PDF Dosyası - Ankara Üniversitesi Kitaplar Veritabanı

ANKARA ÜNİVERSİTESİ SİYASAL BİLGİLER FAKÜLTESİ YAYINLARI: 522TARIMDA ÇALIŞMA VE EKME YÜKÜMLÜLÜĞÜ(Mükellefiyyet-i Ziraiyye)Belgeler1914-1922A. GÜNDÜZ ÖKÇÜNANKARA -1983

TARIMDA ÇALIŞMA VE EKME YÜKÜMLÜLÜĞÜ(Mükellefiyyet-i Ziraiyye) - Belgeler1914 - 1922

Birinci Basılış, 1983/A.Ü. S.B.F. VE BASIN-YAYIN YÜKSEK OKULU BASIMEVİ, ANKARA -1983

ANKARA ÜNİVERSİTESİ SİYASAL BİLGİLER FAKÜLTESİ YAYINLARI: 522TARIMDA ÇALIŞMA VE EKME YÜKÜMLÜLÜĞÜ(Mükellefiyyet-i Ziraiyye)Belgeler1914-1922A. GÜNDÜZ ÖKÇÜNANKARA - 1983

Halil Üregel'in anısınasaygıyla

SUNUŞBirinci Dünya Savaşında tarım kesiminde çalışanların büyükölçüde silah altına alınmaları ve çift hayvanlarının sayılarında meydanagelen azalma tarımda üretimin düşmesine neden olmuş ve budurum tarımsal üretimde Devlet müdahalesini gerekli kılmşıtır. Bumüdahale tarımda çalışma ve ekme yükümlülüğü (mükellefiyyet-iziraiyye) yoluyla gerçekleştirilmiştir. Aynı uygulama Kurtuluş Savaşıdöneminde de devam etmiştir.Bu kitap Birinci Dünya Savaşı ile Kurtuluş Savaşında tarımsalüretimi arttırmak amacıyla uygulamaya konulan tarımda çalışmave ekme yükümlülüğüne (mükellefiyyet-i ziraiyyeye) ilişkin yayınlanmışbelgeleri araştırmacılara ve öğrencilere toplu olarak sunmaamacını gütmektedir.Kitapta yer alan belgeler bir yandan toplumsal politika tarihimizleyakından ilgilidir; öte yandan belirli bir ekonomik yapıda veteknolojik düzeyde bulunan Osmanlı-Türk tarımında savaş ekonomisinin,üretim aşamasında, nasıl uygulandığını göstermektedir. Ayrıca,söz konusu belgeler kamu ekonomik hukukunun kapsamı içinegirmektedir.Bu sunuş yazısında kitapta yer alan belgeleri tek tek değerlendirmeyerine, tarımda çalışma ve ekme yükümlülüğü (mükellefiyyet-iziraiyye) konusunda bir kaç genel gözlemde bulunmak istiyorum:1. Tarımda çalışma ve ekme yükümlülüğü (mükellefiyyet i ziraiyye)bu kadar geniş kapsamıyla ilk kez Birinci Dünya Savaşındauygulamaya konulmuştur. Osmanlı Devletinin daha önceki savaşlarındabu kadar kapsamlı bir mükellefiyyet-i ziraiyye uygulamasınabaş vurduğunu sanmıyorum. Balkan Savaşı dönemiyle ilgili olarakbulabildiğim bir belgede, yalnızca yurt savunması için silah altınaalman Osmanlı askerlerinin köylerindeki tarlalarının köy ahalisitarafından ekilmesi ve hayvanlarının korunması öngörülmüş vebu amaçla bir Talimatname hazırlanmıştır. 1ı Söz konusu Talimatname için bknz. Dahiliye Nezareti Muharrerat-ı UmumiyyeMecmuası, 1329 Senesine Mahsustur, cilt 1, Dersaadet, ty, s. 15-17.

viSUNUŞ2. Birinci Dünya Savaşının ilk yıllarında, Silahlı Kuvvetler tarafındanamele taburları ve ziraat müfrezeleri 2 aracılığıyla ekilenarazilerin yanısıra, tarımda çalışma ve ekme yükümlülüğü müşterekamele-i mükellefe (belirli bir hizmeti ortaklaşa ve bedava yapma yükümlülüğü)ya da an cemaatin (toplu olarak) çalışma yoluyla gerçekleştirilmekistenmiştir. Ancak gerek vilayetlerden gelen uyanlar,gerek Meclis-i Meb'usan ve Meclis-i A'yan'da yapılan eleştiriler sonunda,çiftçilik yapanlar için "beher çift başına belirli bir dönümekme yükümlülüğü" ilkesi benimsenerek an cemaatin (toplu olarak)çalışma usulü oldukça sınırlandırılmıştır. Ayrıca, büyük çiftlik sahiplerinintopraklarında veya köye ait ekilebilir arazide çalışma yükümlülüğügetirilirken çalışanlara ücret ödeneceği de açıkça belirtilmiştir.3. Osmanlı Meclislerinde Mükellefiyyet-i Ziraiyye Kanunu görüşülürken,söz konusu yükümlülüğün birey-toplum ilişkileri, tabiihukuk, kişi özgürlükleri, ticaret ve çalışma özgürlüğü ve Anayasaaçısından değerlendirilmesi yapılmıştır. Özellikle Meclis-i A'yan görüşmelerindemuhalefette bulunan Hürriyet ve İtilaf Partisi üyeleri,savaş gereksinmelerinden doğmuş olsa bile, tarımda çalışma veekme yükümlülüğünün Anayasaya, kişi özgürlüğüne, ticaret ve çalışmaözgürlüğüne aykırı olduğunu ileri sürmüşlerdir. İttihat ve TerakkiHükümeti üyesi ve Ticaret ve Ziraat Nazırı Mustafa Şeref beyise, bireyden önce toplumun korunması gerektiği görüşünden hareketlebu eleştirileri yanıtlamıştır. Aslında Osmanlı Meclislerindeyapılan tartışmalar tarımda çalışma ve ekme yükümlülüğünün Savaşınilk yıllarında, görülen uygulamalara oranla oldukça yumuşamasına.yol açmıştır. Öte yandan, tarımda çalışma ve ekme yükümlülüğünüsavunanlar ve bu yükümlülüğe karşı olanlar söz konusuönlemin ancak savaş döneminde uygulanacak istisnaî bir önlem olduğukonusunda görüş birliğine varmışlardır.4. Osmanlı Hükümeti tarımda çalışma ve ekme yükümlülüğünüuygulamaya koyarken bu önlemin ancak kuvvetli bir örgütlen-2 Amele taburları veya ziraat müfrezeleri tarafından ekilen arazilerle ilgili bilgive belgeler bu kitaba alınmamıştır. Bu konu ile ilgili olarak bknz. Dahiliye Neza.retiMuharrerat-ı Umumiyye Mecmuası, 1332 Senesine Mahsustur, cilt 4, İstanbul,1917, s. 17-18; ve 165-160; Maliye Nezareti 332 Senesi Muharrerat-ı UmumiyyeMecmuasıdır, İstanbul, 1335, s. 72; Maliye Nezareti 333 Senesi Mııharrerat-ıUmumiyye Mecmuasıdır, İstanbul, 1336, s. 72, 79-80 ve 135-136. Ayrıca bknz.Karamanizade "İktisadiyyat: Ziraat Alayları", Takib ve Tenkid, sene 1, No. 1,(6 Mart 1330), s. 2-6 ve No. 2, (20 Mart 1330), s. 22-28; "Amele Taburlarının Semerat-ıMesaisi", Dersaadet Ticaret Odası Gazetesi, 31. Sene, No. 1596, (25 Temmuz1331), B. 223.

SUNUŞVİİme ile uygulanabileceği gerçeğinden hareket etmiştir. Böylece' merkezdeMükellefiyyet-i Ziraiyye Heyetinden, vilayetlerde 1 zer'iyyat heyetlerineve mülkî amirlere ve oradan da köylerde muhtar, imamve 1 ihtiyar heyetleriyle tarım öğretmelerine ve zer'iyyat memurlarınakadar kuvvetli bir örgütlenme gerçekleştirilmiştir. Osmanlı Hükümetigerek bu örgütlenme gerek tohumluk hizmetleri için yeterikadar ödenek ayrılmasına da dikkat etmiştir. Mükellefiyyet-i Ziraiyyeve Tohumluk Hizmetleri hakkında 1916-1917 tarihli Rapordada belirtildiği gibi, Osmanlı Hükümeti böyle bir örgütlenme ile tarımsalüretime müdahale ederken "tekmil memalik-i Osmaniyye çiftçileriniHükümet tarafından idare olunan büyük bir dar-ül mesaiişçileri halinde teftiş ve murakabeye tabi kılmak ve bu sayede saha-izer'iyyatı tevsie imkan bulmak" 3 amacını gütmüştür.Tarımda çalışma ve ekme yükümlülüğünün Kurtuluş Savaşıdöneminde uygulanışına ilişkin verileri içeren bir belge bulamadım.Bu nedenle, tarımda çalışma ve ekme yükümlülüğünün uygulanışınailişkin veriler 1916-1917 Raporunda yer alan bilgilerle sınırlıkalmaktadır. Öte yandan, TBMM'nin 28 Mart 1922 tarihinde "mecburiziraat usulünün" uygulanmamasını tasvip etmesi üzerine,TBMM Hükümetinin ne yolda işlem yaptığı konusunda da bir bilgisağlayamadım. Bu eksik nedeniyle Kitapta yer alan belgeler TBMM'-nin söz konusu kararı ile son bulmaktadır.Bu ve benzeri eksiklerine karşın, bu kitabın Türkiye'de toplumsalpolitika tarihi, savaş ekonomisi ve kamu ekonomik hukuku gibikonularda çalışmak isteyen araştırmacılara ve öğrencilere yararlıolacağını umarım.A. Gündüz Ökçün3 Bknz. aşağıda s. 103.

İÇİNDEKİERS u n u şİçindekilervixBİRİNCİ KISIM — BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI DÖNEMİ 1I. Seferberlik Devam Ettikçe Her Köyde Müşterek Amels-i Mükellefe MarifetiyleTarlaların Sureti Zer'i Hakkında Talimatname (1330/1914) 3II. Mükellefiyyet-i Ziraiyye Kanun-ı Muvakkati 51. Mükellefiyyet-i Ziraiyye Kanun-ı Muvakkati (1332/1916) 52. Mükellefiyyet-i Ziraiyye Kanun-ı Muvakkatinin Tatbikatı HakktndaNizamname (1332/1916) 63. Mükellefiyyet-i Ziraiyye Kanununun Tatbikatına Mütedair 20 Zilkade1334 (5 Eylül 1332/18 Eylül 1916) Tarihli Nizamnameye Müzeyyel Mevadd-ıNizamiyye (1332/1916)4. Dahiliye Nezaretinin 1 Teşrin-i Sani 1332 (14 Kasım 1916) TarihliGenelgesi 10III. Mükellefiyyet-i Ziraiyye Kanunu 111. Meclis-i Meb'usan ve Meclis-i Â'yan Görüşmeleri 11A. Meclis-i Meb'usan Görüşmeleri 11B. Meclis-i A'yan Görüşmeleri 312. Mükellefiyyet-i Ziraiyye Kanunu (1335/1917) 763. Mükellefiyyet-i Ziraiyye Nizamnamesi 77A. 10 Cumad-el Ahire 1335 Tarihli Mükellefiyyet-i Ziraiyye KanunununSuver-i Tatbikiyyesi Hakkında Nizamname (1333/1917) 77B. Mükellefiyyet-i Ziraiyye Nizamnamesinin Tatbikatına Ait Talimatname82C. Mükellefiyyet-i Ziraiyye Nizamnamesinin Mevaddına Dair izahat 86IV.Uygulama — 332-333 (1916-1917) Senesi Mükellefiyyet-i Ziraiyye ve TohumlukHizmetleri Hakkında Rapor 99İKİNCİ KISIM — KURTULUŞ SAVAŞI DÖNEMİ 145I. Mükellefiyyet-i Ziraiyye Kanununun Suret-i Tatbikine Dair Nizamname(9 Ekim 339/1921) 1471. Nizamname Metni L47

XİÇİNDEKİLER2. 9 Teşrin-i Evvel 1337 Tarihli Mükellefiyyet-i Ziraiyye Nizamnamesinin8, 10, 11 ve 14 üncü Maddelerinin Bervech-i Âti Tadil ve Tezyil olunduğuHakkında Kararname (10 Ocak 1338/1922) 1493. Mükellefiyyet-i Ziraiyye Nizamnamesinin 10 uncu Maddesinin TadiliHakkında Kararname (17 Ocak 1338/1922) 150II.Mecburi Ziraat Usulunun Tatbik Edilmemesi Hakkında TBMM Heyet iUmumiyye Kararı 1511. TBMM Görüşmeleri ]512. TBMM Genel Kurul Kararı 172Konu ve Kavram Dizini 173Kişi Dizini 176

BirinciKısımBirinci Dünya Savaşı Dönemi

I. SEFERBERLİK DEVAM ETTİKÇE HER KÖYDE MÜŞTEREKAMELE-İ MÜKELLEFE MARİFETİYLE TARLALARIN SURET İZER İ HAKKINDA TALİMATNAME (1330/1914)Seferberlik Devam Ettikçe Her Köyde Müşterek Amele-i MükellefeMarifetiyle Tarlaların Suret-i Zer'i Hakkında 4 Teşrin-i Evvel 330[17 Ekim 1914] Sene Tahrirat-ı Umumiyye 1Seferberlik imtidadı müddetinceher köyde teşkil edilecekmüşterek amele-i mükellefe marifetiyletarlalara tohum atmakve yeniden tarla sürüp tohumzer etmek hususatmm teminizımnında tanzim ve Meclis-i Vükelâ'catensip kılman Talimatnamesureti hemen mevki-i tatbikavaz edilmek üzere zire dereile tamimen tebliğ olunur:1. Her köyün sinni onaltı yaşındanyirmi yaşma kadar olanefrad-ı zükûru ile sinni kırkbeşyaşından yukarı efrad-ı zükûruve mükellefiyet-i askeriyye yaşındabulunup da mezunen veyamüeccelen köyünde bırakılan efradıo köyün sürülüp hazırlanmıştarlalarına tohum ekmek, yenidentarla sürüp tohum zer etmekhususunda müşterek amele-imükelefesidir.2. Her köyün tedarik-i vesait-inakliyye komisyonlarıncavaz-ı yed olunmayarak köylerineterk edilmiş olan hayvanatıo köyün hazırlanmış tarlalarınatohum ekmek, yeniden tarla sürmekhususunda müşterek vesait-iihzariyyesidir.3. Her köyde her sene kaçdönüm arazi sürülüp zer edildiğive ne cins tohum ekildiği tahkikve bu miktar derhal Nezareteiş'ar olunacaktır.4. Vali, mutasarrıf, kaymakamve nahiye müdürleri herköyde imam veya papaz ve muhtarve köy mektebi muallimi ileileri gelenlerden iki azadan mürekkepbir komisyon teşkil vebunlar vasıtasile birinci maddede*-ki amele-i müşterekeyi ikincimaddedeki vesait-i ihzariyye ileistihdam ederek, evvelâ sahipleriseferber edilen eşhasın ve saniyenköyde kalmış olan ahalininher sene ziraat ettikleri araziyisürdürüp zer ettirecektir.5. Vali, mutasarrıf ve kaymakamlarlanahiye müdürleri zatenhazırlanmış veyahut kendilerininihzar ettirecekleri tarlalaıDahiliye Nezareti Muharerat-ı Umumiyye Mecmuası, Cilt 2, s. 115-117.

4 MÜŞTEREK AMELE-Î MÜKELLEFE USULÜra ekilecek tohumun aynı köy dahilindetarlanın sahib-i hakikisiveya efrad-ı ailesi tarafından tedarikedilip edilmeyeceğini tahkikile mükelleftirler.6. Zer edecek tohumu bulunmayanlaramuktazi tohumun cinsve miktarını derhal tayin edereka'şan emaneten idare olunanyerlerde dahi hariçten tohum taharrive tedarikine ve memurin-imülkiyye ve maliyye mecburdur.Tarlalara ekilecek tohumun miktarıpeyderpey Dahiliye ve MaliyeNezaretlerine bildirilir.7. A'şar anbarlarından alınacakveya hariçten tedarik olunacaktohum köye zimmet olunurve memurin-i mülkiyye ve maliyyeninnezareti altına ektirilir.8. Askerin mütehaşşit bulunduğummtakalarda büyük çiftliklerinsahipleri tarafından işletilmeyenarazisi ledel hace cihet-iaskeriyyece ziraat ettirilecektir.Bu halde cihet-i askeriyye çiftliktarlalarının ziraati için kendi eşhasıve vesaiti istihdam ve istimaledecek ve bu muameleyi Hazine-iMaliyye namına icra eyleyecektir.Çiftlik sahibine örf veadet-i beldeye tevfikan münasipbir hisse veya ücret verilecektir.9. Birinci maddedeki ahalidenmürekkep amele-i müştereke memurin-imülkiyyenin emrile karyedekikomisyonlar tarafındancem ve istihdam olunur. İşten imtinaedenler hakkında birinci defaolarak İdare-i Vilayat Kanununun74 üncü maddesi hükmüicra ve tekrarında Divan-ı Harblercelâzım gelen tatbikat ve mücazatifa olunur.10 Bir köyün amele-i müşterekesi,her sene ekilmekte olantarlalarını ziraate kâfi gelmediğitakdirde, diğer mücavir karyeleramele-i müşterekesinden bir kısımtefrik ve o köye sevk edilerekişlettirilir. Ve o halde bu ameleninmasarif-i iaşesi çalıştıklarıköy ahalisi tarafından tesviye o-lunur. Büyük çiftliklerde sahiplerininher sene ziraat ettikleri araziyisürüp ekmeğe kâfi ücretleamele bulunmadığı takdirde köylerindekiziraat işlerini ikmal etmişolan kurra amele-i müşterekesindenicap edenler ucurat-ımuayyene ile mezkûr çiftlikleresevk ve istihdam olunur.11. Vali, mutasarrıf ve kaymakamlıklarlanahiye müdürleridaireleri dahilindeki kurrada hersene ziraat kılman araziyi ziraatettirmek hususunda gösterecekleriliyakat ve gayret nispetindemazhar-ı takdir ve mükafat olacaklarve aksi halde memuriyetlerindenazledilmekle beraber şedidenmes'ul olacaklardır.12. Ahaliyi işe sevketmek veyabilfiil çalıştırmak hususundamemurin-i mülkiyyenin şifahi vetahriri emirleri Jandarma ve Polismemurlarınca bilâ kayıt veşart muta'dır.

MÜKELLEFlYYET-î ZlRAÎYYE KANUN-I MUVAKKATİ 5II.MÜKELLEFİYYET-İ ZİRAİYYE KANUN-I MUVAKKATİ1. Mükellefiyet-i Ziraiyye Kanun-ı Muvakkati 2(5 Eylül 1332/18 Eylül 1916)MADDE 1 — Çiftçiliği san'at-ımutade ittihaz etmiş ve hidemat-ıaskeriyye haricinde kalmış olanOsmanlıların zükûr ve inasdanolan her nüfus Ziraat Nezaretinceta'yin olunacak miktarda zer'-iyyatta bulunmak ve sene-i atiyyeiçin nadas yapmak üzere taraf-ıHükümetten mükellef tutulabilecektir.MADDE 2 — Çiftçiliği san'at-ımutade ittihaz etmemiş ve hidamat-ıaskeriyye haricinde kalmışolanları bulundukları mahaldeen ziyade ekilen mahsulattanzer'iyyatta bulunmak üzere mükelefiyet-iziraiyyeye tabi tutmağaHükümet mezundur.İşbu mükellefiyyet Müdafaa-iMilliyye, Donanma, Hilal-i Ahmergibi menafi-i umumiyye müessesatıve her nevi imtiyazlı ve imtiyazsızcem'iyyat ve şirketlerhakkında dahi caridir.MADDE 3 — İşbu Kanununtatbiki bir nizamname ile tayinolunacaktır. Mükellefiyyet-i ziraiyyenintemini için köy ve kasabaçiftçilerini çift ve hayvanatıile beraber an cemaatin çalışmağamecbur etmekte Ziraat Nezaretisalâhiyettardır.MADDE 4 — İşbu Kanun ileonun tatbikatını mübeyyin Nizamnameahkâmına mugayir harekettebulunanlar Sulh Mahkemeleritarafından yirmi kuruştanbeşyüz kuruşa kadar ceza-yı nakdiile ve tekrarı halinde bir haftadanüç aya kadar hapis ilemahkûm edilir.İşbu Kanun ile Nizamnamesinemugayir ef'al vukuunda zer'-iyyat memurlarının tutacaklarızabıt varakaları aksi münderecatısabit oluncaya kadar mamûl-ünbih olan vesaik-i kanuniyyedendir.MADDE 5 — İşbu Kanunun temin-iicrası için Ziraat ve TicaretNezareti bütçesine fevkalade olarakyüzelli bin lira ilave olunmuştur.MADDE 6 — İşbu Kanun zaman-ıneşrinden muteberdir.MADDE 7 — İşbu Kanununicrasına Dahiliye, Maliye, Adliyeve Ticaret ve Ziraat Nazırlarımemurdur.2 Düstur, II, 8. 1297.

6 MÜKELLEFÎYYET-I ZİRAİYYE NİZAMNAMESİ, 19162. Mükellefiyet-i Ziraiyye Kanun-ı Muvakkatinin TatbikatıHakkında Nizamname 3 (5 Eylül 1332/18 Eylül 1916)TeşkilatMADDE 1 — Vilayat ile ejviye'-imüstakile merkezlerinde vali veyamutasarrıf riyaseti altında olmakve Defterdar veya Muhasebeciile en büyük ziraat, ormanve baytar müdür, memur veyamüfettişlerinden ve JandarmaKumandanından ve muteberaıı-ızürradan alınacak iki zattan müteşekkilbulunmak üzere bir Zer'-iyyat Heyeti teşkil kılınacaktır.MADDE 2 — Vilayat ve livamerkezleri kaza itibar olunarakher kazadan onikiden efzun olmamaküzere kazanın en büyükmemur-ı mülkiyyesi tarafındanzer'iyyat memurları tayin olunacaktır.Mükellefiyyet-i ziraiyyenin teminiiçin kurra ve mahallat ihtiyarheyetlerile muhtarları veimamları zer'iyyat memurlarınınemrine tabidir.4 Teşrin-i Evvel 1332 (17 Ekim1916) tarihinde 2 nci madde şöyledeğiştirilmiştir. 4MADDE 2 — Vilayet ve livamerkezleri kaza itibar olunarakher kazadan en büyük memur-ımülkî tarafından zer'iyyat memurutayin olunacaktır. Zer'iyyatmemurlarının daireleri karyelerinvüs'atlerine ve yekdiğerileolan münasebet ve mesafelerinegöre altından dûn ve on ikidenefzûn karyeyi ihtiva etmemeküzere tahdit olunur. Müteadditheyet-i ihtiyariyyesi bulunan kasabalarihtiyar heyetleri adedincekarye addolunabilir. Mükellefiyyet-iziraiyyenin temini içinkurra ve mahallat ihtiyar heyetleriile muhtarları ve imamlarızer'iyyat mamurlarının emir veidaresine tabidirler.MADDE 3 — Mükellefiyyet-iziraiyyeye ait hususat ile tegavvületmek üzere Ziraat Müdüriyyet-iUmumiyyesine icap ettiğikadar memurin-i taliyye tayinolunabilecek ve lüzumu olacakmüfettiş ve müfettiş muavinlerimükellefiyyet-i ziraiyye teftişatıiçin tavzif olunacaktır.MADDE 4 — Mükellefiyyet-iziraiyyeye ait hususatta vahdetve istikamet-i muameleyi tayinetmek ve şuabat-ı hükümetin herkısmındaki mesaiyi ahenkdar kılmaküzere İstanbul'da Ziraat Nazırınınriyaseti altında Harbiye,Dahiliye ve Maliye MüsteşarlarileZiraat Müdür-i Umumisinden3 Düstur, II, 8, 1298-1302.4 Mükellefiyet-i Ziraiyye Kanununun Tatbikatına Mütedair 20 Zilka'de 1334 tarihliNizamnamenin 2 nci Maddesini Muaddel Mevadd-ı Nizamiyye, 19 Zilhicre 1334/4Teşrin-i Evvel 1332, Düstur, II, 8. 1329.

MÜKELLEFÎYYET- ZRAİYYE NİZAMNAMESİ, 1916ve hariçten Ziraat Nazırının tensibilealınacak iki zattan mürek-kep bir MükeMiyyet-i ZiraiyyeHey'eti teşkil olunacaktır.MADDE 5 — Kurra ve mahallathey'at-ı ihtiyariyyeleri ve köyimamları işbu Nizamnameninkendilerine tarih-i tebliğindenitibaren bir hafta zarfında kendikarye ve mahalleleri dahilindebulunan çift sürmeğe elverişlikâffe'i hayvanat ile çift sürebilecekolan zükûr ve inasdan kâffe-iefradı ve karye ve mahallesükkânma ait nadas ve ekizleribir deftere yazmağa ve zer'iyyatmemurlarının köy ve mahalleyevürudunda teslim etmeğe mecburdurlar.MADDE 6 — Her karyeninzer'iyyat memuru madde-i sabıkadabeyan olunan defteri alıralmaz karyede ekilmeğe elverişlitarlaları semt ve cihet itibariletasnif ederek evvela nadaslardanbaşlanmak üzere her semtin zersırası kur'a ile heyet-i ihtiyariyyehuzurunda tayin edecek vekaryenin çift hayvanatile çiftçilerininadedine göre her günekilmesi mecburi olan dönümmiktarını ve hangi gün zer'e başlanacağınıheyet-i ihtiyariyyeyebildirecektir. Şu kadar ki zer'iyyatmemuru muamelat-ı mezkûreyiikmal edinceye kadar çiftlerve köylüler muattal kalmayıpseneyn-i sabıkada olduğu gibi ziraatlerinedevam edeceklerdir.Her karyede çiftçiler çift hayvanatileberaber hergün için tayinVezaifolunan semtteki tarlaları an cemaatinzer' edeceklerdir. Muhtarlarher sabah bu hususu teminedecekler ve zer'iyyat memurunaverilmek üzere bir mazbatayapacaklardır.Kasabatı an cemaatin zer'iyyatnokta-i nazarından bir karyegibi addetmek veya şuabata taksimetmek kaza meclis-i idare 1 -sinin kararile icra olunacaktır.Tarlalar an cemaatin zer' o-lunmakla beraber her tarlaya saçılacaktohumun tedariki tarlasahibine aittir.MADDE 7 — Zer'iyyat memurlarıidarelerindeki kurrayıive tarlaları daimi surette devrederekmuayyen zamanlardamuayyen zer'iyyatın icra edilipedilmediğini takip edecek ve buhususta betaati ve terahisi görülençiftçiler ile heyet-i ihtiyariyyeazasının fiilleri hakkında birzabıtname tanzim ederek NahiyeMüdürü vasıtasile kazaya gönderecektir.Nahiye müdürleri işbu zabıtlarınihayet kırksekiz saat zarfındakazaya irsal edeceklerdir.Kazalarda hemen Meclis-i İdareiçtimaa davet olunarak İdare-iVilayat Kanununun 74 üncümaddesi mucibince terahi ve be 1 -taette bulunanlar evamir-i Hü-

8 MÜKELLEFYYET- ZRAİYYE NİZAMNAMESİ, 1916kûmete adem-i itaatte bulunmuşolanlar gibi mahkûm edileceklerdir.Ahaliden an cemaatin ziraattebulunmak istemeyenler vehayvanatı ketm ve ihfa edenlerMükellefiyyet-i Ziraiyye Kanununun4 üncü maddesi mucibincemücazat edilecektir.MADDE 8 — Nahiye müdürlerinahiyeleri dahilindeki kurrayılâakal ayda üç def'a devrederektertip edilen listenin sıhhatinive mükellefiyyet-i ziraiyyenintemin edilip edilmediğinive zer'iyyat memurlarının lâyikileçalışıp çalışmadıklarını birrapor ile Kaza kaymakamına bildireceklerdir.MADDE 9 — Zer'iyyat memurlarımükellefiyyet-i ziraiyyeyicebren yaptırmağa salâhiyetdardırlarve bu hususun temini içinNahiye Müdürlerinden Jandartaatalep edecekler ve NahiyeMüdürleri hemen miktar-ı kâfiJandarma verecektir.MADDE 10 — Kaza kaymakamlarilekaza ziraat muallimlerimükellefiyyet-i ziraiyyeninhüsn-i temininden birinci derecedeve doğrudan doğruya mesuldürler.Bu hususta terahisi görülenkaymakam ve muallimlerhakkında hemen Mükellefiyyet-iZiraiyye Kanununun dördüncümaddesi mucibince hareket olunacaktır.MADDE 11 — Kaza kaymakamlarileziraat muallimleri mevsim-iziraat devam ettikçe lâakalayda bir kaza dahilini devredereknahiye müdürlerile ziraat memurlarınınmükellefiyet-i ziraiyyeyiteftiş ve takip edip etmediklerinitetkik ve tahkik edeceklerve ziraat memurlarından terahisigörülenleri hemen tebdil eyleyeceklerdir.MADDE 12 — Kaza kaymakamlarileziraat muallimleri müşterekenher ay gerek zer'iyyatmemurlarile nahiye müdürlerininraporlarını gerek devirleri sırasındakimeşhudatlarına müstenidenliva mutasarrıflariyle livaziraat memurlarına rapor göndereceklerdir.Her liva mutasarrıfiyle ziraatmemuru liva dahilini zer'iyyatmevsiminin devamı müddetincelâakal iki ayda bir def'a devredeceklerve kendilerine gönderilenraporların sıhhatini teftiş vemükellefiyyet-i ziraiyyeyi iyi birsurette temin için lâzım gelen tedabiriittihaz edecekler ve netice-imeşhudatlarmı ittihaz ettikleritedabir ile umumi olarak ittihazıicap eden tedabiri vilayetveya müstakil liva zer'iyyat heyetlerinebildireceklerdir.MADDE 13 — Vilayat veyamüstakil ' liva merkezlerindekizer'iyyat heyetleri azâsı münavebetenvilayet veya müstakil livadahilini menatıka taksim ederekzer'iyyat mevsiminin devamımüddetince lâakal iki defa devredeceklerdir.

MÜKELLEFYYET- ZRAİYYE NİZAMNAMESİ, 1916MADDE 14 — Ziraat memurlarıdaireleri dahilindeki kurradaicra edilen zer'iyyatm miktarınıher hafta ziraat muallimlerine vebulunmayan kazalarda kaymakamlarabildirecekler, Kaymakamlarve muallimler de her ikihaftada bir kere netayic-i ziraiyyeyiliva ziraat memuruna göndereceklerdir.Liva ziraat memurlarıliva dahilindeki zer'iyyatmher yirmi günlük miktarıiçin kaza itibarile defter tertipedip birini vilayet zer'iyyat heyetinediğerini de doğrudan doğruyaZiraat Nezaretine göndereceklerdir.Vilayet ve müstakil liva merkezlerindenzer'iyyat memuru olmayanlarındamerbut kazalarınfıkra-i sabıkada münderic zer'iyyatdefteri ziraat muallimleri tarafındantertip ve irsal olunur.MADDE 15 — Vilayet ve müstakilliva zer'iyyat heyetleri namınavalilerle mutasarrıflar mükellefiyyet-iziraiyye usulününverdiği fevaidi, netayic-i ziraiyyeyi,ittihazı lâzım gelen tedabiriher ay muntazam raporlarlaNezarete bildireceklerdir.MADDE 16 — Merkez müfettişlerilemüfettiş muavinleri işbuNizamnamenin hüsn-i tatbik edilipedilmediğini ve mükellefiyyet-iziraiyyenin temin olunupolunmadığmı Ziraat Nezaretinceyapılacak talimat dairesinde teftişedeceklerdir.MADDE 17 — Vilayet ve müstakilliva zer'iyyat heyetleri azasınaher içtima için yarım lirayıtecavüz etmemek üzere ZiraatNezaretinden tayin olunacak birücret-i huzur verilecek ve mükellefiyyet-iziraiyyenin teminindehüsn-i hizmet ve gayreti görülenmemurin-i mülkiyye ve Jandarmazabit ve efradına ve heyet-iihtiyariyye azasile köy imamlarınamükafat-ı nakdiyye ita olunabilecektir.Zer'iyyat memurlarına altıyüz kuruşu tecavüz etmemeküzere şehrî ücret tayin ve ita olunacaktır.MADDE 18 — Vilayet veyamüstakil liva dahilinde mümkünolduğu kadar fazla-i zer'iyyatı teminve iaşe-i umumiyye nokta-inazarından senedi atiyye ihtiyacatmıistihsal etmek üzere bazınevi mahsulat ziraatının tahdidinive bir kısım mahsulatın teamüldenfazla zer'ini karar altınaalmak ziraat heyetlerinin salâhiyetleridahilindedir. Ancakbu nevi mukarrerat Ziraat Nezaretincetertip olunacak talimatdairesinde ittihaz olunmak lâzımgeleceği gibi kararın ittihazınımüteakip Ziraat Nezaretine malumatverilecektir.MADDE 19 — Mükellefiyyet-iziraiyye usulü üzerine zer olunamayacakolan tarlalarda doğrudandoğruya Hükümet veya Belediyenamına veyahut Müdafaa-iMilliyye ve Donanma Cemiyetlerigibi menafi-i umumiyye müesse-

10 14 KASIM 1916 TARİHLÎ GENELGEsatı tarafından zer olunmak üzereicap eden tedabir zer'iyyat heyetlerinceittihaz olunacaktır.MADDE 20 — İşbu Nizamnametarih-i neşrinden muteberdir.MADDE 21 — İşbu Nizamnameninicrasına Ziraat Nazırı memurdur.3. Mükellefiyet-i Ziraiyye Kanununun Tatbikatına Mütedair 20Zilka'de 1334 (5 Eylül 1332/18 Eylül 1916) Tarihli NizamnameyeMüzeyyel Mevadd-ı Nizamiyye 5 (4 Teşrin-i Evvel 1332/17 Ekim 1916)MADDE 1 — Köy ve kasabaçiftçilerinden tarlası ve çift alâtve edevatı olmayıp da ahir suretleçalışmakta bulunanlara yevmiyyeverilecektir. İşbu yevmiyyeninmiktarı zerriyyat memurlarıtarafından hey'at-ı ihtiyariyyeile istişare olunarak mahallindecari ücrete göre tayinve kendi namına ziraat yapanlarıntarlalarında çalışılmış ise onlarınve ortakçılık suretile zerolunan tarlalarda ise ortakçılarınzimmetine olmak üzere muhtarlartarafından bir deftere kaydolunacaktır.Zimmetlerine yevmiyyeterettüp edenler nihayetonbeş gün zarfında borçlarınımuhtarları huzurunda yevmiyyecilereita edeceklerdir. Bilâ tediyeonbeş gün geçirildiği takdirdezer'iyyat memurlarının müracaatıüzerine nihayet bir ayzarfında tahsilat şubesi tahsildarıtarafından cibayet olunarakzer'iyyat memuru vasıtasile yevmiyyecilereverilecektir.MADDE 2 — İşbu Nizamnameninzer'iyyat memurları tarafındantatbikine başlanıldığı tarihekadar yapılan ortakçılık mukavelelerigelecfek sene harmanınınnihayetine kadar tarla vetohum sahipleri tarafından fesholunmayacaktır.MADDE 3 — Mükellefiyyet-iZiraiyye Nizamnamesindeki vezaifiifa için devr ve teftişte bulunanmemurin-i mülkiyye vesair eşhas Ticaret ve Ziraat NezaretiMemurin Harcırah Nizamnamesinetevfikan harcırah veyevmiyye alacaklardır.4. Dahiliye Nezaretinin 1 Teşrin-i Sani 1332 (14 Kasım 1916)Tarihli Genelgesi 6raktıkları ve köylerindeki mülte-çilerin de tarla ve tohumları bu-Köylülerin vesaitsizlikten dolayıbir çok araziyi muattal bı-s Düstur, II, 8. 1328

MÜKELLEFÎYYET-Î ZİRAİYYE KANUNU 11lunmadığı cihetle çift hayvanlarileberaber boş durdukları anlaşılmışve halbuki Mükellefiyyet-iZiraiyye Kanunu mucibincehiç bir kolun ve hiç bir hayvanınboş bırakılması gayri caizbulunmuş olduğundan, ber mucib-iKanun azade-i mükellefiyyetbulunmayan mültecilerin devesait-i mevcudelerile muntazamançalıştırılarak ziraat hususundakendilerinden azami istifadeedilmesi Ticaret ve ZiraatNezaretinin iş'arile tebliğ olunur.III.MÜKELLEFİYYET-İ ZİRAİYYE KANUNU1. Meclis-i Meb'usan ve Meclis'i A'yan GörüşmeleriA. Meclis-i Meb'usan Görıışmelerı 13. Devre-i İçtima — 3. İçtima44. iriikad (13 Şubat 1332) [28 Şubat 1917][Pazartesi]— Mükellefiyyet-i ZiraiyyeKarar-ı MuvakkatiREİS — Ziraat Nazırı beyefendiruznamede dahil olan Mükellefiyyet-iZiraiyye Kanununun,ziraatin kesbettiği ehemmiyetcihetile müzakeresinin takdiminirica ediyorlar. Eğer tensipbuyurulursa onu takdimenmüzakere edelim. (Muvafık sadaları)Sonra efendim Nizamname-iDahili ahkâmına tevfikanverilmiş bir takrir var, okuyorum:"Ziraatin iktisap ettiği ehemmiyetebinaen Mükellefiyet-i ZiraiyyeKarar-ı Muvakkatininmüstaceliyetle müzakeresini teklifederim."Ziraat NazırıMustafa ŞerefREİS — İstical kararını kabuledenler lütfen el kaldırsın. İsticalkararı dahi kabul olundu.Efendim, manzur-ı âlileri olduğuveçhile bu karar-ı muvakkatDahiliye, Adliye, Orman,•Maadin ve Ziraat Encümenlerindengeçmiştir. Şimdi usulümüzveçhile Encümenin teklifini okuyacağız.Fakat heyet-i umumiyyesihakkında mütalâa varsairad buyrulur. Maddelere geçelimmi?VEHBİ EFENDİ (KARESİ) —Bu Kanun hakikaten şayan-ıtakdir ve tebrik bir kanundur.Hüsn-i tatbikine muvaffakiyetlerinitemenni ederim. Yalnız bu,zer'iyat kanunudur. Bendeniz buvesile ile, önümüzde, yakın zaıMeclis-i Meb'usan Zabıt Ceridesi, 3. Devre-i İçtima, 3. İçtima, 44 İn'ikad (13 Şubat1332), 6. 619-627.

12 MÜKELLEFlYYET-1 ZÎRAlYYE KANUNUmanda gelecek olan hasadı Nazırbeyefendinin nazar-ı dikkatlerinevaz ediyorum. Şimdi kışlıkziraat neticelendi. Her yerde azçok, seneyn-i sabıkadan pek çokfazla zer'iyyat icra edildi. Fakatbunun hasadını da düşünmek lâzımgelir. Filhakika lâzım gelenyerlere orak makinesi, harmanmakinesi vesaire şeylerin şimdidenyetiştirilmesini Hükümeteteklif ediyorum.FEYZİ BEY (DİYARIBEKİR)— Memleketin en büyük endişesiziraattir. İlkbahar zer'iyyatıhakkmda teşebbüsleri nedir?Şimdiye kadar olan zer'iyyat nekadardır, kaç dönümdür? Bununhakkında Nazır beyefendi izahatverirlerse heyet-i umumiyye, efkar-ıumumiyye tenevvür etmişolur.TİCARET VE ZİRAAT NAZI-RI MUSTAFA ŞEREF BEY (KAY-SERİ) — Bugün heyet-i muhteremenizinnazar-ı tetkik ve tasvibinearzedilen kanun, karar-ımuvakkat, ahvalin iktisap ettiğihususiyyat ne sebeple icrası zarurigörülmüş bir tedbirdir. Böyleİstanbul gibi, İzmir gibi, Beyrutgibi bilad-ı azime, memleketimizdemahduttur. Yani ticaretve san'at ile meşgul olan sınıf,nüfus-ı umumiyyenin kısm-ı kaliliniteşkil ediyor. Nüfusun ekseriyet-iazimesini vucude getirenkurra ve kasabat ahalisidir.Harb-ı Umuminin ilanı üzerineen ziyade kurra ve kasabat ahalisi,tabiatile nüfus-ı umumiyyeninekseriyet-i azimesini teşkilettiği için, silah altına alındılar.Bu suretle memleketimizde aleladezamanlarda altmış milyondönümü mütecaviz zer'iyyat yapılırken,harbin ilk senesinde buzer'iyyatm miktarı birdenbire nısıfderecesine, yani otuz milyondönüme tenezzül etti. Geçen senekizer'iyyat da yirmi beş milyondakaldı. Bu yirmi beş milyondönümlük zer'iyyat, bendenizinkanatime göre, bazı hususiahval zuhur etmemiş olsa ve bazıkimseler hodgâmane endişeleriile mahsulatı kapatmak hareketinitakip etmemiş olsalardı,memleketimiz pek ferah ve fuhurbir surette yaşayabilir idi.Zaten alelade zamanlarda altmışmilyon dönümlük mahsulatmemleket dahilinde bir taraftandiğer tarafa nakledilmediği içinbir muvazenet dairesinde tevziedilemiyordu. Bunlar ekseriyauzak mahallerde kalıyor ve seneyn-iatiyye için iddi har olunurkenfenayab olup gidiyordu. Ellyevmbizim elimize vasıl olanmalûmat-ı mevsukaya nazaranbundan yirmi beş gün evvelkizer'iyyatm heyet-i mecmuası,yirmidört milyon dönüme vasılolmak üzeredir. Yani geçen seneninnisbeti, bundan yirmi, yirmibeşgün evvel elde edilmiş bulunuyor.Geçen sene yirmibeşmilyon zer'iyyat yapılmış iken,bu sene şimdiden o yirmibeş milyondönümlük nisbet elde edilmişoluyor. Yalnız tabii bu raporlarbize malûmat veren kim-

MECLİS-Î MEB'USAN GÖRÜŞMELERİ 13selerin de beyan ettiği üzere hakikatitamamen ifade etmiyor.Hakikati tamamen ifade etmiyordediğim nokta beyan ettiğimmiktarın fazlalığı cihetinden değil,noksanlığı cihetindedir. GerekZiraat Nezaretine merbutmemurinden, gerek memurin-imülkiyyeden gelen raporlara nazaranbu miktar, ekseriyet üzere,ahali tarafından mektum tutuluyor.Yani ahali, gerek iaşemeselesi sebebile ve gerek vergitarhı gibi bazı hususattan tevehhümederek zer ettikleri miktarınoksan söylüyorlar. Onun içindiyebilirim ki zer'iyyat, hattaşimdiden, geçen senenin zer'iyyatımiktarım pek ziyade geçmiştir.Malûm-ı âliniz olduğu veçhile,kışlık zer'iyyatm mevsimi deMemalik-i Osmaniyye'nin ekserkıtaatında henüz hitam bulmamıştır.Yirmi yirmibeş güne kadarkış zer'iyyatma devam edilecekzaman vardır. Bu suretleyalnız kışlık zer'iyyatla, bundanbir sene evvelki miktarı, yaniotuz milyon dönümü, tutabileceğimizizan ve tahmin ederim.Yaz zer'iyyatı ise, tabiatile, bunainzimam edecektir. Yaz zer'-iyyatımn ikmal ve temini içinicap eden tedabir ittihaz olunmuştur.Malûm-ı âliniz icap edentedabir dediğim cihet, en ziyadememleketimizde tohumluğun celpve şevki meselesidir. Bu husustatohumluğun nasıl celp edilebileceğive nerelerde ne suretle tedarikve sevk olunabileceği tamamendüşünülmüştür. Ve bugünRomanya'dan der dest-i sevk"200" vagon mısır "10" vagon darı"5" vagon fasulye ihzar olunmuştur.Yakında sevkiyata başlanılacaktır.Yazlık mahsul zer'-iyyatınm vakti hulûl edinceyekadar bunların sevk ve tevzi edileceğinitamamen ümit ediyoruz.Bilhassa "Tuna" tarikinin küşadmdanpek az bir müddet sonrabu tohumluk buraya celb olunacakve tevzi edilebilecektir.Biz yalnız bununla da iktifa vekanaat etmedik. Mümkün olduğukadar memleket dahilinde fazlatohumluğu bulunan mahallerdentohumluk tedarik etmek cihetinide düşündük ve bu hususta icapeden tedabiri ittihaz ettik. Bundanbaşka Romanya'dan bizimhissemize isabet eden miktardandaha fazla mısır tedarik etmekkabil olmadığı için, MacaristanHükümetine müracaat ettik veMacaristan Hükümeti kendisineRomanya'dan isabet eden mısırhissesini bize vermeğe rıza gösterdive bu suretle mısır tohumluğudaha fazla miktarda istihsalve temin edilmiş oldu. Maruzatımesnasında beyan etmiştimki, bu sene daha şimdiden geçensenenin nisbeti tutulmuş ve geçilmiştir.Bu hususta nazar-ı dikkat-iâlilerine arz etmek istediğimbir nokta var. O da, elyevmhuzurunuzda tetkik ve tasvipolunmak üzere bulunan Kanunungöstermiş olduğu tesirdir.Geçen sene aynı mesai bezledilmiş,Hükümet tarafından aynısurette çalışılmış ve muavenetler

14 MÜKELLEFYYET- ZİRAİYYE KANUNUyapılmış idi. Lâkin böyle bir kanunile gerek zamanen tasarrufve gerek mevcut kanunlardanazami istifadeyi temin etmeküzere bir teşkilat ihdas edilmemişolduğundan, ziraat "25" milyondönüm derecesinde kalmışidi .Bu sene Mükellefiyet-i ZiraiyyeKanunu ile tatbik edilenteşkilat sayesinde henüz sene hitambulmadan "25" milyon miktarımbulduk ve ümit ediyoruzki ilk sene-i harbiyyede olduğugibi bu senede ziraatimiz "32","35" milyon arasında bir miktarabaliğ olacaktır. Bu Kanununbir tesiri de olmuştur: Memalik-iOsmaniyye'nin muhtelif vilayetlerive livaları istihsalatnokta-i nazarından gayri mütenasipbir vaziyette bulunuyorlar.Meselâ: geçen sene Edirne, Karesi,Bursa, Çatalca, İzmit menatıkı,ancak kendileri için lâzımolan sekiz dokuz aylık hububatistihsal edebilmişlerdi. Halbukibu menatık zer'iyyatı, busene geçen senenin nispetini fevkaladegeçmiştir ve bu suretlememleketimizde müstehlik mmtakalardanma'dud olan mahaller,bu sene nev'ama müstahsil mmtakalara'dadma geçmişlerdir.Mesela geçen senenin Edirne vilayetizer'iyyatı "553.000" dönümiken, bu sene 1.442.000 dönümevasıl olmuştur. Bu miktara yazlıkzer'iyyatı da inzimam edecekolursa, iki milyon dönüme takarrübedecek demektir. Bu suretleEdirne vilayeti kendi istihlâkatıiçin lâzım olan hububatı teminettiği gibi, harice de zahire verebilecektir.Arzettiğim fevaidi teminetmiş olan bu Kanunun, herhaldeheyet-i celilenizce kabuledilmesini istirham ederim. Vebu Kanunun gösterdiği netayicitibarile zer'iyyatımız, herhaldesene-i sabıka zer'iyyatma nisbetleve pek mevsuk malûmata müstenidenyüksek bir derecede olduğuiçin, bu hususta heyet-imuhteremenizin endişe etmemesinirica ederim.ALİ GALİP EFENDİ (KARESİ)— Efendim, bu zer'iyyat kanunuhakkında burada kimse itirazdabulunamaz. Halen hiç buğdayekilmeyen zeytinlikler için, Edinciknahiyesi ve Erdek kazasınınbazı yerleri gibi hiç mahsul ekilmeyenyerlerde herkes rastgelenyeri ekti ve herkes ekecek. Buaçlık hiç bir şeye benzemez. Bahususzeri'yyat meselesi, bunahalkın nekadar tehalükle çalıştığınahiç şüphe yok. Fakat mesele,yine eskiden olduğu gibi, mahsulkalkan yerlerde fiyatı takdiredip de beş kileden gayrisinielinden alacaksak kimse teşebbüsetmez. Halk emin olmalı veişittiğime göre, Hükümet a'şaralacak ve a'şann bir mislini derayiç ile alıp ihtiyacı olan yerle 1 -re verilecek ve mütebaki mahsulüahali yed'inde serbest kalacakolursa, buna amenna. Herkes isteristemez eker. Yok eğer ektiğinialır, misafirini, gelecek gidecekkimsesini düşünmesin,(hayvanını düşünmesin, dersekolmaz. Beyefendi hazretleri, bi-

MECLS- MEB'USAN GÖRÜŞMELERİ 15zim yalnız ovamız var. İzmir vilayetindençekirge havalandığıvakit bizim vilayete Manisa'dantelgrafname geldi. ArkadaşımVehbi beyin buyurduğu gibi, bunubendeniz de rica ederim, o zamanBalikesir'de hasad için taburolmamış olsaydı, bizim merkezdehiç buğday kurtaramayacaktık.Onun ilanı üzerine herkeskoştu. Bayırlarımızın gün olduğuve o vakit hasad idrak edemediğiiçin, oralarda biçilen mahsulattanhiç istifade olunmadı. Maksat,eğer halk bilirse ki ektiğimahsulü kendisi kaldıracak veistifade edecek, buna teşebbüseder, yoksa cebren ellerinden alınacakolursa buna kimse muvafakatetmez.REİS — Heyet-i umumiyyesihakkında başka söz var rr\ı, efendim?Başka söz isteyen yok. Binaenaleyh,rey'e koyacağım. Kabuledenler elerini kaldırsın. Kabulolundu, efendim.Orman, Maadin ve Ziraat EncümenininTeklifiMADDE 1 — Çiftçiliği sanat-*mutade ittihaz etmiş, tasarruf veisticar tarikile arazi sahibi bulunmuşve hidemat-ı askeriyyeharicinde kalmış olan Osmanlılarınzükûr ve ziraatle me'lufinasdan ondört yaşını ikmal etmişher ferdi Ziraat Nezaretincetayin olunacak miktarda zer'iyyattabulunmak ve sene-i atiyyeiçin nadas yapmak üzere taraf-ıHükümetten mükellef tutulabilecektir.MEHMET NURİ EFENDİ (ZOR)— Maddede "ondört yaşını ikmaletmiş her ferdi" kaydı var. Bununmükellefiyetine imkân vaı*mı? Onun için bendeniz, bu fıkranıntayyı daha muvafıktır, diyorum.Madde "Osmanlıların zükûrve masından olan her şahısmükelleftir" suretinde olmalı,yoksa yaş tayin edilmemelidir.REİS — Madde hakkında başkabir mütalâa var mı? YalnızTekfurdağı meb'usu Harun efendininbir tadilnamesi var:"Birinci maddedeki Ziraat Encümeninintadilinde olan "ondört"ün"onaltı"ya iblağını teklifeylerim."Tefurdağı Meb'usuHarunREİS — Yani ziraatle me'lufinasdaıı, ondört yaşında olanlarınyerine onaltı yaşını teklifediyorlar. Tadilnameyi rey'e koyuyorum,efendim. Kabul edenlerlütfen ellerini kaldırsın. Kabulolunmadı.MEHMET NURİ EFENDİ (ZOR)— Müsade buyurursanız takririmiçin söyleyeyim. Dördüncümaddede ceza tayin edilmiştir.REİS — O vakit söylersiniz.Şimdi efendim, Heyet-i Celile butakriri kabul etmedi. Nuri efendihazretlerinin takriri, "ondörtyaşını ikmal etmiş her ferdi" fıkrasınınkülliyyen tayyını mutazammmdır.Fıkranın tayyını teklifediyorlar. Nazar-ı itibare a-

16 MÜKELLEFYYET- ZİRAİYYE KANUNUlanlar ellerini kaldırsın. Nazar-ıitibare alınmadı.Şimdi efendim, maddeyi rey'ekoyacağım. Başka verilmiş tadilnameyok. Maddeyi kıraat edildiğişekil üzere yani Orman veMaadin ve » Ziraat Encümeninintadili veçhile kabul edenler lütfenel kaldırsın. Kabul olundu.MADDE 2 — Çiftçiliği san'at-imutade ittihaz etmemiş ve hidemat-ıaskeriyye haricinde kalmışolanları bulundukları mahaldeen ziyade ekilen mahsulattanzer'iyyatta bulunmak üzere mükellefiyyet-iziraiyyeye tabi tutmağaHükümet mezundur.İşbu mükellefiyyet Müdafaa-iMilliyye, Hilal-i Ahmer gibi menafi-iumumiyye müessesatı veher nevi imtiyazlı ve imtiyazsızcemaat ve şirketler hakkında dahicaridir.SAİD EFENDİ (MAMURETÜLAZİZ) — Elbette bu zükûr içindirdeğil mi? Hidemat-ı umumiyyeharicinde kalanlar zükûrdur,değil mi?REİS — Hidemat-ı askeriyyeharicinde kalanlar tabii zükûrdur,efendim. Burada, beşinci satırdabir mazbata sehvi var."Zer'iyyattan" kelimesindeki "n","e" olacak.TİCARET VE ZİRAAT NAZIRIMUSTAFA ŞEREF BEY (KAY-SERİ) — Efendim, bu madde ilezer'iyyatı sanat-ı mutade ittihazetmiş olan zükûr ve inas mükelleftutulmak isteniliyor. Sanat-ımutade ittihaz etmemiş olanlaryalnız zükûr olacağı için hidemat-ıaskeriyye haricinde kalanlanlardeniliyor ki, tabii zükûrolacak.HARUN HİLMİ EFENDİ (TEK-FURDAĞI) — Efendim, fevkaladeahval tabiidir ki fevkalade kavanininvaz'mı istilzam eder.Eğer kavaninin tahmil ettiği mükellefiyetumumi olursa "iza ümmetil beliyye tabtel kaziyye" fehevasmcadaha hoş olur. Birincimaddede ekserisi taşra ahalisiolduğundan hiç şüphe etmediğimzürram, hatta inasma varıncayakadar, mükellefiyet-i ziraiyyotahmil ediyoruz; onların ondörtyaşında olanlarını da -ki yeni beşiktençıkmış demektir- ziraatmükellefiyyetine tabi tutuyoruzda, hatta onaltıya iblağını bilekabul etmiyoruz. Sonra, gerektaşrada olsun gerek şehirde bulunsun,zürradan olmayan ahalihakkında aynı mükellefiyetitatbik etmiyoruz. Orada yalnızaskerlikten müstesna olan erkeklerinazar-ı itibara alıyoruz, diğerlerineteşmil etmiyoruz. Acabaşehirlerde bulunan nisvangül mü toplasmlar; onlar da buvatanın evladı değil midir? Mademki derecat-ı mekâtibte, tahsilgörerek yetişmişlerdir, taşradabulunup tahsil görmeyenler,hatta tahsil görmüş olsalar bile,tahsilleri noksan olan kadınlarınmükellef olduğu bir şey ile onlarda niçin mükellef olmasınlar?Bunlar da taşra kadınları gibi buvatanı düşünmeğe mecburdurlar.

MECLS-Î MEB'USAN GÖRÜŞMELERİ 17'Binaenaleyh, bu mükellefiyetinonlara da teşmilini teklif ediyorum.REİS — Harun efendi hazretleri,tadilname verirseniz rey'ekoyarım.MUSTAFA NEDİM BEY (ÇAN-KIRI) — Nazır beyefendi madde-ikanuniyyeden ziraatle meluf olmayaninsamn müstesna olduğunubuyurdular. Fakat biz, Osmanlıkadınları ile iftihar ederiz. Osmanlıkadınları, kendilerine kanunile mükellefiyyet tevcih o-lunmadan, kemal-i fahr ile gerekziraatte ve gerek sevkiyatta, herhususta pek mukaddes hidemattabulunmuşladır. Onun için kadınlarımız,kendilerinin bu kanunile mükellef olmadıklarımnazar ı itibare almayarak sa'ydenasla geri kalamayacaklardır.Bunun suret-i mahsusada nazar-ıdikkate alınmasını teklif ederim.REİS — Nazır beyefendi, bunadair bir mütalâanız var mı,efendim?TİCARET VE ZİRAAT NAZIRIMUSTAFA ŞEREF BEY (KAY-SERİ) — Kadınlarımızın ibraz ettiklerifevkalade hidemat ilecümlemiz iftihar ederiz. Yalnızikinci maddede mevzuubahs o-lan, çiftçiliği sanat-ı mutade ittihazetmemiş olan kadmlarımızdır.Bunlar tabiatile müdafaa-imilliyyede ve sair hususatta, icapeden hidematı ifa edeceklerinden,onlara böyle bir külfeti tahmiletmek istemedik. Tahmil o-lunduğu takdirde tabiatile fevkaladeolarak o hizmeti de ifa ederler.Bundan hepimiz de eminizve bundan dolayı da müftehiriz.Yalnız ikinci maddede mevzuubahsolan ve çiftçiliği sanat-ı mutadeittihaz etmemiş bulunan kadınların,diğer hidemat ile mütevaggilolacaklarını düşünerekondan sarf-ı nazar ettik.HAYDAR BEY (KONYA) —Malum-ı âliniz olduğu veçhileçiftçilik evde dikiş dikmeğe benzemez.Çiftçilik, herhalde fazlamezahime göğüs gerebilecek teşkilatamalik kesan' tarafındanancak yapılabilir. Çiftçiliği sanat-ımutade ittihaz etmiş olanmahaller kadınları, zaten bu sanatile meluf ve meşguldürler.Onun için onları bu Kanun ilemükellef tutabiliriz. Fakat hepimizbiliriz ki, hissiyatımıza mağlupolarak bugün şehirlerde ikametetmiş, ellerini adeta sıcaksudan soğuk suya sokmamış o-lan kadınları ziraate sevk edecekolursak pek gülünç ve hissiyatamağlup olarak hareket ettiğimiziispat etmiş oluruz. Kadınlarımızşayan-ı ihtiramdır. Fakatherkes, kendi ifa edebileceği ve--zaife sevkedilmek şartile, müteneffi'olabilir. Onun için maddeninhal-i asliyyesile kabulü taraftarıyım.(Doğru sadalan)HASAN FEHMİ EFENDİ (Sİ-NOP) — Bu Mükellefiyyet-i ZiraiyyeKanununun doğuran vevücude getiren hal-i fevkalade vezarurettir.Bendenize göre, bir çok zükûrve inasa, müddet-i ömründe hiç

18 MÜKELLEFlYYET-I ZİRAÎYYE KANUNUbir suretle sapanın ucundan vesapından tutmayan zevata "sentarla ekeceksin, şemsiyeni bırakıpve kazmayı eline alıp tarlayaçıkacaksın" demek biraz aykırıgibi gözükür. Fakat bu ziraatıdoğrudan doğruya bizzat ifa etmekvar. Sonra bir de parasınıvererek mesarif ihtiyarile yaptırmakvar. Arz edebiliyor muyum?Şimdi biz, her fert mükellef, yaniondört, onbeş yaşında bulunanbir adam, gerek olduğu yerde vegerek üç, beş, sekiz saatlik biryerde bir dönüm arazi ekmeğemecburdur, dersek, ektiremezmiyiz? (Hayır hayır sadaları)Hayır demiyelim; öyle ise, yemiyelim.Ben diyorum ki, madem kibugün her fert müstehliktir, bunlarasgari olarak bir dönüm araziekmeğe ve ektiğini ispat etmeğemecburdur, diyeceğiz. Ovakit her fert, hatta hükümdar-ızişana kadar herkes ekecektir.Zaten bugün efrad-ı ahalinin birkısmı ekiyor, sonra bizim gibişehirlerde oturanlar, böyle hariçtememleket civarında oturanlarmasraf ihtiyarile ektirecek olurlarsa,memleket için kârlı mı o-lur, zararlı mı olur? Tabii kârlıolur. Binaenaleyh bendeniz "herfert asgari olarak bir dönüm ekmeğemecburdur" diye bir teklifdemeyan ediyorum.REİS — Efendim, tadilnameverirseniz onu da ayrıca rey'ekoyarım. Şimdi, bu madde hakkındaHarun efendi hazretlerininbir tadilnameleri var. Buyurun,okuyunuz, efendim."Maddenin...kalmış olan zükûr gibi nisvamnda bulundukları mahaldeilh...suretinde tadilini teklif eylerim.""Tekfurdağı Meb'usuHarun HilmiREİS — Tadilnameyi nazar-ıitibara alanlar lütfen ellerini kaldırsın.Nazar-ı itibare alınmadı,efendim.Başka verilmiş tadilname yok.Binaenaleyh, maddeyi rey'e koyacağım.Maddeyi kabul buyuranlarlütfen ellerini kaldırsın.Kabul olundu, efendim.Hükümetin TeklifiMADDE 3 — İşbu Kanununtatbikatı bir Nizamname ile tayinolunacaktır. Mükellefiyyet-i ziraiyyenintemini için köy ve kasabaçiftçilerini çift hayvanatı ileberaber an cemaatin çalışmağamecbur etmekte Ziraat Nezaretisalâhiyettardır.Dahiliye Encümeninin TeklifiMADDE 3 —.Mükellefiyyet-iziraiyyenin temini için köy vekasaba çiftçilerini çift hayvanatıile beraber an cemaatin çalışmağamecbur etmekte Ziraat Nezaretisalâhiyettardır.Orman ve Maadin veZiraat Encümeninin TeklifiMADDE 3 — Mükellefiyyet-iziraiyyenin temini için köy ve

MECLS- MEB'USAN GÖRÜŞMELERİ 19kasaba çiftçilerini çift hayvanatıile beraber an cemaatinmuhtac-ı muavenet görülecek askerve fukara aileleri tarlalarındaçalışmağa mecbur etmeğe ZiraatNezareti salâhiyettardır.MUHİDDİN EFENDİ (NİĞDE)— Bu çalıştırılacak efradın yiyeceğini,içeceğini kim...REİS — Ne bendeniz ve ne dezabıt işitiyor.MUHİDDİN EFENDİ (NİĞDE)— Bu çalışacak efradın ekmeğini,yiyeceğini kim verecek? ZiraatNezareti bunları çalışmağamecbur edecek. Fakat bu fakiradamın kendi yiyeceği yok ikendiğerin çiftini nasıl sürecek?Yoksa Ziraat Nezareti o adamınyiyeceğini temin ediyor mu?REİS — An cemaatin çalışanlarınyiyeceğini, içeceğini kim verecek,diyorlar.TİCARET VE-ZİRAAT NAZIRIMUSTAFA ŞEREF BEY (KAY-SERİ) — Köylüler, hadd-i zatındaaralarında bir adet ittihaz etmişlerdir.Bu adet mucibince,kendileri mevsim-i zer'iyyatta,hatta hasad zamanında "imece"suretile muhtac-ı muavenet olanlarıntarlalarını ekerler ve içlerindemuhterem bulunan kimselerintarlalarında orak biçerler.Malûm-ı âlileridir ki, köylülerimizimam tutarlar. Kezalik kendihayvanlarını gütmek için çobantutarlar. Ekseriya bunlaratahsis ettikleri meblağ, "imece"suretile onlara beş, on dönümtarla ekmekten ibarettir. Demekki, esas itibarile, köylerimizde ancemaatin çalışmak teamülü mevcutturve taht-ı teamüle girmişbir keyfiyettir. Tabiatile sa'y-imüctemî, sa'y-i ferdiden daha ziyademüessir olur. Bizde ekseriyatarla sahipleri, bilhassa köylüler,parçalanmış tarlalara sahipoldukları cihetle, hayvanlarınıiki gün bir semte iki gün dediğer semte götürmeğe mecburdur.Köylü bu suretle vakit zayiedecektir. Biz an cemaatin sa'yile mükellef tutmak hususundasalâhiyet istediğimiz zaman hembu suretle zamanen vaki olacakisrafı bertaraf etmek, yani zamaneniktisat eylemek ve hem desa'y-i ferdinin yerine müctemibir sa'y ikame etmek istedik.Köylüler tarlalarını münferidenekmiş oldukları vakit ne yiyeceklerise müctemian tarlalarını ektiklerivakit de aynı şeyi yiyeceklerdir.Yani bunlara hal-i tabiideyapacakları işten hariç bir işteklif edilmiyor. Ancak münferidenyapabilecekleri mesaiyi dahaiyi surette yapmak ve şu kanunmucibince vucude getirilen teşkilattariklerini daha iyi surettemurakabe ve teftiş edebilmek veneticeyi daha ziyade anlamakiçin bunlar müctemian say'e sevkediliyor.Binaenaleyh, bir kerreburada, bunların yiyeceklerinive içeceklerini kim verecektirmeselesi mevzuubahs olamaz.Saniyen, Encümen tarafındanbu an cemaatin çalışmanın yal-

20 MÜKELLEFlYYET-î ZİRAİYYE KANUNUnız asker ve fukara ailelerinehasrı teklif ediliyor. Hadd-i zatındaNezaretin, Hükümetin talepettiği de bu salâhiyettir veo salâhiyeti mümkün olduğu derecedekabiliyet-i tatbikiyyesi bulunduğuzaman ve mekânda istimaledecektir. Eğer kabiliyet-itatbikiyyesi bulunmayacak olursabu salâhiyeti istimal eylemeyecektir.Nitekim bu salâhiyet busene tamamile tatbik edilmemiştir.Çünkü geçen sene böyle birkanun mevcut olmadığı için, köylülerinher biri nadaslarını müteferriksuretle yapmışlardır vemüteferrik yapıldığı için aynı zamanda"ekim" tavı hulûl etmiyordu.Tabiaten bu tav, aynı zamandahulûl etmeyince köylülerian cemaatin bir semte sevketmekmuvafık olamazdı, yanibu sene, kabil olduğu derecede,tatbik edilecektir. Fakat böyle birkayıt konulacak olursa, arzettiğimmenafi hasr ve takyid edilmişolacaktır. İhtimal ki, Hükümetbazı mahallerde bunu tamamentatbik etmeyi kabil-i icra görecektir.O vakit bu menafidenmahrum kalınmış olacaktır. O-nun için maddeyi, olduğu gibi,kabul buyurmalarını rica ediyorum.MUHİDDİN EFENDİ (NİĞDE)— Memur beyefendi, asude birzamanı müzayakalı bir zamanile kıyas ediyor. Asude bir zamanda...REİS — Bendeniz işitmedimki, zabıt işitsin.MUHİDDİN EFENDİ (NİĞDE)— Memur beyefendi...REİS — Nazır beyefendi hazretlerininsözüne karşı cevabınıznedir?MUHİDDİN EFENDİ (NİĞDE)— Evet, Nazır beyefendi, asudebir zamanı müzayakalı bir zamanile kıyas ediyor. Asude birzamanda o kadar çok hasılat, okadar çok yiyecek sözü olmaz.Müzayakalı bir zaman ise, nazar-ıdikkati caliptir. Geçen seneamele taburlarından birer,İkişer tabur köylere gönderildi.O vakit köylüler dediler ki: Buaskerin göreceği iş kadar kendileride yiyip gidecektir. Bize birşey kalmayacaktır. Bunun içinherkesi haline terk etmek dahaevlâdır.HAYDAR BEY (KONYA) —Efendim, bu maddede "an cemaatinçalışmak" kaydını ikinokta-i nazara göre, halletmeklâzım gelir. Encümen bu maddeyimütalâa ettiği vakit, "an cemaatinçalışmak" meselesini, kendiişlerini, güçlerini bitirmiş yahutbitirmek üzere bulunmuş o-lan köy halkının, muhtac-ı muavenetolan fukara ve asker aileleritarlalarında çalışması noktasındanmütalâa etti ve o noktalardankabul etti. Nazır beyefendininvermiş olduğu izahattan,biz başka bir netice istismam ettikki buna muvafakat etmek taraftarıdeğiliz. Nazır beyefendi,zamanı nazar-ı itibare alarak,herkes münferiden tarlalarında

MECLİS-Î MEB'USAN GÖRÜŞMELERİ 21çalışacak yerde an cemaatin köyünbir tarafına sevkolunup oradaçalıştırılacak ve oradaki hizmetbitince diğer tarafta çalıştırılacakolursa mesai daha müsmirolur, buyurdular ki, bu variddeğildir.Malûm-ı âlilerinizdir ki, tarlalar,köylerin muhtelif semtlerindebulunur ve köylüler kendiaralarında takdir ettikleri veçhile,bu sene falan şeyi, öbür senefalan şeyi zer etmek üzere kararlaştırırlarve terkedilmiş yerleride mer'a halinde istimalederler. Eğer bunları an cemaatin,oraya memur edilen ziraatmemurunun emrine tabi tutarak"hayır, gelip burada işleyeceksiniz"diyecek olursak bütün işialt üst etmiş oluruz. Biz münferidençalıştıracağımız çiftçilerimizian cemaatin şu şartla çalıştıracağız.Esasen o sene zer'iyyatmeyanmda dahil olan tarla,fukara veya asker ailelerine aitbulunursa oralarda da çalıştıracağız.Tabii onları yalnız Ahmed'eMehmed'e değil, bütün köyhalkına tahmil edeceğiz ve binaenaleyhoraya gidip an cemaatinçalışacaklardır. Madde-i kanuniyyeninruhunu, Encümenimizbu yolda anlamıştır. Halbuki,verilen izahat başka suretleoluyor ve binaenaleyh Hükümetbu nokta-i nazarında ısrar edecekolursa, Encümenle te'lif-ibeyıı edebilmek için, madde-i kanuniyyeninEncümene iadesi lâzımgelir.Sonra, Nazır beyefendi maddeninaslında ısrar buyurdular.Biz, zürra-ı ahaliyi bir takım mütemevlanmtarlasında bad-ı hevaçalıştırmak fikrinde değiliz veolamayız. Ben bunu, bütün mevcudiyetimle,reddederim. Ziraattebir takım usuller vardır. Doğrudandoğruya usul-i ziraat olduğugibi, bir de yarıcılık usulüvardır. Eğer arazi sahibi filhakikaesbab-ı mücbire dolayısıyla,tarlasında zer'iyyatta bulunamayacakolursa, Hükümet ma'rifetile,köylü tarafından arazi sürdürüldüğündehusule gelecek hasılatın,ihtiyar edilen masarif vefedakârlık nispetinde taksim e-dilmesi lâzımdır. Yarıcılık bundanbaşka bir şey değildir. Bu,memleketimizde caridir. Ben çiftliksahibiyim. Kuvvet ve kudretimve kuvve-i maliyyem müsait.Fakat insana malik değilim. Vaziyetaynıdır. Şimdi filhakika oçiftlik sahibinin arazisini sürmekmecburiyeti, hal-i harp dolayısile,lâzım ise o zaman oraya sevkedilenköylü neden o çiftlik sahibininmenfaatine hizmet etsin dekendisi o menfatten hisseyab olmasın?Binaenaleyh, yarıcılık u-sulünü, adetini kabul icap ederve hasıl olan hasılat da, ihtiyaredilen mezahim ve külfet nisbetinde,taksim edilmek lâzım gelir;buna göre maddenin tadiliicap eder. Yok, Hükümet bu nokta-inazardan feragat ediyorsaEncümen nokta-i nazarında ısrareder. Feragat etmiyorsa maddeEncümene iade olunarak ya-

22 MÜKELLEFYYET- ZİRAİYYE KANUNUrıcılık usulüne dair de maddeyebir zeyl yapılmak lâzım gelir, itikadmdayım.TİCARET VE ZİRAAT NAZI-RI MUSTAFA ŞEREF BEY (KAY-SERİ) — Efendim, üçüncü maddede"mükellefiyyet-i ziraiyyenintemini için köy ve kasaba çiftçileriniçift hayvanatile beraber ancemaatin çalışmağa mecbur etmekteZiraat Nezareti salâhiyettardır"deniliyor. Bu maddeninşu ibaresinin verdiği manaya göreEncümenin bunu, büsbütünbaşka bir tarzda anlaması ve oyolda muhakeme ederek telakkietmesi, tabiatile varid olamaz.HAYDAR BEY (KONYA) —Memurunuz o yolda izahatverdi.TİCARET VE ZİRAAT NAZIRIMUSTAFA ŞEREF BEY (KAYSE-Rİ) — Encümeniniz bunu başkabir tarzda telakki etmiş olsa bile,yine maddenin Encümeneiadesi lâzım gelmez. Heyet-iUmumiyye hakimdir. Heyet-iUmumiyyenin rey'i meseleyi, tabiatile,hal ve fasl eder. Binaenaleyhbirinci şık bendenizce variddeğildir.İkinci surette beyan buyurduklarınokta var. Bu maddede«mütemevlanın veyahut diğerlerinintarlalarını ekmek meselesimevzuubahs değildir. Bir köydealelıtlak kırk çift hayvan bulunurve bu kırk çift hayvan içinde kırk kimse bulunabilir. Bunlarayrı ayrı kendi tarlalarını zeredeceklerdir. Şimdi bunların herbirisi muavenet-i mütekabile suretilekendi tarlalarını müşterekenzer edecekler. Bir çiftçi kenditarlasını münferiden zer edecekiken ona kendi tarlasını zerederken, bütün komşuları mecburenmuavenet edeceklerdir.Yani köyde kablel zer ne kadarnadas tarla varsa ve icap ettiğindeanızlar da zer edilmek iktizaederse, oradaki memurin-i fenniyyeninbeyanı üzerine, Ahmed'inveyahut Mehmed'in, herkimin olursa olsun, tarlası —öylemütemevlanın falanın değil—münferiden zer edilecek yerdebunların müctemian zer'ini teminetmekten ve köylüler arasındazaten mevcut olan muavenet-iihtiyariyye-i haseni muavenet-ikanuniyye haline kalbeylemektenibarettir ve zannederimki, bu noktanın daha nafi ve dahafaideli olduğuna şüphe yoktur.ZÜLFÜ BEY (DİYAR-I BEKİR)-— Bendeniz, Nazır beyefendininbeyanatile Haydar beyefendininbeyanatı arasında bir fark ve mübayenetgöremiyorum. Çünkümaddede, asker ve fukara ailelerinintarlalarında, deniliyor.Bugün her fert askerdir. Köylülerinhepsi müctemian onlarınçiftini sürseler daha isabet ederler.Onun için bu maddenin Encümenegitmesine hiç lüzum yoktur.Yalnız herkes kendi zer'iyyatmıikmalden sonra müctemianbaşka yerde zer'iyyat ederlersedaha muvafık olur. Bunun için

MECLS- MEB'USAN GÖRÜŞMELERİ 23bir takrir takdim ediyorum vebunu teklif eyliyorum.VEHBİ BEY (KARESİ) —Efendim, bendeniz de Zülfü beyinteklifine iştirakle beraber an cemaatinzer'iyyatm imkânı olamayacağıfikrindeyim. Çünkü,malûm-ı âlileridir ki zer'iyyattabir tarlanın tavı gelir, diğeriningelmez. Binaenaleyh kırk çiftibir tarafa sevk. edip de diğer taraftanadas ve tohumu hazırlanmışolan bir adamı zer'jyyattanmahrum bırakmak doğru değildir.Bir de köylerde ekseriyetlevaki olduğu veçhile, kırk çiftlibir köyde veba-i bakarî dolayısıylabu kırk çift onbeş çifte iniyor.Bu hayvanları ölen adamlar,"bizim tarlalarımız diğer köylülertarafından zer edilecektir" diyekat'iyyen hayvan almıyorlar.Bu vaki olduğundan arz ediyorum.Bu maddeye konulan "ancemaatin muhtac-ı muavenet görülecekasker ve fukara ailelerinitarlalarında çalışmağa" kaydıpek muvafıktır. Bu madde, zenginadamların da hayvan almağaiktidarları olduğu halde almamalarınımen eder.MEHMET SADIK BEY (ER-TUĞRUL) — Efendim bu Kanun,muvakkat kararla neşrolunduğuvakit bendeniz memlekette idim.Zannedersem Hüdavendigâr vilayetindebu Kanunu ilk tatbikabaşlayan bizim kazadır. Biz, bununtatbikatını bizzat tecrübe ettikve iyi bir netice de verdi. Fakatburada "an cemaatin" kaydışimdi burada olduğu gibi,dûr-ı dıraz müzakere neticesindeancak tatbik olunabildi. Alelıtlakbunu, an cemaatin tatbik etmeğeesasen imkân hasıl olmadı.Bunun için bu maddeyi Encümenintadili gibi, kabul etmek dahamuvafık olur. Çünkü ameliyatbunu gösterdi. Ziraat zamanı geldiğivakit bir köyde kaç kişi varsaonların nadasları hazır olurve onları ziraat memuru istediğigibi bir tarafa sevk edemiyor."An cemaatin" kaydından en ziyadeistifade evvel emirde askerailelerinin tarlalarını ektirmekoluyor ve o da pek güzel yapıldı.Binaenaleyh, Encümenin tadilatıveçhile kabul edilmesi dahamuvafıktır.SEYYİD HAŞİM BEY (BUR-DUR) — Hükümetin teklif ettiğikanunda bir esas mevcuttur ki,onun zannederim, bidayet-i emirdenazar-ı itibare almak zaruretivardır. Malûm-ı âliniz olduğuveçhile seferberlik köylerde, kasabalardaumur-ı ziraatle iştigaletmesi muhtemel olan kimseleriazalttı. Kezalik seferberlik köylerdeve kasabalarda mevcut olanhayvanatın miktarını tenkis etti.Bu suretle memleketin, bilhassaseferberlik esnasında, muhtaç olduğumahsulatı vücude getirecekolan kuvvetler azalmış oldu. Bukuvvetleri azalmış olan ve eldekalmış bulunan şu kadar miktarkuvveti muntazam bir tarzda idareetmek ve memleketin muhtaçolduğu mahsulatı istihsal etmeküzere çalıştırmak usulünü Hüku-

24 MÜKELLEFÎYYET-Î ZİRAİYYE KANUNUmet şu Kanunla vaz ediyor. Hükümetinbu Kanunla istiksa ettiğigaye, fukara ailelerile askeregitmiş olan kimselerin tarlalarınısürdürmek değil, belkimemlekette bilumum ahalinin veaskerin muhtaç olduğu mahsulatıelde etmeğe ve umur-ı ziraattehusulü melhuz olan tedenniyiizale eylemeğe çalışmaktan ibarettir.Hükümet bunu izale etmekiçin bir muntazam usul tesisetmek istiyor. Bu muntazamusulü de, vucude getireceği Nizamnamedahilinde temin edebilecektir.Hükümet o Nizamnamede,aldığı salâhiyete istinaden,bir takım teşkilat vucude getirecek,köylerde ve kasabalarda elyevmbaki kalmış olan kuvvetlerimuntazam bir takım cepheleretevzi etmek suretile mahsulatıtezyide sa'y edecektir. Bunun neticesindebittabi emr-i iaşedememleketin her tarafından görülmekteolan müşkilat bir dereceyekadar ref edilmiş olacak veOrdunun emr-i iaşesi de, her zamanarzu edildiği veçhile, birdereceye kadar temin edilmeğeçalışılacaktır. Binaenaleyh maddeninruhu bu merkezde olduğucihetle, maddenin takyid edilerekkabulü doğru olmaz; o maksadıihlal etmiş ve Mükellefiyet-i ZiraiyyeKanunu vaz edildiği zamanhangi gaye takip edilmiş olduğunuanlamadığımızı ifade etmişoluruz. Hükümetin teklifindemevcut olan nokta-i nazaragöre maddenin kabulü takarrüretsin. Heyet-i Âliyyenizden bunurica ederim.ABDULLAH AZMİ EFENDİ(KÜTAHYA) — Bu Kanunu müzakereettiğimiz vakit, nazariyatsahasında değil, herhalde ameliyatsahasında olduğumuzu, yanine suretle icra-yı ameliyat edilebileceğinigöz önüne, getirerek osuretle müzakere edilmek iktizaeder. Bir kerre, an cemaatin kırkarçift ile on dönümlük bir tarladaçift sürmek ne demek olduğunuHeyet-i Âliyyeniz takdireder. Yani kırk çifti bir tarlayasevk ettiğiniz zaman, acaba o tarladaekin namına bir şey olurmu, yoksa bütün hayvanat tarlayıçiğner geçer mi? Sonra meselâbugün çiftçilikte "tavı gelmiş"derler ki, çiftçiler arasındatarlanın tavı gelmiş, ekilme tavıgelmiş demektir. Bugün her taraftatavı gelmiş bir köyde bulunankırk çiftçiyi bir tarafa birsemte sevk ederseniz diğer semttamamile mahrum kalır. Ertesigün yağmur yağar, don olur veyahutbaşka türlü afat-ı semaviyyeolur, aynı tava gelmiş olanyerler ekilmiş olmaz. Binaenaleyh,bu babda en ziyade gözügörmüş, ameliyatında bilfiil bulunmuşolan Ertuğrul meb'usuSadık bey tarafından vaki olanteklif —ki Encümenin tadilatıdairesindedir— mucibince maddekabul edilmelidir. Bu Karar-ıMuvakkatin, bugün Meclisimizdemüzakere edilirken, tatbikatındane gibi netayic ve ne gibi semerehasıl olduğu rüfeka-yı kiram ta-

MECLS-Î MEB'USAN GÖRÜŞMELERİ 25rafından beyan edilmiştir ki, bugünbu Meclis, rey verdiği zaman,her halde nazariyattan ziyadeameliyat ile uğraşmış olanlarınmütalâatmı ve teklifatınınazar ı dikkate alır, zannederim.(Müzakere kâfi, sadaları)REİS — Zat-ı alileri söylerkenmüzakerenin kifayeti talep olunuyordu.Müzakerenin devamılehinde söyleyecek var mı, efendim?Müzakereyi kâfi görenlerlütfen el kaldırsın. Müzakere kâfigörüldü, efendim.HASAN FEHMİ EFENDİ (Sİ-NOP) — Müsaade ederseniz birşey söyleyeceğim. Bendeniz, eğerKanunun maddesi "köy ve kasabaçiftçileri çift hayvanatı ileberaber an cemaatin çalışmağamecburdurlar-" şeklinde olsa idi,bu itirazatı varid görürdüm. ŞimdiKanunun şu elastikiyeti gerekEncümenin ve gerek tatbikat itibarile,rüfekanın ifadatma muhalifdeğildir. Bu Kanunu tatbiketmişler, mahzurunu görmemiş-^ 1er. Kanun, gayet müsaittir. Maddedesalâhiyettardır deniliyor.Bir memlekette veyahut bir köydeoradaki ziraat memuru veyahuthükümet memuru, bütün köyahalisinin hayvanatım bir yerde'çalıştırmasının muvafık [olduğuna!karar verirse, Kanun muvafıktır,o suretle çalıştırır. Eğer birmemleketin ahalisinin ayrı ayrı,münferiden çalışmalarında menafiolduğunu, memleketin ve ziraatinhaline vakıf olanlar beyaneder ve o suretle hangi gün münferidenve hangi gün müctemiançalışmaları muvafık görülürse osuretle yapılır. Kanun buna manideğildir. Binaenaleyh, Hükümetinteklifi daha muvafıktır. Nitekim,tetkik ettik ve muvafıkgördük, deniliyor.Ziraat Encümenin teklifi fazlayıtazammun ettiği için evvelâonu rey'e koyacağım.Ziraat Encümenin teklifiniokuyorum :MADDE 3 — Mükellefiyyet-iziraiyyenin gemini için köy vekasaba çiftçilerini çift hayvanatıile beraber an cemaatin muhtac-ımuavenet görülecek askerve fukara aileleri tarlalarındaçalışmağa mecbur etmeğe ZiraatNezareti salâhiyettardır.Maddeyi bu suretle kabuledenler lütfen el kaldırsın. Kabulolundu.Şimdi Hükümetin teklifine aitZülfü beyin bir takriri vardır.Hükümetin teklifine bir ilaveyedairdir. Zülfü beyefendi bu tadilnameninEncümenin teklifineilave suretile, okunmasını kabulediyor musunuz?ZÜLFÜ BEY (DİYAR-I BEKİR)— Evet efendim, Encümenin teklifineilave suretile okunsun.REİS — Okuyunuz efendim."Üçüncü maddeye : Köy ve kasabaçiftçileri [kendi zer'iyyatmıikmalden sonral fıkrasının ilavesiniteklif eylerim."

26 MÜKELLEFYYET-Î ZİRAİYYE KANUNUDiyar-ı Bekir MebusuZülfüDiyar-ı Bekir .MebusuFeyziREİS — Maddede "an cemaatin"fıkrasından sonra "kendizer'iyyatmı ikmalden sonra"cümlesinin ilavesini istiyorlar.MEHMET SADIK BEY (ER-TUĞRUL) — Bir nokta-i nazardan,kendi işini bitirmeyen biradamı başkasının işinde çalıştır- -mak caiz olmaz. Fakat buradakimaksat fukara ve asker, ailelerininekinini ektirmektir. Eğer bukaydı buraya koyarsak onlarınekinlerini ektirecek kimse bulamayız.REİS — Müzakere o kadartafsilatile oldu ki müzakereyi kâfigördünüz. Şimdi Encümeninkabul edilen bu teklifine arkadaşımız,takrirlerinde okunan cümleninilavesini istediler ve esbab-ımucibesini de söylediler. Binaenaleyhtakriri nazar-ı itibare a-lanlar lütfen el kaldırsın. Nazar-ıitibare alındı, efendim.Şimdi maddeyi bu cümleninilavesile rey'e koyuyorum. Kabuledenler lütfen el kaldırsın.MADDE 3 — Mükellefiyet-iziraiyyenin temini için köy ve kasabaçiftçilerini kendi zer'iyyatınıikmâlden sonra çift hayvanatıile beraber an cemaatin muhtac-ımuavenet görülecek asker ve fukaraaileleri tarlalarında çalışmağamecbur etmeğe Ziraat Nezaretisalâhiyettardır.REİS — Dördüncü maddeyiokuyunuz.Hükümetin TeklifiMADDE 4 — İşbu Kanun ileonun tatbikatını mübeyyin Nizamnameahkâmına mugayir harekettebulunanlar sulh mahkemeleritarafından yirmi kuruştanbeşyüz kuruşa kadar ceza-yı nakdîile ve tekerrürü halinde birhaftadan üç aya kadar hapis ilemahkûm edilirler. İşbu Kanun ileNizamnamesine mugayir ef'al vukuundaziraat memurlarının cutacaklarızabıt varakaları aksimünderecatı sabit oluncaya kadarma'mul-ün bih olan vesaik-ikanuniyyedendir.Dahiliye Encümeninin TeklifiMADDE 4 — İşbu Kanun ahkâmınamugayir harekette bulunanlardansulh mahkemeleri vesulh mahkemeleri bulunmayanyerlerde o vazifeyi gören bidayetmahkemeleri tarafından yirmibeş kuruştan beş yüz kuruşa kadarceza-yı nakdî ile' tekerrürüMadde bu suretle kabul olundu.halinde bir haftadan üç aya kadarhapis ile mücazat olunurlarMaddenin kabul edilen şekli :İşbu Kanun ahkâmına mugayiıahval vukuunda ziraat memurlarınıntutacakları zabıt varakalarıaksi münderecatı sabit oluncayakadar ma'mul-ün bih olan vesaik-ikanuniyyedendir.

MECLS- MEB'USAN GÖRÜŞMELERİ 27Orman, Maadin veZiraat Encümeninin TeklifiMADDE 4 — İşbu Kanun ahkâmınamugayir harekette bulunanlardansulh mahkemeleri vesulh mahkemeleri bulunmayanyerlerde o vazifeyi gören bidayetmahkemeleri tarafından yirmibeşkuruştan yüz kuruşa kadarceza-yı nakdî ile ve tekerrürü halindeyirmi dört saatten bir haftayakadar hapis ile mücazat olunurlar.İşbu Kanun ahkâmınamugayir ef'al vukuunda ziraatmemurlarının tutacakları zabıtvarakaları aksi münderecatı sabitoluncaya kadar ma'mul-ünbih olan vesaik-i kanuniyyedendir.Adliye EncümenininTeklif Ettiği MetinMADDE 4 — İşbu Kanun ahkâmınamugayir harekette bulunanlardansulh mahkemeleri vesulh mahkemeleri bulunmayanyerlerde o vazifeyi gören bidayetmahkemeleri tarafından yirmibeşkuruştan yüz kuruşa kadarceza-yı nakdî ile ve tekerrürü halindeüç günden bir aya kadar hapisile mücazat olunurlar. İşbuKanun ahkâmına mugayir ef'alvukuunda ziraat memurlarınıntutacakları zabıt varakaları aksimünderecatı sabit oluncaya kadarma'mulün bih olan vesaik-ikanuniyyedend ir.REİS •— Efendim, manzur-ıâlileri olduğu veçhile hükümetdahiliyye ve ziraat ve adliye encümenleriayrı ayrı dereceler arzediyorlar. Binaenaleyh heyet-icelilelerine bunları ayrı ayrı soracağım.Maddenin esası hakkındabaşka mütalâa yoksa bu dere 1 -celeri ayrı ayrı tesbit edeceğim.Hangisini kabul buyurursanız o-nu Kanuna dere ederiz. Maddehakkında bir mütalâa var mı,efendim? Kimse söz istemedi.Şimdi manzur-ı âlileri olduğuüzere Hükümet teklif ettiği maddede,yirmi kuruştan beşyüz kuruşakadar ceza-yı ııakdî talepediyor. Ziraat Encümeni bununmebdeini muhafaza ile müntehasmıyüz kuruşa tenzil ediyor. Beşyüz kuruş daha ziyade olduğuiçin evvelâ bunu rey'e koyacağım.HAYDAR BEY (KONYA) —Efendim, ahval-i fevkal'ade bizibu Kanunu kabul etmek ıztırarmdabırakıyor. Aynı zamandabununla ahaliye bir yük tahmilediyoruz. Bu yükü, esbab-ı müteaddidedendolayı, kaldıramayanlaroluyor. Bundan dolayı,bunların ağır bir ceza ile cezalandırılmasını,her zaman kendisineyük tahmil edilen zürra-ıahaliye, çok gördük. Onun içinEncümen, cezanın hafif olmasınıdaha münasip gördü. Bu zürra-ıahaliye ifrat-ı merhamet ve mu-İhabbetten ileri gelmiştir. Onuniçin, zannederim ki, heyet-i umumiyyede bu fikrimize iştirakeder.REİS — Efendim, Encümennokta-i nazarlarını beyan buyur-

28 MÜKELLEFYYET-Î ZİRAİYYE KANUNUdular. Şimdi ceza yirmibeş kuruştanbaşlıyor. Cezanın müntehasıHükümete nazaran beş yüzkuruş, Encümene göre yüz kuruştur.Müntehayı beş yüz kuruşolmak üzere kabul buyuranlar,lütfen el kaldırsın.Münteha yüz kuruş olarakkabul edenler, lütfen el kaldırsın.Münteha yüz kuruş olmaküzere kabul edildi, efendim.Sonra mükerrirler hakkındada, manzur-ı âlileri olduğu üzere,Adliye Encümeni üç günden biraya kadar, Ziraat Encümeni deyirmi dört saatten bir haftayakadar hepsi kabul ediyor. Hükümetinteklifi bir haftadan üç ayakadar olduğu ve binaenaleyh dahaçok bulunduğu cihetle, müsaadebuyurursanız, evvelâ Hükümetinteklifini rey'e vaz ediyorum.Mükerrirler hakkında birhaftadan, üç aya kadar hapsi kabuledenler, lütfen el kaldırsın.Kabul edilmedi, efendim.Adliye Encümeninin teklifi—ki üç günden bir aya kadarhapsi mültelzimdir— kabul edenler,lütfen el kaldırsın. Kabulfedilmedi.Ziraat Encümeninin teklifiveçhile mükerrir cezasının yirmidört saatten bir haftaya kadarhapis olmasını kabul edenler, lütfenel kaldırsın. Kabul edildi,efendim.Bu suretle tashih edildiktensonra maddenin heyet-i umumiyyesinirey'e koyuyorum. Kabuledenler, lütfen el kaldırsın Maddedahi kabul edildi, efendim.Maddenin kabul olunan şekliMADDE 4 — İşbu Kanun ahkâmınamugayir harekette bulunanlardansulh mahkemeleri vesulh mahkemeleri bulunmayanyerlerde o vazifeyi gören bidayetmahkemeleri tarafından yirmibeşkuruştan yüz kuruşa kadarceza-yı nakdi ile ve tekerrürü halindeyirmi dört saatten bir haftayakadar hapis ile mücazat olunurlar.İşbu Kanun ahkâmınamugayir ef'al vukuunda ziraatmemurlarının tutacakları zabıtvarakaları aksi münderecatı sabitoluncaya kadar ma'mul-ünbih olan vesaik-i kanuniyyedendir.REİS — Beşinci maddeyi okuyunuz.MADDE 5 — İşbu Kanununtemin-i icrası için Ziraat ve TicaretNezareti bütçesine fevkaladeolarak yüzelli bin lira ilave olunmuştur.Meblağ-ı mezkûrden 1332senesinde sarf olunamayan miktarı1333 senesine devren sarfolunabilecektir.REİS — Madde hakkında birmütalâa var mı, efendim?RAİF EFENDİ (ERZURUM) —Reis beyefendi, bu nereye sarfolunacaktır?Bunu izah buyursunlar.Bu memur masrafı mıdır? Nedir?

MECLİS- MEB'USAN GÖRÜŞMELERİ 29REİS — Maddede işbu kanununtemin-i icrası için, deniliyor.RAİF EFENDİ (ERZURUM) —Bu hayvanat almak, tohum vermek,vesaire gibi masraf mıdır?..Bu, demin arkadaşlardan birininbuyurduğu gibi, tohum ektirmekveya yiyecek, içecek gibi şeyleriçin mi olacak?TİCARET VE ZİRAAT NAZIRIMUSTAFA ŞEREF BEY (KAYSE-Rİ) — Efendim, bu Kanun tabiatileyeni bir hizmet ihdas ediyor.Binaenaleyh, bu hizmeti temşiyyetedebilmek için, bir teşkilatlâzımdır ve bu o teşkilata sarfedilecek paradır. Âlat ve edevat-ıziraiyye ve tohumluk tahsisatıbaşkadır.REİS — Madde hakkında başkamütalâa var mı, efendim?Maddeyi rey'e koyuyorum, kabulbuyuranlar, lütfen el kaldırsın.Kabul olundu.MADDE 6 — İşbu Kanununtatbikatı bir Nizamname ile tayinolunacaktır.REİS — Hükümetin teklif ettiğiüçüncü maddede mevcut olduğuiçin, Dahiliye Encümeni bunubir madde-i mahsusa olarakyapmıştır. Maddeyi kabul buyuranlar,lütfen el kaldırsın. Kabulolundu.MADDE 7 — İşbu Kanun tarih-ineşrinden itibaren sulhunakdinden bir sene sonraya kadarmer'iyül icradır.REİS — Madde hakkında birmütalâa var mı? Kabul buyuranlar,lütfen el kaldırsın. Kabulolundu.MADDE 8 — İşbu Kanununicrasına Dahiliye, Maliye ve Adliyeve Ticaret ve Ziraat Nazırlarımemurdur. (20 Zilkade 1334/5 Eylül 1332)REİS — Kanunun heyet-i umumiyyesinirey'e koyuyorum. Kabulbuyuranlar, lütfen, el kaldırsın.Kabul olundu.(b) Mükellefiyet-i Ziraiyye Kanurı-ı Muvakkatinin Bittadil İadeEdildiğine Dair Â'yan Riyaseti Tezkiresi 83. Devre-i İçtima — 3. İçtima61. İn'ikad (28 Mart 133) [Çarşamba 1REİS — Efendim, mükelle- ufak ta'dilat yapılmış. Tezkireyifiyyet-i ziraiyye hakkında Mec- lütfen okuyoruz, efendim,lis-i Âlinizden bir Kanun çıkmışA'yan'a sevkedilmişti. Heyet-i Meclis-i Meb'usan Riyaset-iA'yanca üç maddesinde bazı Celilesine,8 Meclis-i Meb'usan Zabıt Ceridesi, 3. Devre-i içtima, 3. içtima, 61 in'ikad (28 Mart1333), B. 1006-1007.

—30MÜKELLEFlYYET-î ZİRAÎYYE KANUNUMükellefiyyet-i ziraiyye hakkındaHükümetçe 5 Eylül 1332 tarihindetanzim ve muvakkatenmevki-i tatbike vaz olunup Mec-İiş-i Meb'usanca tadilen bil-kabul13 Şubat 1332 tarihli ve 619numaralı tezkire-i âliyye-i riyasetpenahileirsal buyurulan lâyiha-ikanuniyye Meclis-i A'yanNafıa ve Maliye Encümenlerindetetkik olunduktan sonra heyet-iumumiyye-i A'yanda ledel müzakareikinci ve dördüncü ve yedincimaddeleri tadilen ve mevadd-ısairesi aynen kabul edilmişolmağla lâyiha-i mezkûrenintadilat-ı vakıa dairesinde tertipedilen suret-i musaddakası olbabdaki Encümen mazbatalarilebirlikte leffen takdim kılındı. Olbabda emr-ü ferman hazret-imen leh-ul emrindir.3 Cumadel Ahire 1335/26 Mart1333Kâtib-i Umumiİsmail MüştakMeclis-i A'yan ReisiRıf'atREİS — Efendim, müsaadebuyurursanız kelimeye dair bazıtadilat var, arz edeyim. İkincimaddede "çiftçiliği san'at-ı mutadeittihaz etmemiş ve hidemat-ıaskeriyye haricinde kalmış olanlarıbulundukları mahalde en ziyadeekilen mahsulattan zer'iyyattabulunmak üzere mükellef i-yet-i ziraiyyeye tabi tutmağa Hükümetmezundur" demişiz. "Hükümetmezundur" yerine Heyet-iA'yan, "Heyet-i Vükelâ mezundur"diye tashih ediyor. İkincimaddede başka bir tadil yok. Binaenaleyhbu "Hükümet kelimesiyerine Ayanın teklif ettiği veçhile"Heyet-i Vükelâ" kelimesininikamesini kabul edenler, lütfen,el kaldırsın. Kabul edilmiştir.Dördüncü maddede de "işbuKanun ahkâmına mugayir harekettebulunanlar sulh mahkemelerive sulh mahkemeleri bulunmayanyerlerde o vazifeyi görenbidayet mahkemeleri tarafındanyirmibeş kuruştan yüz kuruşakadar ceza-yı nakdî ile ve tekerrürühalinde yirmi dört saattenbir haftaya kadar hapis ile mücazatolunurlar" demişiz. Heyet-iA'yan, "işbu Kanun ahkâmınamugayir harekette bulunan zükûrve eşhas-ı maneviyye sulhmahkemelerinde ve sulh mahkemesiolmayan yerlerde... ilh" demiş,yani cezadan inası istisnaetmiş. (Muvafık sadaları) Maddeninbu suretle tadiline muvafakatedenler...HAMİT BEY (HALEP) — Eşhas-ımaneviyye deniliyor efendim.Fakat orada tazminattanveyahut bir ceza-yı nakdîdenbaşka bir de mücazat-ı cismaniyyeolsa gerektir.REİS — Artık onun direktörümes'uldür.HAMİT BEY (HALEP) — Birşahs-ı manevi mücazat-ı cismaniyyeyemaruz olmaz, olsa olsamücazat-ı nakdiyye veya tazminatamaruz olabilir.

MECLİS- AN GÖRÜŞMELERİ 31REİS — Hapis meselesi tekerrüreatfedilmiştir.HAMİT BEY — (HALEP) Bendenizbunu kavaid-i esasiyye vecezaiyyeye muvafık görmüyorum.REİS — Bu maddeyi A'yan'mtadili veçhile kabul edenler lütfenel kaldırsın. Kabul edilmiştir.Sonra yine bu maddede "işbuKanun ahkâmına mugayir ef'alvukuunda zer'iyyat memurlarımntutacakları zabıt varakalarıaksi münderecatı..." denilmiş.Heyet-i A'yan, "zabıt varakalarımahallî heyet-i ihtiyariyyesi tarafındanba'd-et tasdik, aksimünderecatı sabit oluncaya kadar"diye "mahalli heyet-i ihtiyariyyesitarafından ba'd-et tasdik"cümlesini ilave ediyor. Muvafıkgörenler lütfen el kaldırsın. Muvafıkgörülmüştür.Yeniden madde "işbu Kanuntarihi neşrinden itibaren sulhunakdinden bir sene sonraya kadarmer'i yül icradır" denilmişti. Onlar,işbu Kanun tarih-i neşrindenitibaren sulhun akdine kadarmer'i yül icradır" demişler. (Pekâlâsadaları) Bu sureti© kabuledenler ellerini kaldırsın. Kabuledilmiştir.Kanunu A'yan'a gönderiyoruz.B. Meclis-i A'yan Görüşmeleri 9İkinci Celse(Reis Rıf'at beyefendinin taht-ı riyasetinde)REİS — Ekseriyet var.(Mükellefiyyet-i ziraiyye hakkındamazbata-i Nafia ile MaliyeEncümeninin mazbatası okunur.)REİS — Efendim, burada Riyaseteteveccüh eden bir vazifevar. Meclis-i Meb'usan bu Kanunumüstaceliyetle müzakere eylemiş.Bizde de müstacilen müzakeresinikabul ediyor musunuz?(Hay hay sadaları)Müstacilen müzakeresini kabuledenler lütfen ellerini kaldırsınlar.(Eller kalkar) Kabul olundu.Heyet-i Umumiyyesi hakkındabir mütalâa var mı efendim?AHMET RIZA BEY — Varefendim. Mükellefiyet-i ZiraiyyeKanununu bir angarya, bircerime zannediyorum. Angaryave cerime de Kanun-ı Esasinin 24üncü maddesine muhaliftir. Vakıa,Kanun-ı Esasinin yine omaddesinde "muharebe esnasındausulen tayin olunacak tekâlifve ahval bundan müstesnadır"deniyor. Halbuki bu Kanun yalnızharp zamanına mahsus değil,harpten sonra da tatbik edi-9 Meclis-i Ayan Zabıt Ceridesi, 3. Devre-i İçtima 3. Sene 4. İctima-i Umumi (24Mart 1333), s. 653-667.

32 MÜKELLEFYYET-Î ZİRAİYYE KANUNUlecektir. Eğer harp zamanınamahsus olsa bazı maddeler büyükbir tadilat ile kabul olunabilirdi.Lakin harpten sonra tatbikedilecek bir kanun Kanun-ı Esasiyemuhalif olduğu cihetle, Meclis-iA'yan zannederim ki kabuledemez. Bu Kanunun altıncımaddesinde "işbu Kanunun tatbikatıbir nizamname ile tayinolunacaktır" deniyor.Bu Nizamnameyi okudum.Dokuzuncu maddesinde Hükümetköylüleri ve zürraı ne gibimuameleye lâyık görüyor, bakınız:MADDE 9 — Ziraat memurlarımükellefiyet-i ziraiyyeyi cebrenyaptırmağa salâhiyettardırlarve bu hususun temini içinnahiye müdürlerinden jandarmatalep edecekler ve nahiye müdürlerihemen miktar-ı kâfi jandarmaverecektir.Vaktile Rusya'da serfler bizdeesirler vardı. Fakat bu esirler,bazı ecnebi müelliflerin zannettiklerigibi, boyunlarında halka,işkence [içinde! yaşamazlardı.Bunlara evlat muamelesi ediliyordu.İslamiyet böyle emrediyordu.Halbuki bugün Hükümetinhür ve müstakil denilen zürrahakkında reva gördüğü muamelevaktile esirlere edilen muameledendaha ağırdır. Hükümet Kapitülasyonlarılağvetti. OsmanlıDevletinin istiklalini ilan etti.Devlet diğer büyük devletlergibi hür ve müstakil oldu dendi.Malûm-ı âliniz Meşrutiyetidarede Devlet hakimiyet-i milliyyedemektir. Eğer hür, müstakilolan bir şey varsa, o da milleteait olmak lâzım gelir. Şimdiinsaf buyurunuz. Bu Kanuna tabitutulan koca millete hür vemüstakil demek doğru olur mu?Memleketimizde, gerek askerlikve gerek birçok rüsum ve tekâlifyüzünden mutazarrır olan, ezilenbir sınıf-ı halk varsa, o da bütünesnafın en kıymetlisi olan çiftçilerdir.Halbuki ilan-ı Meşrutiyet'-ten beri Hükümetimizin en ziyadehimaye edeceği ve terakkisine,refah ve saadetine en ziyadeçalışacağından bahsettiği bir sınıfvarsa o da çiftçilerdir. Lâkin,nasılsa, Hükümetin ef'alile akvaliarasında bir ahenk ve intizamgörülemediğinden netice itibarileyine en ziyade mutazarrır olançiftçilerdir. Bu Kanun da tatbikedilecek olursa, bahusus naehilmemurlar tarafından tatbik olunursa,çiftçiler çiftçilikten de ikrahederek çiftini çubuğunu satmağamecbur kalacaklardır. Birtakım hususi cemiyetlerin istediği,beklediği de budur. Zannederim,Maliye Nazırı da geçen güntoprağın harpten sonra para edeceğindenbahsediyordu. Hayfa kiçiftçi çiftini, arazisini, toprağınıterketmekle de kendisini bu kanununpençe-i istibdadından kurtaramıyor.İkinci madde çiftçi olmayanlarında mükellef tutulacaklarınınatıktır. Yani bütünahaliye fazla bir yük daha tahmilediyor. Denecek ki, Hükümetne yapsın, iaşe meselesini nasıl

MECLS-Î AN GÖRÜŞMELERİ 33halletsin, sene-i atiyye zer'iyyatınınasıl temin etsin? Biz bu mesailinnasıl halledileceğini üç senedenberidefaat ile Hükümetearz eylemiştik. Fakat her nasılsakulak asan olmadı. Yapılacakşeylerin başlıcası ahaliyi ticaretve ziraatta serbest bırakmak vehürriyet ve adalete riayet eylemektir.Eğer ahali hür olarak çalışacağındanemin olur ve ektiğibiçtiği mahsulün de elinde kalacağındanmutmain bulunursa sene-iatiyye için Hükümetin tahmininden,Kanunun tahmil ettiğimiktardan daha fazla ekeceğişüphesizdir.Çünkü, bir taraftan açlık korkusuvar, diğer taraftan mahsulatpek ziyade para ediyor. Bu ikisaik çiftçiyi, gece gündüz çalıştırmağakafidir. Eğer bu gün çiftçiçalışmıyorsa fazla ekmiyorsa esbabıvar. Evvelâ, evladı, akrabasıaskere gitmiş; hayvanatı kalmamış;ekecek tohumu yok. Tarlayaatacak gübre bulamıyor. Sabanıkırılacak olursa, demirciyok, tamir ettiremiyor. Bu esbababinaen birrıza değil, bil mecburiyefazla ekemiyor. Saniyençiftçi düşünüyor, korkuyor, fedakârlıkedip borç ile, hare ilehayvan alacak olursa, o hayvanınelinde bırakılacağını bilmiyor.Hatta o hayvanı ne ile besleyebileceğinide bilmiyor, Dahafenası büyük müşkilat ile ektiği,biçtiği mahsulatın da elinde kalacağındanemin bulunmuyor.Yanlış söyledim; emin değil, elindekalmayacağını muhakak biliyor.Meclis-i Meb'usanda yeni birkanun lâyihası okundu. Bize degönderildi. Henüz buradan çıkmadı.O kanun mucibince zürraınelinde yalnız kendisine birsene zarfında yetişecek kadar zahirebırakılıyor; tekmil üst tarafıalmıyor. Bu halde malından,canından emin olmayan bir halktan,vatan, hizmet bekleyemez.Heyet-i umumiyyesi hakkında beyanatımbunlardır. Maddelereait mütalâatı maddelerin müzakeresisırasında arzederim. Üçteklifim var, o üç teklifimi riyaset-icelile ne vakit münasip görürise rey'e korlar. Teklifiminbirincisinde Kanunun tamamenve kâmilen reddini talep ediyorum.İkincisinde Kanunun yalnızesas maddeleri —ki birinci ikincimaddeleridir— bunları tadilenmuhafaza ederek diğerlerinintayymı ve maddenin nihayetineşu fıkranın ilavesini teklif ediyorum.Fıkrayı okur: "Hasılat-ıgayrisafiyyenin nısfı mükellefinekülfetleri nisbetinde taksimedilecektir." Böyle olursa ahaliyizorla çalıştırmaya ve para sarfetmeye lüzum kalmaz. Para sarfetmeyelüzum yoktur. Ahali çaresinibulup hükümete lâzım gelensene-i atiyye hasılatını fazlaolarak hazırlar. Üçüncüsü Kanundanyalnız tahsisata ait olanfıkranın alınmasını, yani yüz ellibin lira ile bütçede gösterilen 930bin lira ki cem'an bir milyon seksenbin lira ediyor, bu paranın ibkasilearâzisi münbit vilayattanbirisinin mesela Konya vilayeti-

34 MÜKELLEFÎYYET-Î ZİRAYYE KANUNUnin intihab edilmesi ve bu tahsisatile o vilayetteki boş tarlalarınücretli amele ve icap ederseamele taburları vasıtasiyle işlettirilmesidir.Bu üç fikrimi nevakit münasip görür iseniz rey'ekoyunuz.REİS — Başka bir mütalâavar mı efendim? (Hayır sadaları)(Ticaret ve Ziraat Nazırına hitaben)Nazır beyefendi hazretleri,bir şey söyleyecek misiniz?TİCARET VE ZİRAAT NAZIRIMUSTAFA ŞEREF BEY — AhmetRıza beyefendi hazretleri mükellefiyet-iziraiyyenin bir angaryaolduğundan bahs buyurdular.Bendeniz, öyle zannediyorum ki,mükellefiyet-i ziraiyyeyi angaryanamile tevsim edilebilmekiçin zürra kendi tarlasından hariçbir yerde ve menfaati kendisineait olmamak üzere çalıştırılmışolmak lâzım gelir. Halbukibugün heyet-i celilenizde derdest-itetkik bulunan Kanununesası zürraı kendi arazisi dahilinde,kendi karyesi hududu içindekendi menfaati için çalıştırmakesasına mübtenidir.AHMET RIZA BEY — Müsaadeleriile sorabilir miyim? Menfaatbuyurdular. Bu menfaat nedir?TİCARET VE ZİRAAT NAZIRIMUSTAFA ŞEREF BEY — Yaniorada her zürram çalıştığı menfaatahkâm-ı umumiyye-i kanuniyyemizintemin ettiği surettekendisine ait olacak menfaattir.Bunu bilahare misallerile arz edeceğim.Bu Kanunu, ihtimal ki,alelade bir zamanda vaz etmekca-yı münakaşa olabilir idi. Halbukiharp zamanının gösterdiğivukuat herhalde bunu isdar etmekvücubunu Hükümete tahmiletmiştir. Evvelce bil münasebe dearz ettiğim gibi 329 (1913) senesindememleketin zer'iyyat-ı umumiyyesi68 milyon dönüm ikenmuharebenin ilk senelerinde 28,30 milyon raddelerine tenezzületmiş, geçen sene 16 milyon dönümraddesinde kalmıştır. Bununbütün esbabı memleketimizdekinüfusun ekseriyetle zürrasınıfından olması ve seferberlikilanile bu nüfusun kısm-ı küllisininharp sahalarına gitmiş olmasındanileri gelir. Şayet bu 16milyon dönüm zer'iyyat geleceksene için temadi edecek olursamemleket dahilinde müdafaa-imilliyye nokta-i nazarındanazim bir teşevvüş ve müzayakavücud bulacaktır. Buna karşı Hükümetşüphesiz lâkayd kalamazdı.Her halde bir tedbir ittihaz etmekmecburiyetinde idi. Ve tedbirde herkes kendi aaire-i mesaisindeazami semaratı iktitafedecek surette çalışmak olacaktırki, bu Kanunun birinci maddesininyazılmasına badi oldu. Arz.ettiğim gibi bunu angarya namiletevsim edebilmek için birkerre köylüyü bir başkasınınmenfaati için çalıştırmak esasınıkoymak icap eder idi. HalbukiKanunda bu esas yoktur. Birköyde kaç çiftçi var ise ve kaç.

MECLİS-Î A N GÖRÜŞMELERİ 35çift hayvanatı mevcut ise bunlarazami surette ne miktar zer'-iyyat yapabiliyorsa onlar tayinolunacak, onlar kendi tarlalarındabu miktar zer'iyyatı yapmaklameşgul olacaklardır. Memleketimizdederece-i mesai menatıkagöre tehalüf eder. Bazen bir kimsebir çift ile kırk dönüm zereder, aynı karyede devamlı vefaal çiftçiler vardır ki, onlar yinebir çift ile altmış dönüm yer zeredebilirler. Bu suretle o mahallin,o karyenin tahammülü çiftbaşına altmış dönüm olduğu anlaşılıyor.Demek ki, her çiftçiyebir çift ile senede altmış dönümzer'iyyat yapacaksın diye bir mecburiyettahmil edilmiş olur ki, bukendisinin kudretinin taallûk etmeyeceğibir teklif karşısında bulunmuşolmayacaklar, demektir.Hususile bu zer'iyyatı kendi tarlasındayapacak, tabiatile menfaatide kendisine ait olacaktır.Birinci maddenin ibaresi umumidir.Bazen bir karyede böyle isticarveya tasarruf suretile arazibulunabilir. Bunlar hakkındakendi arazilerinde ne suretle nadasekeceği ve ne suretle hareketedeceği bu madde ile tayinolunuyor. Ondan sonra da bir kısımzürra daha vardır ki, arazisiyoktur. Fakat kendisinin kollarıve çift hayvanatı vardır. Onlariçin de bu Kanunda bir mecburiyettahmil edilmiştir. Onlar daboş yere gezecek yerde mahallinderece-i tahammülüne göre ücretalmak şartile hayvanatı bulunupda o hayvanatı sevkedecekkolları bulunmayan kimselerintarlasında çalışmalarıdır. Şu maruzatımda ispat ediyor ki, buKanunda kimseyi kendi menfaatindenhariç bir surette çalıştırmakkeyfiyeti mevcut değildir.Bundan başka Kanunu makrun-ıadalet gösterecek ve Kanun-ıEsasinin ahkâmına muvafık olduğunuisbat edecek diğer mütalâatda mevcuttur.Malum-ı âliniz her meslek sahibio mesleğin cemiyet-i beşeriyyeyeifa ettiği hidematm tamamenicrasını mensup olduğucemiyete karşı deruhte etmiştir.Bundan da her mesleğin kendihaysiyeti o mesleğe mensup olanlararasındaki inzibatı muhafazaetmek kavaidini tertip etmiş, hiçbir vakit bir cemiyet kendi içindemeslek-i muayyeneden birisinemensup olan kimselerin tenbelliğininazar-ı müsamaha ilegörmemiştir.Herhalde bir mesleğe intisabedenler arasında mesleğine bihakkınikdam ve devam etmeyenlero cemiyetçe bile tahkiredilmiştir. Bunların böyle manevibir cezası olduğu gibi maddicezası da vardır ki kendi müşterilerinikaybetmesidir. Memalik-isairenin kâffesinde bu yolda mesalikerbabının kendi aralarındacemiyetleri vardır ve o mesleğinkadir ve şerefini muhafaza etmekiçin bir takım tesisat vucudegetirmişlerdir. Ona mugayirharekette bulunanları kendi aralarındatecziye ederler. Bilhassazer'iyyat meselesi, içinde bulun-

36 MÜKELLEFYYET- ZİRAYYE KANUNUduğumuz ahval-i umumiyye münasebetilegayet mühimdir. Çünküzer'iyyat icra edilmeyecek o-lursa neticesi memleketin açlığıdır.Açlık ise herhalde harptekikuvve-i mukavimenin tenakusunuVB netice itibarile müdafaa-imemleketin bihakkın ifaedilmemesini icap eder. Malum-ıâliniz olduğu veçhile mükellefiyet-iaskeriyye vatanı müdafaaetmek için halka kanını dökmekderecesinde bir fedakârlık tahmiletmiştir. Hatta böyle ahval-iharbiyye ile alâkadar olmayanhidematta da bu mükellefiyet vardır.Meselâ, bir memleket ahalisininmuayyen bir derece-i maarifeisal edilmesi için her memleketinvazı'ı kanunları ebeveynievladının talim ve terbiyesi hususundamükellef tutmuşlardır.Bunların hepsi ferdin menfaatinincemiyetin menfaati karşısındafeda edileceğini gösterir. Bugünarzettiğim gibi ziraat meselesigayet mühim surette mükellefiyet-iaskeriyyenin de temininebadi olmaktadır. Eğer mükellefiyet-iaskeriyye bir angarya telakkiedilecek olursa mükellefiyet-iziraiyyeye de bir angaryademek belki kabil olur. Mükellefiyet-iaskeriyye vatanın muhafazasıiçin efrada kanını dökmekmecburiyetini tahmil ediyor. Mükellefiyet-iziraiyye ise herkesinmenfaatini azami mesai sarf etmeksuretile temin etmektedir.Bu nokta-i nazardan Kanun-ıEsasi ahkâmı ile telif etmeyen birnokta yoktur. Diğer taraftanmalum olduğu veçhile bizdeahkâm-ı arazi diğer memleketlerden farklı bir şekildedir. Diğermemleketlerde arazinin yalnızmülk-i rakabesi vardır. Mülk-irakabe ile mülkiyet yekdiğerindentefrik edilmemiştir. Halbukibizde mülk arazi kasabalar dahilindeve kasabaya civar olanmahallerde yarım dönüm, birdönüm araziye şamildir. Diğerarazinin kâffesi arazi-i emiriyyeunvanı altındadır ve mülk-i rakabesidevlete mülk-i yed'i de efradaaittir. Bu mülk-i yed'i de bazıfukaha tarafından icare-i tavileve bazı fukaha tarafındanihale ve tefriz olarak tevsim edilmiştir.Mülk-i yed'in efrad uhdesindetakarrür edebilmesi için intifa'şarttır. Devlet o mülk-i yed'ibazı şerait dahilinde ref etmeksalâhiyetindedir. Şu Kanunu ointifa şartının tahakkuku içinDevlet tarafından vucude getirilmişbir tanzimat ve teşkilat olarakkabul edebiliriz. Bendeniz bunoktayı ahkâm-ı umumiyyey-i kanuniyyemizemuvafık ve onlarlakabil-i telif görüyorum. Bu nokta-inazara göre mükellefiyet-i ziraiyyehiç bir vakit bir angaryaolarak telakki edilemez itikadındayım.Nizamnamenin dokuzuncumaddesine gelince: Esas itibarileköylüleri kendi menfaatlerinokta-i nazarından çalıştırmakesası kabul edildikten sonrabu çalıştırmanın şeklini de tayinetmek icap ederdi. Kanunda ZiraatNezareti her şahıs için birmiktar zer'iyyatta bulunmak üze-

MECLS-Î AN GÖRÜŞMELERİ 37re teklifte bulunmuş olsaydı bundantabiatile hiç bir faide teminedilemezdi. O faideyi temin etmekiçin onların murakabe ve teftişaltında bulundurulması icap ederdi.O murakabe ve teftiş hususatmıtemin etmek için Nizamnameninbazı mevaddma bazı ahkâmdere edilmiştir. MaamafihNizamname daima vukuat iletebdil edilebilecek bir mahiyettedir.Biz zaten bu sene zarfındayaptığımız tecaribe nazaran buNizamnamenin şeklini daha ziyadedeğiştirmek ve daha ziyadekabil-i tatbik bir hale ifrağ etmekistiyoruz. O vakit şayet Nizamnameninbu dokuzuncu maddesipek şedid görülürse —maamafihşimdiye kadar bu hususta hiç birşikayet görülmemiştir— tadiledebileceğimizi ayrıca arz ederim.AHMET RIZA BEY — Reisbeyefendi, bendeniz ahval-i harbiyyeyinazar-ı itibare aldığımısöylemiştim. Nazır beyefendi ahval-iharbiyyeyi nazar-ı dikkatealarak iaşe meselesinin hallolunmasılüzumundan bahsettiler.Bendeniz daha mukaddememdedemiştim ki, eğer yalmz harp zamanındatatbik edilecek olursaiyi. Fakat Kanunun bir maddesindeharpten bir sene sonra diyor.Bu Kanun-ı Esasiye muhaliftir.Bir köylüye ne menafi üzerineolursa olsun, ne maksadamebni olursa olsun, onu angaryaiçin kullanmak memnudur. Eğerharp için olsaydı bu kadar sözelüzum kalmazdı. Mukaddemedede arz ettiğim gibi Kanunun tadilatile kabul edilmesi mümkünolabilir. Menfaat dediler, evet, birfert de menafi-i umumiyyedenkendi hissesine düşecek kadarhissedar olabilir. Lâkin demin dearz ettim ki diğer bir Kanun dahageliyor; o Kanun da-çiftçi ne"eker ne biçerse hükümet ona vaz-ıyed edecek, onu alacaktır, diyor.Demek ki köylü ekecek şeyindenemin değil; demek ki köylü ektiğindendoğrudan doğruya değil,dolayısile manevi bir menfaatgörecek. Bu suretle köylünündoğrudan doğruya menfaati teminedilmiyor. Bu her halde birangaryadır. Dokuzuncu maddedenbahsettim. Bu maddede cebrenpolis, jandarma marif etileişlettireçektir deniliyor ki, bu Kanun-ıEsasiyye, Meşrutiyete muvafıkbir lisan değildir. Bizde artıkbu gibi şeyleri işitmemek içinMeşrutiyet ilan edilmiş idi. Kimseşikayet etmiyor deniliyor. Şikayetecesaret edebilir mi etsin; jandarmagelmiş, zavallı adama tarlasürdürmüş; Hükümete gelirsedaha ağır cezaya duçar olacak.Bugün memlekette bir merci-i şikayet,bir hürriyet-i matbuat varmı ki, köylü gelsin şikayet etsin.Şikayet vukubulmadı demek doğruolabilir mi? Heyet-i umumiyyesihakkında müzakere kâfi görülürsebu itirazatı maddelerinmüzakeresinde mevzuubahs ederim.TOPÇU FERİKİ RIZA PAŞA —Bendeniz de bu madde hakkındabir iki söz söylemek iste-

38 MÜKELLEFYYET- ZİRAYYE KANUNUrim. Nazır beyefendi hazretleripek güzel izah ettiler. Vatanınmüdafaasile iştigal eden bir efrad-ıaskeriyye var. Bir de onlarıniaşe meselesi var. Hükümeto iaşeyi temin için Karar-ı Muvakkatineşretti ve kanuniyyetiniteklif ediyor. Ve bunda da zürraınyiyeceğini ve tohumluğunubırakıyor. Mütebakisine vaz-ı yedediyor. Vaz-ı yed etmez ise orduyuiaşe edemez. Zat-ı devletinizde ahval-i harbiyyeyi nazar-ı itibarealınız. Nasıl tekrar anlatayımefendim? Bu harpten sonratatbik olunmayacak. Yalnız harpiçin kabul olunuyor dedim.MAHMUD PAŞA — Müsaadebuyurur musunuz? Kanun bizimEncümenden geçtiği için ben demülâhazatımı muhtasaran arzedeyim. Nazır bey meseleyi teşrihettiler. Encümence bu teklifahaliyi mücerret kendi menfaatlerinintezyidi için bir nevi teşviktenibaret gibi telakki olunmuştur.Hal-i harp neticesidir.Yalnız üçüncü maddesinde fazlabir mükellefiyet tahmili vardır kibu da ahalinin bikes asker ailelerinintarlalarına muavenet eylemelerindenibarettir. Minel kadimköylerde bikes ve fakir olanlarıntarlalarını rrieccanen zer eylemekmutad olduğundan buadete ve hal-i harpten mütevellitzarurete binaen bunu Encümende kabul etmiştir. Bu mükellefiyetdaha ziyade kanun vaziyetindekalıyor. Biz bu suretletelakki ettik. Encümen de bunabinaen kabul etti. Biz bunda Kanun-ıesasiye muhalif bir cihetgörmedik. Çünkü musalâha akdolunurolunmaz asker terhisolunmaz. Eğer musalâha Ağustostaakdolunmak lâzım gelse askeryerine vasıl oluncaya kadarüç dört ay geçecek. O esnada buKanun mevki-i tatbika konulmazsasene-i atiyye zerriyyatı duçar-ısekte olabilir. Bunun içinbir sene kadar temdid etmek harbinicabatmdan tevellüd ediyor.Demek yine esasen bir temdidkeyfiyeti harptan mütevellittir.Onun için ondokuzuncu maddebu gibi tekâlifin Kanun-ı Esasiyemünafi olmadığını sarahatengöstermektedir. Yalnız bu Kanunamüteallik nizamnamelerle yapılanbazı mevadda tadilat yapılmakicap eder, mülâhazasındabulunuyorum. Zaten Nazır beyefendide bu babda kürsüden ifadattabulundular. Bu Kanununruhuna ve ahkâm-ı umumiyyesinemuvafık olarak Nizamnamenintadilini tabiatile icra edeceklerdir.Encümenin cümle-i mukarreratıbundan ibarettir.REİS — Maddelere geçilmesinikabul edenler lütfen elerinikaldırsınlar. (Eller kalkar) Kabulolundu, efendim.Birinci madde bervech-i atiokundu.AHMET RIZA BEY — Bu maddeninüç fıkrası hakkında izahatverilirse tenevvür etmiş olurum.Bu maddenin tatbikinde sui istimalolunacağını zannediyorum.Evvelâ, sin için hadd-i azami yok

MECLS- AN GÖRÜŞMELERİ 39Hadd-i asgari olarak ondört yaşgösterilmiş. Meselâ yetmiş seksenyaşındaki ihtiyarlar da mükelleftutulacaklar mı, bunu anlamakistiyorum. Saniyen, ziraatle me'-lûf inas denmiş. Bunu kim tetkikedecek? Babası çiftçi olur da, kızıveya haremi bez dokur, yahutbaşka daha nazik bir el sanatilemeşgul olur. Bunu ziraatle me'-luf insandan nasıl tefrik edeceğiz?İkinci arz ettiğim de budur.Üçüncüsü Ziraat Nezaretincetakdir olunacak miktar deniyor.Bunun hadd-i asgarisi, azamisinedir? Demin buyurdular ki birçift öküzü olan altmış dönüm yersürebiliyor. Bu altmış dönüm yeribir köylü eğer kuvvetli bir çiftçiolursa ve elinde kuvvetli biriki çift öküz bulunursa belki ekebilir.Çünkü çiftçi malum-ı âlinizhayvanlarım her gün kullanmaz,yormaz. İki gün kullanır, üçüncügünü dinlenmeğe mecbur o-lur. Halbuki öküzü zayıflamışkendisinin tab-ü tavanı kesilmişbir adam mümkün değil altmışdönüm arazi zer edemez. Sonrabazı arazi vardır ki meselâ taşlıkolur, o yerlerde altmış dönümarazi zer olunamaz. Bu gibi yerlerdemükellefine mevdu hadd-iazami ve asgari nedir? Bir ihtiyarkaç dönüm arazi zer edebilecektir;on dönüm mü, beş dönümmü, ne ile mükellef tutuluyor?Bu cihet tayin edilmezse Kanunutatbik edecek olanlar suiistimalat edebilirler. Bu üç maddehakkında Ziraat Nazırı beyefendidenizahat talep ediyorum.Biraz evvel Nazır beyefendidentayin edilecek miktar ne olursaolsun bu miktarı Ziraat Nezaretine suretle tayin edecektir diyesormuştum. Nazır beyefendi "bumiktar ziraat fen memurları vasıtasiletayin olunacaktır" buyurdular.Bir de kazalarda, nahiyelerekadar dağıtılabilecek fenmemurları bilmem var mıdır? Elviyedebile mütefennin ziraatmüdürlerinin kolaylıkla bulunduğunutahmin etmiyorum. Nahiyelerekadar fen memurlarınıngönderileceğini farz-ı muhal olarakkabul etsek bile ziraatten anlayanbir memur gittiği yerin iklimve kuvve-i inbatiyyesini, ve^sairesini hiç bir zaman on günde,bir ayda öğrenemez. Binaenaleyhburalara gönderilecek fenmemurları arazinin tavı gelipgelmediğini tayin etmeksizin mükellefineyalnız sen şurasım, senburasını ekeceksin diyecek ki, buda bendenizce neticesi meşkukturve kabil-i tatbik bir şey değildir.Nazır beyefendiye, suallerime cevapverecek olurlarsa, ikincimadde hakkında soracağım diğersualler vardır.TİCARET VE ZİRAAT NAZIRIMUSTAFA ŞEREF BEY — Sinmeselesi yalnız kadınlar hakkındave Encümence vaz olunmuştur.Hükümetin teklifinde sin meselesimevzuubahis değildir. Çünküher mahallin kendisine mahsusbir teamülü vardır. Teamülmucibince çiftçi ailesi muayyendir.Bilhassa bizim memleketimizdeherhangi kasabaya giri-

40 MÜKELLEFÎYYET- ZRAYYE KANUNUlirse girilsin çiftçiliği sanat-ı mutadeedinmiş olanlar malûmdur.Biz bu salâhiyeti kasabalarda teşekküledecek ziraat heyetlerinintakdirlerine terk etmiştik.Her kasabada en büyük memur-ımülkiyyenin taht-ı idaresinde,Meclis-i İdare azâ-yı müntahabesindeniki zat ve o kasaba mülhakatındaöteden beri ziraat ilemeşgul iki şahıstan müteşekkilziraat heyetleri mevcuttur.AHMET RIZA BEY — Bu cihetlerNizamnamede tafsilen beyanolunmamıştır.TİCARET VE ZİRAAT NAZIRIMUSTAFA ŞEREF BEY — Bu suretlebu cihet her kasabanın teamül-iziraiyyesine vakıf bulunankimselere tevdi edilmiştir. Sinhususunda bunlar alâkadardır.Olabilir ki, bir memlekette on altıyaşından itibaren köylü çocuklarıçalıştırılmaktadır. Hiç şüphesizziraat heyetleri bu cihetlerinazar-ı itibare alacaklardır. Kanundafilhakika mükellefiyet şahısitibarile gösteriliyor. Halbukimükellefiyet çift hayvanatı itiba-_ riledir. Çift hayvanatı olmadıkçaşahıs hakkında mükellefiyet-i ziraiyyekabil-i tatbik değildir. Birkaryede mükellefiyet-i ziraiyyemevcut olan çift hayvanları iletayin edilmiştir. Çift hayvanınınait olduğu kimse hayvanı çalıştırmaklamükellefiyeti ifa edecektir.Şayet bir karyede çift hayvanatıbulunur ve bu hayvanatıçalıştıracak kimse bulunmazsabu işte ücretle ve köyde ötedenberiziraatle meşgul kimselerkullanılacaktır. Meclis-i Meb'usanZiraat Encümeni hadd-i asgariolarak 14 yaşı kabul etmiştir kibu suretle ziraat heyetlerininteamül-i mahalliyi tayindeki hudud-ısalâhiyetleri tahdit edilmiştir.Ondört yaşından dûn olançocuklar çalıştırılmayacak demektir.Sinnin hadd-i mühtehasınedir? Biz bu ciheti de teamülebırakmıştık. Hal-i hazırda daböyledir. Eğer bir karyede elli yaşındanitibaren çalışilmıyorsa ziraatheyetleri bu gibileri mükellefkılmayacaktır. Esas itibarilenazar-ı itibare alman nokta bulunulanmahallin teamülüdür.Tabii böyle bir Kanun başka suretlekabil-i tatbik olamaz. En ziyadelâzım olan şey ahalinin arzusunamuvafık olmasıdır.Zer'iyatm mikdar-ı azamisi veasgarisini tayin etmek hususundaşimdiye kadar Ziraat Nazaretibir müdahalede bulunmamıştır.Yalnız bazı mahallerde ötedenberi azami zer'iyyat addedilenmiktara nispetle yüzde ondandûn olmak şartıyla iyi çiftçilereve iyi çift hayvanatına altmış dönümütecavüz etmemek üzerebir miktar mükellefiyet tahmiledilmesi takarrür etmişti. Bu azamizer'iyyatın derecesi nazar-ıitibare alınmak şartile meselezer'iyyat heyetlerine terkedilmiştir.Bunun için zannediyorum kifiiliyatta da ziraat heyetleri mahalahalisinden bulunacak ve ö-tedenberi zer'iyyatla meşgul vemütevaggil kimselerden olacağı

MECLS- AN GÖRÜŞMELERİ 41için ahaliyi zarardide edecek hiçbir şey vukua gelmeyecektir.TOPÇU FERİKİ RIZA PAŞA —Bendeniz bir şeyi anlamak istiyorum.Harpten evvel 62 milyonzer edildiği halde ondan birsene sonra 28 milyon ve geçen senede 16 milyon zer edilebilmiştir.Derhatır ettiğime nazaran yazat-ı devletleri veyahut Nezaretinbaşka bir memuru 332 [ 19161senesinde de zer'iyyat miktarını30 milyon olarak göstermiş ve bizimgeçen sene yapmış olduğumuzzer'iyyata yazlık zer'iyyatda ilave olunacak olursa 35 milyonabaliğ olacağı şüphesizdirdemiştiniz. Burada 16 milyon de*-niliyor.TİCARET VE ZİRAAT NAZIRIMUSTAFA ŞEREF BEY — Harptenevvel zer'iyyat 60 milyonumütecavizdir.TOPÇU FERİKİ RIZA PAŞA —Geçen sene ve 331 [19151 senelerine kadar idi?TİCARET VE ZİRAAT NAZIRIMUSTAFA ŞEREF BEY — Harbinilk senesi 29-30 milyon kadardı.331 ve 332 [1915 ve 1916İ senelerininkalkmış olan mahsulatıyani bu sene yemekte olduğumuzzer'iyyatm miktarı 24 milyonolarak gösterilmektedir. Yalnızbunun içinde bazı mahallervardır ki onları nazar-ı itibarealmamak mecburiyeti hasıl olmuştur.Bazı mahallerdeki tetkikattanda fazla zuhur etmiştir.TOPÇU FERİKİ RIZA PAŞA —Kaldırılacak olan mahsulün miktarınedir?TİCARET VE ZİRAAT NAZIRIMUSTAFA ŞEREF BEY — Kaldırılacakolan miktar 30 milyondur.TOPÇU FERİKİ RIZA PAŞA —O halde bu 16 milyon nedir?TİCARET VE ZİRAAT NAZIRIMUSTAFA ŞEREF BEY — Şu suretlearz edersem mesele dahaziyade tavazzuh eder: Bir 331-332[1915-19161 sene-i ziraiyyesi var.Bir de 332-333 [1916-19171 sene-iziraiyyesi var ki, bu son seneninzer'iyyatı yakında iktitaf edecektir.331-332 sene-i ziraiyyesininzer'iyyatımızın mukayesesi dahamuntazam surette yapılabilmekiçin bazı vilayatımızı hesaptanhariç tutmak icab eder ki bu suretleonaltı milyon olarak gördüğünüzmiktar geçen sene tahminedilmiş olan 24 milyonun tahakkukedebilen kısmıdır. Bu tenakuztahminde edilen hatadan dolayıvukua gelmemiştir. Arz ettiğimcihetle bazı vilâyatı hesaptanihraç etmek mecburiyyetindentevellüd etmiştir. Ve yenidenvilâyatm bazısından aldığımızcedvellere nazaran tenzilat yapılmakicap ediyor. Halbuki busene —evvelce arzettiğim izahatmucibince— 23 milyon dönümzer'iyyat o zamandan bu vaktekadar 29 küsur milyona baliğ olmuştur.TOPÇU FERİKİ RIZA PAŞA —Bu tamamile emniyetli bir istatistikmidir?

42 MÜKELLEFYYET- ZİRAYYE KANUNUTİCARET VE ZİRAAT NAZIRIMUSTAFA ŞEREF BEY — Bizbundan tamamile eminiz ve hattamüfettişlere bazı mahallerdenbeyan edilen miktarın câ-yı münakaşabulunduğu bildirildiğindentetkikat yapımz diye emirvermiştik. Kastamonu ve Muğla'-dan gelen son malûmata göre bizeverilen miktarların yüzde 15noksan olduğu anlaşıldı.SALİH PAŞA — Birinci maddehakkında Nazır beyefendi tarafındanverilen izahat makul vegayet mantıkidir. Yalnız ifade ettiklerihususat ile arzu buyurduklarıcihet bu Kanun ile teminedilmiş olmuyor. Çünkü birincimaddede: "...ve hidemat-ı askeriyyeharicinde kalmış olan Osmanlılarınzükur ve ziraatle melûfinsanından ondört yaşını ikmaletmiş her ferdi... taraf-ı Hükümettenmükellef tutulacaktır."deniyor. Acaba hastalar ile malûlin-iaskeriyye de buna dahilmidir? Efrad-ı zükûra kaç yaşındamükellefiyet tahmil edilmekarzu ediliyor?TİCARET VE ZİRAAT NAZIRIMUSTAFA ŞEREF BEY — Tabiidahil değildir.SALİH PAŞA — Peki sonrabazı yerlerde oniki yaşındakilerde teamülen zeriiyyatla melûfolabilir dediler. Bu kesif bir teamülolup buna dair madde-i kanuniyyed©sarahat yoktur ve birincimaddenin ahkâm-ı mündericesinenazaran çiftlik ve arazisahipleri veyahut isticar suretilebunlara sahip olanlar yalnız kendiarazisini mi ekecek, kendi arazisininharici de bunda dahil midir?Ve dahilse nereye kadardır?Euraları kanunda mezkûr değildir.TİCARET VE ZİRAAT NAZIRIMUSTAFA ŞEREF BEY — Arazisimahdud ise miktarını ZiraatNezareti tayin edecektir.SALİH PAŞA — Madde-i kanuniyyebu hususda mübhem kalıyor.Kendi elinde arazi olmayanlarhariçte ziratle mükellef tutuluptutulmayacakları maddedenanlaşılamıyor.TİCARET VE ZİRAAT NAZIRIMUSTAFA ŞEREF BEY — Onadair bu maddeyi takip eden maddedesarahat vardır. Biz "ZiraatNezareti icabında köylüyü an-ce 1 -maatin de çalıştırabilecektir," demiştik.Çiftçileri bulunduklarıkaryeden harice çıkarmak meselesimevzuubahis değildir.. Herçiftçi kendi arazisi ve kendi karyesidahilindeki arazide mümkünolduğu kadar zer'iyyatı teminedecektir. Bir çiftçinin nadas olarakotuz dönüm arazisiyle yirmidönüm ekini varsa geri kalan ondönüm zer'iyyat için ücreti kendisineverilmek şartiyle diğermahalde çalışacaktır. Bu diğermahalde kendi karyesi dahilindeçalışmayan, aciz bir kimsenintarlasında ücret ile çalıştırılacaktır.Ücret hakkında kavanin-iumumiyyemizde ahkâm-ı lâzimemevcut olmasına rağmen Nizamnameninbir maddesinde tasrih

MECLİS- AN GÖRÜŞMELERİ 43edilmiştir. Bir diğer kimseninmenfaatine çalıştığı takdirdeecr-i müsemması tayin edilmemişve ücretin vakt-i tediyesinin hululündeihtilâf tahaddüs edecekolursa bunun suret-i hallini Mecelletayin ediyor.SALİH PAŞA — Hidemat-ı askeriyyeharicinde bulunan mualliminde bu mükellefiyete tâbimidir?TİCARET VE ZİRAAT NAZIRIMUSTAFA ŞEREF BEY — Evetefendim. Çalışmağa muktedirolan yani hal-i tabiide çalışabilecekfalanlara matuftur. Hidemat-ıaskeriyyeden hariç kalmıştabirini kullanmakla askere gidenleringayrisi murad buyuruluyor.Olabilir ki birisi tebdil-ihava ile gelmiştir veyahut bir işzımnmda gelmiş olabilir. Fakatesas itibarile hizmet-i askeriyyedahilindedir. Bu mükellefiyet tabiibunlara tahmil edilmemiştir.Bu mükellefiyet silah altına davetedilmemiş olan ihtiyat sınıflarıveyahut Redd-i Bedel Kanunuçıkmazdan mukaddem o Kanunmucibince tecil edilmiş bulunanlaramahsustur.SALİH PAŞA — Nazır beyefendininifadeleri bendenizce tamamenkanaat-bahştır. Fakatbunların cümlesini bu birincimaddede münderic görmek isterdim.Çünkü bu bir kanundur.Belki bu maddeyi memurin-i Hükümetbaşka türlü anlarlar, takdirederler de, başka türlü tatbikekalkışırlar. Neticede muhalif-iadalet bazı şeyler zuhur eder.TİCARET VE ZİRAAT NAZI-RI — Arzettiğim nokta ahkâm-ıumumiyye-i kanuniyyemizle teminedilmiş olduğu için...SALİH PAŞA — Yani Nizamnamebu mütalâatı temin ediyorsa,o başka.TİCARET VE ZİRAAT NAZI-RI — Nizamname bunları teminediyor.AHMET RIZA BEY — Nizamnamedeğiştirilebilir. Şimdi Nizamnamedeücret hakkına bir kayıtgörmediğimi arzetmiştim. Na- 'zır beyin bu ifadelerinden anlaşılıyorki Nizamname şekilden şekilegirebilecektir. Halbuki heyet-iumumiyyesinin müzakeresisırasında ilk sualime Nazır beyefendiverdikleri cevapta "zürrakendi menfaatine çalışıyor, aherinarazisine çalışsa da bu yinekendi menfaati icabındandır" buyurmuşlaridi. Ücret meselesinegelince —kanunda ücretten bahisyoktur— yalnız Nizamnameyezeyl olarak ilave ettikleri birkayıtta "ücret verilecektir" diyorlar;çünkü diğerleri kendi tarlasındaaherin menfaatine çalışacak.İşin içinde menfaati umumiyyevardır buyurdular. Şimdibaşka suretle söylüyorlar. Binaenaleyhburaya ücret kaydı ilaveedilirse bittabi benim bu babdaitirazıma mahal kalmaz. Amakavanin-i medeniyyemizde bunadair sarahat-ı kâfiyye varmış; da-

44 MÜKELLEFÎYYET- ZRAYYE KANUNUha iyi, burada da zikredilsin. Acababu kanunu tatbik edenler ahkâm-ıumumiyyemizde böyle birkayıt olduğunu bilirler mi? Tabiiücretin miktarı da heyet-i ihtiyariyyeve saire tarafından tayinve takdir olunacaktır.DAMAT FERİT BAŞA — BuKanunun müzakeresi esnasındanazar-ı dikkatimi celb eden birnokta vardı. Bu kanun ile birrencber kendi işini bitirdiktensonra diğerinin tarlasında çalışmağamecbur ediliyor. Hükümetbunu hürriyet-i şahsiyye ile nasılkabil-i telif görüyor? Eğer birmillet hür ise efradını istediği gibiçalıştırmağa bir Hükümetinhakk-ı salâhiyeti yoktur. Çünkü"sen, say ve gayretin ile umumunmenfaatini temin etmelisin", demekdoğru değildir. Eğer memleketibir ordu haline koymak muradolunuyorsa o vakit herkes nefer,çavuş olarak kumanda altındahareket eder. Fakat "sen kenditarlanı zer ettikten sonra ondadurmayacaksın, gidip başkasınıntarlasında dahi çalışacaksın" demeğehür bir memlekette Hükümetinhakkı yoktur.TİCARET VE ZİRAAT NAZI-RI — Bu Kanunun hürriyet-i şahsiyyeile kabiliyet-i teliffiyesinievvelce de arz etmiştim. O da ahval-ifevkaladenin gösterdiği lüzumdur.Demin arzettiğim gibi,bir mesleğe intisab etmiş olanlaro meslekten tamami-i mesailerinisarf ederek memlekete nâfi biruzuv olabilmek için herhalde birtaahhütte bulunmuşlardır. Devlethayatında yaşamak demek, birtakım kanunların ve teşkilatın ihdasıdemektir. Alelade efrat birarada bulunabilir. Fakat bunlarındevlet hayatı olarak hariçtegörülebilmesi için bir takım kavaninile onların hudud-ı hareketive tarz-ı faaliyetleri temin vetahdid edilir. Bu, henüz halledilmişbir mesele değildir. Zamanile hürriyetin ifadesi daima tebeddületmiştir. Nitekim, inkılâbınbidayet devirlerinde kanunlaryerine hürriyet lâzımdır, herhangisahada mümkün olursa osahaya kanun ithal etmemelidirfikri takarrür etmiştir. Bu fikirde bütün hukuku menba itibarilefertten almak esasına mübteniidi. Son devirler ise herhalde hukuk-ıcemiyeti ferdin fevkindegörmüştür. Çünkü hukuk-ı ferthayat-ı cemiyet için bir vasıtadır.Ve bunların neticesi olarak esasgaye cemiyetin muhafaza ve idame-imevcudiyeti mevzuubahisolmaktadır. Ve bu da hukuk-ı ictimaiyyeesasına mübtenidir. Arzettiğimgibi, Devletin kuvve-imüdafaasını takviye ve tezyid etmeküzere harp zamanında buKanunu tatbik mecburiyeti hasılolmuştur. Ve bu da Kanun-ı Esasininahkâm-ı umumiyyesile tamamentelif eder bir vaziyettedir.Ücret meselesini de arz ettiğimgibi ahkâm-ı umumiyye-i kanuniyyemizhalletmiştir. Ayrıcasarahate hacet yoktur. Zaten bugibi mesail tahaddüs ettiği zamansulh hakimlerinin huzuru-

MECLİS-Î AN GÖRÜŞMELERİ 45na gidecektir. Sulh hakimleri, nazar-ıKanunda bu gibi mesail-ikanuniyyeyi ahkâm-ı umumiyyemizetavfikan halle muktedirler.Buna rağmen iki madde ile buhukuku daha ziyade tasrih ettik.TOPÇU FERİKİ RIZAŞA — İzahat kâfi efendim.Yani mümkün olduğu kadarefradın hukukunu ahkam-ı umumiyyemizdahilinde halle çalıştık.PA-REİS — Birinci maddeyi kabulbuyuranlar lütfen ellerini kaldırsınlar.(Eler kalkar) Ekseriyetlekabul olundu.İkinci Madde bervech-i atiokundu:İkinci Madde — Çiftçiliği sanat-ımutade ittihaz etmemiş vehizmet-i askeriyye haricinde kalmışolanları bulundukları mahaldeen ziyade ekilen mahsulattanzer'iyyatta bulunmak üzere mükellefiyet-iziraiyyeye tabi tutmağaHükümet mezundur. İşbu mükellefiyetMüdafaa-i Milliyye, Donanma,Hilal-i Ahmer gibi menafi-iumumiyye müessesatı ve hernevi imtiyazlı ve imtiyazsız cemaatve şirketler hakkında dahicaridir.TOPÇU FERİKİ RIZA PAŞA— Müsadenizle bir şeyi anlamakistiyorum. Birçok mütekaidin-iaskeriyye var, hatta devre-i ictimaiyyehitam bulup da meb'-usan kiram memleketlerine avdetedince onlar da bir sınıf teşkilediyor. Bunlar mükellef tutulacaklarmı? Ve mükellef tutulacaklarsaKanun ne suretle tatbikedilecektir? Meselâ, ziraatleiştigal etmeyen binbaşılıktan,yüzbaşılıktan mütekaid bir zabit,veyahut mülkiye mutasarrıflığından,kaymakamlığındanmütekaid bir zat veya meb'usandanbir zatın tarlası yok. Bunlarne suretle mükellef tutulacak,çalıştırılacaklar?AHMET RIZA BEY — Buçiftçiliği sanat-ı mutade ittihaz etmemişolanlar meyanında kadındanbahsolunmuyor. Demek kikadınlar ikinci maddenin ahkâmınadahil olmuyorlar. Ancak(maddede 1 alelumum ahali deniyorki Rıza Paşa hazretlerininnazar-ı dikkatini celb eden bukayıttır. Mesela köşe başında yazıcılıkveya terzilik ile meşgulolan bir adam ömründe belki elinekalemden ve iğneden başkabirşey almamıştır. Şimdi o adamda tarlaya götürülecek olursa neiş görecektir? Bunlar da dahilmidir? Maddede alelumum kaydıvardır.TOPÇU FERİKİ RIZA PAŞA— Hatta A'yan-ı kiram da dahildir...AHMET RIZA BEY — Arzettiğim veçhile mükellef tutulacaklar.Nazır beyefendinin şimdiokudukları zeyl mucibince ücretalacaklardır. Bunların alât veedavat-ı ziraiyyeleri yok. Bu Kanunazeyl edilen NizamnameninNazır beyefendi tarafından kı-

46 MÜKELLEFYYET- ZİRAİYYE KANUNUraat buyuruları fıkrasında bir kayıtvardır ki bilmem heyet-i muhteremeninnazar-ı dikkatini celbettimi? Bu fıkrada köy ve kasabaçiftçilerinden alât ve edavat-ıziraiyyesi olanlara yevmiyeverilmeyeceği mezkûrdur. Alâtve edevat-ı ziraiyyesi olmayanlarki bu maddeye tâbi olacaklardır.Paşa hazretlerinin buyurduklarıgibi mütekaid bir binbaşı,bir terzi gidip de ne yapacak?Ben bunların ücret almayacaklarınızannediyordum. Şimdi okunanNizamnamede ücret de verileceğindenbahsolunuyor; bunlarhiç bir iş görmeyeceklerdir. Veboş yere ücret almış olacaklardır.TİCARET VE ZİRAAT NA-ZIRI — Efendim, bu ikinci maddemükellefiyeti ahali üzerinedoğrudan doğruya tahmil etmiyor.Birinci madde mükellef tutuyor.Bununla mecburiyeti konmuştur.İkinci maddede ise Hükümetemezuniyet veriyor. HükümetKanunun nerelerde tatbikindefaide görürse oralarda tatbiketmek salâhiyetini bu maddeile haizdir. Biz şimdiye kadar bumaddenin Hilal-i Ahmer veyaimtiyazlı ve imtiyazsız şirketlerhakkındaki hususatını tatbik ettik.Hususat-ı sairenin tatbikinehenüz girişilmemiştir. Bizden aldığımezuniyete binaen bunuyalnız Kastamonu vilâyeti tatbiketmiştir. İmtiyazlı ve imtiyazsızşirketler ve diğer menafi-i umumiyyemüessesatı kendileri çifttedarik etmişler, zer'iyyat heyetlerionlara kabil-i zer olan araziyiirae etmiştir. Bundan tevellüdeden menfaat kendilerine terkedilmiştir.Yani onlara yalnız kendihesaplarına çalıştırılmak hususuteklif edilmiştir. Diğer efradtarafından yapılan tatbikatise yalnız Kastamonu vilayetindeolmuştur. Vilayet kendisi çifttedarik ederek orada hicret edenlerintarlalarından adam başınaikişer dönüm vererek onların hesabınaolmak üzere bilvasıta ektirilmiştir.Şu halde yine bu ikincimaddenin tatbik olunduğu mahaldedoğrudan doğruya zer'iyyatyoktur. Mükellefine sen ikidönüm zer'iyyat bil-vasıta veyabilavasıta yaptıracaksın denilmiştir.Vilâyet çift ile arazi tedariketmiş ve ektirmiştir. Binaenaleyhbu bize verilmiş bir mezuniyettenibarettir. Biz- de bumezuniyeti yalmz kabil-i tatbikolan mahallerde tatbik ediyoruz.TOPÇU FERİKİ RIZA PAŞA— Nazır beyefendinin verdiğiizahat ile madde-i kanuniyyeyekdiğerinin aynı değildir. Buyuruyorlarki Hilal-i Ahmer gibibir takım müessesasata zer'iyyatyaptırılıyor. Fakat bu madde-ikanuniyye her şahsı ziraatlemecbur tutacaktır. Şimdiye kadarziraat ile iştigal etmemiş bulunanlaramesela mütekaidin-imülkiyye ve askeriyyeye bu Kanunmucibince sen şu kadar dönümekeceksin denilecektir. Kanunbunu gösteriyor. Bunun bu

MECLS-Î A N GÖRÜŞMELERİ 47kadar şumullü olması doğru değildir.TİCARET VE ZİRAAT NA-ZIRI — Bu madde ile yalnız mezuniyetalınmıştır. Hükümet devesaiti ihzar edecektir. Bu kabiliyet-itatbikiyyesi olan mahallerbulmak şartile bu mezuniyeti istimaledecektir.TOPÇU FERİKİ RIZA PAŞA— Ben bu Kanunu ele alınca İstanbul'danekadar mütekaid varsahepsini Çatalca'ya gönderir veonlara şu boş yerleri ekeceksinizderim. Zira Kanun bu salâhiyetiveriyor. Zat-ı Devletiniz ZiraatNazınsınız. Bunu istersenizyapabilirsiniz. Bu ise doğru değildir.TİCARET VE ZİRAAT NA-ZIRI — Bu Kanun ile yalnız mezuniyetistenmiştir. Bir mecburiyettahmil edilmemiştir.AHMET RIZA BEY — Müsaadeeder misiniz? Nazır beyefendihazretleri kanunu pek güzelmüdafaa buyuruyorlar; hattalüzumundan güzel müdafaabuyuruyorlar. Hatta Kanundaolmayan şeyleri de beyan buyuruyorlar.Bunları kabul ederiz.Lâkin söyledikleri Kanunda yoktur.Şöyle yapacağız, böyle yapacağızdiyorlar. Fakat dediklerine ile temin edilecektir? Bu sözleryalnız Zabıt Ceridesinde yazılacakkalacaktır. Kanun olmayacaktır.Rıza Paşa hazretlerininbuyurdukları gibi bu Kanun mucibincebir ziraat memuru mütekaidolsun ihtiyar olsun veya olmasınbir adamı tutup tarla sürmeğeicbar edecektir. Binaenaleyhbuna dair Kanunda sarahatolmalıdır.TİCARET VE ZİRAAT NA-ZIRI — Mezuniyet Hükümete veriliyor.Hükümetten maksat Meclis-iVükelâdır. Ahmet Rıza efendininbeyan buyurdukları surettebu Kanun bir mahalde tatbikedilecek olursa evvel be evvelMeclis-i Vükelâya arz edip oradanvekâlet almak icap eder.Nitekim arzettiğim nukat içinmezuniyet alınmıştır. Bir ziraatmemuru halkı sellem-el islammükellef ve mecbur tutamaz.Çünkü bu salâhiyeti istimal etmekancak Hükümete aittir. Hükümetitemsil eden de Meclis-iVükelâdır. Hükümet mezundurdeyince burada bir mutasarrıfhatta bir vali bile mevzuubahsolamaz. Merkez-i Hükümetten amezuniyetin tarz-ı istimaline dairbir Nizamname ve Talimatnameneşredilmek lâzımdır. Kanunundiğer bir maddesinde "suver-itatbikiyyesi bir Nizamnameile tayin edilecektir" denilmiştir.TOPÇU FERİKİ RIZA PAŞA— Demek ki Nizamname yapılmamıştır.TİCARET VE ZİRAAT NA-ZIRI — Hükümete verilen bumezuniyet Meclis-i Vükelâ karariletayin edilir. Ziraat Nazırlarıyapamaz. Ziraat müdürü yapamaz.Madem ki Kanunda bu

48 MÜKELLEFÎYYET-Î ZİRAİYYE KANUNUmezuniyet Hükümete verilmiştirdeniliyor. Bundan maksat hiçşüphesiz Hükumet-i merkeziyyedir.REŞİT AKİF PAŞA — O haldemelhuz olan sui istimal oldukçaortadan kalkmış olur.AHMET RIZA BEY — BugünOsmanlıları sevk ve idareedecek olan kanundur. Bir insanmükellef olduğu vazifenin, çalışacağışeyin ne olduğunu bilmezsezannedirim ki daima kendiniişkenceye maruz zanneder. Çünkübundan sui istimal vukuumelhuzdur.REİS •— Başka birvar mı?mütalâaŞÜKRÜ PAŞA — Nazır beyefendininmütalâaları pek doğrudur.Fakat maddede Hükümetmezundur deniliyor. Bu ibaredenHükumet-i mahalliyye mezundurdiye bir mana da anlaşılabilir.Madde sarih olursa bu gibi suiistimalata mahal bırakılmamışolur. Vilâyat, mutasarrıflık, kaymakamlıkmakamatı da birerHükümettir. Bir vali, bir mutasarrıfyahut bir kaymakam buKanunu eline aldığı zaman "mademki maddede Hükümet mezundurdeniliyor; bu Kanunubizzat tatbik edeceğim" der vebuna nasıl mani olunabilir? Vakıabilahare bu cihet Nezaretçeduyulursa men edilecek. Fakataradan herhalde zaman geçecektir.Bunun için maddede herhaldesarahat olmalıdır.REŞİT AKİF PAŞA — AcabaHükumet-i merkeziyye gibibir şey ilave etmek maksadı teminetmez mi?TİCARET VE ZİRAAT NA-ZIRI — Esasen her memleketinteamül-i teşriiyyesinde (guvernöman[gouvernementl) tabiri Hükumet-imerkeziyyeye matuftur.Diğerleri (administration) ki,heyet-i idaredir. Zannediyorumki, kavaninimizde emsali vardır.Kuvve-i teşriiyyece Hükümetebir salâhiyet verilince her haldebu salâhiyet Hükumet-i merkeziyyeninelinde içtima eder. Busalâhiyetlerin hangileri Hükumet-imahalliyye tarafından yapılacağıİdare-i Vilâyat Kanunuile tahdit edilmiştir. Bendenizekalırsa Hükümet tabiri maksadıtemine kâfidir. Maamafih arzubuyurulduğu takdirde maddeyeHükumet-i merkeziyye tabiri deilave olunabilir.REŞİT AKİF PAŞA — Doğrudurve cümlemizce malûmdur.Fakat Şükrü Paşa Hazretlerininbuyurdukları gibi bazı mahallercebaşka suretlerde tefsir olunabilirve bir takım sui suistimalatasebebiyet verilmiş olur. Onuniçin maddeyi Hükumet-i merkeziyyediye takyit edersek dahaziyade sarih olmuş olur.TİCARET VE ZİRAAT NA-ZIRI — Bu Kanun, evvelce arz ettiğimgibi, bu Kanun tatbik olunmaktadır.Kanun henüz kuvve-iteşriiyyece kabul olunmadığı içinpara vermiyoruz. Binaenaleyh

MECLS- AN GÖRÜŞMELERİ 49tatbikatımız da çar naçar oluyor.Her taraftan, telgraflar geliyor.Mevcut tahsisattan para istiyorlar.Bu surette bir tadil icrasıKanunun tekrar Meb'usana gitmesinesebebiyet verecek ve Kuvve-iTeşriiyyeden çıkması tehireuğrayacaktır.AHMET RIZA BEY — Yanine söylersek boş demektir.ŞÜKRÜ PAŞA — Zaten kanununbir iki maddesi tadil edildi.Bunun için Meb'usana iadesilâzım gelecektir.REŞİT AKİF PAŞA — ŞükrüPaşa Hazretlerinin buyurduklarıgibi.OSMAN PAŞA — Hükümetdenildiği zaman Hükumet-i merkeziyyeanlaşılır. Böyle bir tasrihehacet yoktur.REŞİT AKİF PAŞA — (OsmanPaşaya hitaben) Müsaadebuyurunuz, size söylemiyorum.Makam-ı riyasete hitap ediyorum.Burası bilinmek ile beraberŞükrü Paşa Hazretleri tarafındandermiyan olunan ifade bencepek melhuttur. Zira memurinimizbu suretle telakki etmeyerekHükümet tabir-i mutlakı ilekendini mezun addedebilir. Binaenaleyh,her halde Hükumet-imerkeziyye kaydım ilave etmekdoğru ve muvafıktır. Zaten Encümeninbazı tadilatı da vardır. Nazırbeyefendi muvafakat buyurursaherhalde bu tadil iyi olur.DAMAT FERİT PAŞA — Hükümetyerine Hükumet-i merkeziyyedenilmesi tercih buyuruluyor.Bu tadil ile meselenin mahiyetitebeddül ederse de meseleHükümetin bu madde-i kanuniyyeyitatbikte mezun olup olmamasmdadır.Tatbik eden istervali, ister mutasarrıf, isterbir kaymakam olsun, ister birHükumet-i merkeziyye olsun birşahsı jandarma ile mahkemeyesevkedebilecek mi? Edebilirsemadde tevakki etmek istediğimizmahzuru, daima meselenin mahiyetinimuhafaza ediyor demektir.Hükümet bir mutasarrıf mazuliniveya bir miralay mütekaidinikırk sene devlete milletehizmet etmiş bir hadim-i kadim-iDevleti sen evinde oturma ve şutarlayı sür diyebilecek mi? Diyeceksemaddenin hükmü tamamilebaki. Hükumet-i merkeziyye tabiriniilaveden bir faide hasıl olmaz.ŞÜKRÜ PAŞA — Esasen bumadde kabul olunmuyor. Yaniçiftçiliği sanat-ı mutade ittihazetmemiş olanların da bu mükellefiyetedahil olması istenilirseHükumet-i merkeziyye tabiri burayailave edilmelidir. Zira suiistimale uğrar.İBRAHİM BEY — Madde-ikanuniyye mükellefiyet-i ziraiyyeyetabi tutulacak olanları bizzatçalıştırmak için değil belkimükellefiyet-i ziraiyyeye tabiolanlardan birine filan yerdekiüç dönüm tarlayı ektirmeyi teklifinemezuniyeti mutazammmdır.Binaenaleyh kanun yanlış

50 MÜKELLEFÎYYET-Î ZİRAİYYE KANUNUtelakki ediliyor. Yoksa mutlakasen gidip bu tarlayı ekeceksindenmeyecektir.TOPÇU FERİKİ RIZA PAŞA— Ne ile ektirecek? Zaten vesaitinereden bulacak? Nazır beyefendininbeyanatmdan öyle istidlalettim ki, Hükümet o vesaiti ihzaredecek. Bendeniz bunu öyle anlıyorum.BİRİNCİ FERİK RIZA PAŞA— O halde ibareyi bu yolda yazalım.TİCARET VE ZİRAAT NA-ZIRI — Bizim istediğimiz mezuniyetbudur. Bunun suret-i tatbikiyyesinigörür ve tatbikatı dahifaide ederse gerek bil vasıta vegerek bilâ vasıta zer ettireceğiz.ŞÜKRÜ PAŞA — Madde böyledeğil. Birinci maddede bilumumçiftçiliği sanat-ı mutadeittihaz edenlerin bu mükellefiyetetabi tutulacakları zikr ediliyor.Madem ki birinci madde ilebilumum zürra mükellefiyete tabitutuluyor, o halde ikinci maddedemevzuu bahis olanlar databi tutulacaklardır. O halde nadasverir yer ektirir, yahut ektirmekiçin parasım verir. Binaenaleyhmadde bence mühimdir.Mühim olduğu için bunun tashihilâzım gelir. [Encümene sesleri!TİCARET VE ZİRAAT NA-ZIRI — Mesele prensip meselesidir.Hükümet icabında ziraatlemeşgul olmayanları iki üç dönümlükzer'iyyat için mükelleftutacaktır. Bilvasıta veya bilâ vasıtazer'iyyat icrası keyfiyetimevzuu bahis değildir. Böylebir mezuniyeti aldıktan sonraHükümet bunun kabil-i tatbik olduğunayakin hasıl ederse bumükellefiyeti tatbik edecektir.Nitekim şimdiye kadar da arzettiğimşekilde olmuştur.AHMET RIZA BEY — Maddesarih değil, efendim.SALİH PAŞA — Müsaade buyurulursabir şey anlamak istiyorum.Nazır beyefendi, yalnızzer'iyyattan bahis buyuruluyor.Bu mükellefiyet hasada da şamilmidir?TİCARET VE ZİRAAT NA-ZIRI — Hatta gelecek seneninnadasını bile yaptırıyoruz, ekip,biçtikten sonra nadası dahi yaptırılıyor.DAMAT HALİT BEY — Ziraatleiştigal etmeyen için pekağır bir şey.TİCARET VE ZİRAAT NA-ZIRI — Zer'iyyat yalnız ekmekdemek değildir. Mahsulat tarladakalmak suretile zer'iyyat olamaz.Tam bir zer'iyyat yapılmışolmak için hasad olunması, nadasedilmesi, tohumun atılmasıve saire hep bunda dahildir.SALİH PAŞA — Şu haldezer'iyyat kelimesinde hepsi dahiladdolunuyor.TİCARET VE ZİRAAT NA-ZIRI — Ziraatle meşgul olanlarziraati bir kül olmak üzere te-

MECLS-Î AN GÖRÜŞMELERİ 51lakki ediyorlar. Hasad ve diğerişler bunun cüz'üleridir. Maksatda mahsul elde edip memleketteiaşe-i umumiyyeyi temin etmektir.Binaenaleyh bunda hepsidahildir.AHMET BIZA BEY — SalihPaşa hazretleri söylediler. Bende bunu bir misal ile izah edeyim.Meselâ, şimdi mısır vakti,mısır ekilecek, mısır ekebilmekiçin bir tarla yerine göre iki üçdefa sürülecek ve çapalanacaktırve tohum atılmak için araziyeçizikler veya ocaklar açılacaktır.Sonra iklime, arazinin tabiatına,yağmurlara göre o arazimuzır otları kaldırmak için birdaha çapalanacak ve mahsulzamanında da mısırlar koparılacak,koçanından ayrılacak, sonraköye naklolunacak. Hülâsa birmısır dikmek için bir çok iş, birçok müşkilat vardır. Binaenaleyhziraatle meşgul olmayan biradam bunu nasıl yapabilir?TOPÇU FERİKİ RIZA PAŞA— Vakit geçti maddeyi rey'e koysanız,yahut Encümene gitsin.BİRİNCİ FERİK RIZA PAŞA— Rey'e koyun da kabul edilecekmi, edilmeyecek mi anlayalım.REİS — Biraz müsaade buyurunuz,yarın içtima edip etmeyeceğimiztaayyün etsin.BİRİNCİ FERİK RIZA PAŞA— Pek güzel, yalnız benimle kaimdeğil ya.REİS — Daha müzakerâtı icraedilecek on lâyiha var. Yarıniçtima edelim.TOPÇU FERİKİ RIZA PAŞA— Yarın içtima ederiz.REİS — Yalmz bu maddeyibitirelim. (Ticaret ve Ziraat Nazırınahitaben) Beyefendi bir şeybuyuracak mısınız?TİCARET VE ZİRAAT NA-ZIRI — Bendeniz heyet-i CeliledenEncümene iade edilmemesinirica edeceğim. Zira faaliyetdevresinde bulunuyoruz. Kanunteehhür edecek olursa Nezaretiçin büyük müşkilat ve mehazirtevellüd edecektir. Bendeniz birtamim ile mütalâa-i âliyyeleriniher tarafa bildiririm. Heyet-i Celilenizebunu vad ediyorum.TOPÇU FERİKİ RIZA PAŞA— Kâfi, efendim.AHMET RIZA BEY — Kâfideğil, efendim.REİS — Maddeyi takyid içinEncümene iadesine lüzum yok.TOPÇU FERİKİ RIZA PAŞA— Bir kerre rey'e koyunuz.OSMAN PAŞA — Rey'e koyalım.AHMET RIZA BEY — ZatenMeclis-i Meb'usana iade olunacak.REİS — Meclis-i Meb'usanaiade olunacağı belli değil; belkiNazır beyefendi müdafaa ederler,Heyet-i Celileniz de kabul

52 MÜKELLEFYYET- ZİRAİYYE KANUNUeder. Mutlaka Meb'usana iadesilâzım değildir.REŞİT AKİF PAŞA — BirHükumet-i merkeziyye kaydınınilavesi için Encümene iadesi lâzımgelmez. Burada da kararlaştırılır.Yalnız diğer itirazat varki, onlar esasa taalluk ediyor. Buradaduralım, müzakere edelim.İBRAHİM BEY — Nazır beyefendihazretleri, bâlâda muharrer"Hükümet" kelimesindenmaksat hükumet-i merkeziyye olduğunuizah buyuruyorlar. Zatenmüzakeratımızda da zabıtlarageçiyor. Binaenaleyh tadil içinEncümene gitmesine ve Meclis-iMeb'usana iadesine lüzum yoktur,zannediyorum.ŞÜKRÜ PAŞA — Biz de biliyoruzki Hükümet demek Hükumet-imerkeziyye demektir.Fakat bir takım sui istimalata uğrarkorkusu ile tavzihini teklifediyoruz. Ve bundan dolayı dabir zarar terettüb etmez. ÇünküKanun esasen Encümence tadiledilmiştir. Binaenaleyh nasıl olsaMeclis-i Meb'usana iade edilecektir.Aksam-ı sairesine gelince,Nazır beyefendi hazretleri"tamimen tebliğ ederim" diyorlar.Ben de sözlerine itimadenkanaat edeceğim. Yalmz "merkeziyye"kelimesinin ilavesi suretilekabulünü teklif ederim.İBRAHİM BEY — Eğer tadiledilecekse, Hükumet-i merkeziyyeyerine Heyet-i Vükelâ tabirininkullanılması daha muvafıkolur.BİRİNCİ REİS VEKİLİ — Heyet-iVükelâ tabiri daha muvafıktır.REŞİT AKİF PAŞA — Evetbu tabir teklifimden ziyade lisan-ıKanuna mutabıktır. Bendenizbunu tercih ederim.REİS — Hükümet tabirininHeyet-i Vükelâ suretinde tadililemaddeyi kabul edenler lütfenteli kaldırırlar'mı? (Eller kalkar)Kabul olundu. (Bedehu vaktinadem-i müsaadesine binaenKanunun diğer mevaddmm kıraatiictima-i atiye ta'lik edilerekevrak-ı varidenin... kıraatine ibtidarolundu.)3. Devre-i İçtima 3 Sene49. İctima-i Umumi 25 Mart 1333/1917REİS — Şimdi ruznameye geçiyoruz.(Badehu Mükellefiyet-iZiraiyye Kanununun bakiyye-imevaddınm kıraatine ibtidar edilerekÜçüncü Madde ber vech-izir okundu :)ıo Meclis-i A'yan Zabıt Ceridesi, 3. Devre-i İçtima, 3 Sene 49 İctima-i Umumi (25Mart 1383) S. 671-681

MECLİS-Î A'YAN GÖRÜŞMELERİ 53Üçüncü Madde — Mükellefiyet-iziraiyyenin temini için köyve kasaba çiftçileri kendi zer'iyyatınıikmalden sonra çift hayvanatileberaber an-cemaatinmuhtac-ı muavenet görülecek askerve fukara aileleri tarlalarındaçalışmağa mecbur etmeğe ZiraatNezareti mezundur.AHMET RIZA BEY — Müsaadebuyurur musunuz, efendim?Bu madde anlaşıldığı veçhile— çiftçileri muhtac-ı muavenetolan asker ve fukara ailelerinintarlalarında an-cemaatinçalışmağa mecbur tutuyor. Bumaddenin ne suretle tatbik edileceğinianlamak istedim. Bunataalluk eden Nizamnameyi okudumve gördüm ki her semtin zersırası kura ile tayin edilecekmiş.Bu suretle zer'iyyat icra edildiğitakdirde hiç bir netice istihsaledilemeyecektir. Sadrazam Paşada geçen gün A'yan'daki beyanatlarısırasmda bunu söylemişlerdi.Beyanatlarım aynen deokuyayım: (Ber vech-i ati okur.)"Geçenlerde devren Sivas vilâyetinegittiğim zaman bir geceyiSivas ile Malatya arasında birköyde geçirmeğe mecbur olmuştum.Yaptığımız Kanunun ahaliarasında nasıl bir telakkiye uğradığımyani Mükellefiyet Kanunununtatbik edilip edilmediğinitahkik etmek istedim; ahaliyitopladım ve kendilerinden buhususu sordum. İki gün evvelzer'iyyat memurlarının geldiğini,kur'a çekildiğini, tarlasına kur'aisabet edenlerin işe başladıklarınısöylediler. Bu cevap bittabimemnuniyeti mucip olmakla beraber,bir az da hayretimi celbetmişti.Çünkü Kanunun esna-yıtanziminde bil-münasebe Eskişehir'debulunurken valüeri davetetmiştim ve mütalâalarımsormuştum. Bazıları Kanuna pekde taraftar görünmedi. (Demekbenim fikrime iştirak eden valilerde varmış dedikten sonra, devamla)Çünkü Kanunun tatbikimuvaffakiyetli bir netice vereceğineitimadı yoktu. Halbuki, badet-tatbikanladım ki bu usulhalkımız arasında esasen caridir.İmece usulile yekdiğere muavenetetmek köylülerimizde esasenmevcuttur. Mükellefiyet-i ZiraiyyeKanunu buna bir şekl-iresmiyyet vermekten başka birşey yapmadı." Kur'a ile ziraatdünyanın hiç bir tarafında görülmüşve işitilmiş bir şey değildir.Malûm-ı âlinizdir ki, ziraatin mukaddemesinadas ile olur. Nadasda köyün her tarafında aynı zamandayapılamadığı için her tarlanıntavı aynı zamanda gelmez,yapılamaz. Hatta bir günde aynısaatte nadas edilmiş olan fakatmuhtelif mevkilerde bulunantarlaların bile tavı aynı zamandagelmez. Nadaslarda mevkiinvaziyetine ve toprağın cinsine veterkibat-ı kimyeviyyesine göretav bir anda bir saatte husulegelmez. Binaenaleyh kur'a ilezer'iyyat yaptırılması fennendoğru olmadığı gibi köylüleri dean-cemaatin bir yere sevketmek

54 MÜKELLEFÎYYET-Î ZİRAİYYE KANUNUde gadirdir. Çiftçi ihtimal ki kenditarlalarını ekmiş, bitirmiş olabilir.Çünkü Kanunda kendi tarlalarınıekip bitirdikten sonra diyebir kayıt var. Maamafih bunu daHükümet teklif etmemiş, Meb'-usan o kaydı bihakkın ilave etmiştir.Köylünün kendi tarlasınıekip bitirmekle işi bitmiş olduğuiddia edilemez. Zira ihtimal kikömür yakmak için dağa gitmişolabilir, yahut öküzünü nallatmakveyahut hayvanatına yemtedarik edebilmek için kasabayagitmiş olabilir. Böyle iş zamanındaköylüyü iki, üç gün işindenalıkoyarak kuvvet ve tedariktenmahrum etmek, beyanatımın mukaddemesindede söylemiş olduğumgibi cebirden, angaryadanbaşka bir şey değildir. Çünkü bugünbir köylü iş zamanında işindenbeş on gün alıkonulacak olurise köylü elbette açlığa mahkûmolmuş olur. Şunu da nazar-ı dikkatinizearz edeyim ki, böyle tarlası,hayvanat alât ve edevatıolan köylülere ücret de verilmeyecektir.Dün Nazır beyefendihazretleri ahkâm-ı umumiyyedenve bir takım gayet hoş ve makbulnazariyelerden bahsettiler.Lâkin okudukları Nizamnamehükmünce böyle çifti çubuğuolan çiftçilere ücret ve yevmiyeverilmeyeceğini söylediler. Demekbu köylüler an-cemaatin biryere gidecek olurlar ise ücret almayacaklarve kendi işlerindende kaldıkları için kendi nafakasını,ailelerinin nafakalarını datedarikten aciz kalacaklardır ki,bu suretle bunlar hakkında birzulüm yapılmış oluyor. SadrazamPaşa Hazretlerinin geçenlerdevaki olan beyanatında buyurduklarıimece adeti başka birmeseledir. Malûm-ı âlileri imeceadeti camilel, imama ve yetimtarlalarına aittir. Bunlarda aslacebir yoktur. Tarlanın tavı geldiğizaman köylüler toplanırlar.Adeta bir eğlenceye gider gibian-cemaatin imamm, daha doğrusucamiin ve yetim çocuklarıntarlaları var ise, o tarlayı gidipekerler. Halbuki bu Kanun iletatbik olunacak usulde cebir olduğu,hatta Nizamnamesindeokuduğuma nazaran ledel-icappolis ile sevkedilecekleri anlaşılıyorki, bu hiç bir veçhile kabuledilemez. Nazır beyefendi hazretlerindenbir şey anlamak istiyorum.Böyle an-cemaatin başkalarınıntarlalarını ekmeğemecbur edilecek olanlardan birikur'a günü hasta olup da cemaateiştirak etmediği takdirde, tabiibunun çiftini, çubuğunu alâtve edavatım, öküzünü, mandalarınıalıp elbette kullanacaklar.Böyle sabam ve hayvam elindenalınıp başkası vasıtasile kullanıldığızaman o kullanan adam kendimalı olmadığı için pek o kadardikkat etmeyip de saban kırılır,öküz ölür ise bunları kimtazmin edecek? Üçüncü maddehakkında söyleyeceklerim bundanibarettir.REİS — Başka bir mütalâavar mı?

MECLİS-Î A'YAN GÖRÜŞMELERİ 55DAMAT FERİT PAŞA — Varefendim. Yalnız Nazır beyefendihazretleri Ahmet Rıza beyefendininsuallerine cevap vermek istiyorlarise kendilerinin hakk-ıtakaddümleri vardır.TİCARET VE ZİRAAT NAZI-RI MUSTAFA ŞEREF BEY — Buyurunuz,efendim.REİS — Hak-i payiniz desöylersiniz, hepsine birden cevapverirler.DAMAT FERİT PAŞA — Evvelaşayan-ı esef olduğu üzerebir zamandan beri Meclisimizegelen kanunlar — bunlar gerekticarî olsun, gerek iktisadi olsun— bir ceza cihetini ihtivaediyor. Zannolunur ki buradaaled-devam kanun-ı ceza müzakereediyoruz. (Dördüncü maddedesesleri) Evet biliyorum; lâkinbendeniz bu Kanunun üçüncüile dördüncü maddelerini yekdiğerindentefrik edemiyorum.Üçüncü madde bazı mevaddımuhtevi, dördüncü madde iseüçüncü maddedeki ahkâma riayetedilmediği surette tertip vehükmolunacak mücazatı teminediyor. Binaenaleyh üçüncü maddekabul edilir ise bendenizinsözlerime mahal kalmaz. Bu sebepten,ifadatımda bu iki maddeyibirden esas ittihaz edeceğim.Dün cereyan eden müzakerelerdeNazır beyefendi bir takımnazariyat-ı siyasiyyeden bahisbuyurdular. Pek müstefid oldum.Lakin kani olmadım. Cümletenmalûmdur ki, ulûm-ı siyasiyyesierıce exacte yani usul vecer'i kesb-i kat'iyet etmiş bir ilimdeğildir. Nazır beyefendi hazretlerininbeyan buyurdukları nazariyeninaksi olarak diğer onnazariye irae edilebilir. Buradamüzakere edilen kanunların nazariyatile müdafaası kabil değildir.Fakat madem ki kendilerinazariyattan bahis buyuruyorlar.Gerçi bendeniz de o sahayanakl-i kelam ile cevap vermeyemecburum. Hakimiyet-i siyasiyyehakkında beyan-ı mütalaaedenhükema devletlerin derece-isalâhiyetini, ve millet üzerinenüfuzu, hududu tayin için pekçok mütalâatta bulunmuşlardır.Faraza Alman filozofu Hegel, İngilizhakimi Lock (Lord Lock) ilemüttefik değil ve insanların enkâmil en necip ve en âkili Montesquieutarafından serdedilennazirayat diğerlerine bütün bütünmuhalif. Fakat bunlar sırfnazariyedir. Nazariyat ile kanunmüdafaa edilemez. Fiiliyat sahasınaavdet edecek olur isek, birmilletin menfaatine en muvafıkbir kanun tanzimi için onun tarihindenve ahval-i siyasiyye veictimaiyyesinden istinbat ederekona göre hal-i hazır üzerine tertib-iahkâm edebiliriz. Yine Nazırbeyefendi hazretleri buyurdularki, "fert daima cemiyete fedaedilmelidir, eğer efrat cemiyetefeda edilmeyecek olur ise, cemiyetefraddan beklediği hizmetihasıl edemez." Bendeniz müsaade-idevletlerile bu mütalâaları-

56 MÜKELLEFÎYYET-Î ZİRAlYYE KANUNUna iştirak edemeyeceğim. Bilakisfert cemiyet için değil cemiyetfert içindir. Çünkü cemiyet efradınteşekkülünden, ictimamdan!hasıl olur. Asya-yı ülâda el'anbizim elimizde olan yerlerde büyükdevletler, büyük medeniyetlervardı; grarıdes monarchiesorientales. Mısr-ı Kadim dahi dahilolduğu halde, bu hükümetlerdefert daima cemiyete fedaedildi. Lâkin o zaman geçti; odörtbin sene evvel idi. Şimdikihalde, yani asr-ı hazırda, hususileondokuzuncu asırdan berimilletler tamamile hürriyetlerinikâmilen aldılar. Efrad serbesti-ikâmilesini ve hukuk-ı hürriyetinihaizdir. Bugün efrad cemiyetefeda edilemez. Bir nokta dahavardır ki, o hususta dahi zannediyorumki, Nazır beyefendiile muvafakat-ı fikirde bulunmayacağım.Hükümetler her tasarrufunukanun suretine ifrağ edemez.Çünkü kanun tanzimi içinbir takım şerait vardır —ki buşerait gerek Hükümetin ve gerekA'yan-ı kiramın malûmudur. —Birincisi kanunun hukuk-ı tabiiyyeyemuhalif olmamasıdır. Bendenizbu Kanunu hukuk-ı tabiiyyeyemuvafık görmüyorum. Farazabir Hükümet, ahalisine teneffüsetmeyi yahut görmeyimen edemez. Ahalisinin teneffüsveya görmeyi mani bir kanunneşri suretile, tabiidir ki,hukuk-ı şahsiyyeye taarruz edilmişolur. Bittabi böyle bir Kanunmevki-i tatbika konulamaz. Milletleridare-i mutlakiyyeyi ilgaile esaretten kurtuldukları zamandanberi hürriyet-i şahsiyyeo kadar ehemmiyet kasbetti ki,hürriyet-i şahsiyyesine malik olmayanmedenî bir fert yaşayamaz.Çünkü onun hayatı hürriyetidemektir. Bu mülâhazattansonra bendenizin fikrimce buKanun hürriyete, hürriyet-i şahsiyyeyetamamile muhaliftir.Çünkü Hükümet Zeyde, senÖmerin tarlasında çalışacaksındiyecek. Halbuki, itikadımca, bunudemeğe hakkı yoktur. Zatenmeselenin ruhu da budur. EğerA'yan-ı kiram hazeratı "Zeyd'inhesabına Ömer'i çalıştırmak içinHükümetin cebre hakkı vardır"der ve buna karar verirse meselede bu Kanunun lehinde hitambulur. Lakin bendenizin itikadımca— ki Ahmet Rıza beyefendihazretleri de buyurmuşlardı— bu, bir angaryadır. Angaryaise hürriyet-i şahsiyyeye muhaliftir,hürriyet-i şahsiyyeyemuhalif olan her hüküm de Kanun-ıEsasiye muhaliftir. Kanun-ıEsasinin dokuzuncu maddesinde: "Osmanlıların kâffesihürriyet-i şahsiyyelerine malikve aherin hukuk-ı hürriyetine tecavüzetmemeğe mükelleftir."deniyor. Şimdi nasıl oluyor dahürriyet-i şahsiyyesine malik o-lan bir adama "sen gel, aherintarlasında çalış" denilecek? Bunoktanın taJîdiri lâzımdır. Bendenizşuna kaniim ki Kanun-ıEsasi mer'i ve muteber bulundukçaHükümet bir şahsa gidip"sen falanın tarlasında ücretle

MECLS-Î A'YAN GÖRÜŞMELERİ 57veyahut meccanen çalışacaksın"diyemez ve demekte hakkıyoktur.AHMET RIZA BEY — Belkitarla sahibinin de buna rızasıyoktur.TOPÇU FERİKİ RIZA PAŞA— Bu meselede menfaat-i umumiyyevardır. Devletin bakasımevzuu bahistir.AHMET RIZA BEY — Ricaederim. Söz kesmeyin. Biz söylediktensonra siz de söylersiniz.DAMAT FERİT PAŞA —Eğer irad-ı mütalâa buyurmakisterseniz buyurun, Rıza beyefendi.AHMET RIZA BEY — İfadat-ıâliyyenizi bitirdiniz zannettim,Paşa Hazretleri.DAMAT FERİT PAŞA — FikrimiKanun-ı Esasinin onuncumaddesi teyid ediyor. Bu maddede"hürriyet-i şahsiyye her türlütaarruzdan masundur. Hiçkimse şer'i ve kanunun tayin ettiğisebep ve suretten maada birbahane ile tevkif ve mücazat olunamaz."deniyor. Eğer hürriyet-işahsiyye masun ise bu Kanunamuhalifim. Yine Kanun-ı Esasininonüçüncü maddesi diyor ki"tebaa-i Osmaniyye nizam ve kanundairesinde ticaret ve sanatve felâhat için her nevi şirketlerteşkiline mezundur." Vazı-ıKanun felâhatm, ziraatin terakkisi,tevsii için yalnız bir takımşirketler tesisini düşünmüş, buhakkı hiç bir zaman Hükümetevermemiştir. Bundan da istidalediyorum ki, bu Kanun Kanun-ıEsasinin ruhuna hatta nas vesarahatine muhaliftir. Kanun-ıEsasinin altmışdördüncü maddesiA'yan-ı Kiramın vezaifine mütealliktir.Bu maddede deniyorki : "Heyet-i A'yan Heyet-i Meb'-usan'dan verilen kavanin ve muvazenelâyihalarım tetkik ileeğer bunlarda esasen umur-ı diniyyeyeve zat-ı hazret-i Padişahininhukuk-ı seniyyesine vehürriyete ve Kanun-ı Esasi ahkâmınave Devletin tamamiyet-imülkiyyesine ve memleketin emniyetidahiliyyesine ve vatanınesbab-ı müdafaa ve muhafazasınave adab-ı umumiyyeye halelverir bir şey görür ise mütalâasınınilavesile ya katiyyen red veyahuttadil ve tashih olunmaküzere heyet-i Meb'usana iadeeder..ilh" Bendenizin tasavvur ettiğimgibi eğer bu Kanun, hürriyetemuhalif ise kanun-ı Esasiahkâmına da muhaliftir. Efendim,bundan altı sene mukaddemMektep ve Kiliseler ve Kır BekçileriKanunları kabul edilmişti.Bunlar gayet masumane bir şekildeburaya irae edildi. Fakat bukanunların netayici bilahare hissolundu.Ve zannediyorum ki bununiçin ekserimiz "böyle bir Kanununiçin kabul ettik" diye mütessirve müessif oluyoruz. Benimitikadımca Rumelinin elimizdençıkmasına beş sebep varise onların ikisini bu Kanun teşkileder. Zira umur-ı ruhaniyye^

58 MÜKELLEFÎYYET-Î ZÎRAÎYYE KANUNUde yekdiğerine pek düşman olanRumlarla Bulgarların birleşmesiimkânı yok iken o Kanun bilfiilittihadını hasıl etti. Kır bekçileritabiri altında neşredilen Kanununne gibi fecaiye sebebiyet verdiğimalûm-ı devletleridir. Heyet-icelileden pek kadim bir refikinizsıfatile rica edeceğim. Pekmasumane görülen bu gibi kavaniniariz ve amik tetkik edelim.Bu kanunlarla bu memleket idareolunmaz. Biz gittikten sonrabu kanunların hepsi değişecek.Heman vatanımız payidar olsun.Fakat biz Meşrutiyete muhalifolarak hiç bir şey yapmayalım.Şüphesiz A'yan-ı kiram Meşrutiyetemuhalif hareket etmez. Yaniruh-ı Meşrutiyete dokunacak hiçbir karar ittihaz etmeyelim. Başkadefalar huzurunuzda arzettim.Yine tekrar ediyorum. Etrafımızımuhit olan mehalikten bizikurtaracak yalnız Meşrutiyettir.Vatanımızı idame edecek deMeşrutiyettir. Onun için bendenizbu Kanunun tamamen reddiniteklif ediyorum. Gerçi iki maddesikabul olunduysa da hiç olmazsadiğer mevaddı reddedilsin.AHMET RIZA BEY — Üçüncümaddeye müteallik olmaküzere bir noktayı sormayı unuttum.Nazır beyefendi ikisine birdencevap verirler. Nizamnameninaltıncı maddesi bu lâyiha-ikanuniyyenin üçüncü maddesinetemas ediyor. Orada deniyor ki"tarlalar an-cemaatin zer olunmaklaberaber her tarlaya saçılacaktohumun tedariki tarla sahibineaittir." Bu da nazar-ı dikkaticelbedecek bir şeydir. Tarlalaran-cemaatin sürülecektirve sürülecek tarlaların fukara veasker ailelerine ait bulunmasındantohumluk tedariki de onlaratahmil olunuyor. Asker ve fukaraaileleri bu tohumluğu nasıltedarik edip de zer'iyyat memurlarınateslim edecekler? Kendi yiyeceğinibulmaktan aciz olan fukarave asker aileleri sürülecektarlaları için nasıl ve neredentohum tedarik edebilirler? Bumünasebetle Nazır beyefendidenbir şey daha sormak istiyorum.O da Romanya ve Macaristan'-dan celbi vadedilen tohumluktanacaba ne kadarı celb ve tevziedilmiştir? Çünkü hatır-ı âlinizdedirki, geçenlerde burada yüz*on milyon kuruşluk bir tahsisatkabul olunduğu gün Nazır beyefendihazretleri bu paranın mühimbir kısmının tohumluk iştirasınasarfolunacağmı ve tohumlarında Macaristan'dan, Romanya'danve Bulgaristan'dan gelmekve tedarik edilmek üzerebulunduğunu söylemişlerdi. Bengeç kalındığını söylemiştim. Busözüme mukabil "geliyor" buyurmuşlardı.Acaba şimdiye kadarne kadar gelmiştir? Tahkikatımanazaran, henüz hiç bir şey gelmemiştir.Bu vaadleri SadrazamPaşanın iaşe hakkındaki vaadlerigibi akim kalmaz ümidindeyim.Ziraat zamanı geçiyor. Şimdiyekadar hiç bir şey yapılmadı.Yazlık zer'iyyat da artık ya-

MECLS-Î A'YAN GÖRÜŞMELERİ 59pılmaz. Bundan sonra ancak mısırve patates gibi şeyler ekilebilir.Yazlık hububatın yani buğdayve arpa gibi şeylerin mevsim-itamamile geçmiştir. Bu husustaverilen tahsisat acaba neolmuştur?TİCARET VE ZİRAAT NAZI-RI MUSTAFA ŞEREF BEY — AhmetRıza Beyefendinin an-cemaatinsemt semt zer'iyyat yapılmasıhakkındaki beyan buyurduklarımütalâa tamamen varidtir.Yalnız Kanunun beş altı aylıktatbikatına matuf bir mütalâadeğildir. Çünkü an-cemaatin zer'-iyyatta olan nadasların an-cemaatinihdas edilmiş olması şarttır.Zira geçen sene bu kanunmevcut olmadığından herkeskendi istediği zamanda nadasınıyapmış ve bu suretle ekin zamanınınhülulü tabiatile tehalüf etmiştir.Bu Kanun harbin nihayetindenbir sene sonraya kadartatbik edilecek bir kanun olduğuiçin an-cemaatin yapılacak zer'-iyyatm nadasların ihzarı, devriaym zamanda hulul edeceğindenNizamnamede bir sarahat gösterilmemiştir.Nizamnamenin kıraatbuyurdukları maddesi busene zaten tatbik edilmemiştirve tatbik edilmek imkânı da yokidi. Zaten böyle an-cemaatin zer'-iyyat ahalimizin ahlâkında, teamülündemevcut bir keyfiyettir.Memleketimizde gayet iyi âdâtve teamüller vardır. Bir kere bizdehakikat-ı halde amele hayatımevcut değildir. Fakat ameliyatve tatbikatta bizde bu "komün"hissiyatı tamamen vardır. Komün"karye hayatı" demek, karyeninmevcudiyeti olmak, kendisineait bir bütçesi olmak demektir.Hakikaten bunların bütçelerivardır. Nitekim muhtar intihapederler. Demek ki işte bu karyelerdekomün hayatı mevcuttur.Bunlar menfaatlerini temin veidame edebilmek için lâzım gelenmenabii yine müştereken teminederler. Bir karyede muhtac-ımuavenet aile bulunursa,elli altmış çiftçi bir araya gelerekonun tarlalarım ekerler.Böyle ahalimizin ahlâkında mevcutolan asil ve necip bir teamülübiz şu zarurete binaen bir vazife-iihtiyariyye-i teamüliyye veahlâkiyye derecesinden bir vazife-ikanuniyye derecesine is'adetmek istedik. Bunun da sebebiarzettiğim gibi bir zaruret vemecburiyettir. Binaenaleyh ancemaatinzer'iyyat meselesi zatenahlâk-ı umumiyyemizde dahildirve köylüleri hiç bir suretlerencide edecek bir bid'at değildir.Sonra, diğer taraftan be 1 -yan buyurdukları üzere, Nizamnamede,"zer edilen arazinin tohumunutedarik arazi sahibineaittir" denmiştir. Mahsulün aidiyyetiesas itibarile araziyedir.Meğer ki o arazi ya otlakçılık[ortakçılık! suretile veya isticarsuretile diğer kimsenin mutasarrıfına[tasarrufuna! intikal etmişola. Böyle bir akit mevcutolmadıkça arazinin üzerindekimahsul arazi sahibine ait olur.Bir de fukara asker aileleri to-

—~•60 MÜKELLEFLYET-ı ZIRAIYYE KANUNUhumluğu nereden bulacaklardır"diyorlar. Malûm olduğu üzeremuttasıl tohum tahsisatı alıyoruz.Bu aldığımız tahsisatın dasernamesinde "muhtacin-i zürraatevzian verilecek tohumluk"diyoruz. Bunları Nezaret daimatedarik ediyor ve elinden gelenbütün vesait ile onlara isal etmeğeçalışıyor ve bu suretle muhtacin-izürraa arazileri zer edilirkenlâzım olduğu miktarda tohumlukveriliyor. Hasta olur veyahutsabam kırılır diyorlar. Sabankırılıp kırılmaması meselesiumumi bir meseledir. Bunun içinde çift hayvanatı tedariki vesaireiçin aldığımız tahsisat da zatenbu gibi şeyler içindir. Müracaatımızüzerine Harbiye Nezaretisaban ve âlât-ı ziraiyye tamiriiçin iki üç beş usta köylere göndermeğemuvafakat ediyor. HarbiyeNezareti ile aramızda bubabda muvafakat hasıl olmuştur.Bu kanun münasebetile AhmetRıza beyefendi hazretleritohumluk celbi meselesinin neraddeye geldiğini, ne şekilde bulunduğunuistizah buyurdular.Bugün üç vagon Adana'ya, üçvagon Aydın vilayetine, bir vagonBilecik'e, üç vagon da Antalya'ya.gönderilmiştir. Bunlarmahalline ya vasıl oldu veyahutolmak üzeredir. Bu tohumluklardahilden tedarik edilmiştir. Altmışbin okka patates Kal'a-i Sultaniyyelivasına, onbeşbin okkada Karesi'ye gönderilmiştir. Birvagon da "bir vagon onbeş binokka demektir" Konya'nın Akşehirkazasına gönderilmiştir. Buğdayve arpa için memleketimizdetohumluk tedariki kabil olmadığıgibi, bunları hariçten decelbetmek mümkün değildir. Yalnızbunlar için mahallerine tahsisatveriyor [veriliyor]; bu tahsisatile mahalleri bulabildiklerikadarım alıyorlar ve muhtacin-izürra tevzi ederek ektiriyorlar.Romanya'dan, evvelce de arzettiğimgibi, iki yüz vagon zahire,on vagon fasulye, beş vagon darı,beş vagon da bezelye tohumluğutedarik edilmiş idi. Bunlarınbiran evvel buraya şevki içinkabil-i icra ve mümkün görebildiğimizkâffe-i vesaite teşebbüsettik. Bir kerre nakliyat ancakBelgrad tarikile dolaşık surettevaki olduğu ve o tarik ile de iaşeiçin muhassas zehair geldiği içintabii ilk teşebbüsümüz her zahirekatarının arkasına hiç olmazsatohumluk için de iki vagon takılmasınıtemine masruf oldu.Bugün Osman Nizamî Paşa Hazretlerindenaldığım bir telgrafta"iki vagon yola çıktı" deniliyoridi ki, bunların bugün veyahutyarm geleceğini me'mul ediyorum.Mamafih bu vasıta ile tohumluklarınburaya gelmesi fevkaladeteehhüre uğramak ihtimaliolduğunu nazar-ı mütalâayaalarak başka vesaite müracaatettik. Çekirge Teşkilâtınamemur Monsieur Boher vardır.Gerek Bulgaristan'da ve gerekRomanya'da şimendüferler umuruAlmanların elinde bulunduğuiçin daha ziyade temasta bulu-MmHmrlİi^P 8^

MECLS-Î AAN GÖRÜŞMELERİ 61nabilmesi için onu oraya gönderdim.Geçenlerde avdetinde yevmiyedi vagondan dokuz vagona kadartahsisini temin edebileceğinibildirdi. Bunun ü'zerine Nezaretmüşaviri Monsieur Hal ile ZiraatMüdür-i Umumisi Nesip beyiRusçuk'a gönderdim. Onlarınmaksadı Rusçuk'ta iddihar edilmektebulunan tohumun burayaşevkini teminden ibaret idi. Beşgün evvel Sofya sefirimiz Fethibeyden bir telgraf aldım. Bundaiki yüz vagon temin edildiğinibildiriyordu. Böyle bir istizah vakiolacağım bileydim telgraflarınhepsini Heyet-i Celilenize arz etmeküzere yanıma alırdım.AHMET RIZA BEY — Söylemenizkâfidir.MAHMUDyoktur, kâfidir.PAŞA — HacetTİCARET VE ZİRAAT NAZI-RI — (Devam ile) Şerait-i hazıradairesinde ne mümkün ise onlarıyapıp zer'iyyatı temin etmeğeçalışıyoruz.Ferit Paşa Hazretleri bazımütalâat-ı âliyye dermeyan ettiler.Nazariyatın böyle Meclis-iâlide mevzuu bahis olması pekde amelî olmadığını beyan buyurdularki, bendeniz de bu mütalâa-idevletlerine tamamen iştirakederim. Yalnız nazariyatımevzuu bahis etmekten maksadımhürriyet-i şahsiyye mevzuubahis olmuş idi; ona ait olan nokta-inazarımı, mütalâamı arz etmekiçin o vadiye girmiş idim.Aynı zamanda zat-ı devletleri denazariyattan bahs buyurdular.Kendileri de pek alâ bilirlerki, bugün hukuk-ı tabiiyyenin taraftarıbir müellif bulmak hemenAvrupa'da adim-ül imkândır.Bendeniz gerek Fransa ve gerekAlmanya müelliflerinin telifatmdayaptığım tetkikata nazaranbugün hukuk-ı tabiiyye hakkındabir tek taraftara tesadüfetmedim. Yalmz ahiren RenesansDodrov Anatorel namile Belçikamüelliflerinden birisi bir telifdebulunmuştur. Hukuk-ı tabiiyyeninde bugünkü nazariyat-ı hukukiyyeyenisbetle izah edilebileceknukatı bulunduğunu beyanbuyuruyorlar. Şu noktayı nazar-ıdevletlerine arz ediyorum ki hukukkanun fevkinde midir, yoksakanun mu hukuku temin eder.Eğer hukuk fevk'al kanun birkeyfiyettir denecek olursa bununmüeyyidi olarak beşerî birkuvvet yoktur. Şu halde hukukbizim tedkikat ve istidlaatımızdanhariç kalır ki, bu doğru birnazariye olmasa gerek. Binaenaleyhesasen hukuk kanun iletayin edilmiştir ve edilir nazariyesidaha doğrudur. Hürriyet-işahsiyyenin ne olduğunu takdiretmek için kavanin-i mevzua vemevcudeye müracaat etmekliğimizlâzımdır. Ferit Paşa Hazretleripek alâ bilirler ki, hürriyet-işahsiyyenin menba-ı suduru İngiltere'dir.Hürriyet-i şahsiyyekelimesinin ifade ettiği mânâ birmahkemeden bir hüküm sadırolmadıkça veya bir mahkemenin

62 MÜKELLEFYYET- ZRAÎYYE KANUNUeczasından madud olan bir heyetveya bir şahıs tarafından birmüzekkere veya karar verilmedikçehiç bir kimsenin hapis vetevkif edilememesidir. Buyurduklarımesele bu meseledir. Bu esasıvaz eden kanun gayet eski birkanundur. Bugünkü kavanin-iesasiyyenin validi addedilen İngiltere'de1615 tarihinde tanzimedilmiş bir takım (act)ler vardır.İşte bu actlerle hukuk-ı şahsiyyetemin edilmiştir. Yoksa fevkalkanunolarak hiç biı* suretle hukuk-ışahsiyye temin edilmemiştir.Binaenaleyh bizim hukuk-ışahsiyyeyi bu suretle anlamaklığımızlâzımdır. Kanunda sarahatbulunmaksızın hiç bir kimseninhukuk-ı şahsiyyesine iktidar hükümeti,zecir ve tenkili elinde tutanlartarafından taarruz vakiolamaz. Hükümetin de Meclis-iâlinize takdim ettiği lâyiha iletamamen kanun dairesinde hareketetmek istediği ve hukuk-ışahsiyyeye tamamen riayetkârbulunduğu anlaşılıyor. Acaba bukanun hukuk-ı şahsiyyeye münafimidir?DAMAT FERİT PAŞA — Hukuk-ışahsiyyeye değil, hürriyet-işahsiyyeye.TİCARET VE ZİRAAT NAZI-RI — Bu ciheti tayin etmek içinevvelâ hürriyet-i şahsiyye denenzaman ve mekân ile gayri mütebeddilbir esas-ı fevk-al beşer midir?Bunu nazar-ı itibare almaklâzım gelir. Hürriyet-i şahsiyyeninifade ettiği mana zaman vemekân ile la-yetegayyirdir diyecekolursak o halde kanununfevkinde bir kuvvet tasavvur etmeklâzım gelir. Hürriyet-i şahsiyyezaman ve mekân ile değişirve zamanın terakkiyatma göretebdil olunur. Bu esası tayiniçin evvelce arzettiğim veçhilehukukun menbaaı fert midir,yoksa cemiyet midir, bunun hallilâzımdır. Bendeniz zannediyorumki, hukuk her halde cemiyettedir.Bilfarz bir fert bir dağınbaşına çıksa: "Ben hürüm,benim hakk-ı hayatım vardır; banahiç kimse taarruz edemez" dese,bundan ne mana çıkar. Ferdehukuku bahşeden içinde bulunduğucemiyettir. Hukuk bir cemiyetarasındaki efradın münasebatmdanbaşka bir şey değildir.Şu halde hukukun menbaıcemiyet demektir, fert değildir.Ve cemiyet ferde hukuku bahşederve 1 fertteki hukuku tanımaz.Yalnız tertip olunan kavanin cemiyetinhayat-ı umumiyesinemuvafık mıdır, değil midir, bunazar-ı itibare alınır. Her cemiyetinhayatını temin edebilmekiçin her hususta heyet-i teşriyyeninvaz-ı kanuna salâhiyeti vardır.Çünkü esas maksat ve gayecemiyetin muhafaza-i hukukudur.Fert ve fertlere bahşedilenhukuk sırf bu gayeyi temin içindir.Bu cihetin takdiri heyet-i celilenizeaittir. Fakat alel-ıtlak"bu Kanun Kanun-ı Esasiye mugayirdir"demek bendenizcegayr-i varidtir. Evvelce de arzettiğim veçhile, bu Kanun cemi-

MECLS-Î A'YAN GÖRÜŞMELERİ 63yetin hukukunun muhafazasıiçin yapılmıştır. Bunun için maddeninaynen kabulünü rica ediyorum.ABDURRAHMAN YUSUFBEY — Bendeniz zer'iyyat işiylemeşgul olduğum için bilirim.Beyn-el ahali bu usul caridir.Erkeksiz kalan bir ailenin arazisidiğer köylüler tarafından ekilir.SEYYİD BEY — Mesele hudud-ıtabiiyyesinden çıkıyor. Bukanun hal-i tabiide, vakt-i hazardatatbik olunmak üzere yapılmışolsa idi, bendeniz de gerekAhmet Rıza bey efendi ve gerekDamat Ferit Paşa hazretlerininmütalâalarına tamamen iştirakederdim ve bu suretle hakikatenhürriyet-i şahsiyyeye dokunulmuşolurdu. Bendeniz hürriyet-işahsiyye meselesine girmek istemiyorum.Bu mesele hakkındabir çok nazariyat vardır. Helehukuk-ı islamiyye bu ciheti kat'ibir suretle hal ve fasl etmiştir.Hürriyet-i şahsiyye lâyetegayyerdir;zaman ve mekân ile mukkayetdeğildir. Cemiyet, yani heyet-iictimaiyye ferdin fevkindedir.Fert cemiyete, heyet-i ictimaiyye-ibeşeriyyeye feda edilebilir.Fakat hiç bir vakit cemiyetefrada, feda edilmez. Ferid Paşahazretleri cemiyet fert içindir,buyurdular. Halbuki fertler cemiyetiçin değildir, buyurdular.Eğer cemiyetten maksat beş onzattan mürekkep olan rical-i hükümetise dedikleri o zaman doğrudur.Fakat cemiyetten maksatbu değildir. Cemiyet o fertlerdenmürekkep olan küldür. Kül cüz'efeda olunamaz. Belki cüz' küllefeda olunur. Paşa hazretleri depek âlâ tasdik buyururlar ki, cemiyetdenildiği zaman o kül muradolunur. Yani o fertlerden teşekküleden heyet-i milliye hatıragelir. Harp dolayısıyla vatammüdafaa için bir ordu sevkedilmiş,bu orduya müdafaa-i vataniçin iktiza eden bütün kuvvetleribahşedebilmek üzere icab edenher türlü vesaite müracaat etmekher ferdin vazife-i vataniyyesidirve aynı zamanda vazife-i diniyyesidirve vazife-i hukukiyyesidir.Çünkü o şahsın kendi menfaatide onun içindir. Fert ve cemiyetinmânaları budur. Menfaatişahsiyye daima menafi-iumumiyyeye feda olunur. Fertdemek menfaat-i şahsiyye demektir.Cemiyet demek menfaat-iumumiyye demektir. Bununçündürki bunun bu babda manasızarurettir. Ve zaruretler bulunduğutakdirde ferdin hukuku cemiyetnamına feda edilir. PaşaHazretlerinin buyurdukları gibi,zaruret bulunmadığı takdirde,hiç bir ferdin hukukuna tecavüzedilemez. Lâkin mevani-i zaruretlcavaid-i umumiyyeden müstesnadır.Böyle vatanın müdafaasıve menafii-i umumiyyenin haleldensiyaneti mevzuu bahis olduğuzaman nef-i âm için zarar-ıhas daima ihtiyar olunur. Bu Kanunda sırf bu zarurete binaentanzim edilen bir kanundur ve

64 MÜKELLEFYYET- ZRAYYE KANUNUbugünün meselesidir. Yarınınmeselesi değildir. Eğer bu Kanunharbin nihayetinde yine tatbikedilecek olursa o zaman bunacümlemiz muhalefet ederiz. Ovakit bir adama karşı cebren"tarlanı ek, para kazan" denemez.O adam "ekmeyeceğim" diyebilirve ona kimse cebren fazladiktirmeğe muktedir değildir.Fakat bu mesele o mesele değildir.Bu mesele zaruret meselesi,vatan meselesidir. O fertler debugün için bunu maâlmemnuiyeyaparlar. (Kâfi sesleri)REİS — Müzakerenin kifayetinikabul edenler lütfen ellerinikaldırsın (Eller kalkar) Kifayetitakarrür etti.AHMET RIZA BEY — Müsaadeeder misiniz?REİS — Efendim, karar verildi.AHMET RIZA BEY — Müzakereninkifayetini kimse teklifetmedi. Siz alel-acele reye koydunuz.REİS — Heyet-i Celile kifayetinekarar verdi.AHMET RIZA BEY — Ricaederim söyleyeceğim bazı sözlervar. (Müzakere bitti sesleri)SEYYİD BEY — Diğer maddemünasebetile söyleyebilirsiniz.REİS — Maddeyi kabul edenlerlütfen ellerini kaldırsınlar.(Eller kalkar) Kabul olundu.DAMAT FERİT PAŞA — Tabiibendeniz muhalifim ve muhalefetdemeğe hacet bile yoktur.REİS — Bittabi muhalifsiniz.AHMET RIZA BEY — Ekseriyetyoktur.REİS — Dışarıdaki azalarıçağıralım. Dördüncü madde içinekseriyet ararız.SEYYİD BEY — Mahza müzakereedebiliriz. Ekseriyet reyistihsal olunacağı zaman aranır.(Badehu ber vech-i zir dördüncümadde okundu:)Dördüncü Madde — İşbu Kanunahkâmına mugayir harekettebulunanlar sulh mahkemelerive sulh mahkemeleri bulunmayanyerlerde o vazifeyi gören bidayetmahkemeleri tarafındanyirmi beş kuruştan yüz kuruşakadar ceza-yı nakdi ile ve tekerrürühalinde yirmi dört saattenbir haftaya kadar hapis ile mücazatolunurlar. İşbu Kanun ahkâmınamugayir ef'al vukuundazer'iyyat memurlarının tutacaklarızabıt varakaları (mahalli heyet-iihtiyarisi tarafından bad-ettasdik) aksi mündericatı sabitoluncaya kadar mamül-ün biholan vesaik-i kanuniyyedendir.REİS — Bir mütalâa var mıefendim?AHMET RIZA BEY — Müsaadebuyurur musunuz?ABDURRAHMANEFENDİ — Demek zat-ıŞEREFalileri

MECLİS-Î A'YAN GÖRÜŞMELERİ 65müsaade buyuruyorlar. (Handeler)Bu madde-i kanuniyyede,Kanunun ahkamına mügayir harekâttabulunacaklar şu cezalarıgöreceklerdir deniliyor. Evvelâon dört yaşında bir kız çocuğununhapsine Kanun-i Medeninin,ahkâm-ı umumiyyenin müsaitolup olmadığını soracağım.Müsait olmadığı halde bu kız nasılmükellef tutulabilir? Saniyenondört yaşındaki çocuklar ilegenç kadınlar orada bulunanzer'iyyat memurlanmn verecekleribir zabıt varakası üzerineköylerinden kaldırılacaklar, —Çünkü köylerde sulh mahkemesiyoktur.— kazaya sevk edilecekler.Kazalarımız ekseriyetleköylere beş saatten bir günlükmesafeye kadar uzaktır. Sevkedilecek olan bu genç kız ve kadınlariki dönüm tarla ekmediğiiçin oralarda haftalarca sürünüpkalacaktır. Kadınların yalnız başınaAvrupa'ya gitmesine razı olmayanmuhterem refiklerimizinvicdanı acaba bu çirkin muameleyekarşı isyan etmiyor mu?SALİH PAŞA — Bu gibi muamelelereher zaman razı olmayızve bu hususta Ahmet Rızabeyefendinin ihtarlarına iştirakederiz.FUAT PAŞA — Bunlara hiçbir zaman muhalefetten geri kalmayız.Reis beyefendi, eğer sonramüsaade ederseniz, daha başkasöyleyeceklerim de var. Eğermüsaade etmeyeceksiniz şimdidensöyleyeyim.REİS — O cihet bendenizindeğü Heyet-i Celilenin bileceğibir iştir.AHMET RIZA BEY — Deminsöz söylemeğe müsaade buyurulmadığıiçin evvelden suale mecburoldum. Bu gibi muamelâtında zamanı geldiği zaman tashihineçalışmak vazifem olacaktır.Bendeniz istitrad tarikile tohumdanbahsetmiştim. Nazır beyefendicevaben tarlalarını ekecekolanlara tohumluğu biz vereceğizbuyurdular. Halbuki Nizamnamedeöyle bir şey yoktur. Mademki tohumluğu kendileri vereceklerbu ciheti Nizamnameyede dere etsinler ve tatbikatındazulüm olmasın. Daha Kanununüçüncü maddesi kabul edilmedi.Üçüncü maddeye taalluk edenbir nizamname var. O Nizamnamede"tohumluğu tarla sahibiverecektir" diyorlar. Halbuki Nazırbeyefendinin buyurduklarıpek doğrudur. Madem ki tohumluğuHükümet verecektir. Bu cihetinNizamnameye derci iktizaeder. Bunu da ilave ettikten sonrakendilerinden soracağım. Hükümetbu tohumluğu neredenalıp vereceklerdir? Demin Romanya'danikiyüz vagon tohumluktedarik ettiklerine ve bir kısmınınyola çıkarıldığına dair OsmanNizami Paşadan bir telgrafaldıklarından bahis buyurdular.Bu ifadeleri kendilerinin çalışmadığınave işi takip etmediklerineasla delâlet etmez ve bendeniz debuna itirazda bulunmak istemiyorum;çünkü görüyorum ki Na-

66 MÜKELLEFYYET- ZRAYYE KANUNUzır beyefendi gerek ifadelerindenve gerek hariçten aldığım malûmatagöre gece ve gündüz bu işiçin çalışıyorlar. Fakat Nezaretteesaslı bir teşkilat olmadığı vekendileri de yeni Nazır olduklarıiçin sa'yleri semeredar olamıyor.Nitekim iaşe meselesi için SadrazamPaşa Hazretleri de birçokşeyler yapmak istiyorlar. Lâkinesaslı bir teşkilat olmadığı cihetlebir şey yapmak mümkün olamıyor,vaadlerini ifa etmektenaciz kalıyorlar. Bu Mükellefiyet-iZiraiyye Kanununa riayet etmeyenadamları işini gücünü terkettirerek, kuvve-i lâ yemutini tedariktenmahrum bırakarak Jandarmanınönüne katıp da bidayetveya sulh mahkemelerinin önünesevketmek acaba zulüm değil midir?Bunu Heyet-i Muhteremedensorarım.TİCARET VE ZİRAAT NAZIRI— Heyet-i Celilenin malûmudurki herhangi bir hüküm kanunavaz edilir ise onun da bir müeyyidivardır. Bu müeyyid hukuk-ımedeniyye kısmında olur ise yapılanakdin feshine müncer olur,yahut tarafeynden birisine zararve ziyan teminile nihayet bulur.Eğer hukuk-ı idareye talluk ederise onun da ahkam-ı mahsusasıvardır. Bu gibi mükellefiyete aitolur ise onun da kuvve-i müeyyidesiolmak üzere bir ceza vaz edilir.Zaten Kanunun cezaya müteallikdördüncü maddesi bulunmasabile Kanun aynı derecedebir ceza ile teyid edilmiştir. YalnızKanunun derununda bulunmasıbüyük faideyi müstelzimoluyor. Tayin olunan ceza da cünhaderecesinde bir cezadır —kiKanun-ı Cezamn tasavvur edebildiğimücazatm en hafifidir.—Sonra Ahmet Rıza beyefendi ondörtyaşında bulunanların cezadideedilmesine itiraz buyurdular.Bu mesele- de umumi bir meseledir.Kanun-ı Cezanın kırkıncımaddesi bu meseleyi halletmiş,ne yaşından itibaren mesuliyet-icezaiyye terettüp edeceği bumaddede gösterilmiştir. Binaenaleyho suretle ceza tayin edilmesiKanun-ı mezkûr ahkâmınamuvafıktır. Kezalik bunların cezalarıKanun-ı Cezanın mevadd-ımahsusasma tevfikan tahfif edilebilir.O cihetle Kanun-ı Cezanınhalleylemiş olduğu bir keyfiyetiburada dere etmeğe lüzum görmedik.Tohumluk meselesi hakkındakisuallerine gelince, bumesele de diğer bir kanun ilehaledilmiştir. Bu Kanunda muhtacin-izürraa verilecek tahsisatmeselesi münderictir ki bu suretlebikes olanların tarlası ekildiğizaman o tarlanın sahipleri tohumluktevzi olunacak muhtacin-izürradan iseler Kanununmevvadd-ı mahsusası mucibincekendilerine tevziatta bulunulacaktır.Bu babda teşkilat-ı mevcudeolup tevziat yapılıyor. Diğerbir kanun ile halledilmiş olanbu tevziat keyfiyetini gerek buMükellefiyet-i Ziraiyye Kanununaveyahut Nizamnamesine yenidenithal etmeğe lüzum yoktur,zannındayım.

MECLS- A'YAN GÖRÜŞMELERİ 67TOPÇU FERİKİ RIZA PAŞA —Bendeniz on dört yaşındaki çocuklarve kadınlar hakkında cezaverilmemesine dair Ahmet Rızabeyefendinin fikirlerine iştirakederim. (Hep ederiz sadaları)Bu kabil çocuk ve kadınlardanceza-yı nakdi alınmalı, fakatsulh mahkemelerine sevkedilmektensarf-ı nazar olunmalıdır.Bu suret kavanin-i medeniyyemizeve âdâtımıza muvafıkdeğildir.REİS — Nazır beyefendi de buhusus hakkında muhalefet etmiyor.TOPÇU FERİKİ RIZA PAŞA —Oniki yaşından onbeş yaşına kadarolanlar merahik addolunur.AHMET RIZA BEY — Ondört,onbeş yaşında olanların tahfif-icezası için kendilerine merahiknazariyle bakılabilir dediler. Fakatyirmi, yirmi beş yaşında bulunangenç bir kadın nasıl köyündenkaldırılıp, beş on günlükbir mahalle sevkolunacak? Onlarada merahik nazarile mi bakılacak?İBRAHİM BEY — Her kaide-iumumiyyenin bir istisnası vardır.Vakıa ondört yaşım ikmal etmişolanlar merahik addolunur.Bu kanun ile ondört yaşından itibarenmükellefiyet başlamaktadır.Buna muhalif harekette bulunanlariçin mevzu ahkâm-ı cezaiyyekaide-i umumiyyenin biristisnası olarak bu sinde olanlarhakkında da bu cezanın tatbikiicap eder. Şu halde bu yaşta bulunançocuklar Kanun-ı Cezanınmadde-i mahsusasından istifadeedemezler.TOPÇU FERİKİ RIZA PAŞA —O halde hapis yerine ceza-yı nakdivaz olunsun.İBRAHİM BEY — Bu da aynıhaldir.FUAT PAŞA — Müsaade buyururmusunuz? Henüz sinn-irüşde baliğ olmayanlar tarafındandeğil bir kabahat hatta cinayetirtikab eyledikleri zamanmedar-ı tahfif olacak bazı ahkâmvaz'ı için geçende Kanun-ı Cezanınbir maddesini uzun uzadıyaMeclisimizde müzakere ettik. Bumüzakerat Zabıt Ceridesindemünderictir. Ahmet Rıza beyeifendininbuyurdukları gibi kadmlarnve onsekiz, yirmi yaşındakikızların bir çok mezahimleşedd-i merahil ederek mahkemeleresürüklenecek ve sonra bunlarıcezadide fetmek şimdi nasılolur?DAMAT HALİT BEY — İnsanınbundan dolayı tecziyesi kat'-iyyen caiz değil.REİS — Ahmet Rıza beyefendikadınların ve çocukların hapiscezasından istisna edilmesini teklifbuyuruyorlar.ŞÜKRÜ PAŞA — Müsade buyurulurmu? Her kanunun birkuvve-i teyidiyyesi olmak lâzımgelir. Hususile bu gibi kavanindekuvve-i teyidiyye şarttır. Fakat,

68 MÜKELLEFYYET- ZRAYYE KANUNUbendeniz Ceza Kanunnamesininfoab-ı salisi bu meseleyi halletmiştir,zannındayım. Bu babda gerekHükümet ve gerek belediyelerceneşrolunan kavanin ve nizamatamuhalif olarak harekette bulunanlarabir beşlikten beş beşliğekadar ceza-yı nakdî tayin olunur.Bu Kanunda bir ceza tayinedilmek icap ederse Kanun-ı Cezanınbu babına istiııad edilerekbir ceza tayin edildiği takdirde,maksat temin edilir, zannederim.DAMAT FERİT PAŞA — Müsadebuyurur musunuz? Bendenizbahsin uzamaması için dördüncümaddenin tayymı teklifediyorum.SEYYİD BEY — Rıza PaşaHazretlerinin tekliflerin mükellefininaleyhlerinedir. Arzedeyim:Müşarileyh kadınlar ve çocuklartnahkemeye sevkolunmasm, ceza-yınakdiye mahkûm olsunlarbuyuruyorlar. Eğer bu tekilf kabulolunursa o zaman bir sui istimalkapısı açılır ki, o zamanpolis, jandarma herkes ceza-yınakdi hükmetmeğe, almağa başlar.Bu Kanuna bil-iltizam mahkemekaydı konulması bu kabilsui istimalatm önünü almak içindir.Bilâ muhakeme ve bilâ hükümceza-yı nakdi alınacak olurise o cezayı kim alacak? O zamanherkes istediğini yapacaktırki bu hal büsbütün çirkin olur.Bütün bütün ref olunsun; lâkin ovakit kuvvemi teyidiyye de kalmaz.Kuvve-i teyidiyye kalmayıncabu Kanun tatbik olunmaz.O zaman cebren sürerek götürürlerki, fenadır. Bunun için düşünelim.Netice itibariyle dahaçirkin bir şekil, yani maksadımızamuhalif bir hal hasıl olmasın.Tebligat-ı umumiyyeye riayet etmeyenleriçin Kanun-ı Cezadamevadd-ı mahsusa vardır. O dakabahat derecesinden başlar.Bianen-âlâ zalik bu madde tayyedilecekolursa maksat hasılolur. Biz her yaptığımız kanununahkâmı icra edilmezse ceza koymağamecbur değiliz. Madem kibir ahkâm-ı umumiyyemiz vardır,o ahkâm-ı umumiyye dairesindehareket edebiliriz. Bununiçin bu maddenin tayyı daha muvafıktır.ŞÜKRÜ PAŞA — İbrahim beyefendininfikrine bendeniz iştirakederim.DAMAT HALİT BEY — Bendenizde iştirak ederim.ZİRAAT NAZIRI — Böyle birkuvve-i müeyyidenin Kanundabulunması tatbikat nokta-i nazarındanfev kalâde elzemdir. Heyet-iCelile kadınlara yalmz ceza-yınakdî tayin olunarak hapiscezasının kaldırılmasını arzu buyuruyor.Bunu bendeniz de kabulediyorum. Fakat maddenintamamen tayyı hususunu Kanununtamamen reddi ile bir görüyorum.Zira bir takım imtiyazlıve imtiyazsız şirketlere zer'iyyatyaptırmayı ancak bununla teminedebileceğiz.SALİH PAŞA — Bendenizesasen bu Kanunda muharrer ol-

MECLİS-Î A'YAN GÖRÜŞMELERİduğu veçhile ondört yaşındakiinsanın mükellefiyet-i ziraiyyeye[tabii tutulmasını kabul etmediğimgibi, gerek onlara gereksebilcümle nisvana bu babda birceza tertibini de asla kabul etmiyorum.On dört yaşında dediğimizve daha yukarı sinde farzettiğimizinas kimlerdir. İçinde bulunduğumuzbu müthiş harptememleketimizde hiç bir haneyoktur ki kendi mensubinindenhiç olmazsa birini ya meydan-ıharbe sevketmiş yahut feda etmişolmasın. Bu inas, meydan-ışan ve şerefte olanların veyahutel'an vatamn müdafaası içindar'ül harekâtta ve hudutlardagöğsünü düşmanın ateşine gerenkahramanların ya evlâdı, yahemşiresi, ya validesi veyahut nişanlısıdır.Onların herbiri birçok feci ahvale maruz olmuş,göz yaşı dökmüş ve heyet-i umumiyyesicüz'ü ve fer'i ile aludeacezedir. Ondört yaşındaki birkızm, bir köy çocuğunun gidiptarlada çalışırken ektiği tohumlarıgöz yaşı ile ıslatırsa bile yinesui hezime uğrar. Bu böyle olduktansonra bir de ona ceza tayinetmek zulmü teşdid tetmekdemektir. Ceza tayin etsek dahikabiliyet-i tatbikiyyeden mahrumdur.Çünkü onları mahkûm-ıceza edecek katı yürekli bir Osmanlıhakimi tasavvur edemem.Bu Kanunda kadınları görmeyikalbinde hüsn-i adalet taşıyanbir kimse asla kabul edemez. BuKanundan yalnız ondört yaşındakilerdeğil bilcümle inasın çıkarılmasınıisterim. Kanunun cezasıztatbikine imkân görülmüyorsao cezayı yalnız erkeklerehasr-ü kasr etmek zaruridir.Eğer bu Kanun maksada vefaedecek ise erkekler her türlümeşakkata katlanarak bu suretlede vatana olan borcumuzueda etmeliyiz. İçinde bulunduğumuzharpten başka türlü kurtulmakimkâm yoktur. Binaenaleyhbu vazife-i vataniyyeyi aceze-înisvan değil, erkekler deruhteetsin.AHMET RIZA BEY — Müsaadebuyurur musunuz? Buradabir nokta tavazzuh etmedi.Rüfeka-yı muhteremden bir kısmıkadınlar hapsedilmesin, onlaraceza-yı nakdî tayin olunsundiyorlar. Bunu Nazır beyefendide kabul ediyorlar. Halbuki ce>za-yınakdi de bir mahkemeninhüküm ve kararile olacak değilmi? Bendenizin demin itiraz ettiğimcihet yine duruyor. Evvelbe evvel bir genç kadını, SalihPaşa hazretlerinin buyurduklarıgibi, evladını kocasını meydan-ıharbe göndermiş bir acezeyi sulhveyahut bidayet mahkemesinegöndermek münasip değildir. Hapisveyahut ceza-yı nakdi meselesiikinci derecede kalır. Gerçibuyuruluyor ki bu birinci maddedevardır. Ve o maddeyi hernasılsa kabul ettik.etmemeliydik.Onu kabultREİS — O madde kabul olundu.

70 MÜKELLEFÎYYET-Î ZÎRAYYE KANUNUAHMET RIZA BEY — Evetkabul olundu. Onu kabul etmemeliydik,diyorum. İtirazım o vakitnazar-ı itibare alınmadı. İkincibir şey daha kalıyor. Seyyidbeyefendi buyuruyorlar ki, buKanun yalmz muharebe zamanındatatbik olunacaktır. Muharebedensonra dahi tatbik edilmekistenilseydi Ahmet Rıza beyve Ferit Paşa hazretlerinin dedikleridoğru olurdu. Bilmem kiifadatım pek selis olmadığındanmıdır, nedendir ki Heyet-i Celileceanlaşılamıyor. Bidayet-i müzakeredeeğer bu Kanun münhasıranharp zamanında tatbik edilecekise heyet-i umumiyyesinibazı tadilat ile kabul edelim dedim.Halbuki bu Kanun yalnızharp zamanına münhasır değil.SEYYİD BEY — Hayır, yalnızharp zamanı içindir.AHMET RIZA BEY — Hayır,Lâyihanın yedinci maddesinde"sulhun akdinden bir sene sonrayakadar" deniyor.SEYYİD BEY — O maddeyegeldiğimiz zaman istediğimiz kayıtlarıkoruz.MAHMUD PAŞA — Dördüncümaddedeki "işbu kanun ahkâmınamugayyir harekette bulunanlar"ibaresi yerine "bulunanzükur" diyelim.REİS — Bu maddenin bütüntayyına dair bir teklif vardı. Evvelabunu sonra maddenin tadilinirey'e vaz edeceğiz. Dördüncümaddenin tayyını kabul edenlerlütfen ellerini kaldırsınlar.(Eller kalkar) Ekseriyet hasıl olmadı.Şimdi Mahmut Paşa hazretlerininteklifleri var.MAHMUT PAŞA — İşbu Kanunahkâmına mugayir harekattabulunan zükur ile eşhas-ı maneviyye...ilh" diyecek olursakkâfi olur, sanırım.AHMET RIZA BEY — Bu suretiNazır beyefendi de kabulediyorlar.REİS — Şu halde maddeyi "işbuKanun ahkâmına mugayir harekettebulunan zükur ve eşhas-ımaneviyye sulh mahkemeleri...ilh" suretinde tadil ile aşağıdaEncümenimizin tadili de baki kalarakkabul edenler ellerini kaldırsınlar.(Eller kalkar) Ekseriyetlekabul olundu.DAMAT FERİT PAŞA — Bendenizmuhalifim.Beşinci Madde okundu:Beşinci Madde — İşbu Kanununtemin-i icrası için Ziraatve Ticaret Nezareti bütçesinefevkalade olarak yüzelli bin lirailave olunmuştur. Meblağ-ı mezkûrdan1332 senesinde sarfolunmayanmikdan 1333 senesinedevren sarfolunabilecektir.REİS — Bir mütalâa var mı?AHMET RIZA BEY — Müsaadebuyrulur mu? Vakıa Heyet-iCelileyi yoruyorum. Fakat vazifeyiifa etmek isterim. Encümendede bu tahsisat meselesini Nazır

MECLİS- A'YAN GÖRÜŞMELERİ 71beyefendi hazretlerinden sormuştum.O vakit bu yeni bir teşkilâttır,tabii yeni memurlar tayinolunacak, bu para onun içindir,buyurmuşlardı. Bu tahsisat buradamuharrer 150 bin liradanibaret değildir. Bütçede bu iş için930 bin lira kadar bir meblağ dahavardır ki, yekûn bir milyon80 bin lira demek olur. Bu Kanununsuver-i icraiyyesini tayineden Nizamnamenin ikinci veüçüncü maddeleri bu paranınzer'iyyat memurlarına, muavinlerineve icap ettiği takdirde diğermemurin-i tâliyyeye verileceğinisöylüyor. Yine bu Nizamnameninonbirinci maddesi garipbir şey daha söylüyor. Müsaadenizleokuyayım. Onbirinci maddeninikinci fıkrasında "mükelleifiyet-izıraiyyenin teminindehüsn-i hizmet ve gayreti görülenmemurin-i mülkiyye ve jandarmazabit ve efradına ve heyet-iihtiyariyye azâsile köy imamlarınamükâfat-ı nakdiyye ita olunabilecektir."Bu pek garip. Zürrabad-ü-heva cebren çalıştırılıyor.Muvazzaf olan, maaş alanmemurlara da halkı cebren çalıştırdıklarınamükâfaten fazlapara veriliyor. Bu nasıl kabuledilecektir? Bu memurlar bir taraftanHazine-i Devlete bâr olacaklarıgibi diğer taraftan daahaliye bâr-ı azim olacaktır. Geçensene yine ziraati temin maksadiyleköylere amele taburlarıgönderilmişti. O amele taburlarıköylülerin elinde yiyecek, içecek,köyde tavuk, yumurta hiç bir şeybırakmadılar. Bu memurlar dayine o suretle köylere yayılacaklar,ahaliyi izaç edecekler. Başkahiç bir şey olmayacak. Acaba niçinbu işte mütekaidin, mazulinistihdam olunmuyor. Bunlarıniçinde yalnız harcırah masrafınıalarak hamiyyeten hizmetedecek zevat acaba yok mudur?Niçin bu cihet düşünülmemiş dehariçten bir çok memurlar, müfettişler,müfettiş muavinleri tayinedilerek Hazine-i Devlet ayrıcamutazarrır ediliyor?TOPÇU FERİKİ RIZA PAŞA —Onlar müsindir.TİCARET VE ZİRAAT NAZI-RI — Bütçeye bu işi için vaz kılınmışolan tahsisat 930 bin lira değildir.130 bin lirası çekirge mücadelesine,500 bin lirası geleceksene mühtacin-i zürraa tohumluktevziine sarf edilmek üzere minhaysel mecmu 730 bin liradır. Birde bir 150 bin lira mükellefiyet-iziraiyye tahsisatı vardır. Binaenaleyhbu 730 bin lirası sade mükellefiyet-iziraiyye tahsisatı değildir.Bir taraftan çekirge mücadelesinekarşı gelebilmek memleketiçekirge belâsından kurtarmak,diğer taraftan gelecek senezuhuru melhuz olan muhtacin-izürraa tohumluk tevzi edebilmekiçin 333 [ 19171 senesi bütçesindetalep edilmiş bir paradır.Mütekaidin de zer'iyyat memurlarımeyanmda tayin edilmektedir.Yalnız kendilerinin ziraattenanlar olması şarttır. Ziraatten anladıklarıhalde onlar da zer'iyyat

72 MÜKELLEFYYET-Î ZRAYYE KANUNUmemurları olarak tayin ve istihdamolunabilirler. Bu babdahüsn-i hizmeti görülen muhtarana,memurin-i saireye sene nihayetindebahşiş itası ise gayettabiidir. Bu Kanunun icrası yalnızmaaş ile temin olunabilecekbir kanun değildir. Buna memurolanları gösterecekleri sa'yin derecesiylemeseleye doğrudan doğruyaalakadar kılmak lâzımdır.Bu nokta-i nazardan ikramiye i-tasmı muvafık gördük ve Nizamnameyeithal ettik. Şu sırada bilhassaharcırah meselesi fevkaladetezayüd etti. İki saatlik bir yerehayvan tutup gitmek için vaktiylesarf edilen paranın şimdidört beş misli sarfedilmek lâzımgeliyor. Hatta bu verdiğimiz tahsisatınazlığından daima şikayetediyorlar. Onun için bu beşincimaddenin bu suretle kabulünürica ediyorum.AHMET RIZA BEY — Dün heyet-iumumiyyesi hakkında be 1 -yan-ı mütalâa ettikten sonra benKanun hakkında üç teklifim vardemiştim. O tekliflerden birisi debu tahsisata müteallik idi. Bentahsisatı alalım; iaşe-i umumiyyeyitemine medar olmak üzerearazisi münbit vilayattan, meselâKonya'nın arazi-i miriyyesinizer ettirelim demiştim. Ve bir debu bir milyon 80 bin lira tahsisatmiktarı Maliye Nazırı beyefendininbütçe münasebetiyle vaki o-lan beyanat-ı âliyyelerinden anlamıştım.Orada Mükellefiyet-iZiraiyye Kanunu kabul edildi.Bunun icabatmdan olarak bukadar meblağ sarfı iktiza ederbuyurmuşlardı. Çekirge için geçenlerde20 milyon kuruş vermiştik.Ona 100 bin lira ilavesindenbir şey çıkmaz. Bir de bumükellefiyet-i ziraiyye ahkâmınıicra ve amele taburları marifetiyleyaptırmak daha muvafıkolur. Ahali de bu zahmetten, bukülfetten kurtulmuş olurdu. Bendenizzannediyorum ki bu Kanununruhu gayesi bu bir milyon80 bin liradan ibarettir. Eğerkuvve-i teşriyye kuvve-i icraiyyeyyehitaben, eğer şu bir milyon80 bin lirayı fukaraya mı,nereye sarf edersen et, lâkin zürrave ahaliyi rahat bırak diyecekolursa memlekete büyük birhizmet ifa etmiş olur.REİS — Başka bir mütalâavar mı? (Müzakere kâfi sesleri)Maddeyi kabul edenler lütfen elkaldırsınlar. (Eller kalkar) Kabulolundu.Altıncı madde okundu:Altıncı Madde •— İşbu Kanununtatbikatı bir Nizamnameile tayin olunacaktır.REİS — Bir mütalâa varmı?(Hayır sesleri) Maddeyi kabuledenler lütfen ellerini kaldırsınlar.(Eller kalkar) Kabul olundu.Yedinci madde okundu:Yedinci Madde — İşbu Kanunsulh akdinden bir sene sonrayakadar mer'i yül icradır.REİS — Bir mütalâa var mı?DAMAT FERİT PAŞA — Di-

MECLS-Î A'YAN GÖRÜŞMELERİ 73ğer ifadatımda da arzetmiştim.Bu Kanunun birgün evvel mer'iyyettensukutunu memleket içinbüyük bir faide addediyorum.Onun için bir teklifim var. Lütfenrey'e koyunuz.Damat Ferit Paşanın takririokundu:Madde-i Münferide •— Bu Kanunmadam-el harp mer'i olupmusalahanm akdedildiği günmülga ve hükümden sakıttır.REİS — Ferid Paşa Hazretleriyedinci madde makamına kaimolmak üzere bir teklif icra buyuruyorlar.TİCARET VE ZİRAAT NAZI-RI — Bu Kanun harp zaruretine£>inaen neşredilmiştir. Sulh avdetettikten bir sene sonra bu zaruretindevam edeceği tahminolunuyor. Çünkü çiftçilerin memleketlerine,çift ve çubuklarınınbaşına gelip istihsalata başlamasıiçin ihtimal ki bir seneden ziyadezaman geçecektir. Onuniçin bu Kanunun mer'iyetini sulhunakdinden bir sene sonrayata'lik etmiştik. Bunda büyük birzarar yoktur, sanırım. Ondan evvelbu zaruret mündefi olacakolursa Heyet-i Celileniz bu Kanununmevki-i meriyetten men'initeklif edebilir.TOPÇU FERİKİ RIZA PAŞA —Sulhun akdiyle bu Kanununtanzimini icap eden esas zail oluyor.Bu zaman-ı sulhun mevcudiyetindefevkal'ade kavaninintatbiki kabul edilemez. Onun içinsulhun akdinde bu Kanunun refolunacağım tasrih etsek iyi olur.TİCARET VE ZİRAAT NAZI-RI — İaşeyi temin etmek, bu babdasıkıntı çekmemek için bu şekilteklif edilmişti. Heyet-i Celilenasıl tensip ederse öyle olur.REŞİT AKİF BEY — Nazırbeyefendi teklifimize muvafakatediyorlar efendim.REİS — Takriri tekrar okuyalım.(Balâda sureti muharrertakrir tekrar okundu) Fakat tarih-ineşrinden itibaren tabiri lâzımdır.TOPÇU FERİKİ RIZA PAŞA —Tarih-i neşrinden itibaren harpnihayetine kadar dense kâfidir.DAMAT FERİT PAŞA — Akd-isulh zamanım bendeniz de kabulederim.SEYYİD BEY — Harp nihayetitabiri müphemdir. Akd-i sulhzamanının manası vardır. Fakatharp nihayetinin manası yoktur.REİS — "İşbu kanun tarih-ineşrinden itibaren sulhun akdigününe kadar mer'i-yül icradır"diyelim.ABDURRAHMAN ŞEREF E-FENDİ — Sulhun takarrurunakadar desek daha iyi olur sanırım.Sulhun akdi günü meselaşubatın 18'i oldu. Üç gün dahadurmuş olsa bir zarar olamaz.Sonra yeni bir zaruret karşısındakalmayalım. Bir sene sonrayakadar devam çoktur. Bir seneyekadar elbet hal-i tabii çok defa

74 MÜKELLEFYYET- ZRAYYE KANUNUavdet eder. Belki sulh bir aydatakarrür eder.REİS — Sulhun tasdikine kadardemek nasıl olur?ABDURRAHMAN ŞEREF E-FENDİ — Bendeniz ısrar etmem.Hatıra kabilinden arzediyorum.ŞÜKRÜ PAŞA — Sulhun akdinekadar denirse daha doğruolur.İBRAHİM BEY — Akd-i tasdikdemek doğru olmaz. Tasdikheyet-i teşriiyyeden geçmeklemeşruttur. İhtimal ki, sulh he 1 -yet-i teşriiyye dağıldıktan sonra,mesela martın ikinci günü akdolunurve sulhun tasdiki bir seneteehhür eder. O halde daha birsene bu Kanunun meriyeti lâzımgelir.REİS — Buradaki tasdiktenmaksat Hükümdarların tasdikidemek değil midir?DAMAT FERİT PAŞA — Reisbeyefendi hazretleri, birinci defapek güzel izah buyurmuştunuz.Sulhun akdolunduğu günekadar mer'iyül icradır denilsemaksat hasıl olur, sanırım.TİCARET VE ZİRAAT NAZI-RI — Muahede tasdik olunmadıkçasulh inikat etmiş değildir. Sulhtarafeynin terazisiyle hasıl olanbir neticedir. Binaenaleyh alâkadarolanlar iradesini tamamen izharettikten sonra tamamen akdolunmuşolur.DAMAT FERİT PAŞA — Muahedeyiimzaya memur murahhaslarbu hususta salâhiyet-i kâmileyihaizdir. Onun imzası padişahlarınınimzasıdır.TİCARET VE ZİRAAT NAZI-RI — Bendenizce sulhun akit vetasdiki tamamen muvafıktır.TOPÇU FERİKİ RIZA PAŞA —Tasdik kelimesinden zat-ı hazret-ipadişahının tasdikini mi anlayacağız?REİS — O sulhu Meclis-iUmuminin tasdik etmesi lâzımgelmez.SEYYİD BEY — Sulh doğrudandoğruya hukuk-ı padişahidendir.Meğer ki bir kıt'a arazininmübadelesi falan gibi hususatvaki olmuş olsun. Öyle olmadıkçaakd-i sulh Meclis-i Umuminintasdikine vabeste değildir.Hukuk-ı padişahidendir. TasdikHükümdaran arasında teati-i imzademektir.ŞÜKRÜ PAŞA — Müsaadebuyurulur mu? Kanun-ı Esasidebu böyle değil; Kanun-ı Esasininyedinci maddesi hukuk-ı padişahiyita'dat ettikten sonra ve ancaksulha, ticarete, terk ve ilhak-ıaraziye... ilh diye sulhun akdiMeclis-i Umumiyyeden geçmesilâzım olduğunu gösteriyor.SEYYİD BEY — Menafi-i u-mumiyyeyye müteallik bir meseleolursa o başka.İBRAHİM BEY — Sulhun akdibaşka, tasdiki başka şeydir.Akit ile tasdik arasında fark vardır.Akit murahhasların imza-

MECLS- A'YAN GÖRÜŞMELERİ 75siyle hasıl olur. Fakat tasdik Heyet-iTeşriiyyeden geçtikten sonrahasıl olur.SEYYİD BEY — Abdurrahmanefendi hazretleri "takarrür"buyuruyorlar, muvafıktır.SALİH PAŞA — Bu sulhunakdi tabiri burada ilk defa mevzuubahis olmuyor. Akdettiğimizistikrazlarda geçtiği gibi, çıkardığımızbankonotlarda sulhun akdindenbir sene sonra, altı aysonra diye birer kayıt mevcut vemuharrerdir. Sulhun akdi günüolarak kuvve-i icraiyyece bilâharekabul edilecek tarih hangisiolacak ise, bunların hepsi onatabi olmak lâzım gelir. Mademki, Devletçe sulhun akdi tabiriesas olarak kabul edilmiştir. BuKanunda da sulhun akdi tabiriyleiktifa olunabilir.REİS — "Bu Kanun sulhunakdi gününe kadar mer'i-yül icradır"dersek muvafık olur, zannediyorum.SALİH PAŞA — Gün kelimesininilâvesine ihtiyaç yoktur.ŞÜKRÜ PAŞA — Sulhun akdinekadar denilirse kâfidir.REİS — Maddeyi "sulhun akdinekadar mer'i-yül icradır" suretindekabul edenler, lütfen, ellerinikaldırsınlar. (Eller kalkar)Bil-ittifak kabul olundu.REŞİT AKİF PAŞA — Bir çeyrekteneffüs edelim.REİS — Bir çeyrek teneffüsedelim mi? (Edelim sesleri) Birçeyrek saat sonra tekrar içtimaetmek üzere Meclisie hitam veriyorum.Meclis-i A'yan 1151. İçtima (28 Mart 1333) lÇarşamba1BİRİNCİ REİS VEKİLİ —Meb'usan Riyasetinin sureti zirdemünderiç tezkeresi okundu:Meclis-i A'yan Riyaset-i Celilesine22 mart 1333 tarihli ve 25 numaralıtezkire-i âliyye-i riyasetpenahilericevabıdır.Mükellefiyyet-i ziraiyye hakkındakiLâyiha-i KanuniyyedeMeclis-i Ayanca icra kılındığıiş'ar buyurulan tadilat Meclis-iMeb'usanca da kabul edilmiştir.Ol babda emrü ferman hazret-imenlehul emrindir. 4 CemaziyelAhir 1335 ve 28 Mart 1333 [10 Nisan19171Meclis-i Meb'usan ReisiAdilMustafa AsımBaşkâtipBİRİNCİ REİS VEKİLİ —Halbuki, tevdi edeceğiz. (Evetsesleri)11 Meclis-i A'yan Zabıt Ceridesi 3. Devre-i İçtima, 3. Sene, 51. İctima-i Umumi,(28 Mart 1333), s. 737.

76 MÜKELLEFYYET- ZRAYYE KANUNU2. Mükellefiyyet-i Ziraiyye Kanunu 13 (10 Cumadel ahire 13352 Nisan 1333 - 1917)MADDE 1 — Çiftçiliği san'at-ımutade ittihaz etmiş tasarruf veisticar tarikiyle arazi sahibi bulunmuşve hidemat-ı askeriyyeharicinde kalmış olan Osmanlılarınzükûr ve ziraatle melûf insanındanondört yaşını ikmal etmişher ferdi Ziraat Nezaretince tayinolunacak miktarda zer'iyyattabulunmak ve sene-i atiyyeiçin nadas yapmak üzere taraf-ıHükümetten mükellef tutulabilecektir.MADDE 2 — Çiftçiliği sanat-ımutade ittihaz etmemiş ve hidemat-ıaskeriyye haricinde kalmışolanları bulundukları mahalde enziyade ekilen mahsulattan zer'iyyattabulunmak üzere mükellefiyet-iziraiyyeye tabi tutmağaHeyet-i Vükelâ mezundur. İşbumükellefiyet Müdafaa-i Milliyye,Donanma, Hilal-i Ahmer gibimenafi-i umumiyye müessesatıve her nevi imtiyazlı ve imtiyazsızcemiyet ve şirketler hakkındadahi caridir.MADDE 3 — Mükellefiyet-iziraiyyenin temini için köy vekasaba çiftçilerini kendi zer'iyyatınıikmalden sonra çift hayvanatiyleberaber an-cemaatinmuhtac-ı muvanet görülecek askerve fukara aileleri tarlalarındaçalışmağa mecbur etmeğe ZiraatNezareti mezundur.MADDE 4 — İşbu Kanun ahkâmınamugayir harekette bulunanzükûr ve eşhas-ı maneviyyesulh mahkemeleri ve sulh mahkemeleribulunmayan yerlerde ovazifeyi gören bidayet mahkemeleritarafından yirmibeş kuruştanyüz kuruşa kadar ceza-yı nakdiile ve tekerrürü halinde yirmidört saatten bir haftaya kadarhapis ile mücazat olunurlar. İşbuKanun ahkâmına mugayir ef'-al vukuunda zer'iyyat memurlarınıntutacakları zabıt varakalarımahalli heyet-i ihtiyariyyesi tarafındanbad-et tasdik aksi mündericatısabit oluncaya kadar mamul-ünbih olan vesaiki-i kanuniyyedendir.MADDE 5 — İşbu Kanununtemin-i icrası için Ziraat ve TicaretNezareti bütçesine fevkaladeolarak yüzelli bin lira ilaveolunmuştur. Meblağ-ı mezkûreden1332 senesinde sarf olunamayanmiktarı 1333 senesine devrensarf olunabilecektir.MADDE 6 — İşbu Kanununtatbikatı bir Nizamname ile tayinolunacaktır.MADDE 7 — İşbu Kanun tarih-ineşrinden itibaren sulhunakdine kadar mer'i-yül icradır.MADDE 8 — İşbu Kanununicrasına Dahiliye, Maliye, Adliyeve Ticaret ve Ziraat Nazırları mamurdur.12 Takvim-İ Vekayi (21 Nisan 1333), No. 2860. Düstur, II, 9. 596-597. SicUl- KavaninCilt 16, B. 768-769

MÜKELLEFIYYET-I ZIRAIYYE NIZAMNAMESI, 1917 773. Mükellefiyyet-i Ziraiyye NizamnamesiA. 10 Cumadel Ahire 1335 Tarihli Mükellefiyyet-i ZiraiyyeKanununun Suver-i Tatbikiyyesi Hakkında Nizamname 13(3 Zilhicce 1335/20 Eylül 1333-1917)1. Mükellefiyet ve MuafiyatMADDE 1 — Çiftçiliği san'at-ımutade ittihaz edenler çiftçiliğemahsus manda, öküz ve beygirlerininher çifti için lâakal kırkbeşve bu hayvanatın dişilerininher çifti için lâakal otuz beş dönümzer'iyyatta bulunacaklardır.Damızlık olarak kullanılan dişimanda, inek ve kısrakları çiftealıştırarak her çifti için otuzbeşdönüm zer'iyyat temin etmeyiashabı mecburdur.MADDE 2 — Yalnız bir çiftibulunan çiftçilerin hayvanatınakliyatta kullanılmak üzeremübayaa olunmayacaktır. Müteadditçifti bulunan çiftçilerinbir çiftten fazla bulunan hayvanatıiçin ihtiyac-ı fevkal'ade halindeve ihtiyaç çiftçiler arasm:da müsavaten tevzi olunmak veçiftçinin mükellefiyyet-i ziraiyyesinazara alınmak şartiyle mübayaaolunabilecektir. Çift hayvanatıkasaplık olmak üzere bir rızadahi mübayaa olunamaz.MADDE 3 — Çift hayvanatıile yapılacak iaşe nakliyatı birçiftten fazla hayvanatı olanlarüzerine senede altmış dört saatigeçmemek üzere müsavi olaraktevzi olunacaktır. İşbu mükellefiyyetinbir çift hayvanı olanlarada teşmili ve müddetin tezyidiiaşe mmtakası reisinin talebi ü-zerine iaşe komisyonlarının karariyleicra olunur.MADDE 4 — Her çiftçi yevmilâakal sekiz saat zer'iyyat içinçalışmağa mecburdur. Tasarrufveya isticar suretiyle zer edilecekarazisi bulunmayan çiftçiler vesait-iziraiyye ve arazisi bulunanlarıntarlalarında çalıştırılacaklardır.Ancak bu suretle çalışanher çiftçi teamül-i mahalli üzerineücrete kesb-i istihkak eder.İşbu say her köylünün kendi karyesiharicinde yaptınlamaz.MADDE 5 — Çiftlik sahiplerindenhenüz silah altına davetedilmemiş olanlar arazileri başındabizzat zer'iyyatta bulunmakmecburiyetindedirler. Beşyüz dönüm ve daha ziyade zer'-iyyatta bulunanlar çiftlik sahibiaddolunur. Bunlardan firari vebakaya olmamak şartiyle silahsızihtiyat ve alel ıtlak mustahfazsınıfından henüz celb ve sevkemri' verilmemiş olanlara mezuniyetverilecektir:MADDE 6 — Beşyüz dönümzer'iyyatta bulunmak lâakal dörtyüz dönüm kışlık ve yüz dö-13 Düstur. II. 9. 729-235.

78 MÜKELLEFIYYET-I ZIRAIYYE NIZAMNAMESI, 1917nüm yazlık zer'iyyat yapmaktır.Muayyen zamanlarda Ticaret veZiraat Nezaretince tefrik olunanmiktarda zer'iyyat yapmamış o-lanlar asker edilmek üzere HarbiyeNezaretine teslim olunur.MADDE 7 — Beşyüzden bindönüme kadar zer'iyyatta bulunanlarınsilahsız ihtiyat veyaalel ıtlak mustahfaz olmak şartiyleiki ortakçı veya hizmetkârgibi ecirleri ve bin dönümdenfazla zer'iyyatta bulunanların üçortakçı veya hizmetkârlarına dahimezuniyet verilir. Üçyüz dönümdenbeşyüz dönüme kadarzer'iyyatta bulunanların silahsızihtiyat veya alel ıtlak mustahfazolmak şartiyle kendilerine birortakçı veya hizmetkâr gibi ecirlerinemezuniyet verilir.MADDE 8 — Sahibi tarafındanişlettirilmeyen veya vesaitinnoksanı sebebiyle işlettirilemeyenarazi tefrik olunarak köyveya kasaba namına haftada birdefayı tecavüz etmemek üzerean cemaatin zer olunur. Bu zer'-iyyatm tohumları Hükümet tarafındantedarik edilir. Bunlarınsene-i atiyye mahsulünden evvelâtohum, saniyen çalışmış olanlarmücretleri ve tarlanın bedel-iicarı sene-i ziraiyye içinde mahalcemutad olan miktardan çıkarılır.Mütebaki köy veya kasabanamına âlât-ı ziraiyye mübayaaedilmek üzere Ziraat Bankasınatevdi olunur.MADDE 9 — Çiftçiliği sanat-ımutade ittihaz etmiş olup da hizmet-iaskeriyyesini ifa etmeküzere köyünden ayrılmış ve terkettiğiailesi içinde çalışacakkimse bırakmamış olanlar içinkendi tarlalarında olmak ve herasker ailesi için kırk dönümü tecavüzetmemek şartiyle haftadabir gün an cemaatin zer'iyyat yapılır.MADDE 10 — Devlet veya diğermüessesat-ı umumiyye namınaharb zer'iyyatı yapmak caizdir.Harb zer'iyyatı çift hayvana-;tından gayri vesaitle müteharriktraktör ve motor şaro gibi âlat-ıziraiyye vasıtasiyle yapılan zer'-iyyattır. Harb zer'iyyatı namiyleköylülerin çift hayvanatını mübayaaetmek ve köylüleri işgaleylemek memnudur. Ancak askerihayvanat depolarında bulunanlarlalevazımat-ı askeriyye riyasetinceişbu Nizamnamenintarih-i neşrine kadar mübayaaedilmiş olan hayvanatın zer'iyyattaistihdamına devam olunabilir.MADDE 11 — Her kaza içinüçü tecavüz etmemek şartiyledemirci ve sapanların ahşap kısmınıimal eden sapancı ustalarısilahsız ihtiyat ve alel ıtlak mustahfazolmak şartiyle tecil olunur.Bunlardan vazifesini hüsn-iifa etmeyenler ve matlup derecedeçalışmayanlar askere sevkedilirler.1 Ziraat Nezaretincelistesi bit tertip Harbiye Nezaretinetevdi olunacak makinistlerinaskerlikleri tecil edilir.MADDEÇiftçiliği san'at-ı

MÜKELLEFIYYET- ZIRAIYYE NIZAMNAMESI, 1917 79mutade ittihaz etmemiş olan erbab-ısanayi ve ticaretten bizzatmağaza ve dükkan veya imalathanesahibi olup yevmi lâakalsekiz saat iş başında bulunmakmecburiyetinde olanların askerliklerihakkında Harbiye NezaretiyleTicaret ve Ziraat Nezaretiarasında takarrür eden usul bakikalmak üzere tüccarlığı dolayısıylatecil edilmiş olan komisyonculuk,simsarlık gibi mutavassıtlıkyapanlar miktar-ı sermayelerinegöre elli dönümdenüçyüz dönüme kadar zer'iyyatyapmakla mükellef olacaklardır.Mükellefiyet-i ziraiyyesini ifa etmeyenmutavassıtlar asker edilmeküzere Harbiye Nezaretineteslim olunacaklardır.MADDE 13 — Mükellefiyet-iziraiyye zer'iyyat, nadas, hasatve harman gibi tohumun ekilmesive mahsulün alınması içinmuktazi kâffei ameliyata şamildir.II. Teşkilat ve VezaifMADDE 14 — Vilâyat veyamüstakil liva merkezlerinde valiveya müstakil liva matasarrıfınmriyaseti altında olmak veencümen-i vilayet veya liva ileziraat müdür veya memurundanve Jandarma kumandanındanmüteşekkil bulunmak üzere birmükellefiyyet-i ziraiyye heyetiteşkil olunmuştur.MADDE 15 — Vilayet veya livamerkezleri kaza itibar olunarakher kazada altıdan dûn veonikiden efzûn olmamak üzerekaryeler yekdiğerine olan kurbiyyetve münasebetlerine göre mmtakalaratefrik ve her mmtakaiçin kazanın en büyük memur-ımülkîsi tarafından birer zer'iyyatmemuru tayin olunur. Zer'iyyatmemurlarım tayin eden memur-ımülkî büyük kasabaları bir mmtakaaddetmeğe ve müteadditzer'iyyat memuru tayin eylemeğesalâhiyettardır.MADDE 16 — Zer'iyyat memurlarıile çekirge mücadelemuakkipleri işbu iki teşkilatındevamı müddetince askerliktenmezun olacaklardır. Ancak bundanböyle tayin olunacak zer'iyyatmemurları silahsız ihtiyat vealel ıtlak mustahfaz olanlar meyanmdanintihap ve erbab-ı zürradanve civar çiftlik ashabındanolmaları tercih olunacaktır.MADDE 17 — Zer'iyyat memurlarıve çekirge mücadelemuakkipleri mükellefiyet-i ziraiyyeheyetleriyle kaza kaymakamlarıve nahiye müdürlerininve Ziraat Nezaretince tayin olunacakmüfettişlerin teftiş ve nezaretive ziraat müdür, memurve muallimlerinin emri altındadır.MADDE 18 — Kurra heyet-iihtiyariyyesiyle köy imamlarızer'iyyat memurlarının emrinetabidirler.MADDE 19 — Kurra heyet-iihtiyariyyesiyle köy imamlarıkendi karye ve mahalleleri dahi-

80 MÜKELLEFIYYET- ZIRAIYYE NIZAMNAMESI, 1917linde çift sürmeye elverişli kâffe-ihayvanatı ile çift sürebilecek cilanzükûr ve inasdan kâffe-i efradıve karye ve mahalle sekenesineait nadas ve anızları vediğer kabil-i zer arazinin dönümüve [9-101 maddeleri mucibincekurra veya mahalleye terettüpeden mükellefiyet miktarını birdeftere yazmağa ve zer'iyyat memurlarınınkaryeye vürudundateslim etmeğe mecburdur. Kurrave mahallat ahalisi bu husustakendilerinden talep olunan malûmatıdoğru olarak muhtarlarlaimamlara ve ziraat memurlarınabildirmeğe mecburdurlar.MADDE 20 — Zer'iyyat memurlarımadde-i sabıkada beyanolunan defteri alır almaz mündericatmmsıhhatini bir tahkik ıslahve kabul ettikten sonra herçift ve mükellef ve mükellefe içinonbeş gün zarfında yapılabilecekmükellefiyet 19-101 maddeler mucibincean cemaatin yapılacakzer'iyyat miktarını tayin ile defterinekayıt ve heyet-i ihtiyariyyeyetasdik ettirecektir. Zer'iyyatmemuru en nihayet on beş günsonra aynı karyeyi ziyaret edipevvelce kararlaştırılan miktarzer'iyyatın icra edilip edilmediğinitarlaları gezmek suretiyletahkik edecek ve mükellefiyetmiktarından noksan zuhur edersesebebini ve fazla ise hangi çiftçitarafından bu fazlanın yapıldığınıruznamesine kaydedecek veiki nüsha olmak üzere rapor tanzimedip birini nahiye müdürüneve diğerini kaza ziraat memurveya muallimine gönderecektir.Zer'iyyat memurları her onbeşgünde bir defa işbu vazifeyi muntazamanifaya mecburdurlar.MADDE 21 — Zer'iyyat memurlarınınraporlarını alan nahiyemüdürleri bunları hemenkaza kaymakamına irsal edecekve esbab-ı tabiiyyeye müstenid olmaksızınmükellefiyyet-i ziraiyyesiniifa etmeyen köylere mükellefiyyetleriniifa ettirmek icapeden tedabir-i idariyyeye tevessüleyleyecektir.MADDE 22 — Kaza kaymakamlarıraporları dikkatle takipve lâakal iki ayda bir kere kazalarıdahilindeki mıtakalarıgeşt-ü güzar ile müşahedatlarmımükelefiyet-i ziraiyye heyetinegönderecekler ve devirleri sırasındaicap eden tedabir-i idariyyeyiittihaz ve salâhiyetleri haricindeolanlar için heyetten mezuniyetistihsal eyleyeceklerdir.MADDE 23 — Mükellefiyyet-iziraiyye heyetleri her iki ayda birdefa Nizamnamenin suver-i tatbikiyyesineve netice-i hasıla dairZiraat Nezaretine bir mütalâanamegöndereceklerdir.MADDE 24 — Ziraat muallim^leri lâakal ayda bir defa kaza dahilinigeşt-ü güzar ederek zer'iyyatmemurlarının raporlarının veköy heyet-i ihtiyariyyesiyle köyimamlarının mesaileri neticesinitetkik ve tahkik ve zer'iyyatıntevsii ve iaşe nokta-i nazarındanazami istifadenin temini ve alât-ıcedidenin suret-i istimalinin tayi-

MÜKELLEFIYYET- ZRAIYYE NIZAMNAMESI, 1917 81ni gibi hususat hakkında fennîmütalâalarını köylülere telkin veirae edecektir.MADDE 25 — Ziraat muallimibulunmayan kazalardan zer'iyyatumuru ile iştigal etmek üzereyediyüz elli kuruş maaşlı birmemur tayin olunacak ve bunlarbu memuriyette bulundukça silahsızihtiyat ve alel ıtlak mustahfazlardanolmak üzere askerlikleritecil olunacaktır.MADDE 26 — Zer'iyyat umurunuteftiş etmek üzere ondokuzmmtaka müfettişi ile altı müfettiş-iumumi tayin olunacak vebunların askerlik muamelatı diğernezaretlerdeki müfettişlerinaynı olacaktır.MADDE 27 — Müfettişlerle bilcümlezer'iyyat memurlarının vezaifibir talimatname ile tayinolunacaktır.MADDE 28 — Mükellefiyetimiktarından fazla zer'iyyatta bulunançiftçilere her fazla dönümüiçin mükâfat-ı nakdiyye verilecektir.İşbu mükâfatın miktarıMeclis-i Vükelâ karariyle tayinolunacaktır.MADDE 29 — Vilayat ve müstakilliva zer'iyyat heyetleri azâsmaher içtima için yarım lirayıtecavüz etmemek üzere ZiraatNezaretinden tayin olunacak birücret-i huzur verilecek ve mükellefiyet-iziraiyyenin teminindehüsn-i hizmet ve gayreti görülenmemurin-i mülkiyye ve jandarmave zabitan ve efradına ve he 1 -yet-i ihtiyariyye azası ile köyimamlarına mükâfat-ı nakdiyyeita olunabilecektir. Zer'iyyat memurlarınaaltıyüz kuruşu tecavüzetmemek üzere şehrî ücrettayin ve ita olunacaktır.MADDE 30 — Vilayet veyamüstakil liva dahilinde mümkünolduğu kadar fazla-i zer'iyyatıtemin ve iaşe-i umumiyye nokta-inazarından sene-i atiyye ihtiyacınıistihsal etmek üzere bazınevi mahsulat ziraatının tahdidinive bir kısım mahsulatın teamüldenfazla zer'ini karar altınaalmak zer'iyyat heyetlerinin salâhiyetleridahilindedir. Ancakbu nevi mukarrerat Ziraat Nezaretincetertip olunacak talimatdairesinde ittihaz olunmak lâzımgeleceği gibi kararın ittihazınımüteakip Ziraat Nezaretine malûmatverilecektir.MADDE 31 — Bir kimsenintaht-ı tasarrufunda bulunmayanarazi-i emiriyye ve haliyyeye çekirgelertarafından yumurta bırakıldığıanlaşıldığı takdirde buarazi kabil-i ziraat ise civar köylülertarafından bilâ icar an-cemaatinsürülüp zer edilecek vebunun hasılatı dokuzuncu maddedemuharrer olduğu üzere yalnıztohum ve çiftçilerin ücretitefrik edildikten sonra üst tarafıköy namına alat-ı ziraiyye mübayaasmatahsis kılınacaktır. Şayetbu gibi arazi hizmet-i askeriyyecehazır edilirse zer'i vemahsulü ona aittir.MADDE 32 — İşbu Nizamna

82 MÜKELLEFlYYET- ZİRAİYYE İ Z M E İmenin bfeşinci, yedinci, onbirincive onaltmcı maddelerinde mündericaskerlikten muafiyet kararlarıHarbiye ve Ziraat Nazırlarıtarafından bil müzakere ittihazve tatbik olunur.MADDE 33 — İşbu Nizamnameninmevki-i mer'iyyete vaz'ındanitibaren 5 Eylül 1332 tarihliNizamname mefsuhtur.MADDE 34 — İşbu Nizamnametarih-i neşrinden muteberdir.MADDE 35 — İşbu Nizamnameninicrasına Harbiye, Adliyeve Ziraat Nazırları memurdur.B. Mükellefiyyet-i Ziraiyye Nizamnamesinin Tatbikatına AitTalimatname 14ı1. Mükelefiyet-i Ziraiyye Kanunve Nizamnamesi ziraî istihsalatıtezyid ve binnetice iaşe-iumumiyyeyi temin etmek içinmevcut ve çalışmağa muktedirkollarla vesait-i hayvaniyyedenve alat ve edevat-ı ziraiyyedenazami istifadeyi istihsal maksadiylevaz olunmuştur.Her çiftçi, zer, nadas, çapa veharman gibi ameliyat-ı ziraiyyeyemüsait kâffe-i eyyamda hertürlü meşgalesini terk ile sabahtanakşama kadar tarlasında çalışarakmalik olduğu hayvanattançifte mahsus manda, öküz vebeygirlerin her çifti için lâakalkırkbeş ve bunların dişilerininher çifti için lâakal otuzbeş dönümlükzer'iyyat yapmakla mükellefolduğu gibi damızlık olarakkullandığı dişi manda, inekve kısrakları dahi çifte alıştırarakbunların her çifti için de kezaliklâakal otuzbeş dönüm yerekip biçmeğe mecburdur.2. Zer'iyyat memurları evvelâ: mmtakaları dahilindeki kurrave mahallat ihtiyar heyetleriyleimamları tarafından Nizamnamesininondokuzuncu maddesimucibince tanzim ve kendilerineteslim edilecek olan "mevcut defterleri"mündericatımn sıhhatinitahkik ettikten sonra mezkûr" Millî Kütüphane, 1955 A 730.heyetler ve imamlarla birliktedefterde mukayyet hayvanattanesasen çifte mahsus olan ve fakaterkek ve dişi olduklarına görekırkbeş veya otuzbeş dönümlükzer'iyyat mükellefiyyetine e-sas ittihaz edilenler ile o sene zarfındaçifte alıştırılması ve beherçifti için kezalik otuzbeş dönümyer zer edilmesi mecburi olan damızlıkhayvanları tefrik ve miktarlarıylasahiplerinin esamisinive çalıştırılacakları tarla semt vedönümlerini muntazam surettedeftere kayıt ve işaret edeceklerigibi yirminci madde-i nizamiyyemucibince her çift ve mükellefmükellefe için on beş gün zarfındaifası mümkün olan zer mükellefiyetinive sekizinci ve doku-

TALİMATNAME 83zuncu maddeler icabmca askeraileleri ve köy namına an-cemaatinyapılacak zer'iyyatm mahalve miktarlariyle bu gibi yerlerehangi gün çalıştırılarak ne nevitohum atılacağını tayin ve mahsusentutulacak cedvellere tahrireyleyecek ve bu cedve'llerinzirini ihtiyar heyetlerine tasdikettirmekle beraber mündericatınıziraat muallimlerine veya ovazifeyi ifa eden memurlara bildireceklerdir.Saniyen, tahkikat-ı anife ilesemtlerini ve kaydettikleri tarlalarıher onbeş günde lâakal birkere bizzat dolaşarak ve tarla sahipleriylegörüşerek o müddetzarfında hangi nevi çift hayvanıile hangi semtteki tarlaya hanginevi tohum atıldığını tahkik venetayic-i tahkikatını deftere kaydedecektir.Salisen, defter-i mahsusasmdaher çiftçiye tahsis edilen sahifeninmülâhazat hanelerine çiftçininpulluk veya saban demirleriylemi ziraat yaptığını, nadasınınderecesini, işine dikkatini, tohumunne suretle ihzar edildiğinive nadas edilmiş yahut edilmemişyer mi zer ettiğini ve karyeyemahsus defterlerin aynı sütunundamuhtarların mükellefiyyet-iziraiyyeye müteallik vazifelerineikdam edip etmediklerini yazacakve şayet gerek çiftçilerdengerek kanunun ikinci maddesihükmünde zer'iyyat ile mükellefolan müessesat ve cemiyat ve hernevi şirekattan hiç zer'iyyat yapmayanveya mükellefiyetleri miktarındandun zer'iyyat yapan veçiftçilerden sabahleyin tarlalarınakoşup akşama kadar çalışmayanlarolursa bunlar hakkındaheyet-i ihtiyariyye huzurunda hemenbir zabıt varakası tanzimedip sulh hakimine gönderilmeküzere nahiye müdürüne tesyarve keyfiyeti kazada takip etmekiçin de ziraat muallimine veyaonun vazifesini ifa eden memuraiş'ar edeceklerdir. Sene-i atiyyeharman mevsiminde anif-üz zikrkuyudata bakılarak mükellefiyetindenfazla zer'iyyatta bulunanve zer'iyyatmı saban demiriyledeğil pullukla yapan ve tohumattığı tarlaları evvelce nadaseden ve tohumunu seçme olaraktemizleyen çiftçilerle karye vemahalle hayvanat ve mükellef vemükellefatını iyi çalıştıran muhtaranave kurra ve mahallâta mükâfatınakdiyye, alât ve edevatve seçme tohumluk verilecektir.Rabian, Nizamnamenin mevadd-ımahsusası icabmca cihet-iaskeriyyeden mezunen terkedilenashab-ı arazi ile bunların ortakçıve ecirlerinin hakikatentoprakları ve işleri başında bulunupbulunmadıklarını ve gerekbunların gerek Nizamnameninonikinci maddesi icabmca kezalikaskerlikten mezun addedilenkomisyoncu ve mutavassıtlarıntaahhüt ettikleri veya kendilerineteklif olunan miktarda zer'iyyatyapıp yapmadıklarım tahkikve işbu tahkikatı tarlaları bizzatgezmek suretiyle tevsik ederek

84 MÜKELLEFlYYET- ZİRAİYYE İ Z M E İneticeyi ziraat muallimine veyaonun vazifesini ifa eden memurabildireceklerdir.3. Nahiye müdürleri, zer'iyyatmemurlarının daireleri dahilindebizzat geşt-ü güzar edip etmediklerininazar-ı dikkatte tutacaklar,terahisi görülen zer'iyyatmemurları tarafından kendilerinetevdi olunan zabıt varakalarınıderhal sulh hakimine irsal eyleyeceklerve zabıt varakasınıntaalluk ettiği karyeye bizzat azimetleNizamnamenin 21 incimaddesi mucibince temin-i mükellefiyetiçin icap eden tedabiriittihaz ve irşadat ve ihzaratı icraedeceklerdir.4. Ziraat muallimleri veya onlarınvazifesini ifa eden memurinkaza dahilindeki zer'iyyat memurlarınınher birine ait birerdosya ile defter tertip edip mükellefiyet-iziraiyyenin her zer'-iyyat memuru dairesindeki cereyanınımuntazaman takip vekaydedecekler ve ahz-ı asker şubelerireislerinden ziraat için mezunaddedilmiş olanların listelerinialıp bunları bir deftere kaydedeceğigibi hangi zer'iyyat memurunundairesinde ziraat ediyorlarsao zer'iyyat memurlarınaisimlerini ve miktar-ı mükellefiyetlerinibildireceklerdir.6. Mükellefiyyet-i Ziraiyye Kanununun2 nci maddesi ve Nizamnamenin12 nci maddesi mucibinceşirket ve müessesat ve mutavassıttıkve komisyonculukedenler alât ve edavat-ı ziraiyyelerive arazi ve tohumları olmadığıbahanesiyle mükellefiyetleriniifadan imtina edemeyeceklerdir.Bunlara tahmil olunan•mükellefiyyetler kendileri tarafındanbizzat tedarik olunacakvesaitle ifa olunmadığı takdirdeköylülerle ortakçılık veya icarmukavelesi yapmak suretiyle ifaettirilecektir.6. Şöyle ki: Kendisine yirmi dönümzer'iyyat teklif ve tarholunanbir komisyoncu veya mutavassıtbu yirmi dönüm zer'iyyatıvesaitini tedarik ederek bizzatyapamadığı takdirde kaza dahilindekiherhangi bir karyede bulunançiftçilerden bir kaçı ile tohumunuve teamül-i mahalliyegöre ücret vesairesini vererekortak olup üçer beşer dönüm zer'-iyyat yaptırmak üzere mukaveleyapar. Çiftçi bu suretle nev'amateşvik görmüş olacağı cihetlekendi mükellefiyyetinden hariçolarak şu birkaç dönümü eker.Yalnız bu hususta zer'iyyat veziraat memur ve muallimlerinindikkat etmeleri icap eden keyfiyetköylünün kendi mükellefiyyetiniihmal etmemesi cihetidir.Köylü mükellefiyyetinden maadabu suretle zer'iyyat yapmağa teşvikolunmalıdır.7. Ziraat muallimleri veya bunlarınvazifesini ifa edenler Mükellefiyyet-iZiraiyye Kanunununikinci maddesi mucibince kasabadahilinde ledel icap ziraat umurundaistihdam olunabilecek olançiftçilerden maada kimselerin bir

TALİMATNAME 85cetvelini yapıp vilayet veya müstakilliva ziraat müdür veya memurlarınagönderecekleri gibiNizamnamenin 5, 6, 7, 11, 12 ncimaddelerine göre askerlikten ziraatve ticaret sebebiyle mezunolanların da listelerini göndereceklerdir.Ziraat muallimleri,kazalar dahilinde her ayda birkere ve senede lâakal altı ay dolaşmaksuretiyle devredecekler vemükellefiyyet-i ziraiyyenin köylünef'ine olduğunu çiftçilere tefhim,tamamen tatbik edilip edilmediğinitahkik ve çiftçilerle heyet-iihtiyariyyenin ve ziraat memurlarınınbihakkın çalışıp çalışmadıklarımtetkik, tarlalardageşt-ü güzar ile icap eden malûmat-ıfenniyyeyi köylülere itaederek onların ifadat ve şikâyatmıistima ve tohumluklarınhüsn-i icabı intihabım ve Hükümettarafından tevzi edilen tohumlarınmuhtacine tevzi edilipedilmediğini tahkik ve Hükümetçebey olunan alâtm işletilmesinitalim edecek ve köylülerin alât-ıcedideye karşı rağbetini celp,hayvanlarını hüsn-i istimal etmelerinive harpten sonra çifthayvanatı bulmak müşkül vepek pahalı olacağından satmamalarınıve bil'akis teksir etmelerinive Hükümetin tevdi ettiği damızlıkboğaları hüsn-i muhafazaetmeği ve hayvanları için daimaiyi boğalardan yavru almağa veonları iyi tegaddi etmeğe çalışmalarımihtar edecek ve zer'iyyatmemurları üzerinde müfettişlikvazifesini ifa eyleyecektir.8. Ziraat memurları veyabunların vazifesini ifa edenlerher ayda bir kere ziraat müdürüneveya müstakil liva ziraatmemurlarına seyahatleri neticesinibildirecekleri gibi her onbeşgünde bir kere de hasıl-ı zer'iyyatıziraat memurlarından aldıklarıraporlara müsteniden bir cedvelsuretinde bi-t-tanzim ziraatmüdür veya memurlarına bildireceklerdir.Muallimler veya bunların vazifesiniifa edenler seyahatlerineticesinde veya zer'iyyat memurlarınınraporları üzerine teksir-izer'iyyata mani ahval ve esbabgördüğü halde hemen bertarafedilmesini kaymakama bildirecekve kaza kaymakamı kendisalâhiyeti dahilinde olan tedabirîhemen tevessül etmekle berabersalâhiyeti haricinde olan hususatiçin de bir karar ittihaz vetebliğ edilmek üzere vali-i vilayeteveya müstakil liva mutasarrıfınayazacaktır. Ziraat muallimleride aynı hususu ziraat müdürünebildirecektir.9. Kaza kaymakamları, Mükellefiyyet-iZiraiyye Kanun veNizamnamesiyle işbu Talimatnameahkâmının hüsn-ü tatbikiylemükelleftirler. Bu hususu teminetmek üzere lâakal altı ayda birkere ve senede iki ay kazalarıdahilini gezecekler ve her defasındamafevklerine mufassal raporita edeceklerdir.10. Ziraat müdürleri, ziraatmuallimleriyle zer'iyyat memur-

86 MÜKELLEFlYYET-ı ZİRAİYYE İ Z M E İlarınm vezaifini tanzim ve idareetmek ve zer'iyyat heyeti vevali veya müstakil liva mutasarrıfıylamüttefikinden zer'iyyatıtemin ve istihsalat-ı ziraiyyeyitezyid etmek üzere vilâyat veyaliva umur-ı ziraiyyesini sevk veidare edeceklerdir. İcap eden mukarreratve tedabir zeminlerinive layihalarını ihzar ederek valiveya mutasarrıfa beyan ve ledelicap ya da doğrudan doğruya valiveya mutasarrıf tarafından veyazer'iyyat heyetince karararabtettirerek tatbik ve icrasınıtakip eyleyeceklerdir.11. Ziraat müdürlerini umur-ıziraiyyenin ruşini daimi suretteNezarete bildirecekler ve senedelâakal dört defada dört ay vilayetveya liva ve kurrasım dolaşacaklardır.12. Mmtaka zer'iyyat müfettişleri,ziraat müdürleriyle seyyanenmmtakalarmın teftişi ve Mükellefiyyet-iZiraiyye Kanun veNizamnamesiyle işbu Talimatnameahkâmının tatbik ve mükellefiyyet-iziraiyyeden maksum olanneticenin istihsal edilip edilmediğinitetkik edecekler ve müşahedatlarmıba-rapor vali veyamutasarrıfa ve Ziraat Nezaretinebildireceklerdir.13. Mmtaka zer'iyyat müfettişlerimmtakalarmı senede sekizdefa ve sekiz aydan akal olmamaküzere dolaşıp teftiş edeceklerdir.Ve bera-yı teftiş bulunduklarımahallerden daima telgraflaNezareti haberdar eyleyeceklerdir.14. Valilerle müstakil livamutasarrıfları ve Ziraat Nezaretininizam edeceği müfettiş-i u-mumiler işbu Talimatnamenintatbik-i ahkâmı ile mükelleftirler.Mükellefiyyet-i Ziraiyye Nizamnamesinin MevaddınaDair İzahat 15Beher çift için mükellefiyet —Beher çift için mükellefiyet (Madde1) Nizamnamede beher çiftmanda, öküz ve beygir gibi hayvanatiçin gösterilen kırkbeş veyahayvanatın dişileri için merkumbulunan otuzbeş dönümzer'iyyat hadd-i asgaridir. Şüphesizdirki bir çift hayvanın bir senezarfında yapabileceği zer'iyyatmiktarı bilhassa hayvanınkuvvetine, toprağın tabiatine ve15 Milli Kütüphane, 1955 A 730. S. 6-20.o memlekette hafriyatın derinveya az derin yapılmasına göredeğişir. Bazı mahallerde bilhassatatarlar bunun birkaç misli zer'iyyaticra ederler.Damızlık olarak kullanılandişi manda, inek ve kısraklardanvesaireden çifte alıştırmak suretiyleistifade etmek ve bu suretletevsi-i zer'iyyata hizmet eylemekmümkündür. Bunlardan eksermahallerde şimdiye kadar is-

AÇıKLAMA 87tifade edilememekte olduğu cihetleNizamnamede bunlar içinayrıca mükellefiyet vaz edilmişve çifte alıştırılmaları ve çifttekullanılmaları taht-ı mecburiyetealınmıştır. Esasen esbab-ı muhtelifedolayısı ile bir çok köylerdeçift hayvanatı ve hayvanat-ısaire miktarı pek ziyade azalmışolduğundan bunlardan bu suretletemin-i istifade edilerek zeredilecek arazi miktarının o nispettetezyid edilmesi ehem ve elzemdir.Saat-ı mesai — Saat-i mesai(Madde 4) Nizamnamede herçiftçinin yevmi lâakal sekiz saatzer'iyyatta çalışmakla mükelleftutulması kezalik bir hadd-i asgaridir.Çünkü çiftçilerimiz ötedenberi tulû'-ı şemsten evvel işebaşlayıp guruptan sonra işe hatimevermeği adet ittihaz etmişlerve mevsime göre yevmi ononbeşSclcit çalışmak itiyadındabulunmuşlardır. Vesait-i ziraiyyeningayet noksan ve zeri'yyatıntevsi ve tezyidi pek mühimolduğu şu sırada zürram dâ büsbütünfazla çalışması, havalarınçifte müsaade etmediği günlereait işleri eyyam-ı müsaidede görmesilâzımdır. Onun için mahmaimkan teamüle riayet edilerektulû'dan evvel çifte başlamak veguruptan sonra tatil eylemek veyalnız öğle üzeri ihtiyaca görebir müddet istirahat edilmekicap eder.Arazisi olmayan çiftçilerinmükellefiyyeti — Arazisi olmayançiftçilerin mükellefiyyeti (Madde4) Nizamnamenin birinci maddesindebeher çift için tayin-i mükellefiyyetedilmesi hasebiyle arazive vesait-i ziraiyyesi bulunmayançiftçilerin mükellefiyyettenazade bulundukları gibi bir fikirhasıl olabilir. Halbuki bu zehaptamamen batıldır. Dördüncümaddenin fıkra-i saniyyesi bunlarıntarz-ı mükellefiyyetini şerhve izah etmekte, bunları yineköylerinde vesait-i ziraiyye vearazisi bulunanların tarlalarındateamül-i mahallî veçhile ücretleçalışmakla mükellef tutmaktadır.Bu gayet mühim bir meseleolup köylerimizde kesb-ı nedreteden kol mevcudunu arttırmak,amelesizlik yüzünden ashab-ıarazinin çektiği bar-ı ıztırabı tahfifetmek ve nihayet kendileriniataletten kurtararak memleketinbir uzv-ı mühim ve amili sırasınakoymaktır.Köy ve kasaba namına yapılacakzer'iyyat mükellefiyeti —Köy ve kasaba namına yapılacakzer'iyyat mükellefiyyeti (Madde8) İcabında köylüler, sahibi tarafındanişlettirilmeyen veya vesaitinnoksanı sebebiyle işlettirilemeyenaraziyi tefrik ederekhaftada bir defayı tecavüz etmemeküzere an-cemaatin zer etmeğemecburdurlar. Bu suretlezer edilen araziden alınacakmahsulattan tohum ve masarif-izer'iyye ve tarlanın bedel-i icarıçıktıktan sonra üst tarafı köy ve

88 MÜKELLEFIYYET- ZIRAIYYE NIZAMNAMESIkasaba namına alât-ı ziraiyyemübayaasına tahsis edileceğinegöre, bu, menfat-i memleket nokta-inazarından pek mühim venafî bir meseledir. Zer'iyyat esasenvesait-i ziraiyyenin kemiyyetve keyfiyyetine tâbi yani çalışacakkol ve hayvanın miktarınave derece-i maharet ve kuvvetinetâbidir. Memalik-i müterakkiyyedeziraatın son senelerde eriştiğiaksay-ı tekâmül oralarda ziraatişlerinin aksam-ı mühimmesininmakinelere gördürmek çaresininbulunmasıyla kabil olabilmiş,müteaddit çift hayvanatının veyüzlerce çiftçinin görebileceği birişi yalnız bir makineye gördürülmektebulunmuştur ki, bunun nederecelerde zer'iyyatı tevsi veteksire hizmet etmekte olduğumuhtac-ı izah değildir. Şu kadarki bu makinelerden bir çoğunuher çiftçi alıp işletemez. Köylülerimizkendi namlarına bu misillumakineleri ne alabilirler, nede işletebilirler; mamafih şahsîve millî istihsalâtın lâyıkı veçhiletevsi ve intişarına bir mani-imühim olan bu kudretsizliğin çare-iizalesi yok değildir. Köylüleraralarında ittihad ve iştirakederler. Her nevi orak makineleri,kalburlar ve hatta harmanmakineleri dahil olmak üzeremuhtaç oldukları fazla âlât-ıziraiyyeyi hem almak, hem de işletmeğemuvaffak ve bi-n-neticeşahsen ve umumen müstefid o-lurlar.İşte haftada bir gün köy namınaçalışan zürra her sene kemal-iendişe ile intizar etmekteolduğu hasad ve harman ameliyatımbir kaç sene zarfında taht-ıtemine almış ve her sene orakçılaraverdiği gayet fahiş yevmiyedenkurtularak mahsulatınınfiyat-ı istihsalini azaltmış ve refahve saadete doğru yürümekçaresini elde etmiş olur.Kimsesiz asker aileleri tarlalarınınzer'i mükellefiyyeti — Kimsesizasker aileleri tarlalarınınzer'i mükellefiyyeti (Madde 9)Köylüler, zer'iyyat yapabilecekefradı hizmet-i askeriyyesini ifaetmek üzere taht-ı silaha alınarakaralarında çalışacak bir kimsesiolmayan ailelerin her biriiçin haftada bir gün an-cemaatinçalışmak suretiyle kırkar dönümzer'iyyat yapmakla mükelleftirler.Köylerimizde teamülen caribir adet-i müstahsene vardır ki,o da imece usulüdür. Mezkûrusul umum köylülerin birleşerekköylerinde fakir ve muhtac-ımuavenet olanlar namlarına birermiktar zer'iyyat icra etmektenibarettir. İşte mükellefiyyet-imezk'ûre ile zikrolunan usultaht-ı intizama almıyor ve köylülereserhadde kendi köy ve tarlasıylaberaber köyündeki umumçiftçilerin mal ve canlarını vikayeiçin düşmanla çarpışan ve busuretle vazife-i mukaddese-i diniyyeve vataniyyesini ifa etmektebulunan efrada karşı ifasınamecbur oldukları deyn-i şükranî,onların muhtac-ı muavenet olanailelerinin ^ temin-i maişeti içinkırkar dönüm zer'iyyat icra et-

AÇıKLAMA 89mek üzere haftada bir gün çalışmaksuretiyle eda etmek yoluve vücubu gösteriliyor.Komisyoncu ve simsarlarınzefiyyatla mükellefiyyeti — Komisyoncuve simsarların zer'iyyatlamükellefiyyeti (Madde 12)Bizzat mağaza, dükkan imalâthanesahibi olmayarak yalnızkomisyonculuk ve simsarlık gibimutavassıtlık yapan ve bu sebepleyani erbab-ı gayret olmalarıhasebiyle askerlikleri tecil edilmişolanlar muamelelerinin derece-ivüs'atine göre elli dönümdenüçyüz dönüme kadar zer'iyyattamükellef tutulacaklar vebunlardan şu suretle tayin edilenmükellefiyyetini eda etmeyenlerasker edilmek üzere HarbiyeNezaretine teslim olunacaklardır.Şüphesiz bu gayet muhik ve adaletemuvafık bir hükümdür. Çünkübunlar dükkan ve mağaza sahibiolmadıkları ve ayakları biryere bağlı olmadığı cihetle mükellefoldukları zer'iyyatı yapmakiçin her zaman vakit bulabilirler.Askerlikleri tecil edilmek suretiylemâzhar-ı müsaade olan veişlerinin mahiyeti itibariyle icapeden vakit ve nakde malik bulunanbu sınıf erbab-ı ticaretin icra-yıziraat suretiyle hizmet-i vataniyyedebulunmaktan istisnalar!cihetine gidilmek tabii vemuvafık olmaz idi. Mamafih, memûlolmamakla beraber, bunlarıniçinde işbu mükellefiyyeti ifadanimtina edenler bulunduğutakdirde menafi-i vataniyyeyekarşı gösterdikleri şu ihmal veadem-i takayyüde mukabil müsaadat-ıvakıadan istifadelerininkat-ı devamı yoluna gidilmek pekmuhik ve pek tabii bir muameleolur.Mükellefinin kâffei ameliyat-ıziraiyye ile de mükellefiyyeti —Mükellefinin kâffei ameliyat-ı ziraiyyeile de mükellefiyyeti (Madde13) Mükellefin nadas, tohumunekilmesi, mezruatm hasadıve harmanı ve mahsulatın kaldırılmasıgibi bilcümle ameliyat-ıziraiyye ile mükelleftirler. Çünküekmekten maksat mahsulü iktitafedebilmektir. Tabiidir ki birtohumu zer etmekle iş bitmezmahsulünü alıncaya kadar bununçapasını, tımarım ve hasadve harmanını da icra etmek lâzımdır.Çekirgeli arazinin sürülüp zer'imükellefiyyeti — Çekirgeli arazininsürülüp zer'i mükellefiyyeti(Madde 31) Arazi-i emiriyye vehaliyyeye çekirgeler tarafındanyumurta bırakıldığı takdirde buarazi kabil-i zer ise köylüler bilâicar an-cemaatin sürüp zer etmeklemükelleftirler. Azade-i beyandırki çekirge haşaratınınmazarratı her tarafa şamil ve bununmahv ve defi menfaat-i u-mumiyye icabmdandır. Menafi-iumumiyyeye ait hidematm ifasıişi de alâkadar olan umuma şamilolacağından o gibi arazininan-cemaatin sürülmesi ve bu suretlesürülen arazinin de zer'iylemahsulün köy ve kaza namınaalat-ı ziraiyye mubayaasına tahsisipek musibtir.

90 MÜKELLEFIYYET- ZIRAIYYE NIZAMNAMESIMemnuiyetÇift hayvanatının mubayaasımemnuiyeti — Çift hayvanatınınmübayaası memnuiyeti (Madde2) Nizamnamenin yalnız bir çiftibulunan çiftçilerin hayvanatınınnakliyat için mübayaa olunmamasıve müteaddid çifti bulunançiftçilerin bir çiftten fazla bulunanhayvanatının ancak ihtiyac-ıfevkal'ade halinde müsavatentevzi edilmek ve çiftçinin mükellefiyyet-iziraiyyesi gözetilmek şartıylamübayaası ve çift hayvanatınınkasaplık olmak üzere bi-rrızadahi alınıp satılmaması, düşünülürse,pek muhik ve muvafıkbir tedbirdir. Çünkü, memleketimizdeesasen fazla hayvankalmamış ve mükellefiyyet-i ziraiyyede mevcut hayvanata göretevzi ve taksim edilmiştir.Bunlardan velev ki bir miktarınınelden çıkması her halde mevcuthayvan kuvvetinin tenakusunuve zer'iyyatm da bu nispetteazalmasını intaç edecektir kibu hal, memleketin ve ordununiaşe-i atiyyesi düşüncesiyle yüreklertitrediği şu sırada hiç birsahib-i vicdan tarafından kabulve tecviz edilemez. Şu kadar ki,memleketin iaşe-i atiyyesi kadarve belki daha mukaddes bir vazifede ordunun faaltyet-i haliyyesininidamesi keyfiyetidir. Şayetbu nokta-i nazardan bir lüzum-ımücbir hasıl olur ve bununiçin de dahil-i memlekettemevcut kuvvet ve vesaitten t e-min-i istifadeye ihtiyaç görülürseo halde çift hayvanı mübayaaolunabilir. Maamafih bu ancakmüteaddid çift hayvanatına malikolan çiftçilerin bir çifttenmaada hayvanları hakkında tecvizedilmiş ve bu cevaz da çiftçilerinmükellefiyyet-i muayene-iziraiyyesi iras-ı halel edilmemeklemeşrut bulunmuştur.Çift hayvanatının aled-devamnakliyatta istihdamı memnuiyeti— Çift hayvanatının aled-devamnakliyatta istihdamı memnuiyeti(Madde 3) Nizamname iaşe içinçift hayvanatiyle yapılacak nakliyatınbir çiftten fazla hayvanatıolanlara hasredilmesi ve bunlarında senede altmış dört saattenziyade nakliyatta çalıştırılmamasıesasını vaz etmekle beraberihtiyac-ı fevkalade halinde iaşemmtakası reisinin talebi üzerinebu mükellefiyyetin bir çift hayvanıolanlara da teşmil ve müddet(il tezyid edilebilmesine cevazvermiştir. Vareste-i izah olduğuüzere nadas çıkarmak veanızları bozmak kışlık ve yazlıkzer'iyyatı vakit ve zamanıylayapmak ve mahsulatını tarladankaldırmak ve harman etmek ihtiyacındabulunan zürram ve çifthayvanatının senenin hiç birmevsiminde boş vakti yoktur. Vebunların velev müddet-i muvakkateiçin hususat-ı sairede istihdamıameliyat-ı ziraiyyenin noksankalmasını intaç etmektedir.Bu hal geçen sene bi-t-tecrübe sabitolmuş ve çift hayvanatı aleddevamnakliyatla işgal edilen bazımenatık-ı ziraiyyede ziraatinpek dûn bir derecede kaldığı gö-

ülmüştür. Bazı yerlerde de çifthayvanatının nakliyat için toplanıpbilâ lüzum günlerce tevkifedildiği veya hayvanata tahammüllerifevkinde olarak uzun mesafelerekadar nakliyat yaptırmaksuretiyle bunların bir takımzaiyat vukuuna sebebiyet verildiğianlaşılmıştır. Bu ise nakliyatişinin evvelce bil-etraf düşünülerektevzi ve taksim edilmemesindenve bu mükellefiyyetin ashab-ıhayvanata müsavat üzere revzive taksim olunmamasından ilerigelmiştir ki ezher-cihet muvafık-ıhak ve adalet olmayan ve aynızamanda zer'iyyatı da işkal venakisedar eden şu hale bir çareolmak üzere nakliyat işinin tayinve tetkikine lüzum ve ihtiyaç görülmüştür.Harp zer'iyyatı için çift hayvanatımübayaası memnuiyeti —Harp zer'iyyatı için çift hayvanatımübayaası memnuiyeti (Madde10) Devlet veya diğer müessesat-ıumumiyye namına harpzer'iyyatı yapmak şüphesizdir, kiköylünün mükellef olduğu zer'iyyattanmüsaden [maada! bunlartarafından yapılacak zer'iyyatlamahsulatın miktarını arttırmakve iaşe-i umumiyyenin tehvininehizmet etmektir. Bu hiç bir vakitköylünün çift hayvanatınınAÇıKLAMA 91mübayaası ile temin edilemez.Çünkü köylü malik olduğu çifthayvanatının adedince zer'iyyaticra etmekle zaten esasen mükellefolduğundan onun elinden birmüessese-i umumiyye namınahayvanı almak hem onu mükellefiyyetiniedadan aciz bırakmayı,hem de her halde sahibininelinde daha iyi ve daha çok işgörebilmesi tabii olan bir kuvvetibakım ve istihdam hususundaşahsa nispetle daha az kabiliyetliolan diğer bir ele geçirmeyiintaç eder ki, hayvanın muhafaza-imevcudiyet ve kuvveti vegöreceği iş itibariyle bundan tevellüdedecek zarar muhtac-ıizah değildir. Bir de bu kabilmüessesat-ı umumiyyenin istitaat-ıameliyyeleri köylünün tedarikedemeyeceği traktör vemotor şaro gibi hayvan kuvvetindengayri kuvvadan istifadeyemüsait olduğundan köylününçift hayvanatına o derece ihtiyaçlarıda yoktur. Binaenaleyhher ne suretle olur ise olsun çifthayvanatının köylü yed'inde bırakılmasıve bunların münhasıranemr-i ziraatte istihdam edilmesilâzımeden olup memurin-iaidesinin bu lüzum ve ihtiyacıher daim piş-i nazarda tutmalarımuktazidir.Bazı nevi mahsulat ziraatininmemnuiyeti — Bazı nevi mahsulatziraatinin memnuiyeti (Madde30) Ahval-i mahalliyeye görefazla zer'iyyat icrasını temin veiaşe-i umumiyye nokta-i nazarındansene-i atiyye ihtiyacınıtatmin etmek üzere bazı nevimahsulat iziraatinin tahdidi vebir kısım mahsulatın teamüldenfazla zer'i icap eder. Bu da ahval-iharbiyyenin netice-i tabiiyesidir.Memleketin bazı ihtiyacatımuayyen bir cins mahsulün

92 MÜKELLEFlYYET- ZİRAİYYE İ Z M E İhal-i tabiisinden daha. vasi mikyastaicrasım istilzam ettirebilecektir.MuaîiyatÇiftlik ashabının mezuniye-rti (Madde 6 ) — Şüphesizdir kiçiftçinin başında olmadıkça birçiftçi mükellefiyyetinl tamamenifa edemez. Bahusus ki beşyüzdönüm ve daha ziyade zer'iyyattabulunan ve bu uğurda müteadditçift hayvanı ve hizmetkâr veyaortakçı istihdamına mecburolan kimse kendi anızisi başındanbir dakika bile ayrılamaz. İştebu lüzum ve ihtiyaca binaenbunların arazisi başında bulunmakmecburiyetinin Nizamname 1 -ye dercine ve lâakal dört yüz dönümkışlık ve yüz dönüm yazlıkzer'iyyatta bulunmayanların askeredilmek üzere Harbiye Nezaretineteslimine lüzum görülmüştür.Ziraat-ı vasia ashabının vebunların ortakçılarının mezuniyeti— Ziraat-ı vasia ashabımnve bunların ortakçılarının mezuniyeti(Madde 7) İstihsalatı istihlâkindenkat kat fazla olmak hasebiyleiaşe-i umumiyyeye en ziyadehizmet etmekte bulunan ziraat-ivasia ashabımn zer'iyyatlarınıtezyid ve tevsi edebilmeleriiçin kendilerine ve ortakçı veyahizmetkâr gibi ecirlerine müsaadat-ılâzime gösterilmesi ve bunlarınhusus-ı muvaffakiyetlerininbaşlıca avamilinden bulunduğundansilâhsız ihtiyat ve silâhlı vesilâhsız mustahfaz olmak şartiyleüçyüzden beşyüz dönüme kadarzer'iyyatta bulunanların kendileriylebir ortakçı veya hizmetkârgibi ecirlerine beşyüzden bin dönümekadar zer'iyyat icra edenleriniki ortakçı veya hizmetkârgibi ecirlerine ve bin dönümdenfazla zer'iyyatta bulunanların üçortakçı veya hizmetkârlarına mezuniyetverilecektir. Müsaadat-ıvakıa miktar-ı zer'iyyatla mütenasipolmasına göre müsaadat-ımezkûreden istifade edebilmekiçin bunların azami derecedezer'iyyatta bulunacakları veyabulunmak mecburiyetinde olacaklarıtabii olduğundan zer'iyyatlarınınaled-devam tetkiki venispet dairesinde zer'iyyatta bulunmayanlarınya zer'iyyatlanmiktarının bu raddeye iblağa icbarı,yahut müsaadat-ı vakıanınkasır ve tahdidi ve indel-icap refve ilgası iktiza eder.Demirci ve saban amileri vemakinistlerin mezuniyeti — Demir'cive saban amillerinin vemakinistlerin tecili (Madde 11)Ameliyat-ı ziraiyyenin muntazamandevamı alât ve edevat-ı ziraiyyedenesnay-ı imalatta bozulanve kırılanların süratle ve ehvencetamir ve imaline mütevakkıftır.Köylü civarında bu alâtıimal ve tamir edebilecek demircive sabancı bulamaz ise uzakmahallerdeki erbab-ı sanata müracaatamecbur olacak ve orayagidip gelmek ve orada al âtım tamirettirebilmek üzere günlercevakit kaybetmeğe ve bu uğurda

AÇıKLAMA 93küllî masrafı ihtiyar eylemeğemecbur olacaktır ki her iki suretteameliyat-ı ziraiyyenin muvakkatentatili vaki-i istihsalintezaini mucip olur. Kaldı ki ahval-iharbiyye münasebetiyle köylerdekizürraın kısm-ı azamı kadınlardanibarettir. Kadınlarınaletlerini tamir ettirmek içingünlerce mesafelere gidip gelmelerindekimüşkilat tarif ve izahtanmüstağnidir. İşte bu sebepledirki, her kazada üçü tecavüzetmemek şartıyle silâhsız ihtiyatve silâhlı silâhsız mustahfaz sıfatındabulunan demirci ve sabancıustalarının teciline ve bunlardanvazifelerini hüsn-i ifa etmeyenve zürraa teshilat göstermeyenlerinaskere şevkine lüzumgörülmüştür. Her kazada bırakılacakdemirci ve sabancı ustalarınınkazanın menatık-ı muhtelifesindeve köylerin civar vekurbunde bulundurulmaları lâzımdır.Orak ve harman makinelerinive traktörleri işleten makinistlerintecili keyfiyeti Nezaretçetemin olunacaktır.Ziraat memurlariyle çekirgemuakiblerinin mezuniyeti (Madde6, 32) Nizamnamede ziraatmemurlarıyla çekirge muakiblerininişbu iki teşkilatın devamımüddetince askerlikten mezunolacakları ve bundan böyle tayinolunacak ziraat memurlarının silâhsızihtiyat ve silâhlı ve silâhsızmustahfaz sınıfından intihapedileceği mestur ise de Nizamnamenin32 nci maddesi mucibincebu babdaki mukarreratm Harbiyeve Ziraat Nazırları tarafındanbil-müzakere ittihaz ve tatbikimeşrut olmasına ve icra edilenmüzakerat neticesinde HarbiyeNezaretince gerek elyevm müstahdembulunan ve gerek yenidenintihap edilecek olan ziraatmemurlarının mezuniyeti behemahalbunların silâhsız ihtiyatve silâhlı ve silâhsız mustahfazsınıfında bulunmaları halinehasr ve talik edilmesine binaenevsaf-ı mezkûreyi haiz ziraat memurlarınınmezuniyeti muktazidir.TeşvikatMükellefinden fazla zer'iyyattabulunanların mükâfat-1 nakdiyyeile taltif ve teşvikleri •—Mükellefinden fazla zer'iyyattabulunanların mükâfat-ı nakdiyyeile taltifleri (Madde 28) Mükellefiyyet-iZiraiyye Nizamnamesindetayin olunan gaye ancakzer'iyyatın imkân dairesinde teksiriyleiaşe-i umumiyyenin teminimaksadından ibaret olmasınave bunun teysir-i husulü ise mevcutkol ve hayvan kuvvetindenazami derecede istifade edilmesineve işte bulunmasına göre Nizamnameninbirinci maddesi mucibincehadd-i asgar olarak tayinolunan miktar mükellefiyeti tamamenifadan maada şahsen vatanınihtiyaç ve menafimi idrakile zer'iyyatmı daha fazla miktaraiblağa muvaffak olan gayretveran erbab-ı ziraatın bu babdakihizmet ve mesaisinin mükâfatlandırılmasıve bu gibilerin bir

94 MÜKELLEFIYYET-I ZIRAIYYE NIZAMNAMESIkat daha tezyid-i şevk ve gayretlerinive emsalinin de teşvikinimucib ve bu da takib olunan teksir-izer'iyyat emr-i ehemminintemin-i husulünü müstecvib olacağındanmükellefiyyeti miktarındanfazla zer'iyyatta bulunançiftçilere her fazla dönüm içinmükâfat-ı nakdiyye itası münasipgörülmüştür.Zeri'yyat heyetleri azalarınaücret-i huzur itası ve mükellefiyyet-iziraiyye tatbikatının temininemahsus hüsn-i hizmet vegayretleri görülenlerin taltifleri— Zer'iyyat heyetleri azalarınaücret ve mükellefiyyet-i ziraiyyetatbikatının temininde hüsn-ihizmet ve gayretleri görülenlerinmükâfat-ı nakdiyye ile taltifleri(Madde 29) Ziraat heyetlerininmuntazaman içtima ile ahval-imahalliyyeye olan vukuf ve malûmatlarıhasebiyle gerek mükellefiyyet-iziraiyyenin hüsn-i teminive gerek zer'iyyatm tevsi veteksiri hususunda vakit; ve zamanıylamukarrerat-ı lâzime ittihazve bunun suver-i tatbikiyyesinimurakabe eylemeleri haiz-i fehemmiyetolup bu emniyyenin teminiiçin mezkûr heyetlere memuredilen zevata ücret-i huzurverilmesi mukarrer bulunmuştur.Vakıa zevat-ı mezkûreye ve urilmekte olan ücret-i huzur tahsisatınınadem-i kifayetinden dolayıcüz'i miktarda ise de heyet-imezkûre ve dahil bulunan zevatesasen büyük memurlardan veashab-ı yesardan bulunmalarıhasebiyle bunların heyete devamıücret-i huzura tamaen leğilmemleketin menafi-i âliyyesinehizmeten olacağından ücret-imezkûre miktarının mevzu ubahisolamayacağı derkârdır.Mükellefiyyet-i ziraiyyenin teminindehüsn-i hizmet ve gayretlerigörülenlerin taltifi cihetinegelince; azade-i beyandır ki memurin-imülkiyye ve bilhassa kazakaymakam ve nahiye müdürleriylejandarma kumandan vezabitanının ve jandarmalarlakurra heyet-i ihtiyariyye veimamlarının köylüler üzerindetesir ve nüfuzları pek ziyadedir.Bunlardan zer'iyyatı memleketinhayatî bir meselesi ad ve telakkieden ve Mükellefiyyet-i ZiraiyyeKanun ve Nizamnamesi ahkâmınıbihakkın hüsn-i tatbik ve teminineçalışanların tevsi ve teksir-izer'iyyata muvaffak olacaklarıbedidar olduğundan bu misilluerbab-ı mesainin semere-igayretlerini iktitaf edebilmeleriniteminen Nizamnameye kayd-ımahsus dere edilmiştir.TeşkilatMükellefiyyet-i ziraiyye heyetleri— Vilayet ve müstakil livamükellefiyyet-i ziraiyye heyatı(Madde 14) Her vilayet ve müstakilliva merkezlerinde vali veyamüstakil liva mutasarrıflarınınriyaseti altında encümen-idaim-i vilayet veya liva azalarıylaziraat müdür veya memurlarındanve jandarma kumandanındanmüteşekkil bulunmak üzere

AÇıKLAMA 95mükellefiyyet-i ziraiyye heyetiteşkil olunacaktır. Vareste-i izaholduğu üzere kanun ve nizam nekadar mükemmel tanzim edilirseedilsin bunun tatbikine ait teşkilathüsn-i tanzim ve idare edilmezsesemerat-ı matlûbenin tamameniktitaf olunamayacağıaşikârdır. Her vilayet ve livadateşkilatın hüsn-i idare ve idamesio vilayet veya liva zer'iyyat heyetiteşkil eden zevatın evkat-ımuayyenede muntazaman devam-ızer'iyyat işini hayat-ımemleketle tev'em addeyleyerekbunun ye'sir-i husulünü teminedecek tedabir ve mukarrerat-ılâzimeyi sür'atle ittihaz ve tatbikve sair vezaif-i mevdualarınımuntazaman ifa etmeleriylekaimdir.Zer'iyyat memurları teşkilatı— Zer'iyyat memurları teşkilatı(Madde 15) Teşkilatın asıl ruhunukaryelerin münasip mmtakalaratefriki ve zer'iyyat memurlarınınevsaf-ı makbule ve memduhayıhaiz kesandan intihabımeselesi teşkil etmektedir. Menatık-ıziraiyye hüsn-i tertib ve tefrikedilmez, bunların tayin vetefrikinde vüs'atçe, mevkice, vesait-inakiliyyece halleri nazar-ıdikkate alınmayarak harita üzerindealel-âmiya hareket edilirse,şüphesizdir ki, ekseriya tefrikve tayinde isabet edilemez veyatefrik edilmiş mmtakaya tayinolunacak memur tarafından,ne kadar faal ve cevval olurlarise olsun, vezaif-i muayyene-inizamiyyeleri hüsn-i ifa olunamaz.Onun için mmtakalann tefrikikeyfiyyetinde pek ziyade itinaetmek ve zer'iyyat memurlarınınintihabında hatır ve gönülebakılmayarak ancak evsaf-ılâzime aranılmak icap eder.Zer'iyyat memurları ile çekirgemuakkiblerinin cihet-i irtibatı— Zer'iyyat memurları ile çekirgemuakkiblerinin cihet-i irtibatı(Madde 17) Malûmdur ki memurlarınvazife-i mevduasmımuntazaman ifa edebilmeleri içinmerci-i emrin vahdeti lâzımdır.Müteaddid mercilere tabi olanher taraftan verilen evamiri ifaile mükellef tutulan bir memurnekadar muktedir olur ise olsunevamir-i mezkûrenin cümlesiniifaya imkân bulamaz. Bununiçin Nizamnamede zeriyyat memurlarıve çekirge muakkibleriziraat müdür ve memur ve muallimlerininemri zer'iyyat heyetleriile kaymakam ve müdürlerinve mmtaka müfettişleriylemüfettiş-i umumilerin taht-ıteftiş ve murakabesine vaz edilmiştir.Gayet mühim olan teftişve murakabe keyfiyeti bihakkınVıüsn-i ifa edildiği Ve zer'iyyatmemurlarından vazifelerini ifaetmeyen veya edemeyenlerinazil ve tebdili veya tecziyelerihususu vakit ve zamanıyla icraolunduğu takdirde bunların istihdamlarındanmatlub ve muntazırolan gaye elde edilmiş olur.Kurra hey'et-i ihtiraiyyesiyleköy imamlarının zer'iyyat memurlarınınemrine verilmesi —Kurra heyet-i ihtiyariyyesiyle köy

96 MÜKELLEFLYYET-Î ZLRAÎYYE NIZAMNAMESIimamları zer'iyyat memurlarınınemrine tâbidir. (Madde 18) Herzer'iyyat memuru az çok vasi birmmtakada mükellefiyyet-i ziraiyyenintemin ve hüsn-i tatbikiylemükellef seyyar memuru olmakitibariyle işin bütün teferruatınıyek başına göremez, yardımcıister. İşte buna binaendirki, kurra heyet-i ihtiyariyyesiyleköy imamları zer'iyyat memurlarınıngaybubeti esnasında mükellefiyyet-iziraiyyenin hüsn-i tatbikve icrası keyfiyeti bunlaratevdi edilmiştir. Bu suretle vazifesiniifa etmeyen kurra hey'et-iihtiyariyyesiyle köy imamlarınıncezalandırılmaları tabiidir.Her kazaya bir memur —Ziraatmuallimi bulunmayan kazalardazer'iyyat umuruyla iştigaletmek üzere bir memur tayini(Madde 25) Zer'iyyat memurlarıbâlâda zikr ve beyan olunduğuüzere ziraat müdür, memur vemuallimlerinin taht-ı emrine verilmişve binaenaleyh kazalardamüstahdem zer'iyyat memurlarınınahz ve telakki-i evamir içinkaza ziraat muallimliğine müracaatlarıtabii bulunmuştur. Esasenher kazada ziraat muallimliğiihdas edilmiş olduğu gibi ziraatmuallimlerinden büyük birkısmı da elyevm taht ı silâhtadır.Şu halde o gibi kazalarda ziraatmuallimliğine ait vezaifin ifasınıteminen birer memur istihdamıderece-i vücûbda görülmüştür.Zer'iyyat müfettişleri — Zer'-iyyat müfettişleri (Madde 26, 27)Zer'iyyat umurunu teftiş etmeküzere zer'iyyat mıntaka müfettişlerive müfettiş-i umumiler tayinedilmiş ve bunların vezaifiayrıca talimatname ile tasrih o-lunmuştur. Mmtaka müfettişleriicraatları hakkında Nezarete demalûmat vermek üzere bulunduklarıvali veya müstakil livamutasarrıfının emrine tâbi vemüfettiş-i umumiler doğrudandoğruya Nezarete merbuttur.VezaifKöy imamları ve kurra he'yet-iihtiyariyyesi ve ahalisinin vezaifi—Kurra hey'et-i ihtiyariyyesiyleköy imamlarının ve kurra ve mahallatahalisinin vezaifi (Madde19, 20) Mükellefiyyet-i ziraiyyeninesas ve ruhunu mevcut mükellefinve mükellefat ve hayvanatve nadas ve amz ve sair kabil-izer arazi ve bunların temin-izer'i teşkil etmektedir.1. Kurra heyet-i ihtiyariyyesiyleköy imamları kendi karye vemahalleleri dahilinde çift sürmeğeelverişli kâffei hayvanat ileçift sürebilecek olan zükûr veinasdan kaffe-i efradı ve karyeve mahalle sükkâmna ait nadasve anızları ve kabil-i zer arazinindönümü ve karye veya mahalleyeterettüb eden mükellefiyyetmiktarını hatır ve gönüle bakılmaksızıngüzelce tahkik ve tetkikederek deftere yazmak vezer'iyyat memurunun karyeyevürûdunda ona teslim etmek ve

AÇıKLAMA 97kurra ve mahallat ahalisi de kendilerindentalep olunan malûmatıdoğru olarak muhtarlarla imamlarave zer'iyyat memurlarınabildirmek vazifesiyle mükelleftirler.2. Heyet-i ihtiyariyye ve imamlarher çift ve mükellef ve mükellefeiçin onbeş gün zarfında yapılabilecekgerek bikes askeraileleri gerek köy namına an-cemaatinyapılacak zer'iyyat miktarıhakkında zer'iyyat memurutarafından tanzim ve kendilerinetasdik ettirilecek defterde münderiçmiktarda zer'iyyatı behemahalmüddeti zarfında icra ettirmekve t mükellefininden fazlazer'iyyatta bulunanları veya mükellefolduğu zer'iyyatını yapmayanlarıve çiftlik ashabındankendi ziraatı başında bulunmayanlarıve köyde demirci ve sabancıustaları var ise bunlarınvazifelerini hüsn-i ifa edip etmediklerinive zürram yevmi laakalsekiz saat çalışıp çalışmadıklarınıve saat-i mesai zarfında köykahvehanesinde oturup oturmadıklarınıher onbeş günde birzer'iyyat memurlarına bildirmekvezifeleriyle mükelleftirler. Velhasılkurra heyat-ı ihtiyariyyesive imamlar mükellefiyyet-i ziraiyyetatbikatından birinci derecedemes'uldürler.Zer'iyyat memurlarının vezaifi— Zer'iyyat memurlarının vezaifi(Madde 19, 20) Zer'iyyatmemurları kendi mmtakaları dahilindekikurra heyat-ı ihtiyariyyeleriyleimamlarının karyeve mahalle dahilinde çift sürmeğeelverişli kâffei hayvanat ileçift sürebilecek olan zükûr veinasdan kâffei efrad ve karye vemahalleye ait nadas ve anız vekabil-i zer arazi hakkında tanzimetmek mecburiyetinde bulunduklarımevcut defterlerini karyeheyet-i ihtiyariyyesi ve imamlarındantalep ve ahz etmeğe vemündericatımn sıhhatini bi-t-tahkikıslah ve kabul eylediktensonra her çift ve mükellef ve mükellefeiçin onbeş günlük mükellefiyyetive asker aileleri ve köynamlarına an-cemaatin yapılacakzer'iyyat miktarını tayinederek keyfiyeti heyet-i ihtiyariyyeve imamlara tebliğ ve bubabda tanzim edeceği defteri heyet-iihtiyariyyeye tasdik ettirmeğeve onbeş gün sonra aynikaryeyi ziyaret edip evvelce kararlaştırılanmiktar-ı zer'iyyatmicra edilip edilmediğini tarlalarıgezmek suretiyle tahkik etmeğeve zer'iyyat miktar-ı muayyendennoksan zuhur eder ise sebebinive fazla çıkar ise hangi çiftçitarafından bu fazlanın yapıldığınıruznamesine kayd ile ikinüsha olarak tanzim edeceği rapordanbirini nahiye müdürüneve diğerini kaza ziraat muallimveya memuruna göndermeğe veher on beş günde bir bu vazifeyimuntazaman tekrara mecburdur.Zer'iyyat memurları bulunduklarımmtaka dahilinde zürraınsabahleyin tulû'dan evvelişe başlayıp öğleyin bir müddet

98 MÜKELLEF!YYET-Î ZIRAÎYYE NIZAMNAMESIistirahatten sonra akşamları gurubakadar tarlalard a çalışıp çalışmadıklarınıve saat-i iştigal zarfındaköy kahvehanelerinde oturanve lugbiyyat ile imrar-ı vaktedenler olup olmadığını ve varise isimlerini mıntakası dahilindekiçiftlik ashabından işinin başındabulunmayanları ve demircive sabancı ustalarının vazifelerinihüsn-i ifa edip etmediklerinihafi veya celi surette bi-t-tahkikkeyfiyeti nahiye müdürüneve kaza ziraat muallim veya memurlarınabildirmelice mükelleftir.Zer'iyyat memurları bir deftertutarak mıntakası dahilindekidefterlerini karye karye kaydetmeğeve her onbeş gün için tayinedeceği miktar mükellefiyyet vezer'iyyatı işaret eylemeğe ve hergün hangi köye gidip ne iş gördüğünügünü gününe kayd ilemündericatmı bulunduğu köyheyet-i ihtiyariyyesine tasdik ettirmeğeve bu suretle tutacağıdefteri daima yanında bulundurmağamecburdur. 2ter'iyyat memurlarıher onbeş günde bir mmtakalandahilinde mevcut kurrave çiftlikatta icra olunan zer'iyyatmiktarım ecnas ve dönümüzerine cedvele dere ederek mensupolduğu ziraat muallim ve memurininegötürecektir.lar için heyetten mezuniyet istihsalNahiye müdürlerinin etmeğe mecburdurlar.vazifesi— (Madde 21) Her onbeş güniçin tayin olunan miktar mükellefiyyetinıifa etmeyen veya noksanZiraat muallimlerinin vezaifi— Ziraat muallimlerinin vazifesiyapan çiftçi ve işinin başın-(Madde 24) Ziraatmuallimleridan ayrılan çiftlik ashabı veyahutvazifesini hüsn-i ifa etmeyendemirci ve sabancı ustaları vemükellefiyyet-i ziraiyyeye ait vezaifiifa etmeyen kurra heyet-iihtiyariyye ve imamları hakkındaziraat memurları tarafındantanzim ve irsal edilecek raporlarnahiye müdürleri tarafındanba'd-et-tedkik heman kaza kaymakamlığınairsal edilecek ve esbab-ıtabiiyyeye müstenid olmaksızınmükellefiyyet-i ziraiyyesiniifa veya vazife-i mevduasmıhüsn-i ifa eylemeyenlere mükellefiyyetlerinive vezaif-i nizamiyyeleriniifa ettirmek için icapeden tedabir-i idariyyeye tevessülolunacaktır.Kaza kaymakamlarının vezaifi— Kaza kaymakamlarının vezaifi(Madde 22) Kaza kaymakamlarızer'iyyat memurları tarafındantanzim nahiye müdürleritarafından takdim edilecekraporları dikkatle ta'kib veiçabatını icra ettirmeğe ve lâakaliki ayda bir kerre 1 kazaları dahilindekimıntakaları geşt-ü güzarile müşahedatmı ba-rapor vilayetveya müstakil liva mükellefiyyet-iziraiyye heyetlerine bildirmeğeve devirleri sırasında tevsive teksir-i ziraiyyeye ait icapeden tedabir-i idariyyeyi ittihazve salâhiyetleri haricinde olan-

MÜKELLEFIYYET-ZLRAYYE VE TOHUMLUK HIZMETLERIayda bir defa kaza dahilinigeşt-ü-güzar ederek zer'iyyat memurlarınınbihakkın ifa-yı vazifeedip etmediklerini ve raporlarımündericatımn sıhhate derece-itevafukunu ve kurra heyet-i ihtiyariyyesiyleköy imamlarınınmesaileri neticesini tetkik vetahkik ederek tanzim edecekleriraporu her ayın gayesinde mensupoldukları ziraat müdür veyamemuruna bildirmek ve zer'iyyatmtevsii ve iaşe nokta-i nazarındanazami istifadenin teminive alat-ı cedidenin suret-i istimalinintayini gibi hususat hakkındakifenni mütalâalarını köylüleretelkin ve irae etmek ve zer'iyyatmemurları tarafından heronbeş günde bir tanzim ve irsaledilecek zer'iyyat cedvellerini ziraatmüdür veya memurlarınagöndermekle mükelleftirler.Ziraat müdür ve memurları— Kendi taht-ı emirlerinde bulunanzer'iyyat memurlarınınhüsn-i istihdamından mes'uldürler.Bunlar her onbeş günde birziraat muallimleri tarafındantanzim ve tesyir olunacak zer'iyyatcedvelleri münderecatmıba'd-et-tedkik umum vilayet veyaliva namına ve kaza itibariyletanzim edecekleri zer'iyyatcedvellerini vakt - ü - zamaniylemuntazaman nezarete irsal edeceklerdir.Mükellefiyet-i ziraiyye heyetlerininvezaifi — Mükellefiyet-i ziraiyyeheyetlerinin vezaifi (Madde23) Mükellefiyet-i ziraiyye heyetlerievvelâ köylerin mmtakalarasuret-i tefrikini tetkik ve tohumlukihtiyacmı tahkik edecekve tevsi ve teksiri zer'iyyata vemükellefiyet-i ziraiyyenin suver-itatbikiyyesine ait bilcümle umururü'yet ve hal ve icabında Nezarettenistizan eyleyecektir. Saniyensene-i atiyye ihtiyacım istihsaletmek üzere bazı nevi mahsulatziraatının tahdidini ve birkısım mahsulatın teamülden fazlazer'ini taht-ı karara alarak bubabda Nezarete malûmat verecektir.Salisen her iki ayda bir kerreNizamnamenin suver-i tatbikiyyesineve netice-i hasılayadair Nezarete bir mütalâanamegönderecektir.IV. UYGULAMA - 332-333 (1916-1917) SENESİ MÜKELLEFİYYET-İZİRAİYYE VE TOHUMLUK HİZMETLERİ HAKKINDA RAPOR 1621 Temmuz 330 (3 Ağustos 914) Harb-i Umumiye iştirak mecbutarihindeumumi seferberliğin riyeti istihsal-i ziraiyyemiz üzeilanıve müteakiben Devletin rinde ağır bir tesir icra etmekten18 Ticaret ve Ziraat Nezareti, 332-333 Senesi Mükellefiyyet-i Ziraiyye TohumlukHizmetleri Hakkında Rapor, Dersaadet, Hukuk Matbaası, 1333. Millî Kütüphane1967 A 214.

100 MÜKELLEFIYYET-Î ZLRAlYYE VE TOHUMLUK HIZMETLERIhali kalmamıştır. Nüfus-ı umumiyyeninhemen yüzde 90'mıehl-i ziraat teşkil eden memleketimizdesilâh taşımağa muktedirolanların müdafaa-i vatan vazifesiniifa etmek üzere tarlalarıbaşından ayrılması mesai kollarınınfevkal'ade denecek bir tarzdatenakusuna badi olmuştur.1329 [1913-141 senesi Ticaret-iHariciyye İstatistikine nazaranmemleketimizde 980 küsur binkental hububat ithaline karşımemleketimizden ancak 100 binkental hububat ihracatı vukubulmuşturki bundan hal-i tabiidecereyan eden senelerde bile memalik-iOsmaniyyenin ziraî yekun-ıistihsalatı ihtiyacat-ı dahiliyyeden880 küsur bin kentalnoksan olduğu anlaşılmaktadır.Memleketimizin mevki-i coğrafiyyesive hudud-ı Osmaniyyeyemülasık memalik-i ecnebiyyeııinhububat ihracatına müsaitolmaması, hususiyle hemen memalik-isairenin kâi'fesinde hububatihracatının memnuiyyetaltına alınması iaşe-i umumiyyeve askeriyyeye muktazi hububatımemleket dahilinde yetiştirmek,kendi istihsalatımızla mümkünolduğu kadar kendimizi idare etmekmecburiyetini tevlid etmiştir.Kendi istihsalatımızla kendimiziidare etmek için hatta seneyn-iadiyyedeki istihsalatımızdanfazla istihsalatta bulunmakmecburiyyetinde iken smıf-ı zürradanazim bir miktarının köylerindenve tarlalarından ayrılmasıile istihsalat-ı mu'tade bile pekbüyük bir tenakusa ma'ruz kaldığıgibi askere giden bir kısımzürram tohumlarını satarak kendilerineharçlık yapması Memalik-iOsmaniyyenin bir kısm-ı rnühimmindeçekirge afeti zuhurederek köylülerin hatta tohumlarınıda tahrib etmesi tohumsuzlukyüzünden de saha-i zeriyyatıntenakusu tehlikesini meydanaçıkarmıştır.Bundan başka seferberlik veharp, nakliyyat-ı askeriyye veiaşede kullanılmak üzere çifthayvanatından bir kısmının tarlahidematmdan nakliyyat hidematmaintikalini icab ettiği gibimilyonlarla askerin silâh altındabulunması et istihlâkini tezyid etmeksuretiyle bazen çift hayvanatınınmezbahalara şevkine sebepolmuş ve bilhassa memurin-ifenniyyenin fıkdanı ve icabat-ıharbiyyeden olarak, vaz olunanemraz-ı sariyye kordonlarına tamamenriayet edilmemesi tesiriyleuzun müddet hayvanat-ıbakriyye hastalığı hafif ve şediddevam ederek çift hayvanatındaicray-ı tahribat eylemiş ve bi-nneticeistihsalat-ı ziraiyyenin istinadettiği vesaitin tenzil ve tenakus-ımikdarma badi olaraktehlikeli bir şekil almıştır. NitekimHarb-i Umuminin birinci veikinci senelerindeki yekûn zer'iyyatile 329 (1913-14) senesi saha-izer'iyyatmın mukayesesi butehlikeyi pek bariz bir surettemeydana koymuştur. Filhakika329 (1913-14) senesi ziraî istatis-

UYGULAMA : 1916 -1917 RAPORU 101tikine nazaran saha-i zer'iyyat 68milyon dönüm iken 330-331 (1914-1915) senesi-ki harbin birinci senesidir-saha-izer'iyyat 35 milyondönüme düşmüş ve 331-332 (1915-16) sene-i ziraiyyesi saha-i zer'iyyatıise 27 milyon dönümde kalmıştır.Harb-i Umuminin icabatmdanolarak ber vech-i bâlâ tafsil olunanşekil karşısında Hükümetinlâkayd kalması tasavvur olunamazdı.Hükümet iaşe-i urnumiyyeyitemin edebilmek üzere birtaraftan hariçten kabil olduğukadar zahire ithalatına çalışmak,diğer taraftan istihsalat-ı milliyyesininyegane menbaı ve iktisad-ımillisinin en mühim istinadgâhıolup vehn ve inkırazyoluna düşen ziraati üzerindebütün dikkati cemmederek memleketteiyi bir teşkil ve tensik-izirai vücude getirmek, zürraınhavaicini tatmin, nevakısmı ikmal,tohumluk vesair levâzım tedarikve tevzii suretiyle zaruretlerinitelıvin etmek mecburiyyetindeidi.Hükümet harbin ilk iki senesindebu mecburiyyetlerini bir takımtedabir-i idariyye ittihaziyleifa etmek cihetini derpiş etmiş veo suretle bazı talimatlar isdarederek bütün milleti karşılayanbüyük tehlikenin önüne geçmekistemiştir.Ezcümle seferberliğin tarihiilanı olan 21 temmuz 330 (4 Ağustos1914) tarihi tamamen hasadve harman zamanına müsadif olduğuve harman işleriyle meşgulolup henüz mahsulatını der-anbaretmeyen zürra seri bir surettesilah altına alındığı için ZiraatNezareti ahalinin hamiyyetinemüracaat ederek bunların mahsullerininder-anbar edilmesiniköy heyet-i ihtiyariyyesine birvazife olarak tahmil ve ziraat o-dalarmı da bu vazifenin teftişatmamemur etmiş ve bu hususatıcami bir talimatname neşrederekvilâyat ve elviye-igöndermişti.müstakileyeİşbu Talimatnamede harbinilk senesi için faide vermektenhali kalmamakla beraber ZiraatNezaretinin ve bilhassa her tarafışamil bir nazarla görecekolan merkez-i hükümetin murakabe-ieminesini temin etmediğigibi mahsulat der-anbar edildiktensonra seneyn-i atiyye zer'iyyatıiçin ahkâm-ı esasiyyeyi deihtiva etmiyordu. Bu hvsuslarınazarı dikkate alan Dahiliye Nezaretiylemüştereken bir talimatnamelayihâsı hazırlayarak Meclis-iVükelanın kararma iktiranettirdikten sonra mevki-i tatbikavaz etmiştir. İşbu Talimatnameköy ahalisinin ahlâk ve teamülündemevcut olan imece usulündenistifade etmek ve bu adet-imüstahseneyi bilhassa askere gidenlerinlehinde kullanmak maksadıylayapılmıştır. Talimat ahkâmınanazaran her karyedesin-i mükellefiyyet haricinde kalanlar,heyet-i ihtiyariyyeye köyimamıyla köy mualliminin inzi-

102MÜKELLEFIYYET-ZRAlYYE VE TOHUMLUK HIZMETLERIinamından, müteşekkil komisyonunidaresi ve nahiye müdürleriylemutasarrıflar ve valilerinteftişi altında olmak üzere köydemevcut ve müstahzar araziyetohum atmak ve yeniden hafriyyattabulunmak suretleriyle okaryede sene-i adiyyede zer edilenmikdar-ı zer'iyyatı hizmet-imüştereke usulüyle temin eylemeğemükellef olup köylerdekiçift hayvanatı da bu hususta hizmet-imüşterekeye amede bulundurulacaktır.Talimatname İdare-iVilâyat Kanununun 78'incimaddesinin derpiş ettiği müeyyideyeistinad etmektedir.İşbu Talimatname tohumlukmeselesini de nazar-ı dikkate almıştır.Memurin-i mülkiyye herkaryenin muhtacinini sebt-i defteredecekler. Aşan emanetenidare olunan mahallerde evvelemirde tohumluk ihtiyacı tefrikolunacak, aşarı emaneten idareolunmayan mahallerde ise memurin-imaliyye tohumluk tedarikedecekler ve bi-t-tevzi karyenamına zimmet kaydeyleyeceklerdir.Bundan başka Harbiye NezaretiyleZiraat Nezareti tarafındanmüştereken yapılan bir talimatile harman yerlerinde bulunanzehairin anbara naklinde vesait-inakliyye kollanmn muavenetitemin edildiği gibi, Maarif Nezaretiylemüştereken yapılan diğerbir talimatname ile de mekâtibtalebesinin ziraat umuruna alıştmlmasıve mekâtib bahçelerindeziraat tecrübeleri yapılarakşakirdanm ledel-icab zer'iyyat-ımemlekete iştirak ettirilmesi esasıdüşünülmüş ve fakat ma'teessüftatbiki kabil olamamıştır.Bütün bu talimatlar harb-iumumi neticesi olarak doğan birihtiyacm bir hizmet-i mahsusatarzında ve teşkilat-ı muayyenedahilinde Hükümet tarafındantatmin edilmesi lüzumunu gösteriyor.Harp devam ettikçe bu ihtiyaçteşkilat ve şiddetini arttırıyorve harp içinde hergün gittikçeHükümetin doğrudan doğruyaişe vaz-ı yed etmesi mübremiyetikuvvetleniyordu. Bilhassaharbin ikinci senesi ve Redd-iBedel Kanununun mevzuu bahsolması esaslı bir teşkilâtla mevcutkuvvetlerden azami istifadeyitemin yolunun aranmasınadaha ziyade lüzum gösterdi.İstihsalat-ı ziraiyyemizin bibidayet-iharpden beri irae ettiğiazim tenezzülü tevkif etmek vekabil olduğu kadar hal-i tabiimikdar isithsalatma doğru yükseltmekiçin dahil-i memlekettekabil-i istifade kuvvetleri tasarrufve bu hususta istihdam etmeklâzım geliyordu. Bilhassa iaşemeselesinin harpte devam ve netice-imuzaffereye kadar sebatetmek meselesiyle alâkadar olmasızer'iyyat yolunda çiftliği olmayanlarında muvazzaf olmalanvücubunu meydana koydu.Bu hizmetin ifası köyler ve köylülerlemerkez-i hükümeti sağlambir teşkilatla yekdiğerine rabtet-

UYGULAMA : 1916 -1917 RAPORU 103mek köylülerin ihtiyaçlarını yakındangörmek vilâyattaki merkez-ihükümet mümessillerinezürram hareket ve ahvalini takibedebilmeğe imkan vermek, hasılıistihsalat-ı ziraiyyenin aldığıehemmiyet-i umumiyyeye binaentekmil Memelaik-i Osmaniyyeçiftçilerini Hükümet tarafındanidare olunan büyük bir dar-ülmesaiişçileri halinde teftiş vemurakabeye tabi kılmak ve busayede saha-i zer'iyyatı tevsie imkanbulmak gibi hususatm teminiylehusul bulacak bir netice idi.Bu lüzum ve ihtiyac-ı mübremHükümeti bir Mükellefiyyet-i ZiraiyyeKanunu neşrine sevk etmişve Kanun-ı mezkûr geçen sene-iictimaiyyede Meclis-i Teşriiy-yenin tasdikine iktiran ederekZiraat Nezareti bütçesine birdefaya mahsus tahsisat ünvanıaltında bir fasl-ı mahsus olmaküzere 150.000 lira ilave olunmuştur.332-333 senesi Kanun-ı mezkûrunilk sene-i tatbikiyyesi olmasınave harbin devam etmesineve 316 tevellüdlülerden 289 tevellüdlülerekadar erbab-ı esnan silahaltına davet edilerek ziraatyolunda çalışan mesai kollarınınazalmasına rağmen elde edilenneticenin ehemmiyeti Hükümetinişbu Kanunu neşrindeki isabetinive meb'usan-ı milletin tahsisat-ımatlubeyi ita etmek fedakârlığınınne kadar beca ve lâyık olduğunuispata kâfidir.Kanunun ihdas ettiği mükellefiyyetlerin envaiZiraat mesalik-i hayatiyyedenbiridir. Herkesin bu mesleğe giripgirmemekte ve çiftçiliği sanatittihaz ettikten sonra çalışıp çalışmamaktakiserbesti ve salâhiyetiderkârdır. Çünkü alelâde zamanlardaefradın istihsalatta bulunarakvatandaşlarının havayicinitatmin etmeyi düşünmesi birmenfaat-i umumiyye meselesideğildir. Her şahsın hayat-ı içtimaiyyesindemümkün olduğu kadarmüreffeh yaşamak arzusumenfaat-ı zatiyyesi iktizasındanolduğundan yalnız bu saik ve muharrikhayat-ı umumiyyenin temin-iintizamına kâfi addolunur.Ve filhakika hemen her mekândave hattâ bir dereceye kadarher zamanda menfaat-i zatiyyesaiki umumiyet itibariyle istihsalat-ıefradın nazımlığı vazifesiniifa etmiş ve kuvve-i umumiyyeninmüdahalesini icap ettirmemiştir.Halbuki içinde bulunduğumuzkıtal-i umuminin şerait-imahsusası efradın bilhassa iaşeyemedar olacak surette istihsalattabulunmasını bir menfaat-iumumiyye meselesi haline ifrağederek kuvve-i umumiyyenin müdahalesinimüdafaa-i vatan emrikadar mühim bir surette istilzametmiştir.İşte buna binaen alei'ade zamandabir çift sahibinin miktar-ızer'iyyatına karşı lâkayd kalan

104MÜKELLEFIYYET-ZRAYYE VE TOHUMLUK HIZMETLERIkuvve-i Hükümet bu Kanun ileçiftçilere zer'e mecbur olduklarıbir hadd-ı asgari tayin etmek salâhiyyetiniiktisap etmiştir. Bundanbaşka Kanun çiftçilikten gayrimesleğe intisap edip de hal-iharp münasebetiyle meşguliyetitemin-i iaşe kadar mühim vemübrem olmayan ve boş zamanıbulunanlarla Hilal-i Ahmer,Donanma, Müdafaa-i Milliyye,Bank-ı Osmani, Reji, diğer bankalar,cemiyetler ve şirketler gibiteşkilât-ı vasia ve mahsusalanbulunan müessesatın ya çiftçileresermaye ve tohum vererek onlarınkuvve-i istihsaliyyelerinitezyid suretiyle ortakçılıkla bilvasıtaveya alât-ı cedide ile ve vesait-imahsusa ile doğrudan doğruyaziraata iştirak etmelerini teminiçin de Hükümete salâhiyetvermiş ve bu da tevsi-i zer'iyyatahadim tedabirden biri olmuştur.Birinci salâhiyetin temin vetatbiki harp sebebiyle bozulanteşkilat-ı ziraiyyemizin mümkünolduğu kadar iade ve hüsn-i muhafazasıesasına istinad etmektedir.Memleketimiz ahalisinin yüzde90'ı çiftçi olmakla beraber bunlarında ekseriyet-i azimesini küçükve mutavassıt çiftçiler teşkiletmektedir. Bir veya iki çift ileyüz dönüme kadar zer'iyyatta bulunançiftçilerle yedi sekiz çift ilebeşyüz dönüme kadar zer'iyyattabulunan çiftçiler memleketimizdeekseriyet-i azimeyi teşkil etmekte,beşyüz dönümden bin dönümekadar zer'iyyatta bulunanlarda şayan-ı ehemmiyet bir derecedebulunmakta olup, bin dönümdenfazla zer'iyyatta bulunanlarakalliyette kalmaktadırlar.Birinci kısım ziraatı bir ailesanatı tarzında idare edip ecir veamele kullanmazlar ve istihsallerikendi ihtiyaçlarıyla münasipolup harice çok bir şey satmazlar.Kadın erkek bütün efradı ziraatusulüne vakıf ve reis-i aileninkumandası altında hep birdençalışmakla me'lûf olan bu kısımçiftçilere küçük ziraat ashabınamını veriyoruz. İkinci sınıf -da olanlar ziraatı bir teşebbüsmahiyetine vaz ederek amele veecir istihdam ederler ki sahib-iarzın emri altında ecirler ve ortakçılarçalışır ve ııetice-i mahsulüniyiliği veya mebzuliyetinive mahsulata verilecek itina sahib-iarz veya teşebbüsün ikdamatve mesaisiyle mütenasiptir.İhtiyaçlarından fazla istihsalattabulunarak pazar-ı iştiraya sevke-•jderler. i Memalik4 Osmaniyyedepazar-ı füruhta çıkarılan zehairinkısm-ı ekseri bu ikinci sınıfınmahsulüdür ki bunlara da mutavassıtçiftçi namım veriyoruz.Üçüncü sınıf ziraatı tam bir teşebbüs-isınai halinde idare edereknadiren kuvve-i mihanikiyyeve ekseriya kuvve-i hayvaniyyeile çalışanlardan terekküp eder.Maateessüf bunların miktarımemleketimizde henüz azdır.Bunlara da büyük çiftçi ünvanmıveriyoruz.

UYGULAMA : 1916 -1917 RAPORU 105Harb-i umuminin tesiriyle şuüç sınıfı idare edenler tamamensilah altına alınmıştır. Redd-i BedelKanununun neşrinden mukaddembunlardan büyük birkısmı bedel vererek işleri başındakalmışlardı. Fakat bu Kanununneşri üzerine onlar işleri başındanayrıldı. Bu hususta en ziyademutazarrır olanlar mutavassıtçiftçiler oldu. Memleketimizdeçiftlik sahibi, ağası namiyle yadedilmekte olan bu kısım çiftçileradeta bir müteşebbis ve amir vazifesinigörüyor ve maiyeti kadın,erkek ecirlerini, ortakçılarınıçalıştırıyorlardı. Binaenaleyhişleri başmdan ayrılmaları ileyerleri boş kaldı, düzenleri bozuldu.Küçük ziraat ashabına gelincegerçi zaten ailece temin-i ziraatetmekte ve kadınları erkekhizmetini görmekte olan bu smıfdaaskere gidenlerin yerleri büsbütünboş kalmamışsa da bunlarınbir kısmında ya kalan efrad-ıaile arasında çalışacak kimse veyaekecek tohum bulunamıyordu.Çünkü bu küçük zer'iyyat sahipleriarasında otuz otuzbeş dönümzer'iyyatta bulunanlar dapek çoktur. Bu miktar zer'iyyatashabı afat-ı tabiiyye ve ahval-iictimaiyyeye karşı en az mukavemetedenlerdir. Ufak bir kuraklık,bir aile düğünü, bir seferberlik,bir kaza, bir dolu, bir selbu kısım erbab-ı ziraatı kendi yağıile kavrulurken muhtac-ı ianebir vaziyete düşürür. Böyle hadisattabunlar ellerinde bulunanbir çift hayvanı otuz kırk dönümtarlayı muhtekirlere kaptırırlar.Kendileri müstakillen çiftçi ikenuşaklığa, ecirliğe, ortakçılığa düşerler.Uzun bir müddet kendilerinitoplayamazlar. İşte küçükçiftçiler de bu suretle seferberliktenmutazarrır oldular. Bu üç nevizürra üzerine seferberliğin ikaettiği tesir ilâ hale bırakılacakolursa teşkilat-ı ziraiyyemiz böyleuzun bir harp neticesinde dehşetlisurette sarsılmış olarak çıkacakve belki uzun müddetlerbunun çare-i tedavisi bulunmayacak,harbin neticesinde müthişbir hezal ve zeval-i iktisadi karşısındakalacağız. Başından amirve sahipleri ayrıldığı için büyükve mutavassıt çiftçilik teşkilatlarıdağılacak. Küçük çiftçilik isebir senelik sermayesizliğiyle işsizliğeve daima istianeye mahkumkalacaktır. Binaenaleyh yapılacakşey işleri başından ayrılanbüyük ve mutavassıt zer'iyyatsahiplerinin yerine kaim olacakmemurin vasıtasiyle onlarınziraat yurtlarının dağılmasınameydan vermemek ve yine o memurinile küçük zer'iyyat ashabınıişsizliğe mahkûm olmaktankurtarmaktadır. Bunun içindir kiteşkilata karyelerden başlamalıve memurin karyeleri bizzat devrve teftiş ile çiftlik sahiplerininidare vazifesini ve küçük çiftçileriniş bulmaları imkanım teminetmelidir. Ve çalışabilecek zükûrve inasdan her çiftçiye ve her çiftsürmeğe salih hayvana muayyenmiktarda iş göstererek faaliyet-iziraiyyeyi murakabe ve mesai

106 MÜKELLEFIYYET- ZRAYYE VE TOHUMLUK HIZMETLERIkuvvetlerinden azami istifadeyiistihsal eylemelidir.Bunun için teşkilatın mebdeikaryelerdir. Karyelerde mükellefiyyet-iziraiyyenin temin-i tatbikatızer'iyyat memurlarına mevdûdur.Karyelerin cesametine veyekdiğerinden buud ve mesafesinegöre altıdan onikiye kadarkarye için birer zer'iyyat memurutayin olunmuştur.Bunların vilayetlerin ehemmiyetinegöre miktarları atidekicedvelde münderictir.332 (1916-17) senesinde istihdam olunan zer'iyyat memurlarınınmiktarını mübeyyin cedveldir.Esami-i vilayet Zer'iyyat memurlarınınadediİstanbul vilâyeti 36Edirne 170Adana 98Ankara 182Aydm 262Bitlis 55Beyrut 171Halep 71Hüdavendigâr 98Diyarıbekir 111Suriye 87Sivas 250Trabzon 35Kastamonu 163Konya 161Ma'muret-ül Aziz 122Musul 0Yekûn 2072Eskişehir Sancağı 38Urfa Sancağı 8İzmit Sancağı 74İçel 44Bolu 87Teke 46Canik 69Cebel-i Lübnan 0Çatalca 16

UYGULAMA : 1916 -1917 RAPORU 107Zor 18Kuds-i Şerif 11Karahisar-ı Sahib 72Karesi 63Kal'a-i Sultaniyye 45Kayseri 42Kütahya 80Maraş 31Menteşe 45Niğde 44Yekûn ~ 828Vilâyet yekûnu 2072Elviye yekûnu 828Cem'an yekûn 2900Bunların bidayet-i tayinlerindekış zer'iyyatmın hitamına kadaraskerlikleri tecil edilmişti.Bilâhare sevahilde mayıs gayesineve yayla mıntakalarmda haziranonbeşine kadar müecceliyetleritemdid ve bu sene aşarınemaneten idare edilmesi hasebiyleaşar umurunda layık olanlarıistihdam olunmak üzere eylülonbeşine kadar şevkleri tehir o-lundu. Eylül onbeşinden itibarenHarbiye Nezaretiyle bil-ittifak silâhsızihtiyat ve silâhlı silâhsızmustahfaz olanları ibka olunarakdiğerleri hizmet-i askeriyyeleriniifa etmek üzere memuriyetlerindeninfisal ettirilmiştir. Nezaret-Zer'iyyat memurlarının askerlikleriten yapılan bir tamim ile hadd-iazami tayin edebilecekleri ziraatmemurlarının miktarı vilâyat veelviye-i müstakileye iş'ar olunmuşve bir senelik tecrübeye nazaranbunlar içinde okuyup yazanları,vazifesini bihakkın ifaedenleri ibka edilip diğerlerinincihet-i askeriyyeye tevdi ve silâhsızihtiyat ve alel-ıtlak mustahfazolmak şartıyla yerlerine yenilerinintayini ve bu hususta mümkünolduğu kadar çiftlik ashabınıntercih olunması ve bunlariçinde rehavet ve atalet gösterenlerinhemen cihet-i askeriyyeyeteslimi bildirilmiştir.Çiftçilere ait mükellefiyyetler ve bu mükellefiyyetleremukabil muafiyatSene-i sabıkada çiftçilere tahmilolunacak mükellefiyyet miktavıher çiftçinin 331-332 (1915-1916)sene-i ziraiyyesinde miktar-ı zer'-iyyatı asgarî ve alel'ade seneler-de yapılan zer'iyyat miktarı aza-

108 MÜKELLEFlYYET-ı ZİRAİYYE VE TOHUMLUK HİZMETLERİmi addolunmak şartıyla bu ikihad arasında mahallerine© tayinolunmak esası kabul edilmişti.Bu tarzın iyi bir usul olduğu vuzuh-ıtam ile taayyün edemedi vehadd-i zatında bazı mahallerdesene-i sabıkada köylüler çekirgekorkusundan zer'iyyatta bulunmamışve ekser mahallerde alel'-ade zaman zer'iyyatm miktarı tespitedilememiş, evvelce zer'iyyattabulunmayıp da bu Kanun üzerineahval-i haziranın verdiğisevk ve havayişle ziraata sülükedenler içinde de bir mikyas bulunamamışolduğu cihetle buusul pek de kabil-i tatbik değildir.Bunun için bu sene mikyas-ımükellefiyyet Nizamname ile tayinolunarak merkez-i Hükümetinemri şekline ifrağ olunmuş vemikdar-ı teklif bir hadd-i asgarisuretinde tayin olunduğundanbundan fazla zer'iyyatta bulunanlarınmazhar-ı mükâfat edileceğiyine Nizamnamede tasrihedilmişti. Şöyie ki mükellefininmükellefiyyeti mikdarı için çifthayvanatının cins ve keyfiyyetiesas ittihaz olunarak erkek çifthayvanatı için 45 ve dişi çift hayvanatıiçin 35' dönüm zer'iyyatmükellefiyyeti vaz olunmuştur.Bundan başka çiftçilere çift hayvanatımiktarını tezyid etmekiçin de bir mecburiyet tahmil o-lunmak lüzumu hissedilmiş ve ocihetle yapılmıştır. Çünkü bir taraftancihet-i askeriyye ihtiyacat-ıaskeriyye için çift hayvanlarımmübaya-i cebriyye ile satınalmış ve almakta bulunmuş, diğertaraftan memleket dahilindeseferberlik münasebetiyle et sarfiyyatıtezayid ederek her tarafayayılan müteahhit ve celepler bilâtefrik çift hayvanlarını mezbahalarasevk etmekte bulunmuş olmalarındanve memur fıkdanınınve ihtilâtatm önünün alınmamasıyüzünden pek ziyade tahribatasebep olan hayvanat-ı bakriyyehastalığından memleket dahilindeçift hayvanatı miktarı pek ziyadetenezzül etmiştir. Halbukibir çift hayvan tarlayı süren birsaban ve pulluk demek olup mezbahayasevk olunan her çift hayvanıiçin memleketin saha-i ziraatindenkırk elli dönüm eksilmişolacağı, bu ise âti için bir tehlike-iiktisadiyye teşkil edeceğicihetle çift hayvanatının iyi muhafazaolunması ve damızlıklarınzehbinin men'iyle âtinin siyanetedilmesi iktiza eder. Bunun içinçift hayvanatının kasaplık olarakmübayaasımn memnuiyyeti Mükellefiyyet-iZiraiyye Nizamnamesinedere edildiği gibi dişi hayvanatında bundan istifadesi içinçifte ahştırılması ve bu nevi hayvanatıntemadi-i nesline haleliras etmemek şartıyla mümkünmertebe çiftte de istifade edilmesibir mükellefiyyet tarzında ashabınatahmil edilmiştir.Alel'ade zamanlarda memleketimizdeçift için çalışan lâakalbir milyon altıyüz bin çift hayvanımevcut iken bunun elyevmmiktarı dokuzyüzelli bin raddesinekadar tenezzül etmiştir. Bu tenezzültemadi edecek olursa zi-

UYGULAMA : 1916 -1917 RAPORUraat yine azim bir tehlike karşısındakalacaktır. Buna meydanverilmemek üzere çift ve damızlığasalih hayvanatın emr-i muhafazasınahadim bazı tedabirihavi bir Lâyiha-i Kanuniyye tertibolunarak Meclis-i Âlinize takdimolunmuştur.Çiftçiliği san'at-ı mutade ittihazeden çiftçiye hayvanatınınher çifti için erkek veya dişi olduğunagöre kırkbeş veya otuzbeşdönüm mükellefiyyet tahmilolunduğu gibi üçyüz ve beşyüzve daha ziyade dönüm zer'iyyattabulunanlar için de ahkâm-ımahsusa vaz olunmuştur. Şöyleki:Üçyüz dönüm zer'iyatta bulunanlarçiftlik sahibi addolunarakbunlardan müsellah olanların enyakın kıtaat-ı askeriyyeye tayinve zer ve hasad zamanlarındamünasip mehillerle terhis edilmeleriHarbiye Nezaretiyle takarrürettirildiği gibi silâhsız ihtiyatve alel-ıtlak müstahfaz olanlarınınişleri başında mezun addolunaraksilâh altına celb ve davetedilmemesi ve üçyüzden beşyüzdönüme kadar zer'iyyatta bulunanlarınkendilerinden maada birerortakçı veya hizmetkâr gibiecirlerinin ve bin dönüme kadarzer'iyyatta bulunanların da ikişerortakçı veya hizmetkârlarınınsilâhsız ihtiyat silâhlı silâh-,sız müstahfaz olmak şartıyla kezalikişleri başında kalarak askerliktenmezun addedilmeleritemin edilmiş ve bu suretle teşkilat-ıziraiyyemizde mutavassıtve büyük çiftçilerin mümkün olduğukadar düzenlerinin iade vemuhafazası esbabı istikmal olunmuştur.Zer'iyyatm temin-i icrası zürramelde mevcut alât ve edevat-ıziraiyyeden kınlan ve bozulanlarınsüratle tamir ve istimalinemütevakkıf olduğu halde bedelashabının cem ve şevki cihetiylebazı menatık-ı ziraiyyede ve hattabazı kazalarda demirci, ve sabanlarınahşap kısmını imal edensabancı ustalarının kalmadığı veçift hayvanatını nallayacak nalbantbulunmadığı muhaberat-ıcariyyeden anlaşılmasıyla demirciustalarından müsellâh hizmeteayrılanların mayısın onbeşinekadar tehir-i şevklerine ve gayrimüsellâh ihtiyat ve alel-ıtlakmüstahfaz sınıfında bulunan demircive sabancı ustalarıyla nalbantlarınteciliyle Harbiye Nezaret-iCelilesinin muvaffakatı istihsalolunmuş ve keyfiyyet tamimentebliğ ve iş'ar edilmiştir.Köylerde ve kırlarda mezruatıhayvan ve insan tasallutundanvikaye edecek kimse kalmadığıve kırlarda emniyyet-i ziraiyyeolmadıkça kadınların ve çocuklarıntarlalarda iştigal etmelerikabil olamayacağı cihetle herköyde birer bekçinin teciline lüzumgörülmekle vaki olan müracaatüzerine Harbiye Nezaret-iCelilesince keyfiyet bi-t-tasvibicabı ifa olunmuştur.Hayvan yetiştirilmesi ve ba-

110 MÜKELLEFIYYET- ZRAYYE VE TOHUMLUK HIZMETLERIkılması ayrıca bir sanat-ı mahsusateşkil eylediği halde ashab-ıhayvanat ile sığır tamaç ve dulve damızlık hayvanlarının peyderpeycelb ve sevkolunması köylününbaşlıca emval-i menkulesiniteşkil eden ve eti sütü ve yünüile gerek memleketin gerekOrdunun bir kısım mühim ihtiyacımtemin eden hayvanatınduçar-ı telef ve zayi olmasınamahal kalmamak üzere otuz beygirveya elli sığır veyahut yüzellikoyunu bulunan ashab-ı hayvanatınkendileriyle bir çoban veyasığır tamacınm her köyde birersığır tamacınm ve dul ve damızlıkhayvanlarının çobanlarınıntehir-i şevklerine veya asker olarakişlerinde bırakılmalarına HarbiyeNezaret-i Celilesinin muvafakatialınmıştır.Bidayette tertip olunan Mükellefiyyet-iZiraiyye Nizamnamesiçiftçilerin an-cemaatin çalışmalarıesasına istinad ettirilmişti. Buhususu vaz ve tatbik ettiği sıradaZiraat Nezareti bir taraftanahalimizin imece namıyla yadolunan adet-i müstahsenesine istinadetmek, diğer taraftan daan-cemaatin mesainin mesai-iferdiyyeye karşı rüchan ve müsmiriyyetindenistifade etmek istemişti.Filhakika köylülerimizfukara ve eramil ve eytam ile köyruhban ve imamı, muhtar, sıbyanmektebi hocası, köyün ağası gibiikram etmek istediklerinin tarlalarınıkonu komşu toplanarakan-cemaatin zer ederler ve biçerler,bu ahlâk-ı gayri endişaneyişu harb-i umumi sırasında birvazife-i kanuniyye haline ifrağetmek vakit kazanmak, kuvvetlerdenhadd-i azamî istifadeyitemin etmek, köylülerin menfaat-imüşterekeleri namına yekdiğerinekarşı muavenet ve murakabelerinitemin eylemek gibi fevaid-iÇiftçilerin an-cemaatin çalışmalarıiktisadiyye ve müsmiresindenmemleketi geniş bir mikyasdahissedar ettirmek gibi menafi camidir.Fakat vilâyatla cereyaneden muhaberat neticesinde vebilâhare Meclis-i Teşriiyyede herköylünün kendi tarlasında kendisiiçin çalışması, yani menfaat-izatiyye saiki daha kuvvetli, binaenaleyhdaha müsmir olacağıkanaati galebe çalarak an-cemaatinmesainin bikes aileler lehinemasruf ve mahsus olmasıtakarrür etti ve geçen sene o veçhiletatbik olunduğu gibi bu seneyeniden tanzim olunan Nizamnamedede an-cemaatin çalışmakesası bertaraf olunarakyalnız iki noktada bu husus ifaedildi:1. Asker ailelerinden olup daköyünde çift hayvanatı ve bunlarıkullanacak tevanen kimseleribulunmayanlar için köylülerinan-cemaatin çalışarak beher aileyekırk dönüm mikdarmda zer'-iyyat yapmaları olup Nizamnameninzirde aynen münderic do-

UYGULAMA: 1916 -1917 RAPORU 111kuzuncu maddesinde musarrahdır.Dokuzuncu Madde — "Çiftçiliğisan'at-ı mutade ittihaz etmişolup da hizmet-i askeriyyesiniifa etmek üzere köyünden ayrılmışve terk ettiği ailesi içinde çalışacakkimse bırakmamış olanlariçin kendi tarlalarında olmakve her asker ailesi için kırk dönümütecavüz etmemek şartıylahaftada bir gün an-cemaatinzer'iyyat yapılır."2. Köyde boş kalan ve kabil-izer olan arazinin köy namınaan-cemaatin zer'i olup Nizamnameninsekizinci maddesi debu mükellefiyyeti natıktır.Sekizinci Madde — "Sahibitarafından işlettirilmeyen veyavesaitinin noksanı sebebiyle işlettirilemeyenarazi tefrik olunarakköy veya kasaba namına haftadabir defayı tecavüz etmemek üzerean-cemaatin zer olunur. Buzer'iyyatm tohumları Hükümettarafından tedarik edilir. Bunlarınsene-i âtiyye mahsulündenevvelâ tohum, saniyyen çalışmışolanların ücretleri ve tarlanın bedel-iicarı sene-i ziraiyye içindemahallince mu'tad olan miktardaçıkarılır. Mütebakisi köy veyakasaba namına âlât-ı ziraiyyemübayaa edilmek üzere ZiraatBankasına tevdi olunur."Çiftçiliği san-at-ı mutade ittihaz etmeyenlerin mükellefiyyetiGeçen sene yalnız Hilal-i Ahmer,Reji, Bank-ı Osmanî gibi bazımüessesat hakkında ilkbaharzer'iyyatı mevsiminde tatbik olunanişbu mükellefiyet suretiyle33334 dönüm kadar mahal zeredilmiş ve bu sene bunun dahageniş mikyasta tatbiki için tedabir-ilâzime ittihaz olunmuştur.Hilal-i Ahmer Cemiyeti geçensen© zer'iyyatta 3621 dönüm zer'-iyyatta bulunduğu gibi bu senede daha vasi icra-yı zer'iyyat içinkendisine traktör makineleri vesairetedarik olunmuştur. Bank-ıOsmanî, Reji, Selanik Bankasıile yapılan itilâfat neticesindeBank-ı Osmanî çiftlik sahibi veyahuterbab-ı ziraatle müşterekendört bin dönümlük zer'iyyaticrasını taahhüt etmekle berabertraktörler itası gibi cihet-i smaiyyesiNezaret tarafından idareedilmek ve masarifi de müessese-imezkûrece tesviye olunmaküzere sekiz-on bin dönümlük zer'-iyyat hakkında dahi başkaca birproje ihzar edilmiştir. Kezalik SelanikBankasınca bir çiftlik sahibiile teati ettikleri mukavelenamemucibince on bin dönüm veReji Müdüriyyet-i Umumiyyesincede yedi bin beşyüz dönümlükarazi zer'ine mübaşeret edilmişve Reji İdaresi cihet-i ameliyyesiNezaretçe deruhte edilmek şartiyledaha y&di bin beşyüz dönümlükzer'iyyatm muamele-imaliyyesini deruhteye hazır olduğunubildirmiştir. Bunlardanmaada merkez idareleri taşradabulunan müessesat ve şirketlerin

112MÜKELLEFYYET-ZRAYYE VE TOHUMLUK HIZMETLERIesami ve miktar-ı sermayelerinive merakiz-i idarelerini ve isti'-taat-ı maliyyelerine göre herbirinetakdir olunan miktar-ı mükellefiyetinatık ve sureti zirdemünderiç cedvel bi-t-tanzim takdimkılınıp müessesat ve şirekât-ımezkurenin o miktarda zer'iyyatlamükellefiyyeti Meclis-i Vükelâcatezekkür ve kabul edilmiştir.Şirketin ismiMerkeziTeklif edilenmiktar dönümİstanbul VilayetiBank-ı Osmani Dersaadet 4000Reji » 7500Deutsche Orient Bank » 5000Emval-i Umumiyye ŞirketiDersaadet,Bursa şubesi 50vardırMehmet ve Ahmet Abud MüessesatıŞirketi Dersaadet 500Adapazarı Ahşap ve Demir Malzemeİmalâthanesi Şirketi Dersaadet 200Ereğli Maden Şirketi » 1000Balya Karaaydın Şirketi » 800Selanik Bankası » ıoooOsmanlı Sigorta Şirketi » 1000Manifatura Ticareti Osmanlı Şirketi » 50Mebde'i Servet Şirketi » 50Mensucat Şirketi » 50İntibah Şirketi » 50Yeni Ticaret Şirketi » ıoooKozlu Kömür Madenleri Anonim Şirketi » 50Anadolu Millî Mahsulat Şirketi » 500Kösendire Maden Şirketi » 500Şark Demiryolları Şirketi » 4000Bağdad Demiryolu Şirketi » 2000Adana Demiryolu Şirketi » 500Tramvay Şirketi » 2000Rıhtım Şirketi » 500•Galata Tünel Şirketi » 2000

UYGULAMA : 1916 -1917 RAPORUEdime VilâyetiLüleburgaz islam Ticaret Bankası Lüleburgaz 50Adana VilâyetiMuhtedi Süleyman Bahri ile Feride HanımŞirketi Adana 50İmrozzade Mustafa ve HacıağazadeNuri ve Saire Şirketi » 50Çerkeş Mehmet Ali ve Çerkeş İsa EfendilerŞirketi » 50Köleoğlu Istavri ve Yordan Ağalar Şirketi» 50İmamzade Mehmet ve Kiryako Şirketi » 50Elçioğlu Agaş Efendi ve Mehmet RıfatBey Şirketi » 50Pabuççu Oğlu Nikola ve DimosolomonidesŞirketi » 50Zeylanzade Mahmut Fuat Efendi ileMühendis İlhami Bey Şirketi » 50Bedosaki Anasyadis Şirketi » 50Türk Kazanç İktisat ve Teavün-i MillîKooperatif Şirketi » 50Ankara VilâyetiAnonim Şirketi Yozgad 50İntibah-ı İslâm Şirketi Nallıhan 50Haymana Ticaret-i Millî Anonim Haymana merkezkazası Polatlıİstasyonu 50Ankara'da Ohrili Tüccardan Arif binArslan, Manastırlı Hasan ve Sabribin Rasim Efendiler Şirketi Ankara 50Ankara Millî Mensucat Şirketi » 50Şirket-i Hayriyye-i İslâmiyye Kırşehir 50Sigara ve Bakkaliye Şirketi Ankara 100Milli Anonim Şirketi » 50Trabzon Teshilat Şirketi » 50

11 MÜKELLEFYYET- ZRAIYYE VE TOHUMLUK HIZMETLERIMilli Ticaret Ankara 100Bakkaliye Emniyet » 50Tuz ve Kil Vesaire >» 50Millî Bakkaliye » 50Esb Pazarında Zahire Şirketi >» 50Aydın VilâyetiMaryos ve Miralayzade Ekrem CelaleddinKollektif Şirketi İzmir 50Ohannes Saatçan Kumpanyası KollektifŞirketi » 50Ömer Muharrem Sabun Fabrikası » 50Ömer Muharrem ve Karabeyzade İbrahimSabun Ticarethanesi » 50Şevki Bedri Balaban Manaklis Şirketi » 50Bandırmalı Mehmet ve Aleksandr PontramoluŞirketi » 50Tevfik ve Tarık Kollektif Şirketi » 50Çolakzade İbrahim ve Şamlı DamadıRemzi » 50Hüsnü Vasıf ve Behçet ve Şürekâsı » 50Şabhaneli Mehmed Fuat ve ŞürekâsıOrmancılık » 50Bezzaz Şamlı Şükrü ve Biradeleri Nafizve Mehmet » 50Komandit » 50Edremitli Hasan ve Şekerci Yorgi veŞürekâsı Kollektif - » 5 0İsail ve Kumpanyası » 50Avram Şolman ve Mahdumu » 50Agob ve Sarkiz Hamparsomyan Şirketi » 50Avram İhsan ve Şürekası » 50Ananya Çakıryan Şirketi » 50Anton Manya ve Mahdumları Şirketi » 50Anton Rıcyo ve Şürekâsı » 50İstorci Vayonidi » 50Enderyadi Biraderler Şirketi » 50

UYGULAMA : 1916 - 1917 RAPORU 115Anataş Nikolayidi ve ŞürekasıAmadosyone ŞirketiEller YaşovaAnton ve Corci Hacı TomaAhmet Paşa Harsa TicarethanesiElmacıoğlu Biraderleri ŞirketiEli Alararaki ve Mahdumuİlya ve Avram Politi ve Elhanati ŞirketiArtin Bekliyan ve Voskerciyan ŞirketiAnton Arslan ve ŞürekasıBuldani Hacı Emin ve MahdumlarıBazerkancin biraderler Dert ve ElisŞirketiBuldanlı Hafız Edhem ve MahdumuŞirketi KollektifBardavidir Vesvarsman Şirketi KollektifBari BiraderlerB. Kebeci ve A. KiryakoPol Miilarg Şirketi KollektifPanayot KiryakidiPapa Dimitriyu BiraderlerTiryandafilo Karayani ŞirketiCorci PapazoğluCanik Elmasyan ŞirketiHamzazadeler ŞirketiHacı Yavaşzade Biraderler ŞirketiHasan Şeydi ve Bicon ŞirketiHafız Ali ve BiraderiHacı Antonyo Biraderler ŞirketiHayim Kuru ve Mahdumları ŞirketiHayik Vezador Keresteciyan ŞirketiHalifa Politi Halefleri ŞirketiDebbağ Hacı Mehmed Mahdumları ŞirketiD.L. Arsitidi ve Şürekası ŞirketiZ.P. Papazoğlu Ticarethanesi Şirketiîzmir 50» 505050505050505050505050505050» 5050505050505050» 505050505050505050

116 MÜKELLEFIYYET-Î ZlRAIYYE VE TOHUMLUK HIZMETLERIR. Jey Kaloti Şirketi İzmir 50Jakob Hayım Mahdumu » 50J. Modayi ve Mahdumları » 50J. Modayi ve Mahdumları » 50Selim Sarkiz ve Evlâdı » 50Köynan Biraderler » 50Suhami Vayof » 50S. Haşhaşyan ve Mahdumu Kollektif » 50Saul Nemayor ve Mahdumları Kollektif » 50Samuel Tabuh » 50S.M. Morukyan » 50Sava Sivastopulo Şirketi » 50Şerbetçizade Hüseyin Galib » 50Şark Sanayi Kollektif » 50Siliciyan, İspenciyan, Köleyan » 50Tarika Frankova İsrail ve Şürekası » 50Arakil Şerbetyan ve Mahdumları » 50Aleksander Kominos ve Şürekâsı » 50Osmanlı Anadolu Ticaret Şirketi » 50Osmanlı Aba Kumpanyası » 50Avadis Avadikyan ve Merican y> 50Muradyan » 50Avni Raif Biraderler » 50Garifgoryadi Setil Oğlu » 50Foti Mavroyani ve Şürekâsı » 50F. Feydau ve Şürekâsı » 50Franko ve Mahdumu Rafael » 50Fescizade Abdullah » 50Filibeli Yakub Cemil ve Mahdumları » 50Franko İsrail Alyof ve Şürekâsı » 50Kalostepan Papazyan Ticarethanesi » 50Kosti Baymdırlı » 50Kegork ve Dikran Panosyan » 50Kuyumciyan Biraderler » 50Kalika » 50K.D. Fraşopulo Mahdumları Şirketi » 50

UYGULAMA : 1916 -1917 RAPORU 11K. Veropulo Mahdumları ŞirketiKotropi BiraderlerKominos ve Kumpanyası KollektifKohti ve ŞürekâsıKalenderoğlu ve ŞürekâsıKocamanyan ve AndonyanKohti Taranto ve ŞürekâsıKaraçani ve A. KeflaKuleli BiraderlerLeon Karasu ve MahdumlarıM. Susmacıyan ve ŞürekâsıM. Zambakcıyan ve H. KazaryanMisır ve ŞürekâsıModyato ve SalamonMisak Mısıryan MahdumlarıMelkon NalbandyanM. PapadopuloM. H. İkizler ve ŞürekâsıNafiz Hamdi, Ahmet Cevdet ve NafizNikola BayındırlıV. Garikat KumpanyasıHerman Şirer KumpanyasıHacı Toma Serkis ve EvlâdıHacı AntonyoVasilyadiYasef Gepay ve David MovrosYuda Levi BiraderlerYani Garikor ve PoloYahyel ve YeşovaYordanoğlu MarinoKansızzade Hacı Emin veDramalı KâzımMateo Bayara ve ŞürekâsıTürk Şirket-i İttihadiyyesi KomanditKemal Caferi TicarethanesiLütfi Veopolosİzmir 50505050505050» 5050505050505050» 50505050505050» 50» 50505050» 5050» 50» 5050» 50» 50» 50

11 MÜKELLEFYYET- ZRAIYYE VE TOHUMLUK HIZMETLERIİzmir İthalât ve İhracat Türk Anonim İzmir 500İzmit Pamuk İmalâtı Osmanlı Anonim » 150Aydın Kooperatif İncir Müstahsilleri » 50Şark İplik ve Mensucat Sınaat » 50İncir Anonim » 50Millî Aydın Bankası Aydın 100Aydın İncir ve Himaye-i Zürra Aydın 50Ahmet Halis ve Şürekâsı Efendiler Salihli 50Osman Nuri ve Şürekâsı Salihli 50Buldan Terakki-i Mensucat İzmir 50Büyük Şark Moda Tuhafiye Mağazaları İzmir 50Osmanlı Anadolu Ticaret İzmir 50Elektrik Şirketi Denizli 50Su Şirketi İzmir 100Şam Tramvay Şirketi İzmir 600Beyrut VilâyetiBeyrut Tramvay Şirketi Beyrut 600Beyrut Klüp ve Gazino Beyrut 50Hicaz Demiryolu Kooperatif Bakkaliye Hayfa 50Su Beyrut 1000Havagazı ve Tenvir-i Elektrikî Beyrut 1000Hüdavendigâr VilâyetiAnadolu Pazarı Bilecik 50Osmanlı Komandit Kirmastı 50Gemlik Koza ve Zeytin Gemlik 50İşyurdu Maden ve Kömür Bursa 50Bursa Mensucat Bursa 50Hüdavendigâr Seyrisefain Bursa 50Ertuğrul Pazarı Bilecik 50Suriye VilâyetiSuriye Beyrut ve Haleb Cam ve BillurFabrikası Şam 50Tenvir-i Elektriki Şam 100

UYGULAMA : 1916 -1917 RAPORU 11Sivas VilâyetiYün. Dokumacılık Birinci Şirketi Merzifon 50Yün Dokumacılık İkinci Şirketi » 50Kollektif Şayak Vezirköprü 50Dirlik ve Birlik Hafik 50Komandit Yıldızeli 8200Kastamonu VilâyetiMa, Ticaret Anonim Kastamonu 50İslam Teavün » « 50Türk Kazanç Yurdu Ayvancık 50İnebolu Bakkaliye, Tuhafiye, Manifatura,Nakliye İnebolu 50Rehber-i Terakki Safranbolu 50Dakik Fabrikası İktisat Taşköprü 50Hafız Abdurrahman Vehbi Boyabad 50Teşvikiye Dakik Fabrikası » 50Attariye ve Okka Malı Alım Satım » 50Aşar İltizam ve Zahire Alım Satım » 50Arabacılık » 50Konya VilâyetiRencber ve Ticaret Osmanlı AnonimŞirketi Konya 100Anadolu Sanayi ve Ticaret » 50Osmanlı İktisad-ı Millî Anonim » 250Tekaüdzade Biraderler ve Şürekâsı » 50Demirciler » 50Ticaret-i Umumiyye Türk Anonim Şirketi» 100Eşya-yı Ticariyye Osmanlı » 50Mensucat Yurdu Osmanlı Anonim » 250Mensucat ve Emtia Yurdu » 50Emtia-i Umumiyye-i İkbaliyye » 50Emtia-i Umumiyye-i Saadet » 100Emtia-i Umumiyye-i Kantar » 100

1 MÜKELLEFIYYET-Î ZRAIYYE VE TOHUMLUK HIZMETLERIEmtia-i Ticariyye Saadet Konya 150Sadırlar Ticaret Anonim » 50Tahralızade ve Şürekâsı Kollektif » 50Levazım-ı Irkabiyye Anonim » 50Kereste Teshilat » 750İlyas Hoca ve Şürekâsı Bankası » 100Osmanlı İktisat Akşehir 100Millî Banka Karaman 50Ziraat Ticaret Anonim » 50Ziraat Ticaret Anonim » 50Ziraat Ticaret Anonim » 50Anonim » 50Celeb » 50Milli Mahsulat Akşehir 50Abdizade Edhem Efendinin Halıhanesi Burdur 50Uyanık Köylüler Ilgın 50Ziraat Şirketi Ereğli 50Köylü Şirketi » 100Kereste Beyşehir 50Yeni Kollektif Ereğli 100Ziraat ve Ticaret Anonim » 50Hüseyin Efendi ve Rüfekası Karaman 50Emniyet » 50Şirket-i Ticariyye Konya 50İstikamet Kollektif » 50Saadet Kollektif .» 50Şirket-i Mudarabe » 50Bakkaliye İtibar «. 50Haffafiye Debbağ Kollektif » 50İntibah-ı İslam Komandit » 50Ma'mure-tül Aziz VilâyetiHazinedarzade Mehmet Efendi Eğin 50Sakallızade Rıdvan Efendi Eğin 50Eskişehir SancağıMa' Ticaret ve Sanayi Eskişehir 100

UYGULAMA : 1916 -1917 RAPORUİzmit SancağıTerakki-i Ticaret Anonim Şirketi İzmit 50Raivkitu Anonim Şirketi (Berlin) 200Herzok Anonim Şirketi Viyana 100Hasan Akif Komandit Selânik 50Kooperatif Tütün Müstahsilleri AnonimŞirketi Hendek 200Komandit Çuha ve Şayak Şirketi (Fabrikası)Karamürsel 100İslam Ticaret Bankası Adapazarı 50Canik SancağıKantar ve Tütün Şirketi Samsun 50Aba ve Şayak ve Kazmir Şirketi Samsun 50Karahisar-ı Sahib SancağıSadakat ŞirketiDinaz kazasınatabi Apa Karyesi 50Şirket-i HususiyyeKarahisar'da EgretKaryesinde 50Osmanlı Emniyet Komandit Şirketi Karahisar 50Osmanlı İktisat Şirketi » 50Osmanlı İtimad » 50Kayseri SancağıKomandit Suhulet Şirketi Kayseri 50İktisad-ı Millî Anonim Şirketi » 150Anonim Şirketi » 150Kuds-i Şerif SancağıFilistin Ticaret Bankası Kudüs 500Kütahya SancağıUşak Necm-i Ticaret Şirketi Uşak 50

1MÜKELLEFIYYET-Î ZRAIYYE VE TOHUMLUK HIZMETLERINiğde SancağıEmniyet Şirketi Niğde 50Kanaat Şirketi Bor 50Konthane Şirketi » 50Emniyet Şirketi » 50Zer'iyyatla mükellefiyyeti icapeden müessesat ve şirekat yalnızbunlardan ibaret olmayıp cedveldeirae edilmeyenler hakkındadevair-i aidesiyle muhaberat cereyanetmekte ve bazı nezaretlerdenpeyderpey cedveller vürûdeylemekte olduğundan bunlarda mükellef kılınacaktır.Umur ve muamelat-ı ticariyyeninsekteden vikayesi için HarbiyeNezaret-i Celilesiyle cereyaneden muhaberat neticesinde asgaribin lira sermayesi olan vilâyattakitüccar ve mutavassıtlardansilâhsız ihtiyat ve silâhlıve silâhsız mustahfaz sınıfındabulunanların hizmet-i askeriyyeleritecil edilmişti. Buna mukabilbunların da sermayeleri nisbetindebirer miktarda zer'iyyatla mükellefiyyetibi-t-tensib Nizamna-menin 12'nci maddesinde "çiftçiliğisan'at-ı mutade ittihaz etmemişolan erbab-ı sanayi ve ticarettenbizzat mağaza ve dükkânveya imalâthane sahibi olup yevmilâakal sekiz saat iş başındabulunmak mecburiyetinde olanlarınaskerlikleri hakkında HarbiyeNezaretiyle Ticaret ve ZiraatNezareti arasında takarrüreden usul baki kalmak üzere tüccarlığıdolayısıyla tecil edilmişolan komisyonculuk, simsarlıkgibi mutavassıtlık yapanlar sermayelerinegöre elli dönümdenüçyüz dönüme kadar ziraat yapmaklateklif olunacaklardır. Mükellefiyyet-iziraiyyesini ifa etme 1 -yen mutavassıtlar asker edilmeküzere Harbiye Nezaretine teslimolunacaklardır" diye tasrih edilmiştir.Mükellefiyyet-i Ziraiyye Tatbikatına Ait VezaifZer'iyyata müteallik teşkilâtınesas karyelerden başladığı ve bunada evvelâ karye heyet-i ihtiyariyyesive imamlarıyla ziraatmemurları memur olduğu cihetlezer'iyyat memurlarının ve nahiyemüdürlerinin ve kaza kayma-Zer'iyyat Memurlarının Vezaifikamları ile ziraat muallim, memurve müdürlerinin ve mmtakaziraat müfettişleri ve müfettiş-iumumilerin bu babdaki vezaifiol babdaki talimatnameden bilihraç ber vech-i ati dere edilmiştir.1. Yeni Mükellefiyyet-i Ziraiy- edildiği üzere mükellefiyeti mevyeNizamnamesi evvelce izah cut hayvanat miktarına göre tar

UYGULAMA : 1916 -1917 RAPORU 1yin ve tahsis eylediği ve bikesasker aileleriyle boş kalacak kabil-izer arazinin an-cemaatinzer'ini mükellef kıldığı ve arazive vesait-i ziraiyyesi olmayançiftçilerin bulundukları köydediğerlerinin arazisinde ücretleçalışmağa sevkedildiği ve köy heyet-iihtiyariyyesiyle imamlarıtarafından mükellefin-i mezkûrenindefterinin tanzimiyle bulunduklarımmtaka zer'iyyat memurlarınateslim sstmeğe mecburettiği cihetle zer'iyyat memurları,dahilinde köy veya kasabamahalle heyet-i ihtiyariyyesiylebirlikte o köy veya mahalledekırkbeş dönüm ve otuz beşdönüm zer'iyyatta bulunacakhayvanatı ile o sene içinde çiftealıştırılıp otuzbeş dönüm zer'iyyatyaptırılacak hayvanatın miktarınısahiplerinin isimleriyle sahipleritarafından hangi tarlalardaçalıştırılacak ise tarlaların dönümlerimiktarını ve semtleri ileberaber muntazam surette tutacaklarıdeftere kaydedecekler velâakal her onbeş günde bir defasemtlerini kaydettikleri tarlalarıbizzat dolaşarak ve sahipleriylegörüşerek o müddet zarfındahangi çiftçi tarafından hangi neviçift hayvanatiyle hangi semttekitarlaya, hangi nevi tohumatıldığını tahkik edip defter-imahsusuna kayd edeceklerdir.2. Sene-i âtiyye harman zamanındamükellefiyyetinden fazlazer'iyyatta bulunan ve zer'iyyatınısaban demir ile değil pulluklayapan ve tohum attığı tarlayıevvelce nadas eden ve tohumunusaçma olarak temizleyençiftçilere ve karye hayvanatınıiyi çalıştıran muhtarlara ve karyeyemükâfat-ı nakdiyye ve alâtve edevat ve saçma tohumluk verileceğindenzer'iyyat memurları,her çiftçi için açacakları deftersahifesinin ve karyeye mahsusdefterin hulâsat hanelerine çiftçininpullukla ziraat yapıp yapmadığınıve nadasın derecesinisan'atına dikkatini, muhtarlarınvazifelerine ikdam edip etmediklerinidahi yazacaklardır. Şayetçiftçiler mükellefiyyet miktarındandûn zer'iyyat yaparlar, sabahtantarlalarına koşup akşamakadar çalışmazlarsa bunlar hakkındaheyet-i ihtiyariyye huzurundabir zabıt varakası tanzimedip sulh hakimine gönderilmeküzere hemen nahiye müdürüneve keyfiyyeti kazada takip etmeküzere kaza ziraat muallim veyaonun vazifesini ifa eden memurabildireceklerdir.3. Beşyüz dönüm ve daha ziyadezer'iyyatta bulunanlardandolayı askerden mezun bırakılançiftlik ashabının arazileri başındabulunmaları nizamen meşrutolduğundan zer'iyyat memurlarıböyle arazi sahibi olup da köydearazisi başında bulunmayan ashab-ıarazinin de isimlerini askerlikmezuniyetinden istifadeettirilmemek için nahiye müdürüneve ziraat muallim veya onunvazifesini ifa eden memura bildirecektir.Bunlardan maada zer'-iyyat memurlan, Nizamnamenin

1 MÜKELLEFIYYET- ZRAYYE VE TOHUMLUK HIZMETLERI7'nci maddesi mucibince üçyüzdönüm ve daha ziyade bir miktardazer'iyyatta bulunmak üzerekendileri ve ortakçı ve ecir gibihizmetkârları için askerliktenmezuniyet almış olanların hakikatençiftlikleri başında bulunupbulunmadıklarını ve taahhüt ettiklerimiktarda zer'iyyat yapıpyapmadıklarını tahkik ve tetkikederek işbu tetkikatmı tarlalarıbizzat gezmek suretiyle tevsikederek ziraat muallimine veyaonun vazifesini ifa eden memurave nahiye müdürüne bildirecektir.4. Zer'iyyat memurları, he>yet-iihtiyariyye ile birlikte köyveya kasaba dahilinde kabil-izer olup da ashabı tarafındanzer edilmeyen tarlaların Nizamnamenin8'inci ve asker ailelerindençalışmağa muktedir olmayanve âlât ve edevat-ı ziraiyye vehayvanatı bulunmayan ailelerinNizamnamenin 9'uncu maddelerimucibince an-cemaatin zer edilecektarlalarının semt Ve miktarımmüş'ir defterini tanzim edecek vehaftanın hangi günlerinde zer'iyyatyapılacağını ve hangi nevitohum zer olunacağım tertip vetayin edecekler ve ziraat muallimlerinebildireceklerdir.5. Zer'iyyat memurları askerliktenmezun addolunan komisyoncuve mutavassıtlarla şirekâtve müessesata teklif olunan zer'-iyyattan karye veya kasaba dahilindeicra edilecek miktarının yapılıpyapılmadığını tetkik ve tahkikile muallimlere bildireceklerdir.Nahiye Müdürlerinin Vezaifi6. Nahiye müdürleri, zer'iyyatmemurlarının daireleri dahilindebizzat geşt-ü-güzar edip etmediklerininazar-ı dikkatte tutacaklar,terahisi görülen zer'iyyatmemurları hakkında kaymakam-ıkazaya malumat vereceklerve zer'iyyat memurları tarafındankendilerine tevdi olunan7. Ziraat muallimleri veyaonların vazifesini ifa eden memurinkaza dahilindeki zer'iyyatmemurlarının herbirine ait birerdosya ile defter tertip fedipmükellefiyet-i ziraiyyenin herZiraat Muallimlerinin Vezaifizabıt varakalarını derhal sulhhakimine irsal eyleyecekler vekurraya bizzat azimetle Nizamnamenin2l'inci maddesi mucibincetemin-i mükellefiyyet içinicap eden tedabiri ittihaz ve irşadatve ihtaratı icra edeceklerdir.zer'iyyat memuru dairesindekicereyanını muntazaman takip vekaydedecekler ve ahz-ı asker şubelerireislerinden ziraat için mezunedilmiş olanların listelerinialıp bunları bir deftere kayd ede-

UYGULAMA : 1916 -1917 RAPORU 15ceği gibi hangi zer'iyyat memurunundairesinde ziraat ediyorlarise o zer'iyyat memuruna isimlerinive miktar-ı mükellefiyetlerinibildireceklerdir.8. Ziraat muallimleri veyabunların vezifesini ifa edenlerkasaba dahilinde ledel icab ziraatumurunda istihdam olunabilecekolan çiftçilerden maada kimselerinbir cedvelini yapıp ziraat müdürveya memurlarına göndereceklerigibi Nizamname mucibinceziraat ve ticaretleri sebebiyleaskerlikten mezun olanların listelerinide göndereceklerdir.9. Ziraat muallimleri kazadahilini her ayda bir kerre ve senedelâakal altı ay dolaşmak suretiyledevr ile mükellefiyet-i zıraiyyeninköylü nef'ine olduğunuçiftçilere tefhim ve tamami-itatbikini tahkik ve çiftçilerle heyet-iihtiyariyyenin ve zer'iyyatmemurlarının bihakkın çalışıpçalışmadıklarını tetkik, tarlalarıgeşt-ü-güzar ederek icap edenmalûmat-ı fenniyyeyi köylülereita ve onların mütalâalarını istimave tohumlukların hüsn-i intihabınıtetkik ve Hükümet tarafındantevzi edilen tohumlarınmuhtacine tevzi edilip edilmediğinitahkik ve Hükümetçe beyolunan âlâtm işletilmesini talimve köylülerin âlât-ı cedideye karşırağbetini celb hayvanlarımhüsn-i istimal etmelerini ve harptensonra çift hayvanı bulmakmüşkil ve pahalı olacağındansatmamalarını ve bilakis teksiretmelerini ve Hükümetin tevziettiği damızlık boğaları hüsn-imuhafaza etmeyi ve hayvanlarıiçin daima iyi boğalardan yavrualmağa ve onları iyi tagaddi etmeğeçalışmalarını ihtar edecekve ziraat müdürüne veya müstakilliva ziraat memuruna seyyahatlerineticesini bildireceklerigibi her onbeş günde bir hasıl-ızer'iyyatı zer'iyyat memurlarındanaldıkları raporlara müstenidenbir cedvel suretinde bi-t-tanzimziraat müdür veya memurlarınagöndereceklerdir.Seyahatleri neticesinde veyazer'iyyat memurlarının raporlarıüzerine teksir-i zer'iyyata maniahval ve esbab gördüğü haldehemen bertaraf edilmesini kaymakamabildirecek ve kaza kaymakamıkendi salâhiyeti dahilindeolanı bizzat ittihaz-ı tedabir ilemen eyleyecek, kendi salâhiyetiharicinde olan hususat için birkarar ittihaz edilmek üzere vali-ivilâyete veya müstakil livamutasarrıfına yazacaktır. Ziraatmuallimleri keyfiyeti ziraat müdüriyyetinebildirecektir.Kaza Kaymakamlarının Vezaifi11. Kaza kaymakamları Mü- me ahkâmının hüsn-i tatbikiylekellefiyyet-i Ziraiyye Kanun ve mükelleftir. Bu hususu temin et-Nizamnamesiyle işbu Talimatna- mek üzere lâakal iki ayda bir

16 MÜKELLEFYYET- ZRAIYYE VE TOHUMLUK HIZMETLERIkere senede lâakal iki ay kazalarıdahilinde gezecekler ve her de-fasında mafevklerine mufassalrapor vereceklerdir.Ziraat Müdür veya Müstakil Liva12. Ziraat müdürleri veya memurlarıziraat muallimleriyle zer'-iyyat memurlarının vezaifini tanzimve idare ve zer'iyyat heyeti vevali veya müstakil liva mutasarrıfıile müttehiden teksir-i zer'iyyatıtemin ve istihsalat-ı ziraiyyeyitezyid etmek üzere vilayetve liva emval-i ziraiyyesini sevkve idare edeceklerdir. İcab edenmukarrerat ve tedabir zeminlerinive layihalarını ihzar ederekvali veya mutasarrıfa ve ledelZiraat Memurlarının Vezaifiicab ya doğrudan doğruya valiveya mutasarrıf tarafından veyazer'iyyat heyetince karara rabtettirerek tatbik ve icrasını takibeyleyeceklerdir.13. Ziraat müdürleri veyamüstakil liva ziraat memurlarıumur-ı ziraiyyenin ruşini daimisurette Nezarete bildirecek vesenede lâakal dört defada dörtay vilayet veya liva kaza ve karyesinidolaşacaktır.Mıntaka Zer'iyyat Müfettişlerinin Vezaifi14. Mmtaka zer'iyyat müfetişleri,ziraat müdürleri ile seyyanenmıntakalarını teftiş veMükellefiyyet-i Ziraiyye Kanunuve Nizamnamesiyle Talimatnameahkâmının tatbik ve mükellefiyyet-iziraiyyeden maksud olan neticeninistihsal edilip edilmediğinitetkik edecekler ve müşahedatlannıvali veya mutasarrıfave Ziraat Nezaretine bildireceklerdir.15. Mıntaka zer'iyyat müfettişlerisenede sekiz defa ve sekizaydan âkal olmamak üzere teftişedecekler ve beray-ı teftiş bulunduklarımahallerden daimatelgrafla Nezareti haberdar eyleyeceklerdir.16. Valilerle müstakil livamutasarrıfları ve Ziraat Nezaretininizam edeceği müfettiş-iumumiler Talimatnamenin tatbik-iahkâmıyla mükelleftirler.Zer'iyyat Müffetişlerinin Mmtaka-i Memuriyyetleri1. İstanbul, Edirne vilâyetleriyle İzmit sancağı2. Bolu, Kastamonu merkez, Çankırı sancakları3. Karesi ve Kal'a-i Sultaniyye sancakları4. Hüdavendigar vilâyeti5.)6. [ Aydın vilâyeti ve Menteşe sancağıV.)

UYGULAMA : 1916 - 1917 RAPORU 18. Eskişehir, Kütahya, Afyonkarahisar sancakları9. Teke, İsparta, Burdur sancakları10. Ankara vilâyeti11. Konya merkez ve İçel sancakları12. Niğde, Kayseri sancakları13. Sivas vilâyeti14. Adana vilâyeti ile Maraş sancağı15. Haleb vilâyeti16. Ma'muretül Aziz vilâyeti17. Diyarbekir, Bitlis vilâyetleri18. Urfa, Zor sancakları19. Musul vilâyetiMükellefiyyet-i Ziraiyye Tatbikatı NetayiciMükellefiyyet-i ziraiyye tatbikatınınnetayic-i müfidesi hakkındabir fikr-i icmali hasıl olmaküzere 332-333 (1916-1917)sene-i ziraiyyesi zarfında vukubulanzer'iyyat miktarını mübeyyintanzim olunan zer'iyyat cedveliatiye aynen dercedilmiştir.Cedvel-i mezkûr mündericatızer'iyyat memurları tarafındanverilen malumat üzerine ziraatmüdürleriyle müstakil liva zi-raat memurları taraflarındanher onbeş günde bir tanzim vetesyir olunan zer'iyyat cedvellerindemerkum erkamdan ve hertürlü ihtimale karşı ihtiyatenyüzde 10 nisbetinde tenzilat icrasısuretiyle ahz ve ithal edilmişolmasına nazaran cedvel-i mezkûredekizer'iyyat mikdar-ı sahihininfevkinde değil belki dûnundadır.Esami-i vilayatİstanbul vilâyetiEdirneAdanaAnkaraAydınBitlisBeyrutHalebHüdevendigâr332-333 (1916-1917)senesi dönüm222.2582.001,7071.388.6883.993.2593.306.038273.3461.874.1313.850.6361.480.346

MÜKELLEFYYET- ZRAYYE VE TOHUMLUK HIZMETLERIDiyarbekirSuriyeSivasTrabzonKastamonuKonyaMamuret-ül-AzizMusulYekûn1.480.3462.993.2591.844.843291.4721.988.0283.780.8401.406.0962.293.26533.458.558Esami-i elviye-i müstakileEskişehir sancağıUrfaİzmirİçelBoluTekeCanikCebel-i LübnanÇatalcaZorKuds-i ŞerifKarahisar-ı SahibKaresiKal'a-i SultaniyyeKayseriKütahyaMersinMenteşeNiğdeYekûnVilâyat yekûnuElviye-i müstakileYekûn-ı umumi332-333 (1916-1917)senesi dönüm716.975422.780994.212471.824986.038767.782694.0334.500214.972105.804520.7891.355.0581.020.574509.993534.987979.056648.849703.788924.58412.576.59833.458.55812.576.59846.035.156

UYGULAMA: 1916 -1917 RAPORU 1Esam-i vilayetİstanbul vilâyetiEdirneAdanaAnkaraAydınBitlisBeyrutEsami-i liva332-333 [1916-19171miktar-ı zer'iyyatıdönümMerkez sancağı 34.894Beyoğlu 3.984Üsküdar 173.380Merkez 526.234Tekfurdağı 764.490Kırkkilise 427.510Gelibolu 301.473MerkezCebel-i BereketKozanMersinMerkezYozgadKırşehirÇorumMerkez 818.845Aydın 571.636Denizli 708.613Saruhan 1.206.944Merkez sancağıSiirtGençMerkez sancağı 299.069Trablus Şam 429.519Akka 584.674Lazkiye 334.360Nablus 226.516HalebMerkezAyıntab2.429.7831.420.853

1MÜKELLEFIYYET-ZRAIYYE VE TOHUMLUK HIZMETLERIHüdavendigârDiyarbekirSuriyeSivasKastamonuKonyaMa'muret-ül-AzizMusulMerkez sancağıErtuğrulMerkezErganiSiverekMardinMerkezHamaHavranKerinMerkezTokadAmasyaKarahisar-ı ŞarkiMerkezSinopÇankırıMerkezİspartaBurdurMerkezDersimMalatyaMerkezSüleymaniyeKerkük756.953723.393680.291538.290492.018134.2441.156.013444.184387.8332.844.692646.253289.895420.436103.473882.187851.184200.6291.241.460Bu cedvelin ihtiva ettiği malumataesas teşkil eden vesaikinmuayyen defterde muntazamancelp ve tetkiki sayesinde zer'iyyatmüfadiri hakkında Nezarether vakit malûmat-ı lâzime eldeeylemiş ve zer'iyyatm betaatle icraedildiği anlaşılan mahalleretebliga£-ı muktaziyye icra ve icabındaburadan memurin-i mahsusaizamı suretiyle zer'iyyatmhadd-i lâzime iblağım teminegayret olunmuştur.

UYGULAMA : 1916 - 1917 RAPORU 11Mükellefiyyet-i Ziraiyye TahsisatıMükellefiyyet-i Ziraiyye Kanunuahkâmının temin-i tatbiki içinKanun-ı mezkûrun 5 inci maddesimucibince 150.000 liralık tahsisat-ıfevkalade alınmıştır. Butahsisat ile Mükellefiyyet-i ZiraiyyeNizamnamesi ahkâmına tevfikanvilayat ve elviye-i müstakilemerkezlerinde zer'iyyat heyatıteşkil ve karyelerin vüsatleriyleyekdiğerine olan münasebetve mesafelerine göre altıdandûn ve onikiden efzun karyeyiihtiva etmemek üzere tayin vetefrik olunan menatık-ı ziraiyyeyebirer zer'iyyat memuru tayinve lüzum görülen mahallere ayrıcazer'iyyat müfettişleri izamve muamelatın gösterdiği lüzumve ihtiyaca göre de gerek merkezve gerek taşrada memurin-italiyye tayin edilmiş ve mükellefiyyet-iziraiyye teftişatı için devrve teftişe çıkacak olan memurin-imülkiyye ile ziraat muallim, memurve müdürlerinin ve müfettişlerinNezarete mensup memurininyevmiye ve harcırahlarıhakkındaki Muaddel Nizamnamenindördüncü maddesindekisalâhiyete istinaden Encümen-iNezaretçe ittihaz olunup ahval-ihaziranın devamı müddetincevezaif-i mahsusa ile akşamlarımerkez-i memuriyetlerine avdetkabil olmayan mahallere azimeteden memurine vezaif-i mahsusanınmüddet-i devamı için ongün itibariyle on gün için bin kuruşkadar maaş alanlara beşyüzve maaşı 1001-1500 olanlara altıyüzve 1501-2000 kuruş olanlarayediyüz, 2001-2500 kuruş alanlarasekizyüz 2501-3000 kuruşolanlara dokuzyüz ve üçbindenfazla maaşı olanlara da 1000 kuruşücret-i maktua itası ve müddet-ihizmet on günden ziyade veyanoksan olduğu halde beher güniçin ücret-i maktua-i mezkûreninöşrü miktarında tezeyyüdat veyatensikat icrası, merkezinde bulunanve mahallerinden DahiliyeNezaret-i Celilesinden gösterilenlüzuma binaen mükellefiyyet-i ziraiyyeteftişatı için mülhakata çıkacakbazı vilâyat memurin-imülkiyyesine de teşmil kılmankarara tevfikan memurin-i mumaileyhimeyevmiye harcırah itasısuretiyle mühim bir paranınmükellefiyyet-i ziraiyye tahsisatındansarfına mecburiyet el vermişve mamafih kâfi dereced harcırahverilmek suretiyle memurin-imezkûrenin geşt-ü-güzardabulunmalarına imkan hasıl olmakve bunların teftişat-ı ve murakebe-idaimisinden teksiri zer'-iyyat hususunda semerat-ı hasaneiktizasına muvaffak olunmuştur.Zer'iyyat memurlarının ve diğermemurin-i tâliyyenin ücret-imaktua-i şer'iyyelerine ve salifüz-zikrmemurin-i ziraiyye vemulkiyyenin yevmiye harcırahlarınazer'iyyat heyetleri ucuratınave saireye sarf ve ita edilmeküzere mükellefiyyet-i ziraiy-

1MÜKELLEFIYYET-Î ZRAIYYE VE TOHUMLUK HIZMETLERIye tahsisatından vilâyat ve elvi- zirde alel-müfredat gösterilenye-i müstakile kuruş olarak miktarda tahsisat ita kılınmıştır.332 11916-171 SENESİ MÜKELLEFİYYET-İ ZİRAİYYE TAHSİSATITenki3332 senesinde olunan Mahallerinde Mahallincegönderilen havalât miktar kalan miktar sarfolunan miktarİstanbul vilâyeti 200.000 200.000 200.000Edirne 350.000 350.000 214.583.05Adana 200.000 200.000Aydın 700.000 700.000Ankara 700.000 700.000Beyrut 300.000 300.000Bitlis 200.000 138.409,35 61.590,05Bağdad200.000 200.000Halep 260.000 260.000Hüdavendigâr 400.000 190.000 210.000Diyarbekir 200.000 200.000Suriye 300.000 300.000Sivas 200.000 200.000Trabzon 200.000 144.069 55.931Konya 700.000 700.000Kastamonu 400.000 400.000 254.459,05Musul 200.000 200.000Ma'muretül-Aziz 200.000 200.000İzmit Sancağı 240.000 240.000Eskişehir 130.000 15.000 115.000 106.533,35İçel 100.000 100.000 53.687,20Urfa 100.000 100.000Bolu 300.000 141.585,30 158.414,10 151.155,15Teke 100.000 100.000Canik 200.000 200.000Çatalca 100.000 44.196,25 55.803,15 55.803,15Karesi 190.000 190.000Kal'ai Sultaniyye 150.000 15.000 135.000 107.935,10Kayseri 100.000 100.000 111.743,20Karahisar-ı Sahib 150.000 150.000 180.859,25Kuds-i Şerif 100.000 100.000 45.833,05Menteşe 100.000 100.000 97.438,35Maraş 100.000 100.000 1.835Niğde 100.000 24.800 75.200Zor 100.000 55.564,25 44.435 26.075,25Kütahya 250.000 13.065 236.943Medine-i Münevvere 100.000 100.000Cebel-i Lübnan 100.000 100.000Vezne-i Umumi 735.COO 600.000 135.0009.455.000 1.581.690,35 7.873.309,05

UYGULAMA: 1916-1917 RAPORU 1333 [1917-181 SENESİ MÜKELLEFİYYET-İ ZİRAİYYE TAHSİSATI333 11917-181senesinde şimdiye kadargönderilen havalâtİstanbul vilâyeti 315.000Edirne 700.000Adana 350.000Aydın 800.000Ankara 850.000BeyrutBitlis vilâyeti Gençeoo.oooİSO.GOOBitlis vilâyeti Genç 40.000Halep 300.000Hüdavendigâr 584.000Diyarbekir 450.000Suriyeeoo.oooSivas 900.000TrabzonEOO.OOOKonya 1.200.500Kastamonu 1.250.000Musul 700.000Ma'muret-ül-Aziz 200.000İzmit Sancağı 300.000Eskişehir 265.000içel ' 150.000Urfa 100.000Bolu 350.000Teke 135.000Canik 250.000Çatalca 180.C00Karesi 420.000Kal'a-i Sultaniyye 180,000Kayseri 405.000Karahisar-ı Sahib 300.000Kuds-i Şerif 45.000Menteşe 180.000Maraş 125.000Niğde 180.000Zor 75.000Kütahya 300.000Vezne-i Umumi 700.00014.804.000

1MÜKELLEFIYYET-Î ZRAIYYE VE TOHUMLUK HIZMETLERIMüfettişler tarafından tanzimve her onbeş günde bir tesyarolunan teftişat varakaları muhteviyatıtetkik ve derhal mevki-itatbika vaz edilmesi yüzündenifa-yı vazifede tekâsül ve rahavetleritahakkuk eden memurininazl ve tecziyesi ve mahkemeyetevdii suretiyle teşkilât-ıziraiyyenin yevmen-fe-yevma iktisab-ıintizam ve tekemmülünemuvaffakiyet elvermiş ve tedabirve teşvikat-ı vakıa semeresiylememurinin suret-i daimede hal-ifaaliyette bulundurulması vebin-netice mikdar-ı zer'iyyatmteksir ve tezyidi temin kılınmıştır.Ezcümle geçen ilkbahardamikdar-ı zer'iyyatları dun derecedekalan Konya ve Ankara vilayetleriyleEskişehir, Kütahyave Karahisar-ı Sahib sancaklarındaburaca bi-t-tayin vilâyataizam olunan zer'iyyat müfettiş-iumumilerinin ikdamat-ı vakıasıneticesi olarak ilk bahar zer'iyyatıylanoksan-ı vakıamn telâfisineve hele İsparta ve Burdur livalarıgibi geçen sene çekirgedenhasarat-ı azimeye duçar olup tohumluğunubile tedarikten acizkalan mahallerde zer'iyyatm kemaleisaline imkan bulunabilmiştir.Mebhus-ı anh tahsisat 150.000liradan ibaret olup bundan birkısmı bu ana değin sarf edilmişve ber mucib-i nizam bu sene ondokuzmmtaka zer'iyyat müfettişininistihdamına lüzum ve ihtiyaçgörülmüş olduğundan tahsisatınadem-i kifayesi anlaşılarakvilâyat ve elviye-i müstakiledemüstahdem zer'iyyat memurlarınıntahdid-i miktarı ile zirdekicedvelde alel müfredat gösterildiğiveçhile zer'iyyat memuruyekûnunun bilumum vilâyetlerdedokuz yüze ve elviye-i müstakiledealtı yüze tenziline mecburiyethasıl olmuştur.Hal-i hazırda istihdam olunmakta bulunan zer'iyyat memurlarınınmiktarını mübeyyin cedveldirEsam-ivilâyatZer'iyyat memurlarınınadediİstanbul vilâyeti 20Edirne 70Adana 70Ankara 100Aydın 100Bitlis 15Beyrut 50Halep 60Hüdavendigâr 40Diyarbekir 40

UYGULAMA: 191-1917 RAPORU 15SuriyeSivasKastamonuKonyaMa'muret-üi AzizMusulYekûnEsami-i elviye-i müstakileEskişehir sancağıUrfaİzmitİçelBoluTekeCanikCebel-i LübnanÇatalcaZorKuds-i ŞerifKarahisar-ı SahibKal'a-i SultaniyyeKayseriKütahyaMar'aşMenteşeNiğdeYekûnVilâyat yekûnuElviye yekûnuCeman yekûn60504510040409004520452040404015252040453535452520456009006001500Bi-n-nisbe bu kadar cüz'i birtahsisatla gayet vasi ve umumköylere kadar şamil olan teşkilât-ımevcudenin hüsn-i tatbikve icrası temin edilmiş ve gayetcüz'i bir fedakârlık mukabilindetahsisatın hüsn-i istimali semeresiylememleketin hayatî birmeselesi olan zer'iyyat işinde fevaid-imatlûbenin temin-i istihsalineâlâ-kader-el-imkân muvaffakiyethasıl olmuştur.Tohumluk MeselesiGeçen 331332 [1915-19161 se- s&n miktarda icrasiyle beraberne-i ziraiyyesi zer'iyyatmm nok-sene-i mezkûrede kuraklık, çekir-

16MÜKELLEFIYYET-ZRAIYYE VE TOHUMLUK HIZMETLERIge tahribatı ve afat-ı saire dolayısıylamezruatın hasarat-ı âzimeyeuğramasından Memalik-iOsmaniyyenin her tarafında tohumlukzahire ihtiyacı hasıl olmuşve iaşe heyetlerince zürramyemeklik, yemlik ve tohumlukzehairinden maadasının bil-mübayaader-anbar edilerek bundanvelev para mukabilinde olsuntohumluk zahire verilmesitohumluğunu elde edemeyenzürraı tehi dest bırakarak bunlarıve mükelefiyet-i ziraiyye usulüile yeniden zer'iyyatta bulunacaklarıarz-ı ilticaya ve tohumluktalebine mustar bırakmıştı. Buderece azim bir ihtiyacın teminve tehvinine mecbur kalan Nezaretbir taraftan muktazi tohumluklarıntedarik ve mübayasızımnında 22 Ağustos 332 14 Eylül19161 tarihli Kanun-ı Mahsusile 450.000, 15 Şubat 332 128 Şubat19171 tarihli Kanun ile de250.000 ki cem'an 700.000 liralıktahsisat-ı fevkal'ade istihsalineve diğer taraftan da tohumluklarıntedarik ve mübayaası içintedkikat ve tahkikat-ı lâzime icrasınatevessül ederek işin ehemmiyetve nezaketini takdir edenHükumet-i İcraiyyenin ve Meclis-iMillînin inzimam-ı muvafakatiile tahsisat-ı mezkûreyi istihsaleylemiş ve Konya, Adana, Halep,Suriye, Beyrut, Diyarbekir, Musul,Ma'muretül Aziz, Sivas, vilâyetleriyleİçel, Maraş, UrfaKuds-i Şerif, Canik, Niğde, Kayseri,Bolu livalarından maada diğervilâyat ve elviye-i müstakiledeicap eden tohumluğun kâmilendahilden tedarik ve tevziineimkân bulunmadığı anlaşılmaklabu vilâyat ve elviye-i müstakileiçin kışlık zer'iyyat içinmuktazi tohumluk buğday vearpanın Konya ve Ankara vilâyetlerindentedariki münasip görülerekiaşe-i umumiyye merkezheyet-i riyasetiyle bil-muhabereİstanbul, Edirne, Aydın, Hüdavendigârvilâyetleriyle Kütahya,Karahisar-ı Sahip, Kal'a-i Sultaniyye,Çatalca, Teke mutasarrıflıklarınaait tohumlukları Konyavilâyetinden, Kastamonu vilâyetiyleİzmir, Karesi, Eskişehir livalarınaait tohumlukları da Ankaravilâyetinden tedarik ve mübayaasıve İstanbul iaşesi içinKonya ve Ankara'dan yevmi mürettebzehairden maada fazlaolarak istasyonlara indirilecekzehairin tohumluğa elverişli o-lanlarmm tohumluk olarak vilâyatve elviye-i mezkûreye şevkikararlaştırılmış ve tohumluk zehairintefrik ve irsaline ait muamelâtınifası zımnında Konya veAnkara vilâyetlerine memurin-imahsusa tayin ve il'zam edilmişve zikrolunan vilâyat ve elviyeyeve diğer vilâyat ve elviye-i müstakileyeicab eden tohumluğuntedarik ve mübayaası ve bunlarınmasarif-i sevkiyye ve sairesininifası zımnında da müfredatızirde münderic tahsisat ita o-lunmuştur.

332 SenesiİlkbaharıZer'iyyat içinVezne-i umumi 3.070.000Edirne vilâyeti 1.06SAdana vilâyeti 320.000İstanbul vilâyeti 1X8.159Aydın vilâyeti 569.800Ankara vilâyeti 500.000Bitlis vilâyeti 230.000Siirti sancağı 0Genç sancağı 0Beyrut vilâyeti 0Halep vilâyeti 0Hüdavendigâr vilâyeti 150.000Diyarbekir vilâyeti 0Suriye vilâyeti 0Sivas vilâyeti 1.417.575Trabzon vilâyeti 332.384Kastamonu vilâyeti 100.000Konya vilâyeti 230.900Ma'muretül Aziz vilâyeti 300.000Musul vilâyeti 100.000Bağdad vilâyeti 323.000Erzurum vilâyeti 500.000Urfa sancağı 0İzmit Sancağı 155.000332 SenesiSonbaharıZerriyatı için100.000

333 Senesi 333 Senesi 333 Senesiİlkbahar» İlkbahar* Sonbahar^Zer'iyyatı için Zerr'iyyatı için Zer'iyyatı için5.230.570739.1661.500.000980.000500.0005.200.000600.00040.0000934.22410.00727.4191.000.0002.000.0002.500.000500.000822.0143.930.1861.000.0002.350.0002.342.00050.0001.000.00090.000300.0001.200.0000150.000300.000200.0000122.000\ 01.500.0005.000.000200.000900.0003.030.000500.0002.000.000120.00080.00040.000180.000105.00025.00020.000100.00070.000122.96975.000125.0001.330.00015.00070.00090.0001.085.00090.000-2.000.00050.0001.000.0001.000.0002.000.0002.000.0001.500.00001.100.00025.00091750.00035.000

îçel sancağı 0 285.000 200.000 25.000Eskişehir 185.000 500.000 500.000 200.000 15.000Bolu 50.000 275.628 500.000 45.000Teke 509.892 80.000 40.000Canik 197.161 300.000 1.200.000 1.500.000 30.000Cebel-i Lübnan 0 0 0Çatalca 2.045 465.478 6.000 15.000Zor 655 100.120 25.000Kuds-i Şerif 50.000 - 500.000 25.000Kal'a-i Sultaniyye 185.000 0 150.000 80.000Karesi 20.000 500.000 0 45,000Kayseri 200.000 300.000 0 20.000Karahisar-ı Sahîb 46.000 1.709.178 10.000 70.000Kütahya 16.477 500.000 185.000 20.000Menteşe 15.056 17.031 350.000 30.000Medine-i Münevvere 0 500.Ü00 0Maraş 28.000 500.000 100.000 25.000Niğde 88.104 559.896 200.000 35.000Yekûn 10.011.874 1.185.000 41.091.874 20.000.000 6.847.969ı 7 Mart 332 120 Mart 19161 tarihli kanunla müdevver tohumluk tahsisatı 14.327.1422 22 Ağustos 332 [4 Eylül 1916] tarihli kanunla alman tohumluk tahsisatı 45.000.0003 15 Şubat 332 tarihli kanunla tahsis ve 333 senesine devrolunan 25.000.0004 333 senesi bütçesinden 31 inci faslmdaki tohumluk tahsisatı 50.000.0005 333 Senesi bütçesinin 31 inci faslındaki tohumluk tahsisatı

UYGULAMA: 1916-1917 RAPORUŞimdiye kadar istihsal olunanmalûmata göre bâlâdaki cedveldemuharrer tahsisatla elviye-imezkûrece ecnas ve miktarı İs.138-139 arasında! münderic cedveldemuharrer tohumluklarınmübayaa olunarak muhtacin-izürraa ta'vizan tevzi edildiği anlaşılmıştır.Bâlâda zikr ve beyan olunduğuüzere Konya ve Ankara vilâyetlerindentedarik ve mübayaaolunacak tohumluk zehair içinvilâyet-i müşarünileyhümaya ayrıcamebaliği lâzime tahsis ve itakılınmış ise de, vesait-i mevcude-inakliyyenin adem-i kifâyesihasebiyle istasyonlara lüzumumiktarda zahire indirilemememesindenve esbab-ı saireden dolayımüretteb olan miktarın ancakbir kısmının tefrik ve şevkindensonra her iki vilâyet haricetohumluk şevkinden izhar-ıacz eylemesine ve tohumluk talebihakkındaki iş'arat ve müracaatınlâyenkati devamına binaenzer'iyyatm icrasını teminentesadüf edilen her türlü müşkilatıbil-iktiham mümkün olan esbabamüracaat olunarak:1. Karahisar-ı Sahib livasmcaevvelce iaşe namına taahhüdedilmiş olan zehairden baki kalanonyedi vagonun liva-i mezkûrmuhtacin-i zürrama tohumlukolarak tevziine İaşe-i UmumiyyeMerkez Heyetinin muvafakatiistihsal kılınarak hemenmübayaa ve tevzi ettirilmiştir.2. Aynen iade edilmek üzereaşar anbarlarıyla askerî müddehirlerindencem'an 3.208.452kilogram hububat ahz olunarakEdirne, Aydın, Hüdavendigâr vilâyetleriyleKaresi, İzmit, Menteşe,Kütahya, Karahisar-ı Sahib,Eskişehir, Teke livaları muhtacin-izürrama tevzi olunmuştur.Bunlardan maada Nezaretindelaletiyle ve esmanı taraflarındantesviye kılınmak şartiyle Hilâl-iAhmer Cemiyeti ve MuhacirinMüdüriyeti namlarına Ankara'dan91613 kilogram tohumluktedarik ve sevk olunmuştur.Bâlâda zikr olunan tohumlukkeyfiyatı kışlık zer'iyyata aitolup yazlık zer'iyyat için de istihzarat-ılâzime icrasına Nezaretçevakt-ü-zamanmda tevessüledilmiştir. Zer'iyyat-ı mebhupuiçin bir taraftan mükellefiyyet-iziraiyye usulü ile imkân dairesindefazla miktarda nadas ihzarınaçalışılmakla beraber, kışlıkzer'iyyata ait tohumluklarındahilen tedarikinde tesadüf olunanmüşkilat hasebiyle yazlıkzer'iyyata ait olup dahilen tedarikineimkân bulunmadığı anlaşılantohumluk mısır, fasulye, darınınBulgaristan, Macaristan veRomanya'dan temin-i tedarikiesbabına mübaşeret edilmiş isede, Bulgaristan ve sonra da Macaristan'danmatlub tohumluğuntedariki kabil olamayacağı anlaşılmasınabinaen, iş yalnız Romanya'danikiyüz küsur vagonmısır, on vagon darı, beş vagonfasulye ve beş vagon da bezelye-

MÜKELLEFIYYET-ZRAIYYE VE TOHUMLUK HIZMETLERInin tedarik ve celbiyle kalmıştır.O sırada Tuna'nın mevsimsiz buztutması bunların Dersaadet'e celbinibir müddet işkal eylediğindenAdana ve emsali gibi zer'iyyatıerken başlayan mahaller içinDüzce ve Adapazanndan onikivagon mısır tedarik olunarakdört vagon Adana, üç vagon Aydın,bir vagon Bilecik ve üst tarafıda İsparta ve Burdur'a sevkedilmiştir.Romanya'dan tedarik edilentohumlukların sevkiyatında iltizamolunan sürat sayesindekısm-ı azaminin mevsim-i zer'inmürurundan evvel celbiyle Edirne,Aydın, Hüdavendigâr, Ankara,Konya vilâyetleriyle Çatalca,İzmit, Kal'a-i Sultaniyye, Karesi,İsparta, Burdur, İzmit, Eskişehir,Kütahya, Karahisar-ı Sahib veCanik livalarına şevkine muvaffakiyethasıl olmuştur.Bunlardan maada, Bursa'datedarik olunan 8.718 kilogram tohumlukçeltik Konya'ya ve Adapazanndantedarik olunan 14.430kilo tohumluk patates Akşehir'e 1 ,91.515 kilo patates Kal'a-i Sultaniyye'yeve Kütahya'dan tedarikolunan 42.670 kilogramlık tohumlukpatatesten 27.390 kilosu İspartave Burdur livalarına ve15.280 kilosu Ankara vilâyetinesevk olunmuştur.Ahval-i harbiyye münasebetiylevesait-i nakliyyenin pekmüşkül olduğu bir zamanda bukadar sevkiyatın icrası emrindesarf olunan mesai şayan-ı ehemmiyetbir derecede bulunmuş ve332-333 11916-19171 sene-i ziraiyyesizarfında Nezaretçe tedarikve sevk olunan tohumlukların tarih-!tedarik ve sevk itibariyletanzim olunan cedveli atiye dereedilmiştir.

Esami-i vilâyat ve Buğday Arpa Mahall-i tedariki Sevkiyata mübaşeret tarihi Sevkiyatın tarih-i hitamıElviye-i müstakile Kg. Kg.istanbul vilâyeti 363.172 61.094Aydın vilâyeti 165.930 187.790Edirne vilâyeti 15.420Çatalca sancağı 45.950 45.Q00Karahisar-ı Sahib 15.020Kütahya 40.850Kal'a-i Sultaniyye 138.809 29.390Karesi 264.954Yekûn 713.861 659.518Konya 12 teşrin-i evvel 332Ankara«15 kânun-ı sani 332I

MAHALLÎ A'ŞAR AMBARLARINDAN AHZ VE TEVZİ OLUNAN TOHUMLUKLARIN ECNAS VE MİKTARLARI MUBEYYİN CEDVELDİREsami-i vilâyat veelviye-i müstakileBuğday Arpa Yulaf Kaplıca Çavdar Melez Dan Burçak Mısır Mercimek Sunter Nohut FasulyeEdirne vilâyeti 216.549 18.145 406 192 3.712Hüdavendigâr 452.455 52.905 14.350Karesi sancağı 150.000Kütahya 468.365 317.475 400 270 14.007 9.409 9.003 422 2.074 498 15İzmit 150.000Teke 143.391 52.307Aydın vilâyeti 150.000Karahisar 6ancağı 300.000Eskişehir 325.928 43.687Menteşe 82.255 119.178 10.786 268Bolu 100.0002.288.943 853.697 406 592 28.848 270 14.007 9.677 9.003 422 2.074 498 15Tevzie mübaşeret tarihi 16 teşrin-i evvel 332 (29 Temmuz 1916) Tevziin tarih-i hitamı 25 Kanun-ı evvel 332 (7. Ocak 1917)TSfsirpftlEsami-i vilâyat veelviye-i müstakileMısırKg.PatatesKg.ÇeltikKg.Mahall i tedarikiMülâhazatAdana 60.155 Adapazarı (1)Aydın 45.240 »Hüdavendigâr 15.440 »Konya 56.560 41.820 8.900 Çeltik Hüdavendigâr'dan (2)Ankara 15.280 Kütahya'danKal'a-i Sultaniyye 91.515 Adapazarı'ndanYekûn 177.395 148.615 8.900(1) Bu tohumluklar 23 mart 333 ilâ 16 nisan zarfında sevk ve tevzi edilmiştir.(2) Mısır Adapazarı'ndan, patates Adapazarı ile Kütahyadan

UYGULAMA1916 -1917 RAPORU143ROMANYA'DAN SAĞLANAN TOHUMLUKLAREsami-i vilâyat Koçan Taneve elviye-i müstakile Mısır Mısır Darı Fasulye Bezelyeİstanbul vilâyeti 41.820 11.915Edirne vilâyeti 346.769 12.184 12.088Aydın vilâyeti 240.950 14.450 15.190 5.067Ankara vilâyeti 27.320Hüdavendigâr vilâyeti 425.447 19.182Konya vilâyeti 100.060 26,745 12.250İzmit sancağı 49.680Eskişehir 66.245 30.125 12.075Canik 229.685Çatalca 28.003Kal'a-i Sultaniyye 80.125Karahisar-ı Sahib 126.380 11.590 10.260 14.610Karesi 214.400 30.125 14.960 5.067Kütahya 102.785 15.040 8.900Sonbaharda tevzi edilmek-üzere hıfz edilen 311.395İaşe-i Umumiyyeye verilenLevazımat-ı askeriyyeye verilen 238.838Yekûn 2,629.902 132.427 100.314 49.082Mülâhazat: Bu tohumluklar Romanya'dan celb ve tedarik edilmiş olup 15 Nisan333 ilâ 29 Mayıs 333 (28 Nisan - 11 Mayıs 1917) zarfında sevk ve tevzi olunmuştur.Tohumluk mübayaat, tevziatve sevkıyat vesairesi hakkındatanzim ve vilâyat ve elviye-i müstakileyeirsal olunan ve bil-imlapeyderpey gönderilmekte olancedvelin bir numunesi lef edilmişve bu suretle tohumluk mübayaatve sevkiyatı hakkındataşrada cereyan eden muamelatdanmerkezce istihsal-i malûmatamuvaffakiyet hasıl olmuştur.

İk inciKısımKurtuluş SavaşıDönemi

I. MÜKELLEFİYYET-İ ZİRAİYYE KANUNUNUN SURET İTATBİKİNE DAİR NİZAMNAME(9 Ekim 1337/1921)1. Nizamname Metni 1MADDE 1 — Her mahalde enbüyük mülkiye memurunun riyasetialtında ahz-ı asker reisi veziraat fen memuru ve jandarmakumandanı ile muteberan-ı zürradanheyetçe müntehap iki zattanmüteşekkil bulunmak üzerebirer mükellefiyyet-i ziraiye heyetiteşkil olunur. Ziraat fen memurubulunmayan mahallerdeZiraat Bankası şube müdür vememurları ile orman veya baytarmüdür ve müfettişlerinden biriheyete memur edilirler.MADDE 2 — Birinci maddemucibince teşekkül eden heyetihtiyaca göre lâakal haftada birdefa içtima edip işbu Nizamnamedetasrih edilen mevad ve hususat-ısaireyi tanzim ve icra ileiştigal eder.MADDE 3 — Âtideki beşincive sekizinci maddeler ahkâmınınicra ve teftişine esas olmak üzere,heyat, mahallat veya kurraheyet-i ihtiyariyyeleri vasıtasiyleher hanenin hayvan ve arazi vealet ve tohum miktarlarını mübeyyinbir kıt'a defteri işbu NilDüstur, III. 2. 147-149; T.C.zamnamenin tarih-i tebliğindenitibaren bir hafta zarfında tanzimve ikmale mecburdurlar.MADDE 4 — Her çift hayvanbaşına yazlık ve kışlık olmak ü-zere, sahibi lâakal kırk dönümaraziye hububat zer'etmekle mükelleftir.MADDE 5 — Kurra ve mahallatheyet-i ihtiyariyyeleri her ayüçüncü madde mucibince tanzimolunan defterde esamisi muharrerkesanm ne cins ve ne miktartohum ve arazi zer veya nadasettiğini heyete ihbara mecburdurlar.MADDE 6 — Heyet-i ihtiyariyyezükur inas bilcümle çiftçileriçalıştırarak arazi-i müstahzarayımükellefine zer'ettirmekle beraberhaftada bir defada münasipgördükleri gün ve zamanda imeceusulü üzere asker aileleri ileeytam ve eramile ait arazinin istihzarı,zer'iyyatı, hasadı ve harmanıgibi kâffei ameliyatı sırasıylamüctemian ahaliye icra ettireceklerdir,icill-i Kavanini, c. 12, s. 9-12.

148 1921 TARİHLİ NİZAMNAMEMADDE 7 — Ziraat Bankalarıdepolarında mevcut olan alât veedevat-ı ziraiyeden çiftçilerin istifadesineHeyetçe yardım ve tevassutedilir ve Heyet münasipgördüğü şekilde halkın ihtiyacat-ıziraiyesini temin için delâletve irşatta bulunur.MADDE 8 — Çiftçiliği san'atımutade ittihaz etmiş olanlardanikiyüz dönüm zer'iyyatta bulunanlarınkendisiyle iki yanaşmasıve ikiyüz dönümden fazla zer'-iyyatta bulunanların beher yüzdönümü için bir yanaşması dahigayri müsellah efrattan olmakşartiyle askerlikten tecil olunurlar.MADDE 9 — Hayvan kuvvetindenistifade etmeyerek traktörve motoşarü gibi makineleriistimal etmek şartıyla vasi zer'-iyyatta bulunanların kendileriylebirlikte iki makinist ve beher yüzdönüm arazi için gayrı müsellahbir yanaşması askerlikten tecilolunur.MADDE 10 — Suret-i resmiyyedemüteşekkil imtiyazlı imtiyazsızher nevi şirket ve müessesatve cemiyetlerden beş bin lira sermayesiolanlar yüz dönüm ve ondanfazla sermayesi olanlar beherbin lira için on dönüm araziyehububat zer etmeğe veya ettirmeğemecburdurlar. Bu mecburiyetiifa eden şirket ve müessesatve cemiyetin müdür ve muhasebecileriyleumur-ı mihanikiyyeve smaiyesinde müstahdemfen memurlarından birisi askerliktentecil olunur.MADDE 11 — Her ikiyüz koyunveya keçisi ile beher elli adetsığır ve hergelesi olanların kendileriylebirer çobanları gayrımüsellâh efrat olmak şartiyle askerliktentecil olunurlar.MADDE 12 — Her beşyüz dönümkışlık ve beher iki yüz dönümyazlık mezruatı ve beheryüz yirmi dönüm bağ ve bahçeyiher türlü zarar ve ziyandanvikaye ve muhafazaya memurolan bekçiler askerlikten tecil o-lunurlar.MADDE 13 — Her kazada ikisidemirci ve ikisi marangoz olmaküzere mahallî belediyelerinintakdir edeceği fiyat üzerindenalât-ı ziraiyyeyi imal ve tamiretmek şartıyla askerliktentecil olunur.MADDE 14 — Bilfiil meşgulolmak üzere orak ve harman makineleriniişleten makinistler hasatve harman ameliyatının devamettiği altı ay zarfından askerliktenmuaf tutulurlar.MADDE 15 — Kurra ve mahallatzer'iyyatıyla çiftlik ashabınınve müessesat, şirket ve cemiyetlerinameliyat-ı ziraiyyelerinitetkik ve takip ve teftiş eden memurlarınverecekleri raporlarınmündericatı aksi sabit oluncayakadar mamulünbih vesaiktenma'duttur.MADDE 16 — Mükellefiyyet-iziraiyye heyeti reisi ve azaları

1921 TARİHLİ NİZAMNAMEmünavebe ile ve lâakal ayda birkerre mükellefiyyet-i ziraiye işlerinitetkik ve tanzim etmek üzeremıntakaları dahilindeki kurrayıgeşt-ü güzar etmeğe mecburdurlar.İşbu zevat askerlikten muaftutulurlar.MADDE 17 — Mükellefiyyet-iziraiyyeye ait hususatta vahdetve istikamet-i muameleyi teminetmek ve şuabat-ı Hükümetin herkısmındaki mesaiyi ahenktar kılmaküzere İktisat Vekilinin riyaseti:altında Müdafaayı Milliye,Dahiliye Müsteşarlarıyla ZiraatMüdir-i Umumisinden ve Hariçtenİktisat Vekilinin tensibi ilemuteberan-ı zürradan alınacakiki zattan mürekkep bir Mükeliefiyyet-iZiraiyye Komisyonu teşkilolunacak ve bu Komisyon tarafındantanzim edilecek talimatnamelermabihüttatbik olacaktır.MADDE 18 — İşbu Nizamnameninmevad-ı mahsusasmdamüeccelat-ı askeriyye vesikalarıbehemehal mahallî ziraat fen n'.emurlarınmraporlarına ve Heyetintasdikine istinat edecektir.MADDE 19 — Heyet-i ihtiyariyeyidinlemeyen v© işinde çalışmayanve an-cemaatin haftadabir gün bikes ve askerî aileleriişlerine bakmayanlar Mükellefiyyeti Ziraiyye Kanununun dördüncümaddesi mucibince tecziyeolunacaklardır.MADDE 20 — İşbu Nizamnametarih-i neşrinden itibaren muteberVe 5 eylül 332 2 (18 Eylül1916) tarihli Nizamname ahkâmımefsuhtur.MADDE 21 — İşbu Nizamnameninicrasına Müdafaa-yı Milliyyeve İktisat Vekilleri memurdur.2. 9 Teşrin-i Evvel 1337 Tarihli Mükellefiyyet-i Ziraiyye Nizamnamesinin8, 10, 11 ve 14 üncü Maddeleri Bervech-i Âti Tadil ve Tezyil OlunduğuHakkında Kararname 3 (10 Ocak 1338/1922) — No. 1298MADDE 8 — Çiftçiliği sanatımutade ittihaz etmiş ve henüztaht-ı silâha alınmamış müsellâhve gayrı müsellâh efrattan ikiyüz dönüm zer'iyatta bulunanlarınkendisi ile gayrj müsellâh biryanaşması ve ikiyüz dönümdenfazla zer'iyatta bulunanların beherikiyüz dönümü için gayrı müsellâhbirer yanaşması daha tecilolunur. Bu mükellefiyyeti tamamıylaifa fetmiyehlere bad-etterhisemsalinin hizmet ettiğimüddet kadar hizmet-i akseriyyeifa ettirilecektir.2 Bu madde ile 20 Eylül 1333 tarihli Nizamnamenin (bk. yukarıda s. 77.) yürürlüktenkaldırılması gerekirdi. Nitekim Karakoç Sarkis, S eylül 332 tarihli Nizamnameahkâmının 20 eylül 1333 tarihli Nizamname ile esasen mefhus olduğunu belirtmektedir.T.C. Sicill-i Kavanini, c. 12, s. 11, dipnotu 2.3 Düstur, III. 2, 203-204. T.C. Sicill-i Kavanini, c. 12, s. 9-12, passim.

150 1921 TARİHL NİZAMNAMEMADDE 11 — Muafiyet-i askeriyyevergisine tabi olanlardanmaada henüz askere alınmamışlardanher iki yüz elli koyun veyakeçi veyahut beher elli adetsığır veya beygir veya devedenmürekkep sürüsü olanların kendileriylebirer çobanlan askerliktentecil olunur.MADDE 14 — Orak ve harmanmakinelerini bilfiil kullanan makinisleraskerlikten tecil olunur.Onuncu maddeye zeylBil'-umum tüccar ve erbab-ı servet,ticaret odalarında mukayyet derecelerineveyahut temettü vergilerimiktarına veyahut Mükellefiyyet-iZiraiyye Heyetlerinin takdirinegöre üç sımfa tefrik olunupbirinci sınıfa kırk, ikinci sınıfayirmi, üçüncü sınıfa on dönümzer'iyyat icra ettirilecektir.Hususî şirketler dahi mabeyinsenetlerinde muharrer sermayelerinegöre Mükellefiyyet-i ZiraiyyeHeyetlerince üç sınıfa tefrikedilerek aynı miktarlarda zeriyyatamecbur edilirler. Bunlardanarazisi olmayanlar Mükellefiyyet-iZiraiye Heyetlerinin delaletiyleasker ailelerinin, eytam veeramilin ihtiyacından fazla kalanaraziyi isticar ederler.3i Mükellefiyyet-i Ziraiyye Nizamnamesinin 10'uncu Maddesinin TadiliHakkında Kararname* (17 Ocak 1338/1922) — No. 1322Mükellefiyyet-i Ziraiyye Nizamnamesininonuncu maddesiahkâmına tevfikan zer'iyyatlamükellef Bank-ı Osmani şuabatınınHükümete pek müsait ve nafihidemâtmı ifa etmesine ve zer'-iyyat işleriyle meşgul olmamasınamebni işbu mükellefiyyettenistisnasına Maliye Vekâletinin 22Teşrin-i Sani 337 tarihli ve Muamelât-ıNakdiyye Müdiriyeti 236/18389 numaralı tezkeresi üzerineİcra Vekilleri Heyetinin 17.1.38tarihli içtimaında karargir olmuştur.* Düstur, III. 2. 205; T.C. Sicill-i Kavanini, c. 12. s. 12.

T.B.M.M. GÖRÜŞMELERI 151II. MECBURİ ZİRAAT USULÜNÜN TATBİK EDİLMEMESİHAKKINDA TBMM HEYET-İ UMUMİYYE KARARI1. T.B.M.M. Görüşmeleri(14 Mart 1338/1922)İKİNCİCELSEAçılma saati: 3,30REİS — Birinci Reis Vekili Hasan Fehmi BeyefendiKÂTİP : Hakkı Bey (Van)REİS — Celse küşadedildi.5. — TAKRİRLER— Ankara Mebusu MustafaEfendinin, mükellefiyyeti ziraiyehakkındaki emrin geri alınmasınadair takriri, 5REİS — Müsaadeniz olursabir takrir var, okuyalım:Riyaset-i CelileyeBugünkü evrak-ı havadisteneşrolunan mecburi ziraat tedbirinecümleniz muttali oldunuz.Bu hususun hiçbir faide-i ameliyyesiyoktur. Zira arazisi ve vesait-iistihsaliyesi olanlar zer'iyyatyapmaya mecburdur. Tenbihve tebliğe hacet yoktur. Hazırlanmıştarlası ve vesaiti olmayanlariçin şu zamanda tedarik imkânıyoktur. Bütün rençberlerkadınlarına varıncaya kadar zer'-iyyatla meşguldür. Nadas olmuşbir tarlasını boş bırakamaz. İhzarolunmadık tarlaya tohum atmakbu havalide faidesiz ve hederolur. Şimdi ihzar edip zer etmeyene vaktin müsadesi ve ne de hayvanbulmak imkâm vardır. Neticebu tazyik sebebiyle köylününnefsi için ektiği tohum ve tarlayıbir parça menfaat mukabilindemuvazaaten tüccarlarla müşterekgöstermektir. Binaenaleyh,mecburi zer'iyyat yaptıracağız,diyerek ahaliyi tazyik ve fenayollara şevke sebeb olmaktanbaşka bir faidesi olmıyan bu teşebbüstenvazgeçerek kabil-i tatbikolacak çarelere tevessül olunmasınıistirham ile takririmin İktisatVekâletine havalesini teklifeylerim.6 Mart 1338Ankara MebusuMustafaREİS — Tensip buyurursamzmüzakere açalım. Yok yalnız talepveçhile tasviben İktisat Vekâletinehavale buyurursanızmüzakereye lüzum kalmaz, efendim.Şimdi müzakere açtığınıztakdirde ruznameye alınmasınıevvelden teklif edeceğim. Teklif5 T.B.M.M. Zabıt Ceridesi, cilt 18, (14.3.1338), s. 97-98. (1959 Baskısı)

152 T.B.M.M. GÖRÜŞMELERIhakkında müzakere açmayı tensipbuyurursanız müzakere açalım.Bir de İktisat Vekâletine havalesinirey-i âlinize vaz'edeceğim.Takririn İktisat Vekâletinetasviben havalesini kabul edenlerlütfen el kaldırsın. Ekseriyetlekabul edilmiştir, efendim.(Meclis ziraat yapmasın, demez,sesleri) Efendim, tasviben, diyereye koydum, rica ederim, tasviben,diye reye koydum, rica ederim,tasviben söylemek şartiylereyinize arz etmiştim. Binaenaleyh,takrir bu şekilde kabul edilmiştir.BESİM ATALAY B. (Kütahya)— Bir avuç tohum atılsa faidedir,efendim. Nasıl olur bu?REİS — Tasviben İktisat Vekâletinehavalesi kabul edildi..HACI MUSTAFA Ef. (Ankara)— Karar verildi, vakıa, amamesele nedir; bakınız ne oluyor?Bir kere hiç olmazsa o cihetleriizah edeyim. Kabul ettiyseniz,şimdi o ne yapacaktır, bilmem ki,Müsaade buyurunuz, efendim,mesele anlaşılmadı. İzahat /ereyim.(14 Mart 1338/1922)4. — TAKRİRLERHÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum)— Efendim, madde ne? Tak-1 .— Ankara Mebusu MustafaEfendinin mükellefiyyet-i ziraiyye rir ne? Bilmiyoruz, bunun Hakkındane mütalâa hakkında takriri, 6yürütülüyor?İKTİSAT VEKİLİ SIRRI BEY(İzmit) — Efendim, Mükellefiyyet-iZiraiyye Nizamnamesinintatbiki hususunda görülen bâzıyolsuzluklara binaen Ankara MebusuHacı Mustafa Efendi Hazretleritarafından bir takrir verildive o takrir tasviben İktisat Vekâletinehavale olundu. Hoca efendinintakrirlerinde dermiyan ettiklerimütalâat tamamiyle benimde şahsi kanaatlerime muvafıktır.Ancak elde tatbikinde müşkilâtolan bir Kanun var. Bir Kanun,bir de o Kanunun suver-itatbikiyyesini gösteren bir Nizamnamevardır. Bunlar elyevmtatbik edilmektedir ve bu Kanunve Nizamnamenin tatbikinde Müdafaa-iMilliyye Vekâletiyle İktisatVekâleti müştereken memuredilmiştir. Şimdi böyle tatbikedilmiş ve netayicinin istihsalineâdeta ramak kalmış olan bir Kanunlaonu müfessir olan Nizamnameahkâmının Meclisi Âlininbir karariyle nasıl fesih ve hükümdenıskat edileceğini takdiredemediğimden tekrar Meclis-iÂlinize izah etemye mecbur kaldım.Şüphe yok, Meclis-i Âli tekrarvaz'edeceği bir kanunla ondanevvelki kavanini fesih ve iptaledebilir. Fakat bu husustaMeclis-i Âlinin bir istikamet tâyinetmesini istirham edeceğim.İKTİSAT VEKİLİ SIRRI BEY(Devamla) — Hüseyin Avni Be-3 T.B.M.M. Zabıt Ceridesi, cilt 18, (14.3.1338), s. 199-204. (1959 Baskısı)

T.B.M.M. GÖRÜŞMELERI 153yefendiye cevap vereyim. Birer,birer arz edeceğim.HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum)— Takrir okunsun efendim,bilmiyoruz bahis nedir?İKTİSAT VEKİLİ SIRRI BEY(Devamla) — Efendim, takriribendeniz okuyayım.B.M.Meclisi Riyaset-i CelilesmöBugünkü evrak-ı havadis'teneşrolunan mecburi ziraat tebliğinecümleniz muttali oldunuz.Bu hususun hiçbir faide-i ameliyesiyoktur. Zira arazisi ve vesait-iistihsaliyyesi olanlar zer'iyyatyapmaya mecburdur. Tembihve tebliğe hacet yoktur. Hazırlanmıştarlası ve vesaiti olmıyanlariçin şu zamanda tedarik, imkânıyoktur. Bütün rençberler kadınlarınavarıncaya kadar zer'iyyatlameşguldür. Nadas olmuş birtarlasını boş bırakamaz. İhzarolunmadık tarlaya tohum atmakbu havalide faydasız ve ;ıederolur. Şimdi ihzar edip zer ötmeyene vaktin müsaadesi ve ne dehayvan bulmak imkânı vardır.Netice bu tazyik sebebiyle köylününnefsi için ektiği tohum vetarlayı bir parça menfaat mukabilindemuvazaaten tüccarlarlamüşterek göstermektir. Binaenaleyhmecburi zer'iyyat yaptıracağızdiyerek ahaliyi tazyik vefena yollar şevke sebeb olmaktanbaşka bir faydası olmıyanbu teşebbüsten vazgeçerek kabil-itatbik olacak çarelere tevessülolunmasını istirham iletakririmin İktisat Vekâletine havalesiniteklif eylerim.6 Mart 1338Ankara MebusuMustafaBendeniz de meseleyi izah ettim.Bu bir Kanunla ve o Kanunumüfessir olan bir Nizamnameile elyevm tatbik edilmektedir.Şimdi böyle tasvib-i âlinizeiktiran eden bir takririn mefhumuile o Kanunu ve onun müfessiriolan Nizamnameyi ne suretleıskat edeceğiz? Alelhusus artıkzaman nihayete gelmiştir. Birçokadamlar bunun için çalıştık diyeceklerve onlar hiç şüphe etmem,bu iddiaları tasdik edeceklerdir.Burada, nitekim şimdiyekadar da tasdik etmektedirler.Benim burada şahsi olarak söyliyeceğimzatî mütalâalar, mahallîhükümetlerinin bu husustakitasdik ve tasvibini mütezelzil etmiyecektir.Onun için Meclis-iÂli bu hususta ne karar ittihazbuyurursa tabiî biz ona görehatt-ı hareket tâyin ederiz ki,ahali de bizim gibi ona tebaiyetetmeye mecbur bulunur.REİS — Efendim, bu mes3İeruznamede yok, bir tasvip takriridir.İktisat Vekâletine havaleedilmiş. Vekil Beyefendi de, buhususta bir Kanun var, bir deMeclisce tasvib edilmiş takrirvar. Ben bunun hangisine görehareket edeceğim? diyor, bu husustamüzakere açmak zaruretihâsıl oluyor. Halbuki bugünküruzname-i müzakerede, bu yok-

154 T.B.M.M. GÖRÜŞMELERItur. Tensib ederseniz bunu perşembegünkü ruznameye alalım.TEVFİK RÜŞDÜ BEY (Monteşe)— Mesele mühimdir; ReisBey şimdi halledilebilir.İKTİSAT VEKİLİ SIRRI BEY(İzmit) — Yani meselenin tabirekabiliyeti yoktur, efendim.REİS — Bugün müzakereyikabul ediyor musunuz efendim?(Kabul, kabul sesleri)HACI MUSTAFA EFENDİ (Ankara)— Efendim mecburi birZiraat Nizamnamesinin onuncumaddesinin zeyline ittibaen böylebir şey varmış, bilmiyorum. O Kanununzeylini bilmiyorum. Yalnızhariçte şu tatbik olunan vukuatıgördüğümden dolayı, faydasız,lüzumsuz olduğunu yakinenbildiğimden dolayı ben butakriri takdim ettim. Şimdi şuradaçıkmış ziraat memurları, nekadar esnaf varsa tenbih ediyor;20, 30, 40 dönüm, adamına gğreekin ekeceksiniz, diyor. Pekiyi,pek güzel ...Bunun zahirine kimseitiraz etmez. Nefs-ül-emrinegelince; Harb-i Umuminin mebdeindenbu ana kadar böyle mecburiziraat yapıldıysa da 200 dönümlükekin ekenler askerliktenmüstesna oldular. Onlarınki desahtekârlık oldu. Bunu yakinenbildiğim için böyle arz ediyorum.Hattâ bir zaman, bir kimse buradaiki yüz dönüm yer ekecekona da iki tane gayrimüsellâh askerverilecek dediler. Vardım,onlara dedim; amanın bunu yapmayın,neticesi bunun çıkmaz.Çünkü köyüne gönderirsenizkendi elli dönüm, kırk dönüm yerekecektir. Biraz da askere gidenlerinkinieker. İki yüz dönümekin heder olur dedim. Sonra neoldu? Orasını bilmiyorum. Şimdiburada hepiniz çiftçilikten anlarsınız.Daıniz köylü olmaklığımitibariyle daha iyi bilirim. Şimdibugün hakikaten ihzar olunmuşyer var mı? yok mu? Bence yok.Hayvan bulup da boş, hâli yereihzar olunmadık bir yere herkesinyiyeceği ekini ekmek hakikatenhederdir, lüzumsuzdur, faıdesizdirve ahaliyi böyle şeyler Hükümettensoğutmaktan, tehdittenbaşka bir netice vermez.Sonra ne yaptılar efendiler? Herkesbir köylü buldu. Şimdi köylülertamamiyle şehirlilerle artakoldular. Esnaflara; "aman jfendisiz ekin ekecekmişsiniz, sizinleortak olalım. Beş on lira getir.Onbeş yarım buğday" ver... Yanibir suiistimal... Halbuki hiçbirşey olacak değil. Yani bu kanunatevfik ve tatbik olunacak olursaköylü ne ektiyse yine o olacak,yine odur. Bunda ne faidevar ziraat memurları için? Ziraatmemurları beşer lira harcırahalacaklar; köyde ekilen yerlerebakacaklar; köylüler de diyecekki, evet; bunu ben zer'ettim. Yalandeğil... Hakikaten ortaklıkyaptı. Fakat nefs-ül-emirde ortaklıkdeğildir. Köylü ortak olsada ekilecektir, olmasa da ekilecektir.Böyle beş bin kişi ekecekolursa efendi; memurlar beş bin

T.B.M.M. GÖRÜŞMELERI 155lira harcırah alacak. Buna biz,müzaheretten başka hiçbir şeyyapmayacağız, siz ona göre fetvanızıverin.SALİH EFENDİ (Erzurum) —Reis Bey usul-i müzakere hakkındaiki şey arz edeyim Mecburiyyet-iZiraiyye Kanunu namınatedvin edilen bir kanun varmışgibi bu mesele üzerinde bütünarkadaşlar söz istiyorlar (Gürültüler).Müsaade buyurun beyim,kanun yoktur, kanun, Kanun-ıMuvakkattir. Kanun şuna derler,ki, Meclis münakid olduğu zamanbir lâyiha Meclis-i Âliye gelir.Tasdikine iktiran eder, kanunolur. Meclisin münakid olmadığıbir anda mükerreren Vükelâdanbirkaç adamın imzasiyle, SultanReşad'm imzasiyle kanunlar çıkarılmıştır.İşte o Mükellefiyyet-iZiraiyye Kanunu da bu kabildendir.Bundan dolayı ona ben Kanundemiyorum. Çünkü Meclis-iÂli tasdik etmemiştir. Ne İstanbulMeclis-i Âlisi müzakere etmiş,ne de biz kabul ediyoruz, böylebir Kanun yoktur. Evvel emirdeKanunun kabul veya adem-i kabulühakkında müzakereye başlanmasınıkabul buyurunuz. Birkere bu Kanunun kanuniyetinitasdik edip ondan sonra müzakeresinegeçelim.TEVFİK RÜŞDÜ BEY (Menteşe)— Arkadaşlar, bundan birkaçgün evvel bu mesele ile İktisatEncümeni iştigal etti, yineVekil Beyin teşebbüsü üzerine...Vaziyet-i hakikiyye şudur; 16Marttan mukaddem çıkmış birMükellefiyyet-i Ziraiyye Kanunuvar. Bir de onun gibi yine İstanbul'daHeyet-i Vekile tarafındanyapılmış bir Nizamnamesi var.Sonra mer'i-yül-icra olan buraİcra Vekilleri tarafından yapılanNizamname Mükellefiyyet-i ZiraiyyeKanununu tefsir eden birNizamname değil, ahkâm-ı cedideyiihtiva eder bir şeydir. YaniMükellefiyyet-i Ziraiyye Kanunuyalnız ziraati tezyit için askereçağırılmıyanlara teklif fedilenbir mükellefiyet olduğu halde,mevzuubahs olan Nizamname yenibir teklifle muafiyet-i askeriyyegibi bir teklif kabul edilmiştir.Arkadaşlar hepiniz biliyorsunuzki, bir kanunun tefsiri haricine,talimatı haricine çıkan yenive esasatı ihtiva eden bir Nizamnamememlekette tatbik olunabilmekiçin, ancak ve ancakBüyük Millet Meclisinden geçmelidir.Binaenaleyh bu Nizamnameturuk-u matlube-ı teşriîyesindengeçmemiş ve ciddî tetkik o-lunacak olursa hayli noksan bulunmuştur.Birinci mesele budur.İkincisi de cidden mükellefiyyet-iziraiyyeye ihtiyaç vardır.Memleketin istiklâli için harbegönderdiğimiz kolları, makinakuvvetiyle telâfi etmeye ihtiyacımızvar. Hiç şüphe yok ki, ZiraatBankasının matlubu veçhilefennî bir usulle işliyerek müşterekziraati temin etmek suretiyle,mahsulât-ı ziraiyyeyi tezyidetmeye ihtiyaç var. Fakat bütün

156 T.B.M.M. GÖRÜŞMELERIbu ihtiyaca cevap veren bir Nizamnamekarşısında bulunmuyoruz.Muafiyet-i askeriyye nokta-inazarından dahi haylice muhtac-ıtevil ve tenvir olan müphemiyetlerle,muğlâkıyetlerle dolu bireser karşısında bulunuyoruz. Evvelemirde bu Nizamnamenin ihtivaettiği ahkâmın Meclis-i Âlicemer'i ve matlub olup olmadığınınmüzakeresi, badehû işintetkik ve tasdiki lâzımdır.İKTİSAT VEKİLİ SIRRI BEY(İzmit) — Bu Nizamname, buyurulduğugibi, muafiyet temin etmiyor,müeccelfyet temin ediyor.Meselenin, benim şahsi kanaatimemuvafık olmadığını mukaddimeolarak söylemiştim. Dahaevvel tanzim edilmiş ve bir Kanunamüstenid olarak meydanagetirilmiş olan bir Nizamnameyitatbik etmek benim için birvecibe ve bir fırsattır. Hoca Efen -di Hazreti (Hazır arazi olmadıkçanasıl bunlar taahhüd ettiklerimiktar araziyi sürebilirler?)dediler. Çok doğrudur. Fakat bucihet nazar-ı dikkate alınarak birfıkra-i mahsusa olmak üzere konmuşturki, o da; "Kâfi miktar arazisiolmıyanlara ve bu talepte bulunanlaraasker ailelerinden olupda nadas yapmış, fakat tohumluğuolmadığından ziraate muktedirolamamış varsa onların arazisiniektirelim." dedik ve yinededik ki; bu cihet Hükümet-i mahalliye'tarafından gösterilsin. Şukuyûda nazaran bendenizin aklımabir cihet geliyor, mahallihükümetler şayet bu Nizamnamemucibince müceddeden kenditaraflarından arazi imar edilerekzeriyatta bulunmıyanlarvarsa, tahkikat yaparlar. Askerliktenkaçmak için hile ve hud'aistimal edenler hakkında yapılmasımuktazi bulunan muameleyapılır. Yoksa şimdiye kadarbunu yaptık iddiası yükselirkenzannetmem ki, Meclis-i Âli âzayımuhteremesi ferden ferda veo fertlerden husule gelecek olanHeyet-i Umumiye-i Muhteremebundan müteessir olarak ucaletenbir karar ittihaz etsin. Çünküsonra bu kararı temadi ettiripettirmemek karşısında muztarkalacaktır. Onun için meseleyibidayeten, âmikan düşünereklâyetegayyer bir surette bir kararittihaz edilmesi lâzımdır.Yoksa o Kanunun, yani tanzimedilen Nizamnamenin bâzı kuyuduihtiva etmiş olmamasındandolayı mevki-i tatbikte bulunanhükümleri biz bir kararla iptaledersek, zannederim ki, muvafıkyapmış olmayız. İllâ ki, bir madde-ikanuniye ile mevcut nizamve kavanini hükümden ıskat fctmişolalım.SALÂHADDİN BEY (Mersin)— Bir sual sormak istiyorum.Efendim, Kan Vergisi, Meclis-iÂlinin takdir ettiği ve edeceğivergidir. Ortada mevcut bir kanunlahizmet-i askeriyeyi umumisurette tecil perdesi altında;şunun bunun menafii nazarı dikkatealınarak, âhar suretle tat-

T.B.M.M. GÖRÜŞMELER! 157biki hususunda Heyet-i Vekileyihaiz-i salâhiyet görmüyorum.Şimdi böyle bir karar, böyle' birzamanda, meselâ şunun, bunun,zürraın ve memleketin menfaatinetaallûk eder diye bir karar verildiğizamanda, bu kararın Meclis-iÂliden geçmesi ve binaenaleyhKan Vergisine taallûk edenmeselenin; ziraat meselesinin lehinehallolunup olunmamasınınmuvafık olup olmadığı noktasındaHeyet-i Vekile nasıl düşünüyor?İKTİSAT VEKİLİ SIRRI BEY(İzmit) — Pek musiptir, mütalâanız.Ancak Kan Vergisi vermekiçin hududa koşacak zevatı beslemekiçin de onun arka tarafındamahsulât yetiştirmek zaruretivardır. Böyle mükellefiyet haricindebulunan kesanm kâfimiktarda olmadığını Hükümetanlayınca; böyle kuvve-i umumiyeyehalel getirmiyecek kısımlarınzer'iyyatta istihdamiyie; yinegayeye göre hizmet etmiş olmakitibariyle, fazla miktardamahsulât meydana getirmeyi düşünmüştürki, bendenizce bu dahamusiptir.SALÂHADDİN BEY (Mersin)— Bendeniz de esas itibariyle arzediyorum. Tatbikat itibariyle bukadar mühim ve memleketin hayat-ıziraiyyesi ve aynı zamandahayat-ı askeriyyesiyle bu kadarsıkı alâkadar bir meselenin vegünden güne kesb-i tevessiiemüstaid olan bir şeklin, Meclis-iÂlinin ıttılamdan geçmesi lâzimedenmidir, değil midir? Lâzimedendeğilse, musiptir. Fakatlâzimedense neden zühul edilmiştir?Bendenizin anlamadığımnokta burasıdır. Yoksa amele taburlariylebu, pekâlâ yapılabilir.Bu memlekette birçok amele taburlarıvardır. Bunlar beyhudeyaşıyorlar. Beyhude besleniyorlar.İKTİSAT VEKİLİ SIRRI BEY(İzmit) — Çok doğrudur. Eğerbu mesele daha evvel Meclis-iÂlinin nazarı tasvibine arz edilmişolsaydı o zaman şüphe yokdaha iyi ve daha muvafık olurdu.HACI TEVFİK EFENDİ (Kângırı)•— Efendim meseleyi bir gibimüzakere ediyoruz. Halbukimesele, ikidir. Birisi mükellefiyyet-iziraiyye, diğeri dahi istinaiyyet-iziraiyye (askeriyye). Mükellefiyyet-iziraiyye asker olmıyankimselere aittir. İkinci kısım da;asker olup da, yani iki yüz dönümdenziyade zer'iyyatta bulunançiftlik sahiplerinin tecilineaittir. Bu ikinci kısım, muvakkatkanunları nakzedecek bir kanunyapılmadıkça mamul-ün-bihtir.Yani o Kanun şimdi tatbik ediliyorve herkesin, yani çiftlik sahiplerininteciline bâis oluyor.İkincisi, mükellefiyyet-i ziraiyye-iticariyye veyahut ağniya; bu kabil-itatbik olmıyan kanun; kabil-itatbik olmamakla beraber,bugün tatbik olunuyor gibi görünüyor;yalnız tüccarların kesesindenbeş on kuruş çıkıyor, köylününkesesine giriyor. Ha.. Eğer

158 T.B.M.M. GÖRÜŞMELERIbu lâyıkiyle idare- olunabilseydi,yani mükellefiyyet-i ziraiyye-i ticariyyelâyıkiyle idare olunabilseydi,evet, bir tüccar kırk dönümekecek, bu kırk dönümü kaçkuruşla ekebilir?... (300) liraylaekilir. (Ekilmez sesleri) Ekilir,efendim. Ben rençberim. Bununyüz elli lirası öküzsüz kalan şühedaailesine verilseydi, nakdenalınıp, nakden verilseydi iyi birfayda temin ederdi. Yine bu paraköylü ağniyasmın kesesine giriyor.Umuma bir faydası olmuyor.Maamafih şimdiye kadar buhal bir emrivakidir. Memleketinüçte ikisi de bunu yapmıştır.(Hayır, yapan yok sesleri) Bizimmemleketler yapmıştır ve birhakk-ı müktesep de kazanmıştır.Onları da bir kere düşünün...HASAN BASRİ BEY (Karesi)— Efendim Hacı Mustafa Efendihocamız geçenlerde mevzuubahsettiğimeseleye ait mütalâatınıbu sefer de tekrar etti ve bâzızevat da Mükellefiyet-i ZiraiyyeKararnamesinin bir kararnamemahiyetinde olması dolayısiyle,tatbik sahasından hariçkalacağını iddia eyledi.Halbuki, efendiler, eğer mevcutkararnameleri saymak icabederse,Mükellefiyet-i ZiraiyyeKararnamesi, bu kararnamelerinyanında hiç ehemmiyetsiz kalır.Bugün tatbik ettiğimiz birçokmühim kararnameler vardır ki;henüz kesb-i kanuniyyet etmediğihalde tatbik olunmaktadır;İdare-i Vilâyat Kararnamesi,Tedrisat-ı İbtidaiyye Kararnamesive hattâ Kanun-ı Ceza dediğimizKararname ve emsali hep bukabildendir.Maamafih Büyük Millet Meclisininbidayet-i teşekkülünde, bütünbu kararnamelerin ve bütünmevcut nizamatm tatbikine kararvermiş olması itibariyle, bittabiHeyet-i Vekile de bunlarıtatbik mecburiyetindedir. Tatbiketmezlerse; evvelki kararımızamuhalif hareketlerinden dolayımesul olmaları icabeder.Şimdi meselenin esasına gelelim;Efendiler, bir şeyden maksatne ise hüküm ona göredir. Mükellefiyyet-iziraiyye usulünün tatbikinememlekette ihtiyaç ve lüzumvar mıdır, yok mudur? Herhalde esas nokta-i nazarındanbunun tatbiki en lâzım, en mübrembir ihtiyaç ve zarurettir. Birihtiyaç ki; kanunla da teyid edilmiştir,bir kere meselenin esasıanlaşıldıktan sonra, bunun tatbikatınaait olan hatalar meselesinidüşünmek ve hakikaten hatavarsa bunların ıslahı cihetine gitmeklâzımdır. Bu hatalar esasadeğil, şekle taallûk eder. BugünMükellefiyyet-i Ziraiyye Kararnamesiniçoktan beri tatbika başlıyanHükümet, eğer bir karar ilebu tatbik işinden feragat edecekolursa zannederim ki; istediğimizadalet mefhumuna muhalifbir harekette bulunmuş oluruz.Çünkü; şimdiye kadar bu mükel-

T.B.M.M. GÖRÜŞMELERI 159lefiyet birçok yerlere de kısmentatbik edilmiştir.Sonra efendiler eğer bu meseledeyalnız Ankara'da yapıldığıiddia olunan hatalar mevzaubahsolarakişin tashihi cihetinegidilirse; bir Ankara için zannederimki, her tarafı bundan mahrumetmek doğru değildir. Efendiler,tahkikatıma nazaran Harb-iUmumi zamanlarında, bizim taraflardatatbik edilen mükellefiyyet-iziraiyye usulü pek faidelinetayiç tevlid etmiştir. Olabilirki, Ankara muhiti haricinde buusulü tatbik etmekle memleketlerinemenfaat gösteren birtakımyerler vardır. Hoca Efendi Hazretleritüccarın, ziraat etmediğihalde, köylü ziraatine ait hisseyialmak için birtakım dalaverelerçevirdiklerini söylüyorlar, ihtimalöyledir ve ihtimal ki, öyledeğildir. Fakat efendiler, de atinarz ettiğim gibi, bu bir hata-yışeklîdir, bir hata-yı fer'idir ve ıslahımümkündür, ıslahına gitmeklâzımdır. Eğer birinin ıslahımümkün olamayacaksa yine benderim ki; mükellefiyet-i ziraiyyeusulünü kaldırmıyalım, ref'etmiyelim.Çünkü, memlekete zararaçmış oluruz.Bugün, efendiler, vaziyet-i iktisadiyyemizinne halde olduğunuizaha hacet görmem, hepinizcemalûmdur. Hali ve halden ziyadeâti-i karibi nazar-ı itibara almaklâzımdır. Bilhassa bu meselede;Heyet-i Vekilenin ve Büyük MilletMeclisinin makarrı olan Ankara'nınönayak olarak fazla zeriyyatyapması lâzımdır. Bu hususta,en önde mebusları görünmeksuretiyle; bu mükellefiyetintatbikine çalışmak şayan-ı temennive arzudur. Farz edelim ki birşekle ait hatanın tashihi mümkünolamıyor. Farz edelim ki,tüccar köylüye para veriyor. Fakatverilen bu para dahi, eminolun ki; bir talep mahiyetindeolmak itibariyle, memlekette hâsılat-ıziraiyenin tekessürüne hadimdir.Köylüye verilen para;talebin vukuunu gösterir ve o parayıalan köylü; birçok zevat namınada, bu sene fazla mahsulâtgöstermek lâzım geldiği için, dahafazla bir iştiyakla ve dahafazla zer'iyyata çalışır... Ve şurasınıda unutmayın ki hayvanattanmahrum olan köylüler,hiç olmazsa tüccarın bu suretlevereceği parayla hayvan tedarikeder.HACI ATIF EFENDİ (Ankara)— Tüccara değil yahu, bütün esnafateşmil edilmiştir.HASAN BASRİ BEY (Devamla)— Binaenaleyh, bendenizingerek usul nokta-i nazarındangerek hakikat nokta-i nazarından,Mükellefiyyet-i Ziraiyye Kararnamesininalelâcele ref'inetaraftar değilim. Bu meseleyiuzun uzadıya ve iyice düşünerekhalledelim.TAHSİN BEY (Aydın) — Bumesele İktisat Encümeninde derdest-imüzakeredir.

160 T.B.M.M. GÖRÜŞMELERIREİS — Müsade buyurun, müzakereninkifayeti hakkında birtakrir vardır...Riyaset-i CelileyeMüzakere kâfidir.. Mevzu-umüzakere olan meselenin İktisatEncümenine tevdiiyle alınacakmazbata üzerine müzakere icrasınıve ruznameye geçilmesiniteklif öderim.ErganiSırrı(Muvafık, sesleri)SALÂHADDİN BEY (Mersin)— Bu meseleyle Müdafa-i MilliyyeEncümeni de alâkadardır,oraya da gitmesi lâzımdır.MUSTAFA KEMAL BEY (Ertuğrul)— Bu mesele İktisat Encümenindengeçmemiştir. Buteklifat icra edilecek mi?ÂTIF BEY (Kayseri) — Evvelâmüzakerenin kifayetini reyekoyun.REİS — Efendim, meseleninbugün bu suretle hallolunacağınızannetmiyorum. Onun içinevvelâ kifayeti reye koyuyorum.Müzakerenin kifayetini...TUN ALI HİLMİ BEY (Bolu) —Bu meselenin müzakeresini Müdafaa-iMilliyye ve İktisat Encümenlerimüştereken yapsın.REİS •— Müsaade buyur. Müzakereninkifayetini kabul edenlerellerini kaldırsınlar. Müzakerekâfi görülmüştür. Bu takririnİktisat Encümenine havalesiyle...YAHYA GALİB B. (Kırşehir)— Canım Reis Bey, tekmil İstanbulkararnamelerini bu Mecliskabul edecek mi efendim? Yanlışbir vâdide gidiyoruz. Ne yapıyoruz,rica ederim efendim? Neninmüzakeresi kâfi?. Nereye gidiyorsunuz,ne yapıyorsunuz? Neyaptığınızı bilmiyorsunuz.SÜLEYMAN SIRRI BEY (Yozgad)— Usul-i müzakere hakkında..REİS — Efendim müzakereyoktur ki ortada.. Efendim bu meseleiki kısımdır; bir esnafın mükellefiyet-iziraiyyesi var ki; aksihalde cezayı müstelzim. Bir deistisnaiyet var ki; Tevfik Efendibu noktaya temas etti. Bu meseleninburada halli mümkün değildir.Bir takrirle -ki arz ettim-İktisat Encümenine havalesi teklifediliyor. Encümen bu meselehakkında mevzuubahsolacak derecedebir mazbata getirsin.MUSTAFA KEMAL BEY (Ertuğrul)— Efendim; bu mazbataEncümenden gelinceye kadar buNizamname tatbik edilecek midir?Ahali, reııçber mahvoluyor,esnaf imha ediliyor, buna karşıneden sükût ediliyor?• REİS — Efendim; müsaade buyurun.Takriri reye koyuyorum.Bu meselenin İktisat Encümeninehavalesini kabul, edenler ellerinikaldırsınlar. Ekseriyetle kabuledildi.SALİH EFENDİ (Erzurum) —Müstaceliyetle gelsin.

T.B.M.M. GÖRÜŞMELERI 161HÜSEYİN AVNİ BEY (Erzurum)— Mükellefiyetin icrasınıntehirini teklif ederim.TEVFİK RÜŞDÜ BEY (Menteşe)— Arkadaşlar hapinizin hatırmızdadırki, Mükellefiyet-i ZiraiyyeKanunu münasebetiyleAnkara Mebusu Hacı MustafaEfendi tarafından verilen takrirburada mevzu bahs olmuştu veHeyeti Umumiyyeden İktisat Encümeninehavale edildi. Fakatbirçok âcil hususat mevcud olmakdolayısiyle bugüne kadargeç kaldı. Bu, on beş dakikalıkbir iştir. Bu Kanunun geç kalmasıyüzünden birçok haksızlıklarve teşevvüşler vukubulmaktadır.Müsaade edersiniz, on beş dakikadanfazla müzakeresi imtidadetmeyecektir. Rey'e konulmasınıteklif ederim.SÜLEYMAN SIRRI BEY (Yozgad)— Salı günlerini Meclis-iÂli Nevahi Kanunununa tahsisetmiştir. Hiçbir Kanuna tercihedilemez.RAGIP BEY (Kütahya) —Efendim halka her şeyi vadedipde hiçbir şey intaç etmemek buMeclisin de şiarı olacaktır. (Doğru,sadaları)ŞÜKRÜ BEY (Bolu) — ReisBey bu doğru değildir. Zatenufak bir şeydir.REİS — Tevfik Rüşdü Bey'in***teklif ettikleri şey henüz ruznamededeğildir. Şimdiki teklif ruz-(28 Mart 1338/1922)2 — Ankara Mebusu Mustafa nameye ithali teklifinden ibarettir.Efendinin, Mükellefiyyet-i Ruznameye alırsanız diğerZiraiyyehakkında takriri ve İktisat Encümenimesaile takdimi ikinci meselemazbatası.' 1olur.HALİL İBRAHİM BEY (Antalya)— Bu kanun değildir. Bu, HacıMustafa Efendinin vermiş ol-^duğu takrir üzerine İktisat Encümeninbir mütalâası alınacaktı.Kanun müzakeresi değildir veçok yerlerde ziraat dolayısiyle şikâyetvâki olmuştur. Bu ise nekanundur, ne de lâyihadır, İktisatEncümeninin bir mütalâasıdır.REİS — Teklif edHen İktisatEncümeni mazbatasının ruznameyeithalini kabul edenler lütfenellerini kaldırsınlar. Ruznameyeithal edildi. Fakat Salı günleriNahiye Kanununun müzakeresinetahsis edilmiştir. (Gürültüler)Şimdi kabul edilen bu meseleninyalnız ruznameye ithalidir.MUSA KÂZIM EFENDİ (Konya)Bu bapta verilen bir takrirİktisat Vekâletine tasviben gitmiştir,bir de Kanun mevcuttur.Kanun ahkâmiyle ahali tecziyeediliyor. Mahkemelere sevk ediliyorve cezayı nakdî almıyor. Butakrirde ise ceza serd edilmiyor.Bu takriri İktisat Vekilinin müta-1 T.B.M.M. Zabıt Ceridesi, cilt 18, (28.3.1338), s. 391-397. (1959 Baskısı)

162 T.B.M.M. GÖRÜŞMELERI- lâası üzerine müstacelen İktisatEncümenine gönderdiniz ve Encümende mütalâasını bir mazbataile bildirdi. Bugün mahkememütearız kavanin karşısında bulunuyor.Filhakika bugün Ne vahiKanununa tahsisi tensib edilmiştir.SÜLEYMAN SIRRI BEY (Yozgad)— Kararı bozmıyalım.MUSA KÂZIM EFENDİ (Devamla)— Karar değildir, tensiptir.Bu da müstacel bir iştir vehalkın ihtiyacı vardır. On dakikalıkbir müzakeredir, müzakeresiniyapıverelim.CEMİL BEY (Kütahya) — ReisBey, bendeniz söz istiyorum.REİS — Buyurun vehbi Bey.MAARİF VEKİLİ VEHBİ BEY(Karesi) — Efendim müsaade buyurursanızburadan arz edeyim.Bir kere vekil-i aidi yok. İkincisimatbu değil, ne üzerine müzakereedeceğiz? Gayet mühim birmeseledir. Kanunla burada tearuzedecek. Bunu tetkik etmekicab eder. (On dakikalık bir mesele,sesleri).REİS — Ruznameye ithalinişimdi kabul buyurduğunuz İktisatEncümeninin mazbatasınıruznamenizde otuz beş meseleolduğuna göre otuz altıncı sırayakoymak icabediyor. Arkadaşlarınbazısı diğer mesaile takdimenve tercihan şimdi müzakeresiniistiyorlar. (Hayır sesleri, gürültüler)Şimdi müzakeresini istiyorlar.(Hayır sesleri, gürültüler)Şimdi müzakeresini tensibedenler lütfen el kaldırsın. Ekseriyetlekabul edildi.NUSRET EFENDİ (Erzurum)— Bu babta Meclis müstaceliyetkararı verdi. Mahpuslar var, ricaederim. Mahkeme-i Temyiz-i Askerîhakkındaki bizim takririmizokunmadı. Buna müstaceliyet kararıverilmişti. Lütfen bir an evvelbunun müzakeresi lâzımdır.Bunların mağduriyeti temadi ediyorve Hazine mutazarrır oluyor.Rica ederim, buna bir karar verilsin.REİS — Efendim. İktisat Encümenimazbatası okunacak.Riyaset-i CelileyeAnkara Mebusu Hacı MustafaEfendinin Heyet-i Umumiyedenmuhavvel işbu takriri üzerinegerek takrir muhteviyatı vegerek hal-i hazırda tatbik edilmekteolan Nizamnamenin mevaddmaait nokta-i nazarı anlaşılmaküzere İktisat Vekilinin huzuriyletetkik ve mütalâa olundu.Bervech-i âti hususatm HeyetiCelilerine arzı karargir oldu.MADDE 1 — Takrir muhteviyatıve ruhunun kabuliyle Mükellefiyet-iZiraiyye Nizamnamesindekibu hususa mütaallik maddeninilgası.MADDE 2 — Heyet-i Vekiletarafından tanzim edilmiş olanişbu Mükellefiyet-i Ziraiyye Nizamnamesinintekrar tetkikiyle

T.B.M.M. GÖRÜŞMELERI 163Mükellefiyet-i Ziraiyye Kanunununahkâmı dairesinin geçilmemesi.MADDE 3 — Mükellefiyet-i Ziraiyyebahsinde ahkâmı cedidevaz'ma ihtiyaç derkâr bulunmasınabinaen bu hususa mütaallikprojenin tanzimiyle alelûsul Mecliseteklifi.İktisat Encümeni ReisiMenteşeDr. Tevfik RüşdüMazbata MuharririAntalyaHalil İbrahimKâtipÇorumSıddıkÂzaKonyaHacı BekirÂzaKarahisar SahibNebilB.M.M. Riyaseti CelilesineBugünkü evrak-ı havadisteneşrolunan mecburi ziraat tebliğinecümleniz muttali oldunuz.Bu hususun hiçbir faide-i ameliyyesiyoktur. Zira arazi ve vesait-iistihsaliyyesi olanlar zer'iyyatyapmaya mecburdurlar. Tenbihve tebliğe hacet yoktur. Hazırlanmıştarlası ve vesaiti olmayanlariçin şu zamanda tedarikimkânı yoktur. Bütün rençberlerkadınlarına varıncaya kadar zer'-iyatla meşguldür. Nadas olmuşbir tarlasını boş bırakamaz. İhzarolunmadık tarlaya tohum atmakbu havalide faydasız ve bederolur. Şimdi ihzar edip zer'etmeyene vaktin müsaadesi ve nede hayvan bulmak imkânı vardır.Netice bu tazyik sebebiyleköylünün nefsi için ektiği tohumve tarlayı bir parça menfaat mukabilindemuvazaaten tüccarlarlamüşterek göstermektir. Binaenaleyh,mecburi zeriyat yaptıracağızdiyerek ahali tazyik ve fenayollara şevke sebep olmaktanbaşka bir faydası olmıyan bu teşebbüstenvazgeçerek kabil-i tatbikolacak çarelere tevessülolunmasını istirham ile* takririminİktisat Vekâletine havalesiniteklif eylerim.AnkaraMustafaHASAN BASRİ BEY (Karesi)— Efendim Nizamnameyi beğenmeyenİktisat Encümeninin buNizamnameden daha güzel vedaha kabil-i tatbik bir esas tesbitederek bugün karşımıza çıkmasılâzımdı. İktisat Encümenininburada tesbit ettiği ve- bir lâyiha-ikanuniye maddelerine hiçtemas etmiyen maddeleri -zannederim-Heyet-i Umumiyyece iyianlaşılamamıştır. Bu hususta İktisatEncümeni izahat vermelidir;muamele nâtamamdır. Encümeninizahat vermesi lâzımdır.HALİL İBRAHİM BEY (Antalya)— Efendim, İktisat Encümeninin bu meseleye vaziyet etmesiHacı Mustafa Efendinin bazıkimselerin Mecburi Mükellefiyet

164 T.B.M.M. GÖRÜŞMELERIKanunu mucibince, yani hiç ziraatleiştigal etmiyen kimselerinmecburi olarak ziraate icbaredilmesi ve kendilerinin ceza-yınakdî ile tecziye edilmesi noktasındanhalkın vâkî olan müracatıüzerine bu bapta verdiği takrirebinaendir. İktisat Vekilininde mütalâası alınarak bununmuvafık olmadığı Encümence detahakkuk etti. Maamafih yalnızbununla iktifa edilmiyerek İktisatVekâleti tarafından daha iyibir surette bir proje tanzim edilerekİktisat Encümenine tevdiedildi. Mükellefiyet-i Ziraiyye Kanunununşu maddesinin -şimdilikmüstaceliyetine binaen- Mecliskarariyle lâğvı ve bilâhare de dahaiyi bir kararla çıkmak üzereİktisat Encümenine sevk edilmesibugünün meselesi olduğundandolayıdır.ALİ SÜRURİ EFENDİ (Karahisar-ıŞarkî) — Efendim, mevzuubahs olan mükellefiyet esasenbir Nizamnamedir. Meclis-iÂli'nin bir karariyle onun men'inasıl olur? Yalnız Encümen omaddenin tatbik edilmemesinitensib eder ve o yolda muameleyapılmak üzere Heyet-i Vekileyehavalesi icab eder. Yoksa Meclis-iÂli, bir veyahut birkaç maddelikNizamnamenin lağvına kararveremez.TEVFİK RÜŞDÜ BEY (Menteşe)— Müsaade buyurur musunuz?Encümen namına izah edeyim.Ali Süruri Bey biraderimizinmütalâaları doğrudur ve Encümende böyle yapmıştır. Biliyorsunuzki, elimizde bir Mükellefiyyet-iZiraiyye Kanunu, bir deonun haricinde Mükellefiyyet-iZiraiyye Kararnamesi vardır. Birkanunu imalden maksat, o kanununhedef ettiği, istihdaf ettiğigayeye vusuldür. Yoksa umumimesaili ihtiva etmek değildir. Mükellefiyyet-iZiraiyye Nizamnamesindenbeklenilen şey, ziraatinmiktarını tezyid etmektir. Halbukiorada esnafa ve tüccara tahmiledilen bir madde var ki, tecrübeyleaksi netice verdiği görülmüştür.Eğer maksud olan şeyesnafı da tekâlifle mükellef kılmaksaesasen Heyet-i Celilenizinelinde birçok kanunlar var. O tekâlifionların temettülerine aittekâlife zammetmek daha sebildir.Mükellefiyyet-i Ziraiyye Kanunundanmaksud olan gayeninkaybolmaması ve suiistimalâtayol açılmaması için gayet haklıolan Encümen, Hacı MustafaEfendi arkadaşımızın teklifini çokmusip görmüş ve Ali Süruri Beyinmütalâası dairesinde Heyet-iCelile karariyle- Heyet-i Vekileyeyazılmasını tasvip etmiştir.ALİ SÜRURİ EFENDİ (KarahisarıŞarkî) — Tasviben mi, gidecek?TEVFİK RÜŞDÜ BEY (Menteşe)— Evet efendim, tasviben.HASAN BASRİ BEY (Karesi)— Efendim, şimdiye kadar tatbikedilen bir esas var ki, bu esasıyıkmak için Meclisimizin herhalde madde-i kanuniyye tedvini

T.B.M.M. GÖRÜŞMELERI 165suretiyle Hükümete tebligatta bulunmasışarttır. Böyle kanun mahiyetindekanunî olmıyan bir kararlaşimdiye kadar tatbik olunanbir maddeyi ceffelkalem yıkmakzannederim ki, hata olur.Elde bulunan kanun veya nizamnamekabil-i tatbik değilse aunukabil-i tatbik bir hale getirmekiçin yine bir madde tesbiti veMeclisten bir madde çıkması lâzımdır.Yoksa karar-ı idari tarzındaböyle şimdiye kadar olduğugibi mevaldd-ı kanuniyyeyiiptal edersek doğru bir iş yapmışolmayız. Sonra, efendiler, deminarz ettiğim veçhile İktisatEncümeni bize bir madde-i kanuııiyyeninref'i temennisiyle değil;ref'edilmesi lâzım geldiğinekaani olduğu maddenin yerinefaideli bir maddeyle karşımızaçıkması lâzımgelirdi. Rica ederim,şimdiye kadar takip ettiğimizesasları bozmayalım. Bozacakolursak tam teşriî bir vaziyettebozalım.ABDULHAK TEVFİK B. (Dersim)— Memleketin menaıiinemuzır olursa bozulur.HASAN BASRİ BEY (Devamla)— Bu husustaki kanaa;imigeçenlerde arz ettim. Bu baptatekrar izahata lüzum görmüyorum.Bugünkü mâruzâtım şekilhakkındadır. İktisat Encmenmetekrar havale edelim. Yanlış birşekil takip ediyoruz. Yahut AliSüruri Beyefendinin buyurduklarıgibi, bir madde tanzim edilmeküzere Heyeti Vekileye gönderelim.Yoksa böyle yapmak hatadır.TEVFİK RÜŞDÜ BEY (Menteşe)— Efendim meselede ufak biranlaşılamamazlık var. Elimizdebir Nizamname var. Bu NizamnameHeyet-i Vekilece tanzimedilmiş. O Nizamnameyi dûrudiraztetkik ettiğimiz vakit o Nizamnameninistinat ettiği Kanununahkâmından az çok inhirafettiğini görürüz. Binaenaleyh oNizamnamenin mevcud olan ahkâm-ıkanuniye dairesinde tedviniiçin tekrar İcra Vekilleri Heyetitarafından tetkik olunmasınıve aynı zamanda ahkâm-ı cedidevaz'ma ihtiyaç varsa ona göreyeni teklifatta bulunmaları lüzumunuve aynı zamanda da Mükellefiyet-iZiraiye Kanununa daistinat etmekle beraber tatbikimucib-i muhassenat olmamışolan bir maddenin de artık devam-ıtatbikinde lüzum olmadığındanbahsile Nizamnamelerininona göre yeniden tadili içinve Heyet-i Vekileye havale olunmasınıHeyet-i Celilelerinden talebediyoruz ki, bizden geçmemişolan Nizamnamenin her hangibir maddesinin tağyir ve tebdili,yerine kaim olacak maddeninburaca yapılması Heyet-i Celileceo Nizamnamenin heyet-i mecmuasıtasdik edilmiş mahiyetinedairdir. İşte hem milletin işininsürüncemede kalmaması ve hemde usulü teşriîye tetabuk etmiyenbir Nizamnamenin Heyet-i Celi-Jeleri tarafından emrivaki tarzındakabul edilmemesi için bu ta-

166 T.B.M.M. GÖRÜŞMELERITEVFİK RÜŞDÜ BEY (Menteşe)— Cevap vereyim. Heyet-iVekilenin yapmış olduğu Nizamnameesasen mevcut ve mer'iolan Mükellefiyyet-i Ziraiyye Kanuniyle,yine İstanbul'ca 16 Mart'-tan evvel yapılmış olan ve mevcudolan Mükellefiyyet-i ZiraiyyeNizamnamesindeki ahkâmdan is -tinbat edilmiştir. Ancak bâzı insriki tercih ettik, terviç buyurulmasmıda rica ediyoruz.MAARİF VEKİLİ VEHBİ BEY(Karesi) — Hangi noktalar Nizamnamedevar? Mazbatada mıtesbit ettiniz?TEVFİK RÜŞDÜ BEY (Menteşe)— Hayır; Vekil müzakeredehazırdı. Onları gördü, Vekilkendisi görmüştür, malûmattardır.Mazbata Heyetçe görülecektir.VEHBİ BEY (Karesi) — Mazbatatesbit edilmiş midir efendim?TEVFİK RÜŞDÜ BEY (Menteşe)— Üç fıkra üzerine arzuederseniz teşrih edebilirim. Fakatişlerin sürüncemede kalmamasıve daha doğru bir yoldanıslah edilerek bize gelmesi içindirki, bu ciheti muvafık gördük.YUSUF ZİYA BEY (Bitlis) —Heyet-i Vekile kendi kendine nasılNizamname yapıyor? SonraKanunun fevkinde nasıl maddetesbit ediyor? (Mesele orada sesleri)hirafat var. İşte onları ıslah etmekiçin...YUSUF ZİYA BEY (Bitlis) —Meclis'ten tasvip edilmemiş birNizamnamedir. İstanbul'un yaptığıKararname mahiyetindedir.Ancak muhalefet vardır, dediniz.Meclisten tasdik edilmeksizinböyle bir Nizamname nasıl tatbikolunur?TEVFİK RÜŞDÜ BEY (Menteşe)— Muhalefet-i tamme yoktur.YUSUF ZİYA BEY (Bitlis) —Az farklı dediniz.TEVFİK RÜŞDÜ BEY (Menteşe)— Teşrih edeyim. Mükellefiyet-iZiraiyye Kanununda askerîtecil ahkâmı yoktur. HalbukiMükellefiyet-i Ziraiyye Nizamnamesindegayrimüslimlerin tecilineait ahkâm vardır. GerekKanun, gerek Nizamname İstanbulHükümetince yapılmış olmakdolayısiyle mer'idir. Ancak buNizamnamedeki tecil ahkâmındamüslimler de karıştırılmıştır.İşin içinde ufak inhiraflar var.Muhalefet-i tamme yoktur. Hükümetyapamadığı içindir ki, yinekendisine iade ediyoruz. Veahkâm-ı cedide vaz'ına lüzum görülüyorsaHeyet-i Celilelerineteklif etmelerini taleb ediyoruz.YUSUF ZİYA BEY (Bitlis) —Her halde şayan-ı nazardır.TEVFİK RÜŞDÜ BEY (Menteşe)— Şüphesiz.BEHÇET BEY (Kângırı) — Nizamnamemidir, efendim?

T.B.M.M. GÖRÜŞMELERI 167TEVFİK RÜŞDÜ BEY (Menteşe)Nizamnamedir, efendim.Birisi Mükellefiyet-i Ziraiyye Kanunudur,birisi de Mükellefiyet-iZiraiyye Nizamnamesidir.HÜSEYİN BEY (Elâziz) —Efendim, Hacı Mustafa Efendinintalebi nedir? Şimdi Ankara'-da üç bin bakkal var. Üç yüz, beşyüz de tüccar var. Şimdi Hükümetbunlara diyor ki, yirmi dönümmezruat yaptıracaksınız veyabilfiil yapacaksınız. Fakat Hükümetböyle üç dört bin kişiyeyirmişer dönümlük zer'iyyat yaptırmakiçin arazi göstermemiş,onu bilelim. Böyle bir yer gösterilmemiş.O yeri göstermediktenbaşka, herkesin bir tarlası var.Hâli arazi yok. Herkes istediğigibi gidip sürsün deniyor. Ben arzuederdim yirmi dönüm arazisüreyim; fakat istediğim yerde.Mesele "Kalaba"nm önünde âlâmükemmel tarlalar vardır. Bunlarınbirisine, ikisine güzelceöküzleri koştururum ve mezruatvücuda getiririm. Şimdi bunlaryapamayacaklar... Yapamadıklarıgibi ne olacak? Bunların yapamayacaklarınısiz de bilirsiniz.Hadi mahkemeye gönderdik. Yüzlira, iki yüz lira para alın veyaon beşer gün hapis... Neticesi neolacak? İşin doğrusu bu. İktisatEncümeninin yaptığı mazbataneyse onu kabul etmeli. O madde-ikanuniyyeyi şimdilik tehiretmelidir. Sonra herkesi yalancılığasevk etmiş olacağız, herkesibeş on para vermek suretiyle birmazbata almaya mecbur edeceksiniz.REİS — Hacı Mustafa Efendi,buyurun.HACI MUSTAFA EFENDİ (Ankara)— Bilmem daha söylemeyehacet var mı? Takriri vermektenmaksadımız malûmdu. Kabuledilecekse edilsin. Yok reddedeceksekzamanı geçiyor. Kabulolunacaksa suiistimalin önünegeçmiş olacağız. Bu şey esasenkabil-i tatbik olmalı efendim.. Butakriri Heyet-i Vekileye gönderdiniz...İktisat Vekili geldi, İktisatEncümeni bir mazbata yapsında onunla bunu tadil edelimdedi ve mazbata da geldi, müstacelenmüzakere olundu. Kabulolunacaksa bu adamları tazyikedip durmasınlar... Beyannamevermiyenler bin lira ceza-yı nakdîyemahkûm edilecekler; vermedimi, Üç aya kadar hapis... Mademki, İktisat Encümeni böyleşey yapacaktı, güzden makinalarıgetirip üç dört bin dönüm yerizer'edeydi, parasını alaydı, yanisürdüreydi, ihzar edeydi, onlaraderdi ki, şimdi hadi ekiniz. O yoko yok. Şimdi bu izacatm da mânasıyoktur. Binaenaleyh bununkabulünü isterim. (Müzakere kâfisesleri)REİS — Söz alan daha yedi arkadaşımızvar.BEHÇET BEY (Kângırı) —Mükellefiyet-i ziraiyye meselesinasıl oluyor? Anlamıyorum ki?Hukuk-ı hakikiyyesine sahip olan

168 T.B.M.M. GÖRÜŞMELERIbir heyet-i içtimaiyyede, zannetmemki, böyle bir şey, kanun venizam şeklinde tedvin olunacakbir mesele olabilsin. Bütün hukuk-.uesasiyye erbabına soruyorum;hukuk-u esasiyyede bir ferdişu suretle mükellef tutmayamecbur edecek prensip sahibi bircemiyet var mıdır, âlemde?...(Yok sadaları) Bu, vatan müdafaasımıdır? Yoksa Hükümetinmuhtaç olduğu bir zahireyi teminetmek mi? Yoksa Hükümetin idaresiiçin lâzım olan bir parayı istihsalmidir? Acaba halk üzerineolan bu tasallutun bir haddi, birnihayeti yok mudur? Şurada yüzlira veya birkaç yüz lirayla dükkânaçmış ve bu dükkâm kendinevesile-i maişet edinmiş birkimseye, yirmi dönüm tarla ekeceksinve ekmezsen şu suretlemücazat göreceksin demek içinacaba şimdiye kadar yerde, göktetanzim olunmuş bir kanun varmıdır? Şimdiye kadar bunu hangikimse yapmıştır? Acaba bunabir suret-i tenfiz vermek size lâyıkmıdır? Bu Kanunun bugünmevkii mer'iyyetten kaldırılmasıvâcip ve hattâ farz-ı ayındır. Bâzıarkadaşlarımız her yerde bâzıkanunların müstesnası olduğugibi bunda da bazı menfaat olduğunugörmüşlerdir. Ona istinadenbu Kanunun tenfizine kıyamediyorlar. Her ferdimiz bu Kanununref'i vâcip olduğuna kaildir.Zaten bu Kanun hukuk-ı esasiyyeyemuhalif bir kanundur.Binaenaleyh, bunun kaldırılmasınakarar verilmesi taraftarıyım.REİS — Efendim söz alan dahaaltı arkadaşımız var. Bir dekifayet takriri vardır. (Kâfi sadaları)Kifayet-i müzakereyi rey'inizearz ediyorum. (Kâfi sadaları)ALİ SÜRURİ EFENDİ (KarahisarıŞarki) — Yanlış bir muameleyapacağımızı zannediyorum.Çünkü mesele, burada anladığımızgibi, kürsüde izah olunduğuşekilde değilmiş. Bendenizmazbata muharririnden hususimalûmat aldım. Binaenaleyh lâğvedilmekistenilen maddeninmevzu olduğu Nizamnameninesası Kanunmuş. Onun bir maddesindeböyle mecburiyet vaz vetahmil edebilmek için Hükümetemezuniyet veriliyormuş ve Hükümetde buna istinaden emir vermiş.Binaenaleyh mesele Kanunadayanıyor. Şu halde, Heyet-i Vekileo maddenin tatbikinde mazurolduğuna kaani ise zatenonun ahkâmını tağyir eden veonun ahkâmını istimal etmiyebilir.Şu halde Basri Beyefendininteklifleri esas itibariyle doğrudur.Eğer o Kanunun birçok mevaddınmtadili ve esaslı ahkâmvaz'ı iktiza ediyorsa Meclis-i Âlimüstakilen kanun yapar. ÖyleNizamnamenin filân tefsirine, tadiline,bilmem nesine hacet kalmaz.Onun için müzakere yanlışvâdide cereyan etmiştir.TEVFİK RÜŞDÜ BEY (Menteşe)— Efendim, müsaade buyurun.Ali Süruri Beye cevap veriyorum.Bu maddenin esası, Mü-

T.B.M.M. GÖRÜŞMELERI 169kellefiyyet-i Ziraiyye KanunuylaHükümete verilen mezuniyetemüstenittir demiştim. Binaenaleyhkürsüde söylemekle hususisöylemekteki şey aynıdır ve birşey ilâve edebilirlerse o vakit kabuledeceğim. Bendeniz itirazıgayri varid görüyorum. Heyet-iVekile arzu ederse bunu hiç şüphesizkendi salâhiyetiyle de yapar.Eğer bu meselenin elimizegelmesinin şekli tetkik olunursagörülür ki, vaktiyle mebus arkadaşlarımızdanbiri tarafından verilentakrir İktisat Vekâletine havaleedilmiş; bunun üzerine' İktisatVekili de buraya gelmiş, mevcudolan Kanun ve Nizamnameahkâmına muhalif olan ve tasvibenkendilerine havale edilen butakrir hakkında bir karar verilmeküzere Encümene havalesinitaleb etmiş ve bunun üzerine meseleEncümene havale edilmiş.Binaenaleyh, Encümen de diyorki takrir müddeası musiptir. Ancaksiz Nizamnamedeki maddeyeistinaden şimdiye kadar tatbiketmekte olduğunuz hususu tatbiktedevam edebilirsiniz. Maahazao maddeyi lâğvetmek hakkıda yine sizdedir. Biz onun îâğvınımusip görüyoruz. Siz de münasipgörürseniz, lâğvediniz. Lâğvetmezsenizzaten Nizamnamemevcud olan bir Kanun ahkâmınamuvafık olarak yapılmıştır.Ancak o vakit ahkâm-ı kanuniyenintebdil ve tağyirine ihtiyaçhâsıl olur.HASAN BASRİ BEY (Karesi)— Efendim, Mükellefiyet-i ZiraiyyeKanunu hukult-ı esasiyenin tarifatı dairesinde tanzim ve Kabuledilmiş bir kanundur. Onun birmaddesinde Heyet-i Vekile tarafındanveyahut Heyet-i Vükelâtarafından bu Kanunun *,uver-itatbikiyyesi hakkında bir Nizamnamekaleme alınacağı musarrahtır.Eğer Heyet-i Vekilenintatbik ettiği Nizamname asıl Kanunamuhalif ve aykırı bir şekildeise, bunun ıslahı, Nizamnameyitanzim eden zevata aittir. Binaenaleyhbunun Heyet-i Vekileyegitmesi lâzımdır. Yoksa bizburada meselenin esası hakkındabir karar verirsek hata otmişoluruz. (Hayır, hayır sadaları)TEVFİK RÜŞDÜ BEY (Menteşe)— Biz Heyet-i Vekileye havalesinirica ediyoruz.İSMET BEY (Çorum) — Efendim,mesele tenevvür etmiştir.Mükellefiyet-i Ziraiyye Kanunununsuver-i tatbikiyyesine dairyapılan Nizamnamenin bir maddesindeHeyet-i Vekileye bu salâhiyetverilmiştir. Şimdi Encümendiyor ki, tüccara böyle birmükellefiyet tahmili fazladır,zaittir ve bu da salâhiyetimiz dahilindedir.Binaenaleyh bunuyapmayınız diyor. Yalnız bir meselevardır, nazar-ı dikkati celbedecek.Farz edelim bunu tasvibenHeyet-i Vekileye gönderdik.Heyet-i Vekile de mükellefiyetimuvafık bulmuyor, ilga edecek.İlga ettikten sonra şimdiye kadarekmeğe teşebbüs edilmiş ve yerekmiş olan adamların hakları ne

170 T.B.M.M. GÖRÜŞMELERIolacak? Yani hukuk-ı müktesebeninmuhafazasıyla beraber bademabu mezuniyetin, salâhiyetinistimal edilmemesi şartını koyunuzki, hakk-ı müktesep zayiolmasın.REİS — Efendim, söz alan dahabeş arkadaş var.YUSUF ZİYA BEY (Bitlis) —Bu meselenin intacı için Vekil iaidinin izahat vermesi lâzımdır.Neyi müzakere ediyoruz? Bir türlüanlıyamıyoruz. İktisat Vekilivarsa o versin; yoksa Heyet-i "Vekiledenbirisi izahat versin.MUSA KÂZIM EFENDİ (Konya)— Efendim, meselenin bu kadarmucib-i münakaşa olacağınızannetmiyorum. Mesele üayetbasittir. Mükellefiyet-i ZiraiyyeKanunu namıyla İstanbul'da tanzimedilen Kararname bugün kanunmahiyetinde ise de mantıksızve kabiliyet-i tatbikıyyeden âribir Kanundur ve bunun içindirki, Harb-i Umumide tatbik edilememiştir.Tabaay-i beşere gayrimuvafıkolan ve birçok sanayierbabını harice şevke saik olanişbu Kanunun bir Nizamnameyletatbiki de gayrikanunîdir. Esasıve fer'i gayrikanunî olan bu Nizamnamenindevam-ı mer'iyetinitemenni etmek bilmem doğrumudur? Teklif gayet basit, Encümeninmütalâası gayet musiptirve sonra bir faide-i âcilesi bulunmayan,hiçbir netice ve kavaid-isalimeyi mucib olmayanbu Kanunu ilga etmek lâzımdır.(Müzakere kâfi, sesleri)REİS — Müzakerenin kifayetinirey'e koyuyorum. Müzakereyikâfi görenler lütfen ellerinikaldırsın. Müzakere kâfi görüldü.Riyaset-i CelileyeMükellefiyet-i Ziraiyye Kanunubir kanundur. Bu Kanununbir maddesindeki tasrihata görebaşkaca Nizamname de tanzimedilmiştir. Eğer Nizamnamedeinhiraf varsa onu Heyet-i Vekileıslah eder. Memlis nizamnameyapamaz. Heyet-i Vekilenin tetkikinibeklemeden esası yıkmakdoğru değildir. Tasvip mahiyetindeolmıyarak yalnız nazar-ı dikkat-icelp mahiyetinde bulunmaküzere Heyet-i Vekileye tevdiiniteklif ederim.28 Mart 1338Riyaset-i CelileyeKaresiHasan Basriİktisat Encümeninin mazbatasıihtiyacat-ı nâsa evfak vemaslahata muvafık olmakla müzakerekâfi görülerek mazbatasınınkabuliyle Heyet-i Vekileyetevdiini teklif eylerim.Riyaset-i CelileyeMusa KâzımKonyaMüzakere kâfidir. İktisat Encümenimazbatasının reye vaz'-ını teklif ederim..Tokat MebusuRifat

Riyaset-i CeliieyeMükellefiyet-i Ziraiyye Kanunuile zürradan olmıyan ahali veesnaf-ı muhtelifeye vukubulanbu teklifat zait ve maslahatınfesasma münafidir. Zira bu senearazi nadas edilip sene-i âtiyedezer'edilmek mecburiyet-i katiyesinekarşı bu senenin ilkbaharındazer'iyyat için elde müstahzararazisi olmıyan esnaf, köylüleremüracaatla onların zer'etmiş olduklarıaraziyi güya bunlar namınaekilmiş şeklinde gösteriliphalkın hilâf-ı hakikat bir şekildeızrarından başka bir şey değildir.Binaenaleyh esnafa bu mükellefiyetitahmil eden madde-i kanuniyeninilgasını teklif eylerim.MalatyaLûtfiRiyaset-i CeliieyeHeyet-i Vekile kanun tadiline,nizamname tadiline salâhiyettardeğildir. Hilâf-ı kanun,hilâf-ı salâhiyet hareket-i vâkıaesasen batıldır. Adem-i tatbiki vefevkalkanun hareket-ı vâkıamnnazar-ı dikkate alınmak suretiylekarar iftihazmı teklif eylerim.BitlisYusuf ZiyaREİS •— Efendim takrirlerokundu, iki tanesi Encümen mazbatasınınkabulünü tekliften ibarettir.(Rey'e sadaları)T.B.M.M. GÖRÜŞMELERI 171CEMİL BEY (Kütahya) —Bendeniz bunun paraya taallukettiği bir mesele olduğu için, tâyin-iesamiyle rey'e vaz'ını teklifederim.REİS — Efendim takrirlerokundu. Tekrar arz ediyorum;iki tanesi Encümen mazbatasınınkabulünü mutazammmdır. BasriBey'in teklifi de nazar-ı dikkaticelp mahiyetinde mazbatanınHeyet-i Vekileye gönderilmesidir.Yusuf Ziya Bey'in takriri Heyet-iVekilenin vazife ve salâhiyetimeselesinden bahsediyor ki, mazbatayataallûk etmiyor. EvvelâBasri Bey'in takriri tadil mahiyetindeolduğu için rey'inize arzediyorum. Basri Bey'in takririnikabul edenler lütfen el kaldırsın...Kabul edilmiştir.Malatya Mebusu Lûtfi Bey'intakriri Kanunun ilgası mahiyetindedir.Malûm-ı âliniz bir kanunancak bir madde-i kanuniyyeile ilga olunur. Meclis-i Âlibu takriri nazar-ı dikkate alırsabir madde-i kanuniyye tanzimetmesi lâzımdır. (Malatya MebusuLûtfi Bey'in takriri tekrar o-kundu)HASAN BASRİ BEY (Karesi)— Bir madde-i kanuniyye böylebir takrirle yıkılamaz. Eğer böylebir bid'at kabul etmiş olursakbütün kavanin ortadan kalkmışolur.REİS — Efendim Lûtfi Bey'intakririni nazar-ı dikkate alanlarlütfen el kaldırsın... Nazarı itibaraalınmadı, efendim.

172 T.B.M.M. GENEL KURUL KARARıRiyaset-i CelileyeMezkûr teklif hakkında İktisatVekâletinin mütalâası alındıktansonra bir karar ittihazedilmek üzere mezkûr Vekâletehavale buyurulmasmı teklif eylerim.MersinYusuf ZiyaREİS — Bu takriri nazar-ı dikkatealanlar lütfen el kaldırsın...Nazar-ı dikkate alınmadı.Efendim mazbatayı rey'inizearz edeceğim.ALİ SÜRURİ EFENDİ (KarahisarıŞarki) — Şimdi mazbatanınhulâsası, Heyet-i Vekileninkanundan aldığı salâhiyete binaenvaz'ettiği bir teklifin muvafıkolmadığı, binaenaleyh bucihet nazar-ı dikkate alınarak osalâhiyetin istimal edilmemesimealinde... (Hayır, sadaları)Evet böyledir. Mesele hâlâ karanlıktır.Arkadaşlar bendeniz zannediyorumki, bu mazbata noksandırve Encümen de buna muhalefetetmez. Bunu Heyet-i Vekileyetasviben havale etmekleberaber malûm-ı âliniz, her hangibir mükellefiyet olursa olsun,böyle talimat ve nizamat şeklindevaz'edilemez. Binaenaleyh Mükellefiyet-iZiraiyye Kanununukanun mahiyetinde olarak muntazambir surette ve aksar zamandaMeclise getirilmesini deilâve edelim ki, şarttır.TEVFİK RÜŞDÜ BEY (Menteşe)— Encümen namına söyliyeceğimefendim; çok teşekkürederiz, maksadımız da odur.REİS — Takrirler sırayla geliyor.Musa Kâzım Efendinin takririnireyinize arz ediyorum.(Tekrar okundu)REİS — Bu takriri kabul edenlerlütfen el kaldırsın... Kabuledilmiştir.Riyaset-i CelileyeMükellefiyet-i Ziraiyyeyi tatbiketmiyen esnaf hakkında yalnızcezayı nakdî ile iktifa edilmeküzere Heyeti Vekileye havale-ikeyfiyet buyurulmasmıteklif ediyorum.KütahyaCemilREİS — Bu takriri kabul edenlerlütfen el kaldırsın. (Red sadaları)Nazar-ı dikkate alınmamıştır.2. T.B.M.M. Genel Kurul KararıMecburi Ziraat Usulünün Tatbik Edilmemesi Hakkında Heyet-iUmumiyye Kararı 8 (28 Mart 1338/1922, No. 243)Mecburi ziraat usulünün adem-i tatbiki tasvip edildi.8 Düstur, III. 3. 42.

KONU VE KAVRAM DİZİNİAmele taburları, 20, 71, 72, 151Amele-i mükellefe, 1, 102Aracılar, 79, 83, 84, 89Araç sorunu, 60Araç ustalarının bağışıklığı, 78, 150Arazisi olmayan çiftçilerin yükümlülüğü,87A'şar anbarları, 2Anayasa, 36-38, 44, 56, 57, 169An cemaatin çalışma, 5, 7, 18, 19, 20,21, 23, 25, 42, 53, 54, 58, 59, 76, 78,81, 87-88, 101, 110-111, 147, 149Angarya, 32, 33, 34, 36, 54, 56Asker ailelerine ait tarlaları ekme yükümlülüğü,19, 20-21, 22, 24, 26,- 59-60, 76, 78, 88, 111Asker tarafından ekilen tarlalar, 2, 81Askerlik hizmeti dışında kalanlar, 43Barış akdi, 73-74Bazı ürünleri ekme ya da ekmeme yükümlülüğü,91Bekçiler, 109Belediyelerin doğrudan ekme yetkisi,9-10Boş kalan arazilerin ekimi, 111Büyük çiftçi, 104Büyük ziraat sahipleri, 92Cemiyetlerin ekme yükümlülüğü, 9-10,45, 148Ceza, 5, 7-8, 26-27, 28, 67-68, 70-71, 76, 149Şirketlerin cezaî sorumluluğu, 30-31Çalışma saatleri, 87Çalışma süresi, 77Çekirge,—li arazi, 89muakkipleri, 79, 93teşkilatı, 60Çift aletleri, 109Çift hayvanları, 54, 77, 85, 86-87, 90-91,108-110Çift için yükümlülük, 48, 86Çiftçibağışıklıkları, 92, 107-108olmayanların yükümlülükleri, 76,111, 158, 164türleri, 104-105yükümlülükleri, 107-108, 148Çiftlik sahibi, 2, 77tecili, 157Çocuklar, G7Ayrıca bk. kız çocuklarDemirci ve marangoz ustaları, 148Demirci ve sapan amilleri, 92Ekilen arazi, 12, 13, 14, 34, 41, 42, 100Ekme yükümlülüğü, 49-50alan olarak sınırları, 78Ayrıca bk. mükellefiyyet-i ziraiyyeFert ve toplum, 44, 55-56, 63Fukara ve asker ailelerinin tarlalarınıekme yükümlülüğü, 19, 20-21, 22, 24,26, 59-60, 76, 78, 111Grandes monarchies orientales, 56Göçmenler, 10-11Harp bk. savaşHarp zer'iyyatı Çekimi), 78, 91Her kazaya bir memur ilkesi, 96Heyet-i ihtiyariyye, 7, 95, 96, 97, 147Heyet-i vükelâ, 30Hlıkuk, 61Huzur ücreti, 81Hükümetanlamı, 49, 52

174 KONU VE KAVRAM DİZİNİdoğrudan doğruya ekmesi, 9-10merkez-i hükümet, 49-52Hürriyet, 44, 56-57, 63-64,Hürriyet-i şahsiyye, 57, 61, 62, 63İaşe nakliyatı, 77İdare-i Vilayat Kanunu, 2, 48İkramiye, 71-72İktisat Encümeni mazbatası (TBMM),162-163İmam ve muhtarlar, 80İmece usulü, 19, 53, 59, 101, 110, 147İmtiyazlı ve imtiyazsız şirkeler, 16-, 148İnsan tabiatı ve mükellefiyyet-i ziraiyye,170Jandarma, 2, 37. 49Kadınlar, 5, 7, 15, 16-17, 18, 65, 67, 68,69, 76, 147Kapitülasyonlar, 32Kanun, 56, 57TBMM kararı ile olan ilişkisi, 152Kaza kaymakamlarının görevleri, 85,98, 125Kız çocukları, 65Ayrıca bk. kadınlar ve çocuklarKomisyoncu ve simsarların ekme yükümlülüğü,89Köy ve kasaba adına ekim, 87-88Köy heyet-i idaresi, 147görevleri, 95, 86, 87Köy imamlarının görevleri, 96-97Köylüler ve Meşrutiyet, 32Kur'a ile ziraat, 53-54Küçük ziraat sahipleri, 104-105Makine, 148Köy adına alma, 88Makinistler, 92, 148Mecburi ziraat usulükaldırılması, 172ayrıca bk. mükellefiyyet-i ziraiyyeMeşrutiyet, 32, 37, 58Meclis-i Â'yan görüşmeleri, 31-Meclis-i Meb'usan görüşmeleri, 11-Muafiyet-i askeriyye vergisi, 150Muafiyetler, 02-Mutavassıt çiftçi, 104-105Müfettişler, 81Mükâfat, 70-71, 94Mükellefiyyet-i askeriyye, 1-Mükellefiyyet-i ziraiyyeaskerlik tecili, 148, 155ceza, 66ceza kanunu, 55ekim alanları, 39, 40, 127-130heyetleri, 6-7, 80, 94-95, 147görevleri, 99ve Hükümet 47-48kadınlar, 5, 7, 15, 16-17, 18, 65, 08,69, 76, 147Kanun-ı Muvakkati, 5-Kanunu, 11-, 76kapsamı, 50, 77, 79, 82Kararnamesi, 158kişi itibariyle kapsamı, 45-46Komisyonu, 149Nizamnamesi, 77-82, 147uygulamaya ait Talimatname,82-86izahat, 86-99tahsisatı, 131-134tanımı ve kapsamı, 82tarihçe, 99-100teftiş, 6, 9, 81, 148-149TBMM kararı, 156, 165, 172uygulama alanı, 80uygulama dönemi, 73-74' Yasalar ve Nizamname, 168yaş sorunu, 39, 40, 41Mülki amirlerin görevleri, 6, 7, 8, 10, 84,98, 124Mülteciler, 10Müşerek amele-i mükellefe, 1-Müşterek vesait-i ihzariyye, 1-Nahiye müdürlerinin görevleri, 84, 98,124Orak ve harman makinelerini kullananlarıntecili, 150Ortakçılık, 10, 59, 83, 84, 104, 154Osmanlı Bankası istisnası, 150Osmanlı kanunları ve TBMM, 166Öğretmenler, 43ayrıca bk. ziraatmuallimleri

KONU VE KAVRAM DÎZİNÎ175Özgürlük, 56-57hürriyet-i şahsiyye, 57, 61, 62, 63ve savaş, 63-64Polis, 2, 37Redd-i Bedel Kanunu, 43, 102, 105Savaş, 59, 63-64hali, 34, 37, 38, 59dönemi, 70, 73-74ekili alanlara etkisi, 100Sa'y-ı ferdi, 19, 21Sa'y-ı müctemi, 19, 21Seferberlik, 1-, 23, 101çiftçi ailelerine etkisi, 105Serfler, 32. •Servet sahiplerinin yükümlülüğü, 150Siyasal hakimiyet, 35Siyaset bilimi, 55, 61Şirketlerin ekme yükümlülüğü, 9 10, 45,76Osmanlı Bankası istisnası, 150Tabii hukuk, 56, 61-62Tahsisat, 28-29, 71, 72, 76Tarımla uğraşan ailelerin yapısı, 104Tarım ve iktisadi güven, 33Taşıma, 102Tedarik-i vesait-i nakliyye komisyonu, 1Teftiş, 6, 9, 81, 148-149Teşvik, 81, 83, 93Teşkilatfen memurları, 39para tahsisi, 28-29Ticaret sahiplerinin yükümlülüğü, 122,167Ticaret özgürlüğü, 33-, 57Tohumluk sorunu, 1-2, 7, 13ı 29, 53 59,60, 64, 65, 102, 135-143Toplum ve fert, 55-56Tüccar ve esnafın yükümlülüğü, 122,107TBMMgörüşmeleri, 151, 172Osmanlı yasaları, 155Ücret, 10, 42-43, 54, 77, 81Ücret-i huzur, 94Ücretle çalışma yükümlülüğü, 87Yarıcılık, 21Yasalar ve nizamname, 165Yaş sorunu, 15-16, 38-39, 67, 76Yerel yönetim görevleri, 7yevmiye, 10Zer'iyyatanlamı ve kapsamı, 50-51heyeti, 6, 8, 9memurları, 6, 7, 8, 9, 79-80, 82-83, 95,96, 97-98, 106-107, 122, 134-135müfettişleri, 96, 126-127ZiraatBankaları depoları 148memurları, 8, 9, 10, 71-72, 85, 93, 154muallimleri, 8, 80-81, 84, 85, 98-99,124-125müdür ve memurların görevleri, 99

KİŞİDİZİNİAbdullah Azmi efendi (Kütahya), 24-25Abdurrahman Şeref efendi, 64-65, 73-74Abdurrahman Yusuf bey, 63Ahmet Rıza bey, 31-34, 37, 38-39, 40, 43,45-46, 47, 48, 49, 50, 51, 53, 57, 58, 61,64, 65, 67, 69, 70, 71, 72Ali Galip efendi (Karesi), 14-15Ali Sururi efendi (Karahisar-ı Şarki),164 168, 172>Atıf bey (Kayseri), 160Behçet bey (Çankırı), 166-167Besim Atalay bey (Kütahya), 152Birinci Ferik Rıza Paşa, 50, 51Cemil bey (Kütahya), 172Damat Ferit Paşa, 44, 49, 55, 61, 62, 64,68, 70, 73Damat Halit bey 50, 67, 68Fevzi bey (Dıyarbekir), 12Fuat Paşa, 65, 67, 69Hacı Atıf efendi (Ankara), 159Hacı Mustafa efendi (Ankara), 151, 152,153, 154, 163, 167Hacı Tevfik efendi (Çankırı), 157Halil İbrahim bey (Antalya), 161, 163Hamit bey (Halep), 30 31Harun Hilmi efendi (Tekfurdağı), 16, 18Hasan Basri bey (Karesi), 158-159, 163,164, 165, 169, 170, 171Hasan Fehmi efendi (Sinop), 7-18, 25Haydar bey (Konya), 17, 20, 21, 22, 27Hegel, 55Hüseyin bey (El'aziz), 167Hüseyin Avni bey (Erzurum), 152, 161İbrahim bey, 49, 52, 67İktisat Vekili Sırrı bey, 152, 153, 154,156, 157İsmet bey (Çorum) 169Lock, 55Lütfi bey (Malatya), 171Mahmut Paşa, 36, 61, 70Mehmet Nuri efendi (Zor), 15Mehmet Sadık bey (Ertuğrul), 23, 24, 26Muhittin efendi (Niğde), 19, 20Musa Kâzım efendi (Konya), 161-162,170Mustafa Kemal bey (Ertuğrul), 160Mustafa Nedim bey (Çankırı), 17Mustafa Şeref bey (Ticaret ve ZiraatNazırı), 11 12-14, 16, 17, 19, 22, 29,34-37, 39, 40, 42, 43, 44-45', 46, 50,55, 59, 61, 62, 66, 68, 71, 73Nusret efendi (Erzurum) 162Osman Paşa, 49, 51Ragıp bey (Kütahya), 161Rıfat bey (Meclis-i Â'yan Reisi), 30Rıfat bey (Tokat), 170Reşit Akif bey, 73Reşit Akif Paşa, 48, 49, 52Sadrazam Paşa, 53Said efendi (Mamuret-ül Aziz), 16Salahaddin bey (Mersin), 157, 160Salih efendi (Erzurum), 155, 160Salih Paşa, 42 43, 50, 65, 68Seyyid bey, 63, 68, 73Seyyid Haşim bey (Ertuğrul), 23-24Sırrı bey (Ergani), 160Sırrı bey (İzmit-İktisat Vekili), 152, 153,154, 156, 157Süleyman Sırrı bey (Yozgat), 161, 162Şükrü bey (Bolu), 161Şükrü Paşa, 48, 49, 50, 52, 67Tahsin bey (Aydın), 159

KİŞİ DİZİNİ177Tevfik Rüştü bey (Menteşe), 154, 155,161, 164, 165, 167, 168, 169, 172Ticaret ve Ziraat Nazırı Mustafa Şerefbey, 11, 12-14, 16, 17 19, 22, 29, 34-37,39, 40, 42, 43, 44-45, 46, 50, 55, 59, 61,62, 66, 68_ 71, 73Topçu Feriki Rıza Paşa, 37, 41, 45, 50,51, 57, 67, 71, 73Tunalı Hilmi bey (Bolu), 160Yahya Galip bey (Kırşehir), 160Yusuf Ziya bey (Bitlis), 166, 171Vehbi bey (Maarif vekili - Karesi), 162,166Vehbi efendi (Karesi), 11-, 23Zülfü bey (Diyarıbekir), 22, 25, 26

A.Ü. S.B.F. ve Basın - Yayın Yüksek Okulu Basımevi, Ankara -1983 230 TL.