlallah! Sen'i canım dıındaki her eyden çok seviyorum!..’der. Efendimiz (s.a.s.) Hz. Ömer (r.a)’ın elini tutarve: ‘Beni canından çok sevmedikçe olmaz, Yâ Ömer!’buyurur. O da hemen: ‘Canımdan da çok seviyorum YâResûlallah!’ der. Bunun üzerine Efendimiz (s.a.s.): ‘imdioldu.’ buyurur.Efendimiz (s.a.s.) Mekke’den Medine’ye hicret etmiMuhacirlere kucak açan Ensarı sevmenin iman alameti olduunuifade eder. ‘Ensârı sevmek, iman alâmetidir. Münafıklıınalâmeti ise, Ensâra kin ve dümanlık duymaktır.’(Buharî, Menâkıbu'l-Ensâr, 4) Buradan Efendimiz (s.a.s.)’isevmenin evveliyatla imanın gerei olduunu istinbatedebiliriz.nsan Olmak Efendimiz’i (s.a.s.) SevmemiziGerektirirHer eyden önce kâinatta yaratılmı bir varlık olmakEfendimiz (s.a.s.)’e borçlu olmayı gerekli kılar. Zira kâinat,O (s.a.s.)’nun yüzü hürmetine halk edilmitir. O (s.a.s.)olmasaydı kâinat olmayacak, insanlık varlık alemine terifetmeyecek, mahz-ı er olan yoklukta kalacaktı.14

Ayrıca onun dünyaya terif etmesi ile kâinatta var olancanlı-cansız her mahluk nasibini almıtır. Öncelikle vahyemuhatap olan ins ve cin O’nun ebediyetlere daveti iledünya ve ahiret saadetine nail olmulardır. Zira Efendimiz(s.a.s.) âlemlere rahmet olarak gönderilmitir. AllahuTeâla öyle buyuruyor: ‘Dorusu bu Kur'ân'da, kullukeden kimselere bildiri vardır. Biz seni ancak âlemlererahmet olarak gönderdik.’ (Enbiya sûresi, 106-107). Dieraçıdan Efendimiz (s.a.s.) getirmi olduu deerler manzumesiile bizlere insanlıımızı öretmitir. Tebessümündahi ibadet olduunu biz O (s.a.s.)’nun hedy ve siretindenörenmi bulunuyoruz.man Nimeti Efendimiz (s.a.s.)’i SevmemiziGerektirir.man, iki cihan saadetinin olmazsa olmaz anahtarıdır.Allahu Teâla Hucurat sûresi, 7. ayette öyle buyuruyor:‘Ama Allah size imanı sevdirdi ve onu kalblerinizde güzelletirdi.’Bu durumda kalblerimizde sevdirilen iman ilebu imanın en güzel temsilcisi Efendimiz (s.a.s.) tabiatıylasevilecektir. Dier bir tabirle O (s.a.s.)’nu sevmek fıtratımızaderc edilen iman sevgisi gereidir.Bir hadislerinde Efendimiz Hz. Ali (r.a)’ye: "Allâh'ayemin ederim ki Cenâb-ı Hakk'ın senin vâsıtanla bir tekkiiyi hidâyete kavuturması, (en kıymetli dünya nimetisayılan) kırmızı develere sâhip olmandan daha hayırlıdır.”(Buhârî, Ashâbu'n-Nebî 9). buyurur. O halde Efendimiz(s.a.s.)’i bizlere iman nimetiyle tanımamıza vesile olduuiçin en azından minnet borcumuz gerei sevmeliyiz.‘te, O Zât'ın telkin ettii iman nazarıyla kâinata bakılmadııtakdirde, kâinat böyle korkunç, zulümatlı birekilde görünecekti. Fakat o mürid-i kâmilin gözüyle veiman gözlüüyle bakılırsa; her taraf nurlu, ziyadar, canlı,hayatlı, sevimli, sevgili bir vaziyette arz-ı didar edecektir.’(Bediüzzaman, Mesnevi, s. 22)Efendimiz (s.a.s.) Kemale Ermenin VesilesidirEfendimiz (s.a.s.) getirmi olduu deerler manzumesiile en eref varlık olarak yaratılmı olan insanınbünyesinde var olan tılsımı idrak etmesi ve neticesindeevc-i kemâlini bulmasına vesiledir. ‘Kâinatın kemalâtınıkefeden canlı bir günetir. Saadet-i ebediyeyi ihbar vetebir ediyor. Nihayetsiz rahmeti kefetmi, ilân ediyor.Saltanat-ı rubûbiyetin mehasininin dellâlı ve esma-i lahiyeningizli definelerinin keafıdır.’ (Bediüzzaman, Mesnevi,s. 22)O öyle bir ııktır ki O’nunla zulümât daılmı, O’nunrehberlii ile medeniyetler meydana gelmitir. ‘Öyle ise,O’ndan sonra gelen asırların o Zâttan aldıkları feyizleredikkat etmek üzere geri dönelim. Bak arkada! Bütün buasırlar, o Asr-ı Saadet'in güneinden Ebu Hanife, afiî, EbuYezid, Cüneyd-i Badadî, Abdülkadir-i Geylanî, mamGazalî, Muhyiddin-i Arabî, Ebu Hasen-i azelî, ah-ıNakibend, mam Rabbanî (Radıyallahü anhüm ecmaîn)gibi binlerle nuranî ziyadar yıldızlar ayrılıp, âlem-i beeritenvir etmilerdir.’ (Bediüzzaman, Mesnevi, s. 26)En Hayırlı Olan Sevilir, SevilmelidirEfendimiz’in isminin ‘övülen’, ‘çokça övülen’ anlamınagelen Muhammed olması dikkat çekicidir. Yeryüzündeövülmü olmasından dolayı ‘Muhammed’ ismiyle, göklerdeyeryüzünden daha fazla övülmesinden dolayı da ‘Ahmed’ismiyle adlandırılmıtır. bn Abbâs (r.a.)’den öylerivâyet ediliyor: "Peygamber (s.a.s.)’in ashabından bazıkiiler, kendisini beklemek üzere oturmulardı. Resûlullah(s.a.s.) çıktı onlara yaklaınca onların konutuklarını duydu.Bazıları öyle diyordu: 'aılacak ey dorusu Allahyaratıklarından birini dost edinmi, brahim'i dost edinmi'dier bir kısmı ise 'Musa’nın Allah’la konuması dahahayret verici bir eydir. Allah onunla apaçık konumutur.'Dier bir kısmı ise 'sa Allah’ın kelimesi ve ruhudur.' Di-er bir kısmı da 'Adem, babasız ekilde yaratılmı, seçkininsandır.' dediler.” Resûlullah (s.a.s.) onların yanına geldiselam verip öyle buyurdu: "Konumalarınızı ve hayretettiiniz eyleri dinledim. brahim, Allah’ın dostudur vebu bir gerçektir. Musa da Allah’ın konutuu seçkin birkimsedir, bu da dorudur. sa da Allah’ın ruhu ve kelimesidir.Bu da bir gerçektir. Âdem’i Allah seçmitir. Bu da birgerçektir. Dikkat ediniz Allah’ın sevgilisi benim, övünmeyok. Kıyamet günü hamd sancaını taıyacak olan benim,övünmek yok… Kıyamet gününde ilk efaat edecek olanbenim efaati kabul edilecek olan da benim. Fakat övünmeyok… Cennetin kapılarının halkalarını ilk hareket ettirecekolan benim. Allah bana Cennet kapısını açacak beraberimdeolan mü’minleri ve fakirleri Cennete sokacaktır, fakatövünme yok… Ben geçmilerin ve geçeceklerin en de-erlisiyim, fakat bunları övünmek için söylemiyorum...”(Dârimî, Mukaddime 27)Efendimiz (s.a.s.) peygamberlerin de en hayırlısıdır.Übey b. Ka’b (r.a.)’den rivâyete göre, Resûlullah (s.a.s.)öyle buyurdu: ‘Peygamberler içinde benim örneim birev ina edip, onu en iyi ekilde yapıp bir tula yeri eksik15

ırakan kimsenin durumu gibidir. nsanlar bu binanınçevresinde dolaırlar ve ona hayran olurlar ve o tulanınyeri de yapılmı olsaydı derler. te Peygamberleriçinde benim yerim o (altın) tulanın yeri gibidir.’(Tirmizî, Edeb 77)En Büyük Terbiyeci SevilirEfendimiz (s.a.s.) Cahiliye dönemi âdet ve alıkanlıklarıile insanlık onurunu ayaklar altına almı bir hayat içindekibir toplumdan yeryüzünün gelmi geçmi en hayırlıinsanlarının çıkmasına vesile olmu üstâd-ı ekberdir.‘Arkada! O Zâtı harekete getirip o inkılabları kendisineyaptıran ancak bir kuvve-i kudsiyedir. Evet bilhassaCeziretü’l-Arab'da yaptıı inkılab ve icraata bak!.. O sahralarda,o çöllerde, âdetlerini muhafazada çok mutaassıb veasabiyetlerinde fevkalâde inatçı ve kasavet-i kalb ve merhametsizlikteemsalsiz ve hattâ diri diri kızlarını topraa gömüpöldürürlerken müteessir bile olmayan pek çok vahikavimler oturmakta idiler. O zât-ı nuranî kısa bir zamandao kavimlerin ahlâk-ı seyyielerini kaldırarak ahlâk-ı haseneile tebdil ettirdi. Hattâ o zât-ı müridin (s.a.s.) telkin ettiiiman nuru sayesinde, o vahi insanlar, insan âleminde insanlaramuallim oldular. Ve medeniyet dünyasında, medenîlereüstad oldular.’ (Bediüzzaman, Mesnevi, s. 23)‘Bilirsin ki, sigara gibi küçük bir âdeti, bir eyi tiryakisindenref' etmek pek zahmettir. Hattâ büyük bir hâkim,büyük bir azim ile küçük bir kavimde itiyat edilen bir hasletikaldırmakta büyük mükilâta rast gelir. Hâlbuki buZât-ı nuranî, pek çok âdetleri, pek çok asabî, inatçı kavimlerden,cüz'î bir kuvvetle, kısa bir zamanda kaldırarak,yerlerini yüksek, nezih ahlâk ve âdetler ile doldurmutur.Evet Hazreti Ömer bnül Hattab (r.a)’ın slâmiyettenevvel ve sonraki halleri bu mes'eleye güzel bir misaldir.Bunun gibi icraat-ı esasiyesinden binlerce hârikalar vardır.O Zâtın o zamandaki icraatına hârika diyoruz. Acaba buzamanın yüzlerce feylesofları, o zamanda o vahet-âbâdcezireye gidip, pek uzun zamanlarda o vahileri ıslah içinçalısalar, o Zât-ı müridin bir senede muvaffak olduukadar, onlar elli senede muvaffak olabilirler mi? Hââ!’(Bediüzzaman, Mesnevi, s. 23)Sahabe-i Kiram’ın Efendimiz (s.a.s.)’e Muhabbetve SadakatiYukarıda da belirttiimiz üzere Efendimiz (s.a.s.)’i enyakından tanımı olan, her hareketini takip ve tespit edensahabe-i kiramın bu mevzudaki yaklaımları bizim için enönemli hüccet olmalıdır. Efendimiz (s.a.s.)’e ‘Canımız sanafeda olsun Ya Resûlallah’ ‘Anam babam sana feda olsun yaResûlallah’ ‘Dahîlek ya Resûlallah’ gibi ifadeleri bu mevzudakihassasiyetlerine en güzel örnek olsa gerekir.Sahabe-i kiram (radıyallahu anhül) bizlere de bumevzuda rehber olmulardır. O konuunca rüzgar bilesusuyordu. Bedir’de ‘Ey Ashab Hazır mısınız?’ diyenEfendimiz(s.a.s.)’e Sa’d b. Muaz ayakta söyle cevap veriyor:‘Ya Resulallah seni hak dinle gönderen Allah’a hamdolsun ki, sen bize denizi gösterip dalarsan biz de seninlebirlikte dalarız, Allah’ın bereketiyle yürüt bizi.’Hz. Ömer b. Hattâb (r.a.) öyle der: “Ebû Bekir, efendimizve bizim en hayırlımızdır. Resûlullah (s.a.s.)’e de ensevgili olanımızdır.” (Buhârî, Menakıb 17)Sahabe-i kirâm Hazretleri Efendimiz (s.a.s.)’i o kadarsevip sayıyordu ki O (s.a.s.)’nu her davranılarında örnekalmaya çalııyorlardı. Örnein O (s.a.s.)’nun hayatın hersafhası ile ilgili tavsiye ve deerlendirmelerine akıl sır erdiremeyenbir mürik: ‘Görüyorum ki dostunuz (Muhammed)size her eyi, ama her eyi hatta helâya nasıl oturacaınızıbile öretiyor’ der. Selman-ı Farisi (r.a.) bütün vakar ve ciddiyetiylecevaben: ‘Evet, bize her eyi O öretiyor’ der vetuvalet adâbıyla Efendimiz (s.a.s.)’den iittii tavsiyeleriniteker teker sıralar. ‘Peygamber böyle eylerle megul müolurmu demeye getiren devrin çada kafa yapısına gerçeibütün safiyet ve açıklıı ile haykırıyordu: ‘Evet, bize her eyiO öretiyor’. (lgili örnekler için bkz. Çakan smail Lütfi,Sünnetin Bütünlüü, (Hz. Peygamber ve Aile hayatı Tartımalılmi Toplantılar Dizisi) s. 127, stanbul, 2006.)Beni Mustalık kabilesinden esirler alınmıtı. Efendimiz(s.a.s.)’in, azılı dümanı bu kabilenin reisi Haris’in kızıHz. Cüveyriye ile onun öncülüünde kabileleri slam’aısındırmayı hedefleyerek evlenmesinin ardından Ensar veMuhacirler Efendimiz (s.a.s.)’e olan saygı ve sevgileri neticesindeO (s.a.s.)’nunla akrabalık baı bulunan bir kabilenininsanlarının esir edilemeyecei düüncesiyle alınanbütün esirleri salıvermilerdir.Ebû Eyyûb el-Ensâri (r.a) anlatıyor: "Resulullah kendisinebir yiyecek sunulduu zaman yiyecei kadar yer, artanıbana gönderirdi. Bir gün, içinde sarımsak bulunan birkap yemei hiç el sürmeden bana iade etti. Bunun üzerinekendilerine gittim ve ‘Sarımsak yemek haram mı?’ dedim.16

O (s.a.s.): ‘Hayır, haram deildir, ancak ben kokusundandolayı holanmıyorum’ buyurdu. Ebû Eyyûb el-Ensâri(r.a) de: ‘O halde, sizin holanmadıınızdan ben de holanmıyorum'dedi." (lgili örnekler için bkz. Çakan, smail Lütfi,a.g.e., s. 121.)Sahip Olduu Ahlaki Deerler Sevilmesini GerektirirBir insanın, bütün güzellikleri, bütün kâmil vasıfları birarada cem etmesi mümkün deildir. Ancak bu insan Efendimiz(s.a.s.) olursa durum deiir. Peygamber Efendimizbütün ahlakî güzellikleri zirvede temsil eden bir ahlak abidesidir.O (s.a.s.), hem imam, hem muallim, hem hatip, hemkomutan, hem hâkim, hem ailesi içinde ideal e, çocuklarıiçin ideal bir baba, hem muttakî, hem emîn, hem âdil, hemsabır kahramanı, hem hem hem, satırların almayacaı, sözcüklerinkifayet vermeyecei hemhemler. O (s.a.s.) hiçbirzaman lanet peygamberi olmamıtır. Bata kendi kavmindenolmak üzere karılatıı her türlü ezâ ve cefa karısındahep sabır göstermi, beddua etmemitir.Örnein Tufeyl bin Amr, Efendimiz (s.a.s.)’e gelerekkabilesinin slâm’a girmeyi reddettiini iletmi ve onlariçin beddua talebinde bulunmutu. Efendimiz (s.a.s.) iseellerini kaldırarak: ‘Allah’ım, onlara hidayet ver, onlarıimana getir.’ buyurmutur. Aynı durum Sakîf kabilesi içinde mevzu bahistir. Yapılan savata Sakîf okçuları Müslümanlaraçok zarar vermitir. Sahabeden bir kısmı, ‘Ya ResulullahSakîf kabilesinin okları bizi yaktı, onlara bedduaet!’ deyince, Efendimiz (s.a.s.): ‘Allah’ım, Sakîf'e hidayetver!’ buyurmutur.‘Bütün ahlâk-ı hamîdenin en yüksekleri o Zâtta içtimaetmi olduuna bütün âlem ehadet ediyor. Ve kezaen nezih hasletleri ve huyları ve en yüksek seciyeleri câmi'bir ahsiyet-i maneviye sahibi olduuna icma vardır. Vekeza o zâtın en yüksek derecede bulunan zühd ve takvave ubudiyeti ehadetleriyle mâlik olduu kuvvet-i imaniyeile musaddaktır. Ve keza siyer-i Nebeviyenin ehadetiylederece-i vüsûku ve kemal-i ciddiyet ve metaneti ve bütünilerinde ve harekâtında kuvvet-i emniyeti, hakka mütemessikve hakikate sâlik olduunu tasdik eden kat'î delillerdir.’(Bediüzzaman, Mesnevi, s. 21)Efendimiz (s.a.s.) Mekke’deki hayatı boyunca yüce ahlakve faziletlerinden dolayı ‘emîn’ olarak bilinir.O'nun (s.a.s.) hakkında Hz. Âie (r.a): "Ahlakı Kur'ân'dı"der. Evet, Efendimiz (s.a.s.) yaayan Kur'ân’dı. Kur'ân'ın,canlı tatbîki idi. Kur'ân'da nâzil olan emir ve yasaklarıntafsilatı O (s.a.s.)'nun hayatındaki uygulaması idi. AllahuTeâla bu hakikati ifade sadedinde: "üphesiz sen büyükbir ahlâka sahipsin." (Kalem sûresi, 4) buyurur. Kendileri de(s.a.s.) bu hususta: ‘Rabbim bana edebi güzel bir suretteihsan etti, edeplendirdi’ buyurur. Onun edebi, ahlakîvasıfları Kur’ân-ı Kerîm’den sonra getirmi olduu enbüyük mucize olarak kabul edilir. Zira böylesi bir terbiyeve ahlaki deerler ancak Yüce Rabbimizin terbiyesindengeçmi olmayı istilzam eder.Aaıda örnek kabilinden serdedeceimiz taımıolduu vasıflarının her birisi O’na sevgi ve saygıya gerektirecekbirer alt balık mahiyetindedir: O'nun (s.a.s.)hal ve davranılarında aırılık yoktu. Lüzumsuz söz söylemez,az ve öz konuurdu. Konuurken yüksek sesle konumaz,kimseyi incitmez, kimseye fena söz söylemezdi.Kötü konumazdı. Kınayan, hata arayan biri deildi. nsanlarıngüldükleri eye O (s.a.s.) da gülerdi. Her sözühikmet doluydu. Efendimiz (s.a.s.) bir eye iaret etti-inde elinin tamamıyla iaret eder, bir eyi beendiindede elini hareket ettirirdi. Hareketleri hep aır balı idi.Yumuak huylu ve alçak gönüllü idi. Birisiyle konuurkenona bütün vücuduyla yönelirdi. Efendimiz (s.a.s.)’inyüzünde tebessüm eksik olmazdı. O (s.a.s.)’na bakan rahatederdi. Herkesin gönlünü alır, herkesi honut ederdi.Ashabı ile arasında duvar örmemiti. Herkese deer verirdi.Herkese alçak gönüllü davranırdı. Kimse O’nunla(s.a.s.) birlikte olmaktan rahatsız olmamıtı. Efendimiz(s.a.s.) öfkeden sakınırdı. Kızması da din ve diyanetiçindi. Efendimiz (s.a.s.) hiç aceleci davranmazdı. Kar-ılatıı kimseye ilk selam veren O (s.a.s.) olurdu. Çocuklarada selam verirdi. Efendimiz (s.a.s.) akraba, edostcanlısıydı. Üzerinde tefekkür hâkimdi. Aır balı,ciddi, aynı zamanda çok kolay ulaılan biriydi. Bir yereizinsiz girmezdi. Efendimiz (s.a.s.)’ın bir dier önemlivasfı nefsini müdafaa etmemesiydi. Münakaaya girmez,çok konumaz, kendisini ve toplumu ilgilendirmeyen birmeseleye kesinlikle karımazdı.Bu gibi vasıflardan sadece biri bile sahibinin halk nezdindesevilmesini ve sayılmasını gerektirirken, Efendimiz(s.a.s.) bu ve benzeri daha birçok üstün vasıflarla donanmıörnek insandır.*Dokuz Eylül Üniv. lahiyat Fak. Ört. Üyesiceren@yeniumit.com.tr17

YENi ÜMiTDoç. Dr. Yener ÖZTÜRK *Ekim / Kasım / Aralık - 2007 / 78Tedbir kaderi deitirmese de,neticede insanı kadere ta atmaktankurtarır.KADERBazı kimseler kader inancının Müslümanları olumsuzyönde etkilediini iddia ediyor. Acaba bu mülâhazaveya iddianın doruluk payı ne kadardır?Gündeme getirilen bu yaklaımlar üzerinde yenidendüünmemiz gerekmektedir. Öyle anlaılıyor ki kaderinancı, ‘kadercilik’le karıtırılmaktadır. Gerçek u kislâm dini kaderi bir inanç esası olarak tespit etmitir,ama kadercilii (kaderde ne varsa o olur, deyip ameliterk etmeyi) yasaklamıtır. Bu cümleden olarak diyebilirizki, eer Müslümanların dünyasında yaadıımız zamandiliminde ters giden bir ey varsa bunu kader inancınadeil de, tembelliklerine ve ihmalkârlıklarına kılıfarayan insanların kadercilik yapmalarına balamak dahauygun olacaktır.Bugün perian bir vaziyette bulunan slâm dünyasınıniçinde bulunduu durum, slâm’ın bildirdii kader akidesinindeil, inananların içinde bulundukları çaı iyi okuyamamalarınınve iradelerinin hakkını verememelerinin birsonucudur.Kaza ve kadere iman, eer Müslümanların faaliyetlerineengel olmu olsaydı, slâmiyet’in yüksek devirlerindekio fevkalâde terakkiler nasıl meydana gelebilirdi? Budinin hayata hayat kılındıı devirlerde, böyle bir akide,Müslümanların ilerlemesine ve medeniyet öncüleri olmalarınaasla mani olmamıtır. Mustafa Sabri Efendi’ninde ifade ettii gibi amelî/pratik yönden bir aratırma yapıldıında,kalblerinde dinî düüncenin etkisi daha fazlaolan önceki Müslümanların tembel olmadıı, dier milletlertarafından da malûp edilemedikleri görülecektir.18

Onların kaza ve kadere inanmadıklarını ise hiçbir kimseiddia etmemitir, edemez. (Mustafa Sabri, Mevkıfu’l-Beer, s.219.) Bu kısa giriten sonra imdi doru bir kader inancınıninsan hayatındaki yerini iki açıdan ele alıp deerlendirmeyeçalıacaız.A. Kâinatta Hâkim Olan lâhî Program Açısından1. Her eyden önce, kadere iman, tesadüf düüncesiniortadan kaldırır. Materyalizm gibi felsefî akımların düünceleri,son derece mükemmel bir nizamın hâkim olduukâinatın bir tesadüfler zinciri neticesinde bugünkü hâlinegeldii noktasında odaklamaktadır. Müslümanları, buçeit yanlı düüncelerden yalnızca kader inancı kurtaracaktır.Çünkü ‘kadere iman etmek’ demek, kâinatta tesadüflereyer olmadıına iman etmek demektir. Nitekimvarlıkta hiçbir eyin tesadüflere balı olmayıp, bir plân veprograma tabi olduu Kur’ân’da açıkça ifade edilen birgerçektir: “Allah’ın yanında her ey bir ölçüye göredir.”(Ra’d sûresi, 8); “Muhakkak ki, biz her eyi bir kaderle yaratmıızdır.”(Kamer sûresi, 49.)Kâinatta en küçüünden en büyüüne kadar, her eydebir düzen müahede etmekteyiz. Tabiata Yüce Yaratıcıtarafından konulan kanunlar, ilâhî kaderin (ilâhî programın)birer parçasıdır; bu kanunların hepsi kader dairesindecereyan etmekte ve bunların kaderlerinde Kur’ân’ınifadesiyle bir deiiklik görülmemektedir: “Allah’ın yaratmasındabir deiiklik bulamazsın.” (Rum sûresi, 30)2. Kadere iman, kozmolojik açıdan ‘her eyin Allahtarafından bir tertip ve ölçüye balandıına iman’mânâsına geldiinden, insan zihninde, kâinatta tesadüflereyer olmadıı uurunu ve bir nizam fikrini yerletiripinsanı devamlı ve programlı bir çalımaya sevk eden biresas olmutur. (Bkz.: Tabbara, Ruhu’d-Dini’l-slâmî, s. 153)Vakıa bu iken, ‘kadere iman’ denince, bazı zihinlerdehemen koyu bir cebir düüncesi belirmektedir. Hâlbuki,insanların ihtiyar ve irade sahibi hür bir varlık olduunuçok önceden dile getiren ve mutlak cebir fikrini çürütenlerkaderi bir iman esası olarak kabul eden Müslümanâlimler olmulardır.3. Bu esasa göre, Cenab-ı Hak, kâinattaki her eyiezelde tespit ettii ilâhî plân ve yüce nizama göre idareetmektedir. O hâlde âlemde vaki olan maddî, manevî hertürlü hâdise, maksatsız ve gayesiz olarak rastgele meydanagelmemektedir. Varlık ve olaylar Allah’ın her eyikuatan ezelî ilmi, mutlak irade ve sonsuz kudretiyle ilâhînizam ve plâna uygun olarak yaratılmaktadır. Allah’ınkazası, kaderine daima uygun olarak tecelli etmektedir.Aksi hâlde, kâinatın nizam ve düzeni bozulur, varlıı devamedemezdi. Bu yönüyle kaderin ispatı, tevhidin ispatıolmaktadır. Nitekim bir hadis-i erifte de “Kadere imantevhidin nizamıdır.” (bkz.: el-Muttakî, Kenzu’l-Ummal, 1/106)denilerek, bu esasın, tevhid akidesiyle dorudan alâkalıolduuna dikkat çekilmitir.Hâsılı, kader inancı, kâinatta meydana gelen bütünhâdiselere, ‘sebeplerin dourduu neticeler’ nazarıylabakmaya engel olur ve bize her eyin arkasında bir hikmetve kudret elinin daima tasarrufta bulunduunu bildirir.B. nsanla Alâkalı Takdir AçısındanBu hususu da maddeler hâlinde sıralayıp ele aldıımızdakarımıza u esaslar çıkar:1. man edilmesi gereken esaslar arasına girmesininönemli hikmetleri bulunan kader, insanı gaflete ve inkâragötürebilecek yolu batan kapatan bir set gibidir. öyleki insan, nefsi cihetiyle, kendisine bir takdirle bahedil-19

mi olan üstün vasıf ve güzelliklerle övünüp iftihar etmek,kusur ve günahlarına ise bahaneler arayıp bulmak, yahutbunları bakalarına yüklemek ister. nsanın kendisindebulunan yüksek istidat ve güzellikleri, Cenab-ı Hakk’ıntakdirine dayanan bir ihsanı olarak bilmemesi, gurura vekibre yol açar. Bu gurur damarı, insanlardan birçounuhemcinslerine karı büyüklenmeye sevk ederken, bazılarınıise, ‘her eyi kendinden bilme ve kendine ait görme’saplantısına kadar götürüp, nihayetinde kendi üstündehiçbir irade ve kudreti tanımama düüncesine mahkumetmesi söz konusudur.Esasında insan fıtratında, meziyetlere ve iradesiyle irtibatlıolarak meydana gelen her bir güzel neticeye sahipçıkıp, onunla övünme, iftihar etme, hatta daha da ötesindegururlanıp kendinden geçme duygusu vardır. te, yapılangüzel iler karısında gurura dümemek için ‘ilahî takdir’karısına çıkar ve ‘Aldanıp gururlanma, bu ileri bizzatgerçekletiren sen deilsin’ diyerek, insanı kibre, gururadümekten korur. Ona, hem, iyiliklere vesile olan irade veistidatlarının rabbinin bir takdiri/planı olduunu, hem de,ihtiyacı anında muhtaç bulunduu gücün kendisine verilmesininbu takdir çerçevesinde olduunu hatırlatır. Çünküiyiliklerin yapılmasını isteyen, ilâhî irade olduu gibi; onlarınyerine getirilmesi için lâzım olan gücü/kuvveti verende yine o Kudret’tir. Tam bu noktada insan mes’uliyetininortadan kalkmaması için de slâm’ın ‘ihtiyar prensibi/irade’devreye girer ve ‘Dikkat et, sorumlusun! Zira terciheden/seçen sensin’ der, ona sorumluluunu hatırlatır. (Bkz.Bediüzzaman, Sözler, 26. Söz)Kur’an-ı Hakîm meselenin her iki yanına da “Sana gelenher iyilik Allah’tandır, her bir kötülük ise nefsindendir/kendindendir.”(Nisa sûresi, 79) ayetiyle dikkat çekerek,‘bütün güzellik ve hayırların gerçek sahibinin insan deil,Allah (c.c.) olduunu, buna karılık bütün kötülük ve günahlarınise insanın kendinden kaynaklandıını’ bildirir.2. Doru bir kader inancı insanı ümitsizlik ve gev-eklie sevk etmez. Sonra kadere inanan insan, baarıyaulatıı zaman tevazuu ve alçak gönüllüü de elden bırakmaz;zafer sarholuuyla kendini kaybetmez. Kadereimanın, insana, gerek maruz kaldıı musibetler karısındabir güç kaynaı olduu, gerekse onu gururdan kurtardı-ı hususu, u âyet-i kerimede veciz bir ekilde ifade edilmitir:“Ne yerde ne de nefislerinizde (gerek üzülmenizegerekse sevinmenize sebep olacak ekilde) baınıza gelenhiçbir ey yoktur ki, Biz onu yaratmazdan önce bir kitaptayazılmı olmasın. üphesiz bu Allah’a göre kolaydır. Bu,kaybettiinize üzülmeyesiniz ve Allah’ın size verdikleriylede ımarmayasınız diyedir. Allah çok övünen kibirlilerisevmez.” (Hadid sûresi, 22-23)Kader inancı, sıkıntı ve musibetler açısından düünüldüünde,ümitsizliin, hüznün ve bunların dourduustresin müessir bir ilâcıdır. Her eyin Allah’tan olduunubilen ve buna iman eden insan, O’ndan gelen acı ve tatlıher eyi rıza ile kabul eder. O’nun rahmet ve hikmetineitimat eder. Sabretmekle, kederden ve musibetin getirdiiüzüntüden kurtulur. Bir musibet karısında, ‘Ben Allah’ınkuluyum, sonunda yine O’na döneceim. Allah’ın diledi-inde hayır vardır, inallah böylesi hakkımda daha hayırlıdır.Allah’ım beni sabredenlerden eyle, beni daha büyükmusibetlerden koru!’ der, huzur bulur. Nitekim Kur’ân’dabu mânâları teyit eden âyetler mevcuttur: “Olur ki, sizinhounuza gitmeyen bir eyde Allah birçok hayırlar takdiretmi olur.” (Nisa sûresi, 19);“ Onların baına bir musibetgeldii zaman, ‘Biz Allah’tan geldik ve O’na döneceiz.’derler.” (Bakara sûresi, 156).Musibetlere kaderde yer alan ‘imtihan edilme’ gerçeiaçısından bakamayan insanın, her ümit kırıcı ve kahredicihâdise karısında apııp kalması, sürekli hâlinden ikâyetetmesi, kafasını uraya buraya vurması hatta neticede günahve isyan bataklıına dümesi bir bakıma kaçınılmazolur. Böyle birisi en küçük bir musibet karısında dahi ezilirve dünyayı ‘ah’ ve ‘of ’larla kendine zindan eder. Kadereinanan bir mü’mine gelince, o, -Kur’ân’da da deinildiigibi- ne dünya ilerinden kazandııyla sevinip gurura kapılır,ne de kaybettii eye mahzun olur. Zira o bilir ki, herey bu hayat boyutundan/dünyadan ibaret deildir; hereyin en iyisi ve güzeli ahiret hayatındadır.3. Kaderin iman esasları arasına girmesinin bir dierhikmeti de, insanı hayatın aır yüklerinden kurtarıp ruhunabir rahatlık ve hafiflik vermesidir. nsan, kâinatla alâkalıbir varlıktır; nihayetsiz maksatları ve arzuları vardır. nsanınkudreti ve iradesi ise ihtiyaçlarının milyonda birisinedahi kâfi gelmez. Ayrıca insan çevresinde görüp hikmetinianlayamadıı bazı hâdiselerin tesirinden kendisini çoukere kurtaramaz, huzursuz olur. Meselâ, acıklı bir sahnegörse bir zaman kendisini onun tesirinden alamaz ve hayatıacılaır.Bu noktada insanın imdadına yetiebilen tek yardımcı,hakkındaki ilahî takdire imandır. Kadere hakiki mânâdaiman eden bir kii, ihtiyaçlarının ve korkularının hasıl ettiimanevi baskıları ve aır yükü zihninden çıkarıp -tabiryerindeyse- kaderin gemisine kor/bırakır. Böylece hemzihni hem de kalbi/ruhu sükun ve rahata kavuur. öyleki, kâinatta meydana gelen bütün ilerin bir ilâhî kanun20

YENi ÜMiTYrd. Doç. Dr. Yusuf ÇELK *Ekim / Kasım / Aralık - 2007 / 78Kur’ân’ın ve Sünnet-i sahiha’nın ruhu sıkıldıında bazıhususî haller müstesnâ, orada hep müsamahayı görürüz. Bumüsamahanın atkıları Ehl-i Kitaba, hattâ bir manâda kimolursa olsun bütün dünya insanlarına kadar uzanmaktadır.PEYGAMBERiMiZ'iN (s.a.s.)EHL-i KiTAPLA MÜNASEBETLERiÇaımızda iletiim imkânlarının ileri düzeyde oluu,insanlar ve toplumlar arasındaki fizikî mesafelerihayli kısaltmıtır. letiim teknolojisinin ve çaımızınihtiyaçlarının önümüze sunduu bu yeni durum, dinî vekültürel yönden farklılıklar gösteren topluluklar arasındaeskiye oranla daha sık temasların kurulmasını kaçınılmazhale getirmitir. Bu süreç doal olarak, Müslüman toplumlarıda ilgilendirmektedir; ya dıarıya açılacaklar, ya dakendi kabuklarına çekilerek dünyadan tecrit edilmi vaziyettehayatlarını sürdüreceklerdir.Tarihte cereyan eden olaylara baktıımızda, içedönükbir hayat tarzını benimseyen milletlerin dünyanın dierülkeleri tarafından zorla sömürülmek istendiini görürüz.Uzakdou’nun iki büyük ülkesi Çin ve Japonya, geçmiyüzyıllarda dı dünyanın etkilerinden korunmak amacıylasınırlarını kapama kararı almıtı. Ancak bu karar, bazıbatılı ülkelerin itirazlarına sebep olduundan, askerî güçkullanılarak sınırlar açılmıtı. Sonuçta, adı geçen iki ülkeyetakındıkları dı dünyaya kapalı hayat tarzı, maddî olarakda çok pahalıya mal edilmiti. 1Yüce Kitabımızda yer alan birçok âyette, Müslümanlarınyerlerinde oturup kalmaktan vazgeçip yeryüzündedolamaları ve olaylardan ibret almaları emredilmektedir. 2Dier taraftan Hucurât sûresinde geçen bir âyette insanlarınkarılıklı olarak birbirlerini tanımalarındanbahsedilmekte, 3 karılıklı tanımanın toplumlara nelerkazandırabilecei zımnen ifade edilmektedir. Bu âyetler,Müslümanların dı dünyadaki gelimelerden kendilerinisoyutlamalarının yanlılıını göstermeleri bakımından büyükbir öneme sahiptir.Ayrıca Peygamber Efendimiz’in uygulamalarından dadı dünyaya açılmanın gerekliliini anlayabiliriz. Siyer vemegâzî kitaplarında Hz. Peygamber (s.a.s.)’in çeitli Arapkabilelerine ve komu ülkelere gönderdii deiik amaçlımektuplar ve elçiler hakkında ayrıntılı bilgiler verilmektedir.Bu kaynaklarda, Allah Resûlü’nün miladî 628 yılındaimzalanan Hudeybiye Barı Antlaması’ndan sonra komukabilelerin reislerine ve komu ülkelerin devlet bakanlarınaelçiler ve mektuplar yazdıı bilgisi bulunmaktadır. 4 Bukonu, Peygamber Efendimiz tarafından o kadar önemlitutulmutur ki, kaynaklarımızda hangi sahabînin nereyegönderildii isim isim belirtilmitir. 5 Ayrıca Efendimiz,seçtii elçilerde ikna kabiliyeti, derin anlayı, tatlı dillilikve fiziksel açıdan güzel görünüme sahip olma eklindeifade edebileceimiz artların bulunmasına özengöstermitir. 6 Mesela, mehur elçilerden Dıhye el-Kelbî(r.a.)’in sahabe içerisinde en yakııklı gençlerden olduubelirtilmektedir. 7Allah Resulü (s.a.s.)’in bu davet çabaları bazı devletbakanları tarafından nezaket ve saygıyla karılanırken, bazılarıtarafından ise yakııksız davranılarla karılanmıtır.Nezaket kuralları ihlal edilmeden verilen olumsuz cevapla-22

ı normal karılamak gerekir. Nitekim Hz. Peygamber de,gönderdii elçisinin ve mektubunun ran Kisrası H. Perviztarafından diplomatik nezaket kuralları hiçe sayılarakkaba bir ekilde karılanması O’nu çok üzmü ve Kisranınsonunun yakın olduu haberini vermitir. 8Kur’ân’da bize güzel örnek 9 (teblici, komutan, eitimci,ticaret yapan bir kii, e, baba, dost vb. yönleriitibariyle) olarak gösterilen Yüce Peygamber tarafındanbalatılan bu çabaların, tebli ettii evrensel nitelikli diningereklerinden olmasının yanında, onun dı dünyaya açılmanıngerekliliini göstermesi bakımından Müslümanlaraverdii mesajlar oldukça önemlidir.Konunun önemini göstermesi bakımından giri mahiyetindeverdiimiz bu bilgilerden sonra, ehl-i kitap kavramınınsözlükteki anlamlarını aktarmak uygun bir balangıçolacaktır.1- Ehl-i Kitap KavramıEhl-i kitap kavramı “ehl” ve “kitap” kelimelerindenolumu bir tamlamadır. “” kelimesi lafzen müfredolup anlam itibariyle çouldur. Bu kelime, “aile, akraba vekiinin yakın dostlarından oluan çevresi” anlamına gelir. dendiinde, “o kiinin ei, ailesi, yakınları veçevresi” gibi anlamlar kastedilir. dendiinde,“slâm dinini benimseyenler” anlamı, dendiinde,“adı geçen evde oturanlar veya ev halkı” ifade edilir. kelimesi Arapçadaki bazı kurallara balı olarak eklinde de kullanılabilir. 10 Sözlük anlamlarına dayanarakehl-i kitap tamlamasının, “ilâhî bir kitaba inananlar, ilâhîbir kitap etrafında toplananlar, kitap sahipleri” manasınageldiini söyleyebiliriz.3- Kur’ân’a göre Ehl-i Kitap ile MünasebetlerKur’ân’da Yahudi ve Hıristiyanlardan bahseden ayetlerebaktıımızda, hepsinin aynı çizgide deerlendirilmediinigörüyoruz. Toptan kabul veya toptan red tutumlarındanuzak bir tavır benimsendii görülmektedir.Yaanmakta olan realite, objektif bir bakı açısıyla gözlerönüne serilmitir; içlerinde övgüye deer yönleri olan ki-iler söylendii gibi, çirkin karılanacak iler yapanlar daaynı netlikle ifade edilmitir. 11 Bu konuda Kur’ân’ın ortayakoyduu tutumla ilgili genel mahiyette ve kapsayıcı birkaçörnek vermek gerekirse;1- Âl-i mrân sûresin 75. âyetinde, gündelik ilerindedürüst, güvenilir kitap ehli kimselerden bahsedildiktensonra, hemen peinden onların arasında hiç güvenilmeyecekkiilerin de bulunduu “Kitap ehlinden öylesi vardırki, ona yüklerle mal emanet etsen, bunu sana (eksiksiz)iade eder. Fakat onlardan öylesi de vardır ki, ona bir dinaremanet etsen, tepesine dikilip durmadıkça onu sana iadeetmez.” ifadesiyle belirtilmitir.2- Mâide sûresi 51. âyette, Yahudi ve Hıristiyanlaragüven duyularak dost tutulmaması, Müslümanların “dostolurlar” düüncesiyle kendilerini tamamen kaptırıp sırlarınıvermek yoluyla onların tuzaklarına dümemesi emredilmektedir.Onları dost tutmamanın, yardımlamaya, adaletingereini yerine getirmeye ve sosyal ilikileri sürdürmeyeengel oluturmadıını Mümtehine sûresinin 8. ayetinedayanarak söyleyebiliriz. Aynı sûrenin 57. âyetinde Yahudive Hıristiyanların dost tutulması yasaına mürikler deilave edilmitir. Bu yasak bir taraftan gerekçelendirilirken,dier taraftan yukarıda verilen hüküm pekitirilmektedir.Müslümanların dinini alaya alıp oyuncak edinenlerin dosttutulmaya layık olmadıı vurgulanmaktadır. 123- Ankebût sûresi 46. âyette “çlerinden zulmedenlerhariç, kitap ehli ile ancak en güzel bir yolla mücadeleedin…” tavsiyesinde bulunulmaktadır. Tefsirlerde, ehl-ikitaptan zulmedenlere (delilleri kabul etmeyerek haksızlıklainat ve aırılıa kaçanlara) layık oldukları muameleningösterilmesi gerektii söylenerek, en güzel yolla mücadelenin,kabalıklarına incelikle, öfkelerine yumuaklıkla, bosözlerine nasihatle olacaı ifade edilmitir. Ayette geçenmücadele kelimesi, ihtilafa düülen konuda delil ileri sürmekmanasına gelir. 134- Hz. Peygamber’in Ehl-i Kitapla MünasebetleriHer uygarlıın, kendini dier uygarlıklardan farklıkılan özgün yönleri mutlaka vardır. slâm medeniyetinintemelde Kur’ân ve sünnete dayanması, onun özgün yönünüoluturur. Belli bir zaman ve mekânla kayıtlı bulunmayan,bünyesinde evrensel nitelikler taıyan slâm’ın, kendidıındaki uygarlıklara kazandırdıı/kazandırabilecei pekçok deerli eyler vardır.slâm dıındaki medeniyetlerden Hıristiyanlık ve Yahudiliinmensuplarının yeni bir peygamber gelecei dü-üncesine yabancı olmadıklarını biliyoruz. Çünkü AllahResûlü çocukluk döneminde Suriye’ye ticaret kervanlarıylagittiinde Bahîra adında bir rahip, gördüü olaanüstüdurumlardan etkilenerek beklenen peygamberin kervandakibu çocuk olduuna kanaat getirmiti. 14 bn Sa’d’ın(v. 230) verdii bilgiye göre Tevrat’ta, gelecek peygamberinvasıflarından bahsedilmektedir. Kaynaklarda onunuyarıcı ve müjdeleyici oluu, sert ve kaba olmayıı, çarıdabaırıp çaırmayıı, kötülüe kötülükle karılık vermeyiive affedici oluu gibi güzel huylar zikredilmektedir. 1523

a) Hz. Peygamberin Hıristiyanlarla MünasebetleriTarihte Müslümanlarla Hıristiyanlar arasında toplu olarakilk görüme, Peygamberimiz (s.a.s.)’in nübüvvetininbeinci yılı olan miladi 615 yılında bir grup Müslüman’ınHabeistan’a göç etmesiyle balamıtır. KaynaklardaHabeistan’a ilk gidenlerin sayısının 11’i erkek 4’ü kadınolmak üzere toplam 15 kii olduu belirtilmektedir. 16 Sonrakigidenlerle bu sayı 80’e ulamıtır. Kral Necâî, Müslümanlarıgeri almak üzere gelen müriklerin bu isteklerinikabul etmemitir. 17 Habeistan’daki Müslümanlar PeygamberEfendimiz’in haber göndermesi üzerine, iki gemiile hicri 7. yılda Medine’ye geldiler. Bu dönü Hayber’infethinden sonra gerçekleti. 18 Uzun bir süre MüslümanlarHabeistan’da kaldıına göre, bu süre zarfında yerli halklakarılıklı ilikilerin kurulduu ve bu ilikilerin birçok sonuçlarınınolduunu tahmin edebiliriz. 19Hıristiyanlarla dier bir karılama, hicretin 9. veya 10.yılında Necrân’dan bir heyetin gelmesiyle olmutur. YounHıristiyan nüfusa sahip bir yer olan Necrân, Arabistan’ıngüneyinde, bereketli topraklara sahip bir bölgedir. Ticaretkervanlarının yolu üzerinde bulunan bu ehir, dokuma vedericilik yönünden gelimiti. Hıristiyan halk, Yahudi kraltarafından açtırılan içi ate dolu büyük çukurlara atılarakdiri diri yakılmıtır. Hz. Peygamber burada yaayan Hıristiyanlarau mealde bir mektup göndermitir: “Muhammed(sallallahu aleyhi vesellem)’den Necrân papazlarına:brahim, shak ve Yakub’un Rabbi Allah’ın adıyla! Gerçektende ben sizi yaratıklara tapmaktan, Allah’ın kullukve ibadetine davet ediyorum ve sizi yaratıklarla yapılmıolan ittifak anlamalarının ötesinde, Allah ile ittifaka ça-ırıyorum. Bu duruma göre ayet reddedecek olursanız,cizye gelir; ayet cizyeyi de reddedecek olursanız, size harpaçarım. Ve’s-selâm..” 20 Bu mektubu alan Necrânlılar, içlerindeileri gelen din adamlarının bulunduu 60 kiidenoluan bir heyeti, Hz. Peygamber’le görümelerde bulunmaküzere Medine’ye gönderdiler. Necrân heyeti üzerlerindesüslü elbiseler olduu halde, ikindi vakti Medine’yeulatı. Hz. Peygamber (s.a.s.), ashabı ile birlikte ikindinamazını henüz bitirmilerdi. badet vakitleri gelince buheyet, douya yönelerek ibadetlerini yerine getirdiler. 21Müslümanların Hıristiyanlarla dier bir karılamasıda, o gün Hıristiyanlıın devlet ölçeinde temsilcisi durumundabulunan Bizans mparatorluu ile hicri 8. ve9. yıllarda yapılan Mu’te ve Tebük savalarıdır. Bu savalar,Müslümanların Hıristiyanlarla yaptıkları ilk savalarolması yönüyle slâm tarihinde önemli bir yere sahiptir.Bizans mparatorluu’na balı Hıristiyan Araplardan olu-an Busrâ’nın emiri, kendisine gönderilen davet mektubunakızmı, elçiyi de öldürmütü. O civara yakın Zâtü’t-Talha’ya gönderilen 15 kiilik davet heyeti de öldürülünce,Mu’te savaı kaçınılmaz hale geldi. ran’ı yenilgiye uratanBizans’ın her tarafta Müslümanlara karı sava hazırlıklarınagirimesi sonucu Tebük seferi meydana gelmitir. 22b) Hz. Peygamberin Yahudilerle MünasebetleriBilindii üzere, Müslümanların Yahudilerle iliki kurmasıMedine’de gerçeklemitir. Çünkü Mekke’de yerleikvaziyette Yahudi nüfus bulunmamaktaydı. Bu insanlar,Mekke’de her yıl kurulan panayırlarda ticaret yapmak üzeregeçici olarak gelirlerdi. Yahudiler, Medine bata olmaküzere Taif, Fedek, Maknâ ve Teymâ gibi Arabistan’ın dei-ik ehirlerinde sayıca az olmakla birlikte nüfûz bakımındangüçlü durumdaydılar. Müslümanlar, Mekkelilerin zulümlerindenkaçıp 622 yılında Medine’ye hicret ettiklerindeburadaki nüfusun yarısını Yahudiler oluturmaktaydı. 23M. Watt’ın verdii bilgiye göre, burası bir ehir olmaktançok, vahaya yayılmı küçük köyler, çiftlikler, kaleler topluluuolup, tepeler, kayalar ve talı topraklarla çevrili verimlibir bölge idi. 24Medine’de yaamakta olan Yahudilerin ne zaman venereden buraya gelip yerletikleri ve bunların brânî soyundanmı geldikleri, yoksa Yahudiletirilmi Araplar mıoldukları kesin olarak bilinmemektedir. 25 Medine Yahudileribalıca üç kabileden olumaktaydı; Kaynuka, Nadir veKureyza oulları. 26 Bu kabilelerden ikisi, (Kaynuka ve Kureyza)Medine’de yaamakta olan ve öteden beri birbirleriylesürekli dümanlık içerisinde bulunan iki Arap kabilesiEvs ve Hazrec’le ittifak halindeydi. Kaynuka, Hazrec kabilesiyle,Kureyza ise Evs kabilesi ile ittifak içerisindeydi.ki Yahudi kabilesinin birbirine düman iki Arap kabilesiyleanlama halinde olması konusunda iki temel sebepgösterilmitir. Birinci sebep, bu ittifakın Yahudiler tarafındankullanılan siyasî bir oyun olmasıdır ki, bu sayede Arapkabileleri arasına dümanlık sokarak onları bölüp zayıf dü-ürüyorlardı. Bu düünceye göre Evs ve Hazrec arasındakikanlı savalar, Yahudilerin hedeflerine ulatıklarının birgöstergesidir. Dier bir sebep, Yahudilerin de kendi aralarındaekonomik üstünlük kavgası yüzünden bölündüklerive kendilerine dıarıdan destek aradıklarıdır. Bu düünceyegöre, ticarî faaliyette bulunan Yahudi aileleri, menfaatedayalı sebeplerden ötürü birbirleriyle sürekli bir sürtümehalinde bulunmaktaydılar. 27Müslümanlar Medine’ye hicret ettiklerinde, ehrinsiyasî ve sosyo-ekonomik yapısı böyle karmaık durumdaydı.Allah Resûlü (s.a.s.) Medine’de önce, Ensar ile Muhacirlerikarde yaptı. Bu, bire bir eletirme yoluyla yapılan24

ir kardelikti. Ensardan kimin, hangi muhacirle kardeolduu kaynaklarda isim isim kaydedilmitir. 28 Böylece,bir yandan yerli ve göçmen halk arasında dayanıma ruhugelitirilirken, dier yandan muhacirlerin maduriyetleride giderilmeye çalıılıyordu. Bu kardelik duygusu o kadargüçlüydü ki, belli bir dönem kardelerden biri öldüündedieri ona varis olabiliyordu.Bu ilerden sonra Hz. Peygamber, Medine’de ikameteden bütün zümreleri kapsayan ve ehirde sosyal düzeni,birlik beraberlii salamak ve dümanlara karı ortak bircephe oluturmak gibi gayeleri esas alan bir antlama yaptı.Bu antlama, tarihte “Medine Vesikası”, adıyla bilinmektedir.Hamîdullah Hoca’nın verdii bilgiye göre 47maddeden oluan bu antlama 29 genel olarak u hususlarayer vermitir: Taraflar birbirlerine saldırmayacaklar, din veibadet özgürlüklerine karılıklı olarak saygı gösterilecek,Medine’ye yönelik saldırılara karı ortak cephe oluturulacak,bir Yahudi’ye verilecek zarar karısında Yahudiler veMüslümanlar o zararın giderilmesi konusunda birbirlerineyardımcı olacaklardı. Zarara urayan bir Müslüman içinde aynı durum geçerli olacaktı. 30Görüldüü üzere Hz. Peygamber, Yahudilerle gerilimhavası oluturmaktan ziyade, karılıklı haklar ve yükümlülükleresaygıya dayanan bir iliki kurmak istemitir. Sonrakiyıllarda Yahudilerden antlama maddelerini ihlal edicidavranıların ortaya çıkması, böyle bir antlamanın gereksizliinindelili olamaz.SonuçDünyada yaayan bütün insanların aynı dine ve aynıinanca mensup olmamaları bir realitedir. Müslümanlarıngayrimüslimlerle, özellikle de ehli kitapla münasebetlerinindoru yorumlanması, mesafe açısından gittikçe küçülendünyamızda daha da önem arz etmektedir.Kur’ân’da, baka dinden insanlara adalet ölçüleriningerekli kıldıı davranı tarzının gösterilmesi önemli biryere sahiptir. Kur’ân, bize herkesin hakkını teslim etmeyiöütlemi, baka dinin mensupları olmaları sebebiyleinsanların hor görülmelerinin slâm dıı olduunu açıklamıtır.Peygamber Efendimiz, kendi dönemindeki deiik dinve kültürlerdeki insanlarla sosyal hayatın ayrılmaz parçasıolan karılıklı ilikileri sürdürmeye büyük bir özen göstermihayatının sonuna kadar da devam ettirmitir. Nitekimvefat ettiinde zırhı bir Yahudi’de rehindi. Her husustabize rehber olan Efendimiz (s.a.s.)’in bu özelliinin bizlereverdii çok önemli mesajlar olsa gerektir.* Atatürk Üniv. lahiyat Fak. Ört. Üyesiycelik@yeniumit.com.trDipnotlar1. Uçarol, Rifat, Siyasi Tarih, Ank., 1979, s. 210-216.2. Abdulbaki, M. Fuad, el-Mu’cemu’l-Müfehres, syr md., st., 1990,s. 384.3. Hucurat sûresi, 13.4. Köksal, M. Asım, Hz. Muhammed (As.) ve slâmiyet Medine Devri,stanbul 1981, VII, 5-93; Keskiolu, Osman-Berki, A. Himmet,Hatemü’l-Enbiya Hazreti Muhammed ve Hayatı, Ank. 1993,s. 327 vd.; Hizmetli, Sabri, slâm Tarihi, Ank., 1991, s. 177.5. Kettânî, M. Abdulhay, Hz. Peygamberin Yönetimi, (çev. Dr. AhmetÖzel), st., 1990, I,269; Hizmetli, Sabri, a.g.e., s. 178.6. Kettânî, a.g.e., I,259,265.7. Kettânî, a.g.e., I,265-266.8. A.y.9. Ahzab sûresi, 21.10. bn Manzur, Lisanu’l-Arab, Mısır ts., I, 163-166.11. Gayrimüslimlere karı Müslümanların davranı biçimi konusundabkz.: Yılmaz, Hüseyin, Kur’ân’ın Iıında Müslim-GayrimüslimMünasebetleri, stanbul 1997, s. 92 vd.12. Zemaherî, Keaf, ys., 1977, I, 619, 624.13. Taberî, Câmiu’l-Beyan, Mısır 1954, XXI,1 vd.14. Martin Lings, Hz. Muhammed’in Hayatı, (çev. N. iman), stanbul1993, s.55-56.15. bn Sa’d, es-Sîretü’n-Nebeviyye, Mısır 1989, I,360.16. Berki; Keskiolu, Hz. Muhammed ve Hayatı, Ankara 1993, s. 87.17. A.g.e., s. 89-92; Martin Lings, Hz. Muhammed’in Hayatı,s. 145-149.18. Komisyon, Doutan Günümüze slâm Tarihi, stanbul 1989, I,213; Hizmetli, Sabri, slâm Tarihi, Ankara 1991, s. 128.19. Bu konuda bkz.: Hamîdullah, slâm Anayasa Hukuku, (çev. V.Akyüz), stanbul 1995, s. 250.20. Mektubun içerii için bkz.: M. Hamidullah, slâm Peygamberi,I, 619; Fayda, Mustafa, slâmiyetin Güney Arabistan’a Yayılıı,Ankara 1982, s. 25-26.21. Bu konuda geni bilgi için bkz.: Zemaherî, Keaf, B.y.y., 1977,I, 434; M. Hamidullah, slâm Peygamberi, I, 618-624; Fayda,Mustafa, a.g.e., s. 23-34.22. Berki; Keskiolu, a.g.e., s. 351, 401.23. Hamidullah, a.g.e., I, 570.24. Watt, Montgomery, Hz. Muhammed Mekke’de, çev. R. Ayas-A.Yüksel, Ankara 1986, s. 149.25. Hizmetli, a.g.e., s. 147.26. Tabbâre, Afîf Abdulfettah, el-Yehûd fi’l-Kur’ân, Beyrut 1982, s.14.27. Hizmetli, a.g.e., s. 147.28. bn Hiam, Sîretü bn-i Hiam,130-131; Berki; Keskiolu,a.g.e., s. 206.29. Antlama maddelerini incelemek için bkz.. Hamidullah, a.g.e.,I, 206-210; Hamidullah, Mecmûatu’l-Vesâiki’s-Siyasiye, Beyrut1987, s. 59 vd.30. Hizmetli,a.g.e., s. 148.25

YENi ÜMiTDoç. Dr. Veysel GÜLLÜCE *Ekim / Kasım / Aralık - 2007 / 78ALVARLI EFEHAZRETLERHayatı ve ahsiyeti 1Erzurum’da yetimi önemli ahsiyetlerden biri olan veErzurum halkı arasında “Efe Hazretleri” ya da kısaca “Efe”olarak bilinen Alvarlı Efe Hazretleri’nin adı, Muhammedolup mahlası ise Lütfi’dir.Muhammed Lütfi Efendi 1868 yılında Hasankale’ninKındıı köyünde dünyaya gelmitir. Babası Hüseyin Efendi,annesi Hatice Hanım’dır. lk tahsilini babası vasıtasıylatamamlamı, 22 yaında iken Hasankale’de Sivaslı Camii’neimam olmutur. Bu imamlıı esnasında ilmî yetenei ve güzelahlâkıyla herkesin takdirini kazanan Alvarlı Efe, babasıylabirlikte Bitlis’e giderek Küfrevî Hazretleri’ne intisapetmi, bir müddet sonra onun seçkin bir halifesi olarakHasankale’ye dönmütür.Daha sonra Dinarkom köyüne tayin olunan Alvarlı EfeHazretleri, I. Dünya Savaı’na kadar burada kalmı, 16 ubat1916’da Rusların Erzurum’u igali üzerine, Erzurum’agöçerek, babasını Erzurum’a bırakıp, kendisi imamlık göreviyleYavi nahiyesine gitmitir. Rus istilası müddetince buradakalıp istilaya karı koymak için çareler aramıtır.Alvarlı Efe Hazretleri, Erzurum’un kurtarılmasındansonra tekrar Hasankale’ye dönmütür. Kendisine teklif edilenHasankale Müftülüü görevini kabul etmemi, yakındakiAlvar köyü halkının ısrarlı talepleri üzerine, oraya giderek24 yıl vazife yapmıtır. Bundan dolayı halk arasında, ‘AlvarlıEfe’ adıyla mehur olmutur. Ancak hastalıı sebebiyle,devamlı olarak hekim kontrolünde olması gerektii için1939’a kadar kaldıı bu köyden ayrılmak zorunda kalmı,köy halkından izin isteyerek, Erzurum’da Mehdi Efendimahallesinde kiraladıı bir eve yerlemi, irad ve ilmî faaliyetlerineburada 16 yıl devam etmitir. 12 Mart 1956’da(pederlerinin vefat ettii ve aynı zamanda Erzurum’un kurtuluuolan bir günde) vefat etmitir. Cenaze namazı kalabalıkbir cemaat eliinde kılınmı, ardından Alvar köyünegötürülüp orada topraa verilmitir.Alvarlı Efe, ömrünü slâm’ı anlatma, insanları iradetme yolunda geçirmi, sohbet ve iirleriyle insanları; ilme,dorulua, takvâya davet etmitir. O’nun çeitli iir türlerindenmeydana gelen Hulâsatü’l-Hakâyık adlı eseri, bu nevitavsiyelerle dolu olup, iç dünyasını yansıtması açısından daçok önemlidir.Burada bu deerli eserde derlenmi olan Alvarlı EfeHazretleri’nin iirlerine güzel bir örnek olarak, 20 kıta halindekimehur “Erzurum Destanı” isimli iirinin birkaç kıtasınayer vererek asıl konumuza geçmek istiyoruz.Erzurum Destanı’ndanErzurum kilidi, mülk–i slâm’ınMevla’ya emanet olsun ErzurumErzurum derbendi ehl–i imanınMevla’ya emanet olsun ErzurumGayet ecaatli erler var idiNisasi, ricali hayadâr idiEdepli erkânlı bir diyar idiMevla’ya emanet olsun Erzurum….Kalblerine dolsun feyz–i rabbanîAhalisi bulsun rahm–i RabbanîLÜTFÎ, Erzurum’dan gördün ihsaniMevlâ’ya emanet olsun Erzurum 2Marifet EriEfe Hazretleri, ilham-ı ilahiye, ledünni ilme mazhar, ârifbir zattı. iirlerinde bu ilmin hususiyetini ve deerini öyledile getirir:Bak ilham-ı ilahîden dolan dil kenz-i hikmettirAnı bul halleder ilm-i ledünle her muammayı (s. 433)26

Yani, ilahî hikmetlerle dolan gönül bir hikmet hazinesi gibiolup, böyle bir gönüle sahip olan kimse Allah tarafındanihsan edilen bu ilim sayesinde her mükülü halleder.***Dilde ders-i a'ref okur derviânKef olur sırrına esrar-ı Kur’ânArif-i Hakk olur ilm-i ledündânOlur marifetin bahr-i ummani (s. 444)Yani, Allah yolunun yolcuları, gönül dersanesinde marifetdersi okurlar. Böylece kalblerine Kur’ân’ın sırları açılır. Allahtarafından ihsan edilen ledünnî ilme mazhar olmu böylekimseler, Cenab-ı Hakk’ı hakkıyla bilen kullar olur, marifetderyasına dalar da dalarlar.***Gönül nur-i hidayette okur esrar-ı eyâyıAref dersin alan talib görür dilde dilârâyı (s. 411)Yani, gönül, hidayet ıııyla mahlukâtın yaratılı hikmetlerini,ilâhî isimlere mazhar olularına dair sırları okuyup örenir.Marifetullah dersini tamamlayan bir talib-i Hak gönülaynasında Allah’ı müâhede eder.***Mekteb-i ilm-i ledünnîdir bu alem ser-te-serLUTFYA nûr-i hüdâ Hakk’ı temennadır garaz (s. 302)Yani, bu âlem batanbaa bir ledünnî ilim mektebidir. EyLütfi! Yaratılı gayen hidâyet nurunu elde ederek Cenab-ıHakk’ı istemektir.Alvarlı Efe’nin iirleri, marifetullah denizinin çok derinlerinedaldıının açık göstergeleridir. imdi onun bumarifet denizinden topladıı bazı incileri göstermeye çalıacaız:***Cihan bir zarf-ı esrâr-ı ilahîdir, gözün varsaGörürsün hurid-âsâ kef olunmu her muammayıErise dîde-i dilde görür kudret-i Mevlâ’yıDoar her zerreden bir ems, bu eya vahdet âyâtı (s. 421)Yani, bu kâinat, içinde ilahî sırları barındıran bir zarf gibidir.Basiretin varsa, her mükülün güne gibi aydınlanıp hallolduunugörürsün. Böylece, gönül gözüyle Mevlâ’nın kudretimüahede edilir. Her zerreden bir güne doarak bütünvarlıklar Allah’ın birliini terennüm ederler.***Kitab-ı sırr-ı vahdettir bu eyada olan ekâlBu mevcud Mûcid’e dâldir münevver kıl süveydâyı (s. 447)Yani, bu varlıklarda görülen ekiller, Allah’ın birliinin sırlarınıifade eden yazılardır. Bu varlıklar, kendilerini var edenbir Zât’a delâlet edip gösteriyor. Eer gönül dünyanı aydınlatırsanbu gerçekleri görürsün.***it ezkâr-ı eyayı geçüp sît û sadâlardan (an erefpeinde komayı, övgü ve alkı seslerini dinlemeyi bırakıpbiraz da varlıkların Yaratıcılarını zikredilerini dinle) (s. 304)diyerek her eyin Allah’ı anıp, O’nu tanıttıına dikkat çeker.u beyitler de “Her ey Allah’ı hamdiyle tesbih eder” (srâsûresi, 44) ayetinin tefsiri mahiyetindedir:LUTF bu eyâ ne ki var Hâlıkını tesbih ederEder ise bu mahlukât esrar-ı Hakk’ı talimât (s. 114)Yani, Ey Lütfi! Bu varlıkların tamamı Yaratıcı’larını tesbihedip ilâhî sırları ta’lim ederler.***Kim okursa dilde ders-i men-arefÂlem-i manada bulur bin erefBir gör tevhid eder eya her tarafLUTF hüccetindir imanın senin (s. 328)Yani, kim gönlünde marifet dersini okursa, mana âlemindebin eref bulur. Her ey Allah’ın birliini ilan eder. Ey Lütfi!Senin hüccetin imanındır.***Bu kâinat kudretinde bir hubabdır ya anî (s. 337) diyerekAllah’ın sonsuz kudretine dikkat çeken Alvarlı EfeHazretleri, kâinatı kalem-i kudretle yazılmı bir kitap olaraktavsif eder, iirlerinde bu kitabı ne kadar güzel okuduununörneklerini sunar. Bu kitabın güzel bir sayfası olan bahçeyleilgili u iiri bu konuda güzel bir örnektir:Bu bahçe ne müzeyyenKudret-i Mevlâ’yı seyreyleGörünür sırr-ı vahdetCennet-i Me’vâ’yı seyreyleYani, bu bahçe ne kadar süslü! Gel de Yüce Mevlâ’nın kudretiniseyret! Bu bahçede Allah’ın birliinin nianeleri görünüyor.Gel de, Me’vâ cennetini seyret!Nazar kıl gül-gülistânıEderler tevhid-i BârîBezenmi dârı diyârıGül-i ra’nâyı seyreyleYani, Bak! Gül, gülistan hepsi Yaratıcı’larının birliini ilanediyorlar. Her taraf ne güzel süslenip bezenmi! Gel de buho kokulu güzel gülü seyret!Çeitli âyetlere telmihlerle dolu olan aaıdaki beyitlerise, Alvarlı Efe’nin kâinat kitabını ne kadar güzel okudu-unu, tefekkür dünyasının geniliini bildirmekle birlikte,Kur’ân ayetlerine derin vukufiyetini de göstermektedir.Çünkü o, iki kitabı da (kâinât ve Kur’ân) güzel bir ekildeokuyarak, Allah’ın varlıına, birliine, kudret ve rahmetine,insanları ölümlerinden sonra tekrar diriltmenin Allah içinçok kolay olduuna istidlâlde bulunmutur:27

Hatemu’l-Enbiya Mahmud u Muhammed getiripBize Kur’an-ı Kerim her dü-cihan daru’l-emânYani, Peygamberlerin sonuncusu olan Hz. Muhammed(a.s) bize hem dünya hem de âhiret saadetinin rehberi olanKur’ân’ı getirmitir.Nazar et kâinatın kâtibinin defterineKalem-i kudret ile yazdıına var mı gümân!?Yani, Bu kâinâtı kudret kalemiyle yazmı olan Kâtib’in defterinebir bak! Kudret kalemiyle yazdıı bu eserler hakkındabir üphe olur mu?!Bu kadar saltanatı gösterecek Zât-ı HudâVar mı tebdil ile tayir bu kadar devr-i zeman!?Yani, Yüce Allah öyle bir saltanat ve hükümranlık gösteriyorki, bu kadar zaman geçmesine ramen kurduu bu esiz nizamdabir deime ve sapma olmamıtır.Berr ü bahirde olan ekl ile ürb muhtacıHerkesin rızkını vermeye kadirdir RahmânYani, Kara ve denizde rızka muhtaç bütün canlılara rızık vermeyeo Rahman kadirdir.Rahm-i zî-ruhda tecemmu edecek her iki suOla bir mîr-i zeman inkar eder mi insan!?Yani, Ana rahminde iki suyun birlemesiyle, yeryüzününefendisi olan insan meydana geliyor. Bu gerçei kimse inkâredebilir mi?!Bir avuç topraı Adem edemez mi Allah!?Rûz-i maherde bize kudretini ede ayânYani, insanı bu surette yaratan Allah bir avuç topraktanAdem’i yaratamaz mı?! Maher gününde insanı dirilterekkudretini herkese gösteremez mi?!Bir çekirdei Hudâ eyleye bir cism-i kebîrYevm-i kıyamda olur mu LUTFYA üphe emân (s. 302)Yani, Allah bir çekirdekten koca bir aacı ina ediyor. Artıkbu gerçekleri gören bir insanın insanların diriltilerek kabirlerindenkaldırılacaı kıyamet günü hakkında bir üphesi kalırmı Ey Lütfi!Cenab-ı Hakk’ı esma-i hüsnasıyla tavsif ettii u kıtalarındatevhid ilminin gönüle yerlemesinin irfan ile olacaınadikkat çeker:Hâlık-ı âleme bin hamd ü senâeriki yok zatı alîm u dânâKudreti kadimdir basîr-i bînâHer anda o Mennân bir an iledirYani, Bu kâinatın yaratıcısı olan Allah’a binler hamd ve senalarederiz. O’nun ortaı, misli ve dengi yoktur. O Alimdir.Kudreti kadim olup her eyi görendir. O Mennân her ânbir itedir.Alemleri var eyleyen bir AllahSecdeler eyleriz hasbeten lillahFanidir mâsivâ Bâki’dir AllahNûr-i tevhîd dilde irfân iledir (s. 123-124)Yani, Âlemleri var eden Allah birdir. Ona rızasını kazanmakiçin secde ederiz. Allah Baki olup onun dıındaki her eyfanidir. Tevhid nuru gönülde irfan ile olur.“Secde et, yakla!” (Alak sûresi, 19) âyetine telmih edip“Ubudiyetten özge kurb-i Hakk’a bir sebeb yoktur” (s.445) diyerek Allah’a yakınlamanın yolunun ancak ibadetlemümkün olacaını söyleyen Alvarlı Efe, ârif-i billah olmanınbir neticesi olarak, Allah’a gönülden teslim olmu,O’nun her iinde bir hikmet olduuna yakinen inanmı birzattır. “Mevlâ görelim neyler, Neylerse güzel eyler” diyenErzurumlu brahim Hakkı Hazretleri gibi o da: “Bütünef ’ali hikmettir, Huda’nın kahri rahmettir” (s. 422) diyerek,insana ho görünmeyen eylerde, bela ve musibetlerde dahi,rahmet cilvelerinin bulunduuna dikkat çeker, “Olur kiholanmadıınız bir ey sizin için hayırlı olur. Olur ki seviparzu ettiiniz bir ey sizin için erli olur.” (Bakara sûresi, 216)âyetlerinin manalarını terennüm eder.Muhabbet EriMuhabbetullah, marifetullah’ın bir neticesidir.Marifet-i lahiyyede büyük mesafeler kat’etmi olan AlvarlıEfe, muhabbetullah deryasına dalmı, eynemâ arabıdiye isimlendirdii, muhabbet arabını içerek kendindengeçmitir. Alvarlı Efe’nin iirleri ilahi ak ile tutumubir gönülden savrulan kıvılcımlar gibidir. “Nimetoldur ık-ı Hakk rûen-zamîr olsun sana” (s. 103) diyerekilahi akın en büyük nimet olduuna ima eder. Ona göremuhabbet-i ilahi, âlemlerin mâye-i hayatıdır. Kur’ân dabu muhabbeti talim eder:Kamu âlemlere ayn-ı hayattırOkur dilden dile Kur’ân muhabbet (s. 58)Yani, Kur’an, bütün âlemlere hayat veren muhabbetiokuyup durur.O, “Bâki bir can isteyenler fâni bir can istemez” (s. 231)“Meydan-i tevhidde merd-i merdâne olan Hak’tan gayri biryâre bakmaz” (s. 226) diyerek hiç batmayan bir günee, hiçsolmayan bir güle meyil vermitir. “Ölümsüz olan Hayy’atevekkül et!” (Furkân sûresi, 58) âyetinden ilham alarak brahim(a.s) gibi batıp kaybolan fani güzelliklerden yüz çeviri-ini öyle ilan eder:Bir güle gönül ver ki o gül solmaya hââÖyle bir güzele el ver dâd-res olsun sanaYani, öyle bir güle gönül ver ki, o gül asla solmasın. Öyle birgüzelin elinden tut ki, senin yardımına kosun.Öyle bir dildâre dil ver eyleye dilâd seniÖyle bir dâmanı tut ki ede ber-murâd seni28

Yani, öyle bir sevgiliye gönül bala ki, gönlünü âd etsin.Öyle bir etee yapı ki, seni muradına erdirsin.Öyle bir yâr ile yâr ol yâr ola her dü serâHurid-âsâ her zamanda eyleye irâd seni (s. 412)Yani, Öyle bir yara yar ol ki, sana iki dünyada da yar olsun.Güne gibi, daima senin yolunu aydınlatsın.LUTF tut dest-i garibi sen garibsin o garib (s. 236) mısraıyladile getirdii gibi, Efe bu fani dünyada Mahbûb-uBâki’sinden ayrı kalmı, O’nu arayıp duran bir garip idi.Gel ey can bülbülü, fâni kafeste zârı mu’tad etEzel demlerini yâd eyleyüp bin âh û feryâd etYani, Gel ey can bülbülü, bu fani dünya kafesinde alamayıadet et. Ezel’deki halini hatırlayıp binlerce âh-vâh et!Vatan gülzârını terk eyledin diyâr-ı gurbetteBu hâristan-ı mihnette belâ emtârını yâd et (s. 110)Yani, Bu gurbet yerinde vatan gülistanını terk ettin. Artık,bu sıkıntılı diken tarlasında belâ yamurlarını anıpdur, diyerek nasıl bir garip olduunu, yaadıı gurbethayatının ne olduunu erh eder. Bu gurbet, asıl vatanındanayrılıp bu fani dünya kafesinde sızlanıp durancan bülbülünün elestü bi-rabbikum (Ben sizin Rabbinizdeil miyim?!) hitabına belâ (evet)! diye karılık vererekgülistan olan asıl vatanından ayrılıp bu dikenlerle dolugurbetteki bela yamurlarına giriftar olduu gurbettir.Böylece o bu dünyada, Efendimiz’in “dünyada bir garipgibi ol” (yani kendini gurbette farz et) emrinin manasınıçok iyi anlamı ve öyle yaamıtı. Ancak, gurbet nekadar uzun sürse de “Allah’a mülaki olmayı ümit edenkimse mutlaka bu arzusuna kavuacaktır” (Ankebut sûresi,5) âyetinin hükmünün mutlaka gerçekleeceinden eminidi. Nitekim öyle der:“Lâ-cerem Mecnun olan bir günbulur Leylâ’sını” (s. 417)Alvarlı Efe, elest bezminden beri kalbinin ilahî akladolduu inancındadır. Çeitli beyitlerde bu durumu dilegetirir:***Gönül bezm-i elest’ten taht-gâh’ı hubb-i Mevlâ’dırTecelli-hanesinde feyz-i Mevlâ’sın nihan eyler (s. 187)Yani, gönül tâ ezel bezminden beri Mevlâsı’nın sevgisininyerletii makamdır. Orada Mevlası’nın feyzini saklar.***Masiva bilmez nedir bezm-i elest mestânesiÖyle hayret baheder nâtıkları lallandırırElestu bi-Rabbikum meclisinde sarho olan, masiva nedirbilmez. Bu öyle hayret verici bir durumdur ki, konuanlarındili tutulur.LUTFYA bu bâdedir mesteyleyen Mûsâ’larıZevk-i ruhani verir kâl ehlini hâllandırır (s. 198)Yani, Ey Lütfi! Hz. Musa’nın, Rabbinin daa tecelli etmesiyledüüp bayılmasına sebep olan ite bu bade’dir. Bubade, yani muhabbetullah, insana ruhanî bir zevk verir. Sözehlini hâl ehli yapar.***Hamdü-lillah din û imandır erab-ı eynemâBârekallah nûr-i Kur’ândır erab-ı eynemâ (s. 98)Yani, Elhamdulillah, eynemâ arabı (her eyde Allah’ınisimlerini müâhede etmek) din ve imandır. Barekallah,eynemâ arabı Kur’ân’ın nurudur. …gibi beyitlerdegörüldüü gibi, Alvarlı Efe’nin iirlerinde sıkça geçeneynema arabı, “Yüzünüzü nereye dönerseniz (eynemâtuvellû) Allah’ın vechi oradadır” (Bakara sûresi, 115)âyetinden iktibas edilmi bir kavram olup, kâinatın hertarafında Allah’ın isimlerinin tecelli ettiini, her eyinAllah’ı tanıtıp gösterdiini, baka bir deyile, marifet vemuhabbetullahı ifade etmektedir.Yukarıdaki beyitlerde geçen meyhâne ise bu ak meyinin(eynemâ arabının) içildii meclislerdir. Baka birifadeyle meyhane men-aref 3 badesinin sunulduu menarefmeyhanesidir. (s. 152) Bazen de men-aref dersininokunduu dersane.SonuçAlvarlı Efe Hazretleri, marifetullah deryasına dalmı,muhabbetullah bahçesinde seyran etmi bir insan-ı kâmilolarak, yaadıı yıllarda bir güne gibi çevresini aydınlatıpilim ve irfan ııklarını nerettii gibi, geride bıraktıı menkıbeleriyleve deerli eseri Hulâsatu’l-Hakâik ile bizleride aydınlatmaya devam etmektedir. Burada örnek olaraksunduumuz iirler, âb-ı hayat’la dolu olan o deryadan numuneolarak alınmı birkaç katreden ibarettir.*Atatürk Üniv. lahiyat Fak. Ört. Üyesivgulluce@yeniumit.com.trDipnotlar1. Alvarlı Efe’nin tarihçe-i hayatına dair bilgiler, kendi eserinden tesbitettiklerimizin yanında u kaynaklardan istifadeyle yazılmıtır: SeyfeddinEfendi, “Hâce Muhammed Lutfi, Lakab-ı Mehuriyle: EfeHazretleri” (Hulasatu’l-Hakayık’ın sonunda, s. 5089), Ahmed Ersöz,Alvarlı Efe Hazretleri, Nil Yay., zmir, 1991; Hüseyin ELMA-LI, “Alvarlı Muhammed Lutfi Efendi ve Erzurum Destanı”, YeniÜmit: Sayı: 49; Selahattin Kıyıcı, “Alvarlı Muhammed Lütfi Efe”,DA, II, 552; Mehmet Lütfi Karaca, Alvarlı Muhammed Lutfi’niniirlerinin Umumi Tahlili, (Yüksek Lisans Tezi), Erzurum, 1996.2. Alvarlı Efe Hazretleri, Hulâsatü’l-Hakâyık s. 467. Aynı kitaptanolan daha sonraki kaynaklar metin içerisinde belirtilmitir.3. Bu kavram, Men arefe nefsehu fekad arefe rabbehu (kendini bilenRabbini de bilir) hadisinden iktibas edilmi bir ifade olup, Arif-ibillah veya marifetullah manalarında kullanılmaktadır.29

YENi ÜMiTProf. Dr. Abdülhakim YÜCE *Ekim / Kasım / Aralık - 2007 / 78Tefviz, hak yolcusunun, vicdanındaki nokta-i istinat ve nokta-iistimdadın ihtarıyla, aczini, fakrını duyup, hissettikten sonra“Tut beni elimden; tut ki, edemem Sensiz!” diyerek o biricikgüç, irade ve meîet kaynaına yönelmesidir.LA HAVLE…nsanın, her iinde Kudreti Sonsuzadayandıını, O'nun yardımve dilemesi olmadan iyi-kötü hiçbir eyin cereyan etmeyecei inancınıifade etmek üzere, günlük hayatta sıksık kullandıı vecizelemi bazı cümlelerbulunmaktadır. Ancak ne kadarkapsamlı bir manaya sahip olduklarıve ne kadar sevaplı oldukları yeterincebilinmemektedir. Bunlardan biriside La havle vela kuvvete illa billâh,eklindeki cümledir. Biz yazımızda bucümle üzerinde durmaya çalıacaız.Bu mübarek cümlede geçen havlkelimesi; hareket ve çare anlamınagelmektedir. Metinde geçen kuvvetkelimesi ise Türkçemizde yaklaıkaynı anlamda kullanılmaktadır. Lügatlerdegeçen kelime anlamları vehadis erhlerinde yapılan izahlar gözönüne alınınca bu cümle u ekildetercüme edilebilir: “Hayırlı iler yapabilmek,günahlardan kaçınabilmekve insan gücünü aan olaylar karısındametin durabilmek dahil, hareket,tekâmül, güç ve kuvvet gerektiren herhâlimiz ve her iimiz için gerekli güçve kuvvet ancak Allah'ın lütfü iledir.”Onun için de insan hayatına kuatıcı bir nazarla bakanlar bu cümleyi açıklamasadedinde öyle demilerdir:— Yokluktan çıkıp vücuda gelmek için gerekli havl ve kuvvet Allah'tandır.— Hayatta kalmak için gerekli havl ve kuvvet Allah'tandır.— Zararı def', menfaati celb için gerekli havl ve kuvvet Allah'tandır.— Musibetten uzak kalıp arzu edilen eyleri elde etmek için gerekli havl vekuvvet Allah'tandır.30

— Günaha dümemek, ibadete devam etmek için gereklihavl ve kuvvet Allah'tandır.— Azaba maruz kalmamak, nimete mazhar olmak içingerekli havl ve kuvvet Allah'tandır.— Zulmete dümemek, iman nuru ile tenevvür etmekiçin gerekli havl ve kuvvet Allah'tandır. 1Havl kelimesinin maddî-manevî zararlı eylerden kaçınmave korunma gücünü; kuvvet kelimesinin ise maddîmanevî,faydalı ve müsbet eyleri yapma gücünü ifade ettiide hadis arihleri tarafından belirtilmitir.Bu cümlenin insan hayatındaki önemine dair u izahlarda yapılmıtır:— Bu cümlede dile getirilen inanç, kusurlu ve aciz olan insana,tabir yerinde ise haddini (sınırlarını) bildirir, gerçek kullua,Allah’ın sonsuz kuvvet ve kudretini itirafa davet eder.— Bu inanç sayesinde insan kendi nefsinde ve uuru derecesinde, Hakiki Müessiri görür.— Bu cümlenin ruhunu kav rayan kimse, menfi hâdiselerekarı telaa kapılmaz ve kalbindeki huzuru muhafaza eder.Hatta dehet salan bir hâdise ile karılasa bile; “Mevlâ görelimneyler, neylerse güzel eyler” der, ibret nazarı ile seyreder.— Bu cümle yeis ve ucub gibi ma nevî hastalıkları tedavieder. öyle ki: Olup biten hâdiselerin ve eytan gibi aldatıcıvarlıkların serbest ve sahipsiz olduunu zanneden veyaülfetten dolayı hâdiselerin gerçek failini göremeyen insanınümidi kırılır, bazen hayatını zehir eder. Dier taraftan,yapılan bazı hayır-hasenata vesile veya aracı olduunu göreninsan, bunları kendi güç ve kuvvetiyle yaptıını zanneder,hakikî failin kendisi olduunu düünür. Oysa mahiyetiitibarıyla unutkan, aceleci, bencil, korkak, muhtaç…olan insan daha çok kusurlu, hatalı ve noksan iler yapar.Öyle ise insanın kendini beenip övünme hakkı yoktur.te bu cümle der ki: "Ey insan, isyan, belâ ve musibetleremaruz kaldıında ümitsiz olma, Allah’tan güç ve kuvvetiste. Dier taraftan mehâsin ve kemâlata karı malikiyetdavasından da vazgeç.”— nsan hayatında tevekkülün büyük önemi bulunmaktadır.Tevekkül; tesir-i hakikî vermemekle beraber sebeplerdairesinde esbâba arızasız riâyet edip kalbin Allah’a tam itimatve güveni, hatta baka güç kaynakları mülâhazasındanbütün bütün sıyrılması manasına gelir ki, iki adım ötesi,"gassâlin elindeki meyyit" sözüyle ifade edilen teslim mertebesidir.Dier bir yaklaımla tevekkül; Cenâb-ı Hak’abel balayıp itimat etme ve O’ndan bakasına kalbin kapılarınıkapama demektir ki; buna, bedenin ubudiyete,kalbin rubûbiyete kilitlenmesi de diyebiliriz. Dünyadakisünnetullah gerei esbaba riayetten sonra tevekkülü dilegetirmenin en güzel ekli ise, konumuz olan, “Havl vekuvvet, olup biten her ey, ancak Allah’ın izni ve iradesidâhilinde gerçekleir” eklindeki kudsî beyandır.— Bilindii gibi halk arasında öfkelenen kii bu öfkesiniyenmek, dolayısıyla o sinirle naho bir eye sebebiyet vermemekiçin “La havle …” der. Bununla, öfkeyi yenmeninyolunun da Allah'a dayanmak olduu anlatılır.Bundan sonra konuyu Efendimiz (sallallahu aleyhivesellem)'in mübarek sözleri ııında, onları balık yaparakele almaya çalıacaız.Cennet HazinesiHazine; altın, gümü, mücevher gibi deerli eya yı-ını, büyük servet, deerli eylerin saklandıı yer anlamınagelir. Mecazi olarak büyük balılık duyulan, deerverilen ey veya kimse manasında kullanılır. Efendimiz(sellallahu aleyhi vesellem) bazı hadislerinde La Havle…'nin 2 ebedî Cennet hayatında bir hazine olduunu, dierbir hadislerinde ar hazinelerinden biri, Hz. brahim(aleyhisselam)'den naklen de bir cennet fidanı olduunuöyle ifade buyurmulardır:Ebû Musa el-E'arî anlatıyor: "Allah Resûlü Hayber'egazaya giderken ashap bir vadide yüksek sesle tekbir getirmeyebaladı. Bunun üzerine Allah Resûlü:— Yava tekbir getiriniz! Çünkü siz ne saıra dua ediyorsunuz,ne de gaibe sesleniyorsunuz. Muhakkak ki siz, iyi iitenve size çok yakın olan Allah'a dua ediyorsunuz. O her zamansizinle beraberdir, buyurdu. Bu sırada ben Allah Resûlü’nünbinitinin arkasında idim. Ben de: “Lâ havle ve lâ kuvvete illâbillâh” demeye baladım. Sesimi iitti ve:— Ey Abdullah b. Kays! (Ebû Mûsa el-E'arî'nin lakabı)diye seslendi. Ben de:— Buyur ey Allah'ın Resûlü, dedim. Efendimiz:— Ey Abdullah, sana Cennet hazinelerinden bir hazinehaber vereyim mi? buyurdu. Ben de:— Bildir, ey Allah'ın Resûlü; anam-babam sana fedâ olsun!dedim. Efendimiz:— O kelime, “Lâ havle ve lâ kuvvete illâ billâh”tır, buyurdu." 3Hz. Ebû Eyyüb el-Ensârî (radıyallahu anh) anlatıyor:"Miraç gecesi Allah Resûlü, Hz. brahim’in yanına uradı.Hz. brahim (aleyhisselam), Hz. Cebrail’e yanındakininkim olduunu sordu. O da: “Muhammed’dir” dedi. Hz.brahim öyle dedi: “Ya Muhammed! Ümmetine emret,cennete çok fazla fidan diksinler. Çünkü cennetin topraıverimli ve yeri de genitir.” Allah Resulü, cennet fidanınınne olduunu sorduunda da u cevabı verdi Hz. brahim:“Lâ havle ve lâ kuvvete illa billâh”tır." 431

Hz. Hazım b. Harmele de bir gün Efendimiz’e uradı-ında kendisine unu söylediini belirtmektedir: "Ya Hazım!La havle vela kuvvete illâ billah'ı çokça söyle; zira ocennet hazinelerinden biridir." 5 Hz. Muaz ise Efendimiz’inkendisine, "Sana Cennet kapılarından birini haber vereyimmi?" diye sorduunu ve arkasından da: "O La havle ve lâkuvvete illâ billâh'tir" dediini haber vermektedir.Bâkiyât-ı SâlihâtBir ayet-i kerimede Yüce Rabbimiz öyle buyuruyor:"Mal, mülk, çocuklar… bütün bunlar dünya hayatınınsüsleridir. Baki kalacak faydalı iler ise Rabbinin katında,hem mükâfat yönünden hem de ümit balama bakımındandaha hayırlıdır." (Kehf sûresi, 46)Abdullah b. Abbas (radıyallahu anh)'tan naklen müfessirler,ayette geçen 'el-Bakiyat'us-Salihat'ın bütün güzelameller olduunu söylemilerdir. Buna göre geni manasıylasalih amel, bata iman olmak üzere slam’ın yapılmasınıemrettii ve ho gördüü güzel ilerle, ahlakîdeerlere uygun davranılardır. Allah’ı zikretmek, namaz,oruç, zekât, hac vb. ibadetler; iyilie yöneltmek, kötülüktensakındırmak, ana-babaya, akrabaya ve komulara iyidavranmak, adalet, ihsan gibi dinin ihtiva ettii bütün iyiiler dünyada insanlara fayda verecek ve ahirette kurtuluavesile olacak salih amellerdir.Ancak Efendimiz (sallallahu aleyhi vesellem) dahahususi bir yöne dikkatleri çekmektedir. Hz. Ebû Said el-Hudrî anlatıyor: "Allah Resûlü buyurdular ki: Bâkıyât-ısâlihâtı çokça yapın. "Bâkıyât-ı sâlihât nedir ey Allah'ınResûlü?" diye sorulduu vakit: "Allahu Ekber, Sübhanallah,Elhamdülillah ve Lâ havle ve lâ kuvvete illâ billâh kelimeleridir."buyurdu. 6Efendimizin bu izahından, her ne kadar bütün iyilikler salihamel dairesi içinde olsa da, bunların zirvesinin ve özünün,— Allah'ı bütün noksanlıklardan tenzih etmek,— gereine uygun O’na hamd etmek ve— bütün güç ve kuvvetin O’na ait olduunu itiraf etmekolduu anlaılmaktadır.Evden Çıkıta Alınacak TedbirHer dönemde sokaklar, çarı ve pazarlar, eytanlarındaha çok faal oldukları yerler olmu, dolayısıyla buralaradeta günah merkezleri haline gelmilerdir. Ancak soka-a çıkmadan hayatımızı sürdürmemiz de adeta mümkündeildir. Öyle ise bu günahlara daha az bulamak için bazıtedbirler almak durumundayız. Ezcümle,— sadece ihtiyaç olduunda dıarı çıkmalı,— ihtiyacımızı hemen karılayıp geri dönmeli,— mümkün olabildiince yalnız çıkmamalı,— nezih yerler aratırmalı,— stres atmak için sokaı seçmemeli vs. Bu tedbirlerinyanı sıra, dua ile Rabbimize sıınmalıyız.Allah Resûlü (sallallahu aleyhi vesellem) bu konuda dayol göstermekte ve öyle buyurmaktadır: "Kim evindençıktıı zaman:" Allah'atevekkül edip Allah'ın adıyla çıkarım. Güç ve kuvvetAllah'tandır.” derse; ona öyle söylenir: “Her kederdenemin kılındın, muhafaza altına alındın ve doru yola iletildin.”Ayrıca eytanlar ondan uzaklaır." Ebû Davud'unSünen’inde u ilâve de vardır: "Bir eytan dier eytanader ki: '(Bu dua ile sokaa çıkan kiiyi kastederek) hidayeteiletilen, her kederden emin kılınan ve muhafaza altınaalınan bir adamla nasıl uraacaksın ki?" 7Esaretten Kurtulu ReçetesiBu mübarek cümle ile ilgili asr-ı saadetten öyle birolay aktarılmaktadır: Mâlik el-Ecaî, Efendimiz’e gelerekolu Avf'ın, dümana esir dütüünü haber verdi. Efendimizde ona: "Oluna haber gönder: Allah Resûlü 'Lâ havleve lâ kuvvete illâ billâh duasını çokça yapmanı emrediyor'de!" buyurdu. Avf'a haber gönderildi ve Allah Resûlü’nüntavsiye ettii dua iletildi.Efendimiz’in haberini alan Avf, yüzükoyun yere kapandıve 'Lâ havle ve lâ kuvvete illâ billâh' demeye baladı.Mürikler onu iyice balamılardı. Üzerindeki balarkendiliinden çözüldü. Hemen dıarıya çıktı ve kendisiniesir edenlere ait bir deveye binerek oradan hızla uzaklatı.Yolda, esir eden kimselerin deve sürüsüne rastladı. Sürüyeseslendi, develer de onun arkasından geldiler.Avf'ın, geldiini bildirmek için seslenmesi, anne ve babasıiçin sürpriz oldu. Babası çıktı ve 'Kâbe’nin Rabbineyemin olsun ki, bu bizim Avf!' dedi. Annesi de: 'Benimcanım, benim cierim!' diyerek olunu karıladı, barınabastı. Avf'ın tek sıkıntısı, vücudundaki baların yaptıı izlerve bıraktıı acılardı. Babası ve evin hizmetçisi kapıyakotular. Bir de ne görsünler! Avf, evin avlusunu develerledoldurmu! Babasına, durumunu ve develerin nasıl geldi-ini anlattı. O da, hem Avf hem de develer hakkında AllahResûlü’ne gelip bilgi verdi. Efendimiz öyle buyurdu:"O develeri nasıl istersen kullanabilirsin, tıpkı kendidevelerin gibi." O sırada u âyet nazil oldu: "Kim Allah'akarı gelmekten sakınırsa, Allah, ona sıkıntıdan çıkı kapılarıaçar. Onu hiç ummadıı yerlerden rızıklandırır. Allah’adayanıp güvenene Allah kâfidir." (Talâk, 65/3) 8Avuçlar Dolusu Hayırbn Ebi Evfa (radıyallahu anh) anlatıyor: "Efendimiz’ebir adam gelerek,32

— Ey Allah'ın Resûlü, ben Kur'ân'dan yeterince ezberleyemiyorum.Bana yetecek baka bir eyi siz öretseniz!" dedi.Efendimiz u duayı öretti: 'Sübhânallah, velhamdülillahve lâilâhe illallah, vallâhu ekber ve lâ havle ve lâ kuvveteillâ billâh." Adam,— Ey Allah'ın Resûlü, bu zikir Allah içindir. (O'nusenâdır), kendim için dua olarak ne söyleyeyim?" dedi. AllahResûlü (s.a.s.) de:— öyle dua et dedi: "Allah'ım banamerhamet et, afiyet ver, hidayet ver, rızık ver!".Adam (dinleyip, kalkınca) ellerini sıkıp göstererek: "öyle(sımsıkı belledim!)" dedi. Efendimiz bunun üzerine:— te bu adam iki elini de hayırla doldurdu, buyurdu." 9Fakirliin Bir ÇaresiBu dünyada sebeplere riayet etmek Allah'ın deimezsünnetindendir. Mal-mülk edinmek için de elbette sebeplereriayet edilecektir. Bu, duanın fiilî boyutunu oluturur.Ancak bununla yetinmeyip bir de kavlî dua etmek kulluumuzungereidir. te böyle bir duayı mam Mekhûl'denrivayetle Hz. Ebû Hüreyre'den öreniyoruz: "Allah Resûlübuyurdular ki: “Lâ havle ve lâ kuvvete illa billâh, sözünüçok tekrar edin. Zira o cennet hazinelerindendir.” Mekhûlder ki: "Kim bunu söyler ve sonra da: "Allah'ın gazabındanancak O'nun rahmetine iltica etmekle kurtulua eriilebilir"ifadesini de eklerse, Allah ondan yetmi çeit zararıkaldırır ki bunların en hafifi fakirliktir." 10En Hayırlı, Kolay ve Keyfiyetli DuaHz. Sa'd b. Ebî Vakkas'tan rivayet edilmitir: AllahResûlü ile birlikte bir kadını ziyaret etmitik. Kadınınönünde hurma çekirdekleri veya çakıl taları vardı. Onlarlatesbih çekiyordu. Bunu gören Allah Resûlü: "Sanabundan daha hayırlısını haber vereyim: Allah'ın gökteki yaratıkları sayısınca 'sübhanallah', yeryüzündekive yer-gök arasındaki yaratıkları sayısınca 'elhamdülillah',onlar miktarınca 'la ilahe illallah' ve yine onlarkadar 'la havle ve la kuvvete illa billâh' de', buyurdu." 11Yukarıdaki rivayetten anlaılıyor ki, Efendimiz hurmaçekirdekleri veya çakıl talarıyla tesbih çeken kadını görünceonu yaptıı iten menetmemi, onun vaziyetini yadırgamamıfakat bundan daha kolay ve daha üstün bir eyöretmitir. Bunun anlamı, onun örettii eylerin dahaaz külfetli, fakat sevapça daha fazla olması demektir. Bu,Efendimiz'in örettiinin muhteva üstünlüünü gösterir.Ayrıca insan tek tek sayarak ne kadar çok zikir yaparsayapsın yer-gök ve bunlar arasındaki varlıklar sayısına ula-amaz. Bu da Efendimiz’in örettii zikirlerin adet yönündende üstünlüüne delalet eder.Ezan DinlerkenAllah Resûlü (sallallahu aleyhi vesellem) bir hadis-ieriflerinde (özetle) kim müezzin ezan okuduunda söylediklerinitekrar eder; hayye ale's-salati ve hayye ale'l-felahdeyince, "La havle ve la kuvvete illa billah" derse cennetegirer buyurur. 12Müezzin ezan okurken veya kamet getirirken hayyeale's-salati ve hayye ale'l-felah deyince, 'la havle ve la kuvveteilla billah' demekle, hiç bir kötülüü geri çevirmeye,hiçbir hayrı elde etmeye güç ve kudretimizin bulunmadı-ını belirtmekte ve Allah'tan bu iki hususta da bize güç,kuvvet ve basiret vermesini dilemekteyiz. Çünkü müezzin,müminleri kurtulua, felah ve necata, hayır ve iyilie davetederken, böylesine önemli bir ameli layıkıyla yerine getiremeyeceimizidüünerek Allah'ın sebepleri kolaylatırıpbize yardımda bulunmasını istemekteyiz. Sabah ezanındamüezzin, "es-Salâtu hayrun minennevm" (namaz uykudanhayırlıdır) dediinde "sadakte ve bererte" (doruyu ve iyiyisöyledin) demek gerektiini de eklemeliyiz.NeticeYukarıda bir kısmı aktarılan bilgilerden Efendimiz (sallallahualeyhi vesellem)’in 'La havle ve la kuvvete illa billâh'duasını çokça zikrettii ve hemen her fırsatta ashabına daemrettii anlaılmaktadır. Rabbimize olan inancımızı özetleyenve bizi güç ve kuvvet kaynaına balayan bu duayı herfırsatta uurluca okumamız; hatta günlük virdlerimiz arasındaona özel bir yer vermemiz kulluumuzun gereidir.Dünya çapında aılması imkânsız gibi görünen musibetlerleyüz yüze olan insanın, bilmem baka bir çıkı yolu var mı?Dipnotlar1. Bediüzzaman Said Nursî, Mesnevi, 130.2. Yazı içinde tasarruf için daha çok La Havle… kısaltmasını kullanacaız.3. Buhârî, Cihâd 27; Müslim, Ziki: 17.4. Müsned, V, 418.5. bn Mace, Edep 59.6. Müsned, II, 75; Muvatta, Kur'an 22.7. Tirmizî, Daavat 34; Ebû Davud, Edeb 103.8. bn Kesîr, Tefsîr, 4/380; Taberî, Tefsîr, 28/98.9. Ebû Davud, Salat 139; Nesâî, ftitah 32.10. Tirmizî, Daavat 141.11. Tirmizî, Daavat 150.12. Müslim, Salat 12; Ebû Davud, Salat 36.33

A L T I N N E F E S L E RAlvarlı Efe Hazretleri34

A L T I N N E F E S L E RNecip Fazıl KISAKÜREK35

YENi ÜMiTProf. Dr. Davut AYDÜZ *Ekim / Kasım / Aralık - 2007 / 78Ayaı kırılmı bir ku, kanadı sakatlanmı bir leylek, kim bilir hangi merhameterini ta cierinden vurdu ki; menziline varamamı garip kular için,huzur evi yapar gibi, ona, hayvanî barınaklar yapma fikrini ilham etti.BEDÜZZAMAN’INBAKIIYLAHAYVANLAR36Ekolojik dengenin en önemli unsurlarındanbirisi, bütün çeitlilii ve canlılııyla hayvanlardır.Yeryüzündeki binlerce çeidiyleekosistemin devamının vazgeçilmez unsuru olanhayvan ve hayvan türleri, maalesef büyük bir tehlikeyle,daha dorusu yok olmayla karı karıyadır.Nesli tükenen hayvanların sayısı hızla artmaktadır.Kur’ân’a öyle bir baktıımızda ise, ekosisteminönemli üyeleri olan hayvanlara verilen önem hemenfark edilir. Meselâ Kur’ân’ın bazı sûreleri hayvanadını taımaktadır: Bakara (inek) sûresi, Nahl(arı) sûresi, Ankebût (örümcek) sûresi, Neml (karınca)sûresi.Ayrıca, Kur’ân’da, çeitli hayvanlardan bahsedilmektedir:Koyun, Deve, Öküz, nek, At, Katır,Eek, Köpek, Maymun, Domuz, Yılan, Kurt, Arı,Karınca, Örümcek, Sivrisinek, Sinek…Kur’ân’ın hayvanlarla ilgili dikkat çekici bir ifadeside, hayvanların da ümmet olularıdır. slâmîgelenek ve literatürde özel ve önemli bir kavramolan ümmetin hayvanlar için de kullanılması gerçektendikkat çekicidir: “Hem yerde hareket edenhiç bir canlı, kanatlarıyla uçan hiç bir ku türüyoktur ki sizin gibi birer ümmet (toplum) tekiletmesinler. Biz o kitapta hiçbir eyi ihmal etmedik.Sonra hepsi Rab’lerinin huzuruna sevkediliptoplanacaklardır.” (En’âm sûresi, 38)

Kur'ân-ı Kerim’in, ‹slâm Dini’nin ve Risâle-i Nûr Külliyatı’nın bir bakıma insanlara çevree¤itimi, hayvanlara sevgi ve merhamet dersi verdi¤i rahatlıkla söylenebilir. Bediüzzaman’ınhayvanlara olan bu merhametini, hayvanları sevenler derne¤i mensupları bilseler, herhaldeonu hayvanları en çok seven insan ilan ederler.Âyet, dikkatlerimizi hayvanlar âlemine çekmekte,onların da insanlar gibi sınıf sınıf olduunu söylemekte,yürüyen ve sürünen hayvanlardan her türün bir ümmet;kuların bir ümmet, insanların bir ümmet olduuna iaretetmekte, insanların da yeryüzündeki canlılardan bir sınıfolduunu bildirmektedir: “Allah davarları da yarattı. Bunlardasizi souktan koruyan (deri, yün, kıl gibi) maddelerve birçok faydalar vardır. Hem onların etlerini ve ürünlerinide yersiniz. Onları akamleyin aıllarına getirir, sabahleyinotlaklara götürürken bambaka bir zevk alırsınız!Bunlar yüklerinizi taırlar; öyle uzak diyarlara kadar götürürlerki, onlar olmaksızın, son derece zahmet ve meakkatçekmeden varamazdınız oralara. Gerçekten, bunları sizeâmade kılan Rabbiniz pek efkatlidir, rahmet ve ihsanıboldur.” (Nahl sûresi, 5-7)Bu âyetlerde Allah, hayvanları sıralarken insanın ihtiyaçlarınacevap verici yönlerini göz önünde bulundurmakta,hayvanların derisinden, kıllarından, tüylerinden,etinden, sütünden insanların faydalandıklarına dikkatiçekmekte; ekonomik alanda önemli bir yer igal ettiklerinibildirmektedir. Ayrıca âyetlerde hayvanların insana, tabiatave çevreye güzellik sergileyen birer mutluluk sembolüoldukları haber verilmekte, yeryüzünde Cenab-ı Hakk’ınyaratıcı kudretinin en güzel ve en muazzam tezahürleri(görüntüleri) olduu ifade edilmektedir. 1Allah’ın kudreti ve hikmetiyle belli görevler ifa etmeküzere insanlara hizmet için verilen hayvanlarda üphesizalınacak pek çok ibretler vardır. nsanolu hayvanlar olmadanhayatın olmayacaını, onlarsız hayatın çok cılız,anlamsız ve beslenme bozukluklarına sebep olacaınımaalesef çok geç anlamıtır. 2 Hayvanlarda ilâhî sanatıngüzellii tecelli etmitir. te bunun içindir ki, Allah’ınKur’ân’da önemine binaen muhatabın dikkatini çekmeküzere, üzerlerine yaptıı yeminlerden birisi de hayvanlardır.(Âdiyât sûresi, 1-5)Bu kadar sayısız hayvanı ve bunların tâbi olduu kanunlarıAllah’ın yaratmasındaki hikmet, hiç üphesiz insanhayatının sürekliliini ve güzelliini salamak, tabiatı ya-anabilir, sevilebilir ve ibret alınabilir bir yer kılmaktır.te Kur’ân, hayatın ve tabiatın güzelliine bir katkısalasınlar diye her türden hayvan ve canlının yeryüzüneserpitirildiini ifade etmekte, onlardan kiminin karnıüzerinde sürünerek, kiminin iki ayak, kiminin dört ayaküstünde yürüdüünü bildirmekte, böylece insanların ençok karılatıkları hayvanların önemine iaret etmektedir:“Allah her canlıyı sudan yarattı. Kimi karnı üstünde sürünür,kimi iki ayaı üstünde yürür, kimi dört ayaı üstündeyürür. Allah dilediini yaratır. Çünkü Allah her eye kadirdir.”(Nur sûresi, 45)Kur'ân'ın hayvanlara verdii öneme paralel olarak BediüzzamanSaid Nursî de eserlerinde ve hayatında hayvanlaraçok önem vermitir. Risale-i Nurda zikredilen hayvanisimlerinin bazıları unlardır: Arı, akrep, aslan, at, atmaca,balık, böcek, bülbül, camus, ceylan, çekirge, deve, devekuu,fil, gergedan, güvercin, horoz, hüdhüd, ipekböce-i, kaplan, karınca, kartal, keçi, kedi, keler, köpek, koyun,kuddüs kuu, kurt, ku, maymun, öküz, örümcek, papa-an, pire, serçe, sinek, sivrisinek, sıırcık, tavuk, tavus, tilki,yarasa, yılan, yıldızböcei...Bediüzzaman, hayvanların Allah’ın memurları oldukları,O’na aynadarlık yaptıkları ve O’nu tesbih edip zikrettiklerikonusu üzerinde ısrarla durarak, insanları lüzumsuzyere hayvanları öldürmekten ve onlara zarar vermektenmen ediyor veya en azından onlara bir hayvanı öldürürkenne kadar büyük bir cinayet ilediklerini hatırlatıyor.imdi de Bediüzzaman’ın hayvanlara verdii önemibirkaç balık altında inceleyelim:a. Hayvanlar, Allah’ın memurlarıdır, O’na AynadarlıkYapar ve O’nu Zikrederler“...Ve kâinat batan baa gayet mânidar bir kitab-ıSamedânî ve mevcûdat ferten Ara kadar gayet mucizânebir mecmua-i mektubât-ı Sübhaniye ve mahlûkatın bütüntâifeleri gayet muntazam ve muhteem bir ordu-yu Rabbanîve masnuatın bütün kabileleri, mikroptan, karıncadan tâgergedana, tâ kartallara, tâ seyyarata kadar Sultan-ı Ezeliningayet vazifeperver memurları olduu bilinmesi ve her ey,aynadarlık ve intisap cihetiyle binler derece kıymet-i ahsiyesindendaha yüksek kıymet almaları...” 337

“Evet, her bir çiçek, her bir meyve, her bir ot, hattaher bir hayvan, her bir aaç, birer mühr-ü ehadiyet ve birersikke-i samediyet olduklarını ve bulundukları mekânise, bir mektup sûretini alması cihetiyle her biri bir imzaeklini alır, o mekânın kâtibini gösteriyor...” 4Bediüzzaman’a göre kediler de Allah’ı tesbih edip zikreder.Kendi müahedelerini öyle anlatır:“... Bu bereketler, ya yanıma gelen hâlis dostlarımaihsandır; veya hizmet-i Kur’âniyeye bir ikramdır; veya iktisadınbereketli bir menfaatidir; veyahut, “Yâ Rahîm, yâRahîm” ile zikreden ve yanımda bulunan dört kedinin rızıklarıdırki, bereket sûretinde gelir, ben de ondan istifadeederim. Evet, hazin mırmırlarını dinlesen, “Yâ Rahîm, yâRahîm” çektiklerini anlarsın...” 5b. Bazı Hayvanlar Yeryüzünün ve Denizin Temizlikve Sıhhiye MemurlarıdırBediüzzaman’a göre âkilüllahm denilen kartal, kurt vekarınca gibi hayvanlar her gün yeryüzünü ve denizi pisliklerdentemizlemektedirler. Onlar Allah tarafından görevlendirilmitemizlik ve sıhhiye memurlarıdırlar. Eer onlartemizlemeseydiler, yeryüzü ve denizler pislikten geçilmezve yaanmaz bir hale gelirdi:“Evet, Cenâb-ı Hak, nasıl ki deniz yüzünü temizlemekve her günde milyarlarla ölümler bulunan deniz hayvanlarınıncenazelerini toplamak ve deniz yüzünü cenazelerlepislenmi, çirkin manzaradan kurtarmak için, sıhhiye memurlarınev’inden gayet muntazam âkilüllahm bir kısımhayvanatı halk etmi. Eer o denizlerin sıhhiye memurlarıgayet muntazam vazifelerini ifa etmeseydiler, deniz yüzüayna gibi parlamayacaktı. Belki hazin ve elim bir bulanıklıkgösterecekti.Hem her günde milyarlarla yabanî hayvanlar ve kularıncenazelerini toplamakla yeryüzünü kokumadan temizlemekve canlıları o elîm, hazîn manzaralardan kurtarmakiçin nezâfet ve sıhhiye memurları hükmünde olankartallar ve benzeri kular, kerametkârâne, gizli ve uzak,be altı saat mesafeden bir sevk-i rabbâni ile o cenazeninyerini hisseden, giden ve kaldıran le yiyen kuları ve vahihayvanları halk etmi. Eer bu yeryüzü sıhhiyeleri gayetmükemmel, intizamperver ve vazifedâr olmasa idiler, zeminyüzü alanacak bir ekil alacaktı...Hem küçücük hayvanların cenazelerini ve nimetin küçücükparçalarını ve tanelerini toplamak vazifesiyle karıncalarınezafet memurları olarak, hem nimet-i lâhiyenin küçücükparçalarını teleften ve çinemekten ve hakaretten ve abesiyettensıyânet etmekle ve küçücük hayvanatın cenazelerinitoplamakla, sıhhiye memurları gibi tavzif olunmular.” 6c. Et Yiyen Hayvanlar Her stedikleri HayvanıAvlayıp YiyemezlerBediüzzaman’a göre le yiyen hayvanlar, her ne kadartemizlik ve sıhhiye memuru olsalar da, önlerine çıkan herhayvanı yiyemezler. O’na göre onların helâl rızkları vefatetmi hayvanlardır. Salam hayvanlar onlara haramdır:“Evet, âkilüllahm hayvanların helâl rızkları, vefat etmihayvanların etleridir. Hayatta olan hayvanların etleri onlaraharamdır. Eer yeseler, ceza görürler. “Boynuzsuz olanhayvanın kısâsı (hakkı) kıyamette boynuzludan alınır” 7diyen hadîsin ifadesi gösteriyor ki: Gerçi hayvanların cesetleriçürür; fakat ruhları bâki kalan hayvanların kendiaralarında dahi, onlara uygun bir tarzda, âhirette cezâ vemükâfatları vardır. Ona binaen et yiyen hayvanlara sahayvanların etleri haramdır denilebilir.” 8d. Sinekler ÖldürülmemelidirBediüzzaman hayvanların öldürülmesine iddetle kar-ıdır. Hatta hayvanların en küçüklerinden olan ve zararlızannedilen sineklerin bile öldürülmesini kabul etmez.Bediüzzaman’ın ne kadar büyük bir çevreci olduunu vehayvanları ne kadar çok sevdiini anlamak için, sinekleriöldürmekten deil, hatta rahatsız etmekten bile talebelerinimenetmesi hadisesi yeter artar bile. Zira özellikle sıcakyaz günlerinde insanları rahatsız eden ve hastalık mikrobutaıdıklarına hükmederek deiik usûl ve ilaçlarla öldürülüptelef edilen sinekler ona göre; bilakis temizlik memurlarıdır.nsanlara temizlik öretmekte, hem de insanları elve yüzlerinde bulunan insanın gözüne görünmeyen hastalıklarınmikroplarını ve zehirli maddeleri temizlemekte,birçok bulaıcı hastalıkların önünü almakta, sivrisinek vepireler de fıtrî hacamat yapmaktadırlar. 9e. Sineklerin Pek Çok Faydası VardırBirçok insanın zararlı zannedip ördürdüü sineklerinyukarıda sayılan faydalarına ilâveten, Bediüzzaman’a göredaha baka faydaları da vardır. Evet, ona göre, sineklerinbazı cinsleri, muhtelif ve kokumu maddeleri yerler, devamlıpislik yerine arılar gibi katre katre urup damlatırlar.Böylece sinekler küçücük istihale ve tasfiye makinelerihükmüne geçerler. Dier bir baka cinsi de nebâtâtın çiçeklerininve incir gibi bir kısım aaçların aılanmasındaistihdam olunurlar:“Sinek pislii, tıp cihetiyle zararı yok bir maddedir ki,bazen tatlı bir uruptur. Fakat sinek, yedii binler muhtelifzararlı maddelerin ve mikropların ve zehirlerin kaynaıolmakla, sinekler küçücük istihale ve tasfiye makinelerihükmüne geçmeleri hikmet-i Rabbâniyeden uzak deildir.Evet, arıdan baka sineklerin bazı cinsleri var ki, muhtelif38

ve kokumu maddeleri yerler, devamlı pislik yerine katrekatre urup damlatırlar. O zehirli, kokumu maddeleriaaçların yapraklarına yaan kudret helvası gibi tatlı, ifalıbir uruba tebdil ederek, bir istihale makinesi olduklarınıispat ederler. Bu küçücük fertlerin ne kadar büyük birmilleti, bir tâifesi olduunu göze gösterirler. “Küçüklüümüzebakma. Tâifemizin azametine bak, ‘Sübhânallah” dediye lisân-ı hal ile söylerler.” 10f. Bülbülün Yaratılmasının HikmetleriBediüzzaman, dier hayvanlar gibi Bülbülün de boubouna yaratılmadıını, birçok hikmetlere mebnî olarakyaratıldıını ve hikmetli Yaratıcı’nın onu be gaye için istihdamettiini söyler:“Birincisi: Hayvanat kabîleleri namına, nebâtat taifelerinekarı olan iddetli münasebâtı ilana memurdur.kincisi; Rahmân’ın rızka muhtaç misafirleri hükmündeolan hayvanat tarafından bir Rabbânî hatiptir ki,Rezzâk-ı Kerîm tarafından gönderilen hediyeleri alkılamaklave sevinci ilan etmekle görevlidir.Üçüncüsü: Bütün kulara yardım için gönderilennebâtata karı güzel bir karılık verir.Dördüncüsü: Hayvanların, bitkilere karı olan akınıve iddetli ihtiyacını, nebâtâtın güzel yüzlerine karı mübarekbaları üstünde beyan eder.Beincisi: Allah’ın huzurunda en lâtif bir tesbihi, en lâtifbir evk içinde, gül gibi en lâtif bir yüzde takdim eder.te, u be gayeler gibi baka manalar da vardır.u manalar ve u gayeler bülbülün, Hak Sübhânehu veTeâla’nın hesabına ettii amelin gayesidir. Bülbül kendidiliyle konuur; biz u manaları onun hazin sözlerindenanlıyoruz. Melâike ve ruhânî varlıkların anladıkları gibikendisi kendi güzel seslerinin manasını tamamen bilmesede bizim anlamamıza zarar vermez. “Dinleyen söyleyendendaha iyi anlar.” mehurdur. Hem bülbül u gayeleritafsilâtıyla bilmemesinden, olmamasına delâlet etmiyor.En azından, saat gibi sana vakitlerini bildirir…Bülbüle; arı, erkek hayvan, örümcek, karınca, böceklerive küçük hayvanların bülbüllerini kıyas et...” 11g. Hayvanlardan Deiik ekillerde stifade EdilebilirBediüzzaman, “Kular da onun etrafında toplanırdı.”(Sa’d sûresi, 18-19) ve “Süleyman Davud’a vâris oldu ve “Eyinsanlar, bize kuların dili öretildi…” dedi.” (Neml sûresi,16) âyetlerinin tefsiri münasebetiyle, insanların hayvanlardandeiik sûretlerde istifade edebileceklerini söyler.Ona göre; balarısı, ipekböcei, güvercin ve papaan gibihayvanlardan istifade edildii gibi eer kuların ve dierhayvanların dili bilinebilirse mühim ilerde istihdam edilebilirler.Çekirge âfetinin istilâsına karı çekirgeyi yemedenmahveden sıırcık kularının dili bilinse ve harekâtıtanzim edilse, böylesi faydalı bir hizmette ücretsiz olarakistihdam edilebilir. 12h. Hayvanlara efkatli DavranılmalıdırHayvanlara karı alabildiine efkatli olan BediüzzamanSaid Nursî, kendisine getirilen yemein tanelerinihayvanlara olan efkat ve sevgisini açıkça göstermek içinkarıncalara verir:“...Bilâhare Siirt’e balı Tillo kasabasına gitti. Mehurbir türbeye kapandıı vakit küçük biraderi Mehmetyemeini getiriyordu. Yemek içindeki taneleri, kubbeninetrafında bulunan karıncalara vererek, kendisi ekmeiniyemein suyuna batırarak kanaat ediyordu.“Neden dolayı taneleri karıncalara veriyorsun?” denildiinde:“Bunlarda hayat-ı içtimaiyeye mâlikiyet ve fevkalâdevazifeinaslık ve çalıma bulunduunu müahede ettiimiçin, Cumhuriyetperverliklerine mükâfaten kendilerineyardım etmek istiyorum.” cevabında bulunmutur.” 13Bediüzzaman, yanına gelen kedilere ve güvercinlere,yine hayvanlara olan sevgisinden dolayı, kendi yiyeceindenveriyor ve bundan dolayı da berekete nâil olduunusöylüyor:“... Hattâ deil yalnız ihtiyar akraba, belki insanlaraarkada verilen ve rızıkları insanların rızıkları içinde gönderilenkedi gibi bazı mahlukların rızıkları dahi bereketsûretinde geliyor. Bunu teyit eden ve kendim gördüümbir misal: Benim yakın dostlarım bilirler ki, iki üç sene evvelher gün yarım ekmek -o köyün ekmei küçüktü- muayyenbir tayınım (yiyecek, kumanya) vardı ki, çok defabana kâfi gelmiyordu. Sonra dört kedi bana misafir geldiler.O aynı tayınım hem bana, hem onlara kâfi geldi. Çokkere de fazla kalırdı.te u hal o derece tekerrür edip bana kanaat verdi ki,ben kedilerin bereketinden istifade ediyordum. Kat’î birsûrette ilân ediyorum, onlar bana yük, sıkıntı deil, hemonlar benden deil, ben onlardan minnet alırdım.” 14“... Ben, Berât Gecesinden az evvel Âsâ-yı Mûsâ tashihiylemegulken, bir güvercin pencereye geldi bana baktı.Ben dedim: “Müjde mi getirdin?” içeriye girdi, güya eskidendost idik gibi, hiç ürkmedi. Âsâ-yı Mûsa üstüne çıktı,üç saat oturdu. Ekmek pirinç verdim, yemedi. Tâ akamakaldı sonra gitti, tekrar geldi. Berât gecesinde, tâ sabahakadar yanımda kaldı. Ben yatarken baıma geldi, Allahaısmarladık nevinden baımı okadı, sonra çıktı gitti. kincigün, ben teessüf ederken, yine geldi bir gece daha kal-39

dı. Demek bu mübarek ku, hem Âsâ-yı Mûsâ’yı, hemberâtımızı tebrik etmek istedi.” 15Necmeddin ahiner’in, “Son ahitler BediüzzamanSaid Nursî’yi Anlatıyor” kitabında, Bediüzzaman’ınhayvanlara olan efkatini görenlerin anlattıklarını nakledelim:“... Bediüzzaman Said Nursî’nin evi tahtaydı. Bazenevindeki bir deliin azına fare gelirdi. “Bak, yemek istiyor”diye ne yiyorsa, ondan bir parça da farenin deliininyanına kordu, fare onları yerdi. Ne yerse fareye de illa ikramederdi.” 16“... Bazen karıncaları görse veyahut bizler bir ta kaldırsak,ve altından karınca çıksa, taları geri koydurur.Hayvancıkların rahatını bozmayın derdi...” 17“... Fareler için, ayrıca komu dükkânın çatısındakikular ve kediler için, ulaabilecekleri yerlere ekmek parçalarıkoyardı. Fareler de kediler de ondan rızıklanırdı.” 18“Bediüzzaman Said Nursî’nin iki kedisi vardı. Yemekvakti gelince bunlara yemek verirdi, kendisi daha sonrayerdi. Ayrıca dolaplara fareler için yemekler koyardı.” 19ı. Hayvanlar lüzumsuz yere avlanılmamalıdırBediüzzaman Said Nursî, av hayvanlarının avlanılmasınıiyi görmemi, bilakis onların yerine ehli hayvanlarlaiktifa edilmesini tavsiye etmitir. Son ahitlerin anlattıklarınıdinleyelim:“... Kırlarda avcıları gördüünde, ‘Tavanları ve kekliklerivurmayın’ derdi. Ve, ‘Dier hayvanları incitmeyin’der ve nasihatte bulunurdu. Hatta çok kiileri avcılıktanmenetti.” 20Ziyaretine gelen birisinin anlattıkları: “... ‘Ne i yaparsın?’dedi. ‘Avcılık, efendim’ dedim. ‘Sizin orada ne gibihayvanlar bulunur?’ dedi. ‘Ceylan, tavan, ördek ve keklikbulunur efendim’ dedim. ‘Her ava çıktıınızda ne kadarpara masraf edersiniz?’ ‘Bazen olur ki 50 lira da masrafyaparız.’ dedim. ‘Peki dedi, siz o parayla ehlî hayvan alıpetini yeseniz, daha iyi olmaz mı?’ Evet efendim, daha iyiolur muhakkak dedim.” 21Sonuç olarak; karıncaları beslemesi, kedi vb. hayvanlara,kulara ilgi ve sevgisi, tabiatla içice bir hayattarzını benimsemesi, sık sık kırlara-dalara çıkması BediüzzamanSaid Nursî’nin ne kadar çevreci tutuma sahipolduunu ve hayvanları ne kadar sevdiini ve bunubir ahlâk haline getirdiini ve davranılarına yansıttıınıgöstermektedir.Kur'ân-ı Kerim’i ve O’nun çada bir tefsiri olanRisâle-i Nûr Külliyatı’nı batan sona anlayarak okuyan birkii, kâinattaki varlıkların anlamlı olduu (mana-yı harfîdüüncesi) uuruna erecek ve her birinin görevli olduuinancı ile bu varlıklara zarar verici faaliyetlerden sakınacaktır.Bu da çevre bilincine ulamı fertlerden beklenenbir davranıtır. Bütün bunlardan sonra, Kur'ân-ı Kerim’in,slâm Dini’nin ve Risâle-i Nûr Külliyatı’nın bir bakımainsanlara çevre eitimi, hayvanlara sevgi ve merhametdersi verdii rahatlıkla söylenebilir. Bediüzzaman’ın hayvanlaraolan bu merhametini, hayvanları sevenler derneimensupları bilseler, herhalde onu hayvanları en çok seveninsan ilan ederler.*Sakarya Üniv. lahiyat Fak. Ört. Üyesidayduz@yeniumit.com.trDipnotlar1. M. Kemal Atik, Kur'ân ve Çevre, Kayseri 1992, s.96.2. brahim Özdemir, Münir Yükselmi, Çevre Sorunları ve slâm,Ankara 1995, s.114-116.3. R.N.K., kinci ua, I, 851. (Makalemizde istifade ettiimizRisâle-i Nur için kaynak olarak, deiik baskılardan bulma zorluunabinaen, Risâle-i Nûr’da ilgili kitabın ismi ve bölümünüverdik. Ayrıca Külliyatın tamamının iki ciltte basıldıı baskınınsayfa numarasını verdik. Kaynaklı-ndeksli-Lügatli Risâle-i NûrKülliyatı (R.N.K.), Nesil yay. stanbul, 1996)4. RN.K., 30. Lem’a, 4. nükte, 3. aret, I, 807. Kâinatın, mücessembir kitab-ı Sübbânî ve cismanî bir Kur'ân-ı Rabbânî veAllah’ın kudretini bildirdiine dair bkz. R.N.K., uâlar, yedinciuâ I, 914 ve 917; On Birinci uâ, I, 955. Aslında Yedinci uâ,‘Âyetü’l-Kübrâ, Kâinattan Hâlıkını soran bir seyyahın müahedatıdır’,tamamı itibariyle bu konu üzerinde durmaktadır.5. R.N.K., On Altıncı Mektup, Dördüncü Nokta, I, 377. Dier misalleriçin bkz. R.N.K. Yirmi Dördüncü Söz, Dördüncü Dal, I,153, 155.6. R.N.K., Yirmi Sekizinci Lem’a, I, 727-728.7. Ahmed b. Hanbel, Müsned, II, 235.8. R.N.K., Yirmi Sekizinci Lem’a, I, 727-728.9. R.N.K., Yirmi Sekizinci Lem’a, I, 727-728. Sineklerle ilgili görüleriniSinek Risalesi isimli müstakil bir Risâlede ifade edenBediüzzaman’ın bu risalesinin tamamını okumalarını deerliokuyucularımıza özellikle tavsiye ediyoruz.10. R.N.K., Yirmi Sekizinci Lem’a, I, 728; Dier bir örnek için bkz.Yirmi Sekizinci Lem’a, I, 728, hâiye.11. R.N.K., Yirmi Dördüncü Söz, Dördüncü Dal, I,154-155.12. R.N.K., Yirminci Söz, kinci Makam, Mukaddime, I, 105.13. bkz.: R.N.K., Tarihçe-i Hayat I, 2126.14. R.N.K., 21. Mektup, I, 468.15. R.N.K., Emirda Lâhikası-I, II, 1749.16. Necmeddin ahiner, Son ahitler Bediüzzaman Said Nursî’yi Anlatıyor,stanbul 1993, II, 150.17. ahiner, Son ahitler, III, 59.18. ahiner, Son ahitler, III, 141.19. ahiner, Son ahitler, III, 126.20. ahiner, Son ahitler, III, 59.21. ahiner, Son ahitler, IV, 174.40

YENi ÜMiTDr. Musa Kâzım GÜLÇÜR *Ekim / Kasım / Aralık - 2007 / 78Maturîdî Hazretleri’ne göre akıl, “hüsün-kubuh” mevzuunda da üzerinde durulduugibi, önemli bir unsurdur ve bir ölçüde iyiyi kötüden ayırt edecek kapasitededir.nsan, aklıyla bir kısım eyleri birbirinden tefrik edebilir, bu güzel, bu daçirkin diyebilir. Vâkıa aklın, her eyi sezip bilebileceini iddia da yanlıtır...HÜSÜN ve KUBUHGiriBu makalemizde, gündelik konumalarımızda sıklıkla duyduumuz ve kullandıımıziyilik, güzellik, kötülük ve çirkinlik gibi kelimelerin, özellikle dini açıdan ne tür anlamtabakalarına sahip olduunu görmeye çalıacaız. Konuya girile ilgili temel referanslarımızAllâme Adudiddin Abdurrahman El Îcî’nin (H. 756) büyük fakih Seyyid erifCürcânî (H. 816) tarafından erhi yapılan ‘Mevâkıf ’adlı eseri, yine mehur Hanefî fakihlerimizdenMuhammed b. Ömer el-Habbâzî’nin (H. 791) ‘El-Munî fî Usûli’l-Fıkh’ isimlieseri ve son dönemin dikkat çekici hukukçularından Dâru’l-Funûn-i Osmânî Hukuk FakültesiÖretim Üyesi M. Seyyid Bey’in (H. 1340) ‘Medhal’ adlı eseri olacaktır.Lügat manası itibarıyla “hüsün” ve “kubuh” kelimeleri, birbirinin zıt anlamlısıolarak kabul edilmitir. Hüsün; iyilik, güzellik ve holuk gibi anlamlara gelirken,kubuh kelimesi de bu anlamların zıddına olarak kötülük, çirkinlik ve fenalık manalarınagelmektedir.41

Bütün bir varlık dünyası hem güzel hem de çirkin gibi görünen yüzleri itibarı ile tezahüretmektedir. Cenâb-ı Hakk’ı tenzih maksadı ile çirkinli¤in yaratılmasının da çirkin oldu¤unudüþünenler kendi dar düþünce kalıplarının içerisinde sıkıþmıþ, ehli sünnetin yüksekdüsturlarına akıl erdiremediklerinden yer yer itizale sapmıþlardır.El-Îcî’ye Göre Hüsün ve KubuhEarî medresesinin büyük kıymeti El-Îcî’ye göre dininyasakladıı ey “kötü”, emrettii de “güzel”dir. Akıl bukonuda yetkili deildir. Hüsün ve kubuh bir fiilde hakikiolarak bulunmamakta, ancak dinin belirlemesi ile olumaktadır.ayet durum aksine olsaydı, yani iyilik/kötülük,güzellik/çirkinlik eyada hakiki olarak bulunsaydı, “nesih”-dinin bazı hükümlerinin yine âri’ye balı olarak deimesi-ile güzelliin çirkinlie, çirkinliin de güzellie dönümesimümkün olmazdı. Bu açıdan, dinin emir, tavsiyeve yasaklarının hüsün ve kubuh konusundaki belirleyicietkisi açıktır.El-Îcî’nin dolayısıyla da Mevakıf ’ın önemli ârihi Seyyiderif el-Cürcânî, El-Îcî’nin bu ifadelerini u ekilde anlamaktadır:nsanlık tarihinin belirli zaman dilimlerindeAllah (cc) dini kurallar göndermitir. Bu kurallar, sadece,dinin gönderilmi olduu o dönemdeki toplumların iyi/güzel ya da kötü/çirkin telakkilerine göre ekillenmi olsaydı,daha sonraki çeitli zamanlara, dönemlere ve anlayılaragöre dinin temel emir ve yasaklarının da deimesigerekecekti ki, bunun manasızlıı açıktır.Îcî, “hüsün” ve “kubuh” kelimelerinin genel olarak üçmanada kullanıldıını belirtiyor:1. Kemal ya da noksan sıfatlar için kullanılan güzellikve çirkinlik tanımları. lim, bilgili olma veya bilgisizlik,cahillik gibi. “Bu kısım dorudan akla hitap eder.” diyor.2. Maksada uygunluk ya da uygun olmama, dier birtabirle maslahat ya da mefsedet halleri için. Bu kısmın hemakliliini hem de izafiliini gösteriyor ve öyle bir örnekveriyor: Bir kimsenin baına gelen bir kötülük, genelde okiinin dümanlarınca bir güzellik gibi algılanırken, dostlarıncaise bir çirkinlik olarak kabul edilir.3. Üçüncü olarak da medih/mükâfat veya zem/ceza gerektirendavranılar için kullanılan güzellik-çirkinlik tanımları.Îcî, ite bu son kısmın tartıma konusu yapıldıınıbelirterek öyle diyor: “Bize göre bu üçüncü kısım dini/er’îdir. Mutezile ise bu kısmı da aklî olarak kabul etmektedir.Mutezile, dinden kat-ı nazar ile, medih/mükâfat veyazem/ceza gerektiren tutum ve davranıların, iyilik/güzellikya da kötülük/çirkinliinin zaruri yani aklî bir ekilde deanlaılacaını iddia etmektedir. Tıpkı doruluktaki güzelliin,yalancılıktaki çirkinliin zaruri/aklî bir ekilde anla-ılmasında olduu gibi. Mutezile, bazı fiillerdeki hüsün vekubhun ise, aklın daha fazla iletilmesi ile görülebileceiniöne sürmektedir. Mesela, bazı dorularda, doruluktakigüzellie ramen zararın; bir kısım yalanlarda, yalandakiçirkinlie ramen faydanın, ancak iyi bir düünce gücü ileanlaılabilmesi örneklerinde olduu gibi.Îcî oldukça çarpıcı bir örnek ile düüncesinin salamlıınıu ekilde ortaya koyuyor: Bu üçüncü kısımda elealdıımız güzellik ve çirkinlik, ne akılla ne de zarurî birekilde bilinemez. Bu kısımda, bir fiildeki güzellik ya daçirkinlik, sadece dinin belirlemesi ile anlaılabilir. Mesela,Ramazan ayının son gününde oruçlu olmanın güzelliive hemen arkasından gelen evval ayının ilk gününde de(Ramazan Bayramının ilk günü) oruçlu olmanın kötülüü,aklen ya da zarureten bilinebilmekte midir? Hayır.Ama din, bir önceki günün orucunu farz kılarak, sonrakigünün orucunu da haram hale getirerek, “yeme fiili” ileilgili güzellik ve çirkinlii iaretlemi olmaktadır.Îcî, sırf ‘yalan’ın aklen yanlılıının bilinebilmesi örne-inden hareketle, hüsün ve kubhun bir fiilde aslî oluununispat edilemeyeceini belirtmekte ve öyle demektedir:‘Mesela, insanın bir zalimden kurtulması söz konusu ise,yalan söylemek haram deil, hatta farz olur. Ayrıca böylebir durumda doru söylemenin haram olacaını belirtmeyegerek bile yoktur.’ 1Hanefî Fakih Habbâzî’nin Hüsün-Kubuh YaklaımıBüyük Hanefî Fakih Habbâzî, hüsün konusunu ‘hüsünli zâtihi’ (dorudan ve aslî güzellik) ve ‘hüsün li ayrihi’(dolaylı güzellik) olmak üzere ikiye ayırıyor. Hüsün lizâtihi’yi de kendi arasında üçe ayırıyor:1. Birinci kısımda Allah’a (cc) ve yüksek sıfatlarınaimanı örnek olarak veriyor ve bu kısmın hüsün itibarı ileaslîliini ve deimezliini vurguluyor.2. kinci kısımda ise hüsün li zatihi’ye ‘yokluu kabuledilebilen’ vasfını ilave ediyor ve bu kısma örnek olarakda ‘imanın dil ile ikrarı’nı gösteriyor. Habbâzî’ninbu örnekle ne demek istediini biraz açmaya çalıalım.42

Bilindii üzere ‘iman’ kalb ile tasdik, dil ile ikrardır.Ancak bir kimse, kalben Allah’a iman etmekle beraber,mesela zorlama gibi bir sebebe binaen dili ile ikrarda bulunmasa,Allah katında yine de mü’mindir. Bu duruma,Kur’ân-ı Kerîm’de geçen ‘mü’min-i âl-i firavun’ (Mü’minsûresi, 28) güzel bir örnektir. Çünkü Kur’ân-ı Kerîm’in habervermesiyle, bu ahsın imanını ikrar etmedii, bilakisgizlemekte olduu, ancak Allah’ın (cc) bu ahsı imanlıkabul ettii anlaılmaktadır. Öyleyse, ‘dil ile söyleme’,zorlama veya benzer sebeplerle zâid, yani ‘yokluu kabuledilebilen’ bir rükün haline gelebilmektedir. ‘Dil ilesöyleme’ güzel iken, ‘dil ile söylememe’ bütünüyle çirkinolmamakta, hatta ‘kısmen ve artlara göre kabul edilebilenbir güzellik’ olmaktadır. Buna karılık, imanın ‘kalbile tasdik’ edilmesi tamamen aslî bir rükündür. Kalb iletasdikin yokluu durumunda, imanın varlıından sözedilememektedir.3. Habbâzî, üçüncü kısımda da ‘vesile ve vasıtaların’kendisine karıtıı ‘hüsün lizâtihî’den bahsediyor. Bu kısmaörnek olarak ‘zekât, oruç ve hac’ gibi ibadetleri veriyorve öyle diyor: ‘Zekât fakirler vasıtası ile, oruç midedeoluan açlık duygusu vasıtası ile, hac ise mekândaki erefvasıtası ile güzel hale gelmektedir. Bu kısımdaki güzellik,ancak bu sayılan ibadetlerin edası yani vasıtalarının gerçeklemesiile oluabilir.’Habbâzî, ‘hüsün li ayrihi’ye örnek olarak ise ‘cenazenamazı’nı gösteriyor. Burada dolaylı olarak meydana gelenhüsün, vefat edenin Müslümanlıı sebebi ile o kiiyeait bir hakkın eda edilmesi meselesidir. Dolaylı hüsün konusuna,yapıldıında baka bir güzellie sebep olan abdestde örnek olarak verilebilir. Çünkü abdestin arkasından kiiya namaz kılmakta ya da Kur’ân-ı Kerîm okuma gibi bakabir ibadete yönelmektedir. Bu fiiller, dolaylı bir ekildefarz, vacip ya da sünnet olmakta, sebebin bulunmadıı zamanlardaise bu fiiller zaten yapılmamaktadır.Habbâzî, ‘kubuh’ konusunu da ‘kubuh li aynihi’ ve‘kubuh li ayrihi’ olarak ikiye ayırıyor. Birincisine ‘küfür,yalan, zulüm, abdestsiz namaz kılma, ikincisine de ‘Cumanamazı vaktinde alı-verie devam etme, gasp edilmi arazidenamaz kılma, bayram gününde oruç tutma’ gibi fiilleriörnek olarak veriyor. 2M. Seyyid Bey’in TasnifiSeyyid Bey, “Medhal” adlı fıkıh usulü kitabında, ‘hüsünve kubuh’ kelimelerinin -temelde ‘güzellik-çirkinlik’anlamlarına olmak üzere- “dil açısından” u be manayagelebileceini belirtmektedir:1. nsanın olumlu davranılarına güzel denmektedir.‘Adalet’ gibi. nsandaki olumsuz davranılara ise çirkindenmektedir. ‘Zulüm’ gibi.2. nsan tabiatına uygun ya da uygun olmama açısındangüzellik ve çirkinlik. ‘Tatlı’ ya da ‘Acı’ olma gibi.3. Mükemmel veya noksan sıfat/vasıflara sahip olmaaçısından güzellik ve çirkinlik. ‘lim’ ve ‘Cehalet’ gibi.4. nsanların çounluunun övgüsü ya da aaılaması açısındangüzellik ve çirkinlik. ‘Cömertlik’ ya da ‘cimrilik’ gibi.5. Allah indinde övgü/sevap ile uyarı/ceza açısındangüzellik ve çirkinlik. Allah’a ve peygamberlerine gönüldeninanç, ibadet, adalet ve ihsan ile bu vasıfların karısındayer alan küfür, zulüm ve dümanlık gibi. 3M. Seyyid, E’ariye ve Cebriye’ye göre, özellikle beerîfiillerin hakikatte ve özü açısından, hüsün ve kubuh ilemuttasıf olmadıını belirterek, E’arî ve Cebrî düünceyiu ekilde açıyor:Güzellik ve çirkinlik, iyilik ve kötülük, fiillerin zatından,mahiyetinden ya da fiil ile mutlaka beraber bulunanzâtî bir vasıf deildir. Tam aksine iyilik ve kötülük, erîhükümlerin fiillere taalluku ile hâsıl olan bir keyfiyettir.Bu sebeple akıl, tek baına iyilik ve kötülüü anlayamaz.öyle ki:1. Güzellik ve çirkinlik, hangi manaya alınırsa alınsın,fiillerde sabit ve devamlı zatî sıfatlar olmayıp izafî veitibarîdirler. Yani, bir ahsın tabiatına uygun gelen, dierbir ahsın tabiatına zıt olabilmekte, güzellik ya da çirkinliko ahsa göre olmaktadır. Çünkü hemen herkes, güzellikve çirkinlik konusunda kendi arzusunu ve tabiatını esasölçü kabul etmektedir. Kendi düüncesine ve tabiatınauygun olanına güzel, uygun olmayanına da çirkin diyebilmektedir.Bu durumda hüsün ve kubuh izafîliklere veitibarîliklere tabi olup, fiillerin zatında sabit ve yerlemisıfatlar olamazlar.2. nsanların irade-i cüziyesi, gibi irade-i külliyeleride yaratılmıtır. rade-i cüziyenin -Mâturidî veMu’tezile’nin itirazları sebebi ile- mahlûk olduu kabuledilmese dahi, o cüzî iradenin meydana gelmesine sebepolan âmillerin mahlûk olduu kabul edilme durumundadır.Bu âmillerin de mahluk olmadıı öne sürülemez.u halde, insanın irade-i cüziyesine dahil olarak görülen,yani ihtiyarî olduu zannedilen fiillerinin de aslında budı âmillerin dourduu ıztırarî/zorunlu sonuçlar oldu-u ortaya çıkar. Iztırarî fiillerde ise akıl tek baına güzellikve çirkinlii idrak edemez.43

M. Seyyid, Maturidî ve Mutezilî düüncede hüsün vekubuh anlayıının, erî deil de aklî olarak telakki edildiinibelirtmektedir. Bu itikadî anlayıa göre akıl, er’-i erîfebalı olmadan insan tek baına kendi fiillerindeki hüsünve kubhu anlayabilir. Yine bu anlayıa göre bazı fiillerdekihüsün ve kubuh açık bir ekilde aklî ve bilinebilir durumdaiken, dier bazı fiillerde ise delaleten anlaılabilmektedir.Bazı fiillerdeki hüsün ve kubuh ise, sadece er’-i erîfiniradı ile bilinebilir. 4Bediüzzaman Hazretleri’nin Konuyu Ele Alııimdi de Bediüzzaman Hazretleri’nin hüsün-kubuhtelakkisine kısa bir bakı açısı sunmak istiyoruz. BediüzzamanHazretleri’nin konuya yaklaımını üç balık altındadeerlendirmeye çalıacaız:1. Konuyu Ahlâkî ve Psikolojik Anlamda AçıklarKâinattaki her mevcudu ya bizzat ya da dolayısıile güzel olarak kabul eden Bediüzzaman Hazretleri5 , Mutezile'nin “insan fiillerinde hüsün ve kubuh zatidir”deerlendirmesine katılmamaktadır. Bediüzzaman,Mutezile’nin hüsün ve kubhu insan fiillerinde zati bir nitelikolarak görmesinin, insanın iledii her amelde “Acabaamelim tam da emredildii ekil üzere güzel bir suretteyapılabilmi midir?” eklinde bir vesveseye sebep olabileceinedikkat çekmektedir. Bediüzzaman, Ehl-i Sünnet’in,eyadaki hüsün ve kubhun Allah’ın emretmesi ile meydanageldiini, emirle güzellik, nehiyle de çirkinliin meydanageliini kabul ettiini belirterek u çok önemli noktayı nazarlarımızasunmaktadır:Emir ve nehiyle insan fiillerinde meydana gelen hüsünve kubuh, geçici ve dünyaya bakan yüz itibarı ile deildir.Bilakis emir ve nehiy ile insan fiillerinde oluan hüsün vekubuh, ahirete bakan yön itibariyledir. Mesela, bir insanabdest alıp, namaz kılmıtır. Ancak, namazını ve abdestinibozan bir sebep bu namazın ya da abdestin zatında bulunmuolsa, fakat kii bunun farkında deilse namazı daabdesti de sahih olmaktadır. 6Bu deerlendirme gerçekten de insan psikolojisi ileilgili oldukça önemli bir tespittir. Günümüzde bazı insanlarınmesela abdestini tam alıp almadıı konusunda üpheproblemi yaamaları bu tespitin ne kadar önemli olduunugösteriyor.2. Kâinatta Cereyan Eden Hadiseleri yilik ve GüzellikPerspektifinden Ele AlırBediüzzaman Hazretleri’ne göre hüsün ve cemal görmekve görünmek istemekte, “görmek” ve “görünme”ise âık seyirciler, yani bu güzellikler karısında hayrettekalmı güzellik meftunlarının bulunmasını gerektirmektedir.Allah’a ait hüsün ve cemal sonsuz olduklarından,böyle bir hüsün ve cemal, yok olup gidecek bir aıa razıolmayacaktır. nsan ise bu dünyada, sonsuz hüsün karısındayeterli bir temaada bulunamamaktadır. Dolayısıylasonsuz bir ahiret yurdunun bulunması gerei açıktır. 7 Buaçıdan bakıldıında, oldukça geni bu varlık dünyasında,Allah’ın sonsuz hüsün ve cemâline âık melâike ve ruhaniyatgibi daha baka varlıkların da bulunması gerektiianlaılmaktadır. 8Bediüzzaman, varlıktaki maddi manadaki güzelliklerin,manevi ve ilmi bir güzelliin damlaları olduunuifade etmektedir. Bu manevi hüsün ve kemalatın da ezelive ebedi bir hüsün ve cemalin cilvesi olduunu, 9 bu cilveve iaretlerin de çok perdelerden geçmi zayıf gölgelerolduunu belirtmektedir. 10 Mevcudattaki bu sınırsızdenilebilecek güzelliin kaynaının, ııın günei göstermesikatiyetinde Sonsuz Güzellie iaret ettiini belirtenBediüzzaman, 11 varlıın hızla akarken güzellikleri kabiliyetlerinispetinde yansıtmaları ve arkalarından gelenlerinde aynı güzellie ayna olmalarının Sonsuz Güzellie delaletettiini belirtmektedir. 12Bediüzzaman, kâinatta her eyde bir iyilik ve güzellikyönü bulunduunu belirtir. Ona göre er ve çirkin gibigörünen hususlar ise oldukça cüzîdir. Bu er ve çirkinliklerinbulunmasının sebebi ise, hayır ve güzelliklerin bilinebilmesiyönünde bir ölçü ve kıyasa imkân verebilmeleriiçindir. Bu açıdan bakıldıında, güzellik ve iyiliin derecelerininolumasında ve ‘hakikat’e ait pek çok yön ve çe-idin ortaya çıkmasında bir nevi rolleri olduu için, 13 çirkingörünen eyanın dahi güzel bir yönünün bulunduuanlaılmaktadır. 14Bediüzzaman burada öyle bir ayrıntıya da dikkat çekmektedir:Çirkin, fena, habis ve pis görünen hususlar, gerçektebazı zahiri perdelerle sarmalanmı özel durumlardır.Ayrıca urası da unutulmamalıdır ki bu tür kötü ve ergörünen hususlar ile Kudsî ve münezzeh olan Kudret’inbizzat ve perdesiz bir ekilde mübaereti söz konusu de-ildir. Yani, zahirî perdelerin, Zat-ı Hayy u Kayyûm içinoluabilecek haksız ikâyet ve itirazlara karı perde olmagibi bir görevleri bulunmaktadır. 15Bediüzzaman, Zat-ı Hayy u Kayyûm u Zü’l-Celâl’in,bin bir Esma-i Hüsnasından her bir ismin her bir mertebesinin,kâinattaki her bir faaliyet üzerinde hakiki birhüsünle cereyan ettiini belirtmektedir. 16 Tümevarım ilekâinatta hakiki maksadın hayır, hüsün ve tekemmül oldu-unu belirten Bediüzzaman, 17 bu açıdan kâinatın her bir44

ferdinin, kabiliyetine göre büyük bir hüsne mazhar oldu-unu, Hüccetü’l-slam mam Gazali’nin de kâinattaki buhüsün ile alakalı olarak: “mkân âleminde bundan dahagüzeli olamaz.” dediini nakletmektedir. 183. Kötü Görünümlü Hadiseleri yilik Ve GüzelliklerinTezahürüne Birer Sebep Kabul EderBediüzzaman Hazretleri, uzun asırlar boyunca bazıdin adamlarının ve genelde de filozofların çözmekte zorlandıkları,Ulûhiyet düüncesi açısından telif etmekte güçlükçektikleri teodise (kötülük) problemine gayet yüksekve orijinal izahlar getirmitir. Mesela kendisi konu ile ilgiliöyle bir soruyu ele almaktadır:Bu makamda diyorsun ki: “Kâinatı hüsün, cemâl vegüzellik adeta ihata etmitir. Hâlbuki gözümüz önünde bukadar çirkinliklere, musibetlere, hastalıklara, beliyyelere veölümlere ne diyeceksin?” 19ayet bir çirkinlik, pek çok güzellie sebebiyet veriyorsa,bu görünen çirkinlik, Bediüzzaman Hazretleri’nin ifadesiiçerisinde ‘dolayısı ile bir güzellik’ sayılmalıdır. Diertaraftan, mevcudatta müahede edilen çirkinlikler, bunlarınyaratılmasının gereksiz olduunu düünen sınırlı aklımızındelaleti ile sırf bu görünen çirkinliklerinden dolayıayet kaldırılmı ya da yaratılmamı olsaydı, tam aksinepek çok güzelliin ‘görünmemesine’ ya da ‘yok olmasına’sebebiyet verilmi olacaktı. Dolayısıyla esas bu durumun-yani erlerin yaratılmamasının- bir deil, belki müteadditdefa çirkinlik sayılması gerekecekti. Hâlbuki cüzî er, zarar,musibet ve çirkinliklerin bulunması ya da yaratılmıolması ile bütün hayırlar, menfaatler, nimetler ve güzelliklerintezahürü gerçekletirilmi olmaktadır. Bu açıdan, çirkininyaratılması çirkin deil, özellikle sebep olduu güzelneticeler itibarı ile güzel olarak görülmelidir. 20Bediüzzaman, ayrıca kâinatta güzellik ve çirkinlik manalarınabenzer bir ekilde zıtların birbiri ile çarpıtıını,bu durumun baka bir âlemin mahsulâtının tezgâhı olarakilediklerinin bir alameti olduunu belirtmektedir. 21Kâinatta küllî ve umüllü olarak yaratılan, ancak kemaller,hayırlar ve hüsünlerdir. Öyleyse erler, kubuhlar,noksanlar, hayırların, hüsünlerin, kemallerin mertebelerini,kısımlarını göstermeye vesile olmaları, yani görelihakikatlerin vücuduna veya zuhuruna birim olmaları içinyaratılmılardır. 22SonuçBuraya kadar aktarmaya çalıtıımız hususlardan anlaılanudur. Bütün bir varlık dünyası hem güzel hem deçirkin gibi görünen yüzleri itibarı ile tezahür etmektedir.Cenâb-ı Hakk’ı tenzih maksadı ile çirkinliin yaratılmasınında çirkin olduunu düünenler kendi dar düüncekalıplarının içerisinde sıkımı, ehli sünnetin yüksek düsturlarınaakıl erdiremediklerinden yer yer itizale sapmılardır.Oysaki insanolu, güzel/çirkin, iyi/kötü, ho/fena kar-ısında kalb, ruh, sır, ahfâ, akıl ve iradesini kullanmalı veolumlu düünmelidir. er gibi görünen durumlar karısındada Ehl-i Sünnet olan orta yol, varlıı her iki vechesi ilerealist bir tarzda kabul etmi, “Hayır ve er Allah’tandır.”kaidesini imanın altı temel rüknü içerisine almı, slâmîdüünüün salam bir ekilde yerlemesi açısından oldukçaönemli bir duru sergilemitir. Mevzuyu Kur’ân-ıKerîm’den iki âyet-i kerîme meâli ile bitiriyoruz:“Olur ki holanmadıınız bir ey sizin için hayırlı olur.Olur ki sevip arzu ettiiniz bir ey sizin için erli olur. GerçeiAllah bilir, siz bilmezsiniz.” (Bakara sûresi, 216)“Olabilir ki bir ey sizin hounuza gitmez de Allah ondabirçok hayır takdir etmi bulunur.” (Nisâ sûresi, 19)Aratırmacı Yazarmkgulcur@yeniumit.com.trDipnotlar1. erhu’l-Mevâkıf, Seyyid erif Cürcanî, I-VIII, C. 8, s. 201-209,Dâru’l-Kütübi’l-lmiyye, Beyrut-1998.2. Muhammed b. Ömer el-Habbâzî, El-Munî fî Usûli’l-Fıkh, s.60-73, Mekke, trsz.3. Muhammed Seyyid, Medhal, Âsıtane Kitabevi, II. Bölüm, s.211, trsz.4. M. Seyyid, II. Bölüm, s. 216–223.5. Sözler, On Sekizinci Söz, s. 89.6. Sözler, Yirmi Birinci Söz, s. 113.7. Sözler, Onuncu Söz, s. 30; Mesnevî-i Nuriye, Lâsiyyemâlar, s.1293.8. Sözler, On Beinci Söz, s. 69, 2249. Sözler, Otuz kinci Söz, s. 283; ualar, Dördüncü ua, s. 880;On Beinci ua, s. 1137; Mesnevi-i Nuriye, Lasiyyemalar, s.1293.10. Lem’alar, Üçüncü Lem’a, s. 584; ualar, Dördüncü ua, BirinciNokta, s; 880.11. Sözler, Otuz kinci Söz, s. 283; ualar, Yedinci ua, s. 916.12. Sözler, Otuz Üçüncü Söz, s. 311; Mektubat, Yirminci Mektup, s.450; ualar, Dördüncü ua, Üçüncü Nokta, s. 880.13. Sünühat, s. 2044.14. Lem’alar, Otuzuncu Lem’a, s. 813; ualar, On Birinci ua, s.967.15. Lem'alar, Otuzuncu Lema, s. 813.16. Lem’alar , Otuzuncu Lema, s. 823.17. Hutbe-i âmiye, s. 1966; Muhakemat, s. 1995.18. ualar, kinci ua, s. 859.19. ualar, kinci ua, s. 859.20. ualar, kinci ua, s. 860.21. Sözler, Yirmi Dokuzuncu Söz, s. 239.22. ârâtu’l-’câz, Fâtiha Suresi, s. 1165.45

‹nsanlar ahirette her þeyi bilen Cenab-ı Hakk’ın huzuruna çıktıklarında mahcup olmayacaklarıbir hayat yaþamalıdırlar. Hayatın bütün anlarında Müslümanlar için çizilensınırlar içinde kalmak Yüce Yaratıcı’nın verdi¤i de¤er ve nimetlere saygı göstermeninifadesidir. ‹þte bu noktadaki becerimiz, emanete riayet etmedeki kuvvetimiz ve Allah’ayakınlıktaki derinli¤imiz olacaktır.dolu olan bir insan, kendisi için gerekli ve onu yakındanilgilendiren meselelere vakit bulamaz ki onlarla megulolsun...Henüz kendi çizgisini bulamamı ve frekansını tutturamamıbir insanın, o frekansta doru bir eyler yapmasıda düünülemez. Malayanilerle dolu olan bir insanın, “mâya’ni”ye açık olması da mümkün deildir. Evet kalbi vekafası, sakat eylerle dolu bir insan, nasıl ulvî ve salameylerle megul olabilir ki?!Malayaniyi terk etmek, büyük zatlara ait bir iar sayılmıtır.Ve Allah Resûlü (s.a.s.) bu durumu herkese özendirmitir.Böylece kulluk adına büyük bir sınavdan geçti-imizin farkına varılması salanmıtır.Herkes kendi hayatına; ilgi duyup vakit ayırdıı aktivitelerebu gözle baktıında kendi muhasebesini yapabilir.Burada bir gerçei kaydedelim: “Ömür sermayesi pekazdır. Lüzumlu iler pek çoktur. Birbiri içinde mütedâhildaireler gibi, her insanın kalb ve mide dairesinden ve cesedve hâne dairesinden, mahalle ve ehir dairesinden ve vatanve memleket dairesinden ve Küre-i Arz ve nev-i beer dairesindentut.. tâ zîhayat ve dünya dairesine kadar, birbiriiçinde daireler var. Her bir dairede her bir insanın bir nevivazifesi bulunabilir. Fakat en küçük dairede, en büyük veehemmiyetli ve daimî vazife var. Ve en büyük dairede enküçük ve muvakkat, arasıra vazife bulunabilir. Bu kıyas ileküçüklük ve büyüklük ters orantılıdır. Fakat büyük dairenincazibedarlıı cihetiyle küçük dairedeki lüzumlu ve ehemmiyetlihizmeti bıraktırıp lüzumsuz, malayani ve âfâkî ilerlemegûl eder. Sermâye-i hayatını bo yerde imha eder. O kıymettarömrünü kıymetsiz eylerde öldürür.” 4VII. nanan Kimse üpheli eylerden KaçınmalıdırAllah Resûlü (s.a.s.) bir hadis-i erifte “urası muhakkakki, haramlar da helaller de apaçık bellidir. Bu ikisi arasındaharam veya helal olduu üpheli olanlar vardır. nsanlardançou bunları bilmez. Bu durumda, kim üphelieylerden kaçınırsa, dinini de, ırzını da korumu sayılır.Kim de üpheli eylere düerse harama dümü olur, tıpkıkoruluun etrafında sürüsünü otlatan çoban gibi ki, heran korulua girebilecek durumdadır. Biliniz ki, her melikinbir korusu vardır; Allah’ın korusu da haramlardır. uda bilinmelidir ki, cesette bir et parçası vardır, o sıhhatliolunca beden de sıhhatli olur; o bozulunca beden de bozulur.te o kalbdir!" buyurur. 5Pek çok yönüyle ele alınabilecek bu hadisin burada sadecekazanca bakan yönüne iaret etmek istiyorum: Herahıs kazancının helal olmasına dikkat etmelidir. ayetonun içinden hepsi deil de birazı haram ise, o kısmı daayırmalıdır. Ve bu durum yerine göre i deitirmeyi gerektiriyorsa,bu fedakârlıktan kaçınmamalıdır. Çünkü herey gibi rızık alanı da yaratılıtan gelen imtihana dahildir.Kiinin yerine göre dünya adına kaybetmesi, ahiret adınakaybetmesinden daha hafiftir. Ve bu noktada bizi kendisineçeken maddi menfaatlerin nefsin bir desisesi, eytanınbir telkini veya geçmi ümmetleri mahveden dünyanın çekiciliiolduu unutulmamalıdır.VIII. Gerçek Mümin lahi Emanete hanet EtmezAllah Resûlü (s.a.s.) öyle buyurur: “Kıyamet günü,be eyden sual edilmedikçe, kulun ayakları [Rabbininhuzurundan] ayrılamaz: Ömrünü nerede harcadıından;gençliini nerede geçirdiinden, malını nerede kazandı-ından ve nereye harcadıından ve ilmiyle hangi ameliyaptıından.” 6 Bu sebeple her kii sürekli olarak bir eylertükettiini, dünya ve ahiret adına daima yapabilecei iyibir eyler olduunu, Yüce Yaratıcı’nın verdii nimetlerinbirer emanet sayılması gerektiini, ayet kullanma kılavuzunagöre deerlendiremezse de sadece kendisinin zararedeceini bilmelidir.Buradaki dier nokta ise üst sorumluluu taıyanlarında aynen yasak fiili ileyenler gibi yerine göre vebale girmesidir.Bu da slâm’a göre mesuliyet taımanın ne kadaraır olduunu gösteren bir durumdur. Mesela evdeki birtelevizyondan zararlı yayın izleyen bir genç kadar, onunanne ve babası da günahkâr olur. Bir ildeki uyuturucuticaretini yapanlar kadar, onu engelleme konumunda bulunupda ihmal eden yetkililer de vebale girer.48

IX. letiim Vasıtalarının ZararlarıGünümüzde hayatımızın bir parçası haline gelen medyayoluyla gelen zihin kirlenmesi, günaha girme meselesi üzerinde,bir özel balık altında müstakil incelemek istiyoruz:A. Gazete ve dergiler: Gazete ve dergiler iyi yönde kullanıldıklarıkadar kötü yönde de kullanılabilirler. Bu sebepleonlar konusunda bizi balayan ölçü, slâm’ın getirdiigenel ahlak kurallarıdır. Onu da u ekilde özetleyebiliriz:Bir kii, gayr-ı ahlaki olan, toplumun örf ve adetlerineaykırı bulunan, onların genel kabullerine zıt ve ifsat edicineriyata uzak durmalıdır. slâm dininin günah saydııeylere karı duyarlı olmalıdır. Meseleye bu açıdan bakıldı-ında, içerisinde fuhiyatı tasvir eden, dinin haram kabulettii resim ve yazılar içeren, inkar fikrini gelitiren yazılarıyayınlayan, dünya ve ahiret adına faydası olmayan bomuhtevaya sahip gazete ve dergiler, günümüzde en büyüktehlikeler içerisinde yer alır.in bir baka üzücü yönü ise, bu gazete ve yayınlarınrenkli ve parlak görüntüleriyle gençleri ve çocukları,doru-yanlı ve yararlı-zararlı kritiine gerek görmeyerekrahatça etkileyebilmesi ve fikirlerine yön verici hale gelmesidir.Böylece medyadan etkilenen gençlik, kendilerinigötürmek isteyenlerin tarafına doru kaymaktadır. Bunudüünen er güçler ise kısaca medya yoluyla insanları etkilemekistemektedir.Bu noktadaki çözüm, kötü neriyat yapan gazete vedergilerden uzak durmaktır. Buna mukabil konumdakimüspet medyayı gelitirerek, okuyarak, reklam vererek veyaygınlatırarak iyilii hâkim kılmaktır.B. Radyo: Allah’ın insanoluna lütfettii aletlerden birisiolan radyo, dinî ve millî deerlerimize faydalı, saygılıneriyat yaptıı zaman, en yararlı aletlerden birisi halinegelir. Fakat ahlakî deerlere zıt, vakti faydasız bir ekildeöldürecek elence programları, hatta bazı kötü muamelelerintevik edildii bir alet halinde kullanılırsa; elbettefaydasız, hatta zararlı olacaktır.Bu noktadaki ölçü, zararlı yayın yapan radyo kanalınamesafeli durmak, faydalı olanlara yönelmektir.C. Sabit telefon veya cep telefonu: Telefon iletiimi salayangüzel bir alettir. Üstelik u anda görüntülü telefonlarınçıkmasıyla, uzun mesafeler daha yakınlamı, hasret de azalmıtır.Ama bir bıçaın yanlı yerde kullanılıı gibi, telefonnimeti üzerinde hatalı tasarruflar mümkündür.Eitim çaındaki genç ve çocukların kullandıı telefonlarınpek çou; oyun oynama, faydasız içerikli mesajlamave karı cinse olan ilginin ifade zemini bulduu birunsur haline gelmitir. Bu sebeple evdeki telefon veya ceptelefonu konusunda anne ve baba yanında, toplum kademelerindekipek çok sorumlu da endie duymaktadır.Bu noktadaki ölçü, gerçekte gereksiz olan bir eyi almamaktır.D. Televizyon: Faydalı bilgilerin öretildii, yararlıhaberlerin yapıldıı, tarih bilincinin aılandıı, gelecekteoluturulmak istenen ideal dünyanın ilendii ve bizi bizyapan deerlerin üzerinde durulduu televizyonlara havave su kadar ihtiyaç vardır. Fakat gayr-i ahlaki görüntülerinrahatça sergilendii ve bundan reyting amaçlandıı, hattayayınlanacak programın seyircinin zaafına göre seçildiibir televizyon ise oldukça zararlıdır.Aileler çocukların ruh dünyalarını olumsuz yönde etkileyenzararlı yayınlara karı çocuklarını koruyacak bir formülbulmalıdırlar. Çünkü çocukların ve gençlerin çou,karılatıkları görüntüleri olduu gibi zihinlerine yerletiripözentiden kurtulamamakta, bu da onları kendi düüncelerinegöre kaldıramayacakları problem ve sorumluluklaramuhatap etmektedir. Esasen bu durum sadece gençlerinve çocukların deil, tüm aile fertlerinin meselesidir. öyleki: Bir baba akam eve geldiinde, ailesi ve çocuklarıyla ilgilenmeyerekkoltuuna kurulup kumandayı eline alarak,çocuklarının yanında ve izledii kanalın ve programın içeriinedikkat etme ihtiyacı hiç duymadan; iddet, korku vecinsellik... gibi programlarla vakit geçiriyorsa, evde ciddi birtehlike var demektir. Dier yandan anne, çocuklarına harcayacaımesaisini televizyondaki “Olmasa da olur” türündenprogramlara veriyorsa, bunun yanında yetitiremedii ileriniyaparken küçük çocuunun oyalanması için kendisininhiç kritik etmedii ve seçici olmadıı televizyonun bilgikirliliine teslim ediyorsa, çocuklar da ders çalımaları veyafarklı uralara vakit ayırmaları gereken vakitte ekranlara kilitleniyorsa,tehlikenin boyutu büyümektedir.Hepimiz u tespiti küçük bir gözlemle çok rahat yapabiliriz:Kanal ve program ayrımı yapmadan televizyonusürekli bir ekilde izleyen kiiler, üretim ve fikir verme kabiliyetlerinibüyük oranda kaybederler. zledii gibi konu-up, izledii gibi düünüp, izledii gibi yaamaya balarlar.Üstelik bir süre sonra ezberleme kabiliyetinin zayıflaması dasöz konusudur. Çünkü seçici olmadan sürekli olarak izlediigörüntüler ve harama nazar, beyinlerinde yer edinerek bilgikirliliine yol açar. Ayrıca malayani ve bo vakit geçirme;sahip olduumuz latifelerin zayıflayıp yok olmasına sebepolur. Bu yönüyle televizyonun, dıarıdaki yanlıa sevk edenunsurlardan daha tesirli olduu söylenebilir.49

Bu noktadaki ölçü seyredilen kanal ve programı bilinçliolarak seçmek, yayın içerii kötü olan kanal vefilmler için filtre uygulamak, bo vakitleri geçirmek içinde meru dairede hem dinlendirici hem de fayda vericitürden spor sohbet vs. gibi alternatif aktiviteler düzenlemektir.E. nternet: nternet konusunda görebildiimiz kadarıyladikkat edilmesi gereken zararlar unlardır:1. nsanları iddete sevkeden popüler oyunlara karıdikkatli olmak gerekir.2. Sohbet. nternet sohbetinde (chat) kiiler kimliklerinigizli tutabildikleri için sorumsuz davranılar sergileyebilmektedir.Ayrıca tanıılmayan kiilerle rahat ve sorumsuzsohbet insan ilikilerinde bozulmaya, kiiliklerde isezayıflamaya yol açmaktadır.3. Baımlılık. nternet bazen insanlarda baımlılık yapabilmektedir.Bu kiiler internetten uzak kaldıklarında büyükzorluklar çekmektedir. Uzmanlar bunun önemli bir rahatsızlıkolduu konusunda aileleri ve gençleri uyarmaktadır.4. llegal akımlar. Yasadıı örgütler, bahis irketleri vekumarhaneler.. gibi birçok kurulu gençleri ve çocuklarıinternet yoluyla zehirlemektedirler.5. Pornografik içerikler. Pornografik içerikli sitelergençlerin ve çocukların psikolojilerinin ve kiiliklerininbozulmasına yol açmaktadırlar. Bu, kiilik kaymalarına dasebep olan ciddi bir günahtır.Bilgisayara virüs bulaması kadar, saf gönüllere yabancıunsurların girmesi de tehlikelidir. Bu noktada bir tıklamaile sayısız siteye ulamak bir avantaj olduu kadar, aynı zamandabir dezavantajdır. Bu sebeple kii karılaabileceiharamı önceden hesap ederek ona göre hareket etmelidir.Ayrıca fitne unsuru olacak kanallara hiç girmemelidir. Bunoktada çocuklarımızı ve sorumluluumuz altındaki insanlarınefisleriyle ba baa bırakmak yerine, onlara ön bilgilervererek duruma göre onları zaaflarından uzaklatırma gayretindebulunmak bir görevdir. Buradaki en önemli koruyucudüsturlardan birisi u hadistir: “üpheli eylerden sakınınız.Çünkü onların çounda harama girme ihtimali vardır.” 7Evet, dinimiz günaha götürecek yollardan bizi uzaklatırmakiçin bu kadar hassasken, internet gibi ne zaman, neresinde,hangi görüntüyle karılaacaımızı bilmeden pervasızcasitelerde dolamamız, manevi deerlerimize karı birhassasiyet aınmasının olduunu göstermektedir.Ayrıca kötüye kullanılan ve veya gereinden fazla ilgilenileninternet yanında sayılan gazete ve dergiler, kezaradyo, televizyon ve telefonlar, toplumda hareketlilik içindeyeni bir yalnızlık türü oluturmutur. Kiiler bir yönüyleherkesle konuabildii için açık ama dier yönüyledertleriyle kendi baına ve kapalı kalmıtır. Çünkü kurdu-u iletiimde uygun yere yönlenmedii için derdini açacakkimse bulamamaktadır. Belki açsa bile onlarla gerçek manadailgilenen olmadıından yanlı yönlendirmelere maruzkalmaktadır. Bunun neticesinde kendi halinde kalankii, sosyal hayat içinde aile, e ve arkada.. çevresindenbekledii ilgiyi görememekte, bu sebeple de onlarla irtibatıazalmakta veya kopmaktadır. Veya sorumlu ebeveyn veeiyle paylaması gereken duygularını, teknolojinin getirdiivasıtalarla gayri meru ortama çekmektedir. Böyleceevde çocuklar, okulda talebeler ve evlilik hayatında eler..yalnız kalmaktadır. Bunun neticesinde teknolojiye hâkimçevrelerin yetitirdii bir nesil ile sevgi eksiklii sebebiyleharam alana yönelmi kiilikler olumaktadır.Bu noktadaki çözüm, Allah’ın bir lütfü olarak eldeedilen teknolojik imkanların, sorumluluk duygusu taıyanyöneticilere ve kullanıcılara sahip olmasıdır. Bu da tümüylebilinçli, imanlı ve kararlı bir toplum demektir.Sonuç:Hayat boluk kabul etmemektedir. yi bir Müslümanolarak bizlerin kalb, akıl ve hafızasına; dinimize aykırı hiçbiryabancı unsur girmemelidir. nsanlar ahirette her eyi bilenCenab-ı Hakk’ın huzuruna çıktıklarında mahcup olmayacaklarıbir hayat yaamalıdırlar. Hayatın bütün anlarında Müslümanlariçin çizilen sınırlar içinde kalmak Yüce Yaratıcı’nınverdii deer ve nimetlere saygı göstermenin ifadesidir. tebu noktadaki becerimiz, emanete riayet etmedeki kuvvetimizve Allah’a yakınlıktaki derinliimiz olacaktır.Konuyu u nebevi nasihatle noktalayalım: : “nsanların pek çounun deerlendirme konusundaaldandıı iki nimet vardır: Sıhhat ve bo vakit.” 8* Fırat Üniv. lahiyat Fak. Ört. Üyesiikoksal@yeniumit.com.trDipnotlar1 Müslim, man 78.2 Nur sûresi, 30-31.3 Muvatta, Hüsn-ü Huluk 3.4 Bediüzzaman Said Nursi, RNK “ualar” s. 952.5 Buhari, man 39.6 Tirmizi, Kıyamet 1.7 Ebu Davud, Büyu 3.8 Buhari, Rikak 1.50

YENi ÜMiTAhmed ERDEMGL *Ekim / Kasım / Aralık - 2007 / 78Kur'ân'ı anlamak herkesin hakkı ve anlatmak da doru bilenlerin vazifesidir.Bilmeyenler her zaman onu anlama peinde olmalı, bilenler de bütün idrak veihsas güçlerini onu doru yorumlayıp doru ifade etmede kullanmalı ve onunanlaılmasını daha bir yaygınlatırmalıdırlar.“KUR’ÂN’DAN İDRAKE YANSIYANLAR” ÜZERİNEKur’ân-ı Kerim, bitmez tükenmez bir hazine, zaman ve mekânı akınen son ve evrensel ilahi mesajdır. Her asır, onun muhkem esaslarınıolduu gibi kabul etmekle beraber, tamamlayıcı kabilinden öteki hakikatlerindende payını alır, bakasının saklı hissesine ilimez. Mutlak hakikat,sınırlı nazarlarla kuatılamaz. Dolayısıyla hiçbir ilim dalı, evrenin bütün hudutve sırlarına muttali olma iddiasında bulunamayacaı gibi, hiç kimse Kur’ân’ınihtiva ettii bütün anlamları ihata iddiasında da bulunmamıtır. Kur’ân, cennetmeyveleri gibi anlamları devirildikçe yenisi gelir ve bu daima böyle devam eder.“Eer Allah’ın kelimelerini yazmak üzere, dünyadaki bütün aaçlar, kalem olsaydıve denizlere de yedi deniz daha katılıp bütün onlar da mürekkep olsaydı, bunlartükenir yine de Allah’ın sözleri tükenmezdi. Allah, öyle azîz, öyle hakîmdir."(Lokman sûresi, 27)Dini kitaba müracaatetmek isteyen okuyucunungörevlerindenbiri o kitabın müellifinitanımasıdır. Zira dinilimleri; ancak ilmi ileâmil, dininde güvenilir,marifet ve malumatısa¤lam, faziletliâlimlerden alınabilir.”51

Allah’ın Kitabı’nı anlamanın ve ondan istifade etmeninbazı artlarının olacaı tabiidir. Son asrın iz bırakanDinler Tarihçisi M. Eliade, Din Aratırmaları hakkındabir noktanın altını u ekilde çizer: Roma hukuku ancakRoma deerleri ile anlaılabilecei gibi dini davranı, fikirve kurumlar da ancak dindar bakı ııında ve onlara mahiyetkazandıran kutsal bakı açısıyla kavranabilir.Genel anlamda "din aratırmaları" hakkındaki bu realiteninslâm aratırmalarıyla ilgisine ise Muhammed .Sukker öyle deinir: “Dini kitaba müracaat etmek isteyenokuyucunun görevlerinden biri o kitabın müellifini tanıması;onun dinini, ahlakını ve ilmi derecesini bilmesidir.Zira din ilimleri; ancak ilmi ile âmil, dininde güvenilir,marifet ve malumatı salam, faziletli, müsbet hareket edipyapıcılardan olduu tasdik ve teslim olunmu âlimden alınabilir.”Tefsirin en mühim ahsiyetlerinden olan Suyûtî,ilk dönem müfessirlerden olup kendinden sonraki hemenbütün müfessirlere kaynaklık yapan Taberî'den yaptıınakilde aynı hususun altını çizmektedirler: "Müfessirinen önemli artı itikadının sahih olmasıdır." 1 Ciddi, hür vemenfaatsiz bir ekilde hak ve hakikati aratıran insanların,farklı zaman ve mekanlarda olmalarına ramen benzer vehatta aynı neticelere ulatıklarını müahede etmek hakikatadına haz vericidir.Bediüzzaman Hazretleri’nin u ifadeleri yukarıdakitesbitleri teyit etmektedir: “Cumhûru, burhandan ziyade,kaynaktaki kudsiyet balılıa sevk eder” 2 “slâm âlemiiçinde mühim ve köklü bir i görmek, slâmiyetin ilkelerinebalılıkla olabilir, baka olmaz. Hem olmamı, olmusada çabuk sönüp gitmitir.” 3 “Akaid ve iman hükümlerinikuvvetli ve sabit kılmakla meleke haline getiren, ancak ibadettir.Evet, Allah'ın emirlerini yapmaktan ve nehiylerindensakınmaktan ibaret olan ibadetle, vicdani ve akli olaniman hükümleri terbiye ve takviye edilmezse, eserleri vetesirleri zayıf kalır.” 4Dinin tabiatında inanç ve kutsallık vardır. Bu, birnevi dinin ruhudur. Bu ruh olmadıında dinin ııklarıgizlenir, ortalık kapkaranlık kesilir. "(..) man etmeyenlerinkulaklarında aırlıklar vardır. Kur’ân onlara kapalıve karanlık gelir. Onların, çok uzak bir yerden sesleniliyorda söyleneni hiç anlamıyorlar gibi bir halleri vardır."(Fussilet sûresi, 44)Ayrıca, Kur’ân’a, Sünnet’e ve dinin meselelerine vemetinlere pozitivist ve rasyonalist yaklaımlar bunlardanistifadeyi perdeler ve iin tabiatına aykırıdır. Bu, sekülerlemeyegötürür. Kur’ân’dan tam teslim olup inananlar,takva dairesinde yaayanlar olabildiine istifade ederler.Zira Kur’ân muttakiler için hidayet kaynaıdır; önyargısız,artlanmamı, Allah’a ve Kur’ân’a inananlar için. Dinimeseleler de kutsal bir yaklaım ve dindar bakı açısıyla incelenmekdurumundadır. Bu itibarla, Kur’ân'ı yaamı vedikkatle incelemeye çalımı Müslüman âlimlerin tespitleribüyük önemi haizdir.Derin Kulluk uuruM. Fethullah Gülen Hocaefendi’nin bazı sohbetlerindenderlenen Kur’ân’dan drake Yansıyanlar (Kur’ân’dan drakeYansıyanlar, Nil Yayınları, zmir-2007, 480 sayfa) kitabının,“derin bir kulluk uuru”nu yansıttıı hemen fark edilmektir.Muhterem Hocamız adı geçen eserinin Önsöz’ündeKur’ân hakkında öyle der: “Salam bilgi ve salam düünceninbaı Kur’ân, doru ifadenin, mantıki beyanın esasıda yine Kur’ân’dır. O’nun ilk muhatab-ı zîânı, bütün PeygamberlerinEfendisi, o Furkân-ı zîân da bütün semavî,gayr-i semavî kitapların sultanıdır.. öncekiler, O’nun gelipgeçecei yollara iaretler koymak ya da bayraklar dikmekiçin gelmilerdir; sonrakiler de -biraz da kendi ruhlarınındesenine göre- O’na erh, haiye ve dipnot dümek için..eskiler, misalî fotoraflarında, yeniler de, O’nun vücûdî resimlerinde,meydana getirdii büyük tesir ve inkılâplardaO’nu görmü, O’nu tanımı ve O’na ‘Söz Sultanı’ diyereksaygıyla dillerini yutmu ve karısında el pençe divan durmulardır.”(s. 24)Bu çerçevede sahabe ile ilgili deerlendirmesini dekaydetmemiz gerekiyor. “Her biri birer kalb ve ruh kahramanıolan sahabî topluluu, Kur’ân’ın feyyaz ve bereketliikliminde neet etmi akın bir cemaattir. (..) Kur’ân’a gönülveren, O’nun semavî disiplinleriyle yorulup ekillenen;daha dorusu, ruhta, manâda Kur’ânlaan bu insanlar,o furkanla olmazları oldurmu; ölü ruhlara ebedî varolmanın yollarını açmı; arzın eklini deitirmi; temasettikleri toplumlara ötelerin zevkini duyurmu; düüncelerüzerindeki zincirleri kırmı; aızlardaki fermuarlarıçözmü; hilkatteki müstesna yeri açısından insanolunuyeniden Allah’ın oturttuu tahta oturtmu; ona yitirdi-i itibarını iade etmi; kâinat, eya ve insanı yeni batanyorumlamı; tekvînî emirlerle teriî kurallar arasındaki oderin ve sırlı münasebeti bir kere daha vurgulamı; kalb,irade, his ve uurun nihaî gayelerini belirleyip ortaya koyarak,insan rûhundaki izafî, nisbî ve potansiyel deerlerininkiaf ettirilme usûl ve esaslarını harekete geçirip düz insanı,insan-ı kâmil olmaya yönlendirmi ve böylece ona,gözünün ilitii, duygularının ulatıı, kalbinin hissettiiher eyde Kudret ve radesi Sonsuz’un mevcudiyetini duyurmuve her eyi götürüp, gerçek sahibine balamıtır.”(s. 30-31).52

Kur’ân, imân amel birlikteliine daima vurgu yapmaktadır.Müellifimiz, bu hususa, kavramları açıklamasındada deinirken, Allah’a balılık meselesinden dininpratiklerine bir yol bularak okuyucuyu, sıklıkla vurguladııgibi “kâlden hâle” yönlendirir. “Ribat; Allah ileirtibat demektir. Gözlerini açıp kapayıp her an O’nuduyma, O’nu görme, O’nu hissetme, O’nun gücü vekudretini sezme ve daima O’nu arama, O’nu kollama...te bu mânâya iaret eden bir hadis-i erifte Allah Resulü(s.a.s.); zor artlar altında abdest alma, uzak mescidleritercihle namaza giderken çok adım atma ve namazıkıldıktan sonra dier namaz vaktini beklemeyi zikrederve ardından da üç defa: ‘ ’ der.” (s. 238). Atıftabulunulan ayetlerin açıklamasından sonra, konuylaahenk içinde olan me’sûr bir duanın zikredilmesi kullukuurunun bir baka yansımasıdır.Allah’ın dinine hüsn-i hizmette bulunma nimeti nasipve müyesser olmu zatların Kur’ân okumaları elbetteönem arz etmektedir. Bu nevi tesbitler, mücerret bilgilerdeil, müahhas deerler ve ölçüler kabilindendir. Kur’ânaçıkça öyle ifade etmektedir: “… Ben sapık ve saptırankimseleri hiçbir zaman yanıma yaklatırmam, yardımcıedinmem.” (Kehf sûresi, 51).Realiteye uygunlukMüellifimizin aksiyon yönünün ön planda oluu, verdi-i bilgileri nazari olmaktan çıkartıp, ameli (pratik) hüviyetebüründürmektedir. Nitekim eserde, fert ve toplum hayatınayönelik âyetlerden hareketle, daha çok pratik neticelereulaılması hedeflenmitir. Âyetlerin beli ve etkili iratlarıylazaman ve zeminin gereine göre, bazı slâmi meseleler hakkındadeerlendirmeler yapılarak sosyal dokuyu iyiletirmeçareleri, gerçekçi bir yaklaımla sunulmutur.Eser, mü’minin hayatını deerli faaliyetlerle dolduracakyönlendirmeler ihtiva etmektedir. Meselâ, “yoldakilereyol erkânını beyân” (s. 40) ifadeleri bunu göstermektedir.Haddizatında Kur’ân, hitaplarına teorik ve pratik cevapisteyen, hayatı ekillendiren ve ona kendi ruhundan katanbir kitaptır.nsan-ı Kâmil Olmaya YönlendirmeKur’ân’ın tarifinde, “tilavetiyle taabbüd olunan” yani“okunup gereince amel olunan bir kitap” olduunun altıçizilmektedir. Bahis konusu eserdeki yorumların bu tarifleuyum halinde olduu görülür. Ayrıca, kitapta sadece konununuzmanları deil, daha büyük bir muhatap kitlesinazara alınmak suretiyle inanç ve ibadet esasları ile ahlakimeziyetler üzerinde durulmaktadır. Dolayısıyla eser için,"Allah’ın kelâmının dinamik özelliinden, mü’minlerinpratik hayatı için belirlenmi iaretler manzumesi" nitelemesiyapılsa sezadır. Müellifimizin, Kur’ân hakkında “düzinsanı, insan-ı kâmil olmaya yönlendirmi” (s. 31) ifadesiadeta okuyucuya zirveleri göstermektedir. Bundan dolayı,Hocamız, kaide ve bilgi naklinden ziyade, dorudan doruyaKur'ân'dan anladıını, duyduunu, ayetlerin ilhamettiini kaydetmitir ki, esas tefsir de budur. Zira bu yollamücerret meseleler üzerinde deil, pratik neticeler üzerindeimâl-i fikr edilmekte, Kur'ân'dan damıtılan kâidelereulaılmaktadır.Dinamik yorum, bütüncül yaklaımÂyetlere dinamik yorum getirmek, esasında TefsirUsûlü’nün bir kâidesi icabıdır. Müellifimiz bu hususuöyle ifade eder: “Ayet-i kerimenin mânâsını sebeb-inüzuldeki meseleye hamlederek anlamak yani bunlarinsanların Beyt-i Makdis'e ulamasına mani olan Hıristiyanlardırdeyip bundan hususi bir hüküm çıkarmakmeseleyi daraltmak sayılır. Zira, çok yerde olduu gibi,burada da, sebeb-i nüzul hususi, hüküm umumidir.” (s.66). Vâkıa sebeplilik, âyetin nüzulüyle ezamanlı meydanagelen olay olmasaydı o âyet nazil olmazdı anlamındaillet demek deildir.Müellifimiz, âyetlerin dinamik bir hususiyeti haiz olduunuöyle ifade etmektedir: “Kur’ân ayetlerinin enönemli özelliklerinden biri, bu ayetlerin hedef olarak elealdıı kimselerle, bilvesile hitap ettii kimselerin ayrı olmasıve her iki kesimin de ayetten alacakları derslerin farklıbulunmasıdır.” (s. 306). Meselâ, “Nereye yönelirseniz yönelin,Allah’a yönelmi olursunuz” (Bakara sûresi, 115) ayetinikıbleye dair hükme hasr etmenin doru olmadıını,bunun yanında u iareti ihtiva ettiini kaydeder: “nsanyerken, içerken, yatarken, gezerken ailesi ile birlikte olurken,hasılı yirmi dört saatlik günlük hayatı içinde, hemenher zaman O’nu gözetmesi, O’nu araması ve O’na yönelmesigerekir..” (s. 304). Görüldüü gibi bu tesbitler, muhataplardaderin bir kulluk uuru uyandırmaya ve o uurucanlı tutmaya yöneliktir.Tefsirin en önemli unsuru, bir meseleye yaklaırken bütünügözden kaçırmamaktır. Kur’ân’a parçacı deil bütüncülyaklaımla sahih bilgilere varılabileceine öyle anlatılır:“slâm’ı ve Kur’ân’ı iyi anlamak için, Kur’ân’a ve Sünnet’e birbütün olarak bakabilmek, parçaları bu bütünün içinde mütalaaedip, her birini yerli yerine oturtmak arttır.” (s. 122).Müellifimiz, meselelere hâzık bir doktor edasıyla yaklamakta,"mesajı, batılı tasvire gitmeden aktarmak" gibi53

oldukça mühim bir pedagojik ilkeyi gözeterek sunmaktadır.Muhatap kitlenin daha çok toplumun genç ve dinamikkısmı olduu göz önünde bulundurulursa bu ilkeye riayetinne kadar önemli olduu daha iyi anlaılır. Meselâtevhid inancına aykırı iddialar bu hekimâne üslupla çürütülür.Panteizmin (vahdet-i vücud deil) geçersizliiniöyle ifade eder: “Evet, yer ve gökler o büyüleyici güzellikleri,muhtevası, perde arkası esrarıyla Hz. Hallâktarafından “ol” deyivermekle oluvermi; hem de, eksiksiz,kusursuz mükemmeliyet üstü bir mükemmeliyetleoluvermitir. Olanlar, O’ndan ayrılıp gelen cüzler deil,O’nun zuhuru da deil; varlıkla Hz. Mübdi’ arasındakimünasebet Hâlik-mahluk münasebetidir. Ne tevellüd, nesudûr ne de gayr-i iradi bir zuhurdur.” (s. 74). “Varlıklarmabudiyetten uzaklık noktasında müsavi oldukları gibi,mahlukiyet nisbetinde de birdirler.” (s. 259). Bu ifadeler,irki çürüttüü gibi, insanların birbirlerine üstünlüktaslamalarının anlamsızlıını ortaya koyması açısındanırkçılıı da çürütmektedir.Bazen bir kelimeden mühim bir kaideye ulaır. Meselâ,Fatiha sûresindeki “na’budu” kelimesinden u iareti alır:“Ayrıca, bu engin mülahazada tek baına olmadıını vurgulayarak‘Benimle bu recada müttefiktir cümle ihvanım’der ki, herkesin de böyle deyip, böyle düünecei mülahazasıylaengin bir hüsnüzan sergiler.” (s. 38).Tasavvufi Bakı, ârî YaklaımMüellifimiz, tefsirin bir gerçei olan makbul tasavvufibakı açılarını ihmal etmez. Âyetin sarih manasınınyanında iârîsini de verir. Bakara, 144 hakkında unlarıkaydeder: “Ayette ilk göze çarpan husus, kıbleninKâbe’ye tahvilinin rıza ile beraber zikredilmi olmasıdır.Bazılarının aklına gelebilir ki, tahvil-i kıble ile rızaarasında acaba ne gibi bir münasebet var da böyle birüslup seçiliyor. (..) tasavvufi bir yaklaımla ifade edecekolursak, hakikat-ı Ahmediye ile hakikat-ı Kâbe arasındaçok sıkı bir münasebet vardır. Bunun en kestirmedenizahı ise, Hz. Muhammed (s.a.s.) ile Kabe hakikatinin,adeta ikiz olarak, imkanın döl yataında beraberyaratılmı olma esprisinde yatmaktadır.. ve tabiî acıdır;imdilerde bu ikizler birbirlerinden ayrı dümülerdir.”(s. 78). Keza, “(..) nefislerinizi öldürünüz” (Bakara sûresi,54) hakkında tespitleri de bu kabildendir: “(..) tasavvufimânâda “içinizdeki kuvve-i eheviyye, gadabiyye.. vs.gibi kötü duyguları öldürerek nefis ve enaniyet cihetiylefena bulunuz ki, kalbî ve ruhî hayatınız itibariyle bir'ba’s ü ba’de’l-mevt'e mazhar olabilesiniz...” (s. 59). Birkısım srailoullarını alâkadar eden Bakara, 54 âyetininMüslümanlara iârî olarak u tembihte bulunduunukaydeder: “Burada asıl anlatılmak istenen ey de hâl ilekâl birliinin gerçekletirilmesidir.” (s. 56). Bu ifadelerle,Hocamız, ısrarla üzerinde durup, her vesile ile vurguladıı'ihlas' ve 'samimiyet' deerlerine bir göndermeyapmı olmaktadır. Nitekim, "Din samimiyettir" hadisimehurdur.Psikolojik TesbitlerMuhterem Hocamız, Tefsir ilmi ölçüleri dâhilindeKur’ân’daki insan psikolojiyle ilgili ayetler münasebetiyleenfes tesbitlerde bulunmutur. u tesbit bunlardan biridir:“Efendimiz (s.a.s.)’in balangıçta kıble olarak Mescid-iAksa’ya dönmesi Medine Yahudileri için, O’nun peygamberliinikabule bir ihzariye tesiri icra etmiti. Yani onlarda,“bu peygamber olabilir” düüncesini uyarmıtı. Dahasonra da mihrabın Ka’be’ye çevrilmesi, Mekke’de Hz.brahim’in dinine balı gibi görünen ve karı millet olarakalaka duyan müriklerin kalblerini yumuatmı ve Hz.Muhammed (s.a.s.)’in peygamberliini müzakere edilirbir konu haline getirmiti. Yani hem Yahudilerin, hem demüriklerin kudsiyet izafe ettikleri mekanlar, slâm dinincekabullenilmi oluyor ve bu durum onların slâm’a bakıaçılarını etkiliyordu." (s. 80).Aynı mesele ile ilgili u mühim psikolojik tespitlerinide kaydetmek gerekir. Buna göre, kıblenin yenidenKâbe’ye tahvili ile insanların Müslümanlar aleyhine kullanabilecekleridelilleri kalmamıtır. “Yani, mürikler, siziçi putlarla dolu Kabe’ye yöneliyorsunuz, Yahudiler de,‘siz bizim kıblemize dönüyorsunuz; demek ki asıl din,bizim dinimiz’ diyemeyeceklerdi.” (s. 84). Bu tahlil, konuile ilgili istifhamları gideren, iknâ edici orijinal bir tesbittir.Bu arada Kur’ân ayetlerinin psikolojik yorum alanınınbakir olduunu hatırlatıp, bu alanda çalımalar yapmayıtevik etmektedir. "Zaten, bu ayette (Bakara, 144) olduugibi, Kur’ân ayetlerinin, insanın ruh hâletini, onun psikolojikcephesini nazara veren iç içe ayrı bir derinlii vardırki, tefsir tarihi boyunca belki de en az üzerinde durulan birkonu olmutur.” (s. 81).“Kur’ân’dan drake Yansıyanlar” kitabında, Kur’ânilimlerine ve Kur’ân’a dair bilinmesi gereken bazı hususlarada iaret edilmektedir. Bu meselelerin, alıılmı tarzdave alanın mütehassıslarına yönelik ekilde deil, dahageni bir muhatap kitlesi göz önünde bulundurularak elealındıı fark edilmektedir. Konunun mütehassısları ihmaledilmeksizin olabildiince sade bir anlatımla ve kubakı-ı bir yaklaımla meselelerin can alıcı noktaları dikkatleresunulur. Böylece, geni kesimlere Kur’ân hidayetini ula-54

tırma imkânı elde edilir. Bu kısa ve özlü eserde ele alınanöteki bazı temel konular unlardır:a. Kur’ân’ın ’cazıKur’ân, nazil olan ilk sûrelerinde Allah kelâmı oldu-unu açıkça ilan etmitir. Bu hususu ifade eden anahtarkavram Kur’ân’ın icâzı veya mucizeliidir. Bu, aynızamanda, Kur’ân karısında tarafsız kalınamayacaınıda bildirir. Müellifimiz, eserinin Giri kısmında bu gerçeedeinmektedir. “Kur’ân, topyekun beeri ve cinlerimuhatap olarak ele alır; onlara emirler verir, bazıyasaklar ortaya koyar; onların ve eytanların sözlerinialır nakleder. Bunların hepsinde O her zaman mucizevidir.Ancak bu mucizevilik, Kur’ân’ın bunları nakletmesideil, nakledi keyfiyeti, kullandıı malzeme veseçtii motifler itibariyledir. Ayrıca, verdii haberleringaybî olması yönüyle de dier bir mucizevî durumunmevcudiyeti söz konusudur.” Konuya baka yerde dedeinir: “O, bütün zamanları, mekânları aan ve itikaddanen küçük âdâbına kadar, bütün insanlıın ihtiyaçlarınıcevaplayan engin ve zengin bir mûcizedir ve O,bu derinliiyle bugün dahi herkese ve her eye meydanokuyabilecek güçtedir.” (S. 26).b. Kur’ân’ın EvrenselliiKur’ân’ın hususiyetlerinden biri evrenselliidir. Müellifimizkonuya geni perspektiften yaklaarak, meseleyiO’nun mucizelii ile de alakalandırır. “Kur’ân’ın yeryüzünüereflendirecei güne kadar, gelmi-geçmi hernebî, kendi çaını aydınlatacak çeraı O’nun ıık kaynaındantututurmu ve çevresindeki amansız çölleriO’ndan birkaç damla ile cennetlere çevirmitir. Hattâ,O’nun gölgesinin gezindii en karanlık devirler bile, bireraltın ça haline gelmitir. Aslını duyup yaayanlarındönemleri ise Cennet sabahlarından farksızdır. O’nuneiine ba koymu olanlar meleklere e, O’nun aydınlıkikliminde canlı-cansız her varlık da kardetir.” (S.26). Kur’ân’dan istifadenin artı O’nun evrenselliininfarkında olmak ve bu nazarla okumaktır: “Kur’ân’danistifadenin en önemli artı, onun evrensel olduu nazaraalınarak, her ahsın kendini Ona muhatap kabul ederekokumasıdır. Böyle yapıldıı takdirde, Kur’ân kendini ifadeedecek, biz de Ondan istifade edebileceiz.” (s. 308).Bu meseleye Peygamber kıssalarını tahlil ettiinde de de-inir: “Allah (c.c.) bu vak’aları bize anlatmakla, kıyametekadar devam edecek olan küllî bir kısım kanunların ucunugöstermektedir. Yani böylesi hadiseler, Hz. Âdem ilebalamı ve dünyada insanolu adına tek bir fert kalıncayakadar devam edecektir. Zaten Kur’ân’ın kullanmıolduu malzemeye bakarsak, bunların hiçbir zaman vemekana tahsis edilmediini görürüz. Zaten evrensel birkitaptan beklenen de budur.” (s. 353-354).c. KıssaKur’ân, bir dini dâvet ve tebli kitâbıdır. Kıssa bu teblive dâvetin -tabir caizse- bir nevi ambalajı gibidir. Kıssadanmaksat hissedir. Kur’ân’dan drake Yansıyanlar kitabında,hisse için kıssanın her bir unsurunun deerlendirildiini görüyoruz.Buna Ashab-ı Kehf kıssasını örnek verebiliriz.“Ashab-ı Kehf kıyamete kadar bütün dirilileri temsileden bir cemaattir. Çünkü, bütün dirili hareketlerininmutlaka bir tazyik ve bir de maara dönemleri olmuturve olacaktır.” (s. 236).“Onlar Rabbilerine gönülden inanmı bir fütüvvet topluluudur.Yürekleri ile yiit, düünceleriyle yiit, davranılarıylayiit, vicdanlarıyla yiit ve batıla karı bakaldırmaküzere metafizik gerilimleri tam bir yiitler topluluu.. itebunlar çok az olmalarına ramen, dinlerine sahip çıkmaadına böyle hidayetten kaynaklı bir hareketi balatıp niyetleriniengin tutunca Allah da onların hidayetlerine hidayetkatar; cehd ve gayretlerine terettüp eden kesbi hidayetlerine,rahmetinin enginlii ile daha derin bir hidayet ilave ederek,onları tam anlamıyla bir fütüvvet topluluu haline getirir..”(s. 237). Bu çerçevede, “dünya zaafı”nı “gaddar-ı bîinsaf ”diye nitelemelerinin (s. 247) oldukça etkili ve ilgililere mesajyüklü bir tespit olarak altının çizilmesi gerekir.Ashab-ı Kehf'in kıtmirinden bile hisseler çıkartılması(s. 242), dinamik ve pratik tefsir çalımasına örnek tekileder. Müellifimizin, “Bence Zülkarneyn kıssasında küllihükümler aramalı” (s. 257) ifadesi, kıssalardan hisse eldeetmeye yönelik bakıını yansıtmaktadır. Tâhâ Sûresi 43-44 âyetlerinden hareketle u hisseyi ifade eder:“Ayrıca burada Cenab-ı Hak, ısrarla Fira’vun’a iki kiigidilmesini tavsiye etmektedir ki, bu bazı ilerin kolektifyapılmasının daha müessir ve yararlı olacaına bir iarettir.”(s. 276).Kitapta daima sünni çizgi gözetilir. Bu çerçevede,kıssa hakkındaki en mühim noktaya deinilir: “Bazı modernyorumcular, Kur’ân’da hikaye edilen bu ve benzeriayetleri, mecaz ve istiareye hamlederek bu türlü ifadelerinhakikat olmadıını iddia etmilerdir. Bence, Kur’ân’ın anlattııbu kabil bütün olaylar, aynen cereyan etmitir vehakikatleri muraddır.” (s. 349-350). Cumhurun görüü debu yöndedir.d. MeselBakara, 17 âyeti münafıkların durumunu temsili anlatımlabildirir. Emsâlü'l-Kur'ân'da dikkat edilmesi gereken55

hususu, Kur'ân'ın dediinin ötesine geçip vermek istediimesaja ulamaktır. Müellifimiz bu âyetteki espriyi öyleifade eder. “Münafıklar, Müslümanlarla içli-dılı bir hayatsürdürdükleri için, ara sıra da olsa iman nurunu göz ucuylagörebiliyorlardı. Ancak, kalb ve kafalarındaki o nifak,iman nurundan tam anlamıyla istifade etmelerine manioluyordu.” (s. 43).e. Sureler Arasındaki AhenkKur’ân sureleri arasındaki ahenk batan beri dikkatlericelbetmitir. Müellifimiz bundan hareketle mühimsonuçlara ulaır. Bakara sûresinin ilk âyetindeki “hüden”kelimesi ile Fatiha sûresindeki “ihdinâ” arasındakiahenge (tenasüb) öyle deinir: “Özetle denebilir ki,ilk “hüden” kelimesi bir sebep, ikincisi de lütuf dalgaboylu bir netice ve ikisi birden Fatiha’daki “ihdina”duasına hem bir cevap hem de yoldakilere yol erkânınıbeyan gibidir.” (s. 40).Anlayabildiimiz kadarıyla, Kur’ân’dan drake Yansıyanlarkitabına hâkim olan bakı açısı “müsbet hareket”ve “insaf düsturu”dur. Fikirler bu iki Kur’ânî ilkeçerçevesinde örülmektedir. Meselâ, “Hem siz birilerinekarı içinizde ibirar duysanız dahi, bunu sıfatlara incirarettirmeli..” (s. 276) ifadesindeki hakikat hem ikiliilikiler, hem de toplumsal hayat için hayati önemihaizdir. Yâsin, 20’de Elçilerin imdadına gelen “adam”anlatılırken yine bu iki esasa deinilmitir: ”O, kavmihakkında hep yüksek temennilerde bulunmu ve hiçbirzaman kavmine karı kin ve intikam duygusu da beslememi;aksine dümanlarına bile merhamet edebilenbir yaatma insanı olarak, erdii mutluluu onlar içinde dilemi ve peygamberane bir efkatle kendini sonbir kez daha onlara anlatmak istemiti.” (s. 352-353).Birbirini tamamlayan bu iki kaide, yeryüzündeki huzursuzlukve adaletsizliin en mühim reçetesidir.Eserde altı çizilmesi gereken hususlardan biri de Allah’ahüsnüzan beslemek gerektiinin vurgulanmasıdır. Zorluktabile bu yaklaım esas olmalıdır: “Ey Rabbim, kâinat vehadiselerde tesadüf yoktur. htimal bu benim gafletime,isyanıma karılık verilen bir cezadır. Günahlarımı affet”demeli, bakalarını tecrim etmemeliyiz.” (s. 374). Böylece,kulluk uurunun mühim göstergesi olan Allah’a hüsn-izan besleme ve bunu korumaya tevikle okuyucuya ümitaılanmaktadır.Eserin kaynakların tesbitinde kullanılan eserler zikrediliyor.Bunlar, çounlukla Sünnet ve Tefsir olmak üzerebirinci el kaynaklardır. Metin içinde Râzî, Gazzâlî veBediüzzaman’a sıklıkla atıfta bulunur. Eserin ismi Hicrisekizinci asır müfessirlerinden Nesefî’nin, Medâriku’t-Tenzil isimli eserinden mülhem olduu anlaılmaktadır.Bunlar, Müellifimizin gelenee vukûfiyetini gösterir. Buoldukça önemlidir. Zira, din eski ve köklüdür. Dindeasıl olan, semaviliin ve buna muvafık yorumların muhafazaedilerek nakledilmesidir. Zamana dayanan eserlervermek için, güncel tesirlerden soyutlanıp mâzinin derinliklerinegitmek arttır. Geçmile ilgileri kopartılmı,köksüz, hafıza kaybı üzerine ina edilmi görüler, geleceeköprü olamayacaı gibi bugünün ihtiyacını karılamaktanda uzaktır. Her alanda olduu gibi, Tefsirde detemâdî esastır.Gelenee sırt dönmek deil, onu alıp ileriye götürmekTefsir’e ciddi hizmet olacaktır. Bu, eskinin sırrını,ruhunu bulmakla mümkün olur. Çünkü o eski, “taze veyeni kalma” hususiyetini kazanmıtır. Asırlar önce yazılmıeserlerin bugün hâlâ aranır oluu, bu sırra ermelerisayesindedir. Bu itibarla, fikirlerin yararlı olabilmesi için,düüncelerimizi harekete geçirip, deien artlarda kendideerlerimizi oluturmamıza ve uygun çözümler üretmemizekatkı salaması gerekir. Müstakil fikir adamları,öncekilerin düüncelerini dondurmamı, deien zamanve zeminde o düünceleri yeniden okumu ve kendiidraklerine göre yeni yaklaımlar ortaya koymulardır.Dolayısıyla nitelikli ve önem arz eden fikirler daima birdüünce geleneinden beslenerek olumakla birlikte orijinaldirve bunlar, asla taklit veya gelenekçi diye nitelenemez.Bu nevi fikirler ve onlardan beslenen aksiyon,kültürel mirası ve medeniyeti bir adım ileriye götürmeyenamzettir.Netice itibarıyla F. Gülen Hocaefendi’nin Kur’ân’dandrake Yansıyanlar” eseri üzerinde bir tahlil denemesindebulunduk. Kitaptaki orijinal yaklaımlardan bir kısmınadikkat çekmeye çalıtık. nsanların Kur’ân’ın engin hazinelerindenolabildiince istifade edebilmeleri adına önemlipencereler açan bu kitap hakkında tefsir sahasının uzmanlarınınsöyleyecei daha çok ey vardır.*Aratırmacı Yazaraerdemgil@yeniumit.com.trDipnotlar1. el-tkân fi Ulûmi'l-Kurân, IV, 200.2. B. Said Nursi, Risale-i Nur Külliyâtı, II, 2048 (Sünuhât).3. B. Said Nursi, Risale-i Nur Külliyâtı, II, 1317 (Mesnevi-iNuriye).4. B. Said Nursi, Risale-i Nur Külliyâtı, II, 5 (ârâtü'l-'câz - Bakarasûresi, Âyet: 21,22 hk.).56

YENi ÜMiTProf. Dr. Muhammed ÇELK *Ekim / Kasım / Aralık - 2007 / 78Cenab-ı Hak bütün azamet ve izzetiyle beraber “biz” ifadesinikullanarak bize bir edep öretmektedir. Hiç ihtiyacı yokken,vesile ve sebeplere de söz hakkı verdiini beyan buyurmakta,“ben, ben” deyip duran egoist nefislere benlii bırakıp “biz”demenin gereini talim etmektedir.Allah'ın, "Ben" Yerine "Biz" TercihiKur’ân, nüzulünden itibaren ilgi odaı haline gelmi,bahse konu alanı çok engin, kaynak bakımındanbereketi bitip tükenmeyen bir kitaptır.Bir nesil, onda en son sınıra ulatıını düündüü anda,karısında geni bir alanın ve yepyeni bir ufkun belirdiini,ardından yenilerinin sökün ettiini görür. Kur'ân'ın ufukaçıcı, yol gösterici hüküm ve hikmetleri hiç tükenmez.Daima "taze ve yeni olma" vasfının icabı olarak kitaplaraana referans olmayı sürdürür: "O'nun sahifelerinde doru,deerli Kitaplar vardır" (Beyyine sûresi, 3). Bunun bir tezahürüolarak yeni aratırmalara kaynak olma hakkı daimasaklıdır. O’nun anlam pınarlarının çalaması Kıyamet'e kadarsürecek, bakir yönleri her dem bulunacak, mevzularınıincelemeye olan ihtiyaç hiç eksilmeyecektir. Bu, Kur'ân'ıni'câzının bir tezahürü, "Her gün, her ân yeni bir tecelli ileyeni bir ite olan Allah'ın" kelâmı olmasının bir icabı vedelilidir.Azâmet cemi zamiri meselesi, Kur'ân'ın ana konularınınbaında gelen ve nüzulünden beri incelenen Ulûhiyet’lealakalıdır. Ancak meselenin, bu açıdan yeterince incelenmediini,hatta bunun bakir bir alan olduunu söyleyebiliriz.Zira bin yüzü akın ayette Allah'ın bazı fiillerinin anlatımındabirinci çoul ahıs zamiri "Biz" gelmesine ramenbu konuda müstakil çalıma pek yapılmamıtır.57

Kur'ân'ı okuduumuzda, Allah'ın, kendi fiillerini anlatırkenbazen “Ben”, bazen “Biz” dediini görürüz. “Ben”demesi kolaylıkla anlaılır. Zira O'nun zatı vardır; “Ben”O'nun zatına iaret eder. Ancak, kendi ifadesi ile veya bazıhususi kullarının dili ile “Biz” demesinden ne gibi anlamlarve iaretler sezilebilir?Bu meseleyi incelemek, bir makalenin sınırlarını aar.Bu hususta kitap telif etmeye ihtiyaç var. Ama "tamamenelde edilemeyen, büsbütün terk edilmez" kaidesince, böylebir çalımanın faydadan hali olmayacaı açıktır. "Biz"zamirinin geldii ayetleri incelediimizde öne çıkan meselelerunlardır:A. Yaratma ve Yeniden DiriltmeKur’ân’ın yeryüzüne geli gayesi, tevhid inancını fertve toplum planında hâkim kılmaktır. Hemen bütün ayetlerdetevhidin bir yönü anlatılmaktadır. Âyetler ya tevhid-iulûhiyeti ya tevhid-i rubûbiyeti veya tevhid-i ubûdiyetigöstermektedir. Kâinatın yaratılıını anlatan âyetlerde,Allah'a râci olmak üzere özne olarak bazen “Ben” veya O,bazen de "Biz" denilmektedir. Arapçada fiil siygalarındakiçoul (cem’) mana ifade eden “nun” harfine “azametnûnu” da denilir; çünkü bu harf, çokluk ifade etmeninyanı sıra azamet ve yücelik bildirir. O tür ifadelerdeki“biz” ifadesinden maksat, adet bakımından çokluu deil,güç ve kudretin büyüklüünü belirtmektir. Bu muhtevadakiâyetleri öyle tasnif edebiliriz:1. Dı dünyanın (Afâk) yaratılıı:Bu muhtevadaki bir kısım ayetlerde, yaratma fiilininfaili olan zamir Cenab-ı Hakk'ı iaretle müfrettir: "O, göklerive yeri hikmetle ve ciddi bir maksatla yarattı. (..)" (Zümersûresi, 5). "O her eyi yarattı" (En’âm sûresi, 101) gibi.Yaratılıa dair Allah'a râci tekil zamirin geldii ayetler dahafazla bir yekûn tutmaktadır.Kâinatın yaratılıı ile ilgili bir kısım ayetlerde iseAllah'a râci olarak "Biz" zamiri gelmektedir ve bu zamir,duruma göre fail veya mef ’ul olabilmektedir. "Biz gökleri,yeri, ikisinin arasındaki bütün varlıkları altı günde yarattık;Bize en ufak bir yorgunluk dokunmadı" (Kâf sûresi, 38).Bundan, Allah'ın kâinatı yaratırken birtakım vasıtalar, unsurlaristihdam ettiini anlıyoruz.2. nsan (enfüs)ın yaratılıı:Kâinatın en mühim unsuru "küçük kâinat", "câmi nüsha"olan insanın yaratılıına dair ayetlerin bir kısmında,yaratma fiilinin faili olan zamir Cenab-ı Hakk'a yönelikolarak müfret veya azâmet cemidir (Ben, O, veya Biz)."Ben cinleri ve insanları sırf Beni tanıyıp yalnız Bana ibadetetsinler diye yarattım" (Zâriyât sûresi, 56). "Rahman,Kur’ân’ı öretti. nsanı yarattı" (Rahmân sûresi, 1-3). "Bizinsanı en güzel bir kıvamda yarattık" (Tîn sûresi, 4) gibi. Evreninyaratılıında olduu gibi, zamirin müfret/tekil (O)geldii ayetler daha fazla bir yekûn tutmaktadır. Buradadikkat çeken husus udur: Göklerin ve yerin yaratılıı anlatılırkenAllah'a râci olarak "O" veya "Biz" denirken, insanınyaratılıı ile ilgili olarak "Ben", "O" veya "Biz" denir.Allah, kâinatın yaratılıında birçok unsuru istihdam ettiigibi, insanın yaratılıında da anne-babayı vasıta kılmı,onları kudretinin görünen yüzü eylemitir. Ayrıca, ilgiliâyetlerden, bir fihrist durumunda olan insanda, Cenâb-ıHakk’ın pek çok yüce isminin tecellî ettiini anlayabiliriz.3. Yeniden Diriltme"Biz" zamirinin geldii âyetlerden bir kısmı yenidendirilii anlatmaktadır. Tespit edebildiimiz kadarıyla "Biz"zamirinin en youn görüldüü ayet udur: "Elbette dirilten Biziz Biz. Hayatı geri alıp öldüren deBiz, hepsine vârisler de Biziz" (Hicr sûresi, 23). Bu altı kelimelikayetin her kelimesindeki "Biz" ve "vârisler" kelimeleriAllah'a yönelik olup, ilk ve yeniden dirilii iaret eder.Allah, bazı fiilleri, kendi zatına nispet ederken, aynıfiilleri kimi zaman meleklere nispet etmektedir. Meselâ,kulların vefat ettirilmesini Zümer sûresi, 42'de kendisine,Secde sûresi, 11'de "ölüm melei"ne nispet etmekte, bazen"Biz"e melekleri de katmaktadır"Âlemler", insanın görüp idrak ettiklerinden ibaretdeildir. Allah'ın, diledii anda ve yerde istihdam ettiivarlıklar ve güçler vardır. "(..) Göklerin ve yerin ordularıAllah’ındır. (..)" (Feth, 4, 7). "(..) Rabbinin ordularını ancakkendisi bilir. (..)" (Müddessir, 31). "Allah, (..) sizin göremediinizordular göndermiti. (..)" (Tevbe, 26). "Biz" ifadesioldukça ümullüdür.Bu nispetlerin, elbette tevhide aykırılıından söz edilemez.Allah'ın zatı vardır; O vâhittir. Samet'tir, hiç kimseyeihtiyacı yoktur. Allah, "Bir eyi dilediinde O’nun buyru-u, sadece 'Ol!' demektir, hemen oluverir" (Yâsîn, 82). AmaO, bazı varlıkları (melekler, resuller, mü’min insanlar vecinler gibi) istihdam edip, "Biz"in ümulüne almak suretiyleonlara bir mertebe vermitir.B. NübüvvetKur'ân'ın ana konularından biri olan nübüvvet,“Hak’tan halka bir elçinin gönderilmesidir.” Kur'ân, birçokâyette insana, yaratılıın birliini gösterip makro âlemdenmikro âleme külli bir tablo çizdii gibi, Hz. Nuh'tan Hz.58

Muhammed'e (s.a.s.), resulleri birbirlerine balamak suretiylenübüvvetin birliine iaret etmektedir.Peygamberlerle ilgili meselelerde "Biz" zamirinin sıklıklageldiini görürüz. Onlara Allah'a yakınlık (zülfâ), Kitap,Furkan, mucizeler, hikmet, rüt, hasene/iyilik, güzelbir gelecek (meâb) lütfedilmesi, sıklıkla "Biz" zamiri ilebildirilir: "Biz ona dünyada iyilik verdik." (Nahl, 122). BuradaHz. brahim’den bahsedilmektedir. Ona mucizeler(Enâm, 83), hidayet ve akl-ı selim verilmesi yine bu kalıp ilebildirilir (Enbiyâ, 51). Hz. Musa’ya ve Hz. Harun'a Kitap,Furkan ve mucizeler verilmesi "Biz" ile ifade edilmektedir(Bakara, 87; srâ, 2; Enbiyâ, 48). kökü de "Biz" ile gelir (kulumuz: ). Buterkip Hz. Nuh (Kamer, 9), Hz. Davud (Sâd, 17), Hz. Eyyüb(Sâd, 41) ve Hz. Muhammed'i (Bakara, 23) (asm) iaretetmektedir. Ayrıca on iki ayette, çoul olarak "kullarımız"terkibi gelmektedir. Bu ayetlerde Hz. Yusuf (Yûsuf,24); Hz. Musa ve Hz. Harun (Sâffât, 122), Kitap verilenPeygamberler (Fâtır, 32), Hızır (Kehf, 65) ve mü’minler(Meryem, 63) iaret olunur: "Kuvvetli ve basiretli olan ozatları; kullarımız brahim, shak ve Yakup'u da an! Bizonları özellikle âhiret yurdunu düünen ihlâslı kiiler eyledik"(Sâd, 45–46).Bu âyetlerin bir teması da ibadettir. Hz. brahim veoulları öyle nitelendirilir: "Onlar yalnız Biz'e ibadetederlerdi" (Enbiyâ, 73). badet sadece Allah Teâlâ'ya mahsusolduuna göre bu âyetten, tevhidin yanı sıra Allah'ınazâmetini, kudret ve yüceliini anlayabiliriz. Nübüvvetedair "Biz" ifadesinin kullanılmasının hikmetiyle alakalıunlar söylenebilir:1. Peygamberleri Teyit ve TeselliMuarızların Peygamberleri tekzipleri karısında Allah,azâmet cemi zamiri ile Resullerini kendisine nispet etmeksuretiyle onlara sahip çıkar. "Kendilerinden önce Nûh kavmide kulumuzu yalancı saydı ve: 'Bu delinin teki!' dediler.Onu incittiler, tebliini engellediler. O da: 'Ya Rabbi benmalubum, artık Sen bana yardım et!' dedi. Biz de derhal,boalan bir su ile göün kapılarını açtık. Yeri pınar pınarfıkırttık. Öyle ki her iki su kütlesi, takdir edilen o iinolması için birleti. Biz Nuh’u, levha halindeki tahtalar veçivilerle yapılmı gemiye bindirdik. O kadri bilinmemideerli insana, bir mükâfat olarak gemi, Bizim inayetimizleakıp gidiyordu. Biz ibret olsun diye, o gemiyi geriyebıraktık. Haydi, var mı ibret alan?" (Kamer, 9-16). Burada,dünya tarihinin en büyük hadiselerinden biri olan Nuh tufanındanbahsedilmektedir. Allah'a nispetle gelen fiillerin"Biz" ile ifadesi, olayın heybetini daha da artırmaktadır.Allah, Hz. Nûh'a "kulumuz" demekte ve onu zatına nispetetmektedir. Bu, Resulullah ve mü’minler için büyük birteyit ve tesellidir. Öte yanda "açtık", "fıkırttık", "bindirdik"fiillerinden, bu ilerde Mikail, Azrail ve maiyetlerindekimeleklerin istihdam edildii, dolayısıyla "Biz" ifadesininbu varlıkları da içine aldıı anlaılmaktadır. Nitekim Allah,melekleri cemi zamiri ile zatına nispet eder. "Elçi meleklerimizbütün o hilelerinizi kaydetmektedirler” (Yûnus, 21).Peygamber Efendimize yönelik u âyette aynı durumgörülmektedir: "Rabbinin hükmü yerine gelinceye kadar sabret. Çünküsen Bizim himayemiz altındasın" (Tûr, 48).Hz. Eyüp ve ailesine ilahi ikram ve ihsan veriliinin"Biz" zamiri ile bildirilmesini de bu çerçevede deerlendirebiliriz(Sâd, 41-44).2. Peygamberleri Terif ve Tekrimbrahim'e shak ve Yakub'un ihsan edilip (En'âm, 84;Meryem, 49) her birine Peygamberlik verilmesi, kendilerinedillerde ve dinlerde yüksek ve güzel bir nam bırakılması(Meryem, 49), Davud'a Süleyman'ın verilmesi (Sâd, 30),Allah'ın rahmet ve kereminden Musa'ya, kardei Harun’unnebi olarak ihsanı (Meryem, 53), Zekeriya’nın duasının kabulbuyrulup ona Yahya'nın hediye edilmesi (Enbiyâ, 90).Bütün bu ihsan, ikram ve lütuflar "Biz" zamiri ile ifadeolunmaktadır. "Cenab-ı Hak, Resûlü’ne ait olabilecek bazıhalleri, O’nu tekrim ve terif noktasında bazen kendineisnat eder. te burada da (Zâriyât, 57) 'Resûlüm risalet vazifesive ubûdiyet teblii hizmetine mukabil sizden bir ecir,ücret ve mükafat, bir it’âm istemez' manasında, 'Ben siziibadet için halk etmiim; bana rızk vermek ve yedirmekiçin deil" meâlindeki âyet Resûl-i Ekrem'e ait yedirme verızıklandırmanın murat olması gerektir." (28. Lemâ). Belagatilminde bilinen bir kuraldır: Bir kelâmın manası malumve bedihi ise, o mana murat deil, onun bir lâzımı,bir tâbii murattır.3. Muarızları nzar ve TehditAllah, Peygamberlerini, muarızlarının tekzipleri karısında"Biz" zamiri ile kendisine nispet etmektedir. Bundanötürü verilen ceza da bu üslupla ifade edilir. Bunun,Peygamberimiz'i, sahabeyi ve sonraki nesil mü’minleri teyitve teselli etmesi ve sadırlarına ifa olmasının yanında,öbürlerini tehdit edip sarstıı, zaafa urattıı, rahatlarınıkaçırttıı açıktır. Batan beri Hak ehlinin karılatıkları sıkıntılar,etraflarının mücadele etmek durumunda kaldıklarızorbalarla çevrili oluu göz önüne alındıında, böylebir atmosferde "Biz" ifadesinin ne denli hayati önemi haiz59

Kur'ân-ı Kerim'de bir Allah'ın bazı icraatlarını anlatırken "Biz" ifadesini kullanması aynızamanda egoist nefislere benli¤i bırakıp kolektif þuurla hareket etme ufkunu dagöstermektedir.olduu daha iyi anlaılır. Bu üslubun daha çok Mekkî surelerdegörülmesine bu açıdan bakabiliriz.Kamer sûresinde, kevni ayetlerin yanında, Peygamberleringelii ve ilgili kavimlerin karı tavır takınmaları neticesindecezalandırılmaları "Biz" üslubuyla anlatılmaktadır.Bu, Peygamberleri ve mü’minleri teselli, karıtlarını inzaretmektedir. "Firavun hanedanına da uyaran peygamberlergeldi. Onlar âyet ve delillerimizin hepsini yalan saydılar.Biz de onları mutlak galip, tam muktedir olan Allah’ınanına yaraır tarzda cezalandırdık" (Kamer, 41-42). "Bizimemrimiz sadece bir kere, hem de göz açıp kapama gibipek hızlıdır. Gerçekten Biz sizin nice benzerlerinizi imhaettik!" (Kamer, 50-51).4. Kur'ân'ın KorunmasıPeygamber Efendimize Kitap verilmesi müfret zamirin(Kehf, 1) yanı sıra, azâmet cemi zamiri ile de bildirilir. "Bizseni sırf Kur’ân’la müjdelemen ve uyarman için gerçeinta kendisi olarak gönderdik. (..)" (Bakara, 119). "nsanlararasında Allah’ın sana bildirdii ekilde hükmetmen içinBiz sana kitabı gerçein, hakkın ta kendisi olarak indirdik.(..)" (Nisâ, 105). Bu âyet-i kerimedeki azâmete delaleteden cemi zamiri vahiyde vasıtanın bulunduuna iaretettii gibi, “ -Allah’ın sana bildirdii ekilde”damüfret hükmünde olan lafz-ı celâle, mânâları ilham etmektevasıtanın bulunmadıına iarettir. 1 "Biz seni bütünâlemlere rahmet olarak gönderdik” (Enbiya, 107) âyetindeki“Biz", Rahmet Peygamberi’nin nübüvvetinin umûmiliiniiaret etmektedir.Meselenin burasında "Kurân'ı Biz indirdik, onun koruyucusuda Biziz" (Hicr, 9) âyetine deinmemiz gerekir:Kur'ân'ın korunmasının birinci safhası: Allah Teâlâ,vahyin iletilmesinde melek görevlendirmitir. Kur'ân'ınLevh-i Mahfuz’dan alınması, dünya semasına getirilmesive buradan Allah Resûlü'ne iletilmesi (vahiy) iindeCebrail'in ve onun yardımcı meleklerinin görev aldıklarıanlaılmaktadır.kinci safha: Bu safhadaki koruma iinde Efendimiz,sahabe, tabiun ve sonraki nesil Müslümanlar pay sahibidir.öyle: Peygamberimiz, kendisine nasıl iletildiyse Kur’ân’ıöyle tebli etti ve vahiy kâtiplerine yazdırdı. Kur’ân’ınanlaılması ve yaanması konusunda Sünnet ve Siret’iylebize yol gösterdi; bir model ortaya koydu. Sahabe okudu,yazdı, ezberledi, yaadı, Sünnet’i takip etti. Kur’ân Hz.Ebû Bekir döneminde iki kapak arasına getirildi (mushaf),Hz. Osman zamanında çoaltıldı. Müslümanlar Kur’ân’ınüzulünden itibaren korumaya aldı. Koruma olayının birboyutu daha vardır: Kur'ân'ın nüzûlünden günümüze de-in her bir kelimesi, harekeleri sükûnlarıyla nasıl mahfuzkalmı ise, O'nun kelimelerinin, cümlelerinin mânâları daöyle korunmutur. slâm kalemiyle telif olunmu slamiilimler kitaplarının her birinin gayesi, Kur'ân kelimelerinin,cümlelerinin anlamlarını koruma altına almaktır.Lügat kitapları, Tefsir ve Tefsir Usûlü kitapları ve ötekislâmî ilimler kitapları Kur'ân kelimelerinin, cümlelerininmânâlarını deiiklie maruz kalmasına fırsat vermeksizinmuhafaza etmek için kaleme alınmıtır. Binaenaleyh,Allah'ın Kur'ân'ı okumak, yazmak, açıklamak, meâlini hazırlamak,ezberlemek, anlamak, yaamak, bakalarına öretmek,yayılmasına vesile olmak vb. giriimlerle O'nunkorunmasına katkıda bulunanları kendisine nispet ettiive "Biz"in ümulüne dâhil ettii anlaılmaktadır. Bu kutsidairede yer alan beeri unsurlar “Zikri koruma”da paysahibidir; herkes kendi samimiyeti, cehdi ve katkısıyla bu“Biz”e dâhil olabilir.Kur'ân'ı korumada arzın da görevli olduunu öreniyoruz.Nitekim, onun bir kelimesini deitirmeye tevessüledenin ölüsünü arz kabul etmemi, kusup dıarıfırlatmıtır. 2Allah'ın Kitabını koruma iinde görev alma, öncekiPeygamberlerden beri devam eden kudsi bir gelenektir. 35. FetihAllah'a râci olan "Biz" zamiri, "fetih-i mübin"i anlatanâyette de gelir. “Biz sana aikâr bir fetih ve zafer ihsan ettik.”(Fetih, 1). Bu âyette "Biz" gelirken, sonraki âyette “Buda Allah’ın, senin geçmi-gelecek bütün kusurlarını baılamasıiçindir.” (Fetih, 2) sm-i Celâl gelir. Âlûsi buradakiincelie öyle dikkat çeker: “Allah Teâlâ, fetih ve zaferi pekçok vasıta ile mümkün kılarsa da 'mafiret' dorudan doruyaAllah Teâla'ya aittir, Gafûr u Rahîm bizzat baılar.”Cenâb-ı Hak, kudretinin icraatını ilan etmek ve azametinibildirmek için sebepleri istihdam etmektedir.Bu nevi ayetler, aracı ve vesilelerin istihdam edildiineiaretin yanı sıra, O’nun emre mutî ve vazifeye dü-60

kün kullarına ne derece müfik ve merhametli olduunuve onların vazifelerinden honut bulunduunu da imaetmektedir.6. MensubiyetYaratıcı ile kulları arasında bir mensubiyet söz konusudur.Bunun vesilelerinden biri yardımlamadır. Mü’minlerAllah'tan yardım diler. "(..) Yâ Rabbi, kafir toplulua karıbizi muzaffer eyle!” (Bakara, 250)."Ey iman edenler! Eer siz Allah’ın dinine destek olursanız,O da size yardım eder ve savata ayaklarınızı kaydırmaz"(Muhammed, 7). "Ey iman edenler! Allah’ın dinininyardımcıları olunuz. (..)" (Saf, 14).Allah, Resuller ve mü’minler arasındaki sevgi baı, "Biz"ifadesini anlamamızı kolaylatıran bir baka husustur. "(..)Mü’minlerin Allah’a olan sevgileri her eyden daha ileri vedaha kuvvetlidir. (..)" (Bakara, 165). Allah mü’minleri sever,mü’minler de Allah'ı sever (Mâide, 54). zzet konusundada bir ilgi kurulmaktadır. "(..) Kesinlikle izzet Allah’ın,Resulü’nün ve mü’minlerindir. (..)" (Munafikûn, 8). Bu veöteki âyetler, kudsi bir tarafın varlıını ve orada yer almakgerektiini iaret etmektedir: Allah'ın yanı sıra Melekler,Peygamberler, mü’min insanlar ve mü’min cinler. "Biz" ifadesi,bazen onları da kapsamaktadır.Kehf suresindeki Musa ve Hızır'ın arkadalıkları esnasındagelien olaylar, onların ayrılmalarına sebep olur. Buyolculuktaki gelimelerin arka planı açıklanırken, Hızır'ındilinden gelen "Biz" zamirinin hem kendisine hem deCenab-ı Hakk'a yönelik olduunu görüyoruz. Sûrenin78-82 âyetlerinde konumuzla ilgili dört fiil görüyoruz:"istedim, korktuk, diledik, diledi." Bu ifadeler Hızır'ın diliüzere gelmektedir. "istedim" fiilinin faili (Ben) kendisidir."korktuk", "diledik" fiillerinde ise fail "Biz" takdirinde oluphem Allah Teâlâ'ya hem de Hızır'a râcidir. Zira Hızır, Allahadına bu ileri yapmaktadır. Dolayısıyla buradaki cemizamir, Allah ile birlikte Hızır ve öteki kutsi varlıklara yöneliktir."diledi" fiilinde ise fail Allah'tır. Hızır, aynı zaman vezeminde cereyan eden üç olayın birincisini kendisine nispetetmek suretiyle "ben" derken, ikincisinde "Biz" diyerek,beraberinde Allah'ı da iaret eder. Son olayla ilgili olarak"Rabbin diledi" demek suretiyle, bütün bunlarda hakikifailin Allah olduunu, kendiliinden bir ey yapmadıını,sadece aldıı ilahi emri yerine getirdiini ifade etmektedir.Görünürdeki faili aynı olan üç olayda sırasıyla "Ben, Biz,O" zamirlerinin gelii "Biz"in, Allah ile beraber Hızır'a daamil olduuna iarettir: Her eyin gerçek faili Allah'tır.Evet ama O, görünen ve görünmeyen mahlûklarını istihdamedip onları kendisine nispet etmitir.SonuçKâinatın yaratılıının yanı sıra, insanın var edilmesinive yeniden dirilii anlatan bir kısmın ayetlerde fail, Allah'arâci olan "Biz" zamiridir. "Âlemler", insanın görüp idrakettiklerinden ibaret deildir. Allah'ın, diledii anda ve yerdeistihdam ettii varlıklar ve güçler vardır. "Biz" ifadesionlara da amil olabilmektedir.Allah ile kulları arasında bir alaka ve mensubiyet söz konusudur.Nitekim, Resûlullah'ın ve mü’minlerin din hizmetleri,Allah'ın eliyle yapılmı olarak nitelenir (Enfâl, 17). Cenab-ı Hak,diledii kullarını zâtına nispet etmek suretiyle kendi mensuplarınıbelirler. Bu, "Biz"in katmanları olduunu gösterir.Peygamberlere kitap, vahiy, hikmet verilmesi gibi meselelerianlatan âyetlerin "Biz" üslubuyla gelii, vahiydevasıtanın olduunu gösterir. Dolayısıyla Biz'in katmanlarınaCebrail, öteki melekler, Peygamberler, mü’min cinlerve mü’min insanlar da dâhil olabilmektedir. Allah'ın görevlendirdiikullarına âli bir mertebe ihsan etmek üzereonları "Biz"in ümulüne aldıını; bu azâmetten onları danasiplendirdiini söyleyebiliriz. Peygamber Efendimiz'in,"Bir aylık mesafeden dümana korku salma hususiyetiile yardım olundum." 4 hadisini ve bu üslubun, daha çokMekkî sûrelerde geldiini hatırlayalım."Biz" zamirinin Peygamberlerle ilgili geliinde psikolojikbir yön de vardır: O da birçok ayette görülecei üzere,oldukça sert muhalefetle karılaan Resulleri ve Nebileriteselli, karıtlarını da inzar ve tehdittir. Allahu a'lem.Ebette Allah'ın, bir eyi dilediinde ona sadece 'Ol!' demesikâfidir. Ama bazı varlıkları istihdam etmek suretiyle, "Biz"inümulüne almaktadır. Bu, onlar için bir ereftir. Bu nispetlerin,elbette tevhide aykırılıından söz edilemez. Allah'ın zatı vardır;O Vâhit'tir, Samet'tir, hiç kimseye ihtiyacı yoktur. Bilinenbir üslup olduundan, muarızlar buna itiraz edememilerdir.Ayrıca "Biz" ifadesi, egoist nefislere benlii bırakıp kolektifuurla hareket etme ufkunu da göstermektedir.“Seni tesbih ve tenzih ederiz yâ Rabbi! Senin bizeörettiinden baka bir bilgimiz yoktur. Her eyi hakkıylabilen, her eyi hikmetle yapan Sensin Sen” (Bakara, 32).*Dicle Üniv. lahiyat Fak. Ört. Üyesimcelik@yeniumit.com.trDipnotlar1. B. Said Nursi, Risale-i Nur Külliyâtı, II, 1267 (ârâtü’l-’câz).2. Bkz.: Buharî, menakıb 25; bn Ebî Dâvûd, Kitabu'l-Mesâhif 3.3. Bu görevi âlimler ve müridlerin de yaptıına dair bkz.: Mâidesûresi, 444. Buhârî, teyemmüm 1, salât 56; Ebû Dâvûd, siyer 28.61

YENi ÜMiTDr. M. Selim ARIK *Ekim / Kasım / Aralık - 2007 / 78slam’ın çizdii motif içinde içi ve iveren, aynı cesedin uzuvları gibidir.Aralarında nefret, adavet, kin ve ekâvet yoktur. Çünkü, içi de, iverende meslek ahlâkına riâyet eder ve birbirinin hukukunu gözetirler.‹ÞÇ‹ VE ‹ÞVEREN‹NHUKUKÎ ve AHLAKÎ SORUMLULUKLARIKur'ân-ı Kerîm’in üzerinde durduu konulardan biri ahlâkî kâidelerden olan hak ve adalettir.Ahlâk ise, insanın fiziki yapısını içine alan “halk” (yaratılı) ile manevi yapısını içinealan “hulk” (iyi ve kötü, fazilet ve rezilet) kelimesinden türemektedir. Böylece ahlâkikonu içinde yer alan hak ve adâlet, kiinin vazife ve sorumluluunu belirler. Bu da içi ve iverenaçısından hak ve ihsan kavramlarını ortaya çıkarır. Bu kavramlar da emekte kalite ve verimliliin,toplumda da huzur ve güvenin artmasına vesiledir. Günümüzde içi ve iverenin hak ve sorumluluklarınınhakkaniyet ve adalet çizgisinde belirlenmesi, içi salıı ve güvenliinin salanması,içilerin de ehil olması ve mesuliyet duygusu içinde çalıması toplumun ilerlemesi ve yapılan iinkalitesinde en büyük etkendir. in mahiyeti sebebiyle âlimler içiyi ecîr-i hâs ve ecîr-i müterekdiye iki gruba ayırmılardır. Yapılan i sözlemesi içinin belli bir zaman biriminde hâsıl edeceiemeini iverenin emrine tahsis etmesini gerekiyorsa, bu duruma “ecîr-i hâs” denilir. Günümüzdekidevlet memurları, sanayi ve tarım kesimi içileri ile günlük içiler bu kapsama girmektedir.62

Buna karılık sözleme içinin belli bir i görmesini konualıyorsa o takdirde bu içiye de “ecîr-i müterek” denir.Bu kapsamda da ücret karılıı bir ii takip eden avukatlarile doktorlar ve sanatkârlar sayılmaktadır. 1Hak, sözlükte ve fıkıh literatüründe “gerektii ekilde,gerekli ölçüde ve gereken zamanda meydana gelen i,olması gereken yetki ve imtiyaz” 2 anlamındadır. Haklar,“Hukukullah” (Allah hakları) ve “Hukuku’l-ibâd” (Kulhakları) eklinde iki kısma ayrılır. üphesiz en büyük hakAllah hakkıdır. Allah kendi hakkını gerektiinde affedebilirken,kul hakkının kullar kendi aralarında helallemediimüddetçe affedilemeyeceini haber vermektedir. 3 slâmnazarında her insan mükerremdir, kıymetlidir. Hepsi aynıhaklara sahiptir. Bütün insanlar bir ailenin fertleri gibidirler.Hangi ırka, hangi sınıfa, hangi meslee, hangi rütbeyemensup olursa olsun her insan eit haklara sahiptir. Hiçbirfert, mensup olduu sınıf, meslek, ırk veya cinsiyet dolayısıylatabii haklarının hiç birinden mahrum edilemez.Adalet ise, “davranı ve hükümde doru olmak, dengelidavranmak ve eit kılmak” manalarına gelmektedir. 4Müfessirler Kur'ân-ı Kerîm’deki “Muhakkak ki Allah adaletive ihsanı emreder” (Nahl sûresi, 90) ayetindeki adaletiüç kısımda mütalaa etmilerdir: 1. Kulun Allah’a karıadaleti: Allah’ın emirlerini eksiksiz yerine getirmektir. 2.Kulun nefsi ile cismi arasındaki (kendisine karı) adaleti:Kendini mahvedecek maddi ve manevi felaketlerden uzakdurmasıdır. 3. Kullar (insanlar) arasında adalet: Mahlukatainsaflı davranma, bakasının hakkına riayet ederekhıyaneti terk ile sözlü ve fiili olarak hiç kimseye kötü birharekette bulunmamadır. 5hsân, “bakasına iyilik etmek” ve “yaptıı ii güzelyapmak” anlamına gelen bir isimdir. 6 Bu açıdan bazıâlimler ihsanı adaletin üstünde bir derece daha fazla olarakgörmülerdir. Çünkü adalet borcunu vermek, alaca-ını almak iken, ihsan ise üstüne düenden daha fazlasınıvermek, alması gerekenden daha azını almaktır. Bundandolayı adaleti gözetmek vâcip, ihsanı gözetmek mendupve müstehap kabul edilmitir. Cibril hadisi diye bilinen rivayetteHz. Peygamber man, slâm ve ihsanı tarif etmive burada ihsanı, “Allah’ı görür gibi ibadet ve kulluk vazifesini(verilen ileri) yerine getirme” 7 olarak belirtmitir.Kur'ân-ı Kerîm insan hak ve vazifeleriyle ilgili konularımücmel (kısa) olarak anlatırken, Peygamber Efendimiz(s.a.s.) de uygulamalarıyla bu konuları açıklamı vebunların aynı zamanda Allah hakkı olduunu belirterekdikkat edilmesi mevzûnda ümmetini uyarmıtır. MeselâAllah Resûlü (s.a.s.) bir defasında; “Bir kimse, yemin ederekbir Müslüman’ın hakkını gasbederse, Allah o kimseyecehennemi vacip kılar ve Cennet’i haram eder buyurunca,bunun üzerine bir kii ey Allah’ın Resûlü: “Eer o hak,deersiz bir ey ise ne dersiniz?” demi ve Peygamberimiz(s.a.s.) de: “sterse misvak aacından bir dal parçasıolsun.” 8 buyurarak konunun önemine dikkat çekmitir.verenin Hak ve Sorumluluklarıslâm’da içinin hak ve vazifeleri olduu gibi, ivereninde hak ve sorumlulukları vardır. Öncelikle iveren ve içininuyması gerekli ilk art; doruluk, verdii sözde durmave her iin hakkını vermek olmalıdır. Sahabîden Sufyanb. Abdullah es-Sekafî bir defasında Hz. Peygamber’e,“slâm’ın kısa ve özlü bir tavsiyesi olsa ne olur?” diye sormu,O da: “Allah’a iman ettim dedikten sonra da bütünilerinde dosdoru ol” 9 buyurmulardır. Kur'ân-ı Kerîm’dehaber verilen “Yeryüzüne ancak sâlih kullarım mirasçıolur.” (Enbiya sûresi, 105) ayetindeki varislik, dürüst olmaprensibine dayanır. Çünkü ayetteki “salâh=dürüstlük”dünyevî ileri en güzel yapma bilimde, sanatta ve teknikteen mükemmeli uygulama olabilecei gibi, ahirete yönelikibadetleri de zamanında eda etme anlamında anlaılabilmektedir.Buna riayet edildii zaman “Hak üstündür.” 1063

‹slâm’ın hayata ve insan iliþkilerine yön ve anlam veren ilkelerinin özümsenip dininbir bütün halinde ferdin vicdanının, kiþisel ve toplumsal hayatını kuþatması, iþçiiþveren,âmir-memur iliþkisinin karþılıklı saygı, sevgi ve hakkaniyete dayalı sa¤lambir yapıya kavuþması gerekmektedir.düstûru ortaya çıkacaktır. Bu da “her iin hakkını vermek”prensibini meydana getirir. Genel olarak iverenin hak vesorumluluklarını öyle sıralayabiliriz:Helâl Kazanç:çinin çalıtırılmasıyla ilgili olarak en önemli art yapılacakiin ifâsının dinen haram ve hukuken yasak olmamasıdır.Meselâ zina, kumar, cinayet, hırsızlık gibi dinen günahsayılan ilerin yapılmasını konu alan bir sözleme ve bundanelde edilen ücret caiz deildir. Hatta mâsiyetin örenimiveya mâsiyetin ilenmesine yol açan akitler de aynıdır.Fakihlerin çounluu yapılan i dolaylı da olsa haram birfiili içeriyorsa zaruret yoksa Müslüman bu tür ilerden uzakdurmalıdır demilerdir. Meselâ bunun için bir Müslüman’ın,domuz çiftliinde çalımasını doru bulmamılardır. 11Ücreti Belirleme:verenin verebilecei ücreti önceden belirtmesi sonradanolabilecek anlamazlık ve kırgınlıkları ortadan kaldıracaktır.Bazı iverenlerin “ie bala da sonradan düünürüz”veya “kolay ederiz” gibi sözleri doru deildir. NitekimHz. Peygamber bu konuya açıklık getirmi ve “Kim biriçi çalıtırırsa ona ücretini bildirsin” 12 buyurmulardır.Ücreti Zamanında Ödeme:verenin en önemli sorumluluklarından biri de akiddekararlatırılan ekilde içiye ücretini zamanında ödemesidir.Çünkü Allah Resûlü (s.a.s.)’in “çiye ücretini,teri kurumadan önce veriniz” 13 tavsiyesi bir nevi emirhükmündedir. Kudsî bir hadiste de Hz. Peygamber, AllahTeâla’dan rivayetle öyle buyurmaktadır: “Üç sınıf insanvardır ki kıyamet günü ben onların hasmıyım: 1. Benimismimle yemin edip, sonra ahdini bozan. 2. Hür bir kimseyiköle olarak satan ve parasını yiyen. 3. Bir içi tutupçalıtırdıktan sonra ücretini vermeyenler.” 14 Bu hadistende anlaılıyor ki iverenin, içisinin ücretini zamanındave eksiksiz ödemesi gerekmektedir. Zira bu rivayet aynızamanda haksız kazanç salayanlara ve kul hakkını ihlaledenlere en büyük tehdittir!.i Ehil Olana Verme:“ler, ehil kiilere verilmedii zaman kıyametibekleyiniz.” 15 rivayeti yalnız büyük kıyamet deil, küçükkıyamet denilen “dünyevî belalar” anlamında da anla-ılmalıdır. Zira ehil olmayan bir insanın yapacaı bina,kullanacaı vasıta kendisine mezar olabilecek veya o kiiömür boyu sakat kalabilecektir. Bunun için PeygamberEfendimiz (s.a.s.) “Daha ehil ve liyakatlisi varken yakınlıksebebiyle bir ie, bir bakasını tercih ve istihdam eden kiiAllah’a, Resûlü’ne ve bütün Müslümanlara karı hâinliketmi olur.” 16 buyurarak bu konuya iaret etmitir. EbuMusa el-Eari de öyle bir olay anlatır: Bir gün Earî kabilesindeniki kiiyle beraber Efendimiz (s.a.s.)’in huzurunavardık. Bunlar Resulullah’tan i ve vazife istediler. Ben sıkılarak“Ya Resulallah, ben bunları gönüllerinde memuriyettalebi bulunduunu bilmiyordum” dedim. Bununüzerine Allah Resûlü de: “ dileyen kimseyi biz iimizüzerinde kullanmayız” buyurmulardır. 17 Özellikle devletilerine ehil olunmadıı müddetçe personel alınmamasıgerei bu rivayetten çok net anlaılmaktadır.nsan Haklarına Riâyet:nsan hakları ve özgürlükleriyle ilgili konulara riayetetmek, içisine yaanabilir bir hayat ortamı hazırlama vedinî yükümlülüklerini yerine getirmede (meselâ farz namazve Cuma namazları gibi) imkân hazırlama da ivereningörevleri arasındadır. Allah Resûlu (s.a.s.) “Kimbize âmil (içi, memur) olursa ücretiyle hanım alsın (evlenebilsin).Eer hizmetçisi yoksa hizmetçi tutsun. Eerevi yoksa ev kazansın.” Hz. Ebubekir bundan sonra Hz.Peygamber’den öyle iittiini nakleder: “Bundan bakaservet edinenler ya hıyanet edicidir veya hırsızdır.” 18 Buda bize gösteriyor ki, bir ite çalıan kiilerin bu insânî eksikliklerigiderilirse vazifelerini daha rahat ve düzgün yaparlar.Bu sorumlulukları yerine getiren iverenin, bundansonra kaliteli i istemeye de hakkı olur.hsânkâr Davranmak:hsan, Allah’ın murakabe ettiini unutmama bundandolayı O’nun rızası istikametinde bulunma, aynı zamandayaptıını güzel ve salam ileme anlamına gelmektedir.Nitekim Kur'ân-ı Kerîm’de Allah Teâlâ “Allah sana ihsanettii gibi, sen de (insanlara) ihsanda (iyilikte) bulun.”(Kasas sûresi, 77) buyurmaktadır. Dolayısıyla Allah insanınasıl mükemmel ve karılıksız yaratmısa, insan da tüm64

mahlûkata karı aynı ekilde ihsankâr davranmak mecburiyetindedir.Hatta hadiste, köle veya içi olarak çalıankimseler için bu, “Onlar sizin kardeleriniz olup Allah onlarısizin sorumluluunuz altında kılmıtır. Böyle bir dinkardei eli altında bulunan kimse ona yediinden yedirsin,giydiinden giydirsin onlara gücü yetmedii eyleriyüklemesin. ayet yüklerse onlara yardımcı olsun.” 19 eklindebelirtilmitir. Abdullah b. Ömer de Hz. Efendimiz(s.a.s.)’den öyle bir haber nakleder:Sizden önceki milletlerde üç kiilik cemaat seferegitmiler ve dada bir maaraya sıınmılardı. Maarayagirdikleri zaman dadan bir kaya parçası aaı düüpbunların üzerine maarayı kapadı. Bunlar kendi aralarındabizi buradan ancak salih amelimiz kurtarır diyerek herkesyapmı oldukları ameli zikrederek Allah’a Salih amellerinivesile ederek dua etmeye baladılar. ki kii dualarınıbitirdikten sonra kaya biraz açılır, fakat çıkamazlar. Bunlardanüçüncüsü de öyle devam eder: “Allah’ım Sen debiliyorsun ki, ben bir seferinde birtakım içiler tutmutum.çilerden biri müstesna hepsinin ücretlerini verdim.Fakat dier içi ücretini alamadan gitti. Bunun ücretiniticaretle nemalandırdım. Hatta bunun bu ücretinden hayliservet meydana geldi. Bir zaman sonra bu içi bana geldi“Ey Allah’ın kulu, benim ücretimi ver.” dedi. Ben de ona“u gördüün deve, sıır ve koyunlar hep senin ücretindenmeydana gelmi bir servettir. Götür bunları.” dedim.O da, “Ey Allah’ın kulu, benimle alay etme” dedi. Bende ona: “Hayır, bu hakikattir, malını al götür!” dedim. Oda bunların hepsini sürüp götürdü. “Rabbim! Bu hayırve sadâkatimi senin rıza ve muhabbbetin için yapmısamu kaya parçasını buradan kaldır.” dedi ve kaya tamamenaçıldı, bunlar da maaradan çıkıp gittiler. 20 Bu hadisten deiçinin hakkını vermek, hatta ihsankâr davranarak onungönlünü almak iveren için dünyevi ve uhrevi mükâfatanailiyet olacaı anlaılmaktadır. Kur'ân-ı Kerîm’de de,Allah “ihsankâr davrananları - muhsinleri çok sevdiini”çeitli ayetlerde beyan eder.çinin Vazifesi, Hak ve Sorumluluuverenin hakkı, ihsanı ve sorumlulukları olduugibi, içinin de vazifesi, ihsanı, hakkı ve sorumluluuvardır. çinin ilk görevi salam ve kaliteli i üretmesidir.hsanı ise, isteyerek ve karılıksız olarak fazla mesai yapmasıdır.Bununla birlikte ayrıca vazife ve sorumluluklarıunlardır:Güvenilir ve Ehil Olma:Yapılacak i, iveren tarafından içiye emanet edileceiiçin içi açısından en önemli sorumluluk önce emniyet veliyakattir. Hz. Musa Mısır’da bir Kıbti’yi kazaen öldürmesindensonra Mısır’ı terk etmi, Medyen’e doru gitmiti.O esnada kuyu baında bir grup insan bulmutu ki,bunlar hayvanlarını suluyorlardı. Bunların gerisinde de ikikız vardı. Bunlar da izdihamdan sakınıp duruyorlardı. Hz.Musa bunlara:-Siz niye kenarda bekliyorsunuz diye sorunca? Bunlar da:Bu çobanlar çekilip gitmedikçe bunların arasına sokulupda biz hayvanlarımızı sulayamayız. Biz zayıf kimseleriz.Babamız da koca bir ihtiyardır (uayb), dediler.Bunun üzerine Hz. Musa bu kızcaızların koyunlarını sulayıverdi.Sonra gölgeye çekildi. stirahat ettii sırada buiki kızdan birisi utanarak Musa’ya geldi. Babam seni davetediyor. Bizim hayvanlarımızı sulamanın ücretini sanaödemek istiyor, dedi. Bunun üzerine Hz. Musa (a.s.) Hz.uayb’a (a.s.) geldi. Bu kızlardan birisi (Safûrâ) babasına,“Babacıım bu adamı ücretli içi tut. Bu tutabilece-in içilerin en hayırlısıdır; kuvvetli, emin bir kimsedir”dedi. uayb (a.s) da “Bana sekiz yıl çalımana karılık uiki kızımdan birini (Safûrâ) sana nikahlamak istiyorum.Eer hizmetini on yıla tamamlarsan artık o da kendinden(ihsân) olur. Ben seni zahmete sokmak istemem.” dedi.(Kasas sûresi, 23-28)Bu âyet-i kerimeden anlaılan husus; kendisine itevdi edilecek içinin ifasına memur edilecei ii baarabilecekkudret ve kabiliyeti haiz bulunması ve emin olmasıdır.Peygamberimiz, içinin güvencesini kaybetmesive emanete riayet etmemesini bir nevi hırsızlık olacaınıöyle haber vermilerdir. “Biz kimi bir vazifeye tayineder ve ona geçimi için maa balarsak maaından sonraonun aldıı ey, ganimet malından çalmak gibidir.” 21 buyurmulardır.Bir baka rivayette de öyle nakledilir: Hz.Peygamber devrinde el emei ile geçinen “Kerkire” adlıbir adam vardı. Bu adam öldü. Hz. Peygamber “O adamcehennemdedir.” dedi. Bunun üzerine gidip eyasını karıtırdılar;gördüler ki ganimetten bir aba çalmı. 22 Ganimetamme hukukudur. Böylece tüm insanların hakkınatecavüz olmutur. Bundan dolayı cezası da elbette aırolacaktır. Özellikle devlet ihalesine girenlerin bu konudaçok dikkatli olmaları gereklidir. Çünkü sözlemeye riayetedilmedii takdirde tüm milletin hakkı kendi üzerinegeçmi olur.ini Sevme ve verene Saygı:ini sevme hatta iine âık olma verimliliin artmasındaen önemli etkenlerden biridir. Zira hayatın her alanındayanlı, eksik, çürük, hileli ve kalitesiz mal üretimibilgisiz ve ilgisiz kiilerden kaynaklanmaktadır. Bu konuda65

da Peygamberimiz: “Muhakkak ki Allah, sizden birinizinyaptıı ii salam ve güzel yapmasından honutolur.” 23 buyurmulardır. Zira iini seven ve sahip çıkankiiler kendilerini kaliteli i yapmak mecburiyetindehissederler. verene saygılı olmak ise, onu görünce selamadurmak deildir. Onun yokluunda haklarını gözetmek,malına sahip çıkmak, zarar vermemek, tahripetmemek ve buna izin vermemektir. Dolayısıyla içi,i sahibine gıyabında saygılı olsun ki, iveren de içiyekarı efkatli davranabilsin. Zira “nsan kendisi içinistediini bakaları için de istemedikçe kâmil mü’minolamaz.” 24 hadisi, kiinin tüm ilerinde devamlı rehberiolmalıdır. çi de, iveren gibi bu konuda hakkaniyetesaslarına uygun olarak ve karılıklı rıza ile düzenlenmisözleme esaslarına ve artlarına uymalıdır.Hz. Peygamber “Müslümanlar, kabul ettikleri artlarauymak zorundadırlar.” 25 buyurmu ve sözleme yaptııhalde buna uymamayı münafıklık alameti olaraknitelemitir. 26 çinin taahhütlerine uyarak iini belirtildiiekilde yapması yalnız kendi ahlakı, ahsiyetineve iverene karı bir görev deil, aynı zamanda toplumave devletine karı da bir borcudur. Örnek olarakbir inaat sektörünü ele alırsak, buradaki bir içi,kalfa veya mühendisin projeye uymadan ucuz ve dahakısa zamanda yaptıı iin bedelini, telafisi mümkün olmayanacılarla ödeyebilmektedir. Nitekim 17 Austos1999 Marmara depreminde 20 bin kiiyi kaybetmemizbunun en acı faturasıdır. Peygamberimiz “Bizi aldatanbizden deildir.” 27 buyurmulardır. Bu da “Bizimyolumuz ve sünnetimiz üzere deildir.” demektir. Hz.Peygamber’in yolunda olmama ise bir mü’min için enbüyük bedbahtlıktır.Sonuççi-iveren ilikileri, insan ilikilerini, insan ilikileride insan haklarını oluturur. slâm’ın hedefi, bellibir kesimin refah veya sıkıntı içinde olmasını deil,toplumsal gelir ve sıkıntının birlikte ve adil bir ekildepaylaılmasıdır. Böyle olunca hem objektif ve adil ölçülerinhâkim olduu hukuki düzenlemelere hem deyetikin, inançlı, eitilmi, sorumluluk duyan, fedakârinsanların çoalmasına ihtiyaç vardır. Bu sebeple deslâm’ın hayata ve insan ilikilerine yön ve anlam verenilkelerinin özümsenip dinin bir bütün halinde ferdinvicdanının, kiisel ve toplumsal hayatını kuatması,içi-iveren, âmir-memur ilikisinin karılıklı saygı,sevgi ve hakkaniyete dayalı salam bir yapıya kavumasıgerekmektedir. Bu konudaki ölçü ise Kur'ân-ı Kerîmve Peygamber Efendimiz'in yaadıı ve miras bıraktıısünnettir. Böyle bir mirasa sahip çıkan toplumda üretim,kalite ve i ahlâkı kiisel menfaate deil, toplumyararına dönüecektir. Dinimiz sadece içiyi korumayayönelik deil, akdin iki tarafını da korumayı hedefleyentedbirler almıtır. Bu yüzden slâm, içi sınıfının haksızolarak örgütlenip güç birlii ederek grev tehdidi ileivereni baskı altına alarak hak etmedikleri bir ücretizorla elde etmelerini doru bulmadıı gibi, ivereninde içiye haksızlık yapmasını ho karılamaz. Neticeolarak hak, adalet ve ihsana riayet sadece Allah’ın velîkullarına, sahâbîlere has olan bir hal deildir. Hakka veadalete riayet her yerde kolayca yaanabilir, insanî birhaslet, Kur'ânî bir terbiye, Peygamberî bir yoldur. Dolayısıylahakka ve ihsana uymak, iini salam yapmakkiiyi dünya ve ahiret saadetine ulatırır. Bunun zıddıolan haksızlık, hırsızlık ve zulüm ise, Allah’ın lütfundanmahrumiyet ve insanların sevgisinden uzak kalmak iledünyada yaptıının karılıını ceza olarak bulmaktır.*Aratırmacı Yazarsarik@yeniumit.com.trDipnotlar1. bnü’l-Hümâm, Fethu’l-Kadîr, VII, 61.2. Ragıb el-sfehani, el-Müfredât, “hak” md; Bardakolu, Ali, “hak”D..A. XV, 139.3. Buhârî, Mezâlim, 10.4. Ragıb el-sfehânî, el-Müfredât, “adl” md; Çarıcı, Mustafa, “adalet”D..A. I, 341.5. bnü'l-‘Arabî, Ahkâmü’l-Kur’an, III, 1172.6. Çarıcı, Mustafa, “ihsan” D..A. XXI, 544.7. Buhârî, man, 37.8. Müslim, man, 218.9. Müslim, man, 62.10. Buhârî, Cenâiz, 80.11. Vehbe Zühayli, slam Fıkhı Ansiklopedisi, (Ter. Heyet),VI, 33.12. Beyhakî, Sünen, IV, 120.13. bn Mâce, Ruhûn, 4.14. Buhârî, cârat, 10.15. Buhârî, lim, 2.16. bn Hacer, el-Metâlibü’l-Âliye, II, 233.17. Buhârî, cârat, 1.18. Ebu Davud, Harâc, 10.19. Buhârî, Itk, 16.20. Buhârî, Enbiyâ, 52.21. Ebu Davud, Harac, 10.22. Buhârî, Cihad, 190.23. Suyûtî, Fethu’l-Kebîr, I, 354.24. Müslim, man, 71.25. Buhârî, cârat, 14.26. Bkz. Buhârî, man, 24.27. Müslim, man, 164.66

YEN ÜMTEkim - Kasım - Aralık -2007 / 78iÇiNDEKiLERCopyright © Iık Yayınları Ltd. ti. 2007Bu eserin tüm yayın hakları Iık Yayınları Ltd. ti.’ne aittir. Eserdeyer alan metin ve resimlerin Iık Yayınları Ltd. ti.’nin önceden yazılıizni olmaksızın, elektronik, mekanik, fotokopi ya da herhangi birkayıt sistemi ile çoaltılması, yayımlanması ve depolanması yasaktır. Bayazı2Ankara: 312 232 42 74Antalya: 242 244 90 60Bursa: 224 223 00 31Diyarbakır: 412 228 80 09Erzurum: 442 234 39 14Gaziantep: 342 215 10 24stanbul Anadolu: 216 492 85 41IIK ET. TC. LTD. T. ADINA SAHBFehmi ÇALIKANGENEL KOORDNATÖRDr. Ergün ÇAPANSORUMLU YAZI LER MÜDÜRÜOsman KARYADIDAR MERKEZstanbulYAYIN TÜRÜYaygın SüreliGÖRSEL YÖNETMENEngin ÇFTÇGRAFK - TASARIMSinan ÖZDEMRYAYIN VE LETM ADRESEmniyet Mah. Huzur Sk. No: 5 Üsküdar / STANBULTel: 0 ( 216 ) 318 10 00 - Faks: 0 ( 216 ) 422 41 40MÜTER HZMETLER444 0 361Tüm GSM operatörlerinden dakikası 1 SMS/kontörSabit telefondan 0216 alan kodu eklenerek aranabilir.BÖLGE TEMSLCLKLERstanbul Avrupa: 212 639 92 21stanbul Boaziçi: 212 272 01 11stanbul Suriçi: 212 272 01 11zmir: 232 483 90 38Kayseri: 352 222 20 31TEMSLCLKLERKonya: 332 353 39 63Samsun: 362 432 71 78Bir yıllık yurtiçi abone bedeli KDV dahil 20 YTL’dir.Yurtdıı abone bedeli,1. Grup Ülkeler (Avrupa, Orta Asya, Orta Dou ve Kuzey Afrika ülkeleri) 12 €2. Grup Ülkeler (Uzak Dou, Amerika, Güney Afrika ve Pasifik ülkeleri) 18 $3. Grup Ülkeler (Avusturalya ve Yeni Zelenda) ise 20 $’dır.Abone olmak isteyenlerin abone bedelini;Sürat Kargo Lojistik ve Daıtım Hizmetleri A.. adına, her PTT ubesinden;527 5370 nolu Posta çeki hesabına veya Bank Asya Merkez ubesi’nin;YTL olarak, 304 539-43 numaralı, $ olarak, 304 539-48 numaralı, € olarak304 539-49 numaralı hesabına yatırıp, dekontun fotokopisini, açık isim,adres ve telefon bilgileri ile hangi sayıdan itibaren abone olacaklarını belirtenbir yazı ile abone merkezimize posta veya faks ile bildirmeleri yeterlidir.ABONE VE DAITIM MÜDÜRLÜÜEmniyet Mah. Huzur Sok. No: 5 Üsküdar / STANBULP.K. 34692 Üsküdar / STANBUL Tel: (0 216 ) 318 60 11Faks: (0 216 ) 318 20 34BASILDII YERÇalayan A.. Gaziemir/ZMRTel: 0 232 252 20 97 Faks: 0 232 252 21 00BAY DAITIMDPP A..BASIM TARHEylül 2007E-MAIL - WEBwww.yeniumit.com.tr • info@yeniumit.com.trFiyatı: KDV Dahil 5,00 YTLElmalılı M. Hamdi Yazır’ınMüteabih Ayetleri Anlamaya KatkısıProf. Dr. Suat YILDIRIMNamazda Tadîl-i ErkânDr. Kadir PAKSOYEfendimiz (s.a.s.)'i SevmekYrd. Doç. Dr. Cüneyt ERENKader nancının ÖnemiDoç. Dr. Yener ÖZTÜRKPeygamberimiz'in (s.a.s.) Ehl-i Kitapla MünasebetleriYrd. Doç. Dr. Yusuf ÇELKAlvarlı Efe HazretleriDoç. Dr. Veysel GÜLLÜCEBir Cennet Hazinesi: La Hevla...Prof. Dr. Abdülhakim YÜCEAltın NefeslerAlvarlı Efe Hazretleri / N. Fazıl KISAKÜREKBediüzzaman'ın Bakııyla HayvanlarProf. Dr. Davut AYDÜZHüsün ve KubuhMusa Kâzım GÜLÇÜREvdeki TehlikeDoç. Dr. smail KÖKSAL"Kur'ân'dan drake Yansıyanlar" ÜzerineAhmet ERDEMGLAllah'ın, "Ben" Yerine "Biz" TercihiProf. Dr. Muhammed ÇELKYAYIN LKELER•Gönderilen yazıların yayınlanmasına Yayın Kurulu karar verir.•Yayınlanan yazıların her türlü sorumluluu yazarlarına aittir.çi ve verenin Hukiki ve Ahlaki Sorumluluu•Yazılar 2500 kelimeyi geçmemelidir.62Dr. M. Selim ARIK•Türkçeyi kullanmada itina gösterilmelidir.•Faydalanılan kaynaklar, metin içerisinde.. meselâ, (Yazır 1983, 2: 560)gibi, yazarın soy ismi, kitabın yayın tarihi, varsa cilt ve sayfa numarasıile kısaca verilmeli, daha sonra, yazının sonunda liste hâlinde açık olarakbelirtilmelidir. Kitap isimleri italik yazılmalıdır.•Yazılar yayınlansın veya yayınlanmasın iade edilmez.•Dergimizdeki 67 yazılar, baka yerlerde kaynak gösterilerek yayınlanabilir.67•Yayınlanan yazılar için te’lif ücreti ödenir.Dini limler ve Kültür Dergisi591318222630343641465157

YENi ÜMiTEkim / Kasım / Aralık - 2007 / 7868