COâRAFâ¹ Bâ¹LGâ¹ Sâ¹STEMLERâ¹
COâRAFâ¹ Bâ¹LGâ¹ Sâ¹STEMLERâ¹
COâRAFâ¹ Bâ¹LGâ¹ Sâ¹STEMLERâ¹
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2246AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1245CO⁄RAF‹ B‹LG‹ S‹STEMLER‹YazarlarProf.Dr. Alper ÇABUK (Ünite 1, 6, 7, 8, 9, 10)Arfl.Gör. U¤ur Avdan (Ünite 2)Arfl.Gör. Resül Cömert (Ünite 2)Yrd.Doç.Dr. Hakan UYGUÇG‹L (Ünite 1, 3, 4, 6)Yrd.Doç.Dr. Arda fiORMAN (Ünite 5)Serdar KÜPÇÜ (Ünite 1, 7, 8, 9, 10)Arfl.Gör. Emre BEKTÖRE (Ünite 6)Özge IfiIK (Ünite 6)EditörProf.Dr. Alper ÇABUKANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹
Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir.“Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r.‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›tveya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz.Copyright © 2011 by Anadolu UniversityAll rights reservedNo part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmittedin any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, withoutpermission in writing from the University.UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹Genel KoordinatörProf.Dr. Levend K›l›çGenel Koordinatör Yard›mc›s›Doç.Dr. Müjgan BozkayaÖ¤retim Tasar›mc›lar›Yrd.Doç.Dr. Seçil BanarÖ¤r.Gör. Ünver Bayraml›Grafik Tasar›m YönetmenleriProf. Tevfik Fikret UçarÖ¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›zÖ¤r.Gör. Nilgün SalurÖlçme De¤erlendirme SorumlusuÖ¤r.Gör. H. Mustafa ErdinçGrafikerNihal SürücüAyflegül DibekKitap Koordinasyon BirimiYrd.Doç.Dr. Feyyaz BodurUzm. Nermin ÖzgürKapak DüzeniProf. Tevfik Fikret UçarDizgiAç›kö¤retim Fakültesi Dizgi EkibiCo¤rafi Bilgi SistemleriISBN978-975-06-0920-61. Bask›Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 250 adet bas›lm›flt›r.ESK‹fiEH‹R, Temmuz 2011
‹çindekileriii‹çindekilerÖnsöz ............................................................................................................viiTemel Kavramlar..................................................................... 2G‹R‹fi .............................................................................................................. 3CBS B‹LEfiENLER‹.......................................................................................... 5VEKTÖREL VER‹-RASTER VER‹.................................................................... 9ÖLÇEK VE ÇÖZÜNÜRLÜK KAVRAMLARI................................................... 11ÇAKIfiTIRMA-SORGULAMA .......................................................................... 12CBS’DE TEMEL ANAL‹ZLER VE ‹fiLEMLER.................................................. 15Yüzey Analizleri ............................................................................................ 16Say›sal Arazi Modeli ...................................................................................... 16Yak›nl›k Analizleri......................................................................................... 18A¤ Analizleri .................................................................................................. 19TOPOLOJ‹ KAVRAMI VE T‹PLER‹................................................................ 19Poligon Topolojisi ......................................................................................... 20A¤ Topolojisi ................................................................................................. 20Nokta Topolojisi............................................................................................ 21Sorgulama ve Mant›ksal Ba¤laçlar (or - and - xor - notMant›ksal Ba¤laçlar›) ..................................................................................... 21Co¤rafi Bilgi Sistemlerinde Temel Kavramlar Sözlü¤ü ............................... 22Özet................................................................................................................ 45Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 47Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 48S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 48Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 49Co¤rafi Bilgi Sistemleri Çal›flmalar› ‹çin TemelKartografik Bilgiler .................................................................. 50G‹R‹fi .............................................................................................................. 51HAR‹TALARLA ‹LG‹L‹ GENEL KAVRAMLAR ............................................... 51Harita.............................................................................................................. 51Ölçek.............................................................................................................. 52Harita Anahtar› (lejant) ................................................................................. 52Kuzey oku ..................................................................................................... 52Pafta .............................................................................................................. 52DÜNYANIN fiEKL‹NE ‹L‹fiK‹N KAVRAMLAR............................................... 56Geoid Model ................................................................................................ 57Elipsoid Model............................................................................................... 58Küremsi modeli (Spheroid modeli) ............................................................. 59GEODEZ‹K DATUM .................................................................................... 60Küresel Datumlar .......................................................................................... 60Bölgesel ve Mahalli Datumlar ...................................................................... 60TÜRK‹YEDE KULLANILAN BELL‹ BAfiLI DATUMLAR................................ 61ED50 Datumu ............................................................................................... 61WGS84 Sistemi .............................................................................................. 62ITRF Sistemi................................................................................................... 62DATUM VE KOORD‹NAT DÖNÜfiÜMLER‹................................................. 63Koordinat dönüflümü .................................................................................... 63Datum Dönüflümleri...................................................................................... 631. ÜN‹TE2. ÜN‹TE
iv‹çindekilerÜç Parametreli Dönüflüm Yöntemi .............................................................. 64Yedi Parametreli Dönüflüm Yöntemi ........................................................... 66CO⁄RAF‹ KONUMLANDIRMA ..................................................................... 68‹ki Boyutlu Benzerlik Dönüflümü ................................................................ 69‹ki Boyutlu Affin Dönüflümü........................................................................ 70Özet................................................................................................................ 73Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 75Okuma Parças› .............................................................................................. 76Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 77S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 78Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 783. ÜN‹TE4. ÜN‹TE5. ÜN‹TEKonumsal Veritaban›............................................................... 80G‹R‹fi .............................................................................................................. 81CO⁄RAF‹ B‹LG‹ S‹STEMLER‹NDE VER‹ KATMANLARI ............................. 82Vektör Veriler ................................................................................................ 82Öznitelik Verileri ........................................................................................... 83Raster Veriler ................................................................................................. 83KONUMSAL NESNE VE ÖZN‹TEL‹K VER‹S‹ ‹L‹fiK‹S‹................................. 85De¤iflken Türleri ve Bilgi Alanlar›................................................................ 85Konum Bilgisi Saklanan Bilgi Alanlar› ......................................................... 86Anahtar Bilgi Alan› Kavram› ......................................................................... 88Tablolar Aras› ‹liflkiler................................................................................... 89ÖZN‹TEL‹K VER‹LER‹NE BA⁄LI SORGULAMALAR.................................... 92KONUMA DAYALI SORGULAMALAR.......................................................... 94Özet................................................................................................................ 101Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 102Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 103S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 103Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 104Veri Haz›rlama, Düzenleme ve Görünküleme Araçlar›...... 106G‹R‹fi .............................................................................................................. 107KONUMLANDIRMA....................................................................................... 107Raster Veri Konumland›rma (Georeferencing)............................................ 108Vektör Veri Konumland›rma (Spatial Adjustment)...................................... 109VER‹ HAZIRLAMA VE DÜZENLEME............................................................ 110Çizim Araçlar› ................................................................................................ 111Konumsal Veri ‹flleme Araçlar› (Geoprocessing Tools).............................. 111Konumsal Veri Birlefltirme Araçlar›.............................................................. 114Konumsal Veri Sadelefltirme Araçlar›........................................................... 115VER‹ GÖRÜNTÜLEME .................................................................................. 116Özet................................................................................................................ 119Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 120Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 121S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 121Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 122Mekansal Analizler .................................................................. 124G‹R‹fi .............................................................................................................. 125ÇIKARIM ANAL‹ZLER‹ .................................................................................. 125Niteli¤e Göre Ç›kar›m (Extraction By Attribute) ......................................... 125
‹çindekilervfiekle Göre Ç›kar›m (Extraction By Shape) ................................................. 126Tan›mlanan Konuma Göre Ç›kar›m (Extraction by Specified Location) ... 127Noktaya Göre Ç›kar›m (Extraction By Points) ............................................ 127De¤erlerin Noktaya Ç›kar›m› (Extraction Values to Points) ....................... 128ÇAKIfiTIRMA ANAL‹ZLER‹............................................................................ 128YO⁄UNLUK ANAL‹ZLER‹............................................................................. 130Basit Yo¤unluk Analizi ................................................................................. 131Noktasal Basit Yo¤unluk Analizi............................................................ 131Çizgisel Basit Yo¤unluk Analizi ............................................................. 132Kernel Yo¤unluk Analizi ........................................................................ 133Noktasal Kernel Yo¤unluk Analizi......................................................... 133Çizgisel Kernel Yo¤unluk Analizi .......................................................... 133MESAFE ANAL‹ZLER‹.................................................................................... 134Öklid Mesafesi (Euclidean Distance) ........................................................... 134A¤›rl›kl› Mesafe Analizi (Weighted Distance).............................................. 136Koridor (corridor).......................................................................................... 138Tampon (buffer)............................................................................................ 140YÜZEY ANAL‹ZLER‹ ..................................................................................... 140E¤im (slope) .................................................................................................. 140Bak› (aspect).................................................................................................. 141Kontur/Efl E¤ri (contour) .............................................................................. 142Kabartma (hill-shade).................................................................................... 142Görünürlük (Viewshed)................................................................................ 143Hacim (kaz›/dolgu) (volume)....................................................................... 143YEN‹DEN SINIFLANDIRMA ANAL‹ZLER‹ .................................................... 144Tekil De¤erler (reclassify individual values) ............................................... 144De¤er Aral›klar› (reclassify range of values) ............................................... 145Bölümler (slices/intervals) ............................................................................ 145Özet................................................................................................................ 147Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 148Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 149S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 149Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 150CBS’de Analiz ve Yorumlama Teknikleri Kapsam›ndaProje Tasarlama....................................................................... 152ANAL‹Z VE YORUMLAMA TEKN‹KLER‹NE ‹L‹fiK‹NKURAMSAL TEMELLER ................................................................................. 153CBS ÇALIfiMALARININ PLANLAMA ‹LE ‹L‹fiK‹S‹ ........................................ 154H‹POTET‹K ÖRNEKLER................................................................................ 158Kanal ‹çin Uygun Güzergah Seçimi............................................................. 158Kentsel Yenileme Çal›flmalar›nda CBS Kullan›m Örne¤i............................ 165Risk Yönetiminde CBS Kullan›m Örne¤i ..................................................... 169Yer Seçimi Çal›flmalar›nda CBS Kullan›m Örnekleri................................... 172Projeksiyon Sistemleri ile ‹lgili Uygulamalar........................ 180ARCGIS ARCCATALOG ORTAMINDA VER‹LER‹N ‹NCELENMES‹............. 181ARCGIS ARCCATALOG ORTAMINDA PROJEKS‹YON S‹STEM‹N‹NTANIMLANMASI ............................................................................................ 185PROJEKS‹YON S‹STEM‹ TANIMLI OLAN VER‹LER‹N, ARC MAPORTAMINDA TANIMLANACAK B‹R PROJEKS‹YONS‹STEM‹NDE GÖRÜNTÜLENMES‹ ............................................................... 1896. ÜN‹TE7. ÜN‹TE
vi‹çindekilerARCGIS ARCMAP ORTAMINDA PROJEKS‹YON S‹STEM‹NDEK‹VER‹LER‹N AYNI DÜZLEMDE GÖRÜNTÜLENMES‹................................... 199ARCGIS ARCMAP ORTAMINDA PROJEKS‹YON DÖNÜfiÜMÜ.................. 2028. ÜN‹TE9. ÜN‹TE10. ÜN‹TEVektör Tabanl› Co¤rafi Analiz Fonksiyonlar› ....................... 208ARCTOOLBOX ORTAMINDA YER ALAN ARAÇ SETLER‹N‹N‹NCELENMES‹ ................................................................................................ 209Temel Kavramlar ........................................................................................... 209Co¤rafi Analiz Fonksiyonlar› ................................................................. 209Co¤rafi Analizlerde Kullan›lan Vektör Veri Formatlar› ......................... 209Uygulamalar............................................................................................. 212ARCTOOLBOX ORTAMINDA YER ALAN EXTRACT (ÇIKARMA)SET‹NDEK‹ ANAL‹ZLER................................................................................ 218Extract Analiz Araç Setleri ............................................................................ 218ARCTOOLBOX ORTAMINDA YER ALAN OVERLAY (ÇAKIfiTIRMA)SET‹NDEK‹ ANAL‹ZLER................................................................................ 226Overlay (Çak›flt›rma) Analiz Araç Setleri ..................................................... 226ARCTOOLBOX ORTAMINDA YER ALAN PROXIMITY(YAKINLAfiTIRMA) SET‹NDEK‹ ANAL‹ZLER............................................... 242Raster Tabanl› Co¤rafi Analiz Fonksiyonlar›........................ 252TEMEL KAVRAMLAR VE RASTER ANAL‹Z FONKS‹YONLARININ‹NCELENMES‹ ................................................................................................ 253Temel Kavramlar ........................................................................................... 253Raster Tabanl› Co¤rafi Analiz Fonksiyonlar› ........................................ 253Raster Tabanl› Co¤rafi Analizlerde Kullan›lan Raster VeriFormatlar› ............................................................................................... 253Uygulamalar................................................................................................... 254ArcMap Ortam›nda Yer Alan Density Analiz Fonksiyonlar›n›n‹ncelenmesi.................................................................................................... 261ArcMap Ortam›nda Yer Alan Interpolate to Raster AnalizFonksiyonlar›n›n ‹ncelenmesi....................................................................... 264ArcMap Ortam›nda Yer Alan Surface Analiz Fonksiyonlar›n›n‹ncelenmesi.................................................................................................... 271ArcMap Ortam›nda Yer Alan Zonal Statistics Analiz Fonksiyonlar›n›n‹ncelenmesi.................................................................................................... 279ArcMap Ortam›nda Yer Alan Raster Calculate Analiz Fonksiyonlar›n›n‹ncelenmesi.................................................................................................... 282ArcMap Ortam›nda Yer Alan Convert Analiz Fonksiyonlar›n›n‹ncelenmesi.................................................................................................... 286ArcScene’de Üç Boyutlu Veri GörüntülemeFonksiyonlar› ............................................................................ 292TEMEL KAVRAMLAR VE ARCSCENE ARAYÜZÜNÜN ‹NCELENMES‹........ 293Yüzey Verisi................................................................................................... 2932D Feature ..................................................................................................... 2933D Feature ..................................................................................................... 293TIN (Triangulated Irregular Network) ......................................................... 294ArcScene ........................................................................................................ 295ÜÇ BOYUTLU VER‹ GÖRÜNTÜLEME FONKS‹YONLARI .......................... 295Kaynaklar (1-4 Bölüm) ................................................................................. 316
ÖnsözviiÖnsözBaflar›l› bir co¤rafi bilgi sistemi kurulabilmesi için temel anahtarlardan biri iyiorganize edilmifl bir e¤itim malzemesidir. Ülkemizde co¤rafi bilgi sistemleri konusundahaz›rlanm›fl Türkçe e¤itim malzemesi yok denecek kadar azd›r. Konuyla ilgiliyabanc› kaynaklar ise oldukça yüksek fiyatl› ve genellikle bir kullan›m amac›do¤rultusunda çok spesifik, teorik kuramlar a¤›rl›kl›d›r. Yine co¤rafi bilgi sistemlerininçok yayg›n kullan›ld›¤› planlama çal›flmalar›nda referans olabilecek Türkçeyay›n yok denecek kadar azd›r.Planlama çal›flmalar› aç›s›ndan co¤rafi bilgi sistemleri, daha standart, do¤ru sonucaulaflmay› sa¤lamakta ve h›zl› flekilde mekansal analizlerin ve paftalar›n çak›flt›r›lmas›naolanak vermektedir. Bunun yan› s›ra co¤rafi bilgi sistemleri sonucamaliyet etkin ve hata pay› en düflük düzeyde ulafl›lmas›n› sa¤lamas› nedeniyle zamandanve iflgücünden tasarruf sa¤lamaktad›r. Tüm bu nedenlerle co¤rafi bilgisistemleri art›k karar verme süreci için kaç›n›lmaz hale gelmifltir.Bafllang›ç düzeyindeki kullan›c›lar için haz›rlanm›fl olan bu kitapta, co¤rafi bilgisistemleri ile ilgili temel tan›mlar ve kavramlar verilmifl, analiz ve yorumlamateknikleri ile ilgili temel konular aktar›lm›fl ve analiz ve yorumlama tekniklerininuygulanmas› karar verme süreci aç›s›nda hipotetik veri setleri ve sorunlar›n çözümündeCBS kullan›m› ile örneklenmifltir. Bu çal›flma ile yurt d›fl›ndaki bilgisayare¤itimlerinde uygulanan stratejik hedefler dahilinde, Türkiye modelinde Co¤rafiBilgi Sistemleri gereklilikleri do¤rultusunda kaynak olabilecek bir e¤itim malzemesioluflturulmaya çal›fl›lm›flt›r. Bu çal›flman›n temel amac›, bol görsel malzemeile desteklenmifl, herkesin kolayl›kla anlayabilece¤i bir e¤itim malzemesi haz›rlamakt›r.Bu kitab›n ö¤renciler, e¤itmenler ve planlama ile u¤raflan meslek disiplinleriiçin yararl› olaca¤›n› umuyorum.EditörProf.Dr. Alper Çabuk
1CO⁄RAF‹ B‹LG‹ S‹STEMLER‹Amaçlar›m›zBu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Co¤rafi Bilgi Sistemleri (CBS) ile iliflkili temel kavramlar› tan›mlayabilecek,Konumsal ve konumsal olmayan bilgi sistemleri ve veritabanlar› hakk›nda ç›-kar›mlar yapabilecek,CBS bileflenlerini ve CBS’de kullan›lan veri tiplerini aç›klayabilecek,CBS’nin kullan›m amaçlar›n› aç›klayabilecek,CBS ile yap›lan temel analiz ve ifllemleri tan›mlayabileceksiniz.Anahtar Kavramlar• CBS• Veritaban›• Konumsal bilgi sistemleri• Konumsal olmayan bilgi sistemleri• CBS’nin bileflenleri• CBS ile analizler• Ölçek-çözünürlük kavram›• Çak›flt›rma• Sorgulama• Raster ve vektör veri• Topoloji‹çerik Haritas›Co¤rafi BilgiSistemleriTemel Kavramlar• CBS B‹LEfiENLER‹• VEKTÖREL VER‹-RASTER VER‹• ÖLÇEK-ÇÖZÜNÜRLÜKKAVRAMLARI• ÇAKIfiTIRMA-SORGULAMA• CBS’DE TEMEL ‹fiLEMLER VEANAL‹ZLER• TOPOLOJ‹ KAVRAMI VE T‹PLER‹• CBS’DE TEMEL KAVRAMLAR
Temel KavramlarG‹R‹fiSon on y›ll›k süreçte bilgisayarlar yaflam›n birçok alan›nda çok yo¤un kullan›lmayabafllanm›flt›r. Bilgisayar teknolojisindeki geliflmeler yak›n bir gelecekte bilgisayarteknolojisinden yararlanmayan kiflilerin ekonomik, ticari ve kültürel anlamdaçok geride kalacaklar›n› göstermektedir.Günümüzde art›k yaflam›n her alan›nda, bilgiye ulaflmak, bilgileri saklamak vepaylafl›m›n› sa¤lamak tüm sistemlerin iflleyebilmesi için ön kofluldur. Bu iflleyiflin endo¤ru ve k›sa sürede gerçekleflmesi için bilgisayar teknolojisinin gereklili¤i aç›kt›rve bilgisayar teknolojisi art›k günlük yaflamdan, bilimsel çal›flmalara uzanan bir çerçevedeyaflam›n her alan›nda bilgiye ulaflman›n en etkili ve ak›lc› yolu haline gelmifltir.Bu h›zl› geliflim süreciyle birlikte bilgiye ulaflmaya ve paylafl›m›na iliflkin birçokuygulama gelifltirilmeye ve pek çok ifl sektöründe yo¤un olarak kullan›lmayabafllam›flt›r. Bilgi toplumunun kaç›n›lmaz k›ld›¤› bu geliflim, girdilerin temini, bilgilerinpaylafl›lmas› ve saklanmas›, amaçlar do¤rultusunda bilgilere h›zl› flekilde ulafl›lmas›için bilgisayarlar› gerekli k›lmaktad›r.Bu geliflmelere paralel olarak bilginin saklanmas› ve kolayca ulafl›labilmesininsa¤lanabilmesi sürecinde art›k geleneksel yöntemler yerine, bilgi sistemleri yaflam›nher alan›nda kaç›n›lmaz hale gelmifltir. Bilgi sistemleri kullan›m›n›n en yararl› oldu-¤u ve fikirsel üretime yönelik olarak en çok kullan›ld›¤› alanlardan birisi de kuflkusuzfiziksel planlama sektörüdür. Planlama ile ilgili meslek disiplinleri de çok farkl›veri kayna¤›n› bir arada tutmak ve de¤erlendirmek zorundad›r. Bu bak›mdan, bilgisistemleri kullan›m› planc›lar için son derece önem kazanmaktad›r. Planlama aç›s›ndandüflünüldü¤ünde, araziye ait yaz›nsal ve grafiksel verilerin ayn› ortamda saklanmas›,bunlardan yararlanarak bir tak›m analizler yap›labilmesi gereklidir. Co¤rafi bilgisistemleri, yaz›nsal ve grafiksel verinin ayn› ortamda iliflkilendirilmesi esas›na dayanmas›bak›m›ndan planlama çal›flmalar›nda çok fazla yarar sa¤lamaktad›r.Planlama çal›flmalar›nda çok fazla farkl› veri katman› kullan›lmas›, kullan›lanverilerin kar›fl›k olmas›, geleneksel yöntemlerle haritalar›n ve istatistiklerin çok s›kgüncellenememesi, yap›lan çal›flmalar›n farkl› kurumlar ya da farkl› meslek disiplinleriaras›nda etkin bir bilgi paylafl›m› altyap›s› gerektirmesi göz önünde tutuldu-¤unda, co¤rafi bilgi sistemleri geleneksel yöntemlere göre sa¤lad›¤› avantajlar nedeniyleplanc›lar için son derece yararl› olmaktad›r.Bu nedenlerle co¤rafi bilgi sistemleri son y›llarda çok büyük bir geliflim göstermiflve planlama sektörü taraf›ndan çok yayg›n kullan›lmaya bafllanm›fl, hatta kaç›-CBS kullan›m›yla,• Mekansal verilerinkolayl›kla toplanmas›ve düzenli flekildesaklanmas›,• Bunlar›n standartformatlardasaklanabilmesi,• Hatalar›n bilgisayarsistemi taraf›ndanbulunmas› vedüzeltilmesi,• Verilerin kolayl›klagüncellenmesi,• Farkl› kiflilerleelektronik ortamdaverilerin paylafl›lmas›,verilen kararlarda hatapay›n›n son derece azolmas›,• Verilere kolayl›klaulafl›labilmesi vegerekti¤inde analizedilmesi, mümkünolabilmektedir.
4 Co¤rafi Bilgi SistemleriÜlkemizde kamukurulufllar›ndaki ve özelsektördeki personeline¤itilmesi ve uygulamayayönelik bu personele gereklitecrübe kazand›r›lmas›sonucu teknoloji etkin olarakkullan›labilecek ve her y›lözellikle kamu kurulufllar›taraf›ndan milyonlarca dolarmaliyetli olarak oluflturulansistemler at›l durumdakalmayacakt›r. Bunun yan›s›ra üniversitelerdekiakademisyenlerin dee¤itilmesi sonucu özellikleplanlama a¤›rl›kl›çal›flmalarda bu teknolojinindaha yayg›n ve etkin olarakkullan›lmas›yla bu bazdakibilimsel çal›flmalar›n niteli¤iyükselebilecektir.n›lmaz hale gelmifltir. Planlama sektöründe CBS kullan›m›n›n yayg›nlaflmas›ndakitemel etkenlerden birisi kuflkusuz bilgisayar endüstrisindeki geliflmelerdir. Bu geliflmelerinkimi tam anlam›yla devrimsel nitelikte kimi ise deneysel boyuttad›r.Özellikle son y›llarda kiflisel bilgisayarlardaki h›zl› geliflme ile ticari veritaban› uygulamalar›n›nve çizim programlar›n›n kiflisel bilgisayarlarda da etkili kullan›lmayabafllanmas›, bunun yan› s›ra ifl istasyonlar›nda UNIX gibi güçlü ve esnek iflletim sistemideste¤i, UNIX iflletim sistemiyle birlikte Windows gibi kullan›c› dostu iflletimsistemleri üzerinde de ticari yaz›l›m seçeneklerinin yayg›nlaflmas›, CBS teknolojisininkullan›m›n›n artmas›ndaki temel etkenler olmufltur. Bunlara bir de daha kolaykullan›labilir ve daha fazla destek veren programlama dilleri sayesinde yaz›l›m yap›s›ndapull down menülere, k›sayollara ve ikonlara yer veriliyor olmas› eklenince,kullan›c› dostu ve fonksiyonel CBS yaz›l›mlar› gelifltirilebilmifltir. Ayr›ca uyduteknolojilerindeki geliflmeler sonucu, sivil alanda GPS ve uzaktan alg›laman›n yayg›nkullan›m› ve sivil amaçlar için de yüksek çözünürlük sa¤lanmas› ve hata pay›-n›n azalt›lmas›, bununla birlikte uydu görüntüleri CBS entegrasyonu ve çak›flt›r›lmas›,CBS marketini gelifltirmifltir.Bu bak›mdan CBS, dünyan›n birçok ülkesinde çok genifl çerçevede kullan›lanbir teknoloji haline gelmifltir. Dolay›s› ile bu teknolojiye iliflkin e¤itimler planlamae¤itimlerinin kaç›n›lmaz bir parças› haline gelmifltir. Bunun yan› s›ra meslek içie¤itim kapsam›nda üniversiteler, enstitüler, özel kurulufllar, firmalar vb. taraf›ndanCBS e¤itimleri verilmektedir. Ayr›ca konuyla ilgili çal›flan yetiflmifl eleman istihdamedilebilmekte ve çok fazla e¤itim malzemesi s›k›nt›s› çekilmemektedir.Dünyada çok yayg›n bir kullan›m alan›na sahip olan co¤rafi bilgi sistemleri ülkemizdede özellikle özel sektörde, üniversitelerde ve kimi kamu kurulufllar›ndakullan›lmaktad›r. Ancak özellikle kamu kurulufllar›nda CBS teknolojilerinden yararlan›lmas›son derece önemli olmas›na karfl›n, bu kapsamda çal›flacak personelinCBS kullan›m›na yönelik yeterli e¤itimi almam›fl olmalar› nedeniyle yeterinceetkin kullan›lamamaktad›r.Bu bak›mdan ülkemizde son y›llarda co¤rafi bilgi sistemlerine yönelim ve ilgiartmakla birlikte, yeterli e¤itilmifl eleman noksanl›¤› nedeniyle bu teknolojidenhak etti¤i düzeyde yararlan›lamamaktad›r. Ayr›ca kimi kamu kurulufllar›ndaki yöneticiler,co¤rafi bilgi sistemleri teknolojisinin gereklili¤i konusunda bilinçli olmaklabirlikte, teknolojiyi kullanacak personel noksanl›¤› nedeniyle, yat›r›m yap›pyapmama konusunda karars›z kalmaktad›rlar. Say›lan tüm bu nedenlerle CBS konusundaeleman yetifltirilmesi gereklili¤i aç›kt›r.Özetle, do¤ru yap›land›r›lm›fl CBS kullan›m›n›n planlama çal›flmalar›nda verimlili¤ien az 10 kat art›rd›¤›, personel gereksinimini çok azaltt›¤› söylenebilir. Bu verimlilikart›fl›n›n nedenleri;• Bilgi yönetiminin ve güncellefltirmesinin verimli halde yap›lmas›n› sa¤lamas›,• Daha az hata yap›lmas›n› sa¤lamas›,• ‹flgücü ve zaman israf›n› en aza indirgemesi,• Bilgi saklamaya ve arflivlemeye yönelik iyi bir altyap› sa¤l›yor olmas›,• Bilgiye ulaflabilme kolayl›¤›,• Geliflmifl sistem güvenirlili¤i,• Harita do¤rulu¤u, güvenirlili¤i ve produktivite,• Analiz yapma kolayl›¤›,• Bir alana iliflkin tüm yaz›nsal ve grafik verilerin ayn› ortamda tutulmas›,• Ayn› haritay› birden fazla kullan›c›n›n eflzamanl› olarak kullan›labilmesi,• Amaç do¤rultusunda gerekli analizlerin yap›larak sonuç üretilebilmesi,
1. Ünite - Temel Kavramlar5• Haritalar›n tümünde de¤il çal›fl›lacak k›sm›n ayr›labilmesiyle, çal›flmada ifleyaramayan bilgi yükünden kurtulunmas›,• Mekana ait yaz›nsal ve grafik veri üzerinden sorgulama ve raporlama yap›-labilmesi,olarak say›labilir.Co¤rafi Bilgi Sistemleri kullan›m›n›n sa¤lad›¤› avantajlar› aç›klay›n›z. SIRA S‹ZDECBS B‹LEfiENLER‹DÜfiÜNEL‹MCo¤rafi bilgi sistemleri, vektörel ve yaz›nsal verilerin ayn› ortamda toplanmas›, depolanmas›,güncellenmesi, amaçlar do¤rultusunda sorgulanmas›n› sa¤layan yaz›-l›m, donan›m, mekana ait her türlü veri, donan›m, yaz›l›m ve sistemde SORU çal›flan personeldenoluflan sistemdir. Bir baflka deyiflle co¤rafi bilgi sistemleri, co¤rafi olaraktan›mlanabilen yaz›nsal ve vektörel verilerin ayn› ortamda efllenmesini ve bu verilerüzerinde amaçlar do¤rultusunda verilerin sorgulanmas› ve analiz edilmesiniD‹KKATsa¤layan bilgi sistemidir. Co¤rafi bilgi sistemleri kullan›m› yard›m›yla foto¤raf, pafta,harita ya da dokümanlarda saklanan mekansal verilerin zarar SIRA görme S‹ZDE riski ve buverilerin arflivlenmesine iliflkin sorunlar da azalm›fl olur (fiekil 1.1).1SIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹MSORUD ‹KKATSIRA S‹ZDEMekansal Veri• Vektörel veri• Hava foto¤raflar›• Uydu verileri• Veri kütükleri• ‹statistikselverilerBilgisayar Sistemi• Donan›m• Yaz›l›m• Depolama• A¤ sistemivs.AMAÇLARIMIZfiekil AMAÇLARIMIZ 1.1PersonelK ‹ T A P• Veri girifli• Güncellenme• Analiz• TELEV‹ZYON Sistem yönetimi• MetodolojiCBS’ ninbileflenleri.K ‹ T A PTELEV‹ZYON‹NTERNETVeri taban› ve bilgi sistemleri : Veritabanlar›, farkl› çal›flmalar s›ras›nda gereksinimduyulan birbirinden farkl›, ancak birbiriyle iliflkilendirilmifl veriler toplulu¤udur.Bir veritaban›nda yer alan veriler bir bütünlük içerisinde bulunur ve amaçdo¤rultusunda gerekti¤i zaman bilgiye dönüflür. Veritaban› uygulamalar›, veri güvenli¤i,kontrolü, tutarl›l›¤›, saklanan verilere ulafl›m kolayl›¤› sa¤lar.Verilerin tablolar halinde tutuldu¤u ve verilerin birbiri aras›ndaki iliflkilerininkuruldu¤u iliflkisel veritabanlar› bilgi sistemlerinin temelini oluflturur. Verilerindepolanmas›, analizi, kullan›m amac›na göre gerekti¤inde kolayca ulafl›lmas›n›,k›saca yönetimini sa¤layan yaz›l›m, donan›m ve personelden oluflan sisteme bilgisistemi ad› verilir.Bilgi sistemleri, konumsal ve konumsal olmayan bilgi sistemleri diye ikiye ayr›l›r.Konumsal olmayan bilgi sistemleri, hastahane, üniversite, banka, kütüphanekay›tlar› gibi yaz›nsal veriden oluflan bilgi sistemleridir. Konumsal bilgi sistemleriise yaz›nsal verinin yan› s›ra bu verilerin konumsal durumlar›n›n da grafik olarakyer ald›¤› bilgi sistemleridir.‹NTERNETVeri ve bilgi : Bir gözlem yada ifllem sonucunda ortayaç›kan sonuçlar›n rakamlarlaya da harflerle ifadeedilmesine veri denir. Ço¤ukez veriler belli bir ifllemesokulmadan kullan›lmazlar.Veriler, belli bir ifllemesokulduktan sonra bilgihalini al›rlar.Konumsal ve konumsal olmayan bilgi sistemlerini örnekleyerek aç›klay›n›z. SIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹M2SIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹MSORUSORUD‹KKATD‹KKAT
6 Co¤rafi Bilgi Sistemlerifiekil 1.2Co¤rafi bilgisistemlerine iliflkintemel kavramsalyap›.Grafik bilgi(vektör)parseller(alan-poligon)Persel No ParselinBüyüklü¤ü1 23002 25003 2000•••••••••••Co¤rafi Bilgi Sistemi1 2sokaklar(çizgi-a¤)binalarSokak Ad›Yol Tipi1. cadde 23002. cadde 25003. cadde 2000•••••• •••••4 31. cadde2. cadde5 7 9 11Bina No5 23007 25009 2000•••••Bina Tipi• •••••Co¤rafi bilgi sistemlerinin temel elemanlar› bilgisayar sistemi, mekansal veriler vepersoneldir. fiekil 1.2’de CBS’deki temel kavramsal yap› verilmifltir.CBS’de yer alan bilgisayar sisteminin temel bileflenleri, donan›m ve yaz›l›md›r.Yaz›l›m ise genellikle Windows ya da UNIX iflletim sistemi üzerine kurulmufl uygulamayaz›l›mlar›d›r. Uygulama yaz›l›mlar›n› amaç do¤rultusunda flu flekilde s›ralamakmümkündür:• CBS yaz›l›mlar›,• Veritaban› uygulama yaz›l›mlar›,• Say›sallaflt›rma, vektörizasyon yaz›l›mlar›,• Uydu görüntülerini iflleme amaçl› görüntü iflleme yaz›l›mlar›,• Programlama yaz›l›mlar›.Bir co¤rafi bilgi sistemi yaz›l›m›n›n temel fonksiyonlar› aras›nda say›sallaflt›rma,de¤ifliklik yapma, topoloji oluflturma, farkl› formatlarda saklama, öznitelikbelirleme, veri depolama, modelleme, öznitelik sorgulama, nesne tabanl› veritaban›oluflturma, ölçme ifllemlerini gerçeklefltirme, farkl› veri katmanlar›n› çak›flt›rma,mekansal analizler yapma, görüntüleme vb. say›labilir. Co¤rafi bilgi sistemiorganizasyonu içerisinde yer alan bir di¤er bileflen personeldir. Bu personeliyapt›klar› ifllere göre gruplamak mümkündür. Bu gruplamaya göre çal›flanpersonel;• Yöntem belirleme, analiz, kriterlerin belirlenmesi,• Veri girifli, arazi çal›flmalar›,• Gerekli ise programlama ve görüntü iflleme amaçlar›yla istihdam edilebilirler.Co¤rafi bilgi sistemlerinin bir di¤er bilefleni ise veri kayna¤›d›r. Veriler amacaba¤l› olarak çok çeflitlilik göstermektedir (fiekil 1.3 ve 1.4).
1. Ünite - Temel Kavramlar7fiekil 1.3EKONOM‹KVER‹LERPazarlamaFinansman vb.KENTSELVER‹LERAltyap›Kirlilik vb.Co¤rafi bilgisistemlerindekullan›lan veritipleri.CBSDO⁄ALVER‹LERSOSYALVER‹LERTopografyaJeoloji vb.NüfusKadastro vb.fiekil 1.4RASTERVEKTÖRELSay›salharitalarRASTERCo¤rafi bilgisistemlerindekullan›lan verikaynaklar›.UyduverileriHavafoto¤raflar›(ERS, Spot,Landsat)CBSRaporlar,yay›nlarAraziölçümüSIRA S‹ZDESIRA S‹ZDEVEKTÖRELHaritalarDÜfiÜNEL‹MDÜfiÜNEL‹MSORUSORUCo¤rafi bilgi sistemlerinde yaz›nsal veriler iki temel tipte s›n›fland›r›lmaktad›r. D‹KKAT Bunlar;• say› ile ifade edilen yükseklik, e¤im, nüfus bilgisi gibi numerik veriler,• cinsiyet, jeoloji, toprak verisi gibi harflerle ifade edilen karakter SIRA verilerdir. S‹ZDED‹KKATSIRA S‹ZDEVeri girifli esnas›nda, girilecek verinin ne türde oldu¤u tan›mlanmal›d›r. fiekil1.5’de CBS’de veri modeli örneklenmifltir.AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZK ‹ T A PK ‹ T A PTELEV‹ZYONTELEV‹ZYON‹NTERNET‹NTERNET
8 Co¤rafi Bilgi Sistemlerifiekil 1.5Co¤rafi bilgisistemlerinde verimodeli.GERÇEK DÜNYAveri modeliMEKANSAL NESNELERGrafik(vektör)Hava Foto¤raf›(raster)Uydu Görüntüsü(raster)12parseller431. cadde2. caddesokaklarbinalar5 7 9 11ÖznitelikBina No Bina Tipi5 23007 25009 2000••••••Persel No Parsel1 23002 25003 2000••••••Sokak Ad› Yol Tipi1. cadde 23002. cadde 25003. cadde 2000•••••••••••••••CBS’nin tafl›mas› gerekentemel özellikleri flu flekildes›ralamak mümkündür:• Standartlaflma,• Multi/transdisiplineryap›,• Veri paylafl›m›, esnekve fleffaf yap›,SIRA • ‹nternet/a¤ S‹ZDE ile ba¤lant›yard›m›yla kolayulafl›labilirlik,• Organizasyon,DÜfiÜNEL‹M iflbölümü/toplam kaliteanlay›fl›.SORUCo¤rafi bilgi sistemleri, birçok meslek disiplininin transdisipliner olarak yer ald›¤›bir konudur. Bu meslek disiplinlerinin en önemlileri flu flekilde s›ralanabilir:• Co¤rafya,• Kartografya,• Jeodezi,• Fotogrametri,• BilgisayarSIRA S‹ZDEbilimi,• Elektronik,• Fizik,DÜfiÜNEL‹M• Matematik,• ‹statistik,SORU• Planlama.D‹KKATBirçok yerde D‹KKAT co¤rafi bilgi sistemleri, art›k bafll› bafl›na bir bilim dal› olarak düflünülmeyebafllam›flt›r. Bu bilim dal›na geomatik, geoinformatik gibi isimler verilmektedir.SIRA S‹ZDESIRA S‹ZDECo¤rafi bilgi sistemleri yard›m›yla bilgisayar ortam›na aktar›lm›fl veriler üzerindenne, hangi, kimin, nas›l, neresi, nerede vb. sorular›n sorulmas› ve bunlara iliflkinyan›tlar›n hem ilgili yaz›nsal veri tablosundan ulafl›labilmesi hem de bu yan›t-AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZlar›n harita üzerinde iflaretlenmesi olas› hale gelmektedir.K ‹ T A PK ‹ T A PTELEV‹ZYONTELEV‹ZYON
1. Ünite - Temel KavramlarÖrne¤in bir yol a¤› üzerinden iki nokta aras›nda en h›zl› flekilde “NASIL’’ gidilebilece¤i,“HANG‹’’ yollar›n asfalt oldu¤u ya da yol geniflli¤inin “NE KADAR’’ oldu¤usorgulanarak, bunlar›n yan›tlar› yaz›nsal olarak ya da grafik olarak al›nabilir.Benzer flekilde bir noktadan bir baflka noktaya sabit h›zla “NE KADAR ZAMANDA’’ulafl›labilece¤i ö¤renilebilir. Bir konutun “K‹M‹N’’ oldu¤u, bir binan›n “KAÇ’’ katl›oldu¤u, arazi yetenek s›n›flar› verisinden “NERELER‹N’’ 1.s›n›f, toprak verisi üzerinden“NERELER‹N’’ humuslu toprak oldu¤u, ya da bu iki veri setinin çak›flt›r›lmas›yla“HANG‹’’ alanlar›n hem humuslu toprak, hem de 1.s›n›f arazi oldu¤u haritaüzerinde belirlenebilir. Ayr›ca bir senaryo dahilinde örne¤in bir afet halinde olas›zarar önceden belirlenebilir ve bu do¤rultuda zarar görecek yerler için gerekli tedbirleral›nabilir. Benzer flekilde, bir konut alan›nda alan özelliklerine ba¤l› olarakbir taflk›n ya da do¤al afet olmas› halinde “HANG‹’’ binalar›n zarar görece¤i gereklianalizler yap›larak bulunulabilir.Yukar›da örneklenen sorular›n asl›nda gerçek dünyada hergün her birimizinonlarca kez sordu¤u sorular oldu¤unu söylemek mümkündür. Zaten co¤rafi bilgisistemleri gerçek dünyan›n bilgisayar ortam›nda modellenmesi ve yarat›lmas›d›r.Bu gereksinimlere yan›t verebilmek için co¤rafi bilgi sistemlerinin flu özellikleresahip olmas› gerekir:SIRA S‹ZDE• Veri depolama, iflleme, sorgulama ve güncelleme,• Grafik görüntüleme ve görsellefltirme,• Koordinat sistemi,DÜfiÜNEL‹M• Verilerin yönetimi olana¤›,• Grafik ve yaz›nsal verilerin biribiriyle ayn› ortamda efllenmesi,SORU• Verilerin analizi, mekansal analizlerin yap›labilmesi.9SIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹MSORUCo¤rafi bilgi sistemleri, kullan›ld›¤› yere ve amaca ba¤l› olarak farkl› D‹KKAT isimler alabilmektedir.D‹KKATYayg›n olarak kullan›lan isimler afla¤›da s›ralanm›flt›r:• Kent bilgi sistemi,• Çevre bilgi sistemi (EIS),• Afet bilgi sistemi,• Otomatik haritalama ve hizmet yönetimi (AM/FM),• Arazi bilgi sistemi (LIS),• Do¤al kaynak bilgi sistemi vb.SIRA S‹ZDEAMAÇLARIMIZK ‹ T A PSIRA S‹ZDEK ‹ T A PKonumsal bilgi sistemi ile co¤rafi bilgi sistemi kavramlar›n›n fark› SIRA nedir? S‹ZDESIRA S‹ZDE3VEKTÖREL VER‹-RASTER VER‹TELEV‹ZYONTELEV‹ZYONDÜfiÜNEL‹MDÜfiÜNEL‹MRaster görüntü, ka¤›tta, foto¤rafta, paftada yer alan taranarak bilgisayara aktar›landokümanlar, haritalar, çizimler, uydu görüntüleri, hava foto¤raflar› taranarak ya dadigital kamera vb. yollardan bilgisayara aktar›lan resimlerdir. Raster SORU veri için kullan›lanDPI, (dot per inch - inch bafl›na nokta say›s›) raster verinin ‹NTERNET kalitesini ortayakoyar. Nokta say›s› artt›kça veri büyür, ancak kalite artar. Vektörel bilgiler ise bilgisayarortam›nda yer alan çizgiler, e¤riler, noktalar gibi koordinat sistemi üzerin-D‹KKATSORU‹NTERNETD‹KKATde ifade edilebilen, bafllang›ç, bitifl ve kendini tan›mlayan tüm noktalar›n›n koordinatlar›belirli objelerdir.SIRA S‹ZDESIRA S‹ZDEVektörel verinin bilgisayara aktar›lmas› amac›yla yap›lan iflleme say›sallaflt›rma(digitizing) denilir. Say›sallaflt›rma, farkl› yollardan gerçeklefltirilebilir:• Bilgisayara taranarak aktar›lan verilerin bir vektörizasyonAMAÇLARIMIZyaz›l›m›, bilgisayardestekli tasar›m yaz›l›m› ya da co¤rafi bilgi sistemi yaz›l›m› ortam›ndaAMAÇLARIMIZekranda görülen resim üzerinden çizgilerin çizilmesi ile gerçeklefltiri-len say›sallaflt›rma,K ‹ T A PK ‹ T A PTELEV‹ZYONTELEV‹ZYON
1. Ünite - Temel Kavramlar13mad›r. Afla¤›daki örnekte e¤im faktörü, arazi kabiliyet s›n›f› ve alan kullan›m›nagöre 2 kat daha önemli olarak belirlenmifl ve a¤›rl›k puan› 2 al›nm›flt›r. Etki yüzdesiile çal›fl›lacaksa, yüzde toplam› 100’e eflit olacak flekilde ayarlanmal›d›r (fiekil1.9 ve fiekil 1.10).fiekil 1.712acÇak›flt›rma yap›lanveriler birbirleri iletam örtüflmeyebilir.3b1 2a 2a1a3a 3c c11b 3bbfiekil 1.8Üst üste birdenfazla veriçak›flt›r›lmas›.BU ÖZELL‹KLERDENÖNCE ‹K‹S‹ ÇAKIfiTIRILIRARDINDAN ELDE ED‹LEN ÇAKIfiTIRMA PAFTASI‹LE B‹R BAfiKA ÖZELL‹K ÇAKIfiTIRILIRARDINDAN 3 ÖZELL‹⁄‹ ‹ÇEREN ÇAKIfiTIRMA PAFTASI‹LE B‹R BAfiKA ÖZELL‹K ÇAKIfiTIRILIRVE TÜM ÖZELL‹KLER ‹Ç‹N AYNI ‹fiLEM TEKRARLANIR
14 Co¤rafi Bilgi Sistemlerifiekil 1.8 DevamFarkl› verikatmanlar›n›nçak›flt›r›lmas› ileoluflturulmuflharita.OVERLAY HAR‹TASIYOL A⁄ISU HAVZASIARAZ‹ YETENEK SINIFLARIALAN KULLANIMIEKOLOJ‹K HASSAS‹YETALT YAPIfiekil 1.9Çak›flt›rma vesorgulama.TOPRAK T‹P‹KAB‹L‹YETSINIFIE⁄‹T‹M BAKI SUÇAKIfiTIRMAPAFTASISORGULAMA 1Kriterler:Toprak Tipi = Killi “ve”Yetenek S›n›f› = 5 ya da 6“ve”SORGULAMA 2Kriterler:Toprak Tipi=Humuslu “ve”Yetenek S›n›f›=1 ya da 2“ve”SENTEZ PAFTASI 1Reaksiyon için uygunalanlarSENTEZ PAFTASI 2Tar›m için uygun alanlar
16 Co¤rafi Bilgi SistemleriYüzey AnalizleriCo¤rafi bilgi sistemlerinde yer alan yüzey analizleri, arazide iki nokta aras›ndaki düfleymesafenin hesaplanmas›, e¤im aç›s›ndan en yüksek e¤imli ya da en düflük e¤imliyerlerin tespit edilmesi, planimetrik alan›n ve yüzey alan›n›n, hacmin hesaplanmas›,kaz› dolgu miktar›n›n hesaplanmas›, alana iliflkin özelliklerin model üzerinde gösterilmesi,optik görünürlük analizlerinin yap›lmas›, farkl› aç›lardan alan›n görsellefltirilmesi,sanal olarak alan üzerinde uçufl yap›lmas› gibi ifllemleri kapsar.fiekil 1.11Co¤rafi bilgisistemlerindekullan›lan temelanalizler.YÜZEY ANAL‹ZLER‹Topografik analizlerHidrolojik analizler3D analizlerTEMEL ANAL‹ZLERA⁄ ANAL‹ZLER‹ YAKINLIK ANAL‹ZLER‹En k›sa yolTampon (buffer) analiziUlafl›labilirlikServis alan› saptanmas›vb.SIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹MSIRA S‹ZDESORUDÜfiÜNEL‹MD‹KKATSORUSIRA S‹ZDE5Co¤rafi bilgi SIRA sistemlerindeki S‹ZDE temel analizleri grupland›rarak yaz›n›z.Say›sal Arazi ModeliDÜfiÜNEL‹MSay›sal arazi modelleri, önceleri otoyol inflaatlar› gibi amaçlar için kullan›lan veworkstationSIRAortamlar›ndaS‹ZDEçok yüksek fiyatl› yaz›l›mlarla oluflturulan, arazinin üçboyutlu görüntüsünü SORU ifade eden say›sal verilerdi. Ancak bilgisayarlar›n h›zlar› vegrafik özellikleriDÜfiÜNEL‹Myükseldikçe, kullan›m alanlar› artm›fl ve günümüzde birçok PCyaz›l›m› ile de yayg›n olarak peyzaj mimarl›¤›, flehir ve bölge planlama, askeriD‹KKATamaçl› uygulamalar, arazi ölçümleri, uzaktan alg›lama ve co¤rafi bilgi sistemleri gibiamaçlar için kullan›lmaya bafllanm›flt›r.SORUSIRA S‹ZDED‹KKATSay›sal arazi D‹KKAT modelleri farkl› veri özelliklerinden ve formatlar›ndan oluflturulabilir. Bunlargridler, profiller, tesadüfi ya da say›sallaflt›r›lm›fl eflyükselti e¤rileri veya noktalar olabilirler.Sonucun AMAÇLARIMIZSIRA S‹ZDESIRA S‹ZDEAMAÇLARIMIZ kalitesinde veri kayna¤›n›n seçilmesi ve verilerin toplanmas› yöntemi sonderece etkilidir.K ‹ T A PK ‹ T A PAMAÇLARIMIZ Say›sal arazi modeli verisi birçok farkl› tekniklerle elde edilebilir. Bu amaçla en AMAÇLARIMIZçok kullan›lan yöntemler arazi ölçümleri, fotogrametrik yollar, uzaktan alg›lama veTELEV‹ZYON kartografik TELEV‹ZYON verilerin say›sallaflt›r›lmas›d›r.K ‹ T A PBu yöntemler K ‹ T Aiçinde P kuflkusuz en sa¤l›kl› ve en kolay olan› fotogrametrik yöntemlerlesay›sal verilere ulaflmakt›r. Bu yöntemin sa¤lad›¤› avantajlar› flu flekildes›ralayabiliriz:TELEV‹ZYON‹NTERNET• Arazi TELEV‹ZYON‹NTERNET ölçümü yaparak elde edilecek verilere göre çok daha h›zl› sonucaulafl›l›r.• Mevcut haritalarda hatalar ya da arazide de¤iflimler olabilece¤i için kartografik‹NTERNETharitalara göre çok daha sa¤l›kl› sonuç elde edilir.‹NTERNET• Çok genifl alanlar için veri elde etmenin en düflük maliyetli yoludur. Kartografikharitay› say›sallaflt›ran kiflinin yapaca¤› hatalar olmayacakt›r.
1. Ünite - Temel KavramlarDi¤er yöntemlerde say›sallaflt›rma raster tarama ard›ndan bir vektorizasyonprogram› ile yap›lsa bile ölçe¤e ba¤l› olarak bir hata pay› daima olacakt›r.Say›sal arazi modelleri, co¤rafi bilgi sistemleri için özellikle planlama ve yer seçimigibi bir çal›flma yap›lacaksa son derece önemli veri kayna¤›d›r. Say›sal arazimodeli için önemli olan yükseklik, bak›, e¤im, görülebilirlik, analizlerinde ya da yerseçimi çal›flmas›nda temel kriter olarak kullan›l›r.Eflyükselti e¤rilerinden say›sal arazi modeli elde edilebilece¤i gibi, say›sal arazimodelinden eflyükselti e¤rilerinin elde edilmesi de mümkündür. Say›sal arazi modelleribu analizlerin d›fl›nda görsel amaçl› analizlerin yap›lmas› için de son dereceönemlidirler.Arazinin farkl› yönlerden alg›lanmas›n› sa¤lamas›n›n yan› s›ra üzerinin haritalarya da hava foto¤raf›, uydu görüntüleri ile kaplanmas›yla fotogerçekçi görüntülerelde edilebilir ve model üzerinden görsel amaçl› alan›n alg›lanmas›na sa¤layabilecekuçufllar yap›labilir.DEM arazinin topografik yüzeyinin deniz seviyesinden yüksekli¤i ya da herhangi bir co¤rafik koordinattan yüksekli¤inin dijital ortamda gridler ve üçgenlerdenyararlan›larak yarat›lmas›d›r.17Say›sal arazi modelleri ileilgili olarak iki farkl› kavramkullan›lmaktad›r. Bunlar;• DEM (digital elevationmodel - say›salyükseklik modeli)• DTM (digital terrainmodel - say›sal arazimodeli)Yayg›n olarak kullan›lanDTM’ler flu flekildes›ralanabilir:• E¤im• Bak›• Yükseklik analizi• Su toplanma havzalar›• Drenaj a¤›• Gölgelenme• GölgeE¤im Analizi0-55-1010-1515-2020-2525-3030-3535-40>40fiekil 1.12Say›sal arazimodelindenoluflturulmufl e¤imve yükseklikanalizi örnekleri.Yüksek Analizi320-380380-440440-500500-560560-620620-680680-740740-800800-860860-920DTM ise yükseklik, e¤im, bak› yönü, drenaj vb. arazi özelliklerinin dijital ortamdamodellenmesi ve yarat›lmas›d›r. Genellikle DTM’ler DEM’lerden yararlan›larak oluflturulurlar.Say›sal arazi modelleri ile ilgili bir di¤er önemli kavram ise TIN (Triangulatedirregular network)’dür. TIN’ler rastlant›sal olarak say›sal model üzerine konulmuflnoktalardan yararlan›larak oluflturulan üçgenlerle yarat›lm›fl bir say›sal yükseklikmodelidir. fiekil 1.12’de e¤im ve yükseklik analiz örnekleri verilmifltir.
18 Co¤rafi Bilgi SistemleriYak›nl›k AnalizleriYak›nl›k analizi, bir noktadan, çizgiden ya da poligondan mesafelerin ölçümü olaraktan›mlanabilir. Yayg›n olarak kullan›lan flekli tampon analizidir. Çizgilerden venoktalardan belirli bir mesafe dahilinde yap›labilir. Yak›nl›k analizi sadece mesafeyeba¤l› olmak zorunda de¤ildir. Ayn› zamanda zamana da ba¤l› olarak yap›labilir.Örne¤in bir yerden bir yere mesafe olarak ulaflma zaman› bulunabilir.Bir akarsu ve yola yak›nl›k gibi bir kriter ya da etki alan› olan bir kayna¤›netki alan›n›n saptanmas› gerekiyorsa tampon analizinden yararlan›labilir.Tampon analizi ayr›ca belli bir noktadan belli bir alan› kapsayacak flekilde da-¤›l›m gösteren dalgalar gibi verilerinin kapsama alan›n› göstermek için de kullan›labilir(fiekil 1.13).Örneklemek gerekirse tampon analizinden yararlan›larak piknik alan›na1000 metre mesafede olacak flekilde farkl› yerlere çeflmeler koymak, belirli birnoktadan 100 metre uzakta olan tüm yang›n musluklar›n› tespit etmek mümkünolabilir.fiekil 1.13Tampon (Buffer)Analizi.yyxyNoktaBuffer çizgisiyÇizgiPoligonfiekil 1.14Tampon analizi veçak›flt›rma.500n.200n.500m.YOL50m.200n.150m.100m.50m.NEH‹R50m.100m.150m.uygun de¤il3. derece uygun2. derece uygun1. derece uygunYol ve nehir kriterlerine ba¤l› olarakyerleflim için 1. derece uygun alanlarNEH‹RYOL
1. Ünite - Temel Kavramlar19fiekil 1.14’de tampon analizine örnek verilmifl ve bu iki zonun çak›flt›r›lmas› örneklenmifltir.Tampon analizine ba¤l› olarak kimi zaman uygunluk derecelendirmesiyap›lmaktad›r.A¤ AnalizleriA¤ analizleri yard›m›yla, örne¤in bir da¤›t›m flirketinin bir flehir içerisinde gidileceken iyi güzergah›, bir itfaiye ya da yard›m ekibinin olay yerine en k›sa ve en çabukflekilde ulaflmas›n› sa¤layacak yollar› tespit etmek, bir kazaya en çabuk müdahaleedebilecek yard›m ekibini yönlendirmek ya da evlere servis yapan bir yiyecek flirketininservis alanlar›n› belirlemek mümkün olabilmektedir. Bu örneklerin say›s›n›farkl› amaçlar do¤rultusunda art›rmak mümkündür. Genel olarak a¤ analizlerini fluflekilde gruplamak mümkündür:• En k›sa yol analizi,• Rota belirleme,• Servis alan› belirleme,• Belirli bir noktaya yönlendirme,• Ulafl›labilirlik analizi,• Seyahat zaman› belirleme vb.Bu tür bir analizde e¤er yol özellikleri, yol tipi ve yolun tek yön özellikleri verildiyse,yol tamirat› vs. gibi geçici güçlükler güncellefltiriliyorsa bir noktadan di¤ernoktaya en h›zl› flekilde ulafl›m sa¤layacak rota ç›kar›labilir.Yollara iliflkin a¤ analizlerinin yap›labilmesi için analize ba¤l› olarak sokaklardakitrafik lambalar›n›n yerleri ve k›rm›z› yanma periyotlar›, tek yönlü yollar, yoltipi, yoldaki maksimum h›z limiti, bina numaralar›, alt-üst geçifl ba¤lant›lar›, solasa¤adönülmeyen sokaklar, vb. veriler girilmelidir.A¤ analizleri, ayr›ca kanalizasyon, bulama a¤›, kullanma suyu borular›, elektrik,kablo tv, telefon hatlar› gibi amaçlarla da kullan›labilir. Örne¤in kablo tv a¤› içina¤ analizleri yard›m›yla kablo uzunlu¤u ve direncine ba¤l› olarak güç kayb› ve trafokonacak yerleri tespit etmek mümkün olabilir. Benzer flekilde kullanma suyuborular› için belirli bir noktadan kar›flan bir s›z›nt›n›n nereleri etikileyebilece¤initespit etmek mümkündür. Örnekleri çeflitlendirmek mümkündür.Tampon (buffer) analizindenyararlanarak noktasalkaynaktan yay›lan birs›z›nt›n›n nerelerietkileyebilece¤ini belirlemekmümkün olabilir. Örneklerifarkl›laflt›rmak veçeflitlendirmek mümkündür.TOPOLOJ‹ KAVRAMI VE T‹PLER‹Vektörel modele dayal› co¤rafi bilgi sistemlerinde öz nitelikleri grafik nesnelere sa¤l›kl›bir flekilde atayabilmek ve olas› çizim hatalar›n› ortadan kald›rmak için topolojikurmak gerekmektedir. Ancak, art›k pek çok CBS yaz›l›m›nda topoloji kurmadan daöznitelik bilgisi atamak mümkün olabilmektedir. Fakat, özellikle çizgi ve poligon veritiplerinde baz› çizim hatalar›n› bertaraf etmek mümkün olamamaktad›r.Topoloji kurularak bir çizginin bir nehir ya da yol oldu¤unu, ya da bunun topraktipi vb. gibi alan ile ilgili özellikleri ifade etmekte olan poligonlar oldu¤unu sistemeanlatmak mümkün olmaktad›r. Benzer flekilde noktalar›n örne¤in birer radyovericisi oldu¤unu tan›mlamak mümkün olabilmektedir. Yap›lacak analizlerin netür analizler olaca¤›n› da kurulan topoloji belirlemektedir. Örne¤in nokta topolojisiüzerinden genellikle tampon analizi, a¤ topolojisinden en k›sa yol analizi gibi a¤analizleri ya da tampon analizleri, poligon topolojisinden ise genellikle mekansalanalizler yap›lmaktad›r.
20 Co¤rafi Bilgi Sistemlerifiekil 1.15Poligon TopolojisiAlan ile tan›mlanan toprak tipleri, bitki örtüsü, jeolojik özellikler gibi veri tipleri içinkullan›lan topoloji tipidir. Bu topoloji oluflturulduktan sonra veri atanacak alanlar›nortas›nda bir nokta oluflur. Ancak poligon topolojisi oluflturabilmek için öncelikle çiziminbelli özellikleri tafl›mas› gerekmektedir. Bu özellikler afla¤›da verilmifltir:• Poligonlar tamamen kapal› olmal›, hiçbir yerde aç›k olmamal›,• Poligonlar› oluflturan çizgiler taflmamal›,• Poligonlar› oluflturan s›n›rlarda tek bir çizgi olmal›,• Çizgiler kesiflme noktalar›ndan k›r›lmal›d›r.Çizim bu nitelikleri tafl›yorsa poligon topolojisi oluflturabilir. Poligon topolojisialan ile ifade edilen veriler d›fl›nda yap›lar için de kullan›lan topoloji tipidir(fiekil 1.15).Poligon topolojisioluflturulmadanönce düzeltilmesigereken hata tipleri.Yanl›fl Do¤ru Tüm S›n›rdaTek Çizgi Olmal›Tüm Çizgiler Kesiflme Noktas›ndanK›r›lmal›d›rYanl›fl Do¤ru A BACBA¤ TopolojisiNehir, yol, elektrik hatlar›, kanalizasyon, sulama hatlar› gibi çizgisel olarak bir a¤oluflturan veriler için kullan›lan topoloji tipidir. Bu topoloji tipinin oluflturulabilmesiiçin de bir tak›m kurallara dikkat etmek gerekmektedir (fiekil 1.16).Bu kurallar afla¤›da verilmifltir:• Kesiflen çizgiler kesiflme noktalar›ndan k›r›lmal›,• Yollar, su flebekesi gibi network topolojisi oluflturulacak veriler tek çizgi ileifade edilecek flekilde çizilmeli,• Kesiflen yerlerde karfl›l›kl› çizgiler uç uca denk gelmelidir.
1. Ünite - Temel Kavramlar21Yanl›flYanl›flfiekil 1.16Çizim kurallar›.Do¤ruTAfiMA YA DA B‹RLEfiME OLMAMALIDIRAYanl›flBADo¤ruCBTÜM Ç‹ZG‹LER KES‹fiME NOKTASINDAN KIRILMALIDIR.Yanl›flDo¤ruKARfiILIKLI GELEN Ç‹ZG‹LER KES‹fiME NOKTASINDAB‹RB‹RLER‹YLE TEMAS ETMEL‹D‹RORTA AKSINDAN GEÇEN TEK Ç‹ZG‹ ‹LE ‹FADE ED‹LMEL‹D‹RNokta TopolojisiCep telefonu ve anten vericileri gibi noktasal olarak belli bir kapsama alan› ifadeeden ya da kuyu, çeflme gibi noktasal olarak ifade edilebilen veriler bu topoloji ileifade edilir. Bu topoloji tipine esas olacak vektörel veriler mutlaka nokta olmal›d›r.Topolojiye neden gerek vard›r?SIRA S‹ZDESorgulama ve Mant›ksal Ba¤laçlar (or - and - xor - notMant›ksal Ba¤laçlar›)DÜfiÜNEL‹MSorgulama, amaç do¤rultusunda aranan verilerin bulunmas› için kullan›lan yöntemdir.CBS’de sorgulama ifllemine query ad› verilmektedir (fiekil SORU 1.17).6SIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹MSORUD‹KKATD‹KKATSIRA S‹ZDESIRA S‹ZDEAMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZK ‹ T A PK ‹ T A PTELEV‹ZYONTELEV‹ZYON‹NTERNET‹NTERNET
22 Co¤rafi Bilgi Sistemlerifiekil 1.17Mant›ksalba¤laçlar.bbaaand ba¤lac› (a*b) kesiflim/intersectionor ba¤lac› (a+b) birleflim/unionababxor ba¤lac› ‘a xor b’ (a+b)-(a*b)a ve b ama kesiflimleri de¤ilnot ba¤lac› ‘a not b’ (a-b)fiekil 1.18ve/ ya da ba¤laçlar›DC x yA Bb “ve” xDyDxCyAxBx Byoverlayb “ya da” xDxAxDyCyByDyCySay›sal bir verinin sorgulanmas›nda ise >, >, =, (, (, gibi ba¤laçlardan yararlan›-l›r. Ayr›ca +, -, x, / ba¤laçlar› sorgulamada kullan›lan ba¤laçlard›r (fiekil 1.18 vefiekil 1.19).Sorgulamada ulafl›lmak istenen veriye iliflkin özellikler verilir. Birden fazla özellikkullan›l›yorsa o zaman mant›ksal ba¤laçlardan yararlan›l›r. Co¤rafi bilgi sistemlerindeiki temel sorgulama vard›r:• Mekansal sorgulama,• Öznitelik sorgulamas›.Co¤rafi Bilgi Sistemlerinde Temel Kavramlar Sözlü¤ü3D Feature (3D Detay)Üç boyutlu, gerçek dünya nesnelerini, z de¤erlerini detaya ait geometri içinde depolayanve bunlar›n harita ya da gösterim (ekran vb) üzerinde tan›mlanmas›n› sa¤layanbir detay çeflididir. Geometrinin yan›nda, detay tablosu içinde öznitelik bilgileride ayr›ca saklanabilir.
1. Ünite - Temel Kavramlar23fiekil 1.19overlay (çak›flt›rma)AndezitKumluGranitKumluAndezitKilliGranit AndezitHumuslu HumusluAGranitAndezitquery (sorgulama)GranitKumluGranitHumusluAndezitKilliAndezitHumusluGRAN‹T veHUMUSLU (axb)BKumluGranitKumluHumusluGranitHumusluKilliAndezitKilliAndezitHumusluGRAN‹T ya daHUMUSLU (A+B)A1 1 110 0 0 01 1 1 1 0 0 0 01 1 1 1 0 0 0 01 1 1 1 0 0 0 01 1 1 1 0 0 0 01 1 1 1 0 0 0 01 1 1 1 0 0 0 0GRAN‹T olan yerleraran›yor0 0 000 0 0 00 0 0 0 0 0 0 00 0 0 0 0 0 0 01 1 1 1 0 0 0 01 1 1 1 0 0 0 01 1 1 1 0 0 0 01 1 1 1 0 0 0 0GRAN‹T veHUMUSLU (axb)B0 0 000 0 0 00 0 0 0 0 0 0 00 0 0 0 0 0 0 01 1 1 1 1 1 1 11 1 1 1 1 1 1 11 1 1 1 1 1 1 11 1 1 1 1 1 1 1HUMUSLU olanyerler aran›yor1 1 110 0 0 01 1 1 1 0 0 0 01 1 1 1 0 0 0 02 2 2 2 1 1 1 12 2 2 2 1 1 1 12 2 2 2 1 1 1 12 2 2 2 1 1 1 1GRAN‹T ya daHUMUSLU (A+B)reclassify (yeniden s›n›flama)1 1 110 0 0 01 1 1 1 0 0 0 01 1 1 1 0 0 0 01 1 1 1 1 1 1 11 1 1 1 1 1 1 11 1 1 1 1 1 1 11 1 1 1 1 1 1 1GRAN‹T ya daHUMUSLU (A+B)Sorgulama(Örnekte toprak ilejeoloji verisininçak›flmas›na ba¤l›olarak uygunalanlar aran›yor.Aranan alanlar 1,aranan özelli¤esahip olmayanalanlar 0 puanal›r. Sa¤da bunabir örnekverilmifltir. A’ datoprak tipi“humuslu” vejeolojik yap›“granit” aran›yor.B’ de toprak tipi“humuslu” veyajeolojik yap›“granit” aran›yor.)3D Multipatch (3D Çoklu Yama)Üç boyutlu uzaya ait hacmi ya da bir ayr›k alan› kaplayan detaylara ait kabu¤u yada d›fl yüzeyi göstermek üzere kullan›lan bir geometri tipidir. Bunlar, bir detay›modellemek üzere kombinasyonlar oluflturmak üzere düzlemsel 3D halkalar veüçgenlerden oluflurlar. Çoklu yamalar, sifer, küp, efl yüzeyler ya da binalar da dahilolmak üzere basitten karmafl›¤a do¤ru her fleyi göstermek ve modelleyebilmeküzere kullan›labilirler.Active Data Frame (Aktif Veri Çerçevesi)Üzerinde çal›fl›lan mevcut katmanlar›n listelendi¤i veri çerçevesidir. ArcGIS içerisindebirden fazla veri çerçevesi olabilir. Seçilen veri çerçevesi aktif veri çerçevesidir.Altitude (Yükseklik, Yükselti, Rak›m)1. Deniz seviyesi gibi bir kaynak noktas› ya da kara gibi bir yüzey olmak üzere,verilen bir kaynak noktas›na göre altta ya da üstte olan noktaya ait yükseklik,z de¤eri ya da dikey kottur.2. Ufuktan olan yükseklik, derece cinsinden ölçülür. Gölgeli kabartma ya dagösterim (ekran vb) üzerinde gölgelendirme için kullan›lacak olan ›fl›k kayna¤›naait pozisyonun kontrolünde kullan›l›r.• Ortalama deniz yüzeyi (jeoid), elipsoid, arazi ortalamas› gibi bir referans yüzeyindenölçülen ve bir nokta olarak kabul edilen bir objeye veya bir noktayaolan düfley uzakl›kt›r.• Ufuk hatt› üstündeki aç›sal uzakl›kt›r. Ufuk hatt›ndan yukar›ya do¤ru ölçülenve ufuk hatt› ile gök küresi üzerindeki bir nokta aras›ndaki düfley daireyeait yay parças›d›r.
24 Co¤rafi Bilgi SistemleriAnalysis (Analiz)Belirlenen bir sorun ya da bir s›k›nt›y› gidermek üzere, bir ifllem ya da bir modeloluflturarak model sonuçlar›n› inceleme, yorumlama ve mümkün olan sonuçlar›tavsiye edebilme eylemlerinin tümü.Analysis Extent (Analiz yay›l›m›)Bir arac›n yapaca¤› ifllem üzerinde s›n›rlamalar yapabilmek ve sadece bu alanda ifllemyapabilmek amac›yla x,y koordinatlar› ile tan›mlanan alt sol ve üst sa¤ köflelerininiçerildi¤i alan.Analysis Mask (Analiz maskesi)ArcGIS Spatial Analiz ve 3D Analiz uzan›mlar›nda kullan›lan bir raster verisetineait, sadece seçilen hücreleri içerecek alanda yap›lan uzamsal analizdir.Animation (Animasyon)ArcGIS 3D Analiz ve ArcGlobe üzerinde, iliflkili nesnelere ba¤l› de¤iflikli¤i yans›-tan dinamik özelliklerdeki de¤iflimi tan›mlayan gösterim (ekran vb) görüntülerineait bir koleksiyonun artarda oynat›lmas› ile meydana getirilen canland›rma.Animation Manager (Animasyon Yöneticisi)3D Analiz içinde, animasyonu oluflturan parçalar baflta olmak üzere animasyonaait ayarlar›n yap›ld›¤›, düzenlendi¤i ve ön izlendi¤i arayüzdür.ArcGIS Spatial Analyst (ArcGIS Spatial Analiz)Uzamsal modelleme ve detaylar›n analizi imkan›n› sa¤layan bir ArcGIS uzan›m›d›r.Hücre bazl› raster verilerin yarat›lmas›, sorgulanmas›, haritalanmas› ve analizi ileentegre edilmifl vektör - raster analizine imkan tan›r.ArcToolbox Window (ArcToolbox Penceresi)Bir çapalanabilir pencere olan ArcToolbox Penceresi, ArcGIS içindeki araç çubuklar›naait içeri¤i göstermek, yönetmek ve kullanmak için kullan›lan bir penceredir.Araç kutular› içinde yer alan ve disk üzerindeki klasör ya da co¤rafi veritabanlar›içinde tutulan araç kutular›n› kaynaklar.Attribute (Öznitelik)1. CBS içinde genellikle tabloda depolanan ve detaya bir unik tan›mlay›c› ileba¤l› olan, verico¤rafi detay hakk›nda saklanan ya da depolanmak istenenbilgilerin tümü. Örne¤in, bir yol detay› için öznitelik bilgileri, cinsi, geniflli-¤i, flerit say›s›, yap›m y›l› vb., gibidir.2. Raster verisetlerinde, raster hücrelere ait her bir unik de¤er ile iliflkili bilgilerintümü.3. Detaylar›n harita üzerinde nas›l gösterilece¤i, nas›l etiketlenece¤i gibi özellikleribelirleyen kartografik bilgilerin tümü. Kartografik öznitelik, nehir detay›için çizgi kal›nl›¤›, uzunlu¤u, rengi ve karakter bilgileridir.
1. Ünite - Temel Kavramlar25Azimuth (Azimut)1. Bir merkez noktadan çizilen baz do¤ru ile ayn› merkez noktadan çizilenikinci bir do¤ru aras›ndaki aç›. Derece cinsinden ölçülür. Normal olarak,baz çizgisi kuzeye do¤ru olan çizgi olup, aç› baz çizgisinden bafllayarak saatyönünde ölçülür. Azimut genellikle bir oblik silindirik harita projeksiyonuya da iki nokta aras›nda jeodezik aç›y› ölçmek için tan›mlan›r.2. Pusula yönü. ArcGIS 3D Analiz ve Spatial Analiz içinde, günefl ›fl›nlar›n›nyeryüzüne vurma aç›s› olarak kullan›l›r.3. Yönlendirme ifllerinde, yeryüzündeki bir noktadan gökyüzündeki bir noktayaolan yön olarak tan›mlan›r.Band (Bant)Komflu dalga boylar› ya da elektromanyetik spektrumun görünür bantlar› gibi ortakkarakteristiklere sahip frekanslara ait set.Buffer (Tampon)1. Bir harita detay› etraf›nda hesaplanan efl mesafe ya da efl zaman bölgesi. Birtampon özellikle yak›nl›k analizi için çok yararl›d›r.2. Bilgisayar haf›zas› ya da diski üzerinde tutulan geçici depolama alan›.CAD (CAD)Bilgisayar destekli tasar›m kelimelerinin ‹ngilizce k›saltmas›d›r. Tasar›m, çizim vegrafik bilginin gösterilmesi için kullan›lan bir bilgisayarl› sistem. Bilgisayar destekliçizim olarak da bilinen bu sistem, daha çok mühendislik, planlama ve aktivitelerinresimlenerek gösterilmesini desteklemek için kullan›l›r.Cell (Hücre)1. Bir resim, bir raster ya da bir gride ait içinde bilgi depolanan en küçük birim.Bir harita içinde, metrekare, milkare ya da kilometrekare gibi her birhücre ile yeryüzüne ait bir k›s›m gösterilir. Bunlar genellikle toprak tipi yada bitki s›n›f› gibi öznitelikli de¤erlerdir. Hücreler genellikle kare ya da dikdörtgenflekilli olup, alt›gensel ya da dairesel alanlarda kullan›labilir.2. Bir piksel (ekranda veya resimde bir görüntüyü oluflturan en küçük nokta).3. Kar›fl›k sembol, notasyon ya da detay için kullan›lan küçük çizim. Hücreler,AutoCAD çizimlerinde yer alan bloklara benzerler.Cell Selection (Hücre Seçimi)Ya etkileflimli bir yolla ya da bir SQL sorgulamas› ile birbirine ba¤l› hücreleriseçme ifli.Cell Size (Hücre Boyutu)Bir resim üzerinde harita birimi ile ölçülen ve bir alan› iflgal eden dikdörtgen boyutlualan.Cell Statistics (Hücre ‹statistikleri)ArcGIS Spatial Analiz fonksiyonlar› yard›m›yla, çoklu girdi rasterlar›nda ayn› konumdabulunan her bir hücreye dayal› ç›kt› raster veriye ait her bir hücre için hesaplananistatistikler.
26 Co¤rafi Bilgi SistemleriClassification (S›n›fland›rma)Öznitelik de¤erlerine dayal› olarak girdileri gruplara ya da kategorilere ay›rma ifllemi.Her bir grup lejant içinde bir sembol ile temsil edilir.Clip (K›rp, Kes)ArcInfo'da bir coverage detay›ndan bir di¤er kes coverage detay› ile tan›mlananalan› keserek ç›karma ifllemi olup, kesilen tüm alan içinde kalan detaylar sonuç içineaktar›l›r. Coverage kes olarak da adland›r›l›r.Cluster Tolerance (Küme Tolerans›)Co¤rafi veritaban› detay s›n›flar›nda, topoloji içinde yer alan dü¤üm noktalar› aras›ndaminimum tolere edilebilecek mesafeyi tan›mlar. Bu mesafe içindeki noktalarefl say›l›r ve bir di¤eri taraf›ndan yakalan›r.Clustering (Kümeleme)Küme tolerans› içinde yer alan detaylar›n yakalanmas› için kullan›lan bir topolojionama ifllemi.Color Ramp (Renk Aral›¤›)Bir harita üzerinde yer alan s›n›flar› ay›rmak üzere kullan›lan renk aral›¤›d›r.Colormap (Renk Haritas›)Renklerle iliflkili de¤erlere ait set. Renk haritalar› daha çok, çeflitli farkl› platformlarüzerinde bir raster verisetini sürekli olarak göstermek için kullan›l›rlar.Column (Kolon)Bir tabloya ait dikey boyut. Bir tablo içinde yer alan sat›rlar ya da tüm kay›tlar içinher bir kolon içinde özniteli¤e ait bir tip de¤er depolan›r.Compression (S›k›flt›rma)Veri ele alma ve depolama için dosya boyutunu azaltma ifllemi.Continuous Feature (Sürekli Detay)3D Analiz uzan›m›nda, uzamsal olarak ayr›k olmayan detay. Bir sürekli yüzey üzerindeyer alan muhtemel de¤erler aras›ndaki bir kesiklik ya da iyi tan›mlanm›fl kesikliklerolmadan yap›labilen geçifl.Continuous Raster (Sürekli Raster)Bir yüzey formu için sürekli de¤iflen de¤erlere sahip bir setten oluflan ve dünyay›gösteren bir raster. Örne¤in, bir raster say›sal arazi modeli ya da bir enterpoleedilerek yay›lm›fl kimyasal konsantrasyon yüzeyi, sürekli raster'lar için iyibirer örnek olabilir.Contour Line (Efl Yükseklik E¤risi)Deniz düzeyini kaynak düzlem olarak kabul eden efl bir düzey üzerinde yer alannoktalar› birlefltirerek ayn› yüksekli¤e sahip noktalar› ifade eden harita üzerindeçizilen bir çizgi.
1. Ünite - Temel Kavramlar27• Yeryüzündeki eflit yükseklikleri harita üzerinde temsil etti¤i düflünülen ölçeklisürekli çizgiler.Conversion (Dönüflüm)Raster'dan vektöre olan dönüflüm gibi bir veri yap›s›ndan bir di¤erine ya da x,ykoordinat tablosundan nokta shapefile'e veya shapefile'den coverage'e dönüflümgibi bir veri format›ndan bir di¤erine dönüfltürme ifllemi.Coordinate System (Koordinat Sistemi)Bir noktaya ait konumu tan›mlamak için bir alana ait yüzey üzerine oturtulan birsabit kaynak ifl çerçevesi olup, bir kaynak sistemi bünyesinde iki ya da üç boyutiçinde bir uzayda noktalara ait konumlar› tan›mlamak için kullan›lan noktalar, çizgilerya da yüzeylere ait bir set ile kurallara ait bir set vard›r. Koordinat sistemlerineait yayg›n örnekler için, yer küre yüzeyi üzerinde kullan›lan verico¤rafi koordinatsistemi ve kartezyen koordinat sistemi verilebilir.Cut/fill (Hacim/Dolgu)‹ki yüzey aras›ndaki de¤iflime ait alan ve hacimlerini belirleyen bir ArcGIS SpatialAnaliz fonksiyonu.Data (Veri)Belirli bir yap›da düzenlenen ilgili olgular›n toplamas›; bilgisayar taraf›ndan üretilen,depolanan ya da iflleme sokulan temel bilgi ö¤eleri.Data Frame (Veri Çerçevesi)ArcMap'te bir ya da daha fazla katman için verico¤rafi bir uzunlu¤u, sayfa uzunlu¤unu,koordinat sistemini ve di¤er gösterim özelliklerini tan›mlayan bir haritaö¤esi. Bir veri kümesi bir ya da daha fazla veri çerçevesinde gösterilebilir. Verigörüntüsü içinde bir zamanda sadece bir veri çerçevesi gösterilir; düzen görüntüsündeise bir haritan›n tüm veri çerçeveleri ayn› anda gösterilir. Haritac›l›klailgili birçok metin, ESRI'nin bir veri çerçevesine ne dedi¤ini ifade etmek için"harita yap›s›" terimini kullan›r.Data Source (Veri Kayna¤›)Tüm verico¤rafi veriler. Veri kaynaklar› coverage-kapsamlar›, shapefile-flekil dosyalar›n›,raster'lar› ya da feature class-özellik s›n›flar›n› içerirler.Data Type (Veri Tipi)Depolanan verinin türünü belirleyen tablodaki bir de¤iflken, alan ya da sütununözelli¤i. Genel veri türleri karakter, tamsay›, ondal›k say›, tek, çift ve dizgiiçerir.Database (Veritaban›)Bir birim olarak yönetilen ve depolanan ve veriyi güncellemek ve sorgulamak içingenellikle yaz›l›m ile iliflkilendirilen sürekli verinin bir ya da daha fazla yap›lanm›flkümesi. Basit bir veritaban›, her birinin ayn› alan kümesine kaynakland›¤› kay›tlar›noldu¤u tek bir dosya olabilir. CBS veritaban› uzamsal yerler ve nokta, çizgi,
28 Co¤rafi Bilgi Sistemlerialan, piksel, ›zgara hücreleri ya da TIN olarak kaydedilen verico¤rafi özelliklerinflekilleri hakk›ndaki veriyi kapsar.Dataset (Veriseti)Genel bir tema-konu ile organize edilmifl veri toplamas›.Datum (Datum)Genel anlamda, koordinat sistemleri gibi di¤er niceliklerin tan›mland›¤› say›sal vegeometrik sabitler kümesi. Bir datum, bir kaynak yüzeyi tan›mlar. Birçok datum türüvard›r ama ço¤unlu¤u iki kategori içindedir: yatay ve dikey.Degree (Derece)° sembolü ile gösterilen bir aç›sal ölçüm birimi. Bir dairenin çevresi 360°dir ve dereceninbölümleri ondal›k de¤erlerle gösterilir.Degree Slope (Derece E¤imi))E¤imli bir yüzeyin ölçümünü göstermek için bir yöntem. E¤imin dikli¤i 0'dan 90dereceye kadar ölçülür.Degrees/Minutes/Seconds (DMS) (Derece/Dakika/Saniye (DMS))Enlem ve boylam› anlatmak için bir ölçüm birimi. Bir derece bir dairenin 1/360'udur.Bir derece 60 dakikaya bölünür ve bir dakika da 60 saniyeye bölünür.DEM (Dijital Elevation Model - Say›sal Yükseklik Modeli)1. Topografik bir yüzey üzerinde genel bir datum'a kaynaklanan z de¤erlerinindüzenli s›ras› ile sürekli yükselen de¤erlerin gösterimi. Araziyi kabartmaolarak göstermek için kullan›l›r.2. USGS Ulusal Haritalama Bölümü, harita k⤛d› yükseklik verisi için veritaban›.Density (Yo¤unluk)1. Her birim hacim taraf›ndan kapsanan kitlenin say›sal anlat›m›.2. ArcGIS Spatial Analiz uzan›m› içinde, bir alan birimi üzerinde devaml› birraster yaratmak için, nokta ya da çizgi gözlemlerinin büyüklük ve miktar›n›da¤›tan bir ifllev; örne¤in, her kilometre kareye düflen nüfus.Desktop GIS (Masaüstü CBS)Kiflisel bilgisayar üzerinde çal›flan ve kullan›c›n›n verico¤rafi yerler ve bu yerlerleba¤lant›l› bilgiler hakk›ndaki veriyi göstermesine, sorgulamas›na, güncellemesineve analiz etmesine imkan sa¤layan yaz›l›m›n haritalanmas›.Discrete Raster (Ayr›k Raster)Net s›n›rlara ve tan›mlar ve kategoriler özelliklerine sahip olaylar› gösteren bir raster.Ayr›k raster içindeki her hücre bir özellik gösteren bir tamsay› de¤eri depolar.Örne¤in, bir arazi ›zgaras› içinde de¤er 1 orman alan›n› gösterirken, de¤er 2 kentselalan› gösterir.
1. Ünite - Temel Kavramlar29Display Units (Gösterim Birimleri)Ölçümlerin, flekillerin boyutlar›n›n ve mesafe esnekli¤i ve sapmalar›n›n bilgisayarekran›nda ya da ç›kt› al›nm›fl bir haritada sunuldu¤u mod. Veritaban›nda tutarl› birimlerile depolanmalar›na ra¤men kullan›c› içinde koordinat ve ölçümlerin gösterildi¤ibirimleri seçebilir (Örne¤in; feet, mil, metre ya da kilometre).Distance Field (Mesafe Alan›)Survey Analiz Ölçüm Gezgini içinde, hesaplamada kullan›lmak için mesafelerin girildi¤ibir alan.Dissolve (Çözmek, Birlefltirmek, Bütünlefltirmek)Belirlenen öznitelik verisi de¤erlerine göre konumsal veriyi bütünlefltirme ve toplulaflt›rmaifllemi.Elevation (Yükseklik, Yükselti)Bir kaynak yüzeyinin ya da datum'un (genellikle deniz seviyesini ifade eder) alt›ndaveya üstünde bir nokta ya da nesnenin dikey mesafesi. Özellikle bir arazi üzerindeverilen dikey yüksekli¤e kaynak için kullan›l›r.• Bir datumdan olan düfley mesafe, genellikle ortalama deniz seviyesinden,dünya yüzeyindeki bir nokta veya nesneye. Dünya yüzeyi üzerinde bir noktaveya nesne ile belirli olan irtifa (yükseklik) ile kar›flt›r›lmamal›d›r. Jeodezikformüllerde yükseklikler: h elipsoid üzerindeki yükseklik, h ise jeoid veyayerel datum üzerindeki yüksekli¤i gösterir.Erase (Sil)ArcInfo'da detaylar›, bu detaylar›n di¤er bir coverage ile çak›flt›¤› coverage'denkald›ran ya da silen bir komut.Error (Hata)Topoloji onama ifllemi boyunca tespit edilen bir topoloji kural›na ait ihlal.Euclidean Distance (Öklid Mesafesi)Bir düzlem üzerindeki iki nokta aras›ndaki düz çizgi mesafesi. Mesafe Pythagoreanteoremi kullan›larak hesaplan›r.Expression (‹fade)Tek bir say›, dizgi, boolean ya da di¤er de¤erlere de¤erlendirme yapan sembolikbir dilin sözdizimsel kurallar›na göre yap›land›r›lan ifllemci ya da iflletmen s›-ras›. Matematiksel ve sorgu ifadeleri ESRI yaz›l›m ürünlerinde kullan›lan iki genelifade türüdür.Feature (Detay)1. Harita üzerinde gerçek bir dünya nesnesinin gösterimi. Detaylar CBS içindevektör verisi (nokta, çizgi ya da poligon) olarak ya da raster veri yap›s› içindehücreler olarak sunulabilirler. CBS içinde ifade edilebilmeleri için, detaylarbir geometriye ve yer bilgisine sahip olmal›d›rlar.2. Bir gerçek dünya varl›¤›n› ifade eden uzamsal ö¤eler grubu. Kar›fl›k bir detaybir grup uzamsal ö¤eden daha fazlas›ndan yap›lm›flt›r. Örne¤in, bir yola¤›n› ifade eden genel bir yol konulu çizgi ö¤eleri kümesi.
30 Co¤rafi Bilgi SistemleriFeature Class (Detay S›n›f›)Ayn› geometri türüne (nokta, çizgi ya da poligon gibi), ayn› özelliklere ve ayn›uzamsal kayna¤a sahip verico¤rafi detaylar›n toplamas›. Detay s›n›flar› tek bafllar›-na bir co¤rafi veritaban› içinde ayakta dururlar ya da shapefile, coverage ya da di-¤er detay veri kümelerinde kapsanabilirler. Detay s›n›flar› homojen detaylar›n veridepolama amac› ile tek bir birimde gruplanmas›na olanak sa¤larlar. Örne¤in,otoyollar, bafllang›ç yollar› ve ikincil yollar ad› verilen bir çizgi detay s›n›f›ndagruplanabilirler. Bir co¤rafi veritaban› içinde, detay s›n›flar› aç›klama ya da boyutlar›da depolayabilirler.Feature Dataset (Detay Veriseti)Ayn› uzamsal kayna¤› paylaflan ve birlikte depolanan detay s›n›flar› toplamas›.Ayn› koordinat sistemine sahiptirler ve detaylar genel bir verico¤rafi alan içinedüfler. Farkl› geometri türlerindeki detay s›n›flar› bir detay veri kümesi içindedepolanabilirler.Field (Alan, Kolon)1. Tek bir özellik için de¤erleri depolayan bir tablodaki sütun.2. Veritaban› kay›tlar›ndaki ya da verinin girilebilece¤i grafik kullan›c› arayüzündekiyer.3. Yüzeyin efl anlaml›s›.Fuzzy Tolerance (Bulan›kl›k Tolerans›)ArcInfo içinde, topoloji yap›land›r›ld›¤›nda, içinde detay koordinatlar›n›n, her birdi¤eri ile çak›flmas› için uyarland›¤› mesafe. Bulan›kl›k esnekli¤i içindeki dü¤ümnoktalar› ve köfleler önce ayr›k detaylar ba¤lanarak tek bir koordinat yerine birlefltirilir.Bulan›kl›k esnekli¤i çok küçük bir mesafedir, genellikle 1: 1.000.000'den1:10.000 kez coverage uzant›s› geniflli¤indedir ve genellikle tam do¤ru olmayankesiflimleri düzeltmek için kullan›l›r. Bulan›kl›k esnekli¤i Clean-temizle ifllevindenya da birleflme, kesiflme ya da k›rpma gibi topolojik bir çak›flma ifllevinden bir coverage'›nçözünürlü¤ünü belirler. Co¤rafi veritaban› detay s›n›flar›nda, bu konukümelenme esnekli¤i ile yer de¤ifltirmifltir.Geodatabase (Co¤rafi Veritaban›)ESRI taraf›ndan gelifltirilen nesne tabanl› bir veri modeli olup, verico¤rafi detaylar›ve öznitelikleri nesneler olarak tan›mlayan, nesneler aras›ndaki iliflkileri ortayakoyan ve bunlar› bir iliflkisel veritaban› yönetim sistemi içinde kullan›ma sunan biryap›d›r. Bir co¤rafi veritaban›, detay s›n›flar›, detay veri setleri, uzamsal olmayantablolar› ve iliflki s›n›flar› gibi nesneleri depolayabilir.Geoprocessing (Co¤rafi ‹fllemler)CBS çal›flma alan›nda depolanan veriyi ifllemek için kullan›lan bir CBS operasyonu.Tipik bir co¤rafi ifllem, girdi veri setlerini al›r, bu veri setleri üzerinde bir ifllemsergiler ve sonuçlar› ç›kt› veri setleri olarak döndürür. Genel co¤rafi ifllemler, verico¤rafidetay katmanlar›, detay ay›r›m ve analizleri, topoloji ifllemleri ve veri çevrimleridir.Co¤rafi ifllem, kararlar› flekillendiren bilgiyi tan›mlama, yönetme ve analizifllemlerinin yap›lmas›na olanak sa¤lar.
1. Ünite - Temel Kavramlar31Georeferencing (Co¤rafi Referanslama, Koordinatland›rma)Koordinatlar›, enlem/boylam, UTM ya da Durum Düzlemi gibi bilinen bir kaynaksisteminden, bir raster (resim) ya da düzlemsel haritan›n k⤛t üzerindeki koordinatlar›natahsis etme. Co¤rafi referanslama raster verisi görüntülemeye sorgulamayave di¤er verico¤rafi veriler ile analiz edilmeye olanak sa¤lar.Globe (Küre)ArcGlobe içinde, üzerinde verinin tarif edildi¤i dünya görüflü içindeki küre.Grid (Grid, Izgara)Haritac›l›kta, paraleller ve dik çizgi ba¤lant›lar› bir harita üzerine yerlefltirilir vekaynak için kullan›l›r. Bu ›zgaralar genellikle haritan›n projeksiyonundan sonraisimlendirilir; (Örne¤in, Lambert ›zgaras› ve Enine Merkator ›zgaras›).Height (Yükseklik)Dikey duran nesnelerin en üstü ve en alt› aras›nda ya da bir temel ve onun üzerindekinesneler aras›nda temel dikey mesafe; bir seviye üzerinde yükseltme uzant›s›.• Bir nokta, nesne ya da yüzeyin yerden ya da di¤er bir referans düzlemindenolan düfley yüksekli¤i.Hillshading (Yamaç Gölgeleme)1. Güneflin ›fl›nlar›n›n alan üzerindeki etkilerini yans›tmak için harita üzerineçizilen gölgeler.2. Raster üzerinde, günefl için istikamet aç›s› ve yükseklik özelli¤ine göre herhücreye 0 ile 255 aras›nda bir ayd›nlatma de¤eri tahsis edilerek baflar›lm›flbenzetilen gölge etkisi. Tepe gölgeleme üç boyutlu bir etki yarat›r.Histogram (Histogram)1. Veri kümesindeki da¤›l›m de¤erlerinin gösterildi¤i grafik. Kiflisel de¤erler yataybir aks boyunca ve ortaya ç›kma s›kl›¤› dikey bir aks boyunca gösterilir.2. Raster verisetindeki de¤erlerden bir histogram yaratan ArcGIS uzamsal Analistfonksiyonu.Hyperlink (Hiperlink)Bir elektronik belge ya da kaynak içindeki baz› noktalardan di¤er bir belge ya dakaynak içindeki baz› noktalara ya da ayn› belgedeki di¤er bir yere kaynak (ba¤lant›).Ba¤lant›y› aktif hale getirmek, genellikle üzerine fare ile t›klayarak olur veba¤lant›n›n hedefini göstermek için göz atmaya sebep olur.Identify (Tan›mlama)ArcGIS içinde bir araç olup, bir detaya uyguland›¤›nda (t›kland›¤›nda) detaya aitöznitelikleri gösteren bir pencereyi açar.Identity (Özdefl, Özdefllik)Co¤rafi ifllem içinde, iki coverage'e ait geometrik kesiflimi hesaplayan bir topolojikçak›flma. Ç›kt› coverage'i ilk coverage'e ait tüm detaylara ilave olarak ilk coverageile çak›flan ikinci coverage'e (poligon) ait bu k›s›mlar› da korur, tutar. Örne-¤in, iki ilçeyi geçen bir yol, iki yay detay›na ayr›labilir, her birinde yol ve öznitelikleriile geçilen ilçeler olacakt›r.
32 Co¤rafi Bilgi SistemleriIDW (Inverse Distance Weighted - Ters A¤›rl›kl› Mesafe)Bir raster ya da resim içinde bilinen örnek noktalara ait de¤erlerin yard›m›yla örneklenmeyennoktalara ait hücre de¤erlerinin belirlenmesi için kullan›lan bir interpolasyontekni¤i olup, ilgili hücreden uzaklaflan çeflitli noktalar tesis edilir ve mesafedekiart›fla ba¤l› olarak hücre de¤eri hesaplamak üzerindeki önem ve etki azal›r.Image (Resim)Bir kamera ya da bir tarama radyometresi gibi bir optik ya da elektronik alet ileüretilen gösterim, (ekran vb)ye ait bir tan›m ya da bir raster bazl› gösterim. Uzaktanalg›lanan veriler (örne¤in, uydu verisi), taranm›fl veriler ve foto¤raflar fleklindes›ralanabilir. Bir resim, yans›yan ›fl›k, ›s› ya da elektromanyetik spektruma ait birde¤er aral›¤›na ait yo¤unlu¤u gösteren ikilik ya da tamsay› de¤erleri depolayan birraster veriseti olarak depolan›r. Bir resim bir ya da daha fazla bant'tan oluflur.Image Data (Resim Verisi)Bir optik ya da elektronik alet ile bir yüzeyin taranmas› sonucu üretilen veri. Uzaktanalg›lanan veriler (örne¤in, uydu verisi), taranm›fl veriler ve foto¤raflar fleklindes›ralanabilir. Bir resim, yans›yan ›fl›k, ›s› ya da elektromanyetik spektruma ait birde¤er aral›¤›na ait yo¤unlu¤u gösteren ikilik ya da tamsay› de¤erleri depolayan birraster veriseti olarak depolan›r.Input Data (Girdi Veri)Bir bilgisayara, alete, programa ya da iflleme girilen veri.Input Feature (Girdi Detay›)Tracking Analiz uzan›m› içinde, bir geçici olay için flekil ve öznitelik bilgisini içerenbir karmafl›k geçici olaya ait bileflen. Girdi detaylar›, olay›n dinamik ya da dura¤anoldu¤una ba¤l› olarak tarih ve zaman bilgisi içerebilir ya da içermeyebilir.Input Table (Girdi Tablosu)Tracking Analiz uzan›m› içinde, bir geçici olay için öznitelik bilgisini içeren birkarmafl›k geçici olaya ait bileflen. Girdi detaylar›, olay›n dinamik ya da dura¤an oldu¤unaba¤l› olarak tarih ve zaman bilgisi içerebilir ya da içermeyebilir.Interchange Format (‹ç De¤iflim Format›)Farkl› yaz›l›m programlar› aras›nda verinin kolayl›kla de¤ifltirilmesini sa¤layan dosyaformatlar›.Intersect (Kesifltir)Girdi veri setlerine ait ortak alana düflen detaylar ya da detay parçalar›n› koruyan,tutan uzamsal veri setlerine ait bir geometrik birleflim.Intersection (Kesiflim)‹ki çizginin kesiflti¤i nokta. Co¤rafi kodlama içinde, genellikle bir sokak kesiflimi.Join (Birlefltirme)1. Her iki tabloda da ortak olan bir alan ya da bir öznitelik yolu ile bir tabloyaait alanlar›n bir di¤er tabloya eklenmesi ifllemi. Bir kat›l›m, öznitelik
1. Ünite - Temel Kavramlar33tablosu ya da Co¤rafi katmana çok fazla say›da özniteli¤in eklenmesiamac›yla kullan›l›r.2. ‹ki ya da daha fazla ayr› uzamsal girdiyi ba¤lama ifllemi. E¤er iki çizgi parças›kat›l›r ise, sonraki ifllemler için bir uzamsal nesne olurlar.Kriging (Kriging)Çevreleyen ölçülmüfl de¤erlerden a¤›rl›klar› oran›nda yararlanarak bilinmeyennoktalara ait ölçümleri kestirerek hesaplamak için kullan›lan bir interpolasyon tekni¤idir.A¤›rl›klar, ölçülen noktalar ile kestirilecek olan noktalar aras›ndaki mesafeyedayal› olarak belirlenir ve tüm alan için bir ayarlama yap›l›r. Kriging, veriyeait uzamsal de¤iflimin yüzey boyunca istatistiksel olarak homojen olarak modellendi¤ikabul edilen, bölgesel de¤iflken teorisine dayan›r, yani, de¤iflkene ait ayn› desenyüzey üzerinde yer alan tüm konumlarda gözlenebilecektir.Label (Etiket)Kartografyada, bir harita detay›n› tan›mlamak ya da aç›klamak üzere yan›na, üzerineya da yak›n›nda bir yere yerlefltirilen metin.Layout (Ç›kt› Görünümü)Bir bafll›k, lejant, kuzey oku, ölçek çubu¤u ve Co¤rafi veri de dahil olmak üzere,bas›lm›fl bir harita ya da bir say›sal harita gösterimi üzerinde yer alan tüm elemanlaraait tasar›m ya da ayarlama.Line (Çizgi)En az iki adet x,y koordinat›n› ba¤layan, bir uzunlu¤u ile yönü olan ancak alan›olmayan bir flekil. ‹l, ilçe ya da bölge s›n›rlar› gibi poligon s›n›rlar›n› oluflturan ancakalan› olmayan detaylar ile topografik konturlar, yol orta hatlar› ya da nehirlergibi verilen bir ölçekte çok dar olan bir alan› gösteren co¤rafi detaylar çizgiler iletemsil edilirler.Line of Sight (Görüfl Hatt›)1. Üç boyutlu bir gösterim (ekran vb) üzerinde, bir hedef ve bir gözlem noktas›tan›mlanarak, kaynaktan hedef noktaya bak›fl do¤rultusunda nereleringörünüp nerelerin görünmeyen k›s›mlar oldu¤unun tespit edilmesi amac›ylaiki nokta aras›nda çizilen bir çizgi, hat.2. Bir perspektif görünüm içinde, gözlemcinin resim üzerinde bakt›¤› nokta vedo¤rultu.Map Algebra (Harita Cebiri)ArcGIS Spatial Analiz için kullan›lan analiz dilidir. Burada, kullan›c› arayüzü içinedâhil edilmeyen çeflitli ve çok genifl bir alana hitap eden ilave fonksiyonlar mevcutolup, kullan›c›n›n üzerinde çal›flt›¤› özel konuya yönelik karmafl›k ifadeler yaratabilmesineve tek bir komut ile çal›flt›rabilmesine olanak tan›r.Mathematical Functions (Matematiksel Fonksiyonlar)ArcGIS Spatial Analiz uzan›m› içinde yer alan Raster Hesaplay›c› bünyesinde kullan›lanve tek bir girdi grid'ine ait de¤erlere bir matematiksel fonksiyon uygulayançeflitli fonksiyonlard›r. Dört grup matematiksel fonksiyon mevcut olup, flu flekildes›ralanabilirler: logaritmik, aritmetik, trigonometrik ve üssel.
34 Co¤rafi Bilgi SistemleriMetadata (Metaveri)Veriye ait içerik, kalite, durum ve di¤er karakteristikleri gösteren bilgidir. Co¤rafi veriiçin metaveri ile verinin kim taraf›ndan, nerede, ne zaman ve nas›l topland›¤›;mevcudiyeti ve da¤›t›m bilgileri; projeksiyonu, ölçe¤i, çözünürlü¤ü, do¤rulu¤u, baz›standartlara uygunlu¤u gibi baz› önemli bilgiler düzgün bir flekilde s›ralan›r. Metaveribünyesinde özellikler ve dokümantasyon vard›r. Özellikler veri kayna¤›ndan (örne¤in,veriye ait koordinat sistemi ve projeksiyon gibi) türetilirken, dokümantasyonise kullan›c› (örne¤in, veriyi tan›mlayan anahtar kelimeler gibi) taraf›ndan girilir.Model (Model)1. Nesneleri, ifllemleri ya da olaylar› göstermek için kullan›lan gerçekli¤e ait k›-saltmalar ve tan›mlard›r.2. Bir olay› göstermek ya da bir iflleme ait de¤eri önceden kestirmek için yap›-lan ifllemler ve kurallara ait bir settir. Co¤rafi ifllem içinde, bir model bünyesindebir adet ifllem ya da birbirlerine zincirleme ba¤l› çok say›da ifllem varolabilir. Bir araç kutusu içinde yarat›l›r ve bir Model Yap›c› pencere içerisindeoluflturulur. Bir model bir script dosyas› olarak da d›flar›ya verilebilir.3. Örne¤in vektör veri modeli gibi, gerçekli¤e ait bir veri gösterimidir.Model Parameter (Model parametresi)Bir modele ait diyalog kutusu içinde gösterilen, kullan›c›ya girdi olana¤› sunan, k›-sacas› bir model içine kullan›lan bir parametre tipidir.ModelBuilder Window (Model Yap›land›rma Penceresi)ArcGIS içinde model oluflturmak ve düzenlemek için kullan›lan arayüzdür.Mosaic (Mozaik)1. S›n›rlar› eflleflen ve çözülen, ayn› projeksiyon, datum, elipsoid ile ayn› ölçe-¤e sahip komflu alanlara ait haritalard›r.2. ‹ki ya da daha fazla birlefltirilmifl raster verisetinden oluflan bir raster verisetidir.Örne¤in, komflu alanlara ait çeflitli bireysel resimler ile foto¤raflar›nbirlefltirilmesi ile yarat›lan tek bir resim gibi.Natural Neighbors (Do¤al komfluluk)Bir interpolasyon yöntemi olup, bilinen hücre de¤erlerinden bilinmeyeni belirlemeyiamaçlar. Bilinmeyen hücreye ait do¤al komflu hücre de¤erlerine ait a¤›rl›kl›de¤erleri kullanarak, üçgenleme yapar.Navigate (Yönlendirme)Gezinti ya da uçma arac› gibi, gezinti amaçl› tasarlanm›fl araçlar yard›m›yla gözlemciya da hedefe ait konumu etkileflimli olarak de¤ifltirme ifllemidir. Kullan›c›n›n yönlendirmeyapabilece¤i üç içerik vard›r, bunlar s›ras›yla: ArcScene'e ait gösterim (ekranvb) içinde, ArcCatalog'a ait ön izleme içinde ve ArcGlobe'a ait küre üzerinde.Neighborhood statistics (Komfluluk istatistikleri)ArcGIS Spatial Analiz içinde bir özel fonksiyon olup, ç›kt› gridi içinde yer alanher bir konuma ait de¤eri, ilgili komfluluk ile girdi hücrelerine ait bir fonksiyonolarak hesaplar.
1. Ünite - Temel Kavramlar35NoData (VeriYok)Bir raster içinde, bir kay›tl› de¤erin olmamas› durumu, yoklu¤u. Bir hücre içindekik›smi öznitelik ölçümü herhangi bir geçerli de¤er ya da s›f›r de¤eri olabilir, ancakbir VeriYok de¤eri ile bu hücre için herhangi bir ölçümün al›nmad›¤› ya damevcut olmad›¤› anlat›l›r.Normalization (Normallefltirme)Alanlara ait de¤ere ya da her bir alanda yer alan detay say›s›na dayal› olarak de-¤erlerdeki farklar› minimize edebilmek için bir say›sal özniteli¤in bir di¤erine bölünmesiifllemidir. Örne¤in, toplam nüfusun toplam alana göre normallefltirilmesi(bölünmesi) ile birim alan bafl›na kifli say›s› ya da yo¤unluk ortaya ç›kar›l›r.Null value (Bofl De¤er)Bir co¤rafi detay için bir kay›tl› de¤ere ait yokluk. Bir bofl de¤er, s›f›r de¤erindenfarkl›d›r, öyle ki, s›f›r ile ölçüme ait bir miktar belirtilir, oysa bofl de¤er ile herhangibir ölçüm yap›lmam›flt›r.Offset (Öteleme)Belirli bir sabit miktar ya da bir ifade sonucunda ortaya konulan de¤er kadar, gösterim(ekran vb) içinde detaylar› ya da bir yüzey için “z” de¤erlerini de¤ifltirmek,ötelemek, itmek. Kayd›rmalar, detaylar›n yüzey üzerinde aç›k ve net bir flekildegörülebilmeleri için de uygulanabilirler.Overlay (Çak›flt›rma)Ayn› koordinat sistemi ile kaydedilmifl bulunan iki ya da daha fazla haritan›n üstüste bindirilmesi ve çak›flt›r›lmas› olup, buradaki amaç, ayn› co¤rafi uzay içindeyer alan detaylar aras›ndaki iliflkileri göstermektir. Çak›flma, say›sal ortamda ya dafleffaf malzeme üzerine bas›l› haritalar ile yap›labilir.Pixel (Piksel)1. Renk ve fliddet gibi özniteliklerin ba¤›ms›z olarak atanabildi¤i, bir video monitörügibi alete ait en küçük gösterim eleman›. Bu terim, resim eleman› içinbir k›saltmad›r.2. Uzaktan alg›lama'da, veri toplamaya ait temel birim. Bir piksel, uzaktan alg›lanm›flbir resimde veri de¤erlerini içeren bir matrise ait bir dikdörtgenhücre olarak gösterilir.3. Bir resim ya da raster harita içinde bilgiye ait en küçük birimdir. Genelliklekare ya da dikdörtgen olan pikseller, hücre ile efl anlaml› olarak kullan›l›rlar.Point (Nokta)Bir nesneye ait s›n›r boyutlu bir k›saltma; ilgili ölçekte, çok küçük olan alan yada çizgiyi bir co¤rafi detay olarak gösterebilmek için kullan›lan tek bir x,y koordinatçifti.Polygon (Poligon)Bir alan› temsil etmek üzere en az üç adet kenardan oluflan iki boyutlu ve kapal› birflekil. CBS içinde, parselleri, politik s›n›rlar›, homojen arazi kullan›m alanlar› ve topraktipleri gibi ayr›k alanlara sahip uzamsal elemanlar› tan›mlamak için kullan›l›rlar.
36 Co¤rafi Bilgi SistemleriPolyline (Çoklu Çizgi)Bir ya da daha fazla çizgi parças›ndan oluflan bir çizgiyi gösteren, yani iki ya da dahafazla nokta ile tan›mlanan herhangi bir iki boyutlu bir çizgi detay›. S›n›rlar, yollar,ak›mlar, güç kablolar› gibi çizgi detaylar› genellikle çoklu çizgiler ile tan›mlan›rlar.PRJ (PRJ)Genellikle bir coverage, GRID ya da TIN ile iliflkili ve prj.adf isimli bir metin dosyas›.PRJ dosyas›, veri için koordinat sistem bilgilerini içerir. Daha genel bir yaklafl›mile bilgilerin bir prj.adf dosyas› içinde depolanmamas› halinde dahi, veriye aitkoordinat sistemi yine de PRJ ile kaynaklanabilir. Örne¤in, shapefile'e ait PRJ,"WGS 1984 UTM zone 15 kuzey" olabilir.Projection (Projeksiyon)Yeryüzüne ait e¤ri yüzeyler üzerinde yer alan detaylar›n bir düzlem yüzey üzerinetafl›nmas›n› sa¤layan bir yöntem. Burada genellikle, yeryüzüne ait enlem ve boylamölçüm çizgilerinin bir düzlem üzerine aktar›lmas› için bir sistematik matematikselyaklafl›ma ihtiyaç duyulur. Bu ifllem, saydam bir yer küre içinde merkez noktayayerlefltirilen bir ›fl›k kayna¤› ile yer küre üzerindeki enlem, boylam ile detaylar›nbir düzlem perde ya da ka¤›t üzerine iz düflürülmesi ile aç›klanabilir. Genelolarak ka¤›t ya düz olup yer küreye te¤et konumdad›r /bir düzlemsel ya da azimutalprojeksiyon) ya da bir koni veya silindir (silindirik ve konik projeksiyonlar)olacak flekilde k›vr›l›r ve yer küre üzerine bir flapka gibi istenilen noktadan oturtulur.Her projeksiyonun kendine özgü kabulleri oldu¤u, alan, flekil, yön ya da bunlardanbazen bir kaç›n›n birlikte bozuldu¤u bilinmelidir. Kullan›lacak olan projeksiyonaait aç›klamalar ve kabuller yap›lacak çal›flman›n niteli¤ine uygun olup olmad›¤›konusunda iyi incelenmelidir. En:• (Geometri) Çizgi ya da düzlemlerin, verilen bir yüzeyi kesecek biçimde uzat›lmas›bir yüzeyin bir noktas›n›n di¤er bir yüzey üzerindeki efllenik konumunagrafik ya da analitik yöntemlerle transferi.• (Foto¤rafç›l›k) Bir negatif ya da pozitif foto¤raf›n iz düflüm kameras› içineyerlefltirilmesi ve görüntünün bir ekran ya da duyarl› fotografik ortam (medya)üzerine yeniden yap›lmas› ifllemi.• (Ölçme) Noktalar›n karakter ve konumunu belirleyen, noktalar›n ötesindekiçizginin uzat›lmas›. Ölçme do¤rular›n›n bir serisinin tek bir teorik do¤ruya,dik do¤rular›n serisiyle transferi. Bir traversin ölçümünde, ölçülen k›sado¤rular›n bir serisi, iki ana ölçme istasyonunu birlefltirerek, bir uzun do¤ruüzerine iz düflürebilir ve uzun do¤ru daha sonra poligonun ölçüm do¤rusuolarak say›l›r.Pyramid (Piramit)Raster veri setleri içinde, gösterim ve ifllem performans›n› art›rmak üzere, orijinalveriye ait katmanlar için azalan çözünürlük seviyelerinde orijinal veriye ait kopyalar›nhaz›rlanmas› ile oluflturulan bir azalt›lm›fl çözünürlüklü katman. En düflük çözünürlüklüseviye ile tüm verisetine ait h›zl› bir gösterim sa¤lan›r. Gösterim üzerindeyap›lan büyütme ile de, daha yüksek çözünürlüklü katmanlar çizdirilirler; yüksekçözünürlüklü gösterimlerin küçük alanlarda yer alan tüm detaylar› göstermesindenve bunun da zaman alabilmesinden dolay›, çizim h›z›n›n ayarlanmas› gerekir.Bu amaçla, raster veri setleri için piramitlerin oluflturulmas› önemle tavsiye olunur.
1. Ünite - Temel Kavramlar37Raster (Raster)Kolonlar ve sat›rlar fleklinde dizilen ve efl boyutlu hücrelerden oluflan, matris tarz›bir uzamsal veri modelidir. Her bir hücre bünyesinde bir öznitelik de¤eri ile konumkoordinatlar› depolan›r. Koordinatlar›n› aç›kta depolayan vektör yap›s›ndanfarkl› olarak, raster koordinatlar› matrise ait s›ralama içinde tutulur. Ayn› de¤eripaylaflan hücrelere ait gruplar ile co¤rafi detaylar temsil edilirler.Raster Band (Raster Bant)Ultraviyole, mavi, yeflil, k›rm›z›, k›z›l ötesi, radar ya da orijinal resim bantlar›ndantüretilen di¤er de¤erler gibi elektromanyetik spektruma ait belirli bir aral›k için veride¤erlerini gösteren, raster veriseti bünyesinde yer alan bir katman. Bir raster verisetibirden fazla banta sahip olabilir. Örne¤in, uydu resimleri, elektromanyetikspektruma ait farkl› dalga boylar›na ait enerjileri gösteren çeflitli bantlara sahiptirler.Raster Calculator (Raster Hesaplay›c›)Çok say›da görevi gerçeklefltirmek üzere araçlar› bünyesinde bar›nd›ran bir ArcGISSpatial Analiz fonksiyonu. Kullan›c› ifllemciler ve fonksiyonlar› kullanarak çeflitlimatematiksel hesaplamalar yapabilir, seçim sorgulamalar› haz›rlayabilir ya da HaritaCebri yaz›l›m› içine çeflitli argümanlar girebilir.Raster Catalog (Raster Katalog)Katalog içine dahil edilen her bir raster verisetini herhangi bir tablo format› içindekay›t olarak tan›mlayan, raster veri setlerine ait bir birliktelik, koleksiyon. Bir rasterkatalog, bir büyük dosya içine mozaikleme ihtiyac› olmaks›z›n komflu ya da biniliraster veri setlerini göstermek için kullan›l›r. ArcView 3.x içinde raster kataloglar,resim kataloglar› olarak adland›r›lmakta idi.Raster Data Model (Raster Veri Modeli)Dünyay›, düzenli hücreler gridine bölerek bir yüzey olarak gösteren veri modelidir.Raster modeller, bir hava foto¤raf›, bir uydu resmi, bir kimyasal konsantrasyonölçümüne ait yüzey ya da bir yükseklik yüzeyi gibi sürekli de¤iflebilen veriyi depolamakiçin çok yararl›d›r.RDBMS (‹VTYS)‹liflkisel veritaban› yönetim sistemi. Verilerin bünyesinde çeflitli tablolar içinde organizeedildi¤i son derece geliflmifl veritaban› tipidir. Tablolar di¤erleri ile var olanortak alanlar yoluyla iliflkilendirilmifltir. Veri ö¤eleri farkl› dosyalardan yeniden birlefltirilebilir.Di¤er veritaban› yap›lar›na oranla, bir RDBMS içinde verinin nas›l iliflkilendirilece¤iya da veritaban›ndan nas›l ç›kar›laca¤› konusunda çok az varsay›mvard›r.Reclassification (Yeniden S›n›fland›rma)Girdi hücre de¤erlerini alarak yeni ç›kt› hücre de¤erleri ile de¤ifltiren bir fonksiyon.Yeniden s›n›fland›rma, raster verinin, de¤erlere ait aral›klar›n tekli de¤erleriçine gruplanmas› ile yorumlanmas›n›n kolaylaflt›r›lmas›n›n sa¤lanmas› amac›ylas›kça kullan›lan bir yöntemdir; örne¤in, 1 ile 50 aras›ndaki de¤erleri 1 adl› bir bafll›kalt›nda, 51 ile 100 aras›ndaki di¤er de¤erleri de 2 adl› bafll›kta toplamak suretiyle,bafll›klar aras›nda yer alan veri aral›klar›na ait uzamsal yay›l›m›n yorumlanmas›daha kolay bir hal alabilir.
38 Co¤rafi Bilgi SistemleriRenderer (Canland›r›c›)Gösterim durumunda verinin nas›l gösterilece¤ini tan›mlayan bir mekanizma. Örne¤in,ArcMap içinde raster veri için yamaç gölge canland›r›c›s› ile mevcut veri de-¤erlerine ba¤l› olarak e¤im ve bak› için gölgeleme hesaplan›r ve uygulan›r.Rendering (Canland›rma)3D Analiz uzan›m› içinde, Katman Özellikleri diyalog kutusu üzerinde yer alanCanland›rma sekmesi ile kullan›c›ya, gösterim (ekran vb) yönlenmesi boyunca birkatman›n canland›r›l›p canland›r›lmayaca¤›, gölgelendirmenin nas›l yap›laca¤› veçizim önceliklerinin ne flekilde olaca¤›n› belirleyebilme olana¤› sunulur. Ayr›cakullan›c›ya, büyük resimlerin canland›r›lmas› durumunda kullan›c›ya ait bilgisayar›nhaf›zas›n›n ne flekilde kullan›laca¤›n› ayarlama olana¤› da sunulur.Resampling (Yeniden Örnekleme)Raster'lar›n yeni bir koordinat uzay›na ya da hücre boyutuna aktar›lmas› durumunda,yeni hücre de¤erlerinin ekstrapole edilmesi ifllemi. En çok kullan›lan yenidenörnekleme teknikleri flu flekilde s›ralanabilir: en yak›n komfluluk, yar› do¤rusalinterpolasyon ve kübik e¤rilik.Resolution (Çözünürlük)• Bir haritan›n gösterdi¤i co¤rafi detaylara ait flekil ve konum ile ilgili detay.Büyük ölçekli haritalarda, mümkün olan yüksek çözünürlükler, detay kabiliyetiortaya konur. Ölçe¤in azalmas› ile birlikte, çözünürlükte azal›r ve detays›n›rlar› da yumuflat›l›r, basitlefltirilir ve tüm detaylar görülmez; örne¤in,küçük alanlar noktalar olarak gösterilir.• Bir raster içinde her bir piksel ya da hücre ile gösterilen alan.• ‹nç bafl›na nokta, çizgi bafl›na piksel ya da milimetre bafl›na çizgi olarak ifadeedilen, iki gösterim eleman› aras›ndaki en küçük boflluk.Row (Sat›r)• Bir öznitelik tablosu içinde yer alan bir kay›t.• Her birinde bir adet veri ö¤esi bulunan kolonlara ait bir set'ten oluflan birtabloya ait yatay boyut.• Bir raster içinde yer alan hücrelere ya da bir resim içinde yer alan piksellereait bir yatay grup.Scale Factor (Ölçek Faktörü)Bir koordinat sistemi içinde, bir te¤et projeksiyonu bir sekant projeksiyona çevirenbir de¤er (genellikle birden az) olup, "k0" ya da "k" ile ifade edilir. E¤er bir projeksiyonlukoordinat sistemi bir ölçek faktörüne sahip de¤il ise, projeksiyona ait standartçizgilerin ölçe¤i 1,0 olacakt›r. Harita üzerinde yer alan di¤er noktalar›n ise, ölçekleribirden büyük ya da birden az olacakt›r. E¤er bir projeksiyonlu koordinat sistemi birölçek faktörüne sahip ise, tan›mlama parametrelerine ait ölçek art›k 1,0 olmayacakt›r.Scene (Gösterim)3D Analiz uzan›m› içinde, perspektif olarak görülebilecek olan 3D veriyi içeren birdoküman.
1. Ünite - Temel Kavramlar39Shape (fiekil)Bir harita üzerinde gösterilen bir co¤rafi nesneye ait karakteristik görünüm ya dagörünür form. Bir CBS içinde üç temel tipe ait flekiller kullan›larak co¤rafi nesnelertemsil edilmektedir, bunlar s›ras›yla; noktalar, çizgiler ve poligonlard›r.Shapefile (Shapefile)Co¤rafi detaylara ait öznitelikleri, flekli ve konumu depolamak için kullan›lan birvektör veri depolama format›. Bir shapefile, ilgili dosyalara ait bir set içinde ve tekbir detay s›n›f› içerecek flekilde depolan›r.Shortest path (En K›sa Güzergah)Maliyet A¤›rl›kl› Mesafe fonksiyonu yoluyla yarat›lan Maliyet A¤›rl›kl› Mesafe veMaliyet A¤›rl›kl› Yön veri setleri kullan›larak, bir var›fl noktas›ndan en düflük maliyetlikayna¤a en düflük maliyetli güzergah› hesaplayan bir ArcGIS Spatial Analizfonksiyonu.Sink (Azal›fl)A¤ içinde yer alan kenarlardan olan ak›m› kendi bünyesine çeken bir kavflak detay›.Örne¤in, bir nehir a¤› içinde, nehir a¤z› gravite ile tüm sular›n kendisine do¤ruakmas›ndan dolay›, bir azal›fl olarak modellenebilir.Slope (E¤im)Bir yüzeye ait e¤im ya da meyil. Bir TIN yüzeye ait e¤im, yüzey taraf›ndan tan›mlanandüzleme ait afla¤› yöndeki en dik e¤imdir. Bir raster içinde yer alan bir hücreyeait e¤im ise, hücre ile onu çevreleyen sekiz adet komflusu taraf›ndan tan›mlananbir düzleme ait afla¤› yöndeki en dik e¤imdir. E¤im, yataydan (0-90) dereceolarak ya da yükselimin ölçüm al›nan yatay mesafeye bölünerek 100 ile çarp›lmas›ile yüzdece ölçülür. 45 dereceye denk gelen bir e¤im, yüzdece yüzde yüze denkgelir. E¤im aç›s›n›n dik olmas› yani 90 dereceye karfl›l›k gelmesi ise yüzdece e¤iminsonsuz olmas› anlam›n› tafl›yacakt›r.Snap Raster (Raster Yakalama)Mevcut bir raster ile birlikte yay›l›ma ait do¤ru bir hücre hizalamas›n›n yap›ld›¤›ndanemin olmak konusunda ayarlama yapmaya olanak sa¤layan Çevresel Ayarlardiyalog kutusuna ait bir seçenek. Bu ifllem, belirlenen yay›l›ma ait sol alt köfleninyakalama raster'›na ait en yak›n hücresine ait sol alt köfleyi yakalamas› ve belirlenenyay›l›ma ait sa¤ üst köflenin yakalama raster'›na ait en yak›n hücresine ait sa¤üst köfleyi yakalamas› ile yap›l›r.Snapping Tolerance (Yakalama Tolerans›)Bir ArcMap düzenleme sezonu içinde, detay ya da fare iflaretleyicisi ile birlikte kullan›lanve di¤er konumda yer alan bir detay› yakalamak için belirlenen, kullan›lanmesafe. E¤er yakalanacak olan konum (dü¤üm noktas›, s›n›r, orta nokta ya da ba¤lant›)ilgili mesafe içine giriyor ise, fare iflaretleyicisi otomatik olarak yakalar. Yakalamatolerans› ya harita birimi ya da piksel olarak belirlenebilir.Spatial Analysis (Mekansal Analiz)• Co¤rafi detaylara ait flekiller ve konumlar ile bunlar aras›ndaki iliflkiler ile ilgiliçal›flma. Mekansal analiz, uygunlu¤un de¤erlendirilmesi durumunda,
40 Co¤rafi Bilgi Sistemleritahminlerin yap›lmas› durumunda ve co¤rafi detaylar ile olaylar›n nas›l konumland›r›ld›¤›ve da¤›t›ld›¤› konusunda daha iyi bir kavray›fl elde etme ihtiyac›n›nhas›l oldu¤u durumlarda çok yararl›d›r.• Mekansal veriyi modelleme ile sonuçlar›n denenmesi ve yorumlanmas› iflleminintümü. Mekansal analiz, belirleme ve tahmin yapmak üzere uygunlu-¤un, kapasitenin de¤erlendirilmesi ile yorumlama ve anlama durumundaçok yararl›d›r. Mekansal analize ait dört geleneksel tip mevcuttur, bunlar s›-ras›yla; topolojik çak›flma ve komfluluk analizi, yüzey analizi, do¤rusal analizve raster analiz fleklindedir.Spatial Data (Mekansal Veri)• Co¤rafi detaylara ait konumlar ve flekiller ile bunlar aras›ndaki iliflkiler hakk›ndakibilgiler olup, genellikle koordinatl› ve topoloji ile birlikte depolan›rlar.• Haritalanabilecek herhangi bir veri.SQL (SQL - Structured Oquery Language)Bir iliflkisel veritaban›nda yer alan verileri tan›mlama ya da ayarlama için kullan›-lan bir yaz›l›m kural› dili. 1970'li y›llarda IBM taraf›ndan gelifltirilmifl olup SQL, ço-¤u iliflkisel veritaban› yönetim sistemlerinde sorgulama dili olarak kullan›lmak üzerebir endüstri standard› olmufltur.Statistic (‹statistik)R. A. Fisher adl› istatistikçi için adland›r›lm›fl olan ‹statistik (F), iki s karenin oran›-d›r (örne¤in, iki ya da daha fazla rasgele örnekten al›nan bilgilere dayal›, bir popülasyonaait varyans› belirler). ANOVA prosedürü (Gruplar aras›ndaki varyansanalizi) ile ilgilenildi¤i durumda, elde edilen F de¤eri ile iki ya da daha fazla rasgeleörne¤e ait ortalamalar aras›ndaki gözlemlenen farklara ait istatistiki önem içinbir test sa¤lan›r.Steepest Path (En Dik Güzergâh)Bir yüzey üzerinde yamaç afla¤› yönde en dik e¤imi takip eden bir hat, çizgi. Güzergahile yüzey çevresi, yüzey konkavl›klar› ya da çukurlar atlan›r.Style (Tarz)Ön tan›ml› renkler, semboller, sembollere ait özellikler ile harita elemanlar›na aitbir organize koleksiyondur. Tarzlar, standartlaflt›rmay› gelifltiren ve harita üretimindetutarl›l›¤› art›ran önemli bir unsurdur.Subtype (Alt Tip)Co¤rafi veritabanlar› içinde, ayn› öznitelikleri paylaflan bir tablo içindeki nesnelerya da bir detay s›n›f› içindeki detaylara ait bir alt küme. Örne¤in, bir sokaklar detays›n›f› içinde yer alan sokaklar, üç alt tip olarak kategorize edilebilirler; lokal sokaklar,toplay›c› sokaklar ve arteryal sokaklar gibi. Bir co¤rafi veritaban› içinde çokfazla say›da detay s›n›flar› ya da tablolar yaratmak yerine alt tipler yaratmak çokdaha etkili bir yoldur. Örne¤in, bir co¤rafi veritaban› içinde yer alan düzine detays›n›f› ile bunlara ait alt tipler ile elde edilen performans, bir co¤rafi veritaban› içindeyer alan yüzlerce detay s›n›f› ile elde edilen performanstan çok daha fazlad›r.Varsay›lan öznitelik de¤erleri ve domain'lerin ayarlanabilmesinden dolay›, alt tiplerile verinin düzenlenmesi daha h›zl› ve daha do¤ru bir flekilde yap›labilmekte-
1. Ünite - Temel Kavramlar41dir. Örne¤in, bir lokal sokak alt tipi, bu tip soka¤›n detay s›n›f›na her eklenmesindeotomatik yarat›labilir ve tan›mlanabilir, bu alt tipe ait varsay›lan h›z de¤eri olan60 km/saat otomatik olarak atanacakt›r.Surface (Yüzey)Bir co¤rafi olay, bir alan içinde yay›l›m gösteren yükseklik hava s›cakl›¤› ya da ikiayr› malzeme veya iflleme ait s›n›r gibi sürekli veriye ait bir set olarak gösterilebilir.Olaya ait bir aç›k ya da keskin k›r›lma, bir yar gibi co¤rafi detay da de¤il deolaya ait yap› içinde önemli bir de¤iflikli¤i gösterir. Yüzeyler, yüzey üzerinde düzenliya da düzensiz aral›klarla yay›l›m gösteren noktalardan, kontur çizgilerinden,efl e¤rilerden, batimetri'den ya da benzeri ölçüm verilerinden yarat›lan modeller iletemsil edilebilirler.Surface Model (Yüzey Modeli)Yer küreye ait baz› yüzey parçalar› (örne¤in, kot) boyunca sürekli olarak ölçülebilenco¤rafi detay ya da olaylara ait bir gösterim fleklidir. Bir yüzey modeli, örnekveriden genellefltirilmifl bir yüzeye ait bir yaklafl›md›r. Yüzey modelleri, raster'larya da TIN'ler fleklinde gösterilir ve depolan›rlar.Symbology (Semboloji)Harita üzerinde yer alan co¤rafi detaylar›n semboller ile nas›l gösterilece¤ini tan›mlayanuzlaflmalar, kurallar ya da flifreleme sistemlerine ait set. Bir harita detay›na aitbir karakteristik, kullan›lan sembole ait flekli, rengi veya boyutu etkileyebilir.Table (Tablo)Sat›rlar ve kolonlar içinde ayarlanan veri elemanlar›na ait bir set. Her bir sat›r ilebir bireysel girdi, kay›t ya da detay, her bir kolon ile de tek bir alan ya da öznitelikde¤eri temsil edilir. Bir tablo belirlenen bir say› kadar kolona, ancak çok fazlasay›da sat›ra sahip olabilir.Target Layer (Hedef Katman)Bir ArcMap düzenleme sezonunda, düzenlemelerin uygulanaca¤› katmand›r. Hedefkatman, yeni detaylar›n yarat›lmas› ya da mevcut detaylar›n de¤ifltirilmesi durumundabelirlenmek zorundad›r.Thematic Map (Tematik Harita)Nüfus yo¤unlu¤u ya da jeoloji gibi tek bir tema ya da konu hakk›nda bilgi sa¤lamakamac›yla tasarlanm›fl bir harita.Thiessen Polygon (Thiessen Poligon)Noktalara ait setlerden yarat›lan poligonlara ait kenarlardan dik ç›k›lan çizgilerinkesiflimleri ile s›n›rlanan alan ile oluflturulan poligonlard›r. Her bir poligon bir alan›s›n›rlar ve köfle noktalar›ndan merkeze dik yönde inilen çizgilerin kesiflim noktas›ndada bir noktaya sahiptirler.TIN (Triangulated Irregular Network - Düzensiz Üçgenler A¤›)Düzensiz Üçgenler A¤›. Yüzey modellerini depolamak ve göstermek için kullan›-lan bir vektör veri yap›s›. Bir TIN, her birinde x-,y- ve z de¤erleri olan veri noktalar›naait düzensiz bir set kullanarak co¤rafi uzay› parçalara ay›r›r. Bu noktalar, ke-
42 Co¤rafi Bilgi Sistemlerinarlar yard›m› ile bitiflik, binili olmayan üçgenler oluflturacak flekilde ba¤lan›rlar vearaziyi gösteren bir sürekli yüzey yarat›l›r.TIN dataset (TIN Veri Seti)Bir düzensiz üçgenler a¤› (TIN) içeren bir veriseti. TIN veriseti, bünyesinde yeralan noktalar ve komflu üçgenler aras›nda topolojik iliflkilere sahiptir.Tool (Araç)• ArcGIS içinde, kes, ay›r, sil ya da tamponla gibi baz› özel co¤rafi ifllem görevlerinigerçeklefltiren bir girdi. Bir araç, istenilen say›da araç seti ya daaraç kutusu arkas›nda yer alabilir.• Bir eylemin gerçeklefltirilmesinden önce kullan›c› arayüzü ile etkileflim gerektirenbir komut. Örne¤in, Büyütme arac› ile kullan›c› büyütme ifllemi yap›lmadanönce büyütme iflleminin yap›laca¤› co¤rafi veri çevresinde bir kutu çizmelidir.Araçlar istenilen herhangi bir araç çubu¤u üzerine yerlefltirilebilir.Toolbox (Araç Kutusu)Araç setleri ile co¤rafi ifllem araçlar›na sahip olan bir nesne. Disk üzerinde bir *.tbxdosyas›, bir co¤rafi veritaban› içinde ise bir tablo olarak görülür.Toolset (Araç Seti)Co¤rafi ifllem de, benzer görevleri yerine getiren araçlara ait bir grup.Union (Bileflim, Bütünle)Girdi veri setlerinden herhangi birine ait uzamsal yay›l›m içine giren detaylar› koruyaniki poligonal uzamsal veri setine ait bir topolojik çak›flma; yani, tüm coverage'lereait tüm detaylar korunur.UTM (UTM)Universal Transvers Merkator. Dünyay› 6 derece geniflli¤inde 60 kuzey ve güneyzona bölen bir projeksiyonlu koordinat sistemi.Value (De¤er)Bir fonksiyonun alabilece¤i ya atanm›fl ya da hesaplama sonucunda belirlenmiflolan bir ölçülebilir nicelik.Value Attribute Table (VAT) (De¤er Öznitelik Tablosu)Kullan›c› tan›ml› öznitelikler, grid içinde hücrelere atanm›fl de¤erler ve bu de¤erlerile birlikte hücrelere ait say›n›n da dahil oldu¤u bir grid için öznitelikleri içerenbir tablo.Variable (De¤iflken)• Henüz atanmam›fl bir de¤er ya da bir de¤iflebilir de¤eri temsil eden bir sembolya da tutucu. Bir de¤iflken, ölçülebilen bir niceli¤e sahip olur ve ifadeleriçinde veriye ait farkl› tipleri göstermek üzere kullan›labilir.• Bir metin dizini ya da say› gibi de¤erlere ait bir seti ya da herhangi bir de-¤eri temsil eden bir sembol ya da nicelik. De¤iflkenler, nas›l kullan›ld›klar›ve uyguland›klar›na ba¤l› olarak de¤iflebilirler. Daha çok, matematik ve hesaplamaifllerinde kullan›l›rlar.
1. Ünite - Temel Kavramlar43Variogram (Varyogram)‹ki konum aras›ndaki otokorelasyonu say›sal hale getirmek için kullan›lan, mesafeve yöne ait bir fonksiyon. Varyogram, iki konumdaki iki de¤iflken aras›ndakifarka ait varyans olarak tan›mlan›r. Varyogram genellikle mesafe ile artar ve y›¤›n,eflik ve aral›k parametreleri ile tan›mlan›r.Vector (Vektör)• Co¤rafi detaylar›, noktalar, çizgiler ve poligonlar olarak gösteren bir koordinatbazl› veri modeli. Her bir nokta detay› tek bir koordinat çifti ile gösterilirken,çizgi ile poligon detaylar› ise s›ral› flekilde listelenmifl dü¤üm noktalar›ile gösterilir. Her bir detay ile iliflkili öznitelikler, bir raster veri modelindenfarkl› bir flekilde ve detayla birlikte tutulur. Raster veri modelinde bilindi¤igibi, öznitelikler grid hücreleri ile iliflkili olarak tutulmaktad›r.• Hem büyüklü¤ü hem de yönü olan herhangi bir nicelik.Vertex (Dü¤üm Noktas›)Bir çizgi ya da poligon detay›n› tan›mlayan s›ral› koordinat çiftlerine ait bir settenbiri.Viewer (Görüntüleyici)Kullan›c›ya 3D veriyi bir baflka aç›dan bir gösterim (ekran vb) içinde gösterme olana¤›sunan bir ilave pencere. Kullan›c› bir gösterim (ekran vb) içinde çok say›dagöstericiye sahip olabilir.Viewshed (Görüfl Alan›)Bir ya da daha fazla nokta ya da çizgiden (hattan) görülebilecek olan konumlar.Görüfl alan› haritalar›, haberleflme kuleleri gibi aç›kta olabilecek ve olabildi¤inceengelsiz olarak çok fazla kullan›c›ya ulaflabilecek olan detaylar ile park alanlar› yada di¤er tesisler gibi kuytu yerlerde kalan detaylar gibi unsurlar›n görünürlü¤ününönceden tespit edilebilmesi aç›s›ndan çok yararl›d›r.Volume (Hacim)Bir TIN yüzeyi ile belirlenen kotta tan›ml› bir düzlem aras›ndaki hacim kübik birimolarak ölçülür. Hacim, düzlemin alt›nda ya da üzerinde hesaplan›r.VPF (Vector Product Format) (Vektör Ürün Format›)Vektör Ürün Format›. Büyük co¤rafi veritabanlar› için bir format, yap› ve organizasyontan›mlayan bir Birleflik Devletler Savunma Bakanl›¤› askeri standard›d›r.VPF verisi yaln›zca ArcCatalog içinde salt okunur olarak aç›l›r.Working Directory (Çal›flma Dizini)ArcGIS Spatial Analiz içinde yer alan Seçenekler diyalog kutusuna ait Genel sekmesiiçinde belirlenen bir klasör. Analizlere ait tüm sonuçlar›n disk üzerinde yerlefltirilece¤ikonumlar› iflaret eder. Tüm kal›c› ve geçici sonuçlar, bir fonksiyona aitdiyalog kutusu içinde bir baflka yer belirtilmedi¤i sürece buraya yazd›r›l›r.X ,Y Coordinates (x,y Koordinatlar›)Bir kaynaktan (0,0) ve do¤u bat› do¤rultusunu temsil eden x ekseni ile kuzey güneydo¤rultusunu temsil eden y ekseni olan iki eksen boyunca al›nan de¤erlere ait
44 Co¤rafi Bilgi Sistemleribir çifttir. Bir harita üzerinde, x,y koordinatlar›, yeryüzüne ait siferik yüzey üzerindebulunan konumlardaki detaylar› göstermek ve konumland›rmak için kullan›l›r.• Belirli bir referans sisteminde bir noktan›n konumunu tan›mlayan do¤rusalveya aç›sal büyüklükler. dik koordinat sistemi veya küresel koordinat sistemigibi belirli bir referans sistemini tan›mlamak için kullan›lan genel bir terim.Astronomik koordinatlar, jeosentrik koordinatlar, co¤rafi koordinatlar,uzay koordinatlar›, foto¤raf koordinatlar›, vb.Z-Factor (z-Faktörü)Ölçüme ait ayn› birim içine dikey ve yatay ölçümleri ayarlamak için kullan›lan birçevrim faktörüdür. Özellikle, her bir yatay birim içindeki dikey birimlere (z- birimleri)ait say›. Örne¤in, e¤er bir yüzeye ait yatay birimler metre ve ilgili kot birimleride (z) fit ise, z faktörü 0,3048 ( bir metre içindeki fit say›s›) olacakt›r.Z-Tolerance (z-Tolerans›)Raster'dan TIN'a çevrim içinde, girdi raster hücrelerine ait “z” de¤eri ile raster hücremerkezine denk gelen konumda ç›kt› TIN için “z” de¤eri aras›ndaki maksimumizin verilebilir fark.Z-Value (z-De¤eri)Konumdan hariç bir özniteli¤i gösteren ve verilen bir yüzey konumu için ilgili de¤er.Bir kot ya da arazi modeli içinde, “z” de¤eri ile kot (yükseklik) gösterilir; di¤er türyüzey modellerinde ise, bir k›smi özniteli¤e ait yo¤unluk ya da nicelik gösterilir.Zonal Functions (Zonal Fonksiyonlar)Belirlenen bir girdi zonu veri setine ait her bir zon içine düflen ya da kesiflen girdide¤er raster'›ndan olan hücre de¤erleri üzerinde istenilen fonksiyona ait hesaplamalar›nyap›ld›¤› bir ç›kt› raster'› yaratan fonksiyonlara ait bir grup. De¤er raster'›zonlar ile birlikte de¤erlendirmelerde kullan›lacak olan de¤erleri tan›mlamak içinkullan›l›rken, girdi zon veriseti yaln›zca, her bir zona ait konum, boyut ve flekli tan›mlamakiçin kullan›l›r.Zonal Statistics (Zonal ‹statistikler)Bir ArcGIS Spatial Analiz fonksiyonu olup, bir di¤er veri setinden olan de¤erleredayal›, bir zon veri setine ait her bir zon için bir istatistik hesaplar. Girdi zon verisetiiçinde yer alan her bir zon için tek bir ç›kt› de¤eri hesaplan›r.Zone (Zon)Bitiflik olup olmad›¤›na bak›lmaks›z›n, ayn› de¤ere sahip bir raster içindeki tümhücreler.Zoom (Büyütme)Bir co¤rafi veri setine ait bir parçay› daha fazla detay ile göstermek amac›yla yap›-lan alan içinde geniflletme, büyütme ifllemi.
1. Ünite - Temel Kavramlar45ÖzetA MAÇ1A MAÇ2Co¤rafi Bilgi Sistemleri ile iliflkili temel kavramlar›tan›mlamak.Sa¤l›kl› ve do¤ru analizler sonucu ortaya ç›km›flbir Co¤rafi Bilgi Sistemleri (CBS) projesi, verimlili¤iartt›rmakta ve personel gereksinimini azaltmaktad›r.Konumsal ve konumsal olmayan verilerisaklama, iflleme ve arflivlemeye yönelik iyibir alt yap› ile CBS, bilgiye kolay ulaflma ve analizyetenekleri sayesinde verim art›fl› sa¤lamaktad›r.Veri, yaz›l›m, donan›m, ve personel bileflenlerindenoluflan CBS konumsal veritaban› platformundaekonomik, kentsel, do¤al ve sosyal verileriayn› ortamda sorgulama ve analiz olana¤›sunmaktad›r. CBS'de raster ve vektör formatta ikifarkl› konumsal veri modeli bulunmaktad›r. Rasterve vektör veri modelleri birbirlerine göre avantajve dezavantajlara sahiptir. Katmanlar›n üst üsteçak›flt›r›lmas› ile ayn› bölgedeki farkl› temalardakiveri setlerinin birbirleri ile olan konumsaliliflkileri analiz edilebilmektedir. Böylece planlamaveya karar aflamas›nda, örne¤in konut alanlar›n›njeolojik yönden sak›ncal› bölgeler üzerindeolup olmad›¤› saptanmaktad›r. Sonuç olarak CBSprojeleri tasar›m aflamas›nda iyi planlanmal›,problemin tespiti do¤ru yap›lmal›d›r. Çözümdekullan›lacak yöntemler önceden belirlenmeli, çözümiçin gerekli veri setleri saptanmal›d›r.A MAÇ3Konumsal ve konumsal olmayan bilgi sistemleri veveritabanlar› hakk›nda ç›kar›mlar yapabilmek.Veritabanlar› çeflitli amaçlar için gereksinim duyulan,birbirinden farkl› ancak iliflkilendirilmiflveriler toplulu¤udur. Konumsal veritabanlar› (geodatabase)konumsal nesnelerin birbirleri ile olaniliflkilerinin yan› s›ra, konumsal nesnelerle iliflkilikonumsal olmayan öznitelik verilerinin de iliflkilerinisaklar, ifller ve yönetir. ‹liflkisel veritaban›yap›s› içinde kurulan bilgi sistemleri ise konumsalverinin varl›¤› ile ilgili olarak konumsalve konumsal olmayan bilgi sistemleri olarak tan›mlanmaktad›r.Yeryüzündeki verilerin yaklafl›k%85'i herhangi bir konumu ya da o konumla iliflkiliverileri tan›mlar. Konumsal olmayan bilgi sistemlerihastane, üniversite, banka, kütüphane gibiyaz›nsal verilerden oluflan veritabanlar› kullanmaktad›r.Asl›nda bu sistemlerde de adres gibikonuma dayal› veriler bulunmaktad›r, ancakkonumsal nesneler fleklinde de¤il yaz›nsal verilerolarak veritaban›nda saklan›rlar. Konumsalbilgi sistemleri ise konumsal verileri konumsalnesneler fleklinde, nesnelerin topolojik iliflkileriile saklayan, iflleyen konumsal veritabanlar›nasahiptir.CBS bileflenlerini ve CBS'de kullan›lan veri tipleriniaç›klamak.Temel CBS bileflenleri mekansal veriler, bilgisayarsistemleri ve personel olarak s›ralanmaktad›r.Mekansal veriler ise uydu verileri, hava foto¤raflar›,ve konumsal nesnelerden oluflan say›sal haritaelemanlar›ndan oluflmaktad›r. Ayr›ca, mekansalverilerin öznitelik bilgileri de CBS'de konumsalveritabanlar›nda saklanmakta, ifllenmekteve analiz edilmektedir. CBS'de verileri ifllemekiçin bilgisayar sistemleri kullan›l›r. Bilgisayar sistemleri,yaz›l›m ve donan›mdan oluflur. CBS projelerindekullan›lan yaz›l›mlar, CBS yaz›l›mlar›,veritaban› uygulama yaz›l›mlar›, say›sallaflt›rmave vektörizasyon yaz›l›mlar›, görüntü iflleme yaz›l›mlar›ve programlama yaz›l›mlar› olarak grupland›r›labilir.Donan›mlar ise, veritaban› ve uygulamasunucular›, ifl istasyonlar›, yaz›c› ve çizicilerdenoluflmaktad›r. CBS projelerinde organizasyoniçerisinde yer alan bir di¤er bileflen isepersoneldir. Personeli yapt›klar› ifllere göre grupland›rmakmümkündür. Yöntem, analiz ve kriterlerinbelirlenmesinden sorumlu CBS uzmanlar›ve yöneticileri, veri girifli ve arazi çal›flmalar›n›sürdüren CBS tekniker ve operatörleri, görüntüiflleme uzmanlar› ve programc›lar CBS personeliningenel iskeletini oluflturan kadrolard›r.CBS'de kullan›lan veriler amaca ba¤l› olarak çeflitlilikgöstermektedir. Ekonomik, kentsel, do¤alve sosyal veriler CBS kullan›lan veri tiplerininana gruplar›n› oluflturmaktad›r. Ayr›ca CBS'dekullan›lan yaz›nsal veriler, say›sal ve karakter(nümerik ve alfa-nümerik) veri tipleri olarak ikiyeayr›l›r. Yükseklik, e¤im, nüfus vb. veriler nümerikolarak s›n›fland›r›l›rken, cinsiyet jeolojikformasyon ad›, toprak s›n›f› vb. veriler ise alfanümerikveri tipi olarak tan›mlanmaktad›r.
46 Co¤rafi Bilgi SistemleriA MAÇ4CBS'nin kullan›m amaçlar›n› aç›klayabilmek.Birçok yerde art›k CBS disiplinler aras› bilim dal›olarak tan›mlanmaktad›r. Analiz ve modellemeyetenekleri sayesinde Co¤rafi Bilgi Bilimleri ad›-n› alm›flt›r. CBS bilgisayar ortam›nda, ne, hangisi,kimin, nas›l, neresi, nerede vb. sorulara hemöznitelik bilgisi olarak hem de harita üzerindekonumsal olarak yan›tlar verebilmektedir. Bu sorularayan›t verebilmek için CBS'nin, veri depolama,sorgulama, iflleme ve güncelleme, grafikgörüntüleme ve görsellefltirme, koordinat sistemleridönüfltürme ve alg›lama, verilerin çok kullan›l›c›ortamda yönetilmesi, grafik ve yaz›nsal verilerinbirbiri ile ayn› ortamda efllenmesi, mekansalanaliz ve modelleme yeteneklerine sahip olmas›gerekmektedir. Bu yetenekleri ile CBS birçokalanda kullan›lmaktad›r. CBS kullan›ld›¤›amaca ve yere ba¤l› olarak farkl› isimler almaktad›r.Kent Bilgi Sistemi, Çevre Bilgi Sistemi, AfetBilgi Sistemi, Otomatik Haritalama ve Hizmet Yönetimi,Arazi Bilgi Sistemi, Do¤al Kaynaklar BilgiSistemi yayg›n olarak kullan›lan CBS isimlerininbaz›lar›d›r.A MAÇ5CBS ile yap›lan temel analiz ve ifllemleri tan›mlamak.Yüzey analizleri, a¤ analizleri ve yak›nl›k analizleriolarak grupland›r›lan CBS'nin temel analizleridetayland›r›ld›¤›nda, 3 boyutlu analizlerden enk›sa yol analizlerine, hidrolojik modellemelerden,servis alan› ve güzergah planlamaya kadaryay›lan bir yelpazede çeflitlenmektedir. Yak›nl›kve tampon bölge analizleri yer seçimi ve modellemeaç›s›ndan oldukça güçlü bir karar-destekarac› olarak kullan›lmaktad›r. Say›sal arazi modelleriyer seçimi analizlerinde kullan›lan önemlibir veri kayna¤›d›r. Bu sayede e¤im, bak› analizleriyap›labilmekte ve 3 boyutlu analizlerle barajyeri ve kapasitesini modelleyebildi¤iniz projelerüretilebilmektedir. CBS'nin temel analizleriniyaparken kullan›lan ifllemler ise çak›flt›rma,a¤›rl›kl› çak›flt›rma, SQL sorgulama ve mant›ksalba¤laçlar, k›rpma, ekleme, bölme, pafta birlefltirmeve yeniden s›n›fland›rma olarak s›ralanabilir.
1. Ünite - Temel Kavramlar47Kendimizi S›nayal›m1. Afla¤›dakilerden hangisi CBS’nin bileflenleri aras›ndayer almaz?a. Haritab. Yaz›l›mc. Donan›md. Verie. Personel2. Co¤rafi bilgi sistemleri, afla¤›daki bilim dallar›ndanhangisi ile en az iliflkilidir?a. Co¤rafyab. Kartografyac. Ekonomid. Jeodezie. Bilgisayar3. Afla¤›dakilerden hangisi, co¤rafi bilgi sistemlerininkullan›ld›¤› yere ve amaca ba¤l› olarak ald›¤› isimlerdenbiri de¤ildir?a. Kent bilgi sistemib. Afet bilgi sistemic. Arazi bilgi sistemid. Do¤al kaynak bilgi sistemie. Konumsal bilgi sistemi4. Vektörel verinin bilgisayara aktar›lmas› amac›yla yap›laniflleme ne ad verilir?a. Standartlaflt›rmab. Say›sallaflt›rmac. Tasarlamad. Sorgulamae. Planlama5. Co¤rafi bilgi sistemlerinde kullan›lan afla¤›daki veritiplerinden hangisi sosyal verilerden biridir?a. Altyap›b. Kirlilikc. Topografyad. Nüfuse. Pazarlama6. I. YükseklikII. CinsiyetIII. JeolojiIV. E¤imV. ToprakCo¤rafi bilgi sistemlerinde kullan›lan yukar›daki yaz›nsalverilerden hangileri nümerik veriler olarak adland›r›l›r?a. I. ve III.b. I. ve IV.c. II. ve III.d. II. ve V.e. III. ve IV.7. Afla¤›dakilerden hangisi A¤ analizlerine örnek olarakgösterilir?a. Ulafl›labilirlik analizib. Tampon analizic. Topografik analizlerd. Hidrolojik analizlere. Gölgelenme analizi8. Afla¤›dakilerden hangisi, Co¤rafi bilgi sistemlerindekullan›lan analiz tiplerinden biri de¤ildir?a. Yükseklikb. Üç boyutlu analizlerc. Bak› yönüd. E¤ime. Ç›kt› alma9. CBS’de sorgulama ifllemlerine ne ad verilir?a. Reclasificationb. Clipc. Queryd. Updatee. Mapjoin10. Afla¤›dakilerden hangisi kullan›c›n›n gereksinimduydu¤u verileri çak›flt›rmaya yarar?a. Clipb. Map joinc. Splitd. Overlaye. Append
48 Co¤rafi Bilgi SistemleriKendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›1. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “CBS’nin bileflenleri” konusunabak›n›z.2. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “CBS’nin iliflkili oldu¤u disiplinler”konusuna bak›n›z.3. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “CBS’nin yayg›n olarak ald›-¤› isimler” konusuna bak›n›z.4. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Vektörel veri” konusunabak›n›z.5. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “CBS’de kullan›lan veri tipleri”konusuna bak›n›z.6. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “CBS’de yaz›nsal veriler” konusunabak›n›z.7. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Network analizleri” konusunabak›n›z.8. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “CBS’de temel analizler” konusunabak›n›z.9. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sorgulama ve mant›ksalba¤laçlar” konusuna bak›n›z.10. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Çak›flt›rma” konusuna bak›n›z.S›ra Sizde Yan›t Anahtar›S›ra Sizde 1Co¤rafi bilgi sistemleri yard›m›yla mekan ile iliflkili bilgilerinkolayl›kla saklanmas›, arflivlenmesi, oluflturulmas›,analiz edilmesi, h›zl› flekilde karar üretilebilmesi,bunlar›n haritalanmas›, sorgulanmas›, ç›kt›lar›n al›nmas›mümkün olabilmektedir. Bu say›da CBS , do¤ru veh›zl› flekilde karar üretilmesinde önem tafl›r.S›ra Sizde 2‹çinde adres bilgisi ya da baflka bir deyiflle konum bilgisibulunan bilgi sistemi konumsal bilgi sistemidir.Örne¤inafla¤›da örneklenmifl olan veri sisteminden birikonumsal olmayan, di¤er ikisi ise konumsal olan bilgisistemidir.KONUMSAL OLMAYANParça ad› Adeti Fiyat› Stok NoSele 10 10 A111Zil 30 3 A114Pedal 25 5 A113KONUMSALAd› Adeti Fiyat› Stok No *Raf NoSele 10 10 A111Dolap 1Raf 5Zil 30 3 A114Dolap 2Raf 3Pedal 25 5 A113Dolap 3Raf 3* Hangi rafta oldu¤u bilgisi konumsal hale getiriyor.Suç Türü Tarih Saat *YerH›rs›zl›k 3.05.2009 13.50 Dalyan SokakGasp 3.05.2009 15.40 Gazl› SokakOtodanh›rs›zl›k3.05.2009 17.05S›ra Sizde 3Konumsal bilgi sistemi içinde konum bilgisi olan birveri taban›d›r. Co¤rafi bilgi sistemi de konumsal bilgisistemi olmakla birlikte CBS’de temel konu, bir yere aitözelliklerin hem yaz›nsal verilerinin hem de haritas›n›nayn› ortamda saklanmas›na olanak vermesidir.S›ra Sizde 4Arazi bilgi sistemiÇevre bilgi sistemiHizmet yönetimiOtomatik haritalamaKent bilgi sistemiAfet bilgi sistemiDo¤al kaynak bilgi sistemiS›ra Sizde 5a. Yüzey Analizleri• Topografik Analizler• Hidrolojik Analizler• 3D Analizlerb. A¤ Analizleri• En k›sa yol• Ulafl›labilirlik• Servis alan› saptanmas›c. Yak›nl›k Analizleri• Tampon AnaliziYakamozSokak* Yer sütunu konumsal bilgi sistemi olmas›n› sa¤l›yor.
1. Ünite - Temel Kavramlar49S›ra Sizde 6Vektöre dayal› sistemlerde vektörel verinin olas› hatalar›n›giderebilmek ve öznitelik bilgilerini sa¤l›kl› flekildeatayabilmek için topoloji kullan›lmas›nda yarar vard›r.Yararlan›lan ve BaflvurulabilecekKaynaklarÇabuk, A. (2001). Çevre Planlama ‹çin Co¤rafi BilgiSistemleri, Cilt 1, ‹stanbul.ESRI ArcGIS 9.3 Yard›m (help).Kol, C., Küpçü, S. (2008). ArcGIS 3D Analiz Doküman›.Kol, C., Küpçü, S. (2008). ArcGIS Spatial Analiz Doküman›.
Change language