Ailesi, dostlarè ve öĒrencileri Kitap Zamanè'na anlattè

KÝ TAP ZAMANITARH‘Bilgi’nin ba döndürücü serüveni2 EYLÜL 2013 PA ZAR TE SÝPeter Burke’ün, ilk cildi 2001’de Türkçeye kazandrlan “Bilginin ToplumsalTarihi” üst balkl çalmasnn 2012’de yaymlanan Encyclopédie’denWikipedia’ya adl ikinci cildi de Türkçede. Yazar, Michel Foucault’nun ‘arkeoloji’fikrinin peinden giderek ‘bilgi’ denilen eyin hikâyesini ksaca anlatyor.BLGNN TOPLUMSAL TARH II, PETER BURKE, ÇEV.: METE TUNÇAY, TARH VAKFI YURT KTAPLARI, 402 SAYFA, 34 TLPA. YAVUZ ALTUNeter Burke’ün “BilgininToplumsal Tarihi” (ASocial History of Knowledge)üst balkl iki ciltlik çalmas,Gutenberg’den Diderot’ya (2001) veEncyclopédie’den Wikipedia’ya (2012)Prof. Mete Tunçay’n enfes çevirisiyledilimizde yaymland. Yazar, MichelFoucault’nun ‘arkeoloji’ krininpeinden giderek ‘bilgi’ denilen eyinhikâyesini ksaca aktaryor. Ama Foucaultgibi ykc, saldrgan, ezberleribozan bir ‘huysuz’ olmak yerine, eskizamanlarn hikâyecileri kadar naif(ama safça deil) bir ton yakalayarak,yer yer elenceli bir biçimde, Bat’da(ABD ve Avrupa) bilginin serüveniniizliyor. Burke, kitabnn içerdii temalaröyle açklyor: “[Bu kitabn]balca temalar, aralarnda nicelikletirme,dünyeviletirme, profesyonelletirme,uzmanlatrma, demokratikletirme,küreselletirme ve teknolojikletirmebulunan süreçlerdir.”Kabaca 1750’lerden 2000’lere kadarbu temalar keier, reformlar, devrimlerve sanayileme eliinde takipediyoruz. Yazar Aydnlanma, Modernite,Sanayi Devrimi gibi büyük dönüümlerüzerinde fazla durmasa dabilginin bu kavaklarda yaad yo-un trafii görebiliyoruz. Sonrasndaise öyle bir ekleme yapyor Burke:“Bu denemenin tek bir sav varsa,o da kart yönlerdeki eilimlerinbir arada ve etkileim halinde bulunmalarnn,zaman zaman denge birindenyana deise de (…) bir dengeiçerisinde olmasnn önemli olduudur.”(s. 2) Bu kartlklar elbette tarihidaha akkan klyor, bilinenlerleunutulanlar sürekli bir dengede bulu-up ayryor. Böylece, “çou sadecebir konuda uzmanlam olanlar içingörünmez olan türden büyük bir resim”ortaya çkyor.TOPLAYICILIK ÇAIBat tarihinin (kolonyalist dönemözellikle) mümeyyiz vasarndanbiri, ‘bilgi toplaycl’ olarak tespitedilse yanl olmaz. Ancak dünyayahükmetme arzusunun yan ba-nda gelien bu ilgi ve merak sadecepolitik-ekonomik amaçlar güdüyordudenilse, eksik söylenmi olur.1700’lü yllar bu bakmdan Avrupalbilginlerin ticaret gemileri, misyonergruplar ya da sava kalelerieliinde dünyaya yaylma döneminikapsyor. Peter Burke, bu yaylmadöneminin ardndan Avrupa’yagetirilen ‘bilgi’nin müzelerde, sergilerdeveya kütüphanelerde ciddi biryounlua sebep olduunu belirtirken,ayn zamanda çalma, yamalama,alkoyma gibi ‘usul’lerin de bilgitoplama sürecinde etkin olduunuaktaryor. Yine bu dönemde gözlemyapma, deneysel çalmalar, anketlerve saha aratrmalar ön planaçkyor. Antropoloji ve sosyolojinin1800’lerin banda Avrupa’daönemli bilgi edinme metotlar oldu-unu hatrlamakta fayda var.Doa’nn yeniden ke, sayma vetanmlama ihtiyacn da beraberindegetiriyor. Matematik ve zik yasalarnntoplumbilimlere uygulanmayabalanmasyla, ‘bilgi’nin çözümlenmesianalitik bir boyut kazanyor.Ve bu birikimin yaylmas ve kullanlmasiçin kurumsallama süreci balyor.Bat’nn dünyadaki bütün bilgiyi‘edinme’ çabasnn arkasnda ‘hükmetme’arzusu varsa, ayn çabannsonucu olarak tekellemeyle birliktebu arzusuna fazlasyla ulatn görebiliriz.Bu hareketliliin doal birsonucu olarak da dünyevilemeninFransa’daki Bibliothèque Nationale’in okuma salonu28bagösterdiini söylemek abes olmaz.Burke’ün her dönem anlatsndaustalkla deindii gibi, her ‘devrim’yan banda bir ‘kar-devrim’buluyor ve çatma, yeni kaplarnaçlmasna sebep oluyor. Bir zamanlarAvrupa, dünyann geri kalanndan‘bilgi’ toplarken, zaman içerisindebüyük göçlerle ‘bilim insan’ toplamayada balyor.BLG VE GÜÇBilginin yaylma ve kullanlma biçimleri,kitaplar, süreli yaynlar, dernekler,konferanslar, üniversiteler, hükümetlertarafndan belirlenmeye baladnda,1800’lü yllar için artk ‘ilevselbilgi’den bahis açlabilir. BuradaPeter Burke’ün metodolojisi üzerindebiraz durmak gerekir. Altnagirdii yükün farknda bir tarihçiolarak Burke, iddiasn aan yorumlaryapmaktan özellikle kaçnyor. Birbaka bilim tarihçisi dostundan aldtabirle eserini öyle tanmlyor:“Tarihçi meslektalarmn yaptlarnyamalama, yeniden düzenlemeve bazen de düzeltme” sonucu ortayakonulan bir metin. Bilgi tarihi henüzyeni bir alan ve Burke gibi ‘tarayclara’ciddi bir ihtiyaç var. Öte yandan,kitabn en parlak bölümlerindenbirinde tartt “allame’nin ölümü”olgusuna yas tutuyor. Weber’in ifadesiyle,“çada dünyada deerliherhangi bir i yapmann koullarndanbiri, insann Faustçu evrenselliindenferagat ederek kendinizidar bir alana snrlamaktr.” Haliyle‘bilim tarihi’ gibi ümullü bir alanadalmak, Alexander von Humboldtgibi çok çeitli alanlarda eser üretmiallamelerin çana öykünmekanlamna geliyor. Burke’ün mütevazdiyebileceimiz metodu, bilgininserüvenine dair anlatlar bir arayagetirmekten ibaret. Yer yer MichelFoucault’nun arkeoloji krine,bilgi-iktidar ilikisine dair söylediklerineatf yapsa da, ne Heidegger’inmodern bilimle ilgili eletirilerinene de Frankfurt Okulu’nun Aydnlanmaça kritiklerine deiniyor.Kartezyen mantn içeriine ya daNewton-Descartes karlatrmalarnada rastlamyoruz. Haliyle karmzaçkan eser, bilim tarihi alanndauzmanlama ihtiyac hissedenleriçin önemli bir bavuru kayna olmaköyle dursun, bu alann bilinçlibir ekilde sesini ksyor.Ancak kitabn bilginin toplumiçerisinde oluumu, anlalmas veçözümlenmesi, yaylmas, kullanlmas,kaybolmas, tekrar kefedilmesi,enstitülemesi gibi evrelerini hakkylatespit ettiini söylemeli. Özellikleikinci ksmda bilginin kaybedilmesive bölünmesi (uzmanlama)hakknda yazarn kavray, bugüngelinen noktada disiplinler aras çabalarve yeni üniversite araylarnanlamlandrmada önemli tespitleregebe. Moderniteyle birlikte merkezilemenin(devletlemenin), akabindede küresellemenin iki önemli fenomenhaline gelmesi, bilginin corafyas,sosyolojisi ve ekonomisi kavramlarnda tartma ihtiyac douruyor.Bugün think-tank’ler (düüncehavuzu), istihbarat servisleri, özelirketler, Wikipedia gibi bamszplatformlar, sivil toplum kurululargibi çok sayda merkez, bilgiyi farkamaçlar için yeniden toplayp üretmeilemi gerçekletiriyor. Tabi bu aradabilgiyle enformasyon arasndaki ayrm,dezenformasyon, propaganda veistihbarat oyunlarn da aklda tutmakgerekir. Buradan baknca,Burke’ün çizdii resimden örenecekçok ey var.