PDF Dosyası - Ankara Üniversitesi Kitaplar Veritabanı

A.Ü.F.F. Döner SermayeIşletmesi Yay ınlarıNo: 68AÇIK TOWTMLULARLABORATU% KILAVUZUProf. Dr. Ender YURDAKULOLAraş. Gör. Dr. Ümit BİNGÖLAraş. Gör. Gül Nilhan TUĞAraş. Gör. Gençay AKGÜLAraş. Gör. Ahmet Emre YAPRAKAnkara-2003

AÇIK TOHUMLULARLABORATUVAR KILAVUZUProf. Dr. Ender YURDAKULOLAra ş. Gör. Dr. Ümit B İNGÖLAraş. Gör. Gül Nilhan TUĞAra ş. Gör. Gençay AKGÜLAra ş. Gör. Ahmet Emre YAPRAKKapak Resmi: Araş. Gör. Dr. Ümit B İNGÖLAnkara-2003

ÖNSÖZGünümüzde biyoçe şitliliğe ilgi gittikçe artmaktad ır. Ülkemiz oldukça zengin bir bitkiçeşitliliğine sahiptir. Bu çe şitliliğin ancak bilerek ve severek korunabilece ğinidüşünüyoruz. Ülkemizdeki aç ık tohumlu bitkileri tan ıtan bu k ılavuzun, Biyoloji Lisansöğrencilerine aç ık tohumlu bitkileri öğrenmelerinde yard ımc ı olmakla berabersevdirece ğini de düşünüyoruz.Kılavuz hakk ında değerli görü şlerinden yararland ığım ız ve baz ı eksikliklerin zaman ındatespit edilip düzeltilmesinde yard ımc ı olan Gazi Üniversitesi Fen-Edebiyat FakültesiBiyoloji Bölümü Botanik Anabilim Dal ı Öğretim Üyesi Prof. Dr. Zeki AYTAÇ'ate şekkür ederiz.ii

kiÇ İNDEKILERL ARAZI ÇALIŞMALARI 1I . ARAZI ÇALI ŞMALARI IÇIN GEREKLI ALETLER VE MATERYALLER 12. BITKI ÖRNEKLERININ TOPLANMASI: 33. PRESLEME VE KURUTMA* 4II. HERBARYUM OLUŞTURMA 5KURUTULMUŞ BITKILERIN HERBARYUM KARTONLARINA YAPI ŞTIRILMASI: 5HERBARYUM, ÇALİŞMA DÜZENI, ÖNEMI VE FONKSIYONLAR İ 7I. HERBARYUM 72. HERBARYUMLARIN DÜZENLENMESI 103. HERBARYUMNUMUNELERININ KORUNMASI 104. HERBARYUMDA ÇALIŞMA DÜZENI 12IV. B İTK İ TE ŞHISI 131. B İTK İ TEŞHisIkIN GEREKLI OLAN MALZEMELER: 132. BİTKİ TEŞHIS YÖNTEMLERI 133. BITKI TE ŞHISINDE KULLANILAN ANAHTARLAR 143.1. Özet Aç ıklamalı (Sinoptik) Anahtarlar 143.2. Göndermeli (Braket) Anahtarlar 153.3. Çatalh (Dikotom) Anahtarlar 163.4. Çok Girişli (Multi-access) Anahtarlar 164. S İSTEMATİKTE KULLANILAN KARAKTERLER 18TEŞHIS ANAHTARLARI IÇIN ALI ŞTIRMA 18V. BİTKİ MORFOLOL İSİ, YAŞAM SÜRESI VE EŞEY DURUMU 211. B İTK İ MoREOLOL1S1° 212. YAŞAM SOREsi: 223. EŞEY DURUMU' 23VI. GYMNOSPERMLER İN (AÇIK TOHU1VILULAR) GENEL ÖZELLIKLERI 261. GYMNOSPERMLERDE. Ç İÇEK YAPISI 26L Erkek Kozalaklar: 26ü. Gymnospermlerde Görülen Polen Şekilleri(7) 29iii. Dişi Kozalaklar: 30Erkek ve Di şi Kozalakların Genel Farkları 342. GYMNOSPERMLERDE DÖLLENME 343. GYMNOSPERMLERDE YAPRAK 37Gymnospermlerde görülen başlıca yaprak dizilişleri 37Gymnospermlerde görülen başlıca yaprak tipleri 37Gymnospermlerde görülen başlıca yaprak ucu tipleri 374. UZUN SÜRGÜN, KISA SÜRGÜN 38VII. TÜRKIYEDE YA ŞAYAN GYMNOSPERM FAMİLYA, CINS VE TÜRLERI 381. EPHEDRACEAE (DEN İZÜZÜMÜGİLLER) 392. PINACEAE (ÇAMGİLLER) 403. TAXACEAE (PoRsuKGILLER) 454. CUPRESSACEAE (SERVIGILLER) 46TÜRLER 47GYMNOSPERM TÜRLERININ TÜRKİYE' DEKİ DAĞILIŞLARI 49ANKARA ÜNIVERSITESI FEN FAKÜLTESI BAHÇESINDEKI GYMNOSPERMLER 55TERMİNOLOJİ 56WEB KAYNAKLARI 60KAYNAKLAR 60

I. ARAZI ÇALIŞMALARI1. Arazi Çahşmalan İçin Gerekli Aletler ve MateryallerArazi Defteri: Sert kapakl ı ve küçük, ıslanma ihtimali göz önüne al ınarak yaz ıların kurşunkalemle yaz ıldığı defterler tercih edilmelidir. Arazi çal ışması s ırasında deftere kaydedilenbilgiler genellikle kısa ve küçük notlar halinde olduğu için ve arazi defterini kaybedilmesi gibibir risk bulunduğu için arazi bilgilerinin kaydedildi ği daha büyük ve kullan ıma daha uygunbir başka deftere bu bilgilerin aç ık bir şekilde aktanlarak kaydedilmesi her zaman için tercihedilen bir seçenektir. Arazi çal ışmas ı s ıras ında defterin temiz bir plastik torba içinde tutulmas ıani yağışlarda veya sulak yerlerde suya dü şme durumlarında deftere koruma sağlayacaktır.Arazi defterine kaydedilmesi gereken bilgiler:1. Koleksiyon numaras ı: Toplanan örneklere verilen seri numaras ıdır ve genelde toplay ıcınınnumaras ıdır.2. Bitki ismi: Bitkinin ismi biliniyorsa if şplıırukı kvdedilir. Eğer biliamiyorsa soz ıayazılması için yer b ırakılır.3. Toplandığı yer: Örne ğin toplandığı yerin kaydedilmesi de ğişik şekillerde yap ılabilir. Esasamaç ayn ı yerin 50 veya 100 y ıl sonra bulmak isteyecek botanikçilere ö yeri do ğru olarak tarifedebilmektir. Mevcut karayollar ının kesin noktalar ına, yerle şim yerlerine toplama sahas ınınuzaldığı tahmini olarak tespit edilir. Alan ın genel durumu, kuzeye ve güneye bakanyamaçlarda, dere yata ğında veya tepelerin zirveye yak ın kısımlarmda vb. gibi sözlerle ifadeedilir. Örneğin toplandığı yön ve mümkünse GPS verileri verilmelidir.4. Toplandığı Yükseklik: Örne ğin toplandığı yükseklik altimetre veya GPS ile ölçülür veyazd ın5. Tarih: Örneğin toplandığı tarih yazılırken çeşitli milletler tarafından anlaşılabilecek tarihyazmak gerekir.6. Habitat (yeti şme yeri) veya vejetasyon tipi: Bitkinin yeti şmekte olduğu alanın genelözellikleri kaydedilmelidir.(Step, Orman, Yamaç, Dere kenar ı vs. gibi)7. Diğer özellikler: Bu bölümde bitki kurutulurken kaybolaca ğı düşünülen özelliklerkaydedilir. Bunlara örnek olarak çiçeklerin rengi, kokusu verilebilir. Buna ek olarak tamam ıalmamayan büyük örneklerin boyutu, görünü şü haldunda notlar al ınabilir, örneğin ağaçların,çal ıların ve büyük otsulann boyları gibi.1

Pres: Presler 45x30 cm boyutlannda ç ıtalardan veya metallerden yap ılmış deği şik tiplerdehazırlan ır. Kurutma i şlemi için presle ayn ı boyutlara sahip kurutma kartonlara ve gazetekağıtları haz ırlan ır. Kurutmay ı kolaylaşt ırmak amac ı ile oluklu alüminyum levha veyakartonlar kullan ılır.Sitolojik Materyal Şişesi: Anatomik ve morfolojik çal ışmalarda kullan ılacak örneklerindeğişik kısımlar ının al ınarak muhafaza edilmesi gerekebilir. Bu amaçla al ınan kısımlar (anter,kök uçlar ı v.b.) üzerinde kurutulmak üzere toplanan örne ğin numaras ımn bulunduğu şişelereyerle ştirilir. Bu şişelere örne ğin bozulmasını önlemek amac ıyla değişik tespit edici çözeltilerkoyulur; örnek: 3:1:1 oran ında %96 etil alkol, glasiyel asetik asit, kloroform içeren Kornoyçözeltisi.Tohum Zarflan: Tohum veya kuru meyvelerin koyulduğu zarflard ır. Zarfın üzerine tohumveya meyvenin al ındığı örne ğin numaras ı yazılmal ıdır.Çapa veya Z ıpkın: Örneklerin kökleri ile birlikte ç ıkarılması için kazıcı bir aletkullanılmal ıdır.Budama Makas ı: Özellikle büyük çok dallanmış çal ı ve ağaçlardan örnek al ınırkenkullanılır.Pusula: Yön belirlenmesinin daha sa ğl ıkl ı yapılmasını sağlar.Altimetre: Özellikle da ğlık alanlarda örne ğin toplandığı yüksekliğin belirlenmesi içinkullanıl ır.Fotoğraf Makinesi ve Dijital Kameralar: Arazi çal ışmasının yapıldığı bölgenin geneldurumu hakk ında bilgi sahibi olunmas ı ve tamam ı toplanamayan ağaç gibi büyük örnekleringenel görünüşlerinin daha sonradan hat ırlanmasmı sağlamak amac ıyla kullanılır.GPS (Global Positioning System):belirlenmesinde kullan ıl ır.Örneklerin topland ığı alanın koordinatlar ınınAyrıca; araştırma bölgesinin haritas ı, kesici uçlu b ıçak, naylon torba, etiketler v.b.2

2. Bitki Örneklerinin Toplanmas ı :Doğada deği şik özellikleri olan bir çok familya bu familyalara ait bir çok cins ve bucinslerinde pek çok türü bulunmaktad ır. Bitki örneklerinin do ğru tammlanabilmesi içingerekli parçalar ın toplanmas ı ve toplama s ıras ında gerekli notlar ın al ınması gerekmektedir.Eksik karakterlerle toplanan bitkiler tan ımlanamaz. Bitkiler toplan ırken hangi familya içinhangi k ısımlann mutlaka toplanmas ı gerekti ği bilinmeli ve örnekler buna göre toplanmal ıdır.Toplanacak örneklerin üzerinde kök, gövde, çiçek ve meyvenin bulunmas ı en çok istenilendurumdur, ancak bitki üzerinde ayn ı anda meyve ve çiçek bulunmayabilir. Bu durumdaçiçekli ve meyveli örnekler ayr ı ayrı toplanır. Toplanacak bitkinin sağlam, yapraklar ı tam,çiçekleri açm ış ve zarar görmemi ş, meyvelerinin ve tohumlar ının olgunlaşmış olmas ıgerekmektedir. Tek y ıllık otsu bitkiler topraktan çapa veya kazma yard ımı ile kolaycasökülebilir. Soğanl ı veya yumrulu bitkilerin toprak alt ı kısımları derinde olabilece ği vetoplama s ırasında gövdeden kolayca k ırılıp aynlabilece ği için bitkinin toprak alt ı kısmıgörünene kadar tek bir taraftan kaz ılmaya başlamr ve toprak alt ı kısmı görülünce bitkiningövdesi kaz ılmış tarafa doğru yatınlarak bitki topraktan ç ıkarılır. Çok yıllık otsu bitkilerdeörnek büyük değilse, bitki kökü ile al ınır. Eğer örnek büyük ise köke yak ıtı bir yerindenkesilir ve koparıhr. Örneğin büyük olması halinde örnek preste gazete ka ğıdı aras ınasığarnayacağı için bitkinin alt yapraklan, gövdenin yaprakl ı kısunlarından iki üç parça veçiçek durumlarını gösteren çiçekli dallar kesilerek al ımr. Bitkinin uzunluğu ve görünüşü ileilgili bilgiler arazi defterin yaz ılır. Baz ı familyalara ait örneklerin, Orchidaceae gibi,toplandıktan sonra şekillerinin bozulmas ı, preste renklerinin solmas ı veya kararmas ı gibinedenlerden dolay ı teşhisleri zorlaşır. Bu nedenle bitki toplanmadan önce foto ğrafunnçekilmesi teşhisi kolaylaştıracak bir yöntem olarak kullan ılmaktadır. Fotoğraf çekimininmümkün olmadığı durumlarda, çürüme ve küflenmeyi önlemek için bitki gövdesi jilet veyabıçakla iletimi durdurmak amac ıyla hafifçe kesilir.Toplanan bitki örneklerinin an ında preslenmesi mümkün olmad ığında bir istasyondantoplanan örnekler istasyona ait bilgileri içeren bir etiketle birlikte düzgün bir şekilde naylontorbaya yerle ştirilir ve daha sonra preslenir.3

3. Presleme ve Kurutma:Değişik tiplerde bitki presleri bulunmaktad ır. Kullanılacak olan pres kullan ılacağı duruma vekurutma tekni ğine göre seçilir. Pres, bitki örneklerini sabit ve daimi bask ı alt ında tutmal ıdır,örnekler kıvnlmamal ı parçalar üst üste gelmemeli, normal şekillerini koruyacak şekildeyerle ştirilmeli ve çürüme ve küflenmeye engel olunmal ıdır. Presin çerçeve k ısmı tahta veyametalden olabilir. Örnekler katlanm ış gazete kağıdı veya bask ı kağıdı aras ına koyulur.Presleme s ırasında içinde örne ğin bulunduğu kağıtlar alt ve üstlerine kurutma kartonlar ıkoyularak düzgün kurumalar' sa ğlanacak şekilde yerle ştirilir. Presler örneklerin düzensizkurumasmı önleyecek ama bitkiyi fazla ezmeyecek kadar s ıkı şekilde bağlanır. Eğer bitkilerinkurutulması s ıras ında suni ıs ıdan yararlanılacaksa her örnekten sonra kurutma kartonlar ınmaras ına oluklu karton koyulur.Kaliteli örnekler elde edilebilmesi için örneklerin bask ıya alınması sıras ında çok dikkatliolunması gerekir. Böcekler tarafından tahrip edilmi ş, küflenmi ş ve diğer patalojik belirtileresahip örnekler herbaryum örne ği olarak seçilmemelidir. Örnek çiçek yada meyve veya herikisine birden sahip olmal ıdır.Örneklerin gazete ka ğıdı aras ına koyulması uygundur. Gazete ka ğıdından daha kal ın kağıtlardaha az elastiki ve kurutma i şlemini yavaşlatıcı oldukları için kullanışlı değillerdir.Normal olarak bir tane katlanm ış pres kağıdmın aras ına bir örnek koyulmal ıdır ancak örnekküçük ise birden fazlas ı bir kağıt arasına koyulabilir. 40 cm den uzun olan örnekler V, N veyaM şeklinde bükülerek bir bütün halinde kurutulabilir. Standart herbaryum kartonlann ınboyutları 40-43 x 26-28 cm olduğu için örneklerin koyulduğu baskı kağıdınm boyu 40 cm yigeçmemelidir ve örnekler buna göre haz ırlanmal ıdır. Soğanlı bitkilerin toprak alt ı kısımlarıçal(' ile ikiye bölünerek pres yap ılır. Yumrulu olanlarda yumrular birkaç yerden i ğne iledelinir veya kaynar suya bat ırılarak yumrudaki ni şastamn dışarı ç ıkması sağlaınr, böylecebitkinin preste kururken çiçeklenmesi veya meyveye geçmesi önlenir. Bitki preslenirkengazete kağıdı yaprak ve çiçeklerin üzerine tam olarak basmand ır. Kalın gövdeli bitkilerde bubasma tam olmayabilir. Bunun sa ğlanması için kurutma kağıtları parçalar halinde kesilerekyaprak ve çiçeklerin üzerine yerle ştirilerek bu bo şluklar doldurulur ve buruşmadan kurumasağlamr.4

Içine bitki yerle ştirilmiş gazete kağıd ı kapat ılır. Ya gazetenin bo ş ve görünecek kenar ınatoplay ıc ı numaras ı yaz ılır ya da kağıt parçalar ına yaz ılan numaralar gazete içine konur.Üstüne bir kurutma kartonu koyulur ve tekrar gazete ka ğıdı aç ılıp içine bitki yerle ştirildiktensonra kapat ıl ır bunun üzerine de kurutma kartonu koyulur ve i şlem bu şekilde devam eder.Eğer mümkünse 2-5 bitki de bir kurutma kartonlan aras ına oluklu mukavva veya oluklumetalden yap ılmış sert malzeme koyularak bitkiler aras ında hava akımı sağlamr ve kurumalankolaylaştırılır. Pres belli bir yüksekli ğe geldiği zaman presin diğer parças ı aralarında bitkiömeklerinin bulundu ğu kartonlar ın üzerine yerle ştirilir ve pres kay ışlar' ile sikıştml ır.Kurutma kağıtlar ı bitkiler kuruyana kadar her gün en az bir kez de ğiştirilir. Etli ve suculbitkilerin kurutma kağıtları çok çabuk ıslanacağından ilk günlerde günde iki kez değiştirilir.Eğer mümkünse bu tip bitkiler ayr ı bir preste toplan ır ve presin dış kısımlarma gelecekşekilde yerle ştirilir. Kurumas ı için uzun süreye ihtiyaç duyulan etli bitkiler hariç örneklergenellikle yakla şık bir hafta içerisinde tamamen kururlar. Kurutma süresinin uzunlu ğu, çoksayıda kurutma kartonuna ihtiyaç duyulmas ı kurutma i şleminin dezavantajland ır.II. HERBARYUM OLUŞTURMAKurutulmuş Bitkilerin Herbaryum Kartonlar ına Yapıştırılmas ı:Kurutulmuş bitkilerden uzun y ıllar yararlanabilmek için bunlar ın düzgün ve özenli bir şekildeherbaryum kartonlanna yap ıştırılması gerekir. Herbaryum kartonu 40-43 cm boyunda ve 26-28 em genişliğinde, bitkinin görülebilmesi için beyaz renkte olmal ıdır. Kartonun sağ alt veyasol alt köşesi hangi herbaryuma ait ise o herbaryumun özel etiketini ta şır. Yapıştınlacak bitkiörneği düzgün bir şekilde herbaryum kartonu üzerine yerle ştirilir. Gövde, dal ve çiçek sap ıüzerinden kendinden zamkl ı beyaz kağıt bant ile bantlamr. Kal ın gövdelerde metaldenyapılmış çatall ı raptiyeler kullan ılabilir. Bantlama kesinlikle yaprak ve çiçek üzerindenyapılmamal ıdır. Herbaryum kartonuna bitki yap ıştırmada kullan ılan diğer bir yöntem:genellikle tek y ıllık ve ince yap ıl ır olan bitkiler bir pens yard ım' ile tutularak cam üzerineönceden sürülmüş tutkala sürtülür ve sonra herbaryum kartonu üzerine düzgün bir şekilverilerek yapıştınlır. Bu yöntemde zamkl ı kağıt bant kulland ınaz. Ayr ıca örneklerin odunsukısımları iplikle dikilebilir.5

Herbaryum kartonuna yap ıştırılacak olan özel yap ılm ış herbaryum etiketleri değişik tiplerdeolabilir. Boyutlar ı genellikle 7-11 cm'dir. Büyük olanlar fazla yer tutaca ğı için pek kullanışlıdeğildir. Etiketin üst k ısm ında o herbaryumun uluslararas ı adı basılmıştır. Eğer bitki bir bölgeveya ülke floras ı çalışmas ı için toplanm ış ise çal ışılan bölge veya ülkenin ad ı etiketin üstüneyazılabilir (Bat ı Anadolu Floras ı, Gökçe Ada Florası, Finlandiya Floras ı gibi.). Etiketlerherbaryum kartonunun sağ veya sol alt kö şesine yap ıştırılır. Eğer bitki tip (typus) örne ği isekırm ızı renkli tip etiketi yaz ılarak herbaryum kartonuna yap ıştırılır. Ayr ıca kartonlarmgenelde sol üst kö şelerinde olacak şekilde küçük zarflar konur ve içlerine örne ğin çiçek,meyve vs. parçalar ı konur. Böylece ara ştıncılar yapış tırılmış örnekten parça kopartmazlar.1.‘Herbaryum kartonuna örnek yap ıştırma şekilleri6

Doğru: Yapraklar ın alt ve üst yüzeylerinin ve yaprak ucu ve taban ının görülebilmesi içinüstteki gibi yerle ştirilmelidir. Aynca yapraklar üreme organlar ın örtmemelidir.YanlışHERBARYUM, ÇALI ŞMA DÜZENI, ÖNEMİ ve FONKSİYONLARI1. HerbaryumHerbaryum, toplanan bitki numunelerinin preslenip kurutulduktan sonra te şhis edilip, belli birdüzene göre muhafaza edildi ği bitki müzeleridir. Kötü haz ırlanm ış ve yetersiz numunelerinherbaryumlara konmamas ı gerekir. Herbaryumlarda yangm ve nem gibi çe şitli istenmeyenetkilere kar şı gerekli önlemler al ınmal ıdır. Bu şekilde kurulan herbaryumlar birkaç yüzbitkiden oiuşabileceği gibi milyonlarca numuneden de olu şabilmektedir.Herbaryumlar bitki örneklerinin kabul edilmi ş belli bir s ınıflandırma sistemine göredüzenlenmi ş şeklidir. Bunlann bilimsel çalışmalara yol gösterici şekilde olabilmesi için bellisistemlere göre düzenlenmesi gerekmektedir. Bu şekilde düzenlenen herbaryumlar ba ştabiyoloji, t ıp, eczac ılık, ziraat ve di ğer bitki ile ilgili konulardaki ara şt ınc ılara kaynak vedökümantasyon merkezi olacakt ır. Aynca bu çe şit herbaryumlar ayn ı zamanda bir eğitim veara ştırma merkezi olma özelli ğini de tas ımaktad ırlar.7

Linneaus devrine kadar olu şturulan herbaryumlar özel koleksiyonlar şeklinde yap ılmış veörnekler dikey şekilde yerle ştirilmişti. Linneaus örnek yap ıştırılmış kartonlar ı tek tek ve yatayolarak dolaplara yerle ştirme yöntemini başlatmışt ır.Herbaryumlarda bulunan dubletler (ayn ı bitkinin fazla bulunan örnekleri) di ğerherbaryumlarla kar şıl ıkl ı olarak de ğiştirilir. Bu biki örneklerinin daha iyi korunmas ın ı vebüyük boyuttaki felaketlerde kurtar ılmas ına yard ım eder. Örne ğin Berlin-DahlemHerbaryumu 1943 y ılında II. Dünya sava şında bombalanrm ş, böylece milyonlarca örnekzarar görmüştür. Ancak di ğer herbaryumlarla de ğiştirilen örnekler kurtulabilmi ştir.Herbaryumlar üniversitelere, ara ştırma enstitülerine ve devlet kurulu şlarına ait olduğu gibiözel kuruluşlar veya ki şilere ait ulusal veya uluslaras ı da olabilirler. Herbaryumlar meraknedeni ile kurulabilece ği gibi çok değişik amaçlarla da kurulmaktad ırlar. Üniversiteherbaryumlan hem e ğitim amaçl ı, hem de bulundu ğu bölgenin bitkilerini toplayarakkurulabilir. Yöresindeki bitkileri toplayarak herbaryumlarm ı kuran üniversiteler daha sonrakurulacak ulusal herbaryumun temelini olu ştururlar. Bunun yan ında Orman fakültelerindeorman bitkilerini oluşturan herbaryum, Eczac ılık fakültelerinde t ıbbi ve zehirli bitkilerherbaryumu, liken, mantar ve alg örneklerinin bulundu ğu herbaryumlar şeklinde de ğişikfakülte veya bölümlerde de herbaryumlar kurulabilmektedir.Uluslaras ı herbaryumlar belirli bir k ıta, bölge ve dünya genelindeki bitkilerin koleksiyonlanmbulundururlar. Bu herbaryumlar ın her birisinin isimleri ve uluslaras ı kodlan vardır. Buherbaryumlar diğer ülkelerin herbaryumlan ile i şbirliği içinde bulunmaktad ırlar. Genellikle butür herbaryumlar dünyada ilk kurulan herbaryumlar olduklar ı için çoğunlukla tip örneklerinibulluıdurrnaktad ır. Bunların en eskilerinden biri 1588-1589'da kurulan İsviçre'nin BaselÜniversitesi Botanik Enstitüsü Herbaryumu'dur. Ayrıca Paris Milli İlimler Müzesi(1635) ve Viyana Tabii İlimler Müzesi Herbaryumu (1748) da en eski bilinenlerdendir.Kapsad ığı tür say ısı bakımından dünyanın en zengin ve günümüzün en i şlek özelliktekiherbaryumlan aras ında olanlar ın, bulunduğu ülkeler ve Uluslaras ı kodlan aşağıdaki gibidir:8

Bilinen Uluslaras ı herbaryumlar ın adları ve kodları şu şekildedir:Ad ı Bulunduğu ülke Uluslarası koduKew Herbaryumu İngiltere KLeningrad Herbaryumu Rusya LEParis Herbaryumu Fransa PCenevre Herbaryumu İsviçre GWien Herbaryumu Avusturya WEdinburgh Herbaryumu Iskoçya EÜlkemizde bulunan en eski herbaryumlar küçük müzeler şeklinde kurulmu ştur. İstanbulÜniversitesi ve Ankara Yüksek Ziraat Enstitüsünde bu konuda yap ılan çalışmalar bilimselanlamda ilk Herbaryurnlann ba şlang ıc ı sayılmaktadır. Günümüzde Türkiye'de bulunanki şisel, Üniversite ve ara ştırma kurumlar ına bağlı herbaryumlardan baz ıları aşağıdaverilmiştir. Bunlar;Adı Bulunduğu il Uluslarası koduIstanbul Üniv.Ecz. Fak. Herbaryumu İstanbul ISTEİstanbul Üniv. Fen Fak. Herbaryumu İstanbul ISTFİstanbul Üniv. Orman Fak. Herbaryumu İstanbul ISTOAnkara Üniv. Fen Fak. Herbaryumu Ankara ANKGazi Üniv. Fen Fak. Herbaryumu Ankara GAZIEge Üniv. Fen Fak. Herbaryumu İzmir EGEHacetepe Üniv. Fen Fak. Herbaryumu Ankara HUBSelçuk Üniv. Fen Fak. Herbaryumu Konya KNYAAtatürk Üniv. Fen Fak. Herbaryumu Erzurum ATAKaradeniz Tek. Üniv. Herbaryumu Trabzom KATOYıldırımlı Herbaryumu Ankara (kişisel)Herbaryumda bitki örneklerinin do ğru olarak etiketlenmesi gerekir. Ayr ıca herbaryumkartonlannda bulunan etiketler üzerindeki bilgilerin do ğru bir şekilde yaz ılması gerekir.Etiketler üzerinde o örne ğin hangi tarihte, nereden ve kimin tarafindan toplan ıp teşhis edildiğiyazılmalıdır. Örnekler üzerinde yap ılacak di ğer alanlara ait çal ışmalar için gerekli fazla bitkikısımları ayrı bir zarf içinde karton üzerinde bulunmaktad ır. Örneğin palinolojik, sitolojikveya DNA çal ışmalar ı için bu zarf içindeki materyaller veya bitkinin fazla bulunanörneğinden (dublet veya dublikat) gerekli k ısımlar al ınarak çal ışmalar yap ılır. Böylecekartonlar üzerinde bulunan bitki örnekleri zarar görmemi ş olur. Bitki dubletleri herbaryumlararas ında bitki örneklerinin de ğişimi için kullanıl ır.9

Herbaryum Dolaplar'Herbaryum dolaplan ah şap olabileceği gibi metalden de yap ılmış olabilir. Modern herbaryumdolaplan çelikten yap ılmış olup, dolab ın tek veya iki kap ılı oluşuna göre iki veya üç katl ıdır.Her bölmenin derinli ği standarda göre ayarlan ır. Her bölmenin derinli ği 48 cm (dıştan 50 cm),genişliği 33 em (dıştan 35 cm) yüksekli ği 20 cm (dış taraftan 22 em) olabilir.Küçük koleksiyonlar geçici olarak kal ın kartonlardan özel şekilde haz ırlanmış, kutulardamuhafaza edilirler. Kutular örneklere zarar gelmeyecek şekilde üst üste olabilir.2. Herbaryumlar ın DüzenlenmesiTeşhis edilerek kartonlara haz ırlanmış bitki numunelerinin herbaryumdaki düzeni seçilen birsınıflandırma sistemine göre yap ılır. Eğer koleksiyon yerel ise veya sadece bir ülkeninendemik bitkilerinde ibaret ise seçilecek sistem çok önemli olmayabilir. Ancak bilimselönemi olan herbaryumlar dünyada kabul edilmi ş belli sistemlere göre düzenlenirler. Bunlararas ında en yaygın olanları ENGLER-PRANTL veya BENTHAM-HOOKER sistemleridir.Belli bir taksona ait olan herbaryum örne ği kartonu cins numune dosyas ı içine konur ve cinsdosyas ının sol alt kenannda o cinsin ismi yaz ılmıştır. Cins dosyas ı familyalasımn bulunduğudolap bölmesine yerle ştirilir. Her dolap bölmesinin ba ş tarafında ise o familyanm içerdi ğicinslerin listesi vard ır. Araştıncl herbaryum listelerinden bitkinin ait oldu ğu familyayı bulup,cins numarasına göre dolaplardan arad ığı bitkiyi kolayca bulabilmektedir.Ankara Üniversitesi Fen Fakültesi (ANK) Herbaryumundaki bitkilerin familya, cins ve türleriENGLER-PRANTL sistemine uygun olarak filogenetik s ıraya göre düzenlenmi ştir Busistemde bitkilerin filogenetik s ıras ı Amentiferae grubu bitkilerle başlar. Buna göreGymnospemıler başta olmak üzere Dikotiller ve arkas ından Monokotiller yer almaktad ır.3. Herbaryum Numunelerinin Korunmas ıHerbarrun numuneleri çe şitli böcekler tarafindan yenerek, zarar görebilir. Bu zararl ılararas ında tütün ve herbaryum böce ği (Lasioderme serricorne), eczane böce ği (Stegobiumpaniceum) ve daha küçük ve renksiz kitap biti (Atropos divinitaria) say ılabilir. Böcekler hayatdevrelerini kuru numuneler üzerinde tamamlarlar. Bunlardan herbaryum böce ğinin hayat10

süresi 30-50 gün olup, 70-90 günde hayat devrini tamamlayabilir. Herbaryum mununelerininböceklere kar şı korunmas ında değişik kimyasallar kullan ılmaktad ır. Ancak bunlar insansağlığı aç ısından oldukça zararl ı olduğu için herbaryumda sürekli çal ışan araştınc ılar üzerindeoldukça tehlikeli durumlar oluşturmaktad ır. Bu nedenle pek tercih edilmemektedir. Buna görenumunelerin korunmas ında aşağıdaki yöntemler uygulanmaktad ır.i. Dezenfeksiyonii. Zehirleme's ıtmaiv. Soğutmai. DezenfeksiyonBitki materyalleri çe şitli kimyasal maddelerle vaktim ortam ında muamele edilerekuygulanmaktadır. Bu yöntemde kullan ılan baz ı kimyasallar aras ında Karbon bisülfit, Karbontetraklorit ve Metil büromit say ılabilir.ü. ZehirlemeBitkilerin cival ı bileşiklerle ilaçlanmas ıdır. Bu işlem uygulanan bitki örnelderinin bulundu ğukartonlar üzerine "zehirlidir" diye belirtilmelidir. Bu yöntem ara ştıncılar için oldukça hayatitehlikeler içerdiği için kullandmaınaktadır.IsıtmaBu yöntemde bitki örnekleri içlerinde ısıtıcı bulunan metal dolaplar içine yerle ştirilerek ısıayarı 75-80 °C'de sabit tutularak 24 saat bekletilir. Böylece zararldann faaliyetleriengellenmi ş olur.iv. SoğutmaTeşhisli ve kartona yap ışık bitki örnekleri kaplar ıyla beraber derin dondurucular içinde bellibir süre beldetilerek larva ve di ğer zararhlann etkisiz hale getirilmesi sa ğlanm Daha sonraörnekler herbaryurna konulur. Bitkiler derin dondurucu içinde —20 °C'de 2-5 gün bekletilir.Ancak bitki nurnuneleri ya ş veya nemliyse iyice kurutulmal ıd ır aksi halde bitkilerdeki sudonarak genle şir ve numuneye zarar verebilir.11

Kimyasal içiren koruma yöntemlerinin ara ştırıc ılara zararl ı olması nedeniyle bu yöntem dahaçok tercih edilmektedir. Bu yöntem hem pratik ve hem de ucuz olmas ı nedeniyle birçokherbaryum da oldukça yayg ın bir şekilde kullan ılmaktad ır.4. Herbaryumda Çal ışma DüzeniHerbaryumlann esas kullan ım amaçlarından biri bitki örneklerinin kar şılaştırma iletamnmas ıdır. Floristik çalışmalar sadece herbaryum materyalini kapsamaz ama herbaryumdabaşlar. Herbaryum örnekleri birçok ara ştıncınm yararland ığı materyaller oldu ğundan çokdikkatli kullanılmalıdır.Herhangi bir bitki taksonu direkt herbaryum örne ğinden karşılaştırma yaparak te şhisedilebilir. Ancak herbaryum örne ği yanl ış teşhis edilmişse elimizdeki örne ğin teşhisi de yanlışolacaktır. En iyi teşhis yolu flora, revizyon veya monograflardan yararlanarak yap ılante şhistir. Tür te şhisi yap ılan bitki en son birde herbaryum örne ği ile karşılaştırılarak teşhiskesinleştirilir. Bu amaçla gelinen herhangi bir herbaryumda çal ışmak için öncelikle izinalındıktan sonra herbaryum defteri imzalan ır. Herbaryum defterin çal ışılan konu ve çal ışankişiden istenen bilgiler aç ıkça yazılmalıdır. Herbaryumda çal ışmanın genel kurallar ı yanında,her herbarytımun kendine ait kurallar ı da olabilir. Herbaryumda çal ışmayla ilgili baz ı genelkurallar aşağıdaki gibidir:• Öncelikle gidilecek veya çal ışılacak herbaryum sorumlusundan izin al ınır.• Üzerinde çal ışma yapılacak bitkinin familyas ı ve cins s ırası bulunduktan sonradolab ından cins dosyas ı ile beraber ç ıkanlarak, istenen bitki düzenli bir şekildeçal ışma masas ına konur.• Örnekler dolaptan ç ıkar ılırken kesinlikle tek elle de ğil, iki elle tutarak kartonlarbükülmeden al ınmal ıdır.• Bitki kartonlara al ınırken bitki kesinlikle ters çevrilmez• Detayl ı incelemeler için kartonun sol üst kö şesinde bulunan zarftaki materyallerkullanılmal ıdır.• İnceleme tamamland ıktan sonra, örnek masaya b ırakıl ır ve herbaryum uzman ıncaörnek yerine konulur.12

IV. B İTKİ TEŞHİSİBitki Sistemati ği'nin en önemli ve temel konular ından birisi bitki teşhisi'dir. İki bitkinumunesi aras ındaki benzerlik ve farkl ıl ıkların ortaya ç ıkartılmasıdır. Bilinmeyen bir bitkininbilinen bir gruba (tür, cins, familya v.s.) dahil edilmesinde, s ınıflandırma sistemlerindemevcut olan veriler kullan ılarak bitki te şhis edilmeye çal ışılır. Te şhiste benzer ve ay ırt edicikarakterlerden yararlan ıhr. Bilinmeyen herhangi bir bitki te şhis anahtarlan kullan ılarak veherbaryum materyali ile kar şılaştırmak suretiyle te şhis edilir ve isimlendirilir.1. Bitki Te şhisi İçin Gerekli Olan Malzemeler:1. Çal ışılacak bölgenin floras ı ve ilgili kaynaklar2. Binoküler3. Milimetrik lup4. Cetvel5. Pens6. Jilet7. Diseksiyon iğnesi8. Su veya seyreltilmi ş sıvı deterjan9. Isıtıcı veya ispirto ocağı10. Saat cam ı veya petr kab ı2. Bitki Te şhis YöntemleriÖncelikle araziden toplanan bitkinin te şhiste kullanılan karakteristik ve ay ırt edicikısımlann ın, örneğin kök, gövde yaprak çiçek, meyve ve tohum gibi k ısımlannın tam veeksiksiz olmas ı gerekir.1.Bitki te şhisinde en önce ilgili Flora' dan faydalan ıhr.2. Bitkinin familyas ı, familya anahtar ından bulunur.3. Daha sonra cins anahtanndan cinsi tespit edilir.4. Sonra tür anal ıtarından tür teşhis edilir.13

5. Tür alt ı kategorileri de varsa yine te şhis anahtar ı yard ım ıyla tespit edilir.Böylece bitki te şhisi tamamlanm ış olur. Eğer te şhisi yapılacak olan bitkinin familyas ıbiliniyorsa direkt olarak cins anahtar ına, cinsi biliniyorsa yine hemen tür anahtannabakılabilir.6. Bitkiler herbaryum örnekleriyle direkt kar şılaştırma şeklinde de te şhis edilebilirler,fakat bunun baz ı sakıncaları vard ır. Bu yolla teşhis edilen bitkilerin flora kitaplar ındankontrol edilmeleri gerekir.3. Bitki Teşhisinde Kullan ılan AnahtarlarBitki teşhisinde çe şitli anahtar tipleri kullan ılmaktad ır.1.Özet Aç ıklamal ı (Sinoptik) Anahtarlar,2. Göndermeli (Braket) Anahtarlar,3. Çatallı (Dikotom) Anahtarlar,4. Çok Giri şli (Multi-access) Anahtarlar.Yukarıda adı geçen anahtar tiplerinin hepsinde birbirlerine yak ın taksonlar, aralar ındakibenzerlik ve farkhl ıklardan yararlandarak grupland ınlır ve teşhis edilirler.Anahtarlar kullandd ıkça kolayl ık ve tecrübe kazaml ır. Anahtarlarda kullanılan karakterler veterminoloji hakkında bilgi, tecrübe ve ilgili kaynaklara sahip olmak gereklidir.3.1. Özet Aç ıklamalı (Sinoptik) AnahtarlarTanım ve açıklamalar içeren başlıklar ihtiva eden anahtarlard ır. Genellikle son ba şlık altında,çok sayıda tür s ıralanır. Daha çok eski floralarda kullan ılmış olan bu anahtarlar günümüzdeartık pek kullamlmamaktad ır. Örne ğin: "Flora Orientalis" (Boissier 1884). Örnek;Böl. I. Perennial; kök kaz ık veya yumruTür A. Gövde uzun; yapraklar linear; çiçekler sanTür B. Gövde uzun; yapraklar oblong; çiçekler pembemsi beyazTür C. Gövde uzun; yapraklar lanseolat; çiçekler k ırmızı14

Böl. II. Perennial; kök tuberÇiçekler mavi ve beyazTür D. Gövde uzun; yapraklar hastat; çiçekler beyazTür E. Gövde oldukça uzun; yapraklar lanseolat; çiçekler mavi3.2. Göndermeli (Braket) Anahtarlarİki seçenekle çal ışan bu anahtarlarda te şhis edilecek örnekteki karakterlere göre anahtara yönverilerek devam edilir. Örnek;1.Korolla mor 2I .Korolla beyaz 52. Yapraklar palmat 32. Yapraklar pinnat 43. Sepaller 5 A türü3. Sepaller 4 B türü4. Brakte 5 C türü4. Brakte 6-8 D türü5. Çiçekler saps ız E türü5. Çiçekler sapl ı 66. Ciçeklenme durumu simöz F türü6. Çiçeklenme durumu rasemöz G türü15

3.3. Çatalh (Dikotom) AnahtarlarBu anahtarlar daima iki z ıt karakter kullan ılarak haz ırlanan çatall ı anahtarlard ır.Oldukça pratik ve kullan ışlı oluşu nedeniyle en fazla tercih edilen anahtar tipidir. Ça ğdaş Horakitaplarında daha çok bu anahtar tipi kullan ılmaktad ır. Örnek:1. Çiçekler beyaz2. Yapraklar basit3. Petal 4 A türü3. Petal 6 B türü2. Yapraklar bile şik4. Yaprakc ıklar 8 C türü4. Yaprakc ıklar 7-12 P türüI. Çiçekler mor5. Çiçekler saps ız5. Çiçekler sapl ı6. Çiçek durumu panikula (bile şik sa'ıkıııı) F türü6. Çiçek durumu rasemus (salk ım) G türüYukarıda görüldüğü gibi bu analıtarda bütün beyaz ve mor çiçekler ayr ı ayrı gruplaroluşturmaktad ır.3.4. Çok Girişti (Mutti-access) AnahtarlarBitkinin ait olduğu cins; te şhis edilecek bitkinin belirli karakterlerine uygun olarak s ıralanansembollerin oluşturduğu formüllerle tespit edilir. Bu anahtarlarda öncelikle familyaya ait(vejetatif ve generatif) özellikler sembollerle gösterilir. Daha çok büyük familyalardakullanılır.Örneğin: Compositae (Asteraceae) familyas ına ait özellik ve sembolleri aşağıdaki gibi kabuledelim;16

Grup I.A: Gövde kanath, yapraklar dekurrent veya gövde kanatl ı, dikenli veya de ğil.B: Gövde kanath de ğil, yapraklar ve/veya involukrum brakteleri dikenli, gövdedikensiz.C: Gövde kanad ı değil, yapraklar veya involukrum brakteleri dikensiz, gövde nadirendikenli.Grup II.D: Bütün çiçekler dilsi; lateks her zaman mevcut.E: Sadece kenarlardaki çiçekler dilsi; lateks yok.F: Bütün çiçekler tiipsü; lateks nadiren mevcut.Grup III.G: Kenar çiçekler beyaz.H: Kenar çiçekler sar ı, turuncuI: Kenar çiçekler de ği şik renklerdeGrup IV:J: İnvolukrum brakteleri tek s ıralı.K: İnvolukrum brakteleri iki veya daha çok s ıralıGrup V:L: Reseptakulum paleal ı veya uzun tüylüM: Reseptakulum ne paleal ı nede uzun tüylüGrup VI:N: Akenlerde pappus yok.O: Pappus paleseusP: Pappus plurnosQ: Pappus barbellatGrup VII:R: Akenler gagal ıS: Bütün akenler gagas ız17

Grup VIII:T: Bir y ıll ıkU: İki veya çok y ıll ıkÖrnekler;ADIKMPRU-2: LactucaCDGJMPRT: CrepisBFGKLPSU-1: CirsiumCDIJMQRT: Tragopogon4. Sistematikte kullan ılan karakterlerBu karakterler bitki te şhisinde yard ımcı olabilecek her türlü bitki k ısımlanna ait özelliklerdir.Örne ğin araziden toplanm ış ve kurallar ına uygun bir şekilde kurutulmuş ve henüz tür ad ıbilinmeyen bir bitkide şu kıs ımlann bulunması gerekir:1. Vejetatif organlara. Kökb. Gövdec. Yaprak (veya bile şik ise yapı-Açıklar dahil)d. Stipul2. Generatif organlara. Çiçek (veya bile şik ise küme durumu- polenli anterleri mevcut olan)b. Meyvac. TohumTEŞHIS ANAHTARLARI IÇIN ALIŞTIRMA1. Aşağıda özellikleri tanımlanan türleri birbirinden ay ıran, çatall ı ve çok girişli teşhisanahtarlan haz ırlayınız18

Tür A: Ağaç, bitkide uzun ve k ısa sürgünler var; yapraklar i ğne şeklinde, kısa sürgünlerüzerinde ve ikili, yumu şak ve açık yeşil; taç şemsiye şeklinde; tomurcuklar reçinesiz;tohumlar kanats ız.Tür B: Ağaç, bitkide uzun ve k ısa sürgünler var; yapraklar i ğne şeklinde, kısa sürgünlerüzerinde ve ikili, yumu şak ve aç ık yeşil; taç şemsiye şeklinde değil; tomurcuklar reçinesiztohumlar kanatl ı; kozalaklar sapl ı ve sark ık.Tür C: Ağaç, bitkide uzun ve kısa sürgünler var; yapraklar i ğne şeklinde, k ısa sürgünlerüzerinde ve ikili, yumuşak ve aç ık yeşil; tac ı şemsiye şeklinde de ğil; tomurcuklar reçinesiztohumlar kanatl ı; kozalak saps ız ve yatay duru şlu.Tür D: Ağaç, bitkide uzun ve k ısa sürgünler var; yapraklar i ğne şeklinde, kısa sürgünlerüzerinde ve ikili, sert, koyu ye şil; tomurcuklar reçineli; kozalaklar a şağı sarkık.Tür E: Ağaç, bitkide uzun ve k ısa sürgünler var; yapraldar i ğne şeklinde, kısa sürgünlerüzerinde ve ikili, sert, koyu ye şil; tomurcuklar reçineli; kozalaklar dik.2. Aşağıda özellikleri tan ımlanan türleri birbirinden ay ıran, çalan' te şhis anahtar ı haz ırlayınız.Tür A: Çok yıllık, kazık köklü, gövde dikenli, 10-20 em boyunda; yapraklar kordat altyüzeyleri tüylü; sepal 4, 2 em, petal 4, 2,5 em, pembe; ovaryum üst durumlu.Tür B: Çok y ıll ık, kaz ık köklü, gövde dikenli, 10-20 cm boyunda; yapraklar kordat altyüzeyleri tüylü, sepal 4, en çok 1,5 cm, petal 4, en çok 2 cm, pembe; ovaryum alt durumlu.Tür C: Çok yıllık, kaz ık köklü, gövde dikensiz, en çok 10 cm boyunda; yapraklar oblong,tüysüz, sepal 4, petal 4, mor; meyve oblong , 1 cm, tüysüz.Tür D: Çok y ıll ık, kazık köklü, gövde dikensiz, en çok 10 cm boyunda; yapraklar oblong,tüysüz; sepal 4, petal 4, mor; meyve silindrikal, 2 cm, tüylü.19

ALIŞTIRMALARIN YANITLARI1. a) Çatall ı Anahtar:1.Tomurcuklar reçinesiz, yapraklar yumu şak ve aç ık yeşil2. Taç şemsiye şeklinde, tohumlar kanats ız A2.Taç şemsiye şeklinde değil, tohumlar kanad ı3. kozalak sapl ı ve sark ık B3.kozalak saps ız ve yatay duru şlu C1. Tomurcuklar reçineli, yapraklar sert, koyu ye şil4. kozalaklar aşağı sarkık D4. kozalaklar dik Eb) Çok Giri şli AnahtarX: Tomurcuklar reçinesizY: Tomurcuklar reçineliZ: Yapraklar yumuşak ve aç ık yeşilW: Yapraklar sert, koyu ye şilJ: Taç şemsiye şeklindeK: Taç şemsiye şeklinde değilU: Tohumlar kanats ızO: Tohumlar kanatl ıH: Kozalak sapl ı ve sark ıkI: Kozalak saps ız ve yatay duru şluF: Kozalaklar aşağı sarkıkG: Kozalaklar dikXZjV—+ A TürüNIKOH---> B TürüXZKOI—+ C TürüYVVF--> D TürüYVVG--> E Türü20

2.1. Gövde dikenli, 10-20 cm. Yapraklar kordat alt yüzeyleri tüylü, çiçekler pembe2. sepaller 2 em, petaller 2,5 cm, ovaryum üst durumlu A2. sepaller en çok 1,5 cm, petaller en çok 2 err ı, ovaryum alt durumlu....B1. Gövde dikensiz, en çok 10 cm, yapraklar oblong, tüysüz, çiçekler mor3. meyve oblong, 1 cm, tüysüz C3. meyve silindrikal, 2 cm, tüysüz DV. BITKI MORFOLOL İS İ, YAŞAM SORESİ ve EŞEY DURUMU1. Bitki Morfololisi:Bitkiler dış görünüşlerine göre ağaç, çal ı ve otsu olmak üzere ba şl ıca üç gruba aynlabilir.Ancak bu gruplardan ağaçlar ve çal ılar odunsu olarak bir araya getirilerek bitkiler odunsu veotsu olmak -üzere iki ana grup alt ında da toplanabilir. Odunsu bitkiler sekonder kahnla şmagösteren ve geli şmiş bir odun dokusuna sahip olan bitkilerdir.Ağaçlar genel olarak tek bir gövdeye sahipken çahlarda bir kökten ç ıkan birden fazla gövdebulunur. Ancak bu kural ın dışına çıkan durumlar bulunmaktad ır. Bazı bitkilerde ise gövdeninsadece dip kısmı odunsudur ve buradan her y ıl çıkan otsu sürgünler bulunur. Bunu yan ı sıraağaçlarda büyüldüklerine göre a ğaç ve ağaçç ık olarak ikiye ayrılabilir.Bitkiler hayat formlanna (ya şama şekillerine) göre bilim adamlar ı tarafından çeşitli şekillerdesımflandınlmıştır. Bunlar aras ında en çok kabul edilen s ınıflandırma Raunkiaer (1905)tarafından bitkilerin tepe sürgünlerinin veya yenileme tomurcuklann ın toprak yüzeyine olandurumlarına göre yapmış olduğu sımflandırmadır. Buna göre bitkiler 5 ana ba şlık altındatoplanmıştır. Birbirinden çok farkl ı olan türler bile aynı gruba dahil edilebilir, Pinus nigra veViscum album gibi.21

Raunkiaer'in hayat formlar ı :i. Fanerofitler: Yenileme tomurcuklan toprak yüzeyinden 25cm den yukarda olanbitkilerdir. Bu gruba ağaçlar, sanl ıcı bitkiler, büyük otsu bitkiler ve epifitik bitkilergirer. Örnek: Cedras libani, Picea orientalis.ü. Kamefitler: Yenileme tomurcuklan toprak seviyesinden 25 cm'ye kadar olanbitkilerdir. Tomurcuklar k ışın kar örtüsü tarafından korunur.Hemikriptofitler: Yenileme tomurcuklan topra ğın üst tabakalannda veya toprakyüzeyinin hemen alt ında olan bitkilerdir. Genellikle iki y ıllık olan bu bitkilerintepe tomurcuklan toprak üzerindeki ölü bitki ve yaprak art ıkları tarafındankorunur. Bu bitkilerin toprak üstü k ısımları otsudur ve kritik mevsim ba şında ölür.iv. Kriptofitler: Vejetasyon devresi sonunda toprak üstü k ısımları tamamen ölenbitkilerdir. Tomurcuklar ın bulunduğu ortama göre ikiye ayr ılırlar: Geofitler(soğanl ı, rizomlu, yumnılu olan bitkilerdir ve yenileme tomurcuklan topra ğıniçindedir) ve Hidrofitler (su içindeki bitkilerdir, kök, gövde ve tomurcuklan suiçinde veya yüzeyinde bulunan bitkilerdir).v. Terofitler: Yaşam süreleri bir vejetasyon dönemi ile s ınırl ı olan bitkilerdir, bubitkiler uygun olmayan dönemi tohum olarak geçiren bir y ıll ık ve efemerlerdir.2. Yaşam Süresi:Yaşam süresine göre bitkileri üç gruba ay ırabiliriz:i. Annual= Bir Y ıllık: Bir yıl içinde çimlenen, geli şen, tohum oluşturan ve ölenbitkilerdir.ü. Biennial= İki Y ıll ık: Yaşam süreleri iki y ıl olan ilk y ıl vejetatif geli şiminitamamlayan ve ikinci y ılda generatif geli şimini tamamlayarak bir sonrakijenerasyonu oluşturacak bireyleri veren ve ölen bitkilerdir.Perennial = Çok Y ıll ık: Yaşam süresi iki yıldan fazla olan ve pek çok defa tohumveren bitkilerdir.22

Bir y ıllık bitkiler zay ıf görünü şlü otsulard ır, genellikle ince bir köke sahiptir veçekildiklerinde topraktan kolayl ıkla ç ıkarlar. İki y ıll ık bitkilerle çok y ıllık bitkileriayırmak zordur. Eğer bitkide önceki y ıllardan kalan gövde art ıkları varsa bitkimuhtemelen çok y ıll ıktır.3. Eşey Durumu:Eşey durumu bitki ve çiçek için ayr ı ayrı ele al ınır.Monoik (Tek Evcikli): Aynı birey üzerinde hem erkek hem de di şi çiçekler bulunur.Dioik (İki Evcikli): Erkek ve dişi çiçekler farkl ı bireyler üzerinde bulunur. Erkek çiçeklererkek bitki, dişi çiçekler di şi bitki üzerinde bulunur.Poligam: Aynı birey üzerinde hermafrodit çiçeklerle beraber tek e şeyli çiçekler taşıyanbitkidir.Hermafrodit Çiçek (Monoklin): Erkek ve dişi organları bulunan çiçek.Diklin Çiçek (Tek E şeyli): Çiçekte erkek ve di şi organlardan sadece biri bulunur, di ğeriya yoktur yada körelmi ştir.23

MonoikDioik(Dişi Birey)Dioik(Erkek Birey)Bitkilerde E şey Durumu24

Poligam MonoikPoligam DioikPoligam DioikBitkilerde E şey Durumu25

Hermafrodit Dişi Çiçek Erkek Çiçek(Monoklin) (Diklin) (Diklin)Çiçekte E şey DurumuVI. GYMNOSPERMLERİN (AÇIK TOHUMLULAR) GENEL ÖZELLIKLERIGymnosperm'lere(Aç ık Tohumlular) ( Gymnos: Açık, Sperma: Tohum) bu ismin verili şnedeni karpelin kendi üzerine kapanarak tohumu sarmanu ş olmasıdır. Yani Angiospermlerinaksine Gymnospermlerde yumurta hücresi döllendikten itibaren tohum olu şuncaya kadargeçen sürede embriyo karpeller taraf ından korunmaz.Gymnospermler çoğunlukla ağaç, ağaçç ık, nadiren de çal ı şeklinde olan bitkilerdir. Tümüyleodunsu olan bu bitkiler genellikle herdem ye şildir.1. Gymnospermlerde Çiçek Yap ısıBir yada iki evcikli bitkilerdir. Bir evcikli olanlarda kozalaklar tek e şeylidir.i. Erkek Kozalaklar:Bir eksen üstünde kiremit şeklinde dizilmi ş mikrosporofillerden olu şmuştur. Genel olarakherbir rnikrosporofilin Angiospermlerdeki bir stamen'e kar şılık geldiği düşünülmektedir. Pulveya kalkan şeklinde olan bu mikrosporofillerde ço ğunlukla iki bazen dört mikrosporangium(polen kesesi) geli şir. Mikrosporangium'larda bulunan mikrospor ana hücresi mayoz sonucumikrosporlan bunlarda polenleri olu şturur. Herbir kozalak bir kaç milyon polen26

Baz ı Gymnospemderin polenlerinde rüzgar etkisiyle uçmay ı sağlayan (2 veya 3) hava kesesibulunur.Cedrus'da erkek kozalakPinus'da erkek kozalakTaxus' da erkek kozalak Pinus'ta erkek kozalağın boyuna kesiti (6)27

Pinus'ta Mikrosporofilin boyuna kesiti (5)Hava KeseleriPelen GövdesiPinus poleni (4)28

ii. Gymnospermlerde Görülen Polen Şekilleri(7)Vesikülat: Hava keseleri olanlar (alveoli) (genellikle iki tane) (Pinus, Abies, Picea)Poliplikat: Boylamasma yankları olan mekik şeklinde (Ephedra)İnapterturat: Apertürü (aç ıklığı olmayan) polen (Juniperus)29

iii. Dişi Kozalaklar:Bir eksen etrafında sarmal dizilmi ş makrosporofil (Kozalak pulu)' lerden meydana gelmi ştir.Her makrosporofilin üst k ısm ında iki adet tohum tasla ğı bulunur. Tohum taslaldarında isemakrosporangiumlar yer al ır. Dişi kozalak pek çok çiçekten olu şan bir çiçek durumudur. Buçiçeklerde periant, stilus ve stigma bulunmaz. Karpeller bir araya gelerek kozalaklar ıoluştururlar. Karpel say ısı cinslerde farkl ıdır (7'arus'da bir tane). Her bir kozalak pulununkarpele kar şılık geldiğini düşünmek yanl ış olur. Brakte genellikle karpele yap ışık olarakbulunur, Bu durumda her bir pul, brakte ve karpel olmak üzere iki birimden olu şmuştur.Cedrus'ta di şi kozalak30

''''''',Pinus' da dişi kozalak (3)Taxus'da arillus(2)..—~Ariiḷr.,IgetWiri.-- -----...~ ,000. .. ■ - -- '. ,.hr, -'' -•-. . . . . 401,0 43 ell ;14 ~040.7'; ''''-- ...2., - ..., -Ş.,...."••'' 0..,■5;7 '.'"--- ,"\:..„,.~...•,'' ..„,,,»- _,...., --. . '''''' ','`,., ''%:W'Abies nordmanniana 'da dişi kozalak ve Makrosporofılin(Kozalak Pulu) yap ısı (1)31

Picea 'da dişi kozalak(2)Cupresus'da di şi kozalak(2)Juniperus communis'de erkek ve di şi çiçek ve meyvemsi Kozalak (1)32

si•erdGinkgo biloba 'da erkek ve di şi çiçek yap ıs ı (1)a: erkek çiçekli dalb: polen keselerie: dişi çiçekd: olgun meyvemsi kozalakster: indirgenmi ş meyvemsi kozalak33

Erkek ve Dişi Kozalaklar ın Genel Farklar ıKozalak TipiAçıklamaErkek Kozalak • Genellikle küçük, odunsu de ğil ve narin yap ılı .• Birkaç haftada polenleri saçar, kurur ve dökülür.• Her bir pulun alt ında bulunan polen kesesi veyamikrosporangiyum olarak adland ınlan yapılardan olu şur.• Polen keseleri binlerce polen saçar.• Dallardan ve yapraklardan modifiye olmu ştur.• Tac ın orta ila alt k ısunlarında bulunur.Dişi Kozalak • Erkek kozalaklardan büyüktür.• Çoğunlukla odunsudur.• Dayanıklıdır, pek çok y ıl ağaçta kalabilir.• Bir veya birden fazla mevsimde olgunla şır ve tohumlar ı yazınsonunda veya sonbaharda saçar.• Her bir pulun üzerinde bulunan ve birer ovülden olu şan ikişermegasporangiumlardan olu şur. Bu ovüller döllenmeyi takibenembriyo ve tohumu olu ştururlar.• Bazı türlerde tac ın üst kısımlannda bulunurlar.Ek Bilgi: Seritinoz Kozalak (Seritinous): Bu tip kozalaklar reçineyle s ıkıca kapamışkozalaklard ır ve aç ılmalan için yang ın gereklidir. Örne ğin; Pinus clausa ve Pinus rigidakozalaklan.2. Gymnospermlerde DiBlenmeGymnospermlerde embriyo kesesi sekonder nükleusu körelmi ş olduğu için tek döllenmegörülür. Gymnospermlerde stillus ve stigma mevcut de ğildir.Kozalak pullar ı; erkek çiçeklerdestamenlere di şi çiçeklerde karpellere kar şıl ıktır. Tohum taslaldan tek integümentlidir. BütünGymnospermlerde (Sadece Encephalartos cinsinde Entemofil=Enternogam' d ır.) polentaneleri tohum taslaldan üzerindeki polen odac ığına rüzgar arac ılığı ile(Anemofil=Anemogam) gelirler.34

Polenler do ğrudan tohum taslağmdaki mikropil üzerine gelir. Burada bir polen odac ığımeydana gelir. Polenler (Mikrosporlar) polen odac ığmda çimlenirler. Bir polende birkaçvejetatif hücre ile bir generatif hücre mevcuttur. Bu generatif hücre bir Anteridyum'a kar şılıkdüşünülmektedir.Döllenme iki şekilde olur:1. Generatif hücre nükleusu bölünerek 2 spermatozoit'i verir. Bu erkek gametler tüylüdür vebir polen odac ığı içinde yüzerek tohum tasla ğı üzerine ula şır. Bu 1.tip CYCADOPSIDAsunfını meydana getirir (Cycadales, Ginkgoales).2. Çimlenme sonucu polen tüpü olu şur. Aym anda da generatif hücrenin nükleusu bölünerek 2sperma çekirde ğini verir. Bu erkek gametler tüysüzdür. Polen hortumu arac ılığı ileArkeeonvumlar (Yumurtal ık) içine sokulan bu sperma çekirdeklerinden biri yumurtahücresini (oosfer=arkegon) döner. Bu 2.tip ise CONIFEROPSIDA sınıfım meydana getirir.Birçok Arkegonda yumurtalar ayn ı anda döllendiği için protal başlangıçta birçok embriyoihtiva eder. Buna Poliembrivoni denir. Fakat bunlardan sadece bir tanesi geli şmesine devameder, diğerleri körelir. Geli şmesini tamamlamış olan embriyo çok say ıda kotiledona sahiptir,buna Polikotiledoni adı verilir.Dölleruniş Yumurta hücresi önce proembriyoyu verir, bunun alt taraf ından da embriyo geli şir.Embriyonun etrafında protalyum dokusundan geli şen endosperm ve integümentten geli şentohum kabuğu (=Testa) bulunur.Angiospermlerin aksine Gymnospermlerde döllenmeden önce de endosperm mevcuttur.Döllenmeden sonra tohum tasla ğı örtüsünün genellikle odunsu bir yap ı kazanmalanna kar şın,bazı gruplarda (Taxus, Ephedra), integüment etlenerek Arillus (drupaya benzer) ad ı verilen vemeyvay ı andıran bir yapıya dönüşür.Tohumların olgunlaşma süreleri de de ğişiktir. Baz ılarında (Picea, Abies, Thuja) 1 yıl olduğuhalde, bazılarında (Pinus, Cedrus) 2-3 yıl kadard ır.Her embriyo; Kökçük (Radikula)Gövdecik (Plumula) veÇenek (Kotiledon) olmak üzere 3 k ısım içerir.35

Çenek say ısı 2-18 aras ında değişir. Bu durumda genellikle Polikotil embriyo söz konusudur.€›)Pinus cinsinde döllenmeyi gösteren şema (1)36

3. Gymnospermlerde YaprakGymnospermlerde görülen ba şlıca yaprak dizilişleriFasikulat: Yapraklann demet şeklinde bir noktadan ç ıktığı yaprak dizili şi, Örn. Pinus türleriİmbrikat: Yapraklann kiremit veya bal ık pulu gibi birbirinin üstüne bindi ği yaprak dizili şi,Örn. Cupressus türleriİmbrikatFasikulatGymnospermlerde görülen ba şlıca yaprak tipleriPulsu: Pul şeklinde indirgenmi ş küçük yaprak tipi, Öm. Ephedra, Cupressus türleriLinear-Lanseolat: Mızrağımsı iğne şeklinde yaprak tipi Örn. Taxus türleriOblong-Linear: Dikdörtgensi iğne şeklinde yaprak tipi Örn. Abies türlerioPulsu Linear-Lanseolat Oblong-LinearGymnospermlerde görülen ba şlıca yaprak ucu tipleriTrunkat Emarginat Akut37

4. Uzun Sürgün, K ısa SürgünUzun, K ısa Sürgün: Gövdeden çıkan dal kısa bir uzama devresinden sonra uzamas ıduruyorsa bunlara Kısa Sürgün denir. Tepe tomurcuklanndan uzamaya devam eden dallaraise Uzun Sürgün denir.uzun sürgünVII. TÜRKİYEDE YAŞAYAN GYMNOSPERM FAMİLYA, CİNS VE TÜRLERIGYMNOSPERMAE (FAMİLYA ANAHTARI)1. Yapraklar nodlarda, pul şeklinde; Equisetum'a benzeyen çablar Ephedra (Ephedraceae)1. Yapraklar nodlarda, pul şeklinde değil; Equisetum'a benzemez, ağaç veya çal ı2. Olgun yapraklar pulsu, imbrikat veya linear-lanseolat ve tabanda bo ğumludurCupressaceae2. Olgun yapraklar oblong-linear, tabanda bo ğumlu değil3. Yapraklarda reçine kanal ı yok; meyve etli aril ile çevrili Taxus (Taxaceae)3. Yapraklarda reçine kanal ı bulunur; meyve odunlu kozalakt ır, arilsizdir Pinaceaea38

1. Ephedraceae (Denizüzümügiller)Çoğunlukla iki nadiren bir evcikli, 2 m. ye kadar büyüyebilen çahlar, Yapraklar ı pul şeklineindirgenmi şdir, dizili şleri karşılıkl ı veya çevreseldir. Erkek çiçekler yar ını küremsi veyadikdörtgensi kozalağa benzeyen yapılar oluşturur. Di şi çiçekler kar şıl ıklı dizilmiş venodyumlardan ç ıkan 3-4 dalcığm üzerinde kozala ğa benzeyen yap ılar meydana getirir. Karpelve periant yapraklan etlenerek bir yalanc ı meyva oluştururlar.Monotipik bir Familyad ır. Tek cinsi Ephedra L. (Denizüzümü)'dür.Ephedra L.Equisetum L. 'a benzeyen çahlar, yapraklar kar şılıklı ve nodlarda k ınlara indirgenmi ştir.Erkek çiçekler fasiküller halinde, Di şi çiçekler tek veya çifttir. Meyve etli, iki tohumluüztimsüdür. Kuzey ve Güney Yanmküre de yay ılış gösteren yaklaşık 40 türü vard ır.Ülkemizde 3 türü doğal yayılış gösterir.Ephedra L. cinsine ait türleri,' anahtar ı1. Gövdeler yat ık; dallar yumuşak, kıvrık, (sürünücü, tırmanıcı) campylopoda1. Gövdeler dik, sert; dallar sert, düz, (sürünücü, t ırmanıcı değil)2. Erkek demetler 8-16 çiçekli distachya2. Erkek demetler 4-8 çiçekli majorE. campylopoda C,A.Meyer Bat ı Anadolu'da yay ılış gösterir.E. distachya L. Doğu Anadolu da yay ılış gösterir.E. major Host. Hemen hemen tüm Türkiye'de yay ılış gösterir.39

2. Pinaceae (Çamgiller)Herdem ye şil ve nadiren yaprak döken, tek evcikli a ğaç ve çal ılardır. Dalları çevresel,karşılıkl ı veya nadiren almaçl ı dizilmiştir Yapraklar demetlerde veya çevreseliğnemsi şekilde olup reçine kanallarma sahiptir. Erkek kozalaklar bir eksen etraf ında sarmalşekilde dizilmiş mikrosporofillerden olu şmuştur. Mikrosporofil 2 ile 6 tane mikrosporangiumiçerir. Di şi kozalaklar bir eksen etrafında sarmal diziliş pullardan meydana gelir. Pullar ın üstyüzeylerinde tohum pulu olarak ta bilinen makrosporofiller bulunur. Her maksrosporofilin altyüzeyinde iki adet anatrop tohum tasla ğı yar al ır. Tohum taslaklann ın ön taraflar ındapolenleri yakalamaya yarayan iki çengel bulunur. Tozla şmadan sonra makrospor ana hücresiindirgenme bölünme geçirerek 4 tane hücre olu şturur. Ancak bu hücrelerden üçü ortadankalkar ve geriye kalan bir tanesi geli şimine devam ederek makroprotalyumu meydana getirir.Makroprotalyumlarda ise oldukça iri bir yumurta hücresi bulunur.Tozlaşma: Nisan ve May ıs aylarında olur. Bu aşamada di şi kozalaklar polenleri kabul etmekiçin dikey konumda bulunurlar. Döllenmeden sonra ise a şağı sarkarlar. Di şi gametofittozlaşmalarda ancak bir y ıl sonra olgunlaşır ve döllenme gerçekle şir. Tohumun oluşabilmesiiçin ise bir yıl daha geçmesi gerekir. Döllenmede birkaç arkegonyum birlikte döllenir ancakbir tanesi gelişime devam ederek tamamlar. Embriyoda kotiledon say ısı çok olup, polikotilözellikte bitkilerdir.9 cins ve 200 türü vard ır. Bunlar; Abies, Keteleelaria, Pseudotsuga, Tsuga, Picea, Larix,Pseudolarix, Cedrus ve Pinus'tur.Pinaceae familyas ın ın Türkiye'de bulunan cinslerinin tayin anahtar ı1. Olgun yapraklar k ısa sürgünler üzerinde, halka veya demet şeklinde 2-5 veya çok yaprakl ı2. Yapraklar 2-5 tane tabanlar ında bir kılıfla çevrili Pinus2. Yapraklar halka şeklinde dizili çok say ıda, tabanlar ında kılıf yok Cedrus1. Olgun yapraklar uzun sürgünler üzerinde helezon şeklinde dizili ve çok say ıda3. Kozalaldar dik; olgunla ştığmda pullar düşer ve yalmz eksen kal ır Abies3. Kozalaldar aşağı sarkık duruşlu; kozalağm tümü düşer Picea40

Pinus L. (Çam)Herdemye şil ağaçlar, nadiren çal ımsı yapıda bitkilerdir. Dallar gövdeden yatay olarak ç ıkar.Yaşlandıkça gerek dallar ın dizili şi ve gerekse taç ın yapıs ı düzensiz şekil al ır. Uzun ve kısasürgünler içerir. K ısa sürgünler üzerinde i ğne şeklinde 2-5 tane demetsi yapraklar bulunur.Yapraklar tabanda zars ı yapıda bir kin ile çevrilidir.Ilkbahar sonu ve yaz ba şına kadar olgunlaşan erkek kozalaklar, genç sürgünlerin diptaraflar ında, dişi kozalaklar ise diplere yak ın kısımlarda bulunurlar. Di şi kozalaklannolgunlaşması 2-3 yıl sürer. Tozlaşma ilkbaharda olmaktad ır, ancak döllenme bir y ıl sonragerçekle şir.Çamlar ekolojik ho şgörüsü yüksek olan türlere sahiptir. Kuzey yar ımküreden Tropiklerekadar olan bölgede yay ılış gösteren çamlar, Aç ık tohıunlular içinde en çok tür içeren cinstir.Halen dünyada 80 kadar türe sahiptir, ülkemizde ise 5 do ğal türü bulunmaktad ır.Pinus Cinsine ait türlerin anahtar ı1. Tomurcuklar reçinesiz; yapraklar yumu şak, kolay bükülebilir ve aç ık ye şil2. Bitkinin taç kısmı şemsiyemsi ve düzensiz; tohumlar kanats ız pinea2. Bitkinin taç k ısmı şemsiyemsi değil; tohumlar kanats ız3. Kozalaldar belirgin şekilde sapl ı ve aşağı sarluk duruşlu halepensis3. Kozalaklar hemen hemen saps ız ve yatay duruşlu brutia1. Tomurcuklar reçineli, yapraklar sert kolay bükülmez, donuk ye şil veya koyu yeşil4. Genç sürgünler k ırmızımsı; yapraklar donuk ye şil, kıvrılmış; kozalaklaraşağı sarkıksylvestris var. hamata4. Genç sürgünler siyah ımsı; yapraklar koyu ye şil, kıvrık değil; kozalaklar dikve yükselicinigra subsp. nigra var. caramanicaTürlerP. pinea L. (Fıstık çam!)Yaklaşık 15-20 metre boyunda geni ş şemsiyesi tac ı olan ağaçt ır. Yurdumuzun baz ıbölgelerinde kültüre al ınmıştır Doğal olarak Ege bölge'sinde Ayd ın, Bergama, Kozak,Muğla; Marmara bölgesinde Gemlik körfezi, Akdeniz bölgesinde Antalya olmak üzere Çoruh,Maraş ve Trabzon' da bulunur.41

P. halepensis Mill. (Halep çam ı)Akdeniz sahilinde bulunan 10-15 m boyunda a ğaçlard ır. Toroslarm ete ğinde kızılçamlakarışık şekilde bulunur. Halep çam ı denmesine kar şılık Halep'te bulunmaz. Portekiz'denDoğu Akdeniz'e kadar yay ılır.P. brutia Ten. (kızılçam)Akdeniz bölgesinin en yayg ın çam türüdür. 15-25 nı. boyunda taçl ı bir ağaçtır. Yapraklar aç ıkye şildir. Kozalaklar dallar üzerinde ku ş tünemi ş şekilde durur. Ba şl ıca yay ılış bölgeleri Bat ıve Güney Anadolu'dur. Lokal olarak Orta Karadeniz bölgesinde bulunur. Yay ılışı Güneybölgelerimizde genellikle 0-1000 veya 1200 m. arasmda bulunur. Bu s ınır kuzeye do ğrudüşer. Bat ı Anadolu'nun kuzey kesiminde deniz seviyesinden 800 m'ye kadar ç ıkar. Kıylanliman geçen bölgelerin bitkisidir. Kurakl ığa karşı dayan ıkl ı ağaçlardır. Yurdumuzdaki kömüryatalclarında fosilleri bulunmu ştur.Yayılışı Anadolu dışında K ırım, Kafkaslar, Gürcistan, Yunanistan' ın kuzeyi ile Ege adalar ınakadar uzan ır. Ülkemizde iki varyeteyle temsil edilir.a) var. brutiab) var. pendufolia FrankisP. sylvestris L. var. hamata Steven (sar ıçam)15-40 m boyda yayvan taçl ı ağaçlardır. Yaşlı gövdeler gri-kahverengi kal ın, genç gövdelerdesarımsı renktedir. Genellikle Avrupa ve Asya'da yay ılış gösteren bu tür Ülkemize Do ğu'daGürcistan sınırından girerek Karadeniz bölgesine ula şır. Lokal olarak Kuzeybat ı Anadolu'dabulunur.P. nigra Am. subsp. nigra var. caramanica (Loudon) Rehder (Karaçam)Sançarrı'a göre dallar daha kal ın, 30-40 m. boylanabilen ağaçlardır. Yaşlı gövdeler koyu renkkabukludur. Yurdumuzdaki yay ılışı Batı Anadolu, Güney Anadolu, Kuzeybat ı Anadolu ve İçAnadolu'nun kuzey kesimlerinde saf ormanlar şeklinde veya göknar ve sedir ile kar ışıkormanlar olu ştururlar.Cedrus Link. (sedir)Yaprak döldneyen, uzun taçl ı ve piramitsi ağaçlardır. Uzun ve k ısa sürgünlere sahiptir.Yapraklar k ısa sürgünler üzerinden demetler halinde ç ıkar. 3-5 cm aras ında olan erkekkozalaldar k ısa sürgünler üzerinde dik şekilde durur ve Eylül ay ı içinde olgunlaşırlar.42

Odunlaşm ış ve silindirik şekildeki di şi kozalaklar ise uzun sürgünler üzerinde dik şekildedururlar ve k ısa bir saplan vard ır. Di şi kozalaklar döllendikten iki y ıl sonra olgunlaşır.Kozalak pulları eksenden tek tek ayr ılarak sap üzerinde yaln ızca eksen kal ır. Odunu oldukçadeğerlidir.C. libani A. Richard (Lübnan sediri, Toros sediri)Herdem ye şil, tek evcikli, 30-40 cm boyunda a ğaçlard ır. Dalları yelpaze yeklinde yere yatayolarak gelişir. Yapraklar çok say ıda kısa sürgünler üzerinde daire şeklinde ç ıkar. Odunsu olandişi kozalaklar 6-10 cm boyundad ırTürkiye'deki yay ılışı Toroslar, Anti-Toroslarda ve Amanos dağlarında 1200-2000 metreyükseltiler aras ında saf ormanlar olu şturur. Ayrıca bazen Göknar ve Karaçam ile de kar ışıkormanlar oluşturur. Batı Anadolu'da E ğridir, doğuda ise Maraş ve Tokat yörelerinde yay ılışgöstermektedir.Ağac ı değerli olduğu için eski çağlarda oldukça k ırma uğramıştır. Ekolojik olarak ışıkistekleri fazla ancak nem istekleri azd ır Tohum ve çelikle üretimi yap ılabilmektedir.Abies Mill. (göknar)Herdem ye şil, tek evcikli ağaçlardır. Taç piramitsi şekilde oldukça boylu yap ıdadırlar. Dallargövdeden çevresel olarak ç ıkar. Yass ı olan yapraldann alt yüzeylerinde iki adet beyaz stomabantı vardır. Yapraklar ağaç üzerinde uzun süre kalabilirler. Dü ştüklerinde ise ağaç üzerindeçukurluk şeklinde izleri kal ır. Erkek kozalaklar sar ı veya kırmızı renktedir. Di şi kozalaklar isesilindirsi dallar üzerinde dik olarak bulunur. Tohumlar olgunla şmca kozalak pullar ı dökülürve ağaç üzerinde yaln ızca kozalak ekseni kal ır.Göknar derin toprak ve nemli ortamlar ı severler. I şık istekleri azd ır. Kuzey yannıküreninılıman kuşağında yayılış gösterir. 40 türü olan bu cinsin ülkemizde iki türü 5 alttürti vard ır.Odunu doğramac ılık sanayinde kullan ılmaktad ır.43

Abies cinsinin tür anahtan1. Brakteler kozalak pullanndan d ışarıya ç ıkıntılı, uçta k ıvnk2. Yapraklar trunkat veya emarginat; tomurcuklar reçinelive genç sürgünler tüylü3. Tomurcuklar genellikle reçinesiz; sürgünler tüylü3. Tomurcuklar genellikle reçineli; genç sürgünler tüysüznordmannianasubsp. nordmannianasubsp. bornmuelleriana2. Yapraklar akut, tomurcuklar reçinesiz, genç sürgünler tüysüz subsp. equi-trojani1. Brakteler kozalak pullanndan d ışanya ç ıkıntılı değil cilicica4. Genç sürgünler tüylü; tomurcuklar reçinesiz subsp. cilicica4. Genç sürgünler tüysüz, tomurcuklar reçineli subsp. isauricaTürlerA. nordmanniana (Stev.) Spach subsp. nordmanniana (Doğu Karadeniz Gölaıan)40-50 metre boyunda olan bu aittürün yay ılışı Kafkaslardan ba şlayıp Ülkemizde OrtaKaradeniz'e kadar gelmektedir. Ladinle kar ışık bulunur.A. nordmanniana (Stev.) Spach subsp. bornmuelleriana (Mattf.) Coode et Cullen (Uluda ğGöknarı)30-40 metre boyunda önemli bir orman a ğac ıdır. Orta Karadeniz Uluda ğ arasmda yayılışgösterir ve Endemik bir alttürdür.A. nordmanniana (Stev.) Spach subsp. equi-trojani (Aschers et Sint. ex Boiss) Coode etCullen (Kazdağı Göknar)1200-1300 metre aras ında yay ılan bu alttür Kazda ğı'na endemiktir. Kar ışık ormanlaroluştururlar.A. cilicica (Ant. et Kotschy) Carr. subsp. cilicicaDoğu Toroslar ve Amanoslar'da görülmektedir.44

A. cilicica (Ant. et Kotschy) Carr. subsp. isaurica Coode et Cullen25-30 metreye kadar boylanabilen karaçam ve ard ıçlarla karışık ormanlar olu şturur. Bu alttürde Bat ı Toroslar'da yay ıl ır. Endemiktir.Picea Dietr. (ladin)Herdemye şil piramit şeklinde taça sahip a ğaçlardır. Yaprakiar uzun sürgünlerden almaçl ışekilde çıkar. Yapraklar ın dörtgensi yap ıda olan yüzlerinin her birinde bir stoma bant ıbulunur. San ırım renkte olan erkek kozalaklar önceki y ılın sürgünlerinde bulunan yapraldannkoltuklarından ç ıkarlar. Aynı yerdeki sürgünlerin uçlarmdan da di şi kozalaklar ç ıkmaktad ır.Döllenmeden önce dik şekilde duran, kozalaklar döllendikten sonra ise a şağı doğru sark ıkşekilde durur ve olgunla şınca kozalaklar tüm bir şekilde düşeder. Polenlerinde iki adet havakeseciği vard ır.Nemli ve serin yerleri tercih eden bitkileridir.Yayılışı Kuzey Yar ıkiirenin 'liman ve so ğuk bölgelerinde yay ılış gösterir ve 40 türü vard ır.Cins Türkiye'de Kuzeydoğu Anadolu'da bir türle temsil edilir.P. orientalis (L) Link. (Doğu ladini)40-50 metre boyunda herdeye şil ağaçlard ır. Kafkaslardan Ülkemize giren bu tür Do ğuKaradeniz bölgesinde 500 ile 1500 metreler aras ında Göknar ve Ladinle kar ışık ormanlaroluşturur.3. Taxaceae (Porsukgiller)Tek evcikli veya iki evcikli, oldukça dall ı olan ağaçlardır. Yapraklar almaçl ı dizilişte veşekildedir. Erkek çiçekler kozala ğa benzer, ancak di şi çiçekler kozalağa benzemeyenşekildedir. Tohumlar olgunlaştığında etli bir yap ıda arillus ile sar ılıdır. Ülkemizde tek cinseait bir tür bulunur.Taxus baccata L. (adi porsuk)Herdem ye şil yaklaşık 20 m boyunda ağaçlard ır. Genç sürgünler ye şil renkli, yapraldarşeritsidir. Yurdumuzda Kuzey Anadolu, Toroslar ve Amanoslar'da do ğal olarak yay ılışgöstermektedir.45

4. Cupressaceae (Servigiller)Tek veya iki evcikli, reçineli ağaç ve çal ılardır. Yapraklar pulsu, imbrikat veya i ğnemsişekildedir. Meyve etli veya bakka şeklindedir. Familyan ın Ülkemizde Cupressus veJuniperus cinsine ait türler do ğal yay ılış gösterir.Cupressaceae Familyas ının Cins Anahtar ı1. Bütün yapraklar pulsu ve imbrikat; meyve odunsu kozalak, tohumlar kanad ı Cupressus1. En az ından genç yapraklar linear-lanseolat; meyve etli, üzilmsü, tohumlar kanats ız..JuniperusCupressus L. (servi)Tek evcikli veya bazen iki evcikli, herdemye şil ağaç veya çal ımsı yapıda bitkilerdir.Yapraklar pulsu, erkek kozalaklar dallar ın ucunda küçük, di şi kozalaklar sürgünler üzerindebulunur. Geni ş yayılışa sahip olan bu bitkiler ayn ı zamanda park ve bahçelerde süs olarak veçit amaçl ı kullanılmaktad ır. Dünyanın değişik yerlerinde yay ılış gösteren türlerden ülkemizdedoğal yayılışa sahip bir türü bulunmaktad ır.Cupressus sempervirens L. (adi servi, Akdeniz servisi)20-30 m. boyda, taç k ısm ı piramit veya sütun şeklinde olan ağaçlardır. Yapraklar koyu ye şilpul şeklindedir. Asıl yayılışı Ortadoğu olan türe Ülkemizde Akdeniz ikliminin etkisinde olanbölgelerde s ık rastlanmaktadır. Mezarlıklarda yeti ştirilmesi nedeniyle ülkemizin ço ğu yerindegörülür. Kokulu odunu nedeniyle güvelerin giremedi ği Servi sand ıklan Anadolu'da oldukçayaygındn.Juniperus L. (ardıç)Tek veya iki evcikli herdemye şil çalı veya ağaçlard ır. Yapraklar baz ılarında çevresel dizili,bazılarında ise pul şeklindedir. Erkek kozalaklar çok say ıda stamenli, di şi kozalarlar birbiriylekaynaşmış pullardan oluşur. Meyvalar bir veya üç y ılda olgunlaşır.Kuzey Yar ımkürede yay ılış gösteren cinsin ülkemizde 8 türü bulunur.46

Juniperus Cinsinin tür anahtar ı1. Kozalaklar yaprak koltu ğunda, yapraklar i ğnemsi, sert ve tabanda birle şmiş2. Kozalak 20-25 mm, tohum 3, bir çekirdek te şkil edecek şekilde birle şmiş drupacea2. Kozalaklar ekseriya 15 mm'yi geçmez, tohumlar serbest3.Yapraklar ın üst yüzeyinde beyaz ımsı bir stoma band ı varcommunis3. Yapraklarm üst yüzeyinde iki belirgin stoma bad ı var4.Yapraklar kuvvetli bir şekilde geri kıvrık, olgun kozalaklarsiyahıms ı kahverengioblonga4.Yapraklar kuvvetli bir şekilde geri kıvrık değil, olgun kozalaklarkoyu kırm ızı, mor, parlak kahverengioxycedrus1. Kozalaklar dallar ın ucunda, yapraklar pulsu, iğnemsi ise tabanda birleşmemiş5. Pulsu yapraklarm kenar ındaki yeşil olmayan zar ımsı yapı dar ve ince di şli; olgunkozalaklar koyu k ırmızıphoenicea5. Pulsu yapraklarm kenarlar ı yukarıdaki gibi değil; olgun kozalaklar koyu pembe veyasiyahımsı6. Olgun kozalaklar 4-6 mm; sap geri k ıvrık sabina6. Olgun kozalaklar 7-12 mm; sap düz7.Genç sürgünler 4 köşeli 1 mm veya daha kal ın; tohumlar 1-2 (3) foetidissima7. Genç sürgünler yuvarlak, 0.8 mm daha ince; tohumlar 4-6 (9) excelsaTürlerJ. drupacea Lab. (Ardıç)Bunlar küçük olan 10 metre kadar boylanabilen dioik a ğaçlardır.Güney Anadolu,Toroslaf dan başlayıp, Suriye ve Lübnan'a kadar yarli ş gösterir.47

J. sabina L. (Kara ard ıç)Çal ıms ı yap ıda yapraklar ı ezildiğinde kötü kokan ard ıç türüdür. Avrupa'dan Kafkaslara kadaryayılan tür Ülkemizdeki Kuzey Anadolu ve Antitoroslar'da yay ılır.J. foetidissima Willd. ( Kokar ard ıç)10-15 metre boylanabilen piramitsi a ğaçlardır. Yapraklar kötü kokuludur. Balkanlar'danKafkasya'ya kadar yay ılışı olan geniş yayılışl ı bir türdür. Genellikle çal ı sınırının üzerindeorman ağaçlanyla beraber bulunur.J. excelsa Bieb. (Boylu ard ıç)20 metre kadar boylanabilen, tepe tac ı yaşland ıkça yayvanlaşan bitkilerdir. Ülkemizde İçbatıAnadolu'da geni ş alanlar kaplar ve saf topluluklar olu şturur.J. phoenicea L. (Finike ardıç ı)Fazla boylanmayan tek evcikli çal ımsı veya bazan ağaç yap ıs ında bitkilerdir. Marmaris'tedenize yak ın yerlerde bulunan a ğaçlard ır.J. communis L. (Cüce ard ıç, Adi ard ıç)İki evcikli ağaç ve çal ılardır. Kuzey yankürenin tüm ağaç ve çat ılan arasında subalphinzonlarda geni ş bir yayılışa sahip olan, ülkemizde de Kuzey, Bat ı ve Kuzeydoğu Anadolu'dabulunmaktadır. Ülkemizde iki alt türü bulunmaktad ır.subsp. hemisphaericasubsp. nanaJ. oblonga Bieb.Ülkemizde Çoruh ve Erzurun ı'da yay ılış gösterir.J. oxycedrus L. (Katran ard ıç ı)İki evcikli ağaç ve çal ılard ır. Akdeniz ülkeleri başta olmak üzere ülkemizin hemen herbölgesinde bulunan iki evcikli ağaç ve çal ılardır. Türkiye'de iki alt türü bulnmaktad ır.subsp. oxycedrussubsp. macrocarpa48

GYMNOSPERM TÜRLERININ TÜRKIYE' DEK İ DAĞILIŞLARI* Ephedra distachya A Ephedra ca ınpylopoda Ephedra majorEphedra cinsi türlerinin Türkiye `deki dağilişiRbrutlaP.nigraPinus brutia ve P.nigra türlerinin Türkiye `deki dağillşt49

P.sylvestris P.pinea • P.halepensisPinus sylvestris P, pinea ve P.nigra türlerinin Türkiye 'cleki dağilist• A.cilicicasubsp.cilicica • A.cilicica subspisauricaA.nordananniara subsp. rıonnaradanaA.uordsnauniana subsp. bonunuelleriarıa* A.uordtuanzuana subsp. qui-trojaniAbies cinsi tür ve alttitr • 'erinin Türkiye 'cleki dağılışı50

• Cedrus hbatti* Picea orientalisCedrus libani ve Picea orientalis türlerinin Türkiye'deki da ğıl ışıTaxus baccataCupressus sempeıvirensTaxus baccata ve Cupressus sempervirens türlerinin Türkiye'deki da ğılışı51

Juniperus drupecea Juniperus phoenicea Juniperus sabinaJuniperus drupacea, J phoenica ve J. sabina türlerinin Türkiye `deki da ğ-d ışıJ. communis ssp. nana 4, J. communis ssp. hemisphaericaJuniperus communis ssp. nana ve J. communis ssp. hemisphaerica alttürlerinin Türkiye `elekidağı lışı52

J. excelsaJuniperus excelsa türünün Türkiye 'cleki da ğılışıJ. foetidissima • J. oblorı,gaJuniperus foetidissima ve J. oblonga türlerinin Türkiye `deki da ğılışı53

21 J. nxycednısJuniperus oxycedrus türünün Türkiye `deki dağılışı54

TERİMLER DİZİNİAAkut • 37Anemofil • 34Anemogam • 34Annual • 22Anteridyum • 35, 56Arillus • 35Arkegon • 56Arkegonyum • 56BMMikrospor • 26, 35, 40Monoik • 23, 24, 25Monoklin • 23, 260Oblong • 14, 19, 21Oblong-Linear 37, 38Oosfer • 56Biennial 22Braket • 14, 15Brakte • 15, 17, 30,44DDiklin • 23, 26Dikotom • 14, 16Dioik • 23, 24, 25EEmerginat • 37Entemofıl • 34 Radikula • 35Entemogam 34 Reseptakulum • 17PPappus 17Perennial • 14, 15, 22Petal • 16Plumula • 35Polen • 18, 26, 27, 28, 29, 33, 34, 35, 40, 45Poliembriyoni • 35Poligam • 23, 25Polikotiledoni • 35Pulsu 37, 38, 46, 47RFSFasikulat 37 Seritinous • 34Seritinoz • 34Sinoptik • 14HHermafrodit • 23, 26TTesta • 35Trunkat • 37, 44İmbrikat • 37KUUzun Sürgün 38, 40, 45Karpel •26, 30, 34, 39Ktsa Sürgün 40, 41, 42, 43Kotiledon • 35, 40LLinear-Lanseolat • 37, 38, 4663