11. Türk Arkeoloji ve Etnografya Dergisi [2011] - kulturvarliklari.gov.tr

ORTAÇAĞ VE SONRASI MUŞ İLİYÜZEY ARAŞTIRMASI – 2008-2010Bülent Nuri KILAVUZ*GİRİŞT.C. Kültür <strong>ve</strong> Turizm Bakanlığı,Kültür Varlıkları <strong>ve</strong> Müzeler GenelMüdürlüğü’nün izinleri doğrultusunda;Muş İli <strong>ve</strong> ilçelerinde yüzey araştırmasıbaşkanlığımdaki bir ekiple 2008-2010yıllarının Temmuz <strong>ve</strong> Ağustos aylarındagerçekleştirilmiştir. Araştırmaya Kültür<strong>ve</strong> Turizm Bakanlığı Döner Sermaye İşletmelerimaddi destek <strong>ve</strong>rmiştir 1 .Yüzey Araştırmasının 2008 dönemiMalazgirt İlçesi <strong>ve</strong> köylerinde, 2009 dönemiBulanık İlçesi <strong>ve</strong> köylerinde, 2010döneminin ilk günleri Muş kent merkezinde,Varto İlçesi'nin orta <strong>ve</strong> batı bölümünde<strong>ve</strong> son zamanlarda da Hasköy <strong>ve</strong> Korkutilçelerinin köylerinde gerçekleştirilmiştir.Yapılan incelemeler sonucunda;2863 sayılı Kültür <strong>ve</strong> Tabiat VarlıklarınıKoruma Kanunu kapsamından aşağıda belirtilenkültür varlıkları tespit edilmiştir.2008 yılı araştırmasında; Malazgirtilçe merkezinde halk tarafından han olduğusöylenen bir yapı, günümüzde depoolarak kullanılan başka bir mimari yapı,temel seviyesinde günümüze ulaşmış bircami <strong>ve</strong> kaçak kazılar sonucunda bir kısmıortaya çıkmış bir mescit, MollabakiKöyü ile Muş arasında iki köprü kalıntısı<strong>ve</strong> kısmen sağlam bir köprü, DirimpınarKöyü'nde bir han kalıntısı, Malazgirt girişindeHatun Köprüsü yakınında Cumhuriyetinilk yıllarına ait bir değirmen, Bulanıkİlçesi Abdalbayezit Köyü'nde bir ev,Bulanık İlçesi Uzgörür Beldesi'nde kayakilisesi, Mollakent Beldesi'nde mezarlıkiçinde 4 açık türbe mimari yapı olaraktespit edilmiştir. Bu anıtsal yapılarla birlikteMalazgirt ilçe merkezinde iki, OğuzhanKöyü, Tatargazi Köyü, Yaramış Köyü,Karaali Köyü, Oda Köy, Yolgözler Köyü,Aliyar Köyü, Hasan Paşa Köyü, Bulanıkİlçesi Abdalbayezit Köyü, Bulanık İlçesiUzgörür Beldesi Alagez Mahallesi (Köyü)<strong>ve</strong> Bulanık İlçesi Mollakent Beldesi'ndetespit edilen mezarlıklar <strong>ve</strong> mezartaşlarıincelenmiştir.2009 yılı araştırmalarında Muş İliMerkez İlçesi'ne bağlı Kırköy Beldesi'ndeiki kilise, Günbatmaz Köyü'nde ev, ElmakayaBeldesi'nde bir han, Altınoluk Köyü'ndebir kilise kalıntısı, Kurganlı Köyü'nde birkümbet kalıntısı <strong>ve</strong> bir açık türbe, EsenlikKöyü'nde 3 açık türbe, Balotu Köyü'ndeköprü kalıntısı, Yemişen Beldesi'nde 1 konak,Mollakent Pınarbaşı Mahallesi'ndebir türbe <strong>ve</strong> Yeşilyurt Mahallesi'nde birTÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ 1

evden oluşan anıt eserler; Bulanık AkçaarmutKöyü'nde, Olurdere Köyü'nde, OğlakkayaKöyü'nde, Günbatmaz Köyü'nde, GümüşpınarKöyü'nde, Elmakaya Beldesi'nde,Günyurdu Köyü'nde, Gölyanı Köyü'nde, KoyunağılıKöyü'nde, Bostancılar Köyü'nde,Kurganlı Köyü'nde, Esenlik Köyü'nde,Yemişen Beldesi'nde, Mollakent Beldesicivarında; Adakent Mezarlığı, AkkentMezarlığı, Marnuk Tepesi'nde, MollakentPınarbaşı Mahallesi'nde tescilli mezarlık,Yokuşbaşı Köyü'nde bir mezarlık tespitedilerek incelenmiştir. Ayrıca MollakentBeldesi civarında Akkent yerleşim alanıtespit edilmiştir.2010 yılı araştırmalarında; Muş Merkezilçeye bağlı Bağlar Köyü'nde bir şapel,Yukarı Yongalı Köyü'nde tescilli kiliseyeait iki yapı <strong>ve</strong> bir şapel, Varto İlçesi'ninBuzlugöze Köyü'nde bir çeşme, Muş merkezdeTahsin Saraç Evi, Balkayalar Evi,Hakim Erden Evi, Rıza Çete Evi, CengizRençber Evi, Cemile Polat Evi, AlaaddinBey Camii bitişiğindeki tarihi yapı tespitedilerek incelenmiştir. Tarihi mezarlıklar<strong>ve</strong> mezartaşları tespit edilmiştir. Bunlar;Muş merkez Ağartı Köyü, Hasköy Bü<strong>ve</strong>tliköyü, Korkut Gültepe Köyü, Varto Görgüköyü, Oğlakçı Köyü, Çobandağı Köyü, YayıklıKöyü, Diktepeler Köyü, KüçüktepeKöyü, Doğanca Köyü, Armutkaşı Köyü, GüzelkentKöyü, Buzlugöze Köyü'nde bulunmaktadır.1. ANIT ESERLERMuş ilinde araştırmalar sırasındatespit edilen mimari eserler bulunduklarıbölgeler göre özellikle malzeme <strong>ve</strong> yapıgurubu bakımından farklılık arzetmektedir.Açık türbeler daha çok Bulanık İlçesisınırlarında karşımıza çıkarken buradamalzeme andezit tüf, Malazgirt bölgesindebazalt ağırlıklı malzeme, Muş merkezdeise sivil mimari eserlerde kerpiç, diğeryapılarda andezit tüf malzeme dikkatçekicidir.Tespit edilen <strong>ve</strong> incelenen yapılardanörnekler <strong>ve</strong>recek olursak.1.1. MALAZGİRT MENGÜCEKGAZİ MAHALLESİNDE HANKALINTISIHan kalıntısı Malazgirt İlçe merkezinde,ilçenin güneyinde Mengücek GaziMahallesi, Afşin Sokak'ta yer almaktadır.Yapı dışarıdan 17.00 x 10.00 m., içerden14.50 x 7.80 m. ölçülerinde, kuzey-güneydoğrultusunda dikdörtgen planlı tek bölümdenoluşmaktadır. Duvar kalınlığı 1.00m. dir. Günümüzde sadece dört bedenduvarı mevcut olup üst örtüsü tamamenyıkılmıştır. Han, fazla düzgün olmayankaba yonu taş malzemeyle inşa edilmiştir.İç mekanda geçiş sistemlerinde <strong>ve</strong> duvaryüzeyindeki kemer kalıntılarında yer yerdüzgün kesmetaş malzemeye de yer <strong>ve</strong>rilmiştir.Taş malzeme iri gözenekli dişibazalttır. Taş kaplamalar sökülmüştür.Bu cephedeki beden duvarları diğer cephelereoranla daha alçaktır. Kuzey, doğu<strong>ve</strong> kuzey cephelerin eksenlerinde, bedenduvarlarının üst hizasında sonlanan, günümüzdebüyük oranda tahrip olmuş üç pencereile güney cephenin ortasında büyükoranda bozulmuş dikdörtgen formlu birkapı açıklığı bulunmaktadır.Yapının güneyinde sonraki dönelerdeeklenmiş ahşap destekli bir sundurmavardır. Doğu <strong>ve</strong> batı beden duvarlarındakemer izleri belirgindir. Bu bölümlerdedüzgün kesme taş kaplamalardan az daolsa günümüze ulaşmıştır. Kalan izlerdenanlaşıldığı kadarıyla yapının güney <strong>ve</strong> kuzeybölümleri 3.30 m. derinliğinde beşik2 TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ

tonozla, orta bölüm de muhtemelen 6.00m. çapında kubbeyle örtülüdür. (Resim: 1)Resim 1: Malazgirt Mengücek Gazi Mahallesi Han1.2. MALAZGİRT ŞEKERBULAKMAHALLESİ MESCİTİMahalle, Malazgirt merkezinin 2 km.güneydoğusunda yer almaktadır. Definecilertarafından yapılan kaçak kazı sonucundaortaya çıkmıştır. Yarım daireselplanlı olduğu anlaşılan mihrap bu kaçakkazılar sonucunda parçalanmıştır.Mescidin duvarları izlenebilmektedir.Mescidin iç ölçülerinin 4.75 x 4.75m. oluğu anlaşılmaktadır. Malzeme olarakfazla düzgün olmayan dişi bazalt kabayonu taş kullanılmıştır. (Resim: 2)1.3. BULANIK – ABDALBAYAZITKÖYÜ SERVET ARSLANEVİEv, köy merkezinde, hakim bir tepeüzerinde bulunmaktadır. GünümüzdeSer<strong>ve</strong>t Arslan <strong>ve</strong> kardeşleri tarafındankullanılmaktadır. Batı cephenin güneyucunda kornişin altında iki satırlık, celisülüs hatlı nazar ayeti yazılı kitabesinde1320 / 1902 tarihi bulunmaktadır. Ser<strong>ve</strong>tArslan’ın <strong>ve</strong>rdiği bilgilere göre ev dedelerininbabası Yusuf tarafından yaptırılmıştır.Evin dış ölçüleri 12.00 x 12.50 m. dir.Doğu-batı doğrultusunda eğimli bir alanakurulduğundan batı cephesi daha yüksektir.Batı cephede iç mekândaki iki odayaaçılan, dikdörtgen formlu <strong>ve</strong> basık kemeralınlıklı üçer pencere vardır. Beden duvarlarıüstte taş kornişle sonlamaktadır.Kuzey cephenin doğusunda dışa yarım daireşeklinde taşıntı yapan <strong>ve</strong> üste doğrudaralan hamam bölümü bulunmaktadır.Bunun doğu cephede bitişiğinde de kilerbölümü yer alır. Doğu cephe tamamen sağırdır.Güney cephenin doğusunda giriş,batısında odalardan birine açılan iki pencerebulunur. Giriş kapısına 8 basamaklıbir merdi<strong>ve</strong>nle çıkılmaktadır. Giriş derinsivri kemerli niş içinde basık kemerlidir.Sivri kemerin iki yanında daire rozet bulunmaktadır.Rozetleri içleri altı kolluyıldız kompozisyonu işlemelidir. Basık kemeralınlığında hilal motifi, kemer alnındada altı daire kompozisyon vardır.Resim 2: Malazgirt Şekerbulak Mahallesi MescidiSofa 3.00 x 8.00 m. ölçülerinedir.Batısında odalara açılan iki kapı <strong>ve</strong> aralarındabüyük bir niş, doğu duvarında küçükbir niş, ocak, çeşme <strong>ve</strong> kuzeydoğu köşedekiler kapısı, kuzey duvarında banyo girişi<strong>ve</strong> buna bitişik bir niş içine yerleştirilmişdışa açılan ikinci kapı bulunmaktadır. So-TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ 3

about half in magnitude of that associated with being member of one or two Putnamian groups.O<strong>ve</strong>rall, these numbers suggest that group membership goes with higher reported happiness only if itinvol<strong>ve</strong>s relational activities that are intrinsically motivated. In contrast, extrinsically motivatedmembership in groups goes with lower reported well-being, especially if one is a member of se<strong>ve</strong>ralgroups. Finally, the coefficient of the time variable is quite small (about -.003) and insignificantsuggesting that the evolution of group memberships in the US may help to predict the evolution ofreported happiness. Howe<strong>ve</strong>r, the comparison of this result with that of regression 3 may be misleadingsince the period co<strong>ve</strong>red by regression 7 stops at 1994.Regression 8 explores the role of non-relational SC in the form of confidence towardsinstitutions. We add a dummy for the respondent’s expression of strong confidence in each of thefollowing “institutions”: banks/financial institutions, major corporations, organized religion, education,the executi<strong>ve</strong> branch of go<strong>ve</strong>rnment, organized labor, the press, medicine, TV, the Supreme Court, thescientific community, Congress, the military forces. As shown in Table 3, the coefficients forconfidence in TV, the Supreme Court and the scientific community are (relati<strong>ve</strong>ly) small and notsignificant. The remaining coefficients are all significant and, with the only exception of the press,positi<strong>ve</strong>. 8 Moreo<strong>ve</strong>r, a part from the coefficient of confidence in major corporations, which is about .23,the positi<strong>ve</strong> coefficients are all comprised between .05 and .15. Therefore, being strongly confident ininstitutions is accompanied, on a<strong>ve</strong>rage, by a substantially higher le<strong>ve</strong>l of reported happiness. Finally,the coefficient of the time variable is about -.008, which is significantly greater than the timecoefficient in the Regression 3. This suggests that the evolution of confidence in institutions may play arole in predicting the happiness trend.In Regression 9 we include all social capital variables plus the regressors used in Regression 3.Despite the notable reduction in the number of observations and the shortening of the time period underconsideration, results are in line with those obtained in regressions 4-8. Marital status variablesmaintain similar coefficients, although only being married and widowed remain significant. Anexception is being divorced, which seems to lose much of its importance. The coefficients of socialcontact variables are almost unchanged. Among the coefficients of variables related to trust inindividuals, only the one associated with general trust changes. More precisely, it maintains the samesign but becomes smaller and insignificant. The coefficients of variables concerning groupmemberships are slightly affected by the inclusion of all SC variables, howe<strong>ve</strong>r maintaining similarvalues and significance le<strong>ve</strong>ls. On a<strong>ve</strong>rage, the coefficients of variables regarding confidence towards8We do not ha<strong>ve</strong> an intuiti<strong>ve</strong> explanation for the result about confidence in the press. It may be that moreconfidence in the press goes with some personal trait that is against reporting high happiness, but we do not try to guesswhat such a trait may be.11

ca bu odalar apsisin yarım daire duvarınıniçinden küçük bir dehlizle bağlantılıdır.Apsisin duvarlarında sadece kuzeydekilersağlam olarak gelebilmiş yuvarlak kemerlinişler vardır. Bu nişler güneydekiler<strong>ve</strong> apsisin ortasındaki pencerenin nişiylebirlikte yediye çıkmaktadır. Bu nişlerdenikisinde haç işlemeli birer taş mevcuttur.Kilise herhangi bir kitabe yoktur. Dışarıdantoprak damla örtülüdür. (Resim:7).kapıyla sağlanır. Kapı derin sivri kemerformlu niş içinde basık kemerlidir. Kapınıniki yanında birer seki yer alır. Sivrikemer ayakları konsol formunda başlıklıgömme burmalı sütuncelere oturmaktadır.Yanlarında da burmalı kaval silmeyleçevrelenmiş geometrik kompozisyonişlemeli panolar mevcuttur. Sivri kemer<strong>ve</strong> basık kemer de dışarıdan geometriksüslemeli bir kuşakla çevrelenmiştir. Sivrikemer gözünde dört satırlık inşa kitabesiile köşelerinde dört dairesel madalyonvardır. Madalyonların içleri gülbezekmotifi süslemelidir. Girişin üstünde dışataşıntılı ahşap hatıllardan bu cephede ahşapbir cumbanın olduğu anlaşılmaktadır(Resim:8).Resim 7: Kırköy Kilise iç mekan1.6. YEMİŞEN HALEF AĞAKONAĞIYemişen Beldesi Saray Mahallesi'ndeyer almaktadır. Günümüzde büyük orandayıkık vaziyettedir. İki katlı konağın kuzeycephesindeki giriş kapısı üzerinde1239/1824 tarihli inşa kitabesi vardır.Konağın kuzeyinde bir avlusu bulunmaktadır.Konağın üst katının üst örtüsü tamamenyıkılmıştır. Alt katta bir ahır ikidepo vardır. Konak doğu-batı doğrultusunda23.90 x 10.70 m. ölçülerindedir.Doğu cephesine inşasından sonra bir odaeklenmiştir. Konak içerden <strong>ve</strong> dışarıdandüzgün kesme andezit tüf taşıyla inşaedilmiştir.Alt katların girişleri güney <strong>ve</strong> batıcephelerden sağlanmaktadır. Üst katagiriş kuzey cephenin ortasındaki anıtsalResim 8: Yemişen Halef Ağa Konağı kuzey cepheGirişten dikdörtgen planlı bir koridorageçilmektedir. Bugün içi tamamenmoloz dolguludur. Ahşap bir merdi<strong>ve</strong>nleburadan ikinci kata çıkıldığı anlaşılmaktadır.Koridorun güneyinde ikinci kat seviyesindedikdörtgen formlu bir kapıylaikinci kata çıkılır. İzlerden koridorun beşiktonoz örtülü olduğu belirgindir.İkinci katta giriş koridorunun batısındakiodalar yıkılmıştır. Sadece doğusundakiiki odanın duvarları mevcuttur.Bu odalardan içteki kuzeye bakan tek birpencereye sahiptir. Pencerenin duvarları6 TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ

Üstü moloz taş malzemeli beşik tonoz örtülüdür(Resim:10).Resim 10: Kurganlı Köyü Kümbeti1.9. KURGANLI KÖYÜ AÇIKTÜRBEAçık Türbe köyün yaklaşık 500 m.kuzeydoğusunda bulunan mezarlık içindeyer alır. Yapı dıştan 4.15 x 4.26 m. ölçülerindedir.Tamamen andezit tüf düzgünkesmetaş malzeme ile yapılan duvarlar1.30 m. yüksekliğinde olup iki yana eğimlibir harpuşta ile sonlanmaktadır. Duvaryüzeyinde herhangi bir girişe yer <strong>ve</strong>rilmemiştir.Türbede iki mezar bulunmaktadır.Bunlardan 1314/1896 tarihli kuzeymezarın şahideleri sağlam iken güney mezarınşahideleri yarıya kadar kırılmıştır(Resim: 11).1.10. TAHSİN SARAÇ EVİMuş merkezdeki tarihi evler Kale,Dere, Minare <strong>ve</strong> Murat Paşa Mahallelerindebulunmaktadır. Evler genellikle iki katlıdır.Alt katlar yaklaşık 1-2 m. yüksekliğekadar moloztaş, üst bölümler kerpiç malzemekullanımı yaygın olmakla birlikte; Balkayalarevinde güney <strong>ve</strong> doğu cephe bedenduvarlarında tuğla malzeme, Tahsin SaraçEvi'ninin güney cephesinde taş malzemekullanılmıştır. Evler orta sofalıdır. Cephelerindekikemerli girişleri <strong>ve</strong> kaş kemerlipencere alınlıkları ile dikkat çekici, bölgeyeözgü karakteristik bir özellik sergiler.Tahsin Saraç Evi, Muş Merkez ilçeMinare Mahallesi'nde, Muş Ulu Cami’nin doğusundabulunmaktadır. İki katlı olan evingüneye bakan ön cephesi düzgün keme taşmalzemeli iken diğer cepheler alt katta moloztaş, üst katta kerpiç malzemelidir. Girişgüney cephenin ekseninde yer alır. Girişkapısı sivri kemerli bir niş içinde düz atkıtaşlıdır. Kapının iki yanında yuvarlak kemerformlu <strong>ve</strong> kaval silmeyle düzenlenmiş bireryüzeysel niş vardır. Kemer üzengisinde sütunbaşlığı biçiminde konsollar bulunur. Altkatta, günümüzde güney cephedeki sokağaaçılan iki dükkan, bunların kuzeyinde deiki oda yer almaktadır (Resim: 12). Ortadagüney-kuzey doğrultusundaki sofa ile oda-Resim 11: Kurganlı Köyü Açık TürbeResim 12: Tahsin Saraç Evi güney cephe8 TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ

tane koyun formlu mezar taşı da tespitedilmiştir.2.4. ESENLİK KÖYÜ MEZARLIĞIEsenlik Köyü Mezarlığı, köyün 500m. batısında bulunmaktadır. Mezarlıktakimezartaşları şahideli, sandukalı <strong>ve</strong>şahideli-sandukalı türdedir. Sandukalıtürde mezarlar genellikle mezarlığındoğusunda yer almaktadır. Kademeli,dikdörtgen prizma, silindirik, üçgen olmaküzere çok çeşitli formlarda sandukalarbulunmaktadır. Sandukalardan birbölümünün baş <strong>ve</strong> ayak kısımları şahideşeklinde yükseltilmiştir. Şahideli türdemezartaşları da 13-14 yüzyıldan Geç Osmanlıdöneme kadar geniş bir zamana yayılmıştır.Özellikle mezarlığın ortasındakiağaçlık bölümdeki şahideli formda mezartaşları zengin özellikler sergilemektedir.Fakat bunlar da sağlam olarak ulaşamamışlardır.Muhtemelen bunlar mezarlığınen eski mezar taşlarıdır. MezarlıktaOsmanlı Dönemine ait olduğu anlaşılanserpuşlu şahideler bulunmakta olup başlıklarınhepsi kırılmıştır. Başlıklar farklıformlardadır. Mezarlıkta iki adet koyunformlu mezar taşı da bulunmuştur. Mezartaşlarıgenellikle andezit tüf taşıylayapılmıştır. Bununla birlikte birkaç örnektemermer malzeme de görülür. Mezarlıkta100 civarında mezartaşı tespitedilmiş <strong>ve</strong> incelenmiştir.2.5. MOLLAKENT BELDESİMEZARLIĞIMollakent’in Pınarbaşı Mahallesi'dekitescilli mezarlıkta mezar taşları üzerindeçalışmalar gerçekleştirildi. Tarihideğere sahip mevcut mezar taşları <strong>ve</strong> 5açık türbe üzerinde ayrıntılı incelemelerdebulunuldu. Mezarlıkta şahideli, sandukalı<strong>ve</strong> koyun formlu mezar taşları bulunmaktadır.Üç örnekte Ahlat mezar taşlarınabenzer zengin bitkisel süslemeleryer almaktadır. Mezarlık kuzeye doğrugenişletilmiştir. Bu bölümlerde mermermalzemeli şahideler de mevcuttur. Bunlardışındaki şahideler andezit tüf malzemelidir.Kuzey bölümdeki şahidelerdeserpuşlu örnekler de mevcuttur.2.6. AKKENT MEZARLIĞIMezarlık tamamen tahrip olmuştur.Sandukalı <strong>ve</strong> şahideli formdaki mezartaşları yıkılmış <strong>ve</strong> parçalanmış durumdadır.Şahidelerin oldukça zengin işlemeliolanları mevcuttur. Bunlar da mezarlığın13-14. Yüzyıllara ait olabileceğini göstermektedir.2.7. VARTO OĞLAKÇI KÖYÜMEZARLIĞIOğlakçı Köyü'nün 1 km. batısındakitarihi mezarlıkta iki adet koyun bir adetşahideli <strong>ve</strong> sandukalı formda mezar bulunmaktadır.Bu mezartaşlarından koçformlu olanlar mezarlığın doğusunda <strong>ve</strong>ortasında bulunmaktadır. Mezartaşlarıkalker malzemelidir. Doğudaki koç formlumezartaşı biraz daha fazla tahrip olmuştur.Ortadaki koç formlu mezartaşıformu bakımından diğerinden daha yenidir.Sadece batıdaki şahideli <strong>ve</strong> sanduklımezarın baş taşı üzerinde 1242 (1827)tarihi vardır. Sanduka iki yan taşı <strong>ve</strong> üsttekikapak taşından oluşmaktadır. Ayaktaşı sade iken baş taşının dış yüzünde kılıçkalkan, iç yüzünde de üç tabanca, kılıç,kama motifleri <strong>ve</strong> tarih bulunmaktadır.Mezarlıkta bunlar dışında koç <strong>ve</strong> şahidelimezar taşları bulunmaktaysa da bunlaryeni <strong>ve</strong>ya sadedir.14 TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ

2.8. VARTO ARMUTKAŞI KÖYÜMEZARLIĞIArmutkaşı Köyü'nün batısındaki tarihimezarlıkta günümüze yakın olmaklabirlikte şahideli mezarlar vardır. Bu mezarlardanbirinde baş taşının iç <strong>ve</strong> ayaktaşının iç yüzünde insan figürlü bulunmaktadır.İnsan figürünün sadece baş kısmıbulunmakta, kolları <strong>ve</strong> elleri yaba, kirkit<strong>ve</strong> dirgenlerle sembolize edilmiştir. Bumezar yarım daire formlu yekpare sandukayada sahiptir.SONUÇMuş’ta 2008-2010 yıllarında yapılanyüzey araştırmalarında tespit edilen <strong>ve</strong>incelenen taşınmaz kültür varlıkları ile ilgilibulgu <strong>ve</strong> gözlemler şunlardır;Muş il merkezinde, Kale, Minare,Dere <strong>ve</strong> Murat Paşa mahallelerinde bulunantarihi evler hızla yok olmaktadır. Buevlerin bulunduğu mahallelerin merkez<strong>ve</strong> arazilerinin değerli olması yıkımlarıhızlandırmaktadır. Ayrıca evlerin kerpiçmalzemelerle yapılmaları <strong>ve</strong> bakımsızlıklarıda bu yıkımda etkilidir. Muş kentininkoruma amaçlı imar planının bulunmamasıda önemlidir. Kullanılan evler de büyükoranda tamirat <strong>ve</strong> tadilatlarla orijinalliklerinikaybetmektedir. Muş merkezdekitarihi evlerin bir an önce koruma altınaalınması gerekmektedir.Mezarlıklardaki tarihi mezarlar doğal<strong>ve</strong> insani etkenlerle günden güne hızlatahrip olmaktadır. Ayrıca bütün mezarlıklardagünümüzde de yeni gömülerin devametmesi tahribi artırmaktadır.İncelenen mezarlıkların hepsi birbirlerindenfarklı özellikler sergilemektedir.Bu durum Muş coğrafyasının zenginliğiniortaya koyması açısından önemlidir.Mezartaşları üzerindeki bazı motiflerözellikle bölgedeki diğer illere oranlafarklılıklar sergilemektedir.SUMMARYIn accodance with the permissionof Museums General Directory, TurkishRepublic Ministry of Culture andTourism;A surface search under mydirectorate was carried out in Muşcity and the neighboring counties withmy team in July and August betweenthe years 2008-2010. This search wassupported by Ministry of Culture andTourism monetary, Circulating CapitalActuation.2008 period of the researchwas done in Malazgirt county and therelated villages, 2009- Bulanık countyand villages, first days of 2010 period, inMuş city center, central and west part ofVarto county and last period of so calledyear was done in villages of Hasköy andKorkut counties.At the end of in<strong>ve</strong>stigations, withinthe context of 2863 numbered Cultureand Nature existences, mosque, church,inn, public bath, bridge, tomb and houseas monumental architectural buildingsand gra<strong>ve</strong>yards and tombstones weredetected.Historical Works, were differentas material and building specialitiesaccording to regions they existed.Unco<strong>ve</strong>red tombs are especially in theborders of Bulanık county, and herematerial andesite tufa, where as inMalarzgit region there are basalt basedmaterials, and there is mudbrick materialin civil architectural works and andesitTÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ 15

tufa in other buildings in Muş center,this is noteworthy.The historical houses in Muş are inKale, Dere, Minare, Murat Paşa districts.Generally 2 storey houses. Downstairsare made from rubblestone as high as 1,2m., and upper parts mudbrick materialcommon; howe<strong>ve</strong>r brick material wasused in the east and South wall facade ofBalakayalar House and South facade ofTahsin Saraç house, Stone material wasused. The houses are middle anterooms.The archways in facades and browarchedwindow pediments noticeable andhas a regional character.Tombstones like monumental worksindicated differences in terms of formstyles according to the region.These are the findings andobservations in<strong>ve</strong>stigated and putforward concerning with the UnmovableCultural Existences in the surface search,2008-2010 in Muş.The historical houses of Kale,Minare, Dere, and Murat Paşa districtsand Muş city, ha<strong>ve</strong> been disappearingfast. The districts the houses ha<strong>ve</strong> beenis central and its property is valuable forthat reason the disappearing is becomingfast. Besides the houses are made ofmudbrick material and its untentedposition is influential in demolishing.And there is no municipal plan in Muşfor the aim of protection. The houseslose their originality by repairment andrefurbishment. The historical houses inMuş should be taken under protection assoon as possible.The historical gra<strong>ve</strong>s in cemeteriesare being demolished due to human andnatural effects day by day. Besides thenew burials are going on nowadays alsoincrease the demolising process.The cemeteries in<strong>ve</strong>stigated ha<strong>ve</strong>different specialities different fromeach other. This situation is significantbecause that shows the wealth of thegeography of Muş. Some motifs on thetombstones are different from thosewhich are in different cities of theregion.NOTLAR*Yrd. Doç. Dr. Bülent Nuri KILAVUZ;Karabük Üni<strong>ve</strong>rsitesi, EdebiyatFakültesi Sanat Tarihi Bölümü,karabük / TÜRKİYE, bnkilavuz@gmail.com1 Yardım <strong>ve</strong> desteklerinden dolayı Kültür<strong>ve</strong> Turizm Bakanlığı Döner Sermayeİşletmeleri Merkez Müdürlüğü’ne;Bakanlık Temsilcileri Erol Uslu,Bilal Yürük, Bülent Üçdağ’a, ekipelemanları; İsa Bayrak, Davut Yalçın,Mustafa Hakan Çimen, AbdülbakiIşıkakdoğan, Habib Akkurt, AykanTemur’a, kitabeleri okuyan Prof.Dr. Abdülhamit Tüfekçioğlu’na,yardımlarından dolayı İl Kültür <strong>ve</strong>Turizm Müdürlüğü'ne, belediyebaşkanlarına <strong>ve</strong> köy muhtarlarınateşekkür ederim.16 TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ

ANTALYA-GÜRSU ROMA HAMAMIKAZISIAzize YENER*Antalya İli, Konyaaltı İlçesi, GürsuMahallesi, 5339 ada, 1 parselde, BakanlığımızKültür Varlıkları <strong>ve</strong> Müzeler GenelMüdürlüğü’nün 23.01.2009 tarih, 13875sayılı ruhsatları gereği, Antalya MüzesiMüdürlüğü başkanlığında <strong>ve</strong> denetimimdeyapılan kazı <strong>ve</strong> sondajlar, 03.02.2009-13.06.2009 tarihleri arasında gerçekleştirilmiştir(Harita: 1).Halk arasında Kara Kilise olarak bilinensöz konusu kalıntıda <strong>ve</strong> çevresindeyapılan bitki temizliği sonrasında, içmekânların, büyük ölçüde, duvar <strong>ve</strong> tonozyıkıntısından oluşan moloz dolgu, dış cephelerinmodern atık malzemeleri ile kaplıolduğu görülmüştür (Resim: 1). Bu nedenleöncelikle, çalışmalar sırasında yapıda oluşabilecekolumsuzlar belirlenmiş <strong>ve</strong> ne gibiönlemler alınması gerektiği saptanmıştır.Harita: 1Resim: 1Çalışmaların amacı, Antalya KültürVarlıklarını Koruma Kurulu’nun 10.09.1998gün <strong>ve</strong> 3940 sayılı kararı ile “yapı kalıntısı”olarak tescil edilen, ancak mevcut durumuylahiç bir yapı türüne bağlanamayanbu kalıntının tarihine <strong>ve</strong> işlevine ilişkinbilgiler edinmek idi.Yapının iç kısmında <strong>ve</strong> çevresindebaşlatılan kazılar, yapıdaki statik sorunlardikkate alınmak suretiyle, hermekânda yarım metrelik seviye indirme<strong>ve</strong> uygun köşelerde kontrol amaçlı sondajlarşeklinde sürdürülmüştür. Doğrultularıkesinleşmiş olan batı <strong>ve</strong> güney duvarlarıTÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ 17

oyunca yapılan kazılarla yapının bilinmeyengüneybatı köşesi de saptanmış, böylecezamanın şiddetli tahribine direnerekgünümüze kısmen de ulaşabilmiş olan buyapı kalıntısının Geç Roma Döneminde (İS3.yy sonu) bir hamam olarak inşa edilmişolduğu anlaşılmıştır (Resim:2).eğimli kırma çatı ile örtülü olduğu düşünülmektedir.Yapı günümüze kadar geldiğişekliyle tek katlıdır.Geç Roma Döneminde hamam olarakinşa edilen yapı, zaman içinde yapısal <strong>ve</strong>işlevsel olarak büyük değişikliklere uğramış<strong>ve</strong> mekânlar birbirinden farklı kodlardakiana kayaya <strong>ve</strong>ya hypocaust zemininekadar temizlenerek değişik amaçlarlakullanılmıştır. Bu nedenle hamama ait içdonanımlardan günümüze pek az şey kalmıştır.Yine de yapının tüm bölümlerini azçok tanımlayabilmek mümkün olmaktadır.Hamam, Roma mimarisine uygun olarak,her birinin farklı işlevi olan odalardanoluşmuştur (Çizim: 1). Bunlar; Soyunmaodası (apodyterium), soğukluk (frigidarium),ılıklık (tepidarium), sıcaklık (caldarium),spor alanı (palaestra) vb. gibi…Buna göre:Resim: 2Yapı, güneydoğu – kuzeybatı doğrultusunda,13.60 x 24 m ölçülerinde, dikdörtgenplanlıdır. Beden duvarları farklıseviyelerde yıkık olup, üst örtü sistemininhemen tamamı yok olmuştur. Duvarlarkireç harcı ile bağlanmış moloz taşlararasında seyrek olarak kullanılmış tuğlakarışımından inşa edilmiştir. Ancak kemerbaşlarında <strong>ve</strong> köşe dönüşlerinde az daolsa düzgün yüzlü <strong>ve</strong>ya kabaca yontulmuştaşlar ile giriş eşiklerinde <strong>ve</strong> sö<strong>ve</strong>lerdedevşirme blok taşların kullanılmış olduğugörülmektedir. Mevcut kalıntılardan <strong>ve</strong>kazılar sırasında bulunan örneklerden,duvarların beyaz sıva <strong>ve</strong> kısmen mermerplakalarla kaplı olduğu anlaşılmaktadır.Ele geçen kiremit parçalarından,ana mekânların beşik tonoz üzerinde azYapının güneydoğu cephesinde, üzerindegiriş kapısının da bulunduğu dikdörtgenplanlı bir avlu yer almaktadır.Avlunun güney kısmında yarım daire şeklindesoğuk su havuzu vardır. Bunun hemenyanındaki tonozlu iki mekândan biriapodyterium1(A1) olmalıdır. Diğeri çeşmedir.Bu mekânlar, dikdörtgen şeklindekifrigidarium bölümüne açılır. Buradan,yapının güneybatı cephesi boyunca yanyana sıralanmış <strong>ve</strong> aralarındaki dar girişaçıklıkları bulunan tepidarium1 (T1),tepidarium 2 (T2) <strong>ve</strong> servis odası olmaküzere üç mekâna geçilir.Bu odalara paralel olmak üzere, kuzeydoğucephesinde yer alan <strong>ve</strong> kemerligeçişlerle bağlantılı 4 bölüm sırasıyla:apodyterium2 (A2), caldarium1 (C1), caldarium2(C2), <strong>ve</strong> caldarium3 (C3) olmalıdır.Güneybatıdaki açık alan, etrafı alçakduvarlarla çevrilmiş bir palaestra görünümündedir.18 TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ

Çizim 1: PlanAvluYapının güneydoğu cephesi boyuncauzayan avlu dikdörtgen şeklindedir (9 x4.90 m.). Çevre duvarları yaklaşık taban seviyesinekadar yıkılmış olduğundan yüksekliklerianlaşılamamıştır. Giriş kapısı 2.25 m.genişliğinde olup 2 devşirme mimari bloğunyan yana konulmasıyla belirlenmiştir. Tabançakıl döşelidir. Mozaik görünümlü döşeme,iri çakılların harç içine dik olarak yerleştirilmesiyleoluşturulmuştur.Taban üzerinde yapılan ince temizlikçalışmaları sonucunda, havuz önünde <strong>ve</strong>orta kesimde yuvarlak <strong>ve</strong> kare şeklindekanal delikleri açığa çıkarılmıştır. Ağızlarıtuğlalarla kapatılmış olan bu deliklerinalt kesimdeki dolgu temizlenmiş <strong>ve</strong> tabanaltında, avlunun uzun <strong>ve</strong> kısa ekseni boyuncauzanan, dörtgen kesitli, iki tahliyekanalının varlığı saptanmıştır. Avlu duvarlarınabitişik olarak yapılmış kanallar ise,geç dönemlerde molozla doldurularak iptaledilmiştir.Avlunun dış kısmında, kuzeybatıgüneydoğudoğrultusunda uzayan yineçakıl döşeli bir zemin açığa çıkarılmıştır.Avlu kodu altında yer alan bu zemin, doğuyönden bir duvarla sınırlıdır ancak oldukçatahrip olduğundan işlevi konusunda biryorum yapabilmek mümkün değildir.HavuzAvlunun güneybatı kesiminde yapılankazılarda, 4.97 x 3.14 m. ölçülerinde, yarımdaire biçimli bir havuz açığa çıkarılmıştır.Havuz beden duvarları 1.43 m. kalınlığında,kireç harcı ile bağlanmış moloztaşlarla inşa edilmiştir. Yuvarlak kısım,temelden 20 cm. yükseklikte 18 cm. daralarakyükselmektedir. Mevcut iç yükseklikmaksimum 1.10 m. dir. Taşlar üzerindeyer yer sağlam kalmış olan sıva parçalarından,havuzun iç yüzeyinin geçirimsizpembe renkte bir sıva (Horasan harcı) ilekaplı olduğu anlaşılmaktadır.Havuza, tuğla kaplamalı, 32-38 cm.yüksekliğinde <strong>ve</strong> 32,5 cm. genişliğindekibir basamakla inilir. Basamak önünde insitu olarak bulunan 60 cm. kalınlığındaki 2adet taban tuğlasından, tabanın da tuğlakaplamalı olduğu anlaşılmaktadır.Havuzun ön kısmında, 33 cm. genişliğindekisetin önünde, taşan suları kanal-TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ 19

lara aktaran, mermer levhalarla kaplı birark bulunmaktadır.Havuza su sağlayan kanal sistemi yapınınbatı duvarına bitişik olarak yapılmış<strong>ve</strong> orta kısmından itibaren her iki yönehafif eğimli olarak uzayan alçak bir duvarüzerinde yer almaktadır. Kanal, havuzayakın bölümünde kısmen korunmuş olup,tabanı tek sıra halinde 14 adet düz kiremitle(stroter) döşelidir. Yan kısımlarıkireç harcı ile tutturulmuş kırık kiremitparçaları <strong>ve</strong> moloz taşlarla örülmüştür.Havuzun işlevini yitirip kireç ocağıolarak kullanıldığı dönemde, yuvarlak kısmabir sıra taş duvar daha çekilmiş, böyleliklekanal deliği kapanmıştır. Havuzunbu ikinci kullanımı sırasında tuğla kaplamalar,duvar <strong>ve</strong> taban sıvası büyük ölçüdetahrip olmuştur. Dolgu içinde ele geçenkireçleşmiş <strong>ve</strong> özelliğini yitirmiş mermerparçaları da, havuzun, sonraki dönemlerde,yapıya ait mimari parçaların yakılarakkireç elde edildiği bir ocak olarak kullanıldığınaişaret etmektedir.FrigidariumHavuzun güneybatı duvarına bitişik,hücre şeklindeki tonozlu iki mekân (giyinmeodası <strong>ve</strong> çeşme) tabanı çakıl döşeli biralana açılmaktadır. Dikdörtgen şeklinde,5.68 x 3.25 m ölçülerinde olan bu mekânıntonozlu örtü sistemine ait ufak bir kısımmevcuttur. Mekânın kuzeybatı kısmındaTepidarium 1’e (T1) açılan bir kapı yer almaktadır.Üst kısmı kemerli olduğu anlaşılankapı 95cm dir.Apodyterium 1 (Giyinme Odası):Dikdörtgen şeklinde (2.40x1.70 m.) <strong>ve</strong>2.35 m. yüksekliğindeki bu mekânın arkaduvarı boyunca örülmüş bir oturma sekisi(Gen: 25 cm. h: 30-40 cm.) mevcuttur.Mevcut kalıntılardan tabanın kiremit döşeliolduğu anlaşılmaktadır.Çeşme: Apodyterium ile aynı ölçüleresahiptir. Tonoz örtüsü <strong>ve</strong> yan duvarlarıiç kısımda kalın horasan harcı ile kaplanmıştır.Duvar kenarlarında küçük parçalarhalinde korunmuş olan örneklerden, tabanınmermer plakalarla kaplı olduğu anlaşılmaktadır.Çalışmalar sırasında suyun çeşmeyeaktarımı ile ilgili herhangi bir <strong>ve</strong>riyeulaşılamamıştır ancak tahliyenin, taban altındakikanala, ön köşede bulunan bir künkvasıtasıyla sağlandığı anlaşılmaktadır. Kanal(gen:18 cm. derinlik: 29 cm.) dörtgenkesitli olup, Apodyterium 1 önünden avlutabanı altındaki kanallara bağlanmaktadır.. . .Yapının iç kısmında yapılan kazılarsırasında mekân tabanlarına ait herhangibir iz bulunamamıştır. Kazılara Tepidarium<strong>ve</strong> Caldarium bölümlerinde, hypocaustsisteminin zeminine, diğer mekânlardaana kaya seviyesine kadar devam edilerekdolgu tamamen boşaltılmıştır. Tabanlarıtaşıyan ayaklar (hypocaust dikmeleri),ortalarda yuvarlak, köşelerde dikdörtgen<strong>ve</strong>ya kare tuğlalar arasında kalın harçkullanılarak meydana getirilmiştir. Dörtgentuğlaların boyutları 35x 20–19–22cm. kalınlıkları 4- 4,5- 5 cm. arasındadır.Yuvarlak tuğlaların çapları 30,5–32 cm.kalınlıkları 4–4,5 cm. arasında değişir.Tepidarium 1 (T1)Frigidarium 1’in kuzeybatı duvarıüzerindeki 95 cm genişliğindeki bir kapıile Ilıklık (T1) bölümüne girilir (Resim: 3).Dikdörtgen şeklindeki bu mekânın (3.90 x3.05 m.) güneybatı duvarındaki bir kapıylada Tepidarium 2(T2) alanına geçilmektedir.Kapı altında hypocaust sistemine20 TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ

ait 97.5 cm. genişliğinde bir servis geçidibulunmaktadır.Mekânla C2 arasındaki duvarda yeralan hypocaust geçidi sonraki kullanımevresinde kapatılmıştır. Aynı duvarın üstkısmında, zeminden yaklaşık 2.18 m. yükseklikte,83 cm. genişliğinde, kemerli birpencere mevcuttur. Odanın doğu <strong>ve</strong> kuzeyduvar köşelerinde tütek bacalarınaait izler görülmektedir.Tabanı tamamen çökmüş olan mekânınzemine yakın hypocaust sistemi yerindekorunmuştur. Eşik seviyesinin 75 cm.altında yer alan bu zemin, uzunlamasına14, enine 11 adet olmak üzere, toplam 154adet, kare şeklindeki tuğla plaka (25 x 25cm.) ile kaplıdır. Bu döşeme üzerine simetrikolarak oturtulmuş dikmeler farklıseviyelerde korunmuştur. Bunlardan ortakısımdaki 12 tanesi (4x3) silindir, kenarlardabirer sıra halinde yerleştirilmiş olan18 tanesi dikdörtgen prizma şeklindedir.gen.: 97,5 cm.; S1:h .42 cm., gen. 35cm.) üst kısımları yıkılmıştır. Üzerlerinikaplayan kalın kül <strong>ve</strong> kömür dolgusu, buyerlerin ocak olarak da kullanılmış olduğunudüşündürmektedir. C1 mekânına (h:90cm., gen: 55 cm.) <strong>ve</strong> aynı mekândakipraefurniuma (gen. 22 cm.) açılan kemerlihypocaust geçitleri sonraki kullanımlarsırasında örülerek iptal edilmiştir.Odanın güneybatı duvarının orta kısmına,yarım daire biçimli küçük bir yıkanmahavuzu yerleştirilmiştir (gen. 1.60 m.,derinlik: 1 m.). Havuzun alt kısmı harçlakaynaştırılmış moloz dolgu ile yükseltilmiştir.Alttan da ısıtılmış olduğu anlaşılan buhavuzun içerisinde <strong>ve</strong> çevresinde bulunançok sayıdaki mermer kaplama parçasından<strong>ve</strong> saplama çivilerinden havuzun mermerplakalarla kaplı olduğu anlaşılmaktadır.Mekândaki hypocaust sistemi yerindekorunmuştur. Bu zemin de T1’de olduğugibi kare tuğla plakalarla döşelidir.Taban, ortalarda yuvarlak, kenarlardadikdörtgen tuğlalar ile örülmüş dikmelereoturtulmuştur. Çoğunun 2-3 sıra tuğlaörgüsü kalmış olan dikmeler simetrik olarakdizilmiş olup, ortalardaki 16 adedi silindir,kenarlardaki 12 tanesi dikdörtgenprizma şeklindedir.Resim 3: Tepidarium 1 (T1)Tepidarium 2 (T2)Oda T planlı olup, güneybatıda T1’e,kuzeydoğuda C1’e, kuzeybatıda Servisodasına açılan kapılar <strong>ve</strong> kapı altlarındahypocaust sistemine ait geçitler vardır.T1’e <strong>ve</strong> S1’e açılan geçitlerin (T1:h:42,Servis OdasıT2’nin kuzeybatısında bulunan buoda 5.90 x 2.10 m. ölçülerinde, uzun dikdörtgenşeklindedir. Mekân kuzeydoğuyönde, 1m genişliğindeki bir kapı ile A odasınaaçılır. T2’ye açılan hypocaust geçidialtında bir kanal vardır. Kanalın iki yanı,dik olarak yerleştirilmiş düz kiremitlerlebelirlenmiştir. Kanalın hemen yanında,batı duvarı dibinde bulunan 3 basamağınApodyterium 2’deki su deposuna suyunTÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ 21

aktarılması <strong>ve</strong>ya çatıyla ilgili olarak kullanılmışolması muhtemeldir.. . .Yapının kuzeybatı-güneydoğu cephesiboyunca, kemerli geçişlerle ayrılmış,apodyterium 2, caldarium 1, caldarium 2<strong>ve</strong> caldarium 3 mekânları yer almaktadır(Resim: 4).Apodyterium 2 (A2)Yapının kuzeybatısındaki paleestradanbir kapıyla (1.65 m.) girilen bu mekândikdörtgen şeklindedir (3.65x6.30 m.).Mekânın kuzeydoğu duvarı boyunca uzayanbir seki (gen.42 cm.), bunun da birucunda 5 No.lu kemerli galeriye açılan küçükbir geçit yer almaktadır. Güneydoğuduvarında, praefurniumun hemen arkasındayer alan dikdörtgen şeklindeki kemerliniş de suyun depolanması için kullanılmışolmalıdır.Caldarium 1 (C1)T2, A2 <strong>ve</strong> C2 mekânları arasındabulunan bu oda dikdörtgen şeklindedir(5.15 x 4.20 m.). Kuzeydoğu cephesinde4 numaralı galeriye geçişi sağlayan birkapı vardır. Bu kapı muhtemelen yapınınsonraki kullanımları sırasında açılmıştır.Kapının hemen yanında yarım yuvarlak biryıkanma teknesi bulunmaktadır. Tekneninalt kısmı harçla kaynaştırılmış moloz dolguile yükseltilmiştir.Mekânın yaklaşık 1,5-2 metre kalınlığındakimoloz dolgusu kaldırıldığında altyarısının kül <strong>ve</strong> kömürden oluştuğu <strong>ve</strong> budolgunun külhana doğru giderek arttığıgörülmüştür. Dolgu altında açığa çıkarılanhypocaust zemini ince bir kireç harcı ilesıvanmış olup, üzerine yine simetrik olarakyerleştirildiği anlaşılan hypocaust dikmelerininbüyük bir kısmı sonraki kullanımlarsırasında tamamen yok edilmiş, ancak 12tanesinin 1-2 tuğla sırası korunabilmiştir.Odanın batı köşesinde yarım daireplanlı bir külhan (praefurnium) bulunmaktadır.Genişliği 2,05 m., iç çapı 1,12 m.olan külhanın ön kısmı yarı açık olup, arkakısmında T2’ye açılan kemerli bir hypocaustgeçidi vardır.Caldarium 2C1 <strong>ve</strong> C3 odaları arasında yer alan bumekân, dikdörtgen (5.15x4.20 m.) şeklindedir.Duvar yükseltileri tonoz seviyesinekadar korunmuştur. Mekânın güneybatıcephesinde T1 mekânına açılan birpencere bulunmaktadır. Pencerenin üstkısmı kemerli olup 77 cm. genişliğindedir.Mekân köşelerinde tütek bacalarına aitizler görülmektedir. C1 <strong>ve</strong> C3 mekânlarınarasında bulunan ikişer adet hypocaustgeçidinin üst kısımları tamamen yıkılmıştır.Tuğla örgülü geçitlerin çevrelerindebiriken kalın kül <strong>ve</strong> kömür dolgusundan,bu yerlerin aynı zamanda ocak olarakda kullanıldığı anlaşılmaktadır. T1’e açılanhypocaust geçidi sonraki dönemlerdeörülerek kapatılmıştır.Oda içi dolgusunun tamamen boşaltılmasıylahypocaust dikmelerin oturtulduğusıvalı zemine ulaşılmıştır. Kalıntaban sıvası doğrudan düzleştirilmiş anakaya üzerine yapılmıştır. Dikmelerin çoğusonraki kullanımlar sırasında kısmen <strong>ve</strong>yatamamen sökülmüş, mekâna yeni işlevlerkazandırılmıştır. İzlerden takip edilebildiğikadarıyla, kenarlardaki dikdörtgendikmeler tek sıralıdır. Silindirik olanlaruzunlamasına 6, enine 4 sıra halinde, toplam24 adettir.22 TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ

Caldarium 3Mekan dikdörtgen şeklinde (5.15 x4.80 m.) olup, kuzeydoğu <strong>ve</strong> kuzeybatıduvarları tonoz seviyesine kadar korunmuştur.Güneydoğu cephesi çakıl mozaikliavluya bakmaktadır. Duvar yaklaşık avluseviyesine kadar yıkılmış olduğundan birgirişin olup olmadığı anlaşılamamaktadır.Kuzeydoğu cepheden mekâna giriş 1 No.lutonozlu galeriden <strong>ve</strong> görüşleri birbirinekapalı iki kapı ile sağlanmıştır. Mekândakiısı kaybının önlenmesi için bu girişin yalnızcahamam personeline ait yani servisamaçlı olduğu düşünülmektedir.Mekanın 20-50 cm. kalınlığındakikül <strong>ve</strong> kömürden oluşan dolgusunun tamamenboşaltılmasıyla hypocaust dikmelerinoturtulduğu sıvalı zemine ulaşılmıştır.Kayalık zemin, kuzeydoğuda doğalyükseltisiyle bırakılmış, diğer yerler kısmendüzeltilmiş <strong>ve</strong> taban sıvası doğrudanana kaya üzerine uygulanmıştır. Bu zeminüzerine oturtulan hypocaust dikmelerininçoğu, mekânın sonraki kullanımları sırasındasökülmüş olduğundan yerleri ancak,taban üzerindeki izlerden takip edilerekbelirlenmiştir. Böylece kenarlarda birsıra dikdörtgen, orta kısımda 6x6 olmaküzere toplam 36 adet silindirik dikme olduğuanlaşılmıştır.Güneybatı <strong>ve</strong> Kuzeydoğu CephedeYapılan KazılarYapının kronolojik evreleri hakkındabilgi edinmek amacıyla güneybatı duvarınındışında birikmiş olan dolgunun kaldırılmasınıngerekli olduğu düşünülmüştür.Bu amaçla yapılan kazılarda, duvar yükseltisinintopografya koşullarına bağlıolarak devam ettiği görülmüş, farklı seviyelerdekiana kayaya kadar inilmiştir.Bu duvarın bitiminde bir uzantı şeklindedevam eden alçak duvarın, hamamın Pa-Resim: 4 Resim: 5TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ 23

laestra (spor alanı) bölümüne ait olduğudüşünülmektedir.Yapının ana duvarına bitişik olarakörülmüş ikinci bir duvar, T2’deki havuzunarka duvarından itibaren her iki yöne alçalarakuzamaktadır. Havuza inen duvarınson bölümü üzerine stroter tipinde14 adet düz kiremit basamaklar halindeyerleştirilmiş, bir yanı alçak bir duvarlayükseltilmek, diğer yanı moloz taşlarladesteklenmek suretiyle kanal haline getirilmiştir.Alçak duvarın da üst kısmınıkaplayan 18 adet düz kiremit parçası yanyana dizilmiş, bunlardan son ikisi düz, diğerleriters olarak yerleştirilmiştir (Resim:5).Taklit olan bu örnekler ince cidarlı, sert,pürüzsüz dokulu, turuncumsu <strong>ve</strong>ya kah<strong>ve</strong>rengimsikırmızı astarlıdır. Genellikle fincan<strong>ve</strong> kâse formunda olan kapların bazılarında,parmakla basılarak oluşturulmuşçukurluklar, kabı çevreleyen yivler arasındabaskı ile yapılmış yuvarlak <strong>ve</strong> ovalmotifler görülür (Resim: 6, Çizim: 2)Yapının kuzeydoğu cephesinde bulunantonozlu galeriler muhtemelen malzemedeposu olarak kullanılmıştır. Bunlardanyarı açık 1nolu galeri dışında diğerlerininön kısmı açıktır. 4 numaralı galerinin C1mekânına girişi sonraki kullanımlar sırasındaaçılmış olmalıdır.BuluntularYapılan kazılar sırasında çok sayıda,ancak parçalar halinde, seramik, cam,mermer kaplama, metal, tuğla <strong>ve</strong> kiremitbuluntular ele geçmiştir.Çizim 2: Sagalassos Kırmızı Astarlı mallar -ince yapım taklitleriSeramik buluntular M.S. 4. yüzyıldan18. yüzyıla kadar birçok devri temsiletseler de çoğunlukla 5-7. yüzyıl arasınatarihlenmektedir. Bunların yoğun buluntudurumu hamamın son kullanım döneminin7. yüzyıl olduğunu işaret etmektedir.Havuz <strong>ve</strong> kanal çevresinde ortayaçıkarılan seramiklerin pek çoğu geç 1.yüzyıl ile erken 4. yüzyıl arasında, Sagalassosüretimi olan Kırmızı Astarlı Kapların,ince yapım grubuna benzemektedir 1 .Resim: 624 TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ

Mekân içlerinde zeminden itibarenüst kodlara doğru azalarak devam eden<strong>ve</strong> 5-7. yüzyıl arasına tarihlenen, Kıbrıskırmızı astarlı kaplara (Cyprus red slipware) ait parçalar çoğunluktadır. Bu örneklerinçoğu kalın cidarlı, ince taneli hamurluolup, astar renkleri pişmeyle ilgiliolarak turuncu, kırmızı, bordo <strong>ve</strong>ya sarıyakadar değişir. Bezemeli parçaların çoğundarulet çizgiler bir <strong>ve</strong>ya birkaç sırahalinde kabı çevreler. Bazılarında dalga,zikzak <strong>ve</strong> spiral şeklinde motifler vardır.Kap tipleri Hayes form 2 2 , 7 3 , 8 4 , 9 5 <strong>ve</strong> türevleriile benzerlik gösterir (Çizim:3-5).Yine 4-7 yüzyıllar arasına tarihlenendiğer bir kap grubunu az sayıdaki depolamakapları, amphoralar testiler, tavalar,unguentariumlar <strong>ve</strong> kandiller oluşturmaktadır.Bu kaplara ait örneklerin çoğugövde parçası olduğundan form tasnifininyapılması güç olmuştur. Ancak kandil sayısınınçok az sayıda bulunmuş olmasıyla,hamamın yalnızca gündüzleri kullanılmışolduğu söylenebilir.Çizim 4: Kıbrıs kırmızı astarlı mallar (CRSW)Çizim 3: Kıbrıs kırmızı astarlı mallar (CRSW)Çizim 5: Kıbrıs kırmızı astarlı mallar (CRSW)TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ 25

Geç 7. yüzyıl <strong>ve</strong> 8. yüzyıl arasına tarihlenenseramik buluntu çok az sayıdadır.Bunlardan C3 dolgusunun orta seviyelerindeele geçen <strong>ve</strong> geç 6. yüzyıl - 8. yüzyılarasına tarihlenen açkı dekorlu kaplara(pattern-burnished ware)ait birkaç örnekilginçtir. Bunlar orta kabalıkta, düzdipli mutfak kaplarına ait olup, dış yüzdedüşey, koşut çizgiler halinde uygulananaçkıyla dekor oluşturulmuştur 6 .Az sayıdaki metal buluntuları, demirsaplamalar, kabaralı çiviler, zincir parçaları,6-7. yüzyıla ait bir anahtar (Resim:8),külhan önünde bulunan bir ateş kargısı,bir tarha <strong>ve</strong> bronz bir çan oluşturur.C3 mekânındaki dolgunun üst seviyelerinde,geç 12. yüzyıl sonu–13. yüzyıla aitİnce Sgraffito 7 <strong>ve</strong> Yeşil-kah<strong>ve</strong> Boya dekorlukaplar 8 ile 13. yüzyıl başı -14. yüzyılarasında üretilen Kıbrıs Yeşil-Kah<strong>ve</strong>renkli Sgraffito bezemeli 9 sırlı kaplaraait az sayıda parça bulunmuştur. Yüzeyeyakın seviyelerde ele geçen Selçuklu üretimibeyaz hamurlu, firuze sırlı küçük birkap parçası ile 18. yüzyıla ait bir lüle <strong>ve</strong>Meissen damgalı bir Kütahya fincan parçası,dönemlerini tek örnekle temsil edenbuluntular arasındadır.Cam buluntuların çoğunluğu dökmetekniği ile yapılan düz pencere camıdır.Az sayıda da olsa Geç Roma <strong>ve</strong> Bizans Dönemineait üfleme tekniği ile yapılmış, içeçekik dipli, ip bezemeli <strong>ve</strong> kalıpta şekillendirilmişkaplara ait örnekler de vardır.Çeşitli renkteki bilezik parçaları arasında6-7. yüzyıla tarihlenebilecek bir örnek ilginçtir(Resim: 7).Resim: 7Resim: 8Kazılar sırasında ele geçirilen sikkelerinçoğu kuv<strong>ve</strong>tli korozyon sonucuoldukça bozuk durumdadırlar. Tarihlenebilirolanların en erkeni, T1’in hypocausttabanında ele geçen Diocletianus (293-305) <strong>ve</strong> havuz kanalında bulunan Maximianus(293-305) dönemlerine aittir. Heraclius(601-641) <strong>ve</strong> 6. Leo (886-912) dönemlerineait iki sikke C3’ün dolgusununorta seviyelerinde bulunmuştur. En geçtarihli iki İslami sikke ise yapının batı dışcephe dolgusunda ele geçirilmiştir.Buluntular arasında çok sayıda tuğla,çatı kiremidi <strong>ve</strong> harç parçaları bulunmaktadır.Tuğlalar doku <strong>ve</strong> hamur renklerinegöre sarı, kah<strong>ve</strong>rengi <strong>ve</strong> kırmızı ola-26 TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ

ak üç ana grupta toplanmıştır. Bunlardankırmızı hamurlu olan üç örnek üzerinde,baskı ile yapılmış dikdörtgen bir çukurlukiçinde, bir sıra yazı yer almaktadır.Çatı kiremitlerinin bütünü hakkındabilgi <strong>ve</strong>ren örnekler düz kiremit(stroter) tipindedir. Bunlar dikdörtgenşeklinde olup, uzunlukları: 56,5-59cm.,genişlikleri: 44-47 cm., kalınlıkları ortalama1,5 cm.’dir. İki uzun kenar 3-4 cm.yüksekliğindeki pervazla sınırlanır. Kısakenarlardan birine yerleştirilmiş pervaz,bir üstteki kiremidin oturması için, biraziçerde olup, daha alçak <strong>ve</strong> yarım yuvarlakbir profile sahiptir. Diğer kısa kenarın ikiköşesinde üçgen şeklinde birer damlalıkvardır. Bu kenar alt kısımdan aşağı doğruhafif eğimli olup, diğer kiremide takılarakiçeri su girmesini önler. Örneklerin bazılarıkırmızı boyalıdır, bazılarının üzerindede hamur henüz yaşken işlenmiş ustaişaretleri görülür. Kapama kiremitlerine(kalypter) ait örnekler ise az sayıda <strong>ve</strong>küçük parçalar halinde ele geçirilmiştir 10 .Mekân dolguları içerisinde, farklıboyutlarda <strong>ve</strong> kalınlıklarda çok sayıdamermer kaplama levhası ele geçirilmiştir.Bunlar beyaz renkte <strong>ve</strong> ince grenli olup,muhtemelen Dokimeion mermer ocaklarındaüretilmiş olmalıdır.duvarlardaki sıcak hava dolaşımının boyunkısımlarına oturtulmuş kaplama plakalarıylaoluşturulan menfezlerle sağlandığıanlaşılmaktadır. 11 Resim: 9Arazi Konservasyon ÇalışmalarıKazılar sırasında açığa çıkarılan mimarielemanların korunmasına büyük önemgösterilmiş, sıva tabakalarında, kiremit<strong>ve</strong> çakıl döşemeli alanlarda derz işlemlerigerçekleştirilmiştir. Yıkılma tehlikesiolan duvarlara bir destek gerektiğindensağlam <strong>ve</strong> yükü taşıyabilir bir çelik konstrüksiyonkurulmasına karar <strong>ve</strong>rilmiş, uygulamaKonyaaltı Belediyesi’nce yapılmıştır12 .Çoğunlukla ılıklık <strong>ve</strong> sıcaklık bölümlerindekimoloz dolguda bulunan 105 adetterracotta duvar çivisinden yalnızca 4tanesi tüm olarak ele geçmiştir. Kabacaşekillendirilmiş bu çiviler, topuz başlı,profillendirilmiş boyunlu olup, uç kısımlarıpiramidal, silindirik <strong>ve</strong> el baltası olmaküzere üç farklı tiptedir. Ortalama uzunlukları:23-24 cm., uç genişlikleri: 5-6 cm.baş çapları: 8,5-10 cm. arasındadır (Resim:9). Çiviler üzerindeki harç kalıntılarındanbunların duvara gömülü oldukları <strong>ve</strong>Genel DeğerlendirmeGürsu Hamamı’nda yapılan kazılar <strong>ve</strong>buluntular üzerinde yapılan değerlendirmelersonucunda; yapının 3. yüzyıl sonlarındaRoma mimarisine uygun olarak inşaedildiği <strong>ve</strong> 7. yüzyılda ağır bir tahribatauğradığı anlaşılmıştır. Olasılıkla bu yıkımsonrasında ciddi bir onarıma gidilmediğigibi, hypocaust zeminine kadar kullanılmaküzere, tüm mimari elemanları sökülmüş<strong>ve</strong> bir işlik olarak kullanılmıştır.TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ 27

14. yüzyıldan sonra tamamen terk edilenyapının iç mekânları zaman içinde yıkılanduvarlarının taşları <strong>ve</strong> toprak yığınları iledolmuş, çevresine de modern inşaat <strong>ve</strong>atık malzemeleri yığılmıştır.Tüm birimleriyle bir Roma hamamınınözelliklerini yansıtan bu yapının günümüzekadar, kısmen de olsa, korunmuşolması kentin tarihi <strong>ve</strong> kültürel zenginliğininanlaşılması açısından büyük önem taşımaktadır.Bu nedenle yapının tahribatauğramış <strong>ve</strong> yıkılma tehlikesi bulunan tümnoktalarında mimari <strong>ve</strong> arkeolojik korumatedbirleri acilen alınmalı, bir arkeolojiparkı <strong>ve</strong>ya açık hava müzesi işleviyle kentinkültürel yapısına katılmalıdır.SUMMARYEXCAVATION OF THE ROMANBATH OF ANTALYA-GÜRSUThe Bath is constructed in the late3rd century suffered, serious destructionat the 7th century later, has undergonestructural and functional changesuntil 14th century.Structure, made ​of rubble stoneand lime mortar walls, co<strong>ve</strong>red with whiteplaster, while probably a large part, wasco<strong>ve</strong>red with marble or tiles. Possibly theall roof was co<strong>ve</strong>red by tile.Structure, according to the architectureof con<strong>ve</strong>ntional Roman bath, eachwith different functions, which consistsof vaulted chambers. These are: Apodyterium,Frigidarium, Tepidarium, Caldarium,Palaestra and so on...Accordingly:Extending along the south facade ofthe building including the entrance doorand on the rectangular base is located ina courtyard pa<strong>ve</strong>d with pebbles. Cold waterpool in the southern part of the courtyardis semicircular. The vaulted roomis right next to one of the two side byside should be Apodyterium1. The otheris the fountain. These places open intoa vaulted rectangular area (Frigidarium).From here, passed to the three locationsTepidarium 1 (T1), Tepidarium 2 (T2) andservice room which are sorted side byside along the south-west façade. Warmlocations (T1 and T2) hypocaust floor isco<strong>ve</strong>red with tiles. T2-room, there is asmall pool in the form of a semi-circle.These spaces are parallel to thenorth side and an arched section of the4 associated with transitions respecti<strong>ve</strong>lyApodyterium2, Caldarium1 (C1), Caldarium2(C2), and Caldarium3 (C3) mustbe. South-west, open area surrounded bylow walls of a Palaestra. Caldarium1 is aniche for the water tank.The heated rooms of the baths areheated from under the floor and wallsfrom the main furnace (praefurnium) inC1. Floor has entirely collopsed, thereare no traces of tha bathing basin. Thehypocaust system is built on a network ofsquare piers adjoining the walls and roundpilae in the central areas. They ha<strong>ve</strong> survi<strong>ve</strong>dat various heights.The walls ha<strong>ve</strong>holes, where the terracotta pins werefitted to fix the baked clay plaques ofthe wall heating system.All units in this building reflects thecharacteristics of a Roman bath to thepresent, at least partly, to be preser<strong>ve</strong>dis of great importance for understandingthe city’s historical and cultural richness.28 TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ

NOTLAR* Azize YENER, Elmalı Müzesi, Elmalı/Antalya/TÜRKİYE.1. J.Poblome, Sagalassos Red SlipWare, Brepols, 1999,304, Tip IA111(Fig.7:4,5,9); Tip IA141(Fig.11:5);s.307, Tip IB260 (Fig.46:2).2. Poblome, a.g.e.,1999, s. 305 Konikgövdeliler için: Tip IB101 (Fig.19:2);Tip IB101(Fig. 19:1) Yarım küre gövdelileriçin: Tip IB130(Fig.22:5).3. Dışa çekik ağız kenarı üçgen kesitliolan, derin çanak/tekne formundakibu kapların ağız kenarları yivli olup,ağızdan gövdeye geçişteki keskin kavisiçinde dalga, gövde üzerinde ruletbezeme vardır. Bir örneklerde kavisiçinde tutamak görülür. Benzerleriiçin bkz: N. Fırat, Perge Konut AlanıKeramiği (Doktora Tezi), 1999, s.49-51, kat. no: 262,263.4. Dışa düz çekik ağızlı, konik gövdeliçanak/kâse formundaki bu kaplarındudakları üzerinde çizgi, rulet <strong>ve</strong> dalgamotifleri vardır. Fırat, a.g.e.,1999,s.51,52 kat. no: 287-357.5. Dışa dönük dudaklı, konik gövdeli kaseformundaki bu kapların 9B grubu örneklerindedudak hafif içe dönük, 9Cgrubu örneklerinde içe dönük dudaküzerinde iki adet yiv bulunmaktadır.Form 9’un türevlerinden olan pervazdudaklı tiplerde, dudak dik <strong>ve</strong>ya hafifiçe dönüktür. Bazı örneklerde içte bazılarındadışta memecik şeklinde çıkıntılarvardır. Gövde konik, dip düz <strong>ve</strong>yakenarları yükseltilmiş halka şeklindedir.Benzerleri hakkında bkz: Form 9Aiçin: J.W.Hayes, Late Roman Pottery,London 1972(a), s.379-382, Fig. 81(Form 9); C. Williams, Anemurium. TheRoman and Early Byzantine Pottery,SM 16, 1989, s.32 no.172, Fig.12.172<strong>ve</strong> s.33, no181, Fig.14.181; Fırat,a.g.e., 1999, s.52-54, kat.no.348-375.Form 9B için: Hayes, a.g.e., 1972(a),s.379-382, Fig.81-82; Fırat, a.g.e.,1999, s.55-56, kat no.376-377. Form9C için: Hayes, a.g.e., 1972(a), s.379(Form 9C); Fırat, a.g.e., 1999, s. 57-58, kat no.394-410.6. Açkı dekorlu kaplar (pattern –burnishedware) için bkz.: A.K.Vionis,J.Poblome M.Waelkens, “The hiddenmaterial culture of the DarkAges. Early medieval ceramics atSagalassos(Turkey): New Evidence(ca AD 650-800)”, Anatolian Studies59 (2009), s.7-8, fig. 8-10.7. Ege <strong>ve</strong> Akdeniz’de yaygın olarak görülenbu seramiklerin üretim yerlerihakkında kesin bir bilgi yoktur. Ortakabalıktaki bu kaplarda kil, kireç katkılıolup, hamur yumuşak, kavuniçi, kırmızıde<strong>ve</strong>tüyü renklerdedir. İç <strong>ve</strong> dışyüzeydeki beyaz astar renksiz şeffafsırla kaplıdır. İç yüzde astar çizilerek,bantlar içinde kufi yazı, spiral, yuvarlakşekillerle dekor oluşturulmuştur.Bu tip kaplar hakkında bkz: D.T. Rice,Byzantine Glazed Pottery, Oxford1930, s.32-33, 1100-1250 (Group B1);F. O. Waage, The Roman and ByzantinePottery, The American Excavationsin the Athenian Agora.First Report,Hesperia II, 1933, s. 309-313, fig.7-9(Early Sgraffito Ware); C.H.Morgan,Corinth, Vol.XI,1942, 31-33,Pl.XL,no:955 (Fine Style Sgraffito Ware);J.Hayes , Excavations at Saraçhanein İstanbul, Vol.2: The Pottery, Princeton,NJ, 1992(b), 44, fig.16 (FineSgraffito Ware); J.Vroom, Byzanti-TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ 29

ne to Modern Pottery in the Aegean,Utrecht 2005, s.84-85(Fine SgraffitoWare); E. Parman, “The PotteryFrom St. John’s Basilica at Ephesos”,Recherces sur la Ceramique ByzantineXVIII, Paris1989, s.286-287.8. Kah<strong>ve</strong> –Yeşil boya dekorlu kaplar hakkındabkz:F.O.Waage, a.g.e., 1933,s.323-324; Morgan, a.g.e., 1942,s.70-71; Vroom, a.g.e., 2005, s. 82-83.9. 13.yüzyıl ortası ile 14.yüzyılda BatıAnadolu kıyıları ile Yunanistan, İtalya<strong>ve</strong> Ege Adalarında yaygın olarakbulunan Zeuxippus seramikleri içinbkz: A.H.S.Megaw, Zeuxippus Ware,The Annual of the British School atAthens 63,1968,pl.14-21; J.Hayes,a.g.e., 1992(b), s.47-48 (fig. 17.16-17,19,22-24; Pl.11h-j,n); Vroom, a.g.e.,2005, s.110-1<strong>11.</strong>10. Çatı kiremitleri hakkında bkz.: Ö.Özyiğit, “Batı Anadolu’da Antik DönemÇatıları”, X.<strong>Türk</strong> Tarih Kongresi,1990, s.303-326, lev. 211-228;J.Witte-Orr, “Bricks and Tiles fromthe Triangular Tower at Amorium”,Çanak (Çanakkale, 1-3 June 2005),Byzas 7, İstanbul 2007, s.293-308;O. Koçyiğit, “The Role of TerracottaSpacers in the heating Systemof the Amorium Bathhouse”, Çanak(Çanakkale, 1-3 June 2005), Byzas 7,İstanbul 2007, s.309-318; P,Warry,Tegulae, Manufacture, typology anduse in Roman Britain, BAR British Series417, Oxford 2006.<strong>11.</strong> Duvardan ısıtma sisteminin bir elemanıolan Terracotta çiviler, MerkezRoma dışında, Likya <strong>ve</strong> Akdeniz havzasındayaygın olarak kullanılmıştır.Roma hamamları, terracotta çiviler <strong>ve</strong>duvardan ısıtma sistemleri için bkz.:F.Yegül, Baths and Bathing in ClassicalAntiquity,1992; F.F. Gülşen, “WallHeating Systems in the Roman PeriodLycian Baths- Examples from Pataraand Tlos”, Adalya X, 2007, s.223-258;N.Çevik,İ.Kızgut,S.Bulut, “RhodiapolisBaths: The First Evaluation Followingthe Excavations and its Contributionto the knowledge on Lycian Baths-Architecture and Technique”, AdalyaXII, 2009, s.231-260.12. Kazının ulaşım, işçi vb. giderleri KonyaaltıBelediyesi’nce karşılanmıştır.30 TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ

ZEUGMA (SELEUKİA)’DAN BİR GRUPMEZAR STELİ*Hüseyin YAMAN**Bulunduğu konum <strong>ve</strong> tarihsel süreçiçinde etkisinde kaldığı siyasal değişimlernedeniyle farklı kültürlerin buluşma <strong>ve</strong>kaynaşma noktası halindeki Zeugma’nınmezar stelleri figürlerin kullanımı <strong>ve</strong> yazıtlarıyladiğer bölgelerden ayrılan büyükbir grup olarak karşımıza çıkmaktadır. Buçalışmayla Zeugma kökenli mezar stelleriningenel bir değerlendirmesi yapılarakson yıllarda ele geçen 12 yeni buluntu elealınacaktır.1900’lü yılların başından itibarenaraştırmacıların ilgisini çekmeye başlayanZeugma mezar stellerinin en büyük koleksiyonuGaziantep <strong>Arkeoloji</strong> Müzesi’ndedir.Adana, Şanlıurfa, İstanbul <strong>Arkeoloji</strong> <strong>ve</strong>Ankara Anadolu Medeniyetleri Müzeleriyanında yurtdışındaki müzeler <strong>ve</strong> koleksiyonlardada Zeugma kökenli steller yeralmaktadır.Zeugma mezar stelleri arkeolojikçalışmalarda 20. yüzyılın başından itibarengörülmeye başlar 1 . 1970’lerden itibarendaha geniş kapsamlı araştırmalaryapılmıştır 2 . Bu konuyla ilgili ilk kapsamlıaraştırmayı gerçekleştiren Wagner tarafındanmezar stelleri tipolojik olarak sınıflandırılmış,tarihlendirilmiş <strong>ve</strong> değerlendirilmiştir3 . Ardından Parlasca, KuzeySuriye’nin Hellenistik <strong>ve</strong> Roma dönemimezar stellerini konu alan çalışmasındaZeugma buluntularını ayrı bir grup olarakstilistik <strong>ve</strong> kronolojik açıdan değerlendirilerekele almıştır 4 . Skupinska-Løvsetise portreli mezar stellerinin stilistiközelliklerini karşılaştırmalarla yenidenyorumlayarak güncel bir kronoloji oluşturmuştur5 . Tipoloji <strong>ve</strong> kronolojiye yönelikbu yayınlar yanında kurtarma kazılarısırasında ele geçen steller kazı raporlarındayayınlanmıştır 6 .Zeugma Mezar Stellerinin GenelDeğerlendirmesiKırık beyaz <strong>ve</strong>ya hafif sarımtırakrenkteki, orta sertlikteki kireçtaşı kullanılaraküretilen Zeugma mezar stelleribiçimsel olarak üç tipe ayrılır 7 . Kartal<strong>ve</strong> sepet figürlü stellerde çoğu zamanözensiz, kaba işçilik görülürken, portrelistellerde kaliteli işçilik dikkat çekmektedir.Figürler stelin orta bölümündekidikdörtgen <strong>ve</strong>ya üst kenarı dışbükey nişiçine yerleştirilmiştir. Mezar stelleriniüzerinde yer alan figürlere göre üç grubaayırmak mümkündür 8 : Bunlardan ilkisembolik kartal <strong>ve</strong> sepet figürlerinin yerTÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ 31

aldığı steller (Resim 5, 7-9), ikincisi ölününportresinin (tek <strong>ve</strong>ya grup halinde)işlendiği steller (Resim 6, 10) <strong>ve</strong> üçüncüsüüzerinde yalnızca yazıt bulunan 9 stellerdir.Kartal, sepet <strong>ve</strong> portreler, Zeugmanekropollerinde mezarların giriş cephesi<strong>ve</strong> iç mekanlarında ana kayaya işlenmiş,stel biçimli (mezar stelleri ile aynı şemayasahip) kabartmalarda (kaya stelleri)da kullanılmıştır 10 (Resim 1).Kartal <strong>ve</strong> sepet figürlerinin işlendiğisteller en yoğun grubu oluşturmaktadır(Resim 5, 7-9 <strong>ve</strong> 11). Yazıtlarda geçenisimlerle stel sahibinin cinsiyeti açıkçaanlaşılabilse de bu durumu görsel olarakdesteklemede erkekler için kartal, kadınlariçin sepet betimi kullanılmıştır. Busemboller cinsiyeti belirtmekle birliktefarklı anlamlar da ifade etmektedir. Kartal,güç <strong>ve</strong> ölümsüzlüğü sembolize etmesininyanında mezar stellerinde ölen kişininruhuna yol gösteren, onu gökyüzüne çıkaranbir taşıyıcı <strong>ve</strong>ya ölen kişiyi güneşeulaştıran bir simge olarak düşünülmektedir12 . Kadınlar için kullanılan içi yün dolusepetin ölen kadının ruhunu taşıyan kapolduğu ya da ev içindeki günlük işlerini,doğurganlığını, çalışkanlığı <strong>ve</strong> mükemmeliyetiile ilişkili olduğu düşünülmektedir 13ki steller üzerindeki portrelerde kadınlarınPudicitia tipinde <strong>ve</strong>ya benzer şekildetasvir edilmesi bu görüşü destekler niteliktedir(Resim 2 <strong>ve</strong> 4).Resim 2. Pudicitia tipinde kadının betimlendiğimezar steli 11 .Resim 1. Zeugma, Doğu Nekropol, Kırkbayır’dakimezarda yer alan kabartmalar.Kartal <strong>ve</strong> sepet figürlerinin yer aldığıstellerde, ana figürler gibi niş içindeyer alan her iki ucundan birer çiviyeasılmış bir girland yer almaktadır 14 . Zamanzaman bu girlandınuçlarından aşağıyasarkar vaziyette, kartal <strong>ve</strong> sepet figürününher iki yanına birer girland dahayerleştirilmiştir 15 . Girland bir bezemeöğesi olması yanında ölüyü şereflendirmeanlamı taşımaktadır 16 . Az sayıda da olsasteller üzerinde yukarı doğru kaldırılmışaçık el figürleri de kullanılmıştır 17 (Resim9). Steller üzerindeki eller ile ölen kişininölümün doğal olmayan bir yoldan gerçekleştiği18 <strong>ve</strong>ya kişinin çocuk ya da gençyaşta hayatını kaybettiğine işaret ettiğidüşünülmüştür 19 . Ayrıca yalnızca kişiseltercihlerden kaynaklanan <strong>ve</strong>ya mezarıkoruma amaçlı bir motif olduğu da ifadeedilmektedir 20 .Stellerde, erkekler khiton <strong>ve</strong> himationgiyimlidir 21 . Sıkça tercih edilenbu kıyafetlerin dışında az sayıda tunik,32 TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ

khlamys <strong>ve</strong> paludamentum giyimli (Resim3) erkek portreleri de bulunmaktadır 22 .Bazı erkek figürleri aksesuar olarak birellerinde rotulus 23 , stylus <strong>ve</strong> yazı tableti 24tutmaktadır. Bazılarıysa yalnızca himationunkat haline getirilmiş bir ucunu tutar.Erkekler kıyafetleriyle Batılı görünümdetasvir edilmiştir.Resim 3. Paludamentum giyimli erkeğinbetimlendiği mezar steli 25 .Kadınlar khiton <strong>ve</strong> himation giyerler(Resim 4) 26 . Ancak bazılarının başındabir bone/başlık <strong>ve</strong> bunun altında diadembulunmaktadır. Bazılarıysa başlarını himationile yarıya kadar örterler. Kadınlartarafından küpe, kolye, yüzük gibi mücevheratlaraksesuar olarak kullanılmıştır 27 .Bunlar ölen kişinin zengin, yüksek tabakadanbir aileye mensup olduğuna işaretedebileceği gibi kendisini ifade etmek isteyişiylebağlantılı gözükmektedir.geçirmeleri nedeniyle kıyafet seçimindedaha tutucu davrandıkları söylenebilir.Zeugma mezar stellerindeki bazı kadınportrelerinde benzeri görülen Doğulu,Semitik giyim-kuşam <strong>ve</strong> mücevheratın 30kullanımını günümüzde Suriye’nin bazıbölgelerindeki kadınlar tarafından halatercih edilmesi 31 bu görüşü desteklemektedir.Evine bağlı, iffetli evli kadının personifikasyonuyani Pudicita tipinden esinlenmişbaşı örtülü, bir eli göğüs hizasındamantosunun kenarını tutan (Resim 2-4)ya da çenesine uzatılan 32 kadın tasvirleriaynı zamanda bir ellerinde iğ-öreketutar 33 şekilde betimlenmeleriyle ev içindekigünlük işlerine işaret etmektedir 34 .Başları örtülü portreler dışında başı tamamenaçık, khiton <strong>ve</strong> himation giyimlikadın portreleri de bulunmaktadır. Buşekilde betimlenmiş kadın portrelerindenbirinin 35 ismi nedeniyle Latin kökenli olabileceğidüşünülmüştür 36 . Ancak yalnızcaLatin kökenliler değil Semitik kökenli kadınlardanbazıları da bu şekilde gösterilmiştir37 .Kadın figürleri giyim kuşamlarıyla,Palmyra stellerindeki gösterişli, zenginkadın portreleri ile benzerlik gösterirler28 . Parlasca, yerel geleneksel kıyafetleriyletasvir edilmiş kadınların Semitikköklerine olan eğilimi yansıttığını belirtmiştir29 . Kadınların ev işleriyle ilgili olmaları<strong>ve</strong> zamanlarını çoğu zaman ev içindeResim 4. Khiton <strong>ve</strong> himation giyimli kadının betimlendiğimezar steli 38 .TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ 33

Bazı stellerin ön yüzünde, stelin üstköşelerinde farklı boyut <strong>ve</strong> biçimde delikleraçılmıştır. Çoğunlukla kartal <strong>ve</strong> sepetfigürlü stellerde, niş içinde üst kenardagördüğümüz girlandlar bu deliklerin kullanımıhakkında fikir <strong>ve</strong>rmektedir. Ölümyıldönümü, anma töreni gibi özel gün <strong>ve</strong>haftalarda, olasılıkla taze çiçeklerdenyapılmış girlandlar bu deliklere bağlanarakasılmıştır 39 .Biçim <strong>ve</strong> kompozisyonlarıyla birbirininkopyası gibi görünen kartal <strong>ve</strong>sepet figürlü stellerin seri bir şekildeyarı işlenmiş olarak üretildiği, alan kişinintercihine göre son şeklinin <strong>ve</strong>rildiğianlaşılmaktadır 40 . Gaziantep <strong>Arkeoloji</strong>Müzesi’ndeki 3899, İstanbul <strong>Arkeoloji</strong>Müzesi’ndeki 5581-5519 <strong>ve</strong> Adana <strong>Arkeoloji</strong>Müzesi’ndeki 1128 ile 1379 envanternumaralı stellerde olduğu gibi portrelerinyüz hatlarının doğal bir şekilde ifadeedilmesiyle ölünün hayattaki halinin hatırlanmasıistenmiştir 41 .Çoğunlukla kaçak kazılarla ortayaçıkmış olması nedeniyle, mezar stellerininözgün konumlarını bilememekteyiz.Bu nedenle stellerin özgün kullanımlarınailişkin kesin bir yorum yapmak zorlaşmaktadır.Gaziantep <strong>Arkeoloji</strong> Müzesi tarafındangerçekleştirilen kurtarma kazılarısırasında kazılan bir mezarın önündekiterasta, sekiz mezar steli bulunduğu bilinmektedir42 . Bu stellerin mezar dışındagörülebilecek şekilde kullanıldığına işaretetmektedir. Bununla birlikte mezarlarınduvarlarında dikdörtgen <strong>ve</strong>ya üst kenarıdışbükey nişler yer almaktadır 43 . Hangimezardan geldiği bilinmese de bu nişlerinölçüleriyle örtüşen stellerin varlığı stellerinmezarların duvarlarındaki bu nişlereyerleştirildiğini düşündürmektedir.Bazı stellerin yan dar kenarlarının, 5-8cm arasında değişen genişlikte pürüzsüzbir şekilde düzeltilmesi bunların arkasıgörünmeyecek şekilde bir yere sabitlendiğinide düşündürür. Palmyra’dan bildiğimizüzere mezar stelleriyle lokuluslarkapatılmıştır 44 . Wagner tarafından Zeugmastellerinin lokulusları kapatmak içinkullanıldığı ifade edilmiştir 45 . Fakat sonyıllarda yapılan çalışmalarda bu uygulamayayönelik herhangi bir bulgu henüz elegeçmemiştir.Hemen hemen tüm steller üzerindekiyazıtlar Grekçe yazılmıştır. Yalnızca12 stel Latincedir 46 . Yazıtlarda sıklıklaGreko-Makedon <strong>ve</strong> buna göre daha azsayıda Latin <strong>ve</strong> Semitik kökenli isimlerkullanılmıştır 47 . Yazıtlar ölen kişinin adı<strong>ve</strong> bazen baba adıyla birlikte sonda tesellisözcüğü “ἄλυπε χαῖρε” ile bitmektedir.Yazıtlarda nadiren “ἄωρε χερε” şeklindesonlanmıştır. Bu teselli sözcüğününgenç yaşta ölenler için kullanıldığı ilerisürülmüştür 48 . Stellerden biri üzerindekiyazıtta “ἄωρε χερε” teselli sözünün elbetimleri ile birlikte görülmesi <strong>ve</strong> öleninbir yaşında oluşu bu görüşü destekler niteliktedir49 .Kartal <strong>ve</strong> sepet bezemeli stellerdetarihlemeye yardımcı olabilecek belirginözelliklerin bulunmayışı <strong>ve</strong> orijinal kontekstleriyleilgili bilgimiz olmadığı içingenel olarak MS 1.-3. yüzyıllar arasındageniş bir tarih aralığına yerleştirmekdoğru olacaktır. Ancak girlandlar, bunlarınMS 2. yüzyılın ikinci yarısı <strong>ve</strong> MS 3.yüzyılın ilk yarısında yoğun olarak üretilmişolduğuna işaret etmektedir. Bu tipteüzerinde tarih bulunan tek örnek, Harris<strong>ve</strong> ayrıca Wagner tarafından yayınlanankartal figürü bulunan stelin 50 yazıtındaSeleukid Era 51 ile 437 = MS 125/126 tarihigörülür. Portreli mezar stellerinintarihlenebilen en erken örneği Gaziantep<strong>Arkeoloji</strong> Müzesi’ndeki, nişi içinde ayaktaduran bir erkek figürünün bulunduğu, SeleukidEra ile 376 = MS 64/65 tarihinin34 TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ

<strong>ve</strong>rildiği steldir 52 . Stilistik özelliklerinegöre tarihlendiğinde portreli stellerinAntoninler Dönemi’nde yoğunlaştığı <strong>ve</strong>Se<strong>ve</strong>ruslar Dönemi’de üretimin aynı yoğunluktadevam ettiği anlaşılmaktadır 53 .Ayakta duran genç bir erkeğin tasviredildiği stel 54 MS 3. yüzyılın sonuna tarihlenmiştir55 ki figürlü stellerin bilinenen son örneğidir. Ancak daha geç tarihli,üzerinde yalnızca yazıt bulunan masifblok biçimli iki stel bilinmektedir. Bunlardanilkinde yazıta göre ölüm yılı MS 325yılıdır <strong>ve</strong> stelde bu tarihte üretilmiş olmalıdır56 . Batı Nekropol’de bulunduğu belirtilenikinci stel Latince yazılmıştır <strong>ve</strong>MS 400 yılına tarihlenmiştir 57 .Katalog1. Dikdörtgen biçimli mezar steli.Kireçtaşı. Ölçüler: 105x67x29 cm. Harfyüksekliği: 3,5–4 cm. Buluntu yeri: DoğuNekropol, Kırkbayır. Güncel yeri: Zeugma.Resim 5.Sol üst köşe <strong>ve</strong> diğer kenarlardakırıklar <strong>ve</strong> yüzeyde bozulma oluşmuştur.Sepetin <strong>ve</strong> yazıtın mezar stelinin sol kenarınayapışık halde olması bu taşın yanındaduran bir başka mezar stelin varlığınıdüşündürmektedir.Dikdörtgen sığ niş içerisinde silindirikformlu, hasır örgü sepet işlenmiştir.Sepetin bulunduğu dikdörtgen biçimli küçükniş ile tabula ansatanın arasında dikinekazıma bir çizgi bulunmaktadır. Nişaltındaki tabula ansata içinde köşeli hatlıharflerle yazılmış beş satır yazıt yer almaktadır.Φιρμίαεμένε[Γ]ράτου[ἄ]λυπεχαῖρε.2. Mezar steli alt yarı parçası. Kireçtaşı.Ölçüler: 44,5x51,5x24 cm. Harf yüksekliği:3,1–4 cm. Buluntu yeri: Doğu Nekropol,Kırkbayır. Güncel yeri: Gaziantep<strong>Arkeoloji</strong> Müzesi (Env. No.: -). Resim 6.Üst yarı tamamen kayıp, diğer kenarlardakırıklar mevcuttur. Yüzeydekırık <strong>ve</strong> çiziklerin yanı sıra yoğun erimeoluşmuştur. Arka yüzün, alt kenarı 15 cm.kadar daha derin kesilmiştir. Bu haliylebir yere oturtulmuş ya da dikilmiş olduğudüşünülebilir.Resim 6. No 2.Resim 5. No 1.Sığ bir niş içinde khiton <strong>ve</strong> himationgiyimli bir erkek portresi betimlendiğianlaşılmaktadır. Himation altında bırakılansağ kol dirsekten kırılmış <strong>ve</strong> el göğsününsol kısmına doğru uzatılmıştır. Himationüzerinde yer yer kırmızı boya izleriTÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ 35

oldukça silik halde görülebilmektedir. Nişaltında, yuvarlak hatlı harflerden iki satıryazıt yer almaktadır.Λοῦκις Λο[υκίο]υἂλυπε χαῖρε.3. Dikdörtgen biçimli, üçgen alınlıklımezar steli. Kireçtaşı. Ölçüler:71,5x39x21 cm. Harf yüksekliği: 4–5,7cm. Buluntu yeri: Güney Nekropol. Güncelyeri: Gaziantep <strong>Arkeoloji</strong> Müzesi (Env.No.: -). Resim 7.Sol üst, sağ alt köşe kırık <strong>ve</strong> tüm kenarlardakırıklar ile yüzeyde yoğun bozulma<strong>ve</strong> erime mevcuttur.formlu büyük bir sepet, dikdörtgen profilliküçük bir kaide üzerine yerleştirilmiştir.Niş altında yuvarlak hatlı harflerden ikisatır halinde yazıt bulunmaktadır.Φίρ[μι]λλ̣α ἂλυπεχαῖρε.4. Mezar steli parçası. Kireçtaşı.Ölçüler: 52x43x21 cm. Harf yüksekliği:2,4–3,2 cm. Buluntu yeri: Doğu Nekropol,Kırkbayır. Güncel yeri: Gaziantep <strong>Arkeoloji</strong>Müzesi (Env. No.: -). Resim 8.İki parça halinde bulunmuş <strong>ve</strong>restorasyonu yapılarak birleştirilmiştir.Tüm kenarları kırıktır. Yüzeyde bozulma<strong>ve</strong> kırıklar oluşmuştur.Resim 8. No 4.Resim 7. No 3.Sağ üst köşede kısmen görülebildiğikadarıyla alınlık köşelerinde alçak kabartmaakroterler <strong>ve</strong> alınlık içerisinde dörtyapraklı bir rozet yer almaktadır. Alınlık,mezar stelinin kenarlarındaki dikdörtgenbiçimli plaster sütunlar ile taşınmaktadır.Niş içindeki kaidesine doğru daralan çanÜst kenardaki dar kemer, her ikiyanda kısmen görülebilen plaster sütunlarile taşınmaktadır. Niş içerisindeüst kısımda altı yapraklı bir rozetbulunmaktadır. Bunun hemen altında heriki kenarından çivilere asılmış girland yeralmaktadır. Girlandın altında solda birkartal, bunun sağında hasır örgü biçimlibir sepet bulunmaktadır. Kartalın başısola dönüktür. Her iki kanat açık kendisoluna doğru her an havalanacakmış gibi36 TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ

durmaktadır. Kartal altında yuvarlakhatlı harflerle, sepet altında köşeli hatlıharflerle yazılmış üçer satır yazıt kısmenokunabilmektedir.Kartalın altında:- - - θεος[ἄλυπε] χε-[ρε]Sepetin altında:Δη[μ]έαἄλυ[π]εχε[ρε].5. Dikdörtgen biçimli, üçgen alınlıklımezar steli. Kireçtaşı. Ölçüler:82x64,5x20 cm. Harf yüksekliği: 3,6 cm.Buluntu yeri: Zeugma. Güncel yeri: Gaziantep<strong>Arkeoloji</strong> Müzesi (Env. No.: BK5).Resim 9.Alt kenar tamamen, sol kenar üst kısımdageniş aşağıya doğru daralan bir şekildekırıktır. Üst <strong>ve</strong> sağ kenarda kırıklarile yüzeyde yer yer bozulma mevcuttur.Sağ üst köşede küçük, yuvarlak bir delikaçılmıştır.Alınlık köşelerinde yüksek kabartmaakroterler yer almaktadır. Alınlık içerisindekazıma çizgilerle dört parçaya bölünmüşyarı işli bir rozet bulunmaktadır.Alınlığın her iki kenarda plaster sütunlarile taşındığı anlaşılmaktadır. Yalnızcabaşlıkları görülebilen sütunların gövdeleriüzerine, niş üst kenarındaki yatay girlandınuçlarına bağlanarak dikey bir şekildeaşağı sarkıtılan birer girland yerleştirilmiştir.Niş içinde bir tabure/kaide üzerindeduran, çan formlu, yün dolu hasırörgü iki sepet yer almaktadır. Sepetlerinsağ <strong>ve</strong> solunda yukarıya doğru kaldırılmışaçık eller işlenmiştir. Üstteki yatay girland<strong>ve</strong> sepetler arasında kalan alanda birpatera bulunmaktadır. Niş altında köşeliharflerle yazılmış yazıt kısmen okunabilmektedir.Βα.σημέα κ.. - - -6. Dikdörtgen biçimli mezar stelialt yarı parçası. Kireçtaşı. Ölçüler:90x59x22 cm. Harf yüksekliği: 3,6–6,5cm. Buluntu yeri: Zeugma. Güncel yeri:Gaziantep <strong>Arkeoloji</strong> Müzesi (Env. No.:BK4). Resim 10.Resim 9. No 5.Stelin tüm kenarları kırık, üst yarıkayıptır. Yüzeyde yoğun bozulma <strong>ve</strong> kırıklaroluşmuştur. Niş içindeki kadın figürününyüzü kırıktır. Kırık <strong>ve</strong> bozulma nedeniylefigürün saç <strong>ve</strong> kıyafetlerinde detaylarhemen hemen kaybolmuş durumdadır.Dikdörtgen formlu nişin üst köşelerindebirer delik açılmıştır. Niş içindeki girland<strong>ve</strong> stelin alt kenarındaki yazıt üzerindekırmızı boya izi görülebilmektedir.Stelin üst kenarında, olasılıkla kayıpüst yarıdaki figüre ait, üç satırı okunabilen,köşeli hatlı harflerle yazılmış yazıtyer almaktadır. Yazıtın sağ yanında,TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ 37

üst yarıdaki nişin yan kenarlarından aşağısarkan girlandın alt ucu <strong>ve</strong> buna bağlı aşağıyadoğru sarkan kurdele sağlam kalmıştır.Dikdörtgen biçimli niş içinde üstteyatay bir girland <strong>ve</strong> bunun altında khiton<strong>ve</strong> himation giyimli bir kadın portresi betimlenmiştir.Baş hafifçe sol omza doğrueğilmiş <strong>ve</strong> hemen hemen yarıya kadar himationile örtülmüştür. Kalın bukleler halindekisaçlar kulakları kapatacak şekildeyana <strong>ve</strong> geriye doğru taranmıştır. Kadınınher iki kolu <strong>ve</strong> elleri himation altındabırakılmıştır. Nişin altında köşeli hatlıharflerle yazılmış, iki satır yazıt bulunmaktadır.Niş altında S1. “Ἐμμηδαβουας”şeklinde yazılımıyla Kyrrhos’dan (günümüzdeSuriye’de Sakisler) bilinmektedir58 . Benzer bir diğer isim “Ἐμμεδάβους”Roma döneminde Palestine Tertia sınırlarıiçinde kalan Zoar/Zoara’dan 59 (günümüzdeÜrdün’ün sınırları içinde kalanGhor el-Safi) bilinmektedir. Semitik birisim olmalıdır.7. Mezar steli sol alt köşesine aitparça. Kireçtaşı. Ölçüler: 37x22x16,5cm. Harf yüksekliği: 2,7–3,6 cm. Buluntuyeri: Doğu Nekropol, Kırkbayır. Güncelyeri: Gaziantep <strong>Arkeoloji</strong> Müzesi (Env.No.: -). Resim <strong>11.</strong>Kenarlarda kırıklar <strong>ve</strong> yüzeydeyoğun bozulma oluşmuştur.Resim 10. No 6.Nişin üzerinde:- - - ιων[ου] ἄλυπε χαῖρεCα... [Cτρ]άτωνοc[ἄλυπε χαῖρε].Nişin altında:᾿Εμμηδ[ᾳ]βου Ἡλίωφῶννοcἄλυπε χαῖρε.Resim <strong>11.</strong> No. 7.Üstte sol kenarda, kartalın kanadınınalt ucu sağlam kalmıştır. Hemen sağındakartalın bacakları <strong>ve</strong> neredeyse tamamenaşınmış halde pençeleri yer almaktadır.Altta, köşeli hatlı harflerle yazılmış ikisatırlık yazıt kısmen okunabilmektedir.... ιμ - - -ἄλυπ[ε χαῖρε].38 TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ

8. Mezar stelinin alt yarısına aitparça. Kireçtaşı. Ölçüler: 32x27x8 cm.Harf yüksekliği: 2,65–4 cm. Buluntu yeri:Doğu Nekropol. Güncel yeri: Zeugma.Resim 12.İki parçadır. Tüm kenarlardakırıklar <strong>ve</strong> su kıyısında bulunması nedeniyleyüzeyde yoğun erime oluşmuştur.Resim 13. No. 9.Resim 12. No. 8.Taşın üst kısmında oldukça dikkatsizbir şekilde yazılmış, köşeli hatlıharflerden, üç satır halinde yazıt yeralmaktadır.θα - - -Ἀνίκητ(η) - - -Sağ kenarda plaster sütunun altkısmı ile dikdörtgen biçimli, yüksek kaidesigörülebilmektedir. Figür/figürlerinyerleştirildiği nişin sağ alt köşesi korunmuştur.Nişin sağlam kalan bu bölümündebir kartalın sol kanadı kısmen görülebilmektedir.Nişin alt bölümünde köşeli hatlıharflerle yazılmış üç satır yazıtın sağyarısı sağlam kalmıştır.- - - αχῆς ἄλυ-[πε χ̣αῖρε] εὐψύχει οὐ-[δεὶς ἀθά]νατος.ο(ὐ)δὶς ἀθά[νατος].9. Mezar stelinin sağ alt köşesineait parça. Kireçtaşı. Ölçüler: 67x38x17cm. Harf yüksekliği: 3,6–6,2 cm. Buluntuyeri: Batı Nekropol. Güncel yeri: Zeugma.Resim 13.İki parçadır. Kenarlarda <strong>ve</strong> yüzeydekırıklar <strong>ve</strong> su içinde kalması nedeniyle yüzeydeerime <strong>ve</strong> yosunlaşma oluşmuştur.10. Mezar stelinin sağ kenarına aitparça. Kireçtaşı. Ölçüler: 70x60x20 cm.Harf yüksekliği: 3,6–4 cm. Buluntu yeri:Doğu Nekropol. Güncel yeri: Gaziantep<strong>Arkeoloji</strong> Müzesi (Env. No.: BK7). Resim14.Tüm kenarları kırıktır <strong>ve</strong> yüzeydeyoğun bozulma görülmektedir. Ayrıca sağkenarda dikine açılmış kanal, mezar stelininikinci kez kullanıldığına işaret etmektedir.TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ 39

Stel parçasının üst kenarında nişinoldukça küçük bir kısmı, bu nişi sol taraftasınırlayan dikdörtgen plaster sütununkaidesi <strong>ve</strong> kaidenin sol yanında niş içindeucuna bağlanmış kurdelenin ucu kısmengörülebilmektedir. Nişin korunabilmişkısmı altında yer alan köşeli hatlı harflerden,oldukça bozulmuş durumdaki dörtsatır yazıt kısmen okunabilmektedir.Μακε(δών) - - - φ - - -Ἀλεξάνδρου - - - Μακεδώ(ν)- - - [ἄ]λυπηχαῖρε.Sağ kenarda alınlığı taşıyan dikdörtgenplaster sütunun alt yarısı <strong>ve</strong> dörtgenprofilli alçak kaidesi sağlam kalmıştır.Sol kenardaki sütun tahribat nedeniylegörülememektedir. Niş içinde, üste doğrugenişleyen –yamuk biçimli- masif bir kaideüzerinde çan formlu büyük bir sepetin altyarısı görülebilmektedir. Sepetin her ikiyanında, dik olarak yerleştirilmiş birergirland yer almaktadır. Girlandların ucunabağlanan kurdeleler yazıtın alt satırınakadar uzanmaktadır. Niş altında, köşelihatlı harflerden yazılmış üç satır yazıtkısmen okunabilmektedir.(….)βις Αρτε[μι]Δ[ορ]ω ἄλυπεχαῖρε.Resim 14. No. 10.<strong>11.</strong> Dikdörtgen biçimli mezar steliparçası. Kireçtaşı. Ölçüler: 77x62x21 cm.Harf yüksekliği: 3,2–4 cm. Buluntu yeri:Zeugma. Güncel yeri: Gaziantep <strong>Arkeoloji</strong>Müzesi (Env. No.: -). Resim 15.Üst yarı tamamen kayıptır. Sol, sağ<strong>ve</strong> alt kenarlarda kırıklar <strong>ve</strong> yüzeydeyoğun bozulma oluşmuştur. Sepetinyerleştirildiği kaidenin solunda derin biroyuk bulunmaktadır.Resim 15. No. <strong>11.</strong>12. Mezar steli alt yarı parçası.Kireçtaşı. Ölçüler: 15x23x10 cm. Harfyüksekliği: 1,7–2,6 cm. Buluntu yeri: DoğuNekropol, Kırkbayır. Güncel yeri: Gaziantep<strong>Arkeoloji</strong> Müzesi (Env. No.: -). Resim12.40 TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ

Üst yarı kayıptır. Tüm kenarları kırık<strong>ve</strong> yüzeyde yoğun bozulma oluşmuştur.Resim 16. No. 12.Üst kısımda kısmen görülebilen sığniş içinde olasılıkla silindirik formlu birsepetin alt kısmı <strong>ve</strong> kaidesi sağlam kalabilmiştir.Sol kenarda, üstte, nişi sınırlayandörtgen formlu plaster sütunun altkenarı görülebilmektedir. Niş altında köşelihatlı harflerle yazılmış iki satır yazıtbulunmaktadır.Μαρᾶς̣ [Θ̣]άβουςἄλυπε χαῖρε.S1. Μαρᾶ Semitik kökenli bir isimdir60 . Aynı ismin yer aldığı bir diğer stelWagner tarafından yayınlanmıştır 61 .Makedon unsurlardan oluşan yapısınınRoma hâkimiyeti ile İmparatorluğun farklıbölgelerinden gelen Latin kökenlilerlebirlikte daha da kozmopolit hale geldiğidüşüncesini desteklemektedir. Doğu <strong>ve</strong>Güney Nekropol’deki mezarlarda bulunmuş(No. 1-4, 7) mezar stelleri, bunlarınmezarlar içinde nişlere yerleştirilmiş olabileceğinidüşündürmekle birlikte 4 no.lumezar stelinin alt yüzeyindeki zıvanadeliği, stelin mezar dışına bağımsız olarakyerleştirildiğine de işaret etmektedir.Gaziantep <strong>Arkeoloji</strong> Müzesi’nin DoğuNekropol’deki bir mezarda gerçekleştirdiğikurtarma kazıları sırasında bulunansekiz mezar steli ile mezarların giriş cephesindekistel biçimli kabartmalar (kayastelleri) mezar stellerinin mezar dışındakullanılmış olduğu görüşünü destekleyenbulgulardır. Birbirini tekrar eden, standartlaşmışbiçimleri <strong>ve</strong> bezeme öğeleriylemezar stellerinin değişime uğramadanuzun bir zaman dilimi süresince kullanılmışolması, çoklu etnik yapıya sahip Zeugmatoplumunun ölü kültüne ilişkin yerleşik<strong>ve</strong> kabul görmüş bir inanışa sahip olduğunaişaret etmektedir.SONUÇKatalogta yer <strong>ve</strong>rdiğimiz buluntulartarihleme için yeterli bilgi sunmamaktadır.Bu sebeple, Zeugma’nın kendine özgüüretimine ait olan yeni buluntuları kentinmezar steli üretiminin yoğun olarak gerçekleştiğiMS 1.-3. yüzyıl ortaları arasınayerleştirmek doğru olacaktır. Bununlabirlikte yazıtlar üzerindeki isimler (örneğinNo. 6 <strong>ve</strong> 12’deki Semitik, No. 10’dakiGreko-Makedon <strong>ve</strong> No. 2’deki Latin kökenliisimler gibi) kentin kuruluşundanitibaren sahip olduğu Semitik, Greko-SUMMARYBecause of its geographic significantlocation and administrati<strong>ve</strong> alterationthe city was encounters and counterpointfor varied cultures. Zeugma stelaiappears as enormous group which differswith its arrangement and subject mannerfrom adjoining areas. This articlepoints out briefly common characteristicof Zeugma stelai and 12 recent finds arepresented.These stelai are car<strong>ve</strong>d of a characteristicsoft chalky yellowish limestone.Stelai produced between mid of 1 st cen-TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ 41

tury AD and late 3 rd century AD. Accordingto decoration, stelai categorized intothree groups. The first group designedwith symbolic eagle (for man) and basket(for woman) which refers to thegender of deceased. The second grouphas a portrait bust of the deceased. Thethird group represents with only inscription.Men wear chiton and himation thatseems like Greco-Roman. Despite womenwith headgear indicates that their localSemitic descent. Some Palmyrene influences(e.g. headgears and gestures) appearon portraits but its show no specificparallels. Funerary inscriptions prevailinglyin Greek are positioned out ofniche, under the figure. The inscriptionson the stelai are mostly succinct formulawhich ends with usually ἄλυπε χαῖρε (orἄλυπε χε̑ρε) and infrequently ἄωρε χαῖρε(or χε̑ρε). Names inform us informationabout the inhabitants consisted of variedethnicities of the city. Names arepredominantly Greek and Latin but alsosignificantly Semitic pro<strong>ve</strong>s the city’scosmopolitan character.NOTLAR* Zeugma mezar stellerinin, doktorakonusu olarak çalışılması konusundateşvik, yardım <strong>ve</strong> paylaştığı fikirleriçin tez danışmanım Prof. Dr. KutalmışGörkay’a teşekkürlerimi sunarım.** Araş. Gör., Ankara Üni<strong>ve</strong>rsitesi,DTCF, <strong>Arkeoloji</strong> Bölümü, Sıhhiye, Ankara.hsynymn@yahoo.com1 Zeugma Nekropolü’ndeki mezarlarınduvarlarındaki stel biçimli kabartmalar<strong>ve</strong> yazıtlar ilk kez olarak Chabot tarafındanyayınlanmıştır, Chabot 1900:279-283; 1902’de Chapot tarafındanyapılan çalışmada, daha sonra araştırmacılartarafından Zeugma kökenliolduğu kabul edilen bir mezar taşınayer <strong>ve</strong>rilmiştir: Chapot 1902: 175, No.18, Fig. 2; Chapot tarafından yayınlananbu stel için ayrıca bkz.: Mouterde– Poidebard 1945: 213, Pl. CXVII.4;Yüzyılın başlarındaki diğer yayınlariçin bkz.: Cousin 1905: 346-347, dn. 3;Cumont 1910: 126-129, Fig. 8-13; Cumont1917: 42-47; IGLSyr I: no 94-112; Mouterde 1921: 289, No. 26.2 Wagner 1976: 156 vd.; Parlasca 1978:305 vd.3 Wagner 1976: 156 vd.4 Parlasca 1982: 9-14, Abb. 6-16.5 Skupinska-Løvset 1987: 101 vd.6 Abadie-Reynal <strong>ve</strong> diğ. 2001: 294, 304-305, Fig. 2.52-54; Abadie-Reynal <strong>ve</strong>diğ. 2000: 309-311, Fig. 53, 55-57;Kennedy – Graf 1998: 92 vd.7 1. Mimari tasarıma sahip olanlar, 2. Mimaritasarıma sahip olmayanlar, 3. Masifbloklar; Wagner tarafından yapılançalışmadaysa steller beş tipe ayrılmıştır:Wagner 1976: 156 <strong>ve</strong> Abb. 19.8 Parlasca tarafından iki gruba ayrılmıştır:Parlasca 2006: 149.9 Figür bulunmayan yalnızca yazıtlı stelörnekleri için bkz.: Wagner 1976:No. 1, Taf. 29; Ergeç 2002: 121, Taf.28.410 Wagner 1976: 254 vd., No. 140 vd.,Abb. 40, Taf. 53; Kennedy 1998: 43,Fig. 3.15 <strong>ve</strong> 3.17.11 Gaziantep <strong>Arkeoloji</strong> Müzesi, Env. No.:1724; Wagner 1976: No. 112, Taf.47.42 TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ

12 Cumont 1917: 34 vd.; Newbold 1925:362-365; Wujewski 1991: 45.13 Newbold 1925: 365 vd.; Wujewski1991: 13-15.14 Örnek mezar stelleri için bkz.: Wagner1976: No. 9 <strong>ve</strong> 15, Taf. 30, No.20-21, Abb. 25-26, No. 38, Taf. 32.15 Örnek mezar stelleri için bkz.: Wagner1976: No. 44-47, Taf. 35, No. 50,Taf. 32.16 Wujewski 1991: 50.17 El figürlerinin işlendiği beş mezar stelibilinmektedir. Daha önce yayınlananörnekler için bkz.: Wagner 1976: 191-192, No. 32, Taf. 34, Abb. 19.5, 212,No. 67-68, Taf. 38, Abb. 19.10 <strong>ve</strong>225-226, No. 92, Abb. 19.24.18 Wujewski 1991: 44.19 Slawisch 2007: 80.20 Slawisch 2006: 192.21 Bu tip figürlerin bulunduğu örnek mezarstelleri için bkz.: Wagner 1976:No. 105, Taf. 45, No. 109, Taf. 45 <strong>ve</strong>No. 129, Taf. 51.22 Paludamentum giyen bu figür yüksekrütbeli bir asker olmalıdır. Bu mezarsteli için bkz.: Skupinska-Løvset 1987:123-124, Fig. 39, dn. 134; khlamys giyimligenç bir erkek portresinin bulunduğustel için bkz.: Wagner 1976:No. 127, Taf. 50.23 Bu tip figürlerin bulunduğu örnek mezarstelleri için bkz.: Parlasca 1982:11-12, Taf. 8.1, 9.2; Wagner 1976: No.76, Taf. 39.24 Parlasca 1982: 12, iç kapak resmi.25 Gaziantep <strong>Arkeoloji</strong> Müzesi, Env.No.: 582; Skupinska-Løvset 1987:123-124, Fig. 39.26 Khiton <strong>ve</strong> himation giyimli kadın portrelerininbulunduğu mezar stellerindenbazıları için bkz.: Wagner 1976:No. 112, Taf. 47, No. 122, Taf. 49;Skupinska-Løvset 1987: 108, Fig. 7.27 Örnek mezar stelleri için bkz.: Wagner1976: No. 123, Taf. 49, No. 118,Abb. 35; Parlasca 1982: 10-11, Taf.6.2, Taf. 10.1; Skupinska-Løvset 1987:108, Fig. 7.28 Palmyra örnekleri için bkz. Sadurska– Bounni 1994; Ploug 1995; Ayrıcabölgenin giyim-kuşam modası içinbkz.: Goldman 1994: 163 vd.29 Parlasca 2006: 150.30 Örnek mezar stelleri için bkz.: Parlasca1982: 10-11, Taf. 6.2 <strong>ve</strong> 10.2; ayrıcabüst <strong>ve</strong> heykel örnekleri için bkz.:Wagner 1976: No. 42 <strong>ve</strong> 150, Taf. 34<strong>ve</strong> 56.31 Gansell 2007: 449 vd.32 Parlasca 1982: 10-11, Taf. 10.1-2.33 Örnek mezar stelleri için bkz.: Wagner1976: No. 123-124, Taf. 49; Parlasca1982: 11, Taf. 12.2.34 Görkay 2012: 297.35 Wagner 1976: No. 87, Lev. 43.36 Skupinska-Løvset 1987: 121-122, Fig.35.37 Başı açık olarak betimlenmiş kadınportrelerinin bulunduğu mezar stellerinebazı örnekler için bkz.: Wagner1976: No. 87, Lev. 43; Gibson 1979:No. 1, Taf. XVI.a-b.38 Gaziantep <strong>Arkeoloji</strong> Müzesi (Env. No.:-)’ndeki bu stel için bkz.: Skupinska-Løvset 1987: 108, Fig. 7.TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ 43

39 Şahin 2000: 15; Görkay 2012: 297;Kennedy, Kırkbayır’daki bir mezardabulunan kabartmaların üst köşelerindede bulunan bu deliklerin perde <strong>ve</strong>yaanma törenleri sırasında kandil asmakiçin kullanılıyor olabileceğini söylemektedir:Kennedy – Kennedy 1998: 43,Fig. 3.15; Anma törenlerinde çiçeklerin(gül) mezarların içine serpilmiş <strong>ve</strong>ölünün heykel ya da portrelerine çiçekçelenkleri asılmıştır: Toynbee 1971:63; Hope 2007: 234-235.40 Daha önce yayınlanmamış, Gaziantep<strong>Arkeoloji</strong> Müzesi’ndeki BS4 <strong>ve</strong>80.2.73 envanter numaralı steller ilediğer iki stel için bkz.: Wagner 1976,No. 16, Taf. 3.1; Abadie-Reynal <strong>ve</strong> diğ.2000: 312, Fig. 57.41 Gaziantep <strong>Arkeoloji</strong> Müzesi 3899:Wagner 1976: No. 122, Taf. 49; İstanbul<strong>Arkeoloji</strong> Müzesi 5518/5519:Wagner 1976: No. 126; Adana <strong>Arkeoloji</strong>Müzesi 1128 <strong>ve</strong> 1379: Wagner1976: No. 127, Taf. 50 <strong>ve</strong> No. 123,Taf. 49.42 Ergeç 1996: 359-360, Plan 1, Res. 11-12; başka bir örnek için bkz.: Ergeç2002: 121, Lev. 28.4; Ergeç 1998:91, Fig. 5.14; Mezarın önündeki alanamezar stellerinin yerleştirilmesinebenzer bir örnek Ürdün’ün kuzeyindekiUmm el-Jimal’den bilinmektedir:Littmann 1914: 52-53, Fig. III.7.43 Zeugma Nekropolleri <strong>ve</strong> mezarları,Ergeç tarafından doktora çalışmasıolarak hazırlanarak yayınlanmıştır:Ergeç 2003.44 Wagner tarafından bir çizim ile örneklendirilmiştir:Wagner 1976: Abb.16; Amy – Seyrig 1936: Pl. XLI-XLIII;Colledge 1976: Fig. 60; Hama’daki birmezarda nişler içine yerleştirilmişbüstler <strong>ve</strong> heykeller için bkz: Plough1986: Fig. 25.a-d <strong>ve</strong> Fig. 27.b.45 Wagner 1976: 149 vd., Abb. 16.46 Askerlere ait Latince yazılmış stelleriçin bkz. Wagner 1976: 132-136, No.1-4 <strong>ve</strong> No. 149, Taf. 52; Hartmann– Speidel 1998: 101 vd., No. 6-7; Latinceyazılmış diğer iki stel için bkz.Wagner 1976: 216-217 <strong>ve</strong> 231, No. 75<strong>ve</strong> 103, Taf. 39.47 Wagner1976: 165-171; güncellenmişliste için bkz. Kennedy – Graf 1998:105-108.48 Wagner 1976: 168; Yon 2003: 151 vd.;Yon 2006: 216.49 Wagner 1976: No. 67, Taf. 38, Abb.19.10.50 Harris 1944: 98-99; Wagner 1976:252, No. 136; Ayrıca bkz.: IGLSyr 1:No. 84.51 Seleukid Era ile ilgili bkz.: Butcher2003: 122-127.52 Gaziantep <strong>Arkeoloji</strong> Müzesi, Env.No. 1961: Wagner 1976: No. 69,Lev. 39; Parlasca 1982: 10, Lev. 20.1;Skupinska-Løvset 1987: 103, Fig. 2;Wagner tarafından 64 yılına, Parlascatarafından 65/66 yıllarına tarihlenenstel, Skupinska-Løvset tarafından 65yılına tarihlenmiştir.53 Skupinska-Løvset 1987: 107-121.54 Ayakta duran genç bir erkek, Gaziantep<strong>Arkeoloji</strong> Müzesi, Env. No.: 2204;Wagner 1976: No. 84, Lev. 42.55 Wagner tarafından MS 2. yüzyılınikinci yarısına tarihlenmiş fakat Gabelmanntarafından MS 3. yüzyılınsonu olarak düzeltilmiştir: Gabelmann1979: 779-780.44 TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ

56 Mouterde – Poidebard 1945: No. 47,Lev. CXVIII.5; Wagner 1976: No.148.57 Stelin Batı Nekropol içinde kalan, Karatepeolarak adlandırılan alanda bulunduğubelirtilmiştir: Wagner 1976:No. 149, Lev. 52.58 SEG 19: No. 878.59 Meimaris – Kritikakou-Nikolaropoulou2008: No. 12.60 Preisigke 1922: 519; Wagner 1976:240.61 Wagner 1976: No. 119, Abb. 37.KAYNAKÇAAbadie-Reynal <strong>ve</strong> diğ. 2000C. Abadie-Reynal <strong>ve</strong> diğ., “Zeugma-Moyenne Valle De L’euphrate RapportPreliminaire de la Campagne de Fouillesde 1999”, Anatolia Antiqua 8: 279-337.Abadie-Reynal <strong>ve</strong> diğ. 2001C. Abadie-Reynal <strong>ve</strong> diğ., “Zeugmarapport preliminaire des Campagnes deFouilles de 2000”, Anatolia Antiqua 9:243-305.Altan 1970N. Altan, “Ankara <strong>Arkeoloji</strong> MüzesindePortre Hususiyeti Gösteren BazıSteller”, Belleten 34: 211-217.Amy – Seyrig 1936R. Amy – H. Seyrig, “Recherches dansla nécropole de Palmyre I. L’hypogeée deIarhai fils de Barikhi, petit-fils de Taimarsô”,Syria 17/3: 229-266.Butcher 2003K. Butcher, Roman Syria and theNear East (Los Angeles, J. Paul GettyPublications).Chabot 1900M.J.B. Chabot, “Notes d’épigraphieet D’archéologie Orientale”, Journal Asiatique16: 249-288.Chapot 1902V. Chapot, “Antiquités de la Syriedu Nord”, BCH 26: 161-208.Colledge 1976M.A.R. Colledge, The Art of Palmyra(London, Thames and Hudson).Cumont 1910F. Cumont, “L’aigle funeraire desSyriens et l’apotheose des empereurs,RHistRel 62, 1910: 120-153.Cumont 1917F. Cumont, Études Syriennes (Paris,A. Picard).Cousin 1905G. Cousin, Kyros le jeune en AsieMineure (Paris, Berger-Levrault).Ergeç 1996R. Ergeç, “1993-1994 Belkıs/ZeugmaKurtarma Kazıları”, MKKS 6: 357-369.Ergeç 1998R. Ergeç, “Rescue excavations by theGaziantep Museum (1992-1994)”, içinde:D. Kennedy (der.) The Twin Towns ofZeugma on the Euphrates: Rescue Workand Historical Studies, (Portsmouth RI,Journal of Roman Archaeology): 82-91.Ergeç 2002R. Ergeç, “Neufunde am Westuferdes Euphrat”, AMS 44: 117-122.Ergeç 2003R. Ergeç, Nekropolen und Graber inder südlichen Kommagene (Bonn, RudolfHabelt GmbH).TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ 45

Gabelmann 1979H. Gabelmann, review on ”J. Wagner,Seleukeia am Euphrat – Zeugma”,BJb 179: 778-780.Gansell 2007A.R. Gansell, “From Mesopotamia toModern Syria: ethnoarchaeological perspecti<strong>ve</strong>son female adornment during ritesof passage”, içinde: M. Feldman – J. Cheng(der.) Ancient Near Eastern Art in Context,Festschrift Irene J. Winter (Boston,Brill Academic Publishers): 449-473.Goldman 1994B. Goldman, “Graeco-Roman Dress inSyro-Mesopotamia”, içinde: J.L. Sebesta– L. Bonfante (der.) The World of RomanCostume (Wisconsin, Uni<strong>ve</strong>rsity of WisconsinPress): 163-181.Görkay 2012K. Görkay, “Zeugma in Light of NewResearch”, içinde K. Konuk (der.) Stephanephorosde L’economie Antique a L’AsieMineure, Hommages a Raymond Descat(Bordeux, Ausonius): 275-300.Harris 1944J.R. Harris, “On the Name “Son ofGod” in Northern Syria”, ZNW 15: 98-99.Hartmann – Speidel 1998M. Hartmann – M.A. Speidel, “TheRoman army at Zeugma: recent researchresults”, içinde: D. Kennedy (der.) TheTwin Towns of Zeugma on the Euphrates:Rescue Work and Historical Studies(Portsmouth RI, Journal of Roman Archaeology):101-126.Hope 2007V. Hope, Death in Ancient Rome: ASource Book. (London - New York, Routledge).IGLSyr IL. Jalabert – R. Mouterde, InscriptionsGrecques et latines de la Syrie I(Paris, Librairie Orientaliste Paul Geuthner).Kennedy 1998D.L. Kennedy, “The twin towns andthe region”, içinde: D. Kennedy (der.) TheTwin Towns of Zeugma on the Euphrates:rescue work and historical studies,(Portsmouth RI, Journal of Roman Archaeology):30-60.Kennedy – Graf 1998D. Kennedy – D. Graf, “Inscriptionson stone, ceramic and mosaic”, içinde:D. Kennedy (der.) The Twin Towns ofZeugma on the Euphrates: Rescue Workand Historical Studies, (Portsmouth RI,Journal of Roman Archaeology): 92-108.Littmann 1914E. Littmann, Nabataean Inscriptionsfrom the southern Hauran, DivisionIV. Semitic Inscriptions, Section A,Princeton Uni<strong>ve</strong>rsity Archaeological Expeditionsto Syria in 1904-1905 and 1909(Leiden, Brill Academic Publishers).Meimaris – Kritikakou-Nikolaropoulou2008Y.E. Meimaris – K.I. Kritikakou-Nikolaropoulou,Inscriptions from PalaestinaTertia, Vol. Ib, The Greeke Inscriptionsfrom Ghor Es-Safi (Byzantine Zoora)(Supplement). Khirbet Qazone and Feinan,(Athens,Research Centre for Greekand Roman Antiquity; Paris, De Boccard).Mouterde 1921R. Mouterde, Inscriptions grecqueset latines du musée d’Adana II”, Syria 2:280-294.46 TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ

Mouterde-Poidebard 1945R. Mouterde – A. Poidebard, Le Limesde Chalcis: organisation de la steppe enhaute Syrie Romaine (Paris, LibrairieOrientaliste Paul Geuthner).Mussche 1959H. Mussche, “Relief Funéraire deGaziantep”, BCH 83: 543-548.Newbold 1925R. Newbold, “The Eagle and theBasket on the Chalice of Antioch”, AJA29.4; 357-380.Parlasca 1978K. Parlasca, “Römische Grabreliefsaus der Südosttürkei”, X. UluslararasıKlasik <strong>Arkeoloji</strong> Kongresi, 23-30 Eylül1973 İzmir (Ankara, <strong>Türk</strong> Tarih Kurumu):305-309.Parlasca 1982K. Parlasca, Syriche Grabreliefs hellenistischerund römischer Zeit (Mainzam Rhein, Philipp von Zabern).Parlasca 2006K. Parlasca, “Sculpture during theRoman Period in the region of Zeugma”,içinde: R. Ergeç (der.) UluslararasıGeçmişten Geleceğe Zeugma Sempozyumu(Gaziantep, Gaziantep Üni<strong>ve</strong>rsitesiYayınları): 149-152.Ploug 1986G. Plough, “The Graeco-Roman Necropolis”,içinde: A. Papanicolau Christensen<strong>ve</strong> diğ. (der.), Hama III,3: TheGraeco-Roman objects of clay, the coinsand the Necropolis (Copenhagen, AarhusUni<strong>ve</strong>rsitetsforlag): 70-113.Ploug 1995G. Ploug, Catalogue of the PalmyreneSculptures (Copenhagen, NY CarlsbergGlyptotek).Preisigke 1922F. Preisigke, Namenbuch: enthaltendalle griechischen, lateinischen,ägyptischen, hebräischen, arabischenund sonstigen semitischen und nichtsemitischenMenschennamn, soweit siein griechischen Urkunden (Papyri, Ostraka,Inschriften, Mumienschildrenusw.) Ägyptens sich vorfinden bearb. undhrsg. von Dr. Friedrick Preisigke. Miteinem Anhange von Professor Dr. EnnoLittmann, enthaltend die in diesem Namenbuchevorkommenden abessinischen,arabischen, kanaanäischen und persischenNamen (Heidelberg, Selbst<strong>ve</strong>rlag desHerausgebers).Sadurska – Bounni 1994A. Sadurska – A. Bounni, Les sculpturesfunéraires de Palmyre (Roma, G.Bretschneider).SEG 19A.G. Woodhead (der.), SupplementumEpigraphicum Graecum vol. 19, 1963(Leiden, Sijthoff&Noordhoof).Skupinska-Løvset 1987I. Skupinska-Løvset, “Funerary portraitureof Seleukeia-on-the-Euphrates”,ArctaArch 56: 101-129.Slawisch 2006A. Slawisch, “Zu ‘Fluchänden’ aufhellenistischen und kaiserzeitlichenGrabsteinen”, içinde: S. Conrad <strong>ve</strong> diğ.(der.), Pontos Euxenios: eiträge zurArchäologie und Geschichte des antikenSchwarzmeer- und Balkanraumes(Langenweiβbach, Beier&Beran).Slawisch 2007A. Slawisch, Die Grabsteine derrömischen provinz Thracia,Aufnahme,Verarbeitung und Weitergabe überregionalerAusdrucksmittel am Beispiel derTÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ 47

Grabsteine einer Binnenprovinz zwischenOst und West (Langenweißbach,Beier&Beran).Şahin 2000M. Şahin, Miletopolis Kökenli MezarStelleri <strong>ve</strong> Adak Levhaları (Ankara, <strong>Türk</strong>Tarih Kurumu).Toynbee 1971J.M.C. Toynbee, Death and Burial inthe Roman World (Ithaka, Cornell Uni<strong>ve</strong>rsityPress).Yon 2003J.B. Yon, “À Propos De L’expressionἄλυπε χαῖρε.” Syria 80: 151-159.Yon 2006J.B Yon, “Inscriptions in the Necropolisof Zeugma”, içinde: R. Ergeç(der.) Uluslararası Geçmişten GeleceğeZeugma Sempozyumu, 20-22 Mayıs 2004Gaziantep (Gaziantep, Gaziantep Üni<strong>ve</strong>rsitesiYayınları): 213-218.Wagner 1976J. Wagner, Seleukia am Euphrat -Zeugma, TAVO No. 10 (Wiesbaden, Reichert).Wujewski 1991T. Wujewski, Anatolian SepulchralStelae İn Roman Times (Poznan, Uniwersytetim. Adama Mickiewicza w Poznaniu).48 TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ

APOLLON KLARİOS KUTSAL ALANIPROPYLON SEKTÖRÜNDENHELENİSTİK KALIP YAPIMI KÂSELERIşık ŞAHİN*İzmir’in Menderes İlçesi sınırlarıiçinde kalan Apollon Klarios Kutsal Alanıpropylonunda ilk kazılar 1913 yılındabaşlatılmıştır. 1 Bu çalışmada 2001 yılındanitibaren Propylon sektörü kazılarında 2bulunmuş -Helenistik Dönemi en iyi temsileden seramiklerden “Megara Kâseleri”olarak da anılan kalıp yapımı kabartmalıkâseparçaları değerlendirilmiştir. Propylonsektörü kazıları İ.Ö. 2. yüzyıl sonu-1.yüzyıl başına tarihlenen 3 propylonun kuzeyindegerçekleştirilmiştir. Kazılar,Klaros’da bir yazıtta söz edilen 4 Tripylonadlı yapının propylonun altındaki dahaerken bir yapı olup olmadığını anlamayaçalışmak 5 <strong>ve</strong> propylonun kuzeybatısındakiİ.Ö. 2. yüzyılın son çeyreğine tarihlenen 6Kolophon’lu Polemaios Onur Anıtı yazıtındasöz edilen Kharitler Sunağı’nı belirlemekamaçlarıyla başlatılmıştır. 7Yayınlanan kâseler propylon sektöründen,7 farklı buluntu yerinden gelmektedir:1. Propylon ile Polemaios Anıtı arası;2. Propylon’un doğusu; 3. Künklü yapı;4. Polemaios Anıtı çevresi; 5. Çeşme; 6.Freskolu yapı; 7. Polemaios Anıtı batısı(Resim: 1).Resim 1: Propylon sektörü(A. Ersoy, P. Erturan, 2004)Propylon ile Polemaios Anıtı arasında2001 yılında başlatılan kazılarda 8 Y17b <strong>ve</strong>V17d plan karelerinde yapılan kazılarda3 adet ağız, 7 adet gövde, 1 adet dip <strong>ve</strong>gövde parçası olmak üzere 11 adet kâseparçası (8, 15, 19, 24, 32-37); propylonundoğusunda 2 adet kase gövde parçasıTÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ 49

(22, 38) propylonun kuzeydoğusunda öncekikazı sezonlarında ortaya çıkarılmışolan künk sistemi içeren yapıda 1adetağız <strong>ve</strong> gövde, 1 adet ağız <strong>ve</strong> 1 adet gövdeparçası olmak üzere 3 adet kâse parçası(16, 41, 42), Polemaios Anıtı çevresindekikazılarda 3 adet ağız (2 tanesi birleşiyor)<strong>ve</strong> 2 adet gövde parçası olmak üzere 4adet kabartmalı kase parçası (3, 4, 28,40) bulunmuştur.Y17b, V18e <strong>ve</strong> V18c plan karelerindeortaya çıkarılan 4.60 x 2.70 m.boyutlarındaki en alt sırası korunmuşmermer yapının kutsal alanın girişindeyer alan Kharitler kültüyle de ilişkiliolabileceği düşünülen bir çeşme havuzusaptanmıştır. 9 Polemaios Onur Anıtı’nıntemelinin çeşmenin kuzeybatı köşesineoturduğu görülmektedir. Çeşmeden 1adet ağız, 4 adet gövde, 1 adet dip <strong>ve</strong>gövde olmak üzere 6 kâse parçası (10, 13,14, 23, 25, 26) bulunmuştur. Propylon’unhemen kuzeyinde, Y 17a, Y 17b <strong>ve</strong> V 17dplan karelerinde propylon öncesine ait-tripylon olduğu düşünülebilecek- simetrikplanlı, duvarlarında freskolar olanbir yapı ortaya çıkarılmıştır. 10 Yapıda 4adet ağız, 2 adet ağız <strong>ve</strong> gövde, 5 adetgövde, 1 adet dip <strong>ve</strong> gövde, 1 adet dipparçası olmak üzere 13 parça seramik (1,2, 9, 11, 12, 17, 18, 21, 27, 29-31, 39) bulunmuştur.Polemaios Anıtı’nın batısında2002 yılında 1 tambur 11 <strong>ve</strong> 2003 yılındaaynı alanda 2 tambur <strong>ve</strong> 1 İon sütun başlığıbulunmuştur. 12 Bunlardan 2 tambur <strong>ve</strong>sütun başlığı Polemaios Anıtı'na ait mimariparçalardır. Bu alanda 2 adet ağız<strong>ve</strong> 1 adet kırık ağız olmak üzere 3 parça(5, 7, 20) bulunmuştur.FormTipolojik olarak 2 grupta değerlendirilenMegara kâselerinde, birinci grupH.A. Thompson’un Atina Agorası yayınındasöz ettiği, genel olarak daha azsayıda bilinen <strong>ve</strong> dışa dönük ağız kenarlı“Attika Tipi” kâselerdir 13 . İkinci grup F.Courby’nin “Delos Tipi” olarak adlandırdığıdaha geçe tarihlenen, sayıları dahaçok, hafif dönük içe <strong>ve</strong>ya dik ağız kenarlıkâselerdir. 14 Bu çalışmada 42 parçanın 16tanesi ağız profillerine göre değerlendirilmeyeolanak sağlamaktadır. Ağız çapları12 ile 16 cm. arasında değişen 3 parça(1, 18, 20) Attika Tipi, ağız çapları 11 ile16 cm. arasında değişen 13 parça (2-6, 11,12, 14-16, 19, 21, 41) ise Delos Tipi olaraksınıflandırılmıştır. Dipler düzleştirilmişoturma düzlemine sahip, madalyon kaideli(27-29, 37) <strong>ve</strong>ya yarıküresel <strong>ve</strong> madalyonludur(26).F. Courby, 1922 yılında yayınladığımonografisinde kabartma seramiklerinİ.Ö. 4. yüzyılın sonunda icat edildiğinisöyler. 15 H.A. Thompson, 1934 yılındaAtina’daki Helenistik depozitlere göreen erkenlerinin Mısır etkisi ile ortayaçıkan bitkisel bezemeli kaseler olduğuA-E gruplarını İ.Ö. erken 3. yüzyıl ile geç2. yüzyıl arasında başlatır. 16 R. Edwards1956 yılında Pnyx kâselerini İ.Ö. 3. yüzyılortasına tarihlemiştir. 17 V. Grace’in Koronikazılarında bulunmuş Rhodos ticari amphoramühürleri kronolojisine göre 18 S.I.Rotroof kalıp yapımı kâselerin Atina’dakiüretimlerini İ.Ö. 240-220 yılları arasındabaşlatır. 19 Rotroof, 2006 yılında Atinakalıp yapımı kâseleri yeniden değerlendirirken,G. Finkielsztejn’in Rhodos amphoralarıkronolojisi 20 ışığında, İ.Ö. 224/3tarihinin hâlâ uygulanabilir bir hipotezolduğunu belirtmiştir. 21Batı Anadolu’da Metropolis’te kalıpyapımı kâseler İ.Ö. 280-258 yıllarınatarihlenen Ephesos sikkeleri ile bulunmuş22 <strong>ve</strong> çam kozalığı, küçük yaprak,50 TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ

itkisel, figürlü <strong>ve</strong> konsantrik yarım dairedekorlu kâselerin üretiminin İÖ. 3.yüzyılın 2. yarısından önce başlamış olduğugörülmüştür. B. Gürler, kalıp yapımıkâselerin üretimlerinin Batı Anadolu’dadiğer merkezlerde de Metropolis’tekineyakın bir tarihte başlamış olacağınıdüşünmektedir. 23a. İon kymationu (Resim: 2)Kil <strong>ve</strong> FirnisEn yaygın kil rengi (Tablo: 3, 4) 24 kırmızımsısarı (5 YR 7/6; 5 YR 7/8, 7.5 YR7/6) <strong>ve</strong> onu izleyen kırmızı (2.5 YR 5/6),açık kırmızımsı gri (2.5 YR 7/1), çok solukkah<strong>ve</strong>rengi (10 YR 7/4) <strong>ve</strong> gridir (2.5 Y7/1, 5 Y 6/1, N7). Kâselerde en çok kullanılanfirnis (Tablo: 5) tam siyah firnis olupkah<strong>ve</strong>rengi, kah<strong>ve</strong>rengi - siyah, kiremitrengi <strong>ve</strong> gri firnisler kullanılmıştır.BezemeKenar Bezemeleriİncelenen 42 parçadan 22 tanesikenar bezemesi içermekte olup 11 parçaile İon kymationu en yoğun görülen bezemedir(Tablo: 1). Parçalarda görülen diğerkenar bezemeleri 7 farklı grup oluşturmaktadır:a. İon kymationu (1-10)b. Meander (11-13)Resim: 21. KL.04.Y17a.3.141Ağız <strong>ve</strong> gövde parçası. Ağız çapı 12cm. Korunan yükseklik 3 cm. İçte <strong>ve</strong> dıştakah<strong>ve</strong>rengi-siyah firnis. Kil 2.5 YR 5/6.Kenar motifi: İon kymationu (Courby1922,379, Fig. 76.2; Dereboylu2001, 40.17, Taf. 20, 176) <strong>ve</strong>ya İon kymationu<strong>ve</strong> kargı dizisi (Thompson 1934, Fig.94, E75).2. KL.04.Y16b.1.14Ağız parçası. Ağız çapı 11 cm. Korunanyükseklik 3 cm. İçte <strong>ve</strong> dışta kah<strong>ve</strong>rengifirnis. Kil 5YR 7/6.Kenar motifi: İon kymationu (Courby1922, 379, Fig. 76.2).c. Rozet Dizisi (14-17)d. Yaprak Dizisi (18)e. Uçları Kıvrık Üçgenler Dizisi(19-20)f. İnci Dizisi (21)g. Ters Ünlem Dizisi (22)3. KL.01.6A-1.2.14Ağız parçası. Ağız çapı 12 cm. Korunanyükseklik 3.3 cm. Aşınmış siyah firnis.Kil 5 YR 7/6.Kenar motifi: İon kymationu (Courby1922, 379, Fig. 76.2; Mitsopoulos-Leon1991, Taf. 87, D 58).TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ 51

4. KL.01.6A-1.2.18/19Ağız parçası. Ağız çapı <strong>11.</strong>5 cm. Korunanyükseklik 3 cm. Aşınmış koyu grimat firnis. Kil 5Y 6/1.Kenar motifi: Eğimli İon kymationu(Thompson 1934, Fig. 74, D47; Courby1922, 379, Fig. 76.2; Dereboylu 2001,40. 14, Taf. 20, 173).5. KL.03.V17b.13.20Ağız parçası. Ağız çapı 11 cm. Korunanyükseklik 3 cm. Aşınmış siyah matfirnis. Kil 2.5 Y 7/1.Kenar motifi: İon kymationu (Courby1922, 379, Fig. 76.2).6. KL.01.6A.1.15Ağız parçası. Ağız çapı 12.5 cm. Korunanyükseklik 3 cm. Aşınmış siyah firnis.Kil 10YR 7/4.Kenar motifi: İon kymationu (Courby1922, 379, Fig. 76.2).Kenar motifi: İon kymationu (Courby1922,379, Fig. 76.2; Dereboylu2001, 40. 11, 12, Taf. 20, 170, 171).10. KL.01.6A-1.1.14Gövde parçası. Aşınmış siyah firnis.Kil 5 YR 7/8.Kenar motifi: İon kymationu (Courby1922, 379, Fig. 76.2) <strong>ve</strong> altında küçük dairelersırası.b. Meander (Resim: 3)<strong>11.</strong> KL.02.V17d.8.218 (Resim: 4)Ağız parçası. Ağız çapı 15 cm. Korunanyükseklik 3 cm. Aşınmış mat kah<strong>ve</strong>firnis. Kil 10YR 7/4.7. KL.03.V17b.12.61Kırık ağız parçası. Aşınmış gri matfirnis. Kil 10YR 6/1Kenar motifi: İon kymationu (Courby1922, 379, Fig. 76.2).Resim: 38. KL.01.6A.3.1Gövde parçası. Aşınmış kah<strong>ve</strong>rengisiyahfirnis. Kil 2.5 YR 7/6Kenar motifi: İon kymationu (Courby1922,379, Fig. 76.2) <strong>ve</strong> altında 2sıra küçük daireler sırası.9. KL.04.Y17a.2.117Gövde parçası. İçte kah<strong>ve</strong> dıştakah<strong>ve</strong>rengi-siyah firnis. Kil 5 YR 7/6.Resim 4: (Kat. No. 11)52 TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ

Kenar motifi: Meander (Courby 1922,379, Fig. 76.4; Laumonier 1977, Taf. 94,9581; Schwabacher 1941, Taf. 10. B 32;Labraunda II, i, Pl. 9; Delos XXXI, Pl. 15,no. 8068; Agora XXII, Pl. 67, no.391.12. KL.04.Y17a.3.142Ağız <strong>ve</strong> gövde parçası. Ağız çapı ca.12 cm. Korunan yükseklik 2.8 cm. İçtekah<strong>ve</strong> dışta kah<strong>ve</strong>rengi-siyah firnis. Kil 5YR 7/8.Kenar motifi: Meander (Courby1922, 379, Fig. 76.4).13. KL.01.6A-1.1.12Gövde parçası. Kiremit rengi firnis.Kil 5 YR 7/8.Kenar motifi: Meander (Courby1922, 379, Fig. 76.4; Laumonier 1977,Taf. 94, 9581; Schwabacher 1941, Taf.10. B 32).c. Rozet Dizisi (Resim: 3)14. KL.01.6A.1.45/46Ağız parçası. Ağız çapı 11 cm. Korunanyükseklik 3.5 cm. Siyah firnis. Kil 5YR 7/6.Kenar motifi: Rozet dizisi (Courby1922, 340, Fig. 68. 12; 379, Fig. 76. 3;Dereboylu 2001, 35. 26, Taf. 17, 117).16. KL.01.6A-1.2.14Ağız parçası. Ağız çapı 12 cm. Korunanyükseklik 2.8 cm. Kah<strong>ve</strong>rengi aşınmışfirnis. Kil 5 YR 7/8.Kenar motifi: Rozet dizisi (Courby1922, Pl. 76.3).17. KL.02.V17d.8.225Gövde parçası. Aşınmış gri mat firnis.Kil 2.5 YR 7/1.Kenar motifi: Rozet dizisi (Courby1922, 340, Fig. 68. 12; 379, Fig. 76. 3)Gövdede üst üste bindirilmiş uçlarısivri yapraklar (Courby 1922, Fig. 80.8;Edwards 1975, Pl. 65, 791; Laumonier1977, Taf. 42, 92. 9421.d. Yaprak Dizisi (Resim: 3)18. KL.02.V17d.8.219 (Resim: 5)Ağız parçası. Ağız çapı 16 cm. Korunanyükseklik 3 cm. Siyah mat firnis. Kil10 YR 7/4Kenar motifi: Damarlı yaprak dizisi(Thompson 1934, Fig. 42, C24).15. KL.01.6A.2.14Ağız parçası. Ağız çapı. 11 cm. Korunanyükseklik 3 cm. Aşınmış siyah firnis,Kil 7.5 YR 7/6.Kenar motifi: Rozet dizisi (Courby1922, 340, Fig. 68. 12; 379, Fig. 76. 3;Dereboylu 2001, 35. 26, Taf. 17, 117).Resim 5: (Kat. No. 18)TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ 53

e. Uçları Kıvrık Üçgenler Dizisi(Resim: 3)19. KL.01.6A.1.37Ağız parçası. Ağız çapı 11 cm. Korunanyükseklik 3.8 cm. Siyah aşınmış matfirnis, Kil N7.Kenar motifi: Alt uçları sola doğrukıvrık üçgenler dizisi (Courby 1922, Fig.76.8).20. KL.03.V17b.<strong>11.</strong>61Ağız parçası. Ağız çapı (?). Korunanyükseklik 3.5 cm. İçte <strong>ve</strong> dışta kiremitrengi aşınmış firnis. Kil 5 YR 7/8.Kenar motifi: Uçları kıvrık üçgenlerdizisi (Courby 1922, 379, Fig. 76.8).f. İnci Dizisi (Resim: 6)21. KL.04.Y17a.3.143Ağız parçası. Ağız çapı 12.5 cm. Korunanyükseklik 2.8 cm. İçte <strong>ve</strong> dışta siyahfirnis. Kil 2.5 YR 5/6.Kenar motifi: İnci dizisi (Courby1922, 379, Fig. 76, 5; Agora XXII, Taf.88, 377a-b. 395).g. Ters Ünlem Dizisi (Resim: 6)22. KL.01.6A.1.10Gövde parçası. Aşınmış kah<strong>ve</strong>rengisiyahfirnis. Kil 5 YR 7/8.İki paralel bant altında ters ünlemdizisi (Courby 1922, 379, Fig. 76. 11).Gövde BezemeleriS.I. Rotroff’un yaptığı bezeme tipolojisi25 göz önüne alınarak yapılan gruplamadabitkisel bezemeye sahip 16 parça,figürlü bezemeye sahip 2 parça <strong>ve</strong> çizgiselbezemeye sahip 2 parça bulunmaktadır(Tablo: 2).Bitkisel bezemeli kâseler kalıp yapımıkâselerin erken grubu olarak bilinir. 26Batı Anadolu’da en erken Kyme’de MÖ.200 yılına 27 , Labraunda’da İÖ. 2. yüzyılın2. yarısına 28 tarihlenir. Bezemelerdebitkisel, figürlü <strong>ve</strong> çizgisel bezeme görülmektedir:1. Bitkisel Bezeme (23-38)1.a. Yapraklar (17, 23-25)1.b. Akanthus-Lotus (26-29)1.c. Karışık Bitkisel (30-38)2. Figürlü Dekor (39-40)3. Çizgisel Bezeme (41-42)1. Bitkisel Bezeme1.a. Yapraklar (Resim: 6)23. KL.01.6A.1.12Gövde parçası. Aşınmış kiremit rengifirnis. Kil 7.5 YR 7/4.Gövdenin tümünde üst üste bindirilmiş,uçları yuvarlak küçük yapraklar (Courby1922, 387, Fig. 80.8; Labraunda II,i, Taf. 10, 132; Laumonier 1977, Taf. 42,225).Resim : 624. KL.01.6A.2.30Gövde parçası, Aşınmış kah<strong>ve</strong>rengifirnis. Kil 5 YR 7/8.54 TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ

Gövdenin tümünde üst üste bindirilmiş,uçları yuvarlak yapraklar (Courby1922, Fig. 80.8; Taf. 10, 1; Labraunda II,i, 32; Laumonier 1977, Taf. 42, 225; DelosXXVII Pl. 41 D22).25. KL.01.6A.1.47Gövde parçası. Kiremit rengi firnis.Kil 5 YR 7/6.Gövdenin tümünde üst üste bindirilmiş,uçları sivri küçük yapraklar (Courby1922, Fig. 80.8; Laumonier 1977, Taf. 42,5607; 67, 5276).1.b. Akanthus-Lotus (Resim: 7)26. KL.01.6A.1.41Dip <strong>ve</strong> gövde parçası. Dip çapı ca. 2.5cm. Korunan yükseklik 2.8 cm. Kah<strong>ve</strong>rengifirnis. Kil 5YR 7/6.Dipte çok yapraklı rozet, rozettengövdeye uzanan lotus yaprakları (Courby1922, Fig. 81.1) aralarında bitki motifleri.27. KL.04.Y17a.2Dip <strong>ve</strong> gövde parçası. Dip çapı 4 cm.Korunan yükseklik 1.2 cm. İçte <strong>ve</strong> dıştakiremit rengi firnis. Kil 2.5 YR 5/6.Dipte uçları köşeli rozet (Thompson1934, Fig. 93 b, E 74), rozetten gövdeyedoğru uzun lotus yaprakları (Courby1022, Fig. 81, 1).28. KL.01.6A-1.2.17Dip parçası. Dip çapı ca. 4 cm. Korunanyükseklik 2.3 cm. Aşınmış koyu grimat firnis. Kil 2.5 YR 7/1.Rozetten gövdeye doğru uzanan lotusyaprakları <strong>ve</strong> aralarında bitkiler.Resim: 729. KL.04.Y17a.2.116Dip parçası. Dip çapı ca. 3.5 cm. Korunanyükseklik 1.6 cm. İçte <strong>ve</strong> dışta siyahfirnis. Kil 5YR 7/6.TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ 55

Gövdede akanthus-lotus. Dipte 8 (?)yapraklı rozet (Thompson 1934, Fig. 95b,E78; Laumonier 1977, Taf. 1, 1260; Dereboylu2001, 34. 12 Taf. 16, 103).1.c. Karışık Bitkisel (Resim: 8)33. KL.01.6A.3.8Gövde parçası. Aşınmış siyah firnis.Kil 5 YR 7/8Bitkisel bezeme (Courby 192, Fig.81. 5).34. KL.01.6A.4.61Gövde parçası. Siyah firnis. Kil 10YR 6/3.Bitkisel bezeme (Courby 1922, Fig.88.27).35. KL.01.6A.4.63Gövde parçası. Siyah aşınmış firnis.Kil 7.5 YR 7/6.Resim: 8Bitkisel motif (Courby 1922, Fig.91.15).30. KL.02.V17d.8.224Gövde parçası. İçte <strong>ve</strong> dışta siyahmat aşınmış firnis. Kil 5YR 7/6.Sarmaşık yaprağı <strong>ve</strong> bitkisel motif.36. KL.01.6A.4.62Gövde parçası. Kah<strong>ve</strong>rengi-siyah firnis.Kil 7.5 YR 7/4.Kenar bezemesi (?) <strong>ve</strong> bitkisel bezeme.31. KL.04.Y17a.3.110Gövde parçası. Kah<strong>ve</strong>rengi firnis. Kil2.5 YR 5/6.Bitkisel bezeme.32. KL.01.6A.3.6Gövde parçası. Aşınmış siyah firnis.Kil 5 YR 7/6Bitkisel bezeme (Courby 192, Fig.81. 5; Tarsus I, Pl. 130-161).37. KL.01.6A.1.38Dip <strong>ve</strong> gövde parçası. Dip çapı 2.8cm. Korunan yükseklik 1.8 cm. Çok az korunmuşkiremit rengi firnis. Kil 7.5 YR7/6.Dipte 8 yapraklı rozet (Thompson1934, Fig. 95b, E78) gövdede asma motifi(Courby 1922, Fig. 88. 28).38. KL.01.6A.2.8 (Resim: 9)Gövde parçası. Kiremit rengi firnis.Kil 5YR 8/4.56 TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ

40. KL.01.6A-1.2.16Gövde parçası. Aşınmış koyu gri matfirnis. Kil 2.5 YR 7/1.Savaşçı (Courby 1922, Fig. 78.29;Thompson 1934, Fig. 38 C20).3. Çizgisel Bezeme (Resim: 10)41. KL.01.6A-1.1.44Ağız <strong>ve</strong> gövde parçası. Ağız çapı 16cm. Korunan yükseklik 5.4 cm. Ağız çevresindetamamen aşınmış koyu kah<strong>ve</strong>rengisiyahmat firnis. Kil 5 YR 7/6.Resim 9: (Kat. No. 38)Kenar motifi: Yıldız dizisi (Dereboylu2001, 37. 4, Taf. 18, 136, 140; 42. 4-6,Taf. 22, 193-95).Gövdenin tümünde çizgisel bezeme(Courby 1922, Fig. 80.3; Thompson1934, Fig. 70, D39: Fig. 73b, D44; Fig.74 D48).42. KL.01.6A-1.2.17Resi: 107/1.Gövde parçası. Gri firnis. Kil 2.5 YRGövdenin tümünde çizgisel bezeme(Courby 1922, Fig. 80.3; Thompson 1934,Fig. 70, D39, D40).Kenar motifi: Yumurta dizisi (Courby1922, Fig. 76.2). Gövdede bitkiselbezeme.2. Figürlü Dekor (Resim: 10)39. KL.02.Y17b.3.8Gövde parçası. İçte <strong>ve</strong> dışta siyahfirnis. Kil 5YR 7/8.Kantharos.Tablo 1.Bant Bezeme/Buluntu Yeri Dağılımıa. İon KymationuKat.no.Freskolu Yapı 1, 2, 9Polemaios Anıtı çevresi 3, 4Polemaios Anıtı batısı 5, 7Propylon-Polemaios Anıtı arası 6, 8Çeşme 10TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ 57

. MeanderFreskolu Yapı 11, 12Çeşme 13c. Rozet DizisiÇeşme 14Propylon-Polemaios Anıtı arası 15Künklü Yapı 16Freskolu Yapı 17d. Yaprak DizisiFreskolu Yapı 18e. Uçları Kıvrık Üçgenler DizisiPropylon-Polemaios Anıtı arası 19Polemaios Anıtı Batısı 20f. İnci DizisiFreskolu Yapı 21g. Ters Ünlem DizisiPropylon doğusu 22Tablo 2.Gövde Bezeme/Buluntu Yeri Dağılımı1. Bitkisel BezemeKat.no.1.a. YapraklarFreskolu Yapı 17Çeşme 23-251.b. Akanthus-LotusÇeşme 26Freskolu Yapı 27, 29Polemaios Anıtı çevresi 281.c. Karışık BitkiselFreskolu Yapı 30, 31Propylon-Polemaios A. arası 32-37Propylon doğusu 382. Figürlü DekorFreskolu Yapı 39Polemaios Anıtı çevresi 403. Çizgisel BezemeKünklü Yapı 41, 42Tablo 3.Genel Kil Renkleri5 YR 7/6 kırmızımsı sarı1 0 adet5 YR 7/8 kırmızımsı sarı 9 adet2.5 YR 5/6 kırmızı 4 adet7.5 YR 7/6 kırmızımsı sarı 3 adet10 YR 7/4 çok soluk kah<strong>ve</strong>rengi 3 adet2.5 YR 7/1 açık kırmızımsı gri 2 adet5 YR 8/4 pembe 2 adet7.5 YR 7/4 pembe 2 adet2.5 YR 7/6 açık kırmızı 1 adet10 YR 6/3 soluk kah<strong>ve</strong>rengi 1 adet10 YR 6/1 gri 1 adet2.5 Y 7/1 gri 2 adet5 Y 6/1 gri 1 adetN7 açık gri 1 adetTablo 4.Buluntu Yerlerine Göre Kil RenkleriÇeşme5 YR 7/6 kırmızımsı sarı 3 adet5 YR 7/8 kırmızımsı sarı 2 adet7.5 YR 7/4 pembe 1 adetFreskolu Yapı2.5 YR 5/6 kırmızı 4 adet5 YR 7/6 kırmızımsı sarı 4 adet5 YR 7/8 kırmızımsı sarı 2 adet10 YR 7/4 çok soluk kah<strong>ve</strong>rengi 2 adet2.5 YR 7/1 açık kırmızımsı gri 1 adet58 TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ

Polemaios Anıtı Çevresi2.5 Y 7/1 gri 2 adet5 YR 7/6 kırmızımsı sarı 1 adet5 Y 6/1 gri 1 adetPolemaios Anıtı Batısı2.5 Y 7/1 gri 1 adet5 YR 7/8 kırmızımsı sarı 1 adet10 YR 6/1 gri 1 adetPropylon ile Polemaios Anıtı Arası7.5 YR 7/6 kırmızımsı sarı 3 adet5 YR 7/8 kırmızımsı sarı 2 adet2.5 YR 7/6 açık kırmızı 1 adet5 YR 7/6 kırmızımsı sarı 1 adet7.5 YR 7/4 pembe 1 adet10 YR 6/3 soluk kah<strong>ve</strong>rengi 1 adet10 YR 7/4 çok soluk kah<strong>ve</strong>rengi 1 adetN 7 açık gri 1 adetKünk Sistemi İçeren Yapı2.5 YR 7/1 açık kırmızımsı gri 1 adet5 YR 7/6 kırmızımsı sarı 1 adet5 YR 7/8 kırmızımsı sarı 1 adetPropylon Doğusu5 YR 8/4 pembe 2 adetTablo 5.Firnis Renkleri <strong>ve</strong> Buluntu YerlerineGöre Dağılımı16 adet tam siyah firnis,8 adet kah<strong>ve</strong>rengi-siyah firnis,7 adet kiremit rengi firnis,6 adet gri mat firnis5 adet kah<strong>ve</strong>rengi firnis,Çeşme3 adet kiremit rengi firnis,2 adet siyah firnis,1 adet kah<strong>ve</strong>rengi firnis.Freskolu Yapı4 adet siyah firnis,2 adet kah<strong>ve</strong>rengi firnis,2 adet kah<strong>ve</strong>rengi-siyah firnis,2 adet kiremit rengi firnis,1 adet gri firnis.Polemaios Anıtı Çevresi3 adet koyu gri mat firnis1 adet siyah firnis,Polemaios Anıtı Batısı1 adet kiremit rengi firnis,1 adet siyah firnis,1 adet gri firnisPropylon ile Polemaios Anıtı Arası7 adet siyah firnis,2 adet kah<strong>ve</strong>rengi-siyah firnis,1 adet kah<strong>ve</strong>rengi firnis,1 adet kiremit rengi firnisKünk Sistemi İçeren Yapı1 adet kah<strong>ve</strong>rengi-siyah firnis,1 adet kah<strong>ve</strong>rengi firnis,1 adet gri firnis.Propylon Doğusu1 adet kiremit rengi firnis,1 adet kah<strong>ve</strong>rengi-siyah firnis.SUMMARYFirst excavations were startedin 1913 on the Propylon of the ApollonKlarios Sanctuary by Th. Macridy and Ch.Picard. R. Etienne worked on the Propylonbetween 1989 and 1991. Klaros hasbeen excavated by N. Şahin since 2001.In this study, 42 pieces of Hellenisticmoldmade relief bowls commonly knownas the “Megarian” bowls from the Pro-TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ 59

pylon Sector of Apollon Klarios Sanctuaryfound in the last excavations are examined.The excavations of the PropylonSector were made on the area betweenPropylon which is dated to the end ofsecond century BC.-the beginning of thefirst century BC. and honorary monumentof Polemaios which is in the northeastcorner of Propylon is dated to the lastquarter of second century BC.The hemispherical moldmade reliefbowls are examined as form, size, clay,glaze and types of decorations. Thereare 16 fragments of rim moldmade reliefbowls. There is variation in the shapes oflip, the large amounts of material are intype of Delos. Most commonly color ofclay is reddish yellow (5 YR 7/6; 5 YR7/8, 7.5 YR 7/6), red (2.5 YR 5/6) andgray (2.5 Y 7/1, 2.5 YR 7/1, 5 Y 6/1, N7).The bowls are commonly co<strong>ve</strong>red withpure black glaze and also brown and orangeare common.The bowls are arranged in the catalogueaccording to type of decorationof the rim pattern and the wall. Se<strong>ve</strong>ntypes of decorations of rim pattern andtwo main types of decoration of wallappear on bowls. Main types of decorationsof wall are floral compositions.There are only two fragments of figuredscenes.NOTLAR* Dr. Işık Şahin, Trakya Üni<strong>ve</strong>rsitesi,Edebiyat Fakültesi, <strong>Arkeoloji</strong> Bölümü,Balkan Yerleşkesi, Edirne/TÜRKİYE.** Seramik çizimleri: Dr. F. Yılmaz <strong>ve</strong> I.Şahin.Fotoğraflar: E. Taştemür.Propylon’da ilk kazılar 1913 yılındaTh. Macridy <strong>ve</strong> Ch. Picard tarafındanbaşlatılmıştır (Macridy.- Picard1915, s. 33-52). 1989-1991 yıllarındaR. Étienne Propylon çalışmalarını sürdürmüştür(Étienne -Varène 2004).2 Klaros Kutsal Alanı IV. dönem kazıları2001 yılında Prof. Dr. N. Şahinbaşkanlığında başlatılmıştır (Şahin <strong>ve</strong>diğerleri 2003, s. 81-90). Makaledeincelenen seramikler, 2001-2004 yıllarındaPropylon Sektörü Kazıları arkeologE. Taştemür, Z. Gökçe <strong>ve</strong> tarafımdanyürütülmüştür.3 R. Etienne Propylon’u İÖ. 2. yüzyılsonu-1. yüzyıl başına tarihlese de, bulunanseramiklerle İÖ. 1. yüzyılın ilkyarısının daha gerçekçi bir tarih olduğunubelirtmiştir (Étienne - Varène2004, 65, seramikler için aynı eserdebkz R. Étienne <strong>ve</strong> I. Şahin. s. 153-159,Fig. 10A-10D, 156).4 Robert 1992, 280-283, 1. 39.5 R. Étienne Tripylon’un Propylon öncesiyapı olduğuna değinmiştir (Étienne -Varène 2004, 148.6 Robert 1989. 11-62.7 Polemaios Kolophon kentinin ünlü devletadamı <strong>ve</strong> saygın kişilerindendir.Aristonikos ayaklanmasının bastırılmasındansonra, Roma yönetimi ileKolophon arasındaki ilişkiyi sağlayan<strong>ve</strong> kentin yeniden özgür kalmasınısağlayan kişi olduğu bilinir. Anıtınyazıtlı kaidesi 1950 yılında L. Roberttarafından bulunmuş <strong>ve</strong> yayınlanmıştır(Robert 1989, 11). Klaros KharitlerSunağı için bkz.: Şahin, I. 2008.8 Şahin <strong>ve</strong> diğerleri 2003, 85, 86.60 TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ

9 Şahin 2008, 210; Şahin <strong>ve</strong> diğerleri2003, s. 86, çizim 2, resim 7; Samos’dada kutsal alanın girişinde yer alan benzeryapı için bk.; Walter 1965, 22-23,Abb. 16. Kutsal alanlardaki arınma gereçleri<strong>ve</strong> Klaros’daki bu yapının da daele alındığı makale için bkz.: Cevizoğlu2008, 283-308.10 Duvarlarında bulunan freskolardanyola çıkarak yapının ortada üstü açıkbir alana <strong>ve</strong> beş kapalı mekana sahipolduğu saptanmıştır.11 Şahin <strong>ve</strong> diğerleri 2004, s. 79, çizim2, resim 6, 7.12 Şahin <strong>ve</strong> diğerleri 2005, s. 297, 298,plan 5, resim 6.13 Thompson 1934, 451.14 Courby 1922, 279, Fig. 47, 2.15 Courby 1922, 360-361.16 Thompson 1934, 332, 457.17 Edwards 1956, 90.18 Grace 1963, 326.19 Agora XXII, 9-13.20 Finkielsztejn 2001, 191, tablo 18.21 Rotroof 2006, 373.22 Gürler 1994, 3, 4.23 Gürler 2000, 420-421.KAYNAKÇAAgora XXII.S.I. Rotroff, Hellenistic Pottery. Athenianand Imported Moldmade Bowls. AthenianAgora XXII, American School ofClassical Studies, Princeton 1982.Cevizoğlu, C. 2008.“İonia’da Arınma Gereçleri: “Louterion, Perirrhanterion,Asamynthos/Pyelos” Prof.Dr. Haluk Abbasoğlu’na 65. Yaş ArmağanıEuergetes, 1 cilt, Antalya, 283-308.Corinth VII.3. G.R. Edwards, CorinthianHellenistic Pottery, Princeton 1975.Courby, F. 1922.Les Vases Grecs a reliefs, Paris.Delos XXXI.Laumonier, A., La ceramique hellenistiquea reliefs, 1, “Ateliers” ioniens, Paris1978.Delos XXVII.L’îlot de la maison des comédiens, Paris1970.Dereboylu, E. 2001Weissgrundige Keramik und hellenistischeReliefbecher aus dem Hanghaus 2 inEphesos, F. Krinzinger (Hrsg.) Studienzur hellenistischen Keramik in Ephesos,ErghÖJh. 2, 21-44.Edwards, G. R. 1975.Corinthian Hellenistic Pottery, CorinthXII, Princeton.24 Kil renkleri Munsell Soil Color Chart,Baltimore 1975’e göre <strong>ve</strong>rilmiştir.25 Agora XXII, 15-24.26 Courby 1922, 354; Thompson 1934,455; Agora XXII, 18.27 Kyme I, 36.28 Labraunda II, i, 1965, 21.Edwards, G.R. 1956.Fi<strong>ve</strong> Years of Collecting Egyptian Art,1951-56. Cataloque of an Exhibition heldat the Brooklyn Museum, Brooklyn, NewYork.Étienne, R.-Varène P. 2004.Sanctuaire de Claros L’Architecture,Éditions Recherche sur les Civilisations,Paris.TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ 61

Finkielsztejn, G. 2001.Chronologie detaillee et revisee deseponymes amphoriques rhodiens, de 270a 108 av. J.-C. Environ: Premier bilan(BAR-IS 990) Oxford.Grace, V.R. 1963.“Notes on the Amphoras from the KoroniPeninsula” Hesperia 32, 319-334.Gürler, B. 2000.“Yeni Kronolojik Veriler Işığında İoniaKalıp Yapımı Kaselerinin Bazı SerilerininDeğerlendirilmesi” Belleten LXIV, 240,s. 420-425.Gürler, B. 1994.Metropolis’in Hellenistik Dönem Seramiği,Ege Üniv. Sosyal Bilimler Enstitüsü,İzmir.Kyme I.J. Bouzek – L. Jansova, “Megarian Bowls”in Acta Uni<strong>ve</strong>rsitatis Carolinae, ed. J.Bouzek, Prague 1974, 13-76.Labraunda II, i.P. Hellström, Labraunda: Swedish Excavationsand Researchers II, i, Potteryof Classical and Later Date, TerracottaLamps and Glass, Lund 1965.Laumonier, A., 1977.La céramique hellénistique à reliefs. Ateliers“ioniens”, Délos XXXI, Paris.Macridy Th.- Picard, Ch. 1915.“Foullies du hieron d’Apollon Clarios a Colophon”BCH XXXIX, s. 33-52.Mitsopoulos-Leon, V. 1991.“Hellenistische Reliefbecher aus derForm (“Megarische Becher”)”, in Die Basilikaam Staatsmarkt in Ephesos. Kleinfunde.FIE IX 2/2.Robert L. et J. 1992.“Décret de Colophon pour un chresmologuede Smyrne appelé a diriger l’oraclede Claros » BCH 116, s. 279-291.Robert L. et J. 1989.Claros I. Décrets Hellénistiques, 1, Paris.Rotroof, S.I. 2006.“The Introduction of the Moldmade BowlRevisited” Hesperia 75, 357-378.Schwabacher, W. 1941“Hellenistische Reliefkeramik am Kerameikos”AJA 45, 182-228.Şahin, I. 2008.“Cult of Kharites in Klaros” 1. UluslararasıAntik Dönemde Kehanet <strong>ve</strong> Apollon’unAnadolu Kültleri Sempozyum Bildirileri,<strong>Arkeoloji</strong> <strong>Dergisi</strong> XII (2008/2) EÜ. Ede.Fak. Yayınları, İzmir, s. 205-212.Şahin, N., <strong>ve</strong> diğerleri 2005.“Klaros 2003” 26. Kazı Sonuçları Toplantısı,1. Cilt, Ankara, s. 291-304.Şahin, N., <strong>ve</strong> diğerleri 2004.“Klaros 2002 Yılı Kazı, Restorasyon <strong>ve</strong>Epigrafi Çalışmaları” 25. Kazı SonuçlarıToplantısı, 2. Cilt, Ankara, s. 73-86.Şahin, N., <strong>ve</strong> diğerleri 2003.“Klaros 2001” 24. Kazı Sonuçları Toplantısı,2. cilt, s. 81-90.Tarsus I.Jones, F.F. “The Pottery” in Excavationsat Gözlü Kule, Tarsus I, The Hellenisticand Roman Periods, ed. Goldman, H., Princeton1950, 149-296.Thompson H.A. 1934.“Two Centuries of Hellenistis Pottery”Hesperia 3, Number 4, s. 311-480.Walter, H. 1965.Das griechische Heiligtum, Munchen.62 TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ

HALİÇ ZİNCİRİLABORATUVAR İNCELEMELERİ-1:ICP-MS, WDXRF <strong>ve</strong> PTXRFSPEKTROMETRE ANALİZLERİUğur GENÇ - Asiye BAŞSARI - Süheyla ACARKAN*Bu çalışmada, Konstantinopolis’in1453 yılında Osmanlı Devleti tarafındankuşatılması sırasında Doğu Roma İmparatoruXI. Konstantin Paleologos’un emri ileHaliç girişini kapatmak için hazırlanan savunmazincirinin (Haliç Zinciri) ICP-MS,WDXRF <strong>ve</strong> PTXRF Spektrometre cihazlarıkullanılarak incelemeleri yapılmıştır.Analizler sonucunda zincirin yapısalözellikleri ortaya çıkartılarak, dağılmışdurumdaki parçaların özdeşliği hakkındayorum yapılabilmesine olanak sağlayanbilgiler elde edilmiştir. 19 m derinliğindeki hendeği, ardından ise3 sıralı tahkim edilmiş olan sur düzeninigeçmek zorunda kalıyordu. Kara surlarınınbu aşılması çok güç yapısının yanındaHaliç kıyılarının sur sistemi tek sıradanoluşmaktaydı <strong>ve</strong> bu surlar kara surlarınaoranla daha az dayanıklıydı. 2 Bu gü<strong>ve</strong>nlikaçığının giderilmesi <strong>ve</strong> savaş anında kentsavunmasının iki cepheden yapılmasını önleyebilmekamacıyla Haliç girişinin büyükbir zincir ile kapatılıp Bizans <strong>ve</strong> Venediklidonanma gemileri tarafından korunduğuçeşitli kaynaklarca aktarılmaktadır. 3Haliç ZinciriTarih boyunca çok sayıda kuşatma<strong>ve</strong> istilâ yaşamış olan Konstantinopolisşehri, 1453 yılında Osmanlı Devleti’nin29 Mayıs günü gerçekleştirdiği son taarruzuile ele geçirilmiş <strong>ve</strong> bu tarihtenitibaren <strong>Türk</strong> hâkimiyeti altına girmiştir.İki ay süren kuşatma süresince Fethi geciktirenen önemli iki unsurdan ilki yaklaşık6 km. boyunca karadan uzanan büyükkara surları ikincisi ise Sarayburnuile Galata bölgesi arasına çekilen HaliçZinciri olmuştur. Ordu, kara surlarınasaldırdığında önce 18 m. genişliğinde <strong>ve</strong>Resim 1: Gemilerin Haliç’e indirilişi.Zincire yapılan atakların sonuç <strong>ve</strong>rmemesiüzerine Sultan II. Mehmet gemilerinkara yolu ile Haliç limanına sevkedilmesini emreder 4 (Resim: 1). FetihtenTÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ 63

sonra bu savaş stratejisinin gerçekleşmesineneden olan Haliç Zinciri Osmanlıİmparatorluğu tarafından zaferin <strong>ve</strong>kent kimliğinin bir sembolü olarak muhafazaedilmiş <strong>ve</strong> günümüze kadar ulaşabilmiştir.Kızgın demir çubukların çekiçle dövülerekbiçimlendirilmesi sonucunda meydanagetirilmiş baklalardan oluşan HaliçZinciri, bilindiği gibi Geç Bizans Dönemindeüretilmiştir <strong>ve</strong> parçaları bugünİstanbul’da bulunan dört müzede korunmaktadır5 (Resim: 2).aydınlatan çalışmanın iki yıl ile sınırlananbir sürede hazırlanmış olması, ortaya çıkartılansonuçların eser üzerinde gereklilaboratuvar incelemeleri ile desteklenmesiihtiyacını karşılayamamıştır. Bununlabirlikte araştırmalar sırasında RumeliHisarı Müzesi’nde muhafaza edilen HaliçZinciri’ne ait 47 (Rz1), 23 (Rz2) <strong>ve</strong> 4(Rz3) bakladan oluşan parçaların konservasyonlarınıngerekliliği tespit edilmiştir 6(Resim: 3).Amaç <strong>ve</strong> KapsamMarmara Üni<strong>ve</strong>rsitesi <strong>Türk</strong>iyatAraştırmaları Enstitüsü’nde Prof. Dr.Selçuk Mülayim danışmanlığı ile hazırlanan“Haliç Zinciri Problemi” başlıklı tezçalışması, Haliç Zinciri konusunda bugünekadar ele alınmış en kapsamlı bilimselaraştırma olma özelliğini taşımaktadır.Zincirin bir rivayet olarak düşünülmesiniResim 3: Rumeli Hisarı Müzesinde sergilenenHaliç Zinciri’ne ait parça (Rz3).Resim 2: İstanbul’da bulunan dört müzede zincire ait parçalar sergilenmektedir.64 TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ

Söz konusu ihtiyaçlar doğrultusundatarihi eserin Hisar’da korunan parçalarınınkonservasyonunu gerçekleştirecekolan İstanbul Restorasyon <strong>ve</strong> KonservasyonMerkez Laboratuvarı ile TAEKÇekmece Nükleer Araştırma <strong>ve</strong> EğitimMerkezi işbirliğinde bir dizi analiz <strong>ve</strong> incelemeninyapılması kararlaştırılmıştır.Planlanan incelemelere 13 Eylül 2010 tarihindebaşlanmıştır. 7Çok sayıda elementi aynı anda analizedebilme özelliği sayesinde nitel analizlerde<strong>ve</strong> izotop oranlarının belirlenmesindeolduğu gibi, başta metalik elementlerolmak üzere periyodik tablodakielementlerin büyük çoğunluğunun nicel <strong>ve</strong>yarı-nitel tayinlerinde de yaygın olarakkullanılmaktadır. ICP-MS’e likit, iyon <strong>ve</strong>gaz gibi kromotografik sistemler de eklenerekelementlerin türleri hassasiyetlebelirlenebilmektedir. 8ICP-MS Analizi <strong>ve</strong> Kullanılan CihazÇalışmada kullanılan analitik cihazICP-MS (Inducti<strong>ve</strong>ly Coupled Plasma –Mass Spectrometer) indüktif eşleştirilmişplazma (ICP) <strong>ve</strong> kütle spektrometresi(MS) ile birlikte iki üniteden oluşmaktadır(Resim 4). Analiz edilmek istenen örnektekielementler ICP de iyonlaştırıldıktansonra kütle spektroskopisine gönderilirler<strong>ve</strong> burada kütle/yük (m/z) oranlarınagöre ayrılarak ölçülürler.Portatif Enerji Dağılımlı X-IşınıFloresans (PTXRF) Spektrometresi ileAnalizPortatif XRF cihazı tahribatsız analizyöntemi olmasından dolayı günümüzdetarihi eserlerin yapısal özelliklerinin incelenmesindegeniş bir kullanım alanı bulmaktadır(Resim: 5).Resim 4: ICP-MS CihazıICP-MS içindeki plazma, optik emisyonspektrometresinde kullanılan Argon(Ar) plazması ile aynıdır. Periyodik tablodakibirçok elementin birinci iyonlaşmaenerjileri Argonun iyonlaşma enerjisindenküçük olduğu için elementler plazmaiçinde pozitif iyonlara dönüşür.Resim 5: Taşınabilir Portatif XRF CihazıX-ışınları elektromagnetik dalgaspektrumun 0.1-70 A o arasındaki dalgaboylarını kapsarlar <strong>ve</strong> atomun yüksekenerjili foton <strong>ve</strong>ya hızlı elektronlarla uyarılmasısonucu atomdan uzaklaştırılan birelektronun iç yörüngede bıraktığı boşluğundış yörüngedeki elektronlarca doldurulmasındanarta kalan enerjiden oluşur-TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ 65

lar. Bu doldurma esnasında atoma özgüenerji seviyesine sahip ikincil bir X ışınısalınır. Uyarılan atomun yaydığı X-ışınınınenerjisi elemente özgüdür, şiddeti elementinçokluğu ile orantılıdır. Uygun birdedektör malzemeden gelen farklı ikincilX-ışınlarını algılayıp sayısal işaret işlemcisine(DSP) gönderir. Merkezi işlem birimi(CPU) bu işlemleri % <strong>ve</strong>ya ppm değeriolarak ekranda <strong>ve</strong>rir.X-ışınlarının bu özelliklerinden yararlanılarakelementlerin nitel <strong>ve</strong> nicelanalizleri yapılabilmektedir. 9Analizi yapılacak elementin karakteristikx-ışınlarını uyarabilecek enerjiyesahip foton üreten kaynaktan elde edilenfotonlar, örnekteki atomların yörüngeelektronlarıyla fotoelektrik çarpışmasonucunda, örneğin içindeki elementlereait karakteristik K, L <strong>ve</strong>ya M-X-ışınlarınımeydana getirir. Uyarılan atomun yaydığıX-ışınının enerjisi elemente özgüdür <strong>ve</strong>yayımladığı foton miktarı ile doğru orantılıdır.Yayımlanan karakteristik x-ışınlarınıölçmek için, Ag anotlu x-ışını tüpü, 240eVayırma güçlü Si PiN Diot dedektör <strong>ve</strong> sayımsisteminden oluşmuş bir sistem kullanılır.Bu cihazı sabit bir şekilde kullanmaimkânı mevcuttur (Resim: 6).Resim 6: Taşınabilir Portatif XRF Cihazı (set)Dalgaboyu Dağılımlı X-Işını Floresans(WDXRF) Spektrometresi ile AnalizDalgaboyu dağılımlı X-Işını FloresansAnaliz Spektrometresi (WDXRF)katı, sıvı <strong>ve</strong> gaz örneklerde ppm <strong>ve</strong>ya önzenginleştirme yapıldığında ise ppb seviyesindeelementel kimyasal analiz yapabilenbir spektroskopi yöntemidir.WDXRF spektrometresi, jeoloji,çevresel (hava, su, toprak) örnekler,nano teknoloji, mineraloji, gıda kontrolleri,ilaç analizleri, adli tıp, biyoloji, boyapigmentleri, tarım ürünleri, ham maddeüretimin her aşamasında, kaplama kalınlığıölçümleri (altın, gümüş, çinko, krom),uzay araştırmaları <strong>ve</strong> arkeoloji olmaküzere, örneğin geometrisine bağlı olaraktahribatsız analiz de yapılabilen bir sistemdir.Bor (B) ile uranyum (U) arasındakielementlerin nitel <strong>ve</strong> nicel analizleriyapılabilir.Sistem, X-ışını tüpü, çeşitli özelliklerdekristaller (LiF220, PX10, GeIII-C,PE 202-C), iki adet algılayıcı, standartlar,çeşitli boyut <strong>ve</strong> özelliklerde kolimatörler<strong>ve</strong> bilgisayar programlarından oluşmuştur.Karakteristik x-ışınlarını algılamakiçin akışkan (flow detector) <strong>ve</strong> parıldamalı(scintillation detector) dedektörlerkullanılmaktadır. Örnekler önce 200mesh boyutunda olacak şekilde öğütülüpkurutulduktan sonra 12 gram tartılıp 3gram wax ile karıştırılır. 40 mm. çaplıkalıp içine yerleştirilir <strong>ve</strong> 35 ton basınçkullanılarak, disk şeklinde pellet halinegetirilir. IQ+ <strong>ve</strong>ya Pro-Trace yazılımprogramları kullanılarak, pellet halinegetirilmiş örnekler nitel <strong>ve</strong> nicel olarakanaliz edilir 10 (Resim: 7).66 TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ

Resim 7: Dalgaboyu dağılımlı X-Işını Floresans (WDXRF) Analiz Spektrometresi.Haliç Zinciri’ne Ait Metal ÖrneklerinICP-MS AnalizleriAskeri Müze, Rumeli Hisarı Müzesi<strong>ve</strong> Deniz Müzesi’nde sergilenen zincirleringörsel incelemelerinde tespit edilenbakla ölçüleri ile dizilim sırası tutarlılığı,bu zincirlerin ortak bir bütüne ait ya daözdeş malzemeden imal edilmiş olabilecekleridüşüncesini doğurmuştur 11 . Varolan bir özdeşliğin ya da farklılığın ortayaçıkarılabilmesi için değişik alanlardabulunan bu zincirlerden örnekler alınarakICP-MS analiz çalışması yapılmasına karar<strong>ve</strong>rilmiştir 12 . Bir malzemenin yapısalözelliklerinin tayin edilmesinde toz düzeyindeminimal numunelere ihtiyaç duyulduğundanbazı zincir baklalarının üzerindegörülen ayrışma durumundaki parçalaranaliz örneği için seçilmiştir. Hz1-17,Dz2-6 <strong>ve</strong> Rz1-24 numaralı baklalardanelde edilen çapak metaller, kilitli poşetleriçinde ayrı ayrı muhafaza edilerekTAEK laboratuarına ulaştırılmıştır 13 (Resim8-9-10).Resim 8: Hz20-11 (Harbiye Askeri Müze)Resim 9: Dz2-6 (Deniz Müzesi)Resim 10: Rz1-24 (Rumeli Hisarı Müzesi)TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ 67

Rz6-11(µg/g)Az1-11(µg/g)Dz1-12(µg/g)Fe 66.79 % 68.28% 65.70 %Si 832 52 487P 189 767 260Cr 3 9 10Mn 2323 291 738Ni 440 387 141Cu 843 1300 1128Zn 8 127 172As 15 11 15Sn 16 21 20Pb 24 40 37Tablo 1: ICP-MS Analiz SonucuZincir baklalarından elde edilen örneklerilk işlemde berrak bir çözelti halinegetirilmiş <strong>ve</strong> daha sonra yüksek sıcaklıktakibir plazmaya (argon) gönderilmiştir.Bu safhada moleküler bağların kırılmasıile atomların iyonlaşması gerçekleşir.İyonlar örnekleme <strong>ve</strong> ikinci aşamasüzme (skimmer) konileri ara yüzeyindengeçerek vakuma alınmış <strong>ve</strong> burada birleştirilmişmercek sistemi iyonları quadrupolkütle spektrometresine odaklamıştır.İyonlar kütlelerine ayrıldıktan sonra madeniçeriği taramalı elektron çoğaltıcısıile analiz edilmiştir. İnceleme sonuçları,çalışılan örneklerin element yoğunluklarındafaklı dağılımların olduğunu göstermiştir(Tablo: 1).Haliç Zinciri WDXRF AnalizleriFarklı müzelerden alınan örneklerinmaden içeriklerindeki değişikliğinmalzeme özdeşlik araştırması için kaynakoluşturabilmesi amacıyla bu kez aynızincir üzerinde sıralanan baklalardanalınan örnekler WDXRF analiz cihazı ileincelenmiştir (Resim: 11). Bu incelemedede baklalar arasında ortak metal eriyikişlenmesi sonucu meydana gelmiş bir özdeşliğinolmadığını gösteren bilgiler eldeedilmiştir (Tablo: 2).Resim 11: Rumeli Hisarı Müzesi’nde bulunan oksidasyona uğramış 47 baklalı zincirin (Rz1) ilk dokuzbaklasından ardışık örnekler üzerinde WDXRF analizi yapılmıştır.68 TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ

No. 1(µg/g)No. 2(µg/g)No. 3(µg/g)No. 4(µg/g)No. 5(µg/g)No. 6(µg/g)No. 7(µg/g)No. 8(µg/g)No. 9(µg/g)AskeriMüze(µg/g)DenizMüzesi(µg/g)RumeliHisarı(µg/g)CaO 7690 12931 6605 19073 24050 3000 503231 9830 11308 2127 13975 4258Sc 10,05 10,1 3,3 5,7 10,6 11,3 - 9,1 5,45 5,4 6 3,3TiO2 57,55 314 125,6 883 394 65,4 1161 227,1 85,15 102,7 375 19,2V - - - 17,2 4,1 4,1 5,6 6,3 1,5 2,5 6,9 2,3Cr - - - 40,05 15,9 - 17,1 - - 9,6 9,1 0,8Mn 311 340 326 412 290 713 523 411 323 529 568 786Fe(%) 63 55 66 65 47 49 60 74 48 71 61 68Co 178 332 97,1 74,5 383 124 32,6 377 42,05 129 48 64Ni 287 190 393,2 136 147 375 22,3 416,4 244,65 265 189 294Cu 410 377 486,6 295 744 518 14,5 678,3 270,25 918 1084 483Zn 14,8 32,2 27,8 94,45 53,5 11,8 31,4 40,3 24,55 18,7 372 14,8Br - - 5,7 18,55 16,2 - - - - - 14,3 3,1Sr 19,15 24,9 14,1 114 69,4 8,4 186 24,2 - - 78,7 12,9Y - - 3,3 9 3,8 4,2 11,4 8,4 15,15 - 16,5 3,8Zr 23,25 7,8 17,7 63,1 9,1 2,4 22,4 18,4 215,8 13,9 23,7 1,1Cd 128 147 42 120 135 104 48,5 134,3 74,7 134,8 21,8 65,6Sn 272 302 107,9 252 274 221 104 309,5 155,4 291,8 74,3 173,8Sb 75,6 42,6 177,4 50,1 106 154 - 92,6 95 47,7 166 129,3Te 150 166 87,3 130 139 138 57,2 184,3 105 122,8 43 98,2Cs - - - 29,3 54,9 23,9 11,9 42,7 21,65 40,5 4,4 10,1Ba - 130 39,3 209 60,9 - 43,5 - 30,2 - 118 -La 41,75 29,1 12,1 48,95 36,6 26,2 22,6 81,9 27,8 57,4 17 33,2Ce - - 10,8 27,55 - - 12,3 - 9,65 - 32,4 -W 185 105 75,9 126 218 68,5 - 119,9 26,9 166 25,9 49Pb 140 687 163,9 599 462 84,6 106 336,8 121,7 76,1 7131,9 60Tablo 2: WDXRF cihazı ile yapılan element analizleri sonucu.Resim 12: PTXRF analizi yapılan zincir baklası.Haliç Zinciri PTXRF ÖlçümleriHaliç zincirinin incelenen 4 baklasında,HP marka Innov-X System Model4000 Portatif Enerji Dağılımlı X-IşınıFloresans Analiz Spektrometresi kullanılmıştır.Bu cihazla, hafif elementler <strong>ve</strong>bazı ağır elementler hariç olmak üzere,21 adet elementin analizi yapılabilmektedir.Zincir yüzeyinin hemen hemen tamamınınyoğun oksit tabakası ile kaplı olmasınedeniyle, ilk incelemede cihazın ekranında%30,73 oranında LE “tanımsız madde”uyarısı görülmüştür. Korozyon tabakasınınmekanik temizlik ile uzaklaştırılmasındansonra ulaşılan pürüzsüz metalikyüzeyde yapılan ikinci işlemde ise zincirbaklasının %100 Karbon Çeliği olduğu anlaşılmıştır(Resim: 12-13-14-15). Bu incelemeleregöre XRF analiz tekniğinde nicelanalizleri etkileyen faktörler şöyle sıralanmaktadır;TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ 69

• Yüzeyin pürüzlü oluşu,• Oksit, ya da boya maddesi gibi yüzeyörtücülerin oluşu <strong>ve</strong>ya herhangi birşekilde yüzeyin kaplanmış olması,• Analiz edilecek maddenin dedektörpenceresini örtecek büyüklükte yüzeyesahip olup olmayışı, doğru analiz sonucunaulaşmak için gerekli şartları oluşturmaktadır.Resim 15: Yüzey temizliği yapılarak metalözüne ulaşılmasıyla yapılan ikinci ölçümde demiriçeriğinin % 100 olduğu <strong>ve</strong> demirin dövülmesisonucu karbon çeliği özelliğikazandığı anlaşılmıştır.Askeri Müze’de bulunan farklıformlardaki baklaların demir oranları daPTXRF cihazı ile incelenmiştir.Boğumlu bakla: % 74Resim 13: PTXRF cihazı <strong>ve</strong> kullanımı.Boğumlu bakla kaynatılan bölge: % 70Ortası açık bakla: % 73Küçük S bakla: % 76Mermi formlu bakla: % 77Büyük S bakla kaynatılan bölge: % 70Büyük S bakla: % 73Geniş uzun bakla: % 76Resim 14: Yapılan ilk ölçüm işleminde monitöreyansıyan değerler demir içeriğinin % 69,27olduğunu göstermiştir.Bu incelemede birbirine bağlı baklalarınfarklı oranlarda demir içerdiklerigörülmüştür. Ancak demir yüzeylerininboya <strong>ve</strong> oksit tabakası ile kaplı oluşu sonuçlarındeğerlendirilmesinde şüphe oluşturmaktadır.Bu nedenle farklı tiptekiher zincir halkasının katkı maddelerdentemizlenerek metal özüne ulaşılmış küçükbölgesel yüzeylerinden cihaz ile yenidenölçüm yapılmasının gerekliliği müze restorasyonbirimine aktarılmıştır.70 TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ

Ters Makas Kıskaç (Çapa): % 78Resim 16:Askeri Müze’de bulunan farklı tip zincirlerin <strong>ve</strong> büyük çapanın PTXRF ile incelenmesi.SONUÇFarklı müzelerde parçaları bulunanzincirlerin incelenmesi için kullandığımızICP-MS, WDXRF <strong>ve</strong> PTXRF cihazları <strong>ve</strong>analiz yöntemleri, tarihi eserlerin yapısalincelenmesinde başvurulabilen bu uygulamalarında değerlendirilmesine olanaksağlamıştır. Çalışılan yöntemlerin bundansonra da metal laboratuarımızda yapılacakolan metal eser konservasyonlarınınbelgeleme sürecine dâhil edilmesi amaçlanmaktadır.Örneklerin ICP-MS analizleri sonucunda,incelenen parçaların farklı alaşımoranlarında oldukları görülmüştür. Bu <strong>ve</strong>rilerinparçaların aynı bütüne ait olmadıklarınıdüşündürmesi üzerine yapılandestekleyici ikinci analizde aynı bütününTÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ 71

sıralı parçalarından alınan farklı örneklerWDXRF analizi ile incelenmiştir. Buanalizde çok daha fazla element bilgisineulaşılarak alaşım farklılığının bu metallerdede mevcut olduğu anlaşılmıştır.PTXRF cihazı ile yapılan incelemede isemalzemenin okside olmadığı düz bir satıhüzerinde ışınlamanın yapılması gerektiğigörülmüştür. Optimum şartların sağlandığıincelemede kullanılan cihaz “KarbonÇeliği” bilgisi <strong>ve</strong>rerek genel bir tanımlamayapabilmiştir.Metalik özdeşlik araştırmalarında<strong>ve</strong>rilerin sağlıklı yorumlanabilmesi için incelenentarihi eserin üretim şartlarının<strong>ve</strong> zaman içersinde geçirdiği işlemleringöz önünde bulundurulması gerekmektedir.Bu çalışma ışığında Haliç Zincirininüretiminde pek çok atölyenin aynı zamandafaaliyet gösterdiği <strong>ve</strong> ellerindemevcut olan demir kaynaklarını ergiterekbaklaları işlemiş olabilecekleri düşünülebilir.Zincirlerin muhafaza edildikleri557 yıllık zaman içinde korozyonu çeşitliuygulamalarla temizlenerek okside olmasıönlenmeye çalışılan bu parçalar günümüzdeele geçirilen arkeolojik buluntularakıyasla mutlak bilginin elde edilmesindeşüphe ile yaklaşılmasını gerektirmektedir.Boya, <strong>ve</strong>rnik ya da korozyon tabakasıanaliz sonuçlarını etkileyen faktörlerarasında yer almaktadır.Zincir parçaları zaman içinde küçültülerekfarklı kullanımlar için değerlendirilmekistendiğinde aşınmış olan boğumyerleri onarım görmüş olabilir. Bu parçalarınOsmanlı Devletinin demir malzemeüretiminde kaynak bölge olarak yararlandığıSamako (Demirköy) demirinin metalyapısı ile karşılaştırılması yararlı olacaktır.Aynı zamanda bu çalışma zincirin Osmanlıüretimi olabileceği düşüncesine deaçıklık getirecektir.Çağımızda hızla yaşanan teknolojikgelişmelere paralel olarak taşınabilirtahribatsız analiz cihazlarının da gelişimgöstererek çok daha hassas <strong>ve</strong>rilerinherhangi bir parçaya ihtiyaç duymadanelde edileceği çalışmaların yakın birtarihte gerçekleşmesi beklenmektedir.PTXRF çalışmasındaki nicel analizleri etkileyenfaktörler değerlendirildiğindeyaygın olarak oksit tabaka ya da akrilikreçine ile kaplı korunan tarihi eserlerinanalizinde dataları etkilemeyen ileri modelbir PTXRF cihazının kullanılması ileeser özdeşlik araştırmalarında çok dahapratik sonuçlar alınacaktır. Metal eserrestorasyonunda tümleme yapılabilmesiiçin şüphe edilen metal parçaların özdeşolup olmadıkları da yine aynı analiz yöntemiile gerçekleşebilecektir. Bu cihazınrestorasyon/konservasyon çalışmalarındaolduğu kadar tarihi eserlerin sahte/gerçek tanımlamasında da son derece yararlıolacağı muhakkaktır.SUMMARYİstanbul was surrounded by the citywalls in Byzantine Period. The land sidewere builded with double walls and therewas ditches next to these walls. There wasalso fi<strong>ve</strong> kilometers long walls along theGolden Horn. The Golden Horn is essentiallya creek in İstanbul. According to theGreek Mytology, Megara’s People calledthis creek as Golden Horn in honor of Keroessa,who was the mother of their King.The walls along the seaside were buildedto protect the city against the attacksof navy. The entrance of the warships intothe Golden Horn was pre<strong>ve</strong>nted by thechains ranging from the city to the northeastpart of Galata Tower. The Byzantine’sclosed the entrance of the Golden Horn72 TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ

with the chain to enhance the defence ofthe İstanbul against the attacks of enemies.The rest of few hundred meters ofthe chain is preser<strong>ve</strong>d novadays in MilitaryMuseum, Navy Museum,Rumeli Hisari Museumand Archaeology Museum of İstanbul.Each ring of the chain is about halfmeter long and 20 cm thick, reckangle andS shaped forged iron parts. These chain,which was streched in the entrance of theGolden Horn during surrounding of İstanbul,is a <strong>ve</strong>ry important finding to clarifythe history. Physical in<strong>ve</strong>stigations on thechains (shape, size,etc.) pro<strong>ve</strong>d that allthe individual parts were belonging to thesame whole. Element analysis are requiredto <strong>ve</strong>rify these results with the scientificdata.This study aims to carry out theanalysis of the chains in various museumsof Istanbul with respect to the elementcompositions. The results of the analyseswill gi<strong>ve</strong> information about the partsof the chain, whether they are originalparts of the whole.NOTLAR* Uğur GENÇ, Restoratör/Konservatör(MA), Kültür <strong>ve</strong> Turizm Bakanlığı,Restorasyon <strong>ve</strong> Konservasyon MerkezLaboratuvarı Müd., PK. 34122Sultanahmet-İstanbul/TÜRKİYEugur.genc@kultur.<strong>gov</strong>.trDr. Asiye BAŞSARI, Süheyla ATAR-CAN, TAEK Çekmece Nükleer Araştırma<strong>ve</strong> Eğitim Merkezi, YarımburgazMahallesi. Nükleer Araştırma MerkeziYolu PK. 34303 Küçükçekmece-İstanbul/TÜRKİYEasiye.bassari@taek.<strong>gov</strong>.trsuheyla.acarkan@taek.<strong>gov</strong>.tr1 Çalışmadaki kıymetli katkılarındandolayı makalede adı geçen tüm MüzeMüdürlüklerine, Laboratuvar çalışanlarına<strong>ve</strong> Metalurji Yüksek MühendisiOğuz Çavdarlı’ya teşekkür ederim.2 Genç, U. Haliç Zinciri, Askeri MüzeYayınları, İstanbul 2010.3 Nicola Barbaro, imparatorun 2 Nisan1453’te Bortolomeo Soligo’ya limandanPera’ya kadar zincir germesini istediğinisöylemektedir. Bkz. Barbaro,N., Konstantiniyye Muhasarası Ruznamesi1453, İstanbul Fetih CemiyetiYayınları, İstanbul 1976. İstanbul’unFethine tanıklık eden Tarihçi Kritovulosda limanın Galata surundanEugenios Kapısı’na kadar bir zincirlekapatıldığını aktarmaktadır. Bkz. Kritovulos,İstanbul‘un Fethi, Akşam Yayınları,İstanbul 1967.4 Dukas, Bizans Tarihi, İstanbul FetihDerneği, İstanbul 1956, s. 166.5 Zincire ait parçalar Harbiye AskeriMüze (247 bakla), İstanbul DenizMüzesi (69 bakla), İstanbul <strong>Arkeoloji</strong>Müzesi (18 bakla) <strong>ve</strong> Hisarlar Müzesi(71 bakla) envanterlerine kayıtlı olarakmuhafaza edilmektedir.6 Genç, a.g.e., s. 125-154.7 Tarihi eserlerin koruma <strong>ve</strong> onarımınayönelik gerek duyulan incelemelerindaimi yapılabilmesi için planlanan kurumlararası işbirliğinde “Haliç ZinciriLaboratuvar İncelemeleri” pilot çalışmaolarak seçilmiştir.8 Spektrometre, iyonları kütle numarasınagöre ayırabildiği için, izotopikelementel analiz yapabilme özelliğinede sahiptir. ICP-MS sistemi çevresel,jeolojik, biyolojik, arkeolojik vb.TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ 73

örneklerde, major, eser <strong>ve</strong> ultra esermiktarda element <strong>ve</strong> izotop analiziiçin kullanılır. Ayrıca bkz. Marengo,E., M. Aceto, “Archaeometric characterisationof ancient pottery belongingto the archaeological site ofNovalesa Abbey (Piedmont, Italy) byICP-MS and spectroscopic techniquescoupled to multivariate statisticaltools.” Analytica chimica acta 537(1-2) 2005, s. 359-375. Ayrıca bakınız.Bellot-Gurlet, L., G. Poupeau, etal. “Obsidian pro<strong>ve</strong>nance studies inarchaeology: A comparison betweenPIXE, ICP-AES and ICP-MS.” NuclearInstruments and Methods in PhysicsResearch Section B: Beam Interactionswith Materials and Atoms 240(1):2005, s. 583-588. Ayrıca bakınız.Tykot, R. and S. Young, Archaeologicalapplications of inducti<strong>ve</strong>ly coupledplasma-mass spectrometry, ACSPublications 2009. Ayrıca bakınız.Mallory-Greenough, L. M., J. D. Greenough,et al. (1998). “New data forold pots: Trace-element characterizationof ancient Egyptian potteryusing ICP-MS.” Journal of ArchaeologicalScience 25(1): 85-97.9 Bu işlem maddenin kendi içerisinde<strong>ve</strong> atomik boyutta gerçekleşmektedir.İncelenen maddeye dışarıdanherhangi bir kimyasal ya da yabancımadde katılmadığından, incelenenmadde zarar görmemektedir. Ayrıcabkz. Karydas, A. (2007). “Applicationof a Portable XRF Spectrometer forthe Non‐Invasi<strong>ve</strong> analysis of MuseumMetal Artefacts.” Annali di chimica97(7): 419-432. Ayrıca bkz. Guilherme,A., A. Cavaco, et al. (2008). “Comparisonof portable and stationaryx‐ray fluorescence spectrometersin the study of ancient metallic artefacts.”X-Ray Spectrometry 37(4):444-449. Ayrıca bkz. Tantrakarn, K.,N. Kato, et al. (2009). “Archaeologicalanalysis of Roman glass excavatedfrom Zadar, Croatia, by a newlyde<strong>ve</strong>loped portable XRF spectrometerfor glass.” X-Ray Spectrometry38(2): 121-127. Ayrıca bkz. Pagès-Camagna, S., E. Laval, et al. (2010).“Non-destructi<strong>ve</strong> and in situ analysisof Egyptian wall paintings by X-raydiffraction and X-ray fluorescenceportable systems.” Applied PhysicsA: Materials Science & Processing100(3): 671-681. Ayrıca bkz. Mantler,M. and M. Schreiner (2000). “X-rayfluorescence spectrometry in art andarchaeology.” X-ray Spectrometry29(1): 3-17.10 Kocaeli Üni<strong>ve</strong>rsitesi Metalurji Bölümü,X-Işınları Floresan <strong>ve</strong> Optik EmisyonSpektroskopisi, 18 Şubat <strong>2011</strong>, metalurji.kocaeli.edu.tr/files/lab2/Foy11 Yapılan görsel incelemelerde zincirlerinboğumlu imal edilmiş baklalarınınyedi adet sıralandıktan sonra dizilimeortası açık bırakılmış bir başka baklaile devam edildiği görülmüştür. Gemizincirlerinde kullanılan kilit baklasıişlevi görmeyen bu halkaların dubalarüzerinde taşındığı aktarılan zincirintaşıyıcı kelepçelenen kısımları olmasıihtimali üzerinde durulmaktadır.Ortası kapatılmamış bu baklalarınzincirlerin bulunduğu müzelerde aynıdizilim sırası ile izleniyor olması aynıbütüne ait parçalar olduklarını düşündürmektedir.12 ICP- MS, ppt (part per trillion) mertebesindeanaliz yapabilen çok hassasbir cihazdır. TAEK Çekmece Nükleer74 TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ

Araştırma Merkezi’ndeki ICP-MS sistemçift odaklamalı olup, yaygın olarakkullanılan benzer cihazlardan 30 katfazla çözünürlüğe sahiptir. Bu cihazlaatom numarası 7-260 amu arasındakielement <strong>ve</strong> izotopları (periyodik tablodakihemen hemen tüm elementleri)analiz etmek mümkündür. Alınan metalörnekler çift odaklamalı bu ICPMS sistemde analiz edilmiştir.13 İstanbul <strong>Arkeoloji</strong> Müzesi’nde bulunan18 baklalı zincir 1992 yılında RumeliHisarı’ndan müzeye devredilmiştir.Bu nedenle bu zincirden bir örneğeihtiyaç duyulmamıştır.TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ 75

HALİÇ ZİNCİRİLABORATUVAR İNCELEMELERİ-2:RADYOGRAFİ <strong>ve</strong> MANYETİK PARÇACIKİLE MUAYENEUğur GENÇ - Şinasi EKİNCİ*Bu çalışmada, İstanbul’un fethi sırasındaHaliç girişinin kapatıldığı savunmazincirinin (Haliç Zinciri) radyografik yöntemlerkullanılarak incelemeleri yapılmıştır.Görüntülemeler sonucunda zincir baklayapım tekniğini aydınlatan <strong>ve</strong>rilere <strong>ve</strong>tarihi eserin konservasyon çalışmalarınayardımcı bilgilere ulaşılmıştır. Makalede;tarih, sanat tarihi, arkeoloji <strong>ve</strong> konservasyongibi radyografik görüntülemeleryapmaya ihtiyaç duyan ilgili disiplinlerinradyografi hakkında bilgilendirilmesinisağlamak amacıyla uygulanan tekniklerindetaylı anlatımına özen gösterilmiştir. 1üzerinde taşınarak Sarayburnu <strong>ve</strong> Galatabölgesinin gemi giriş <strong>ve</strong> çıkışına kapatıldığıçeşitli kaynaklarca aktarılmaktadır(Resim: 1). 2Amaç <strong>ve</strong> Kapsam2009 yılında Haliç Zincirini koleksiyonlarındabulunduran müzelerde yaptığımızgörsel incelemeler sonucunda tümbaklaların uzunluk, kalınlık <strong>ve</strong> ağırlık ölçülerikayıt altına alınmıştır. Görsel incelemelerdezincir ölçü bilgilerine ulaşılmasınınyanı sıra bu zincirin belirli aralıklarlasu üzerinde taşınarak kullanıldığı yönündebulgulara da rastlanılmıştır. Taşıyıcı sisteminduba, mavna ya da deri ile kaplanmışahşap kütükler olabileceği yönündekiihtimaller muhtelif olsa da zincirin suResim 1: Haliç Zinciri’nin dubalar üzerindetaşınarak liman girişinin kapatılışını gösterenillüstrasyon (Arkeolog Deniz Varmaz).Günümüze ulaşmış olan Haliç Zincirineait bazı parçaların radyografik yöntemlerkullanılarak incelenmesi sonucuelde edilen bilgiler yardımıyla limanı kapatanzincirinin çalışma prensibinin deneyseluygulamalar ile değerlendirilmesiplanlanmaktadır. Deneysel çalışma içinbir zincir baklasının hangi teknikle şekillendirildiğininbilinmesi büyük önem taşı-TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ 77

maktadır. Bunun yanı sıra yapılacak konservasyonçalışmalarına yardımcı olmasıiçin, eserin korozyon ürünleri ile kaplıyüzeyinin altında herhangi bir monogramya da atölye mührünün var olup olmadığınınöğrenilmesi amaçlanmıştır. Baklalarıniçyapısında oluşmuş olabilecek oksidasyonunilerleme durumunu da görüntüleyebilentahribatsız muayene yöntemi olmasınedeniyle radyografik incelemelerebaşvurulmuştur. 3Tarihi Eserlerin İncelenmesindeRadyografinin Kullanımı1895 yılında Alman bilim adamı WilhelmRoentgen tarafından keşfedilen Xışınları, ışık dalgalarından daha kısa olanelektromagnetik dalgalardır. 4 Çok yoğunbir ışın demeti incelenecek nesneye yöneltilir;ışınlar karşılaştıkları bölgelerinkalınlığına <strong>ve</strong> yoğunluğuna göre, nesnedenaz <strong>ve</strong>ya çok geçer. Nesnenin diğer tarafındançıkan ışınlar bir fotoğraf filmini(radyografi) oluşturan gümüş bromür ileetkileşerek <strong>ve</strong>ya flüor ışıl bir ekranı etkileyerek(radyoskopi) kalıcı görüntü sağlamaktadır(Resim: 2).Tahribatsız muayene yöntemi olanradyografi, günümüzde pek çok alandasürdürülen çalışmalara katkıda bulunanbir görüntüleme işlemidir. Ülkemizdeyaygın olarak tıp <strong>ve</strong> endüstri faaliyetlerindeyararlanılan radyografi yöntemleribundan yaklaşık yirmi yıl önce Prof. Dr.Beril Tuğrul <strong>ve</strong> Prof. Dr. Sait Başaran’ınuygulamaları ile başlayan bilimsel yayınlarınartması sonucu taşınabilir tarihieserlerin korunması <strong>ve</strong> onarımı çalışmalarındayardımcı bir disiplin olarak kullanımalanı kazanmıştır. 5 Radyografi yöntemikullanılarak tarihi esere nüfuz edebilenradyasyon sayesinde malzeme içyapısınailişkin görüntülere ulaşabilmek mümkünolmaktadır. 6Film üzerine kaydedilen gizli görüntü,film banyo edildiğinde malzemeniniç <strong>ve</strong> dış yapısının oluşturduğu gölge görüntüsüolarak elde edilir. Bu görüntüde,ince <strong>ve</strong>ya az yoğun bölgeler koyu, kalın <strong>ve</strong>yoğunluğu diğer bölgelerden fazla olanbölgeler açık olarak görünür. Radyografi,ana malzeme ile yoğunluk farkı oluşturanhacimsel iç hataların tespitinde en uygunyöntemdir (Resim: 3).Resim 2: Malzeme içyapısında boşlukların olmasıdurumunda ışın bu kısımlardan daha çok geçtiğiiçin film üzerinde diğer alanlara göre fazlayanmakta <strong>ve</strong> bu nedenlekoyu olarak görülmektedir.Resim 3a-3b: Korozyon ürünleri ile kaplıdurumda olan bronz sikkenin X-ışını ileyapılan muayenesinde elde edilen radyografgörüntüsünde gözle görülemeyen birportrenin varlığı <strong>ve</strong> onu çevreleyen yazı kuşağıokunabilmektedir.Radyografide kullanılabilecek radyasyontipleri olarak; X-ışınları, gama78 TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ

ışınlan, beta ışınları, nötronlar <strong>ve</strong> elektronlarsayılabilir. Elektromanyetik radyasyonailesinin malzemeye nüfuz edebilenenerjitik kısmında yer alan X <strong>ve</strong>gama ışınları radyografide yaygın olarakkullanılmaktadır. Genellikle tablo ya da 5cm’e kadar çelik <strong>ve</strong>ya eşdeğer elemanlarınradyografisi için X-ışını radyografisi,bu seviyeden daha kalın <strong>ve</strong>ya yoğun elemanlariçin de gama radyografisi tercihedilerek kullanılmaktadır. Metal, seramik<strong>ve</strong> taş eserlerin incelenmesi için bu teknikleruygun olmaktadır. 7Günümüzde arkeolojik kazı buluntularınıniçyapısını <strong>ve</strong> bozulma durumlarınıgörüntülemek için tahribatsız muayeneyöntemlerinin kullanımı çeşitlilik göstermektedir(Resim: 4-5-6). Organik buluntularınincelenmesinde tomografi yöntemibaşarılı sonuçlar <strong>ve</strong>rmektedir. 9 Monitöreanlık görüntüleme sağlayan dijital radyografi(radyoskopi) de hafif metal alaşımlarındanimal edilen dökümlerin <strong>ve</strong> karışıkgeometrideki parçaların muayenesindetercih edilmektedir. 10Radyografik görüntülenen malzemenintahrip edilmeden incelenmesinin yanısıra, uygulama sonrasında malzeme yüzeyindeya da bünyesinde hiç bir yabancımuayene kalıntısı kalmamaktadır. 8Resim 5a-5b: Metal plaka altında gizlenendesenlerin X-ışını inceleme ile ortaya çıkarılması.Resim 4a-4b: Radyografik çekimler sonucundamalzemenin içyapısı incelenebilmektedir.Resim 6a-6b: Yüzeyi tamamen kaplanmış demirçapanın formu radyografi ile görüntülenmektedir.TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ 79

Haliç Zinciri’ne ait parçalarınRadyografik İncelemeleriTarihi eserin içyapısını görüntülemeçalışmalarına <strong>Türk</strong>iye Atom EnerjisiKurumu (TAEK) Çekmece Nükleer Araştırma<strong>ve</strong> Eğitim Merkezi’nde (ÇNAEM) 14Eylül 2010 tarihinde başlanmıştır (Resim:7). Rumeli Hisarı Müzesi’ne kayıtlı HaliçZincirine ait dört bakladan oluşan parça(Rz3) Doç. Dr. Şinasi EKİNCİ başkanlığındakiekiple iki gün süren radyografiçekimleri sonucunda başarı ile görüntülenmiştir(Resim: 8).Resim 7: Radyografik incelemeleri yapılan dörtbaklalı zincir (Rz3).Endüstriyel Uygulama Bölümü’nde(NDT Laboratuarı) elektromanyetik radyasyonkaynağı olarak X-ışını ile gama ışınıkullanılmaktadır. Muayene edilecek objeninışınım tayininde operatörün eğitimi<strong>ve</strong> tecrübesi çok önemlidir. Bu nedenleradyografi uzmanlarınca ilk olarak eserindurum incelemesi yapılmıştır. Dövmedemirden imal edilmiş zincir baklalarının4,0-5,5 cm. arasında kalınlık dağılımıgöstermesi nedeniyle görüntülemeler içingama ışını geçirimi uygun görülmüştür.Ancak deneme niteliğindeki ilk çekimlerebilgi kaybının yaşanmaması için X ışınıkaynağı ile başlanmıştır. Bu çekimlerde320 Kv <strong>ve</strong> 30 mA kapasiteli X-ışını tüpükullanılmıştır.Çekime hazırlık safhasında X-grafilaboratuvarında bulunan kurşun levhanınüzerine 30X40 cm. ölçülerinde KodakAA400 tipi Pb ekranlı vakumlu film yerleştirilmiştir.Daha sonra ışın kaynağınınçıkış yeri olan kolimatörün film yüzeyinedik açı ile gelmesini sağlamak amacıylafilmin tam ortası referans alınarak lazerişaretleyici ile uygun ayarlamalar yapılmıştır.Zincir baklası <strong>ve</strong> çekim yön işaretlerifilmin üzerine konmuş, ardındanradyografi numarası (Rz3-1) kurşun harfile sayılar kullanılarak bakla üzerine yerleştirilmiştir(Resim: 9).Resim 8: Radyografi Kontrol Merkezi.Resim 9a-9b: Tüp odağı ile bakla arasındakimesafenin ayarlanması <strong>ve</strong> numaralandırma işlemi.Işınlama sırasında kaynak ile filmarasındaki mesafe (ffd) 70 cm. olarakayarlanmıştır (Resim: 10).80 TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ

Resim 10: Zincirin radyografiye hazırlanması.Kaynak-film mesafesi <strong>ve</strong> kolimatörayarlamalarının tamamlanması ile oda dışındabulunan kontrol paneline geçilerekburada ışınlama süresi <strong>ve</strong> radyasyon şiddetimonitörde ayarlandıktan sonra ışınlamayabaşlanmıştır (Resim: 11).Resim12a-12b-12c: X-ışını çekimleri ile eldeedilen filmler laboratuarda taranıp bilgisayaraaktarılmış <strong>ve</strong> Photoshop CS2 programı ilebirleştirilmiştir.Çekimi yapılan tüm radyogramlar üçaşamalı banyo işleminden sonra özel birkabin içinde kurutulmuştur (Resim: 13). 11Resim 11: Kontrol panelinin görevi üretilecekX-ışınlarının enerjisini, şiddetini <strong>ve</strong> süresinikontrol etmektir.X-ışını kaynağı ile yapılan ilk görüntülemedefilm yoğunluğu elde etmek içingerekli radyografik ışınlama süresi (poz)120 sn olarak ayarlanmıştır. İlk radyografınbanyo görüntüsü değerlendirilerekikinci çekimde baklanın birleşim yeri 30sn pozlama süresinde görüntülenmiştir.Bu ışınlamada bakla yapım tekniği ile ilgiliönemli bilgiye ulaşılmıştır (Resim: 12).Resim 13: Çekimi tamamlanan filmler, karanlıkadada sırasıyla; geliştirme, durdurma <strong>ve</strong> tespitişlemleri yapılarak banyo edilmiştir.TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ 81

Deneme çekimlerinin değerlendirilmesisonucu zincir halkalarının ışın geçirimifazla olan gama ışını ile görüntülenmesinebaşlanmıştır. Bu çekimde radyasyonkaynağı olarak aktivitesi çalışma sırasında18.5 Ci olan, Amersham 424-14 modelCo-60 otomatik ışınlama ünitesi kullanılmıştır.Pozlama süresi ASTM <strong>ve</strong> ENstandartlarına göre yoğunluk değeri 2,5olacak şekilde belirlenmiştir. Hedeflenenradyograf yoğunluğuna zincir baklasına70 cm mesafeden yapılan 35 saniyelikışınlama sonucu ulaşılmıştır (Resim: 14).Optimum kalitede görüntü sağlayandeğerlerin tespit edilmesi ile tüm baklalarınradyograf filmleri çekilerek içyapılarıgörüntülenmiştir (Resim: 15). 12Rz3-1 numaralı baklanın Rz3-2 numaralıbakla ile temas ettiği bağlantınoktasında çekilen film görüntüsüne göreburada bir birleşim yeri bulunmaktadır.Bu birleşimin çizgisel yönünü ortaya çıkarabilmekiçin bakla dikey yönde detayçekim ile yeniden görüntülenmiştir. Buışınlamada X-ışını kaynağı tercih edilerek10x24 cm ölçülerindeki film kullanılmıştır.Film görüntüsü elde edildiğinde malzemeiçyapısındaki boşluk, uzunlamasına koyuyoğunluk şeklinde kendini göstermiştir.Bu boşluk yatay yönde yükselen bir çizgioluşturmaktadır. Askeri Müze’de yapılanincelemeler sırasında Hz8-1 numaralıbakla üzerinde bu yönde bir ayrım ilekarşılaşılmıştır.15 Eylül 2010 tarihinde bitirilençalışmanın bu son radyograf görüntüsü;çekiçle dövülen baklaların kapatılırkenbirleşim yerlerinin yatay yönde kesilerekbirbirlerinin üzerine kaynaştırılmışolabilecekleri tezini kanıtlar niteliktedir(Resim: 16). 13Resim 14a-14b: 52x18 cm. ölçülerindeki baklanın(Rz3-4) gama ışını çekimlerinde kurşun levhalarile işaretlenen iki film aynı anda kullanılmıştır.Resim 16a-16b-16c-16d: Bakla birleşim yeri detaygörüntüleme çalışması.82 TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ

Resim 15: Dört baklanın radyograf görüntüleri için 10 adet filmden yararlanılmıştır. Deneme <strong>ve</strong> topluçekimler ile birlikte çalışmada 18 adet Kodak Industrex AA400 Pb ekranlı vakumlu film kullanılmıştır.TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ 83

Manyetik Parçacıkla MuayeneManyetik parçacıkla muayene; işlenmemiş<strong>ve</strong>/<strong>ve</strong>ya karışık geometriye sahipparçaların yüzey çatlaklarının tespitindekullanılabilen bir yöntemdir. Demir <strong>ve</strong> çelikgibi ferromanyetik malzemeden üretilmişparçaların imalat kontrollerinde <strong>ve</strong>periyodik kontrollerde kullanılmaktadır.Manyetik parçacık metodunun esası muayeneparçasının mıknatıslandırılmasıylamalzeme yüzeyindeki süreksizliklerdekaçak manyetik akımın oluşmasıdır. Malzemeyüzeyine püskürtülen demir tozlarınınsüreksizlikler üzerine toplanması ileyüzey çatlaklar görünür hale getirilmiştir(Resim: 17). 14Resim 17: İnceleme sonucu elde edilen görüntü.SONUÇTarihi eserlerin incelenmesindeyararlanılan radyografi yöntemi, HaliçZinciri’ne ait dört demir bakla üzerindede uygulanmış <strong>ve</strong> yapılan çalışmalarındakullanılan X-ışını <strong>ve</strong> gama ışını görüntülemelerbakla yapım tekniğini aydınlatanbilgiler <strong>ve</strong>rmiştir. Radyografik görüntülerden,zincirlerin üretildiği metal çubuklarındövülerek boyutlandırılıp şekillendirildiğiayrıca bu çubuk uçlarının yineısıtılıp yatay yönde kesilerek birleştirilmesiile zincir baklası oluşturulduğu tespitedilmiştir.Baklanın orta bölümünde bulunan boğum<strong>ve</strong>ya lokma olarak tanımlanan kısmınise baklanın gövdesinden bağımsız farklıyoğunluktaki eriyik bir katkı olduğu anlaşılmaktadır.Bu bağlantı zincirin, dönmelerdendolayı gamba almasına engel olmakiçin takviye amacıyla uygulanmaktadır.Baklaların boğumlu imal edilişi, zincirin aşırıyüklenmelerde gücünü arttırarak baklalarındeforme olmasına engel olmaktadır.Günümüzde halen sağlamlığını koruduğugörülen baklaların ışınlamalar sonucundaiçyapılarında kılcal çatlaklarınmevcut olduğu, korozyonun genellikle yüzeydeoluştuğu anlaşılmıştır.İncelenen baklaların üzerinde biratölye mührüne ya da monograma rastlanılmamıştır.Herhangi bir işaretin izlenemiyorolması zincirin gemicilik gibi genişkullanım alanı olan ticari bir saha içinüretilmediğini, özel bir fonksiyonu olankullanım amacıyla tasarlandığını ortayakoymaktadır. İstanbul‘un Fethini konualan canlandırma çalışmalarında Osmanlıdonanma güçlerinin Haliç’e girememesininnedeni olarak yaygın olarak tek başınagerilen bir zincir tasvir edilmektedir <strong>ve</strong>limanda demirleyen savunma gemilerineyer <strong>ve</strong>rilmemektedir. Radyografik inceleme;herhangi bir işaretleme <strong>ve</strong>ya darptaşımayan zincirin liman savunmasının tekbaşına yüklenicisi olmayarak, bir savunmasisteminin yardımcı unsuru göreviyle tasarlandığıtezini de desteklemektedir.SUMMARYThe chain of Golden Horn fromByzantyne period ha<strong>ve</strong> been producedfrom light alloy carbon steel by shaping84 TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ

with hummer forging process. Thesechains ha<strong>ve</strong> examined in the NDT laboratoriesof Çekmece Nuclear researchand training Center by using x-ray radiographyto in<strong>ve</strong>stigate the joining shapeof forging and the discontinuities insidethe material.Radiography of the chains was performedby using an X-ray tube of 320 kVand 30 mA capacity. The exposure timewas selected in order to obtain a filmdensity of about 2. This condition of radiographicimaging required 35 secondsexposure time at 240 kV energy and 16mA intensity from 700 mm source to filmdistance. The radiographs show clearlythe joining area and shape of the chainsand forging defects. There are gaps,forging tears and cracks in the material.Surface cracks were also determinedby magnetiv particle method. An AChand yoke and fluorescent wet particleswere used in the surface examination ofthe chains. The figure show the surfacecrack of a chain. This crack may originatefrom forging process or from environmentalcondition during the use.NOTLAR* Uğur Genç, Restoratör/Konservatör(MA), Kültür <strong>ve</strong> Turizm Bakanlığı,Restorasyon <strong>ve</strong> Konservasyon MerkezLaboratuvarı Müd., PK. 34122Sultanahmet-İstanbul/TÜRKİYEugur.genc@kultur.<strong>gov</strong>.trDoç. Dr. Şinasi Ekinci, TAEK ÇekmeceNükleer Araştırma <strong>ve</strong> EğitimMerkezi, Yarımburgaz Mah. NükleerAraştırma Merkezi Yolu PK. 34303Küçükçekmece-İstanbul/TÜRKİYEsinasi.ekinci@taek.<strong>gov</strong>.tr1 Çalışmada incelenen dört baklalı zincirinHisarlar Müzesi’nden kurumumuzmetal eserler atölyesine aktarılmasındayardımcı olan laboratuvarpersoneli Arkeolog Tarık Güçlütürk<strong>ve</strong> Uzman Yardımcısı Yasin Akıncı’ya,araştırma gönüllüleri Bektaş Öcalan<strong>ve</strong> Hakan Aydın’a, görüntüleme işlemlerindekikatkılarından dolayı TAEKÇNAEM personeli Mehmet Aksu, SerdarSarıçam <strong>ve</strong> Mustafa Doğruöz’eteşekkür ederim.2 Ayrıca bkz. Genç, U., Haliç Zinciri,Askeri Müze <strong>ve</strong> Kültür Sitesi KomutanlığıYayınları, İstanbul 2010, s. 60-61.3 Taşınabilir kültür varlıklarının koruma<strong>ve</strong> onarım işlemlerinin ilk basamağıolan teşhis aşamasında yararlanılanradyografik görüntülemelerin laboratuarımızın<strong>ve</strong> Bakanlığımıza bağlı ilgilimüdürlüklerin ihtiyaçlarına hizmet<strong>ve</strong>rmesinde TAEK ÇNAEM UzmanıDoç. Dr. Şinasi Ekinci’nin çalışmalaraolan bilimsel duyarlılığının büyükkatkısı olmuştur. Daha önce de SayınEkinci ile 2004 yılı içinde ArkeologDoç. Dr. Ufuk Kocabaş’ın doktora tezçalışması kapsamında incelemeleriyapılan Çamaltı Burnu-1 Batığı’na aitdemir çapaların radyografik görüntülemelerindeişbirliği ile çalışılmıştır.4 Ayrıca bkz. Roentgen, W., On a newkind of rays, second communication,Sitz. Phys. Med. Geo., 1896.5 Ayrıca bkz. Tuğrul, B., Erzen, A., Başaran,S., Radyografi Teknikleri İleÇavuştepe Kazısı Metal BuluntularınınDeğerlendirilmesi, X. ArkeometriSonuçları Toplantısı, Ankara 1994, s.67-87.TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ 85

6 Ayrıca bkz. Tuğrul B., Tarihi EserlerinRadyografi Tekniği İle Değerlendirilmesi,TÜBİTAK Bilim <strong>ve</strong> Teknoloji<strong>Dergisi</strong>, Cilt: 25, Sayı: 290, s. 26-29,Ocak 1992. Ayrıca bkz. Tuğrul B., EskiEserlerin Korunmasında RadyografiYöntemlerinin Kullanılması, <strong>Türk</strong>iye’deEski Eser Kaçakcılığı, Tahribatı <strong>ve</strong> KorunmasıSempozyumu II, Ankara, 3-6Aralık 1991. Ayrıca bkz. Tuğrul, B., Erdal,B., İkiztepe Buluntularından BazılarınınRestorasyon- KonservasyonundaRadyografi Tekniklerinin Kullanımı,III. Arkeometri Sonuçları Toplantısı,Ankara, 6-10 Nisan 1987, s. 107-119.Ayrıca bkz. B. Tuğrul, Korozyona UğramışEserler Üzerinde RadyografiYöntemiyle Yapılan Çalışmalar, I. ArkeometriKonferansı Metal BuluntularınKorozyonu <strong>ve</strong> Korunması, Ankara,21-22 Ekim 1991.7 Ayrıca bkz. Meyers, P. Applicationsof x-ray radiography in the study ofarchaeological objects, II. ArchaeologicalChemistry, 1987.8 Ayrıca bkz. Fell, V., Mould, Q. and White,R. Guidelines on the x-radiographyof archaeological metalwork, EnglishHeritage Publishing, 2006. Ayrıcabkz. Jones, David M., In<strong>ve</strong>stigati<strong>ve</strong>Conservation English Heritage Publishing,2008.9 Ayrıca bkz. Targowski, Rouba, B., Wojtkowski,M., Kowalczyk, A., The applicationof optical coherence tomographyto non-destructi<strong>ve</strong> examination of museumobjects, Studies in conservationVol. 49, p. 107-114. 2004.10 Ayrıca bkz. Mahmutyazıcıoğlu, N.,Dijital radyografi – radyoskopi, III.Uluslararası Tahribatsız MuayeneSempozyumu, İstanbul 2008.11 Ayrıca bkz. Akgün, A., Baş, N., Yıldırım,A., Tahribatsız Muayene: Radyografiİçin Karanlık Oda <strong>ve</strong> Banyoİşlemleri, TAEK, Çekmece NükleerAraştırma <strong>ve</strong> Eğitim Merkezi, İstanbul1990.12 Görüntülemelerde; kaynak film mesafesi700 mm, ışınlama süresi 35 saniye,enerji miktarı 240 kV, yoğunluk değeriise 16 mA olarak belirlenmiştir.13 Genç, U., a.g.e., s. 224.14 Manyetik akım <strong>ve</strong>rilen baklanın, yüzeysüreksizlikleri içeren kısımlarındademir tozlar öbekleşerek yüzeyçatlakların yerleri tespit edilmiştir.Manyetik parçacıkla muayene için ayrıcabkz. MEGEP (Mesleki eğitim <strong>ve</strong>öğretim sisteminin güçlendirilmesiprojesi), Uçaklarda Tahribatsız Muayeneler,Ankara 2007.Haliç Zinciri Laboratuvar İncelemeleribaşlığını taşıyan makale dizisindeyer alan çalışmalara katkıda bulunantüm kişi <strong>ve</strong> kurum müdürlüklerine teşekkürlerimisunarım.Haliç Zinciri’ne ait parçalar üzerindeyapılan laboratuvar araştırmaları; çalışmalardaişbirliği içinde olan kurumgörevlilerinin inceleme sahalarındakibilgi <strong>ve</strong> tecrübelerinin artmasına katkıdabulunmuştur. Verimli çalışmalarınsonucunda, tarihi eserlerimizin incelenmesiaçısından süreç model oluşturanbu uygulamalar, <strong>2011</strong> yılında altyapısıtamamlanan Kültür varlıklarınınkorunması <strong>ve</strong> araştırılmasına yönelikortak çalışmaların gerçekleştirilmesiniamaçlayan kurumlar arası işbirliğiprotokolünün de hazırlanmasına <strong>ve</strong>sileolmuştur. Ortak bilimsel çalışmalarımızınbundan sonra da devam edeceğikanaatindeyim.86 TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ