‹çindekiler - Anadolu Üniversitesi

‹çindekileriii‹çindekilerÖnsöz ............................................................................................................xii‹lac›n Keflfi ve Tarihçesi............................................................... 2‹LACIN TANIMI VE TAR‹HÇES‹ ................................................................... 3‹LAÇ ETKEN MADDES‹ KAYNAKLARI ........................................................ 5K‹MYASAL MADDELERDEN ‹LACA GEÇ‹fi ................................................. 5‹LAÇLARIN ‹S‹MLEND‹R‹LMELER‹................................................................ 6‹LAÇLARIN SINIFLANDIRILMALARI ............................................................. 7YEN‹ ‹LAÇ GEL‹fiT‹R‹LMES‹ VE ‹LAÇ TASARIMI........................................ 8Özet ............................................................................................................... 15Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 16Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 17Kaynaklar....................................................................................................... 17Genel ‹laç Bilgisi ..................................................................... 18G‹R‹fi ............................................................................................................. 19‹LACIN TANIMI ............................................................................................. 19‹LAÇ KAYNAKLARI ....................................................................................... 19‹LAÇLARIN KULLANIM AMAÇLARI.............................................................. 19‹LAÇ ETK‹S‹N‹N ÖZELL‹KLER‹..................................................................... 20‹LAÇLARIN SINIFLANDIRILMASI.................................................................. 20‹LACIN VÜCUTTAK‹ SERÜVEN‹................................................................... 20‹LAÇ UYGULAMA YOLLARI ......................................................................... 21Lokal ‹laç Uygulama Yollar› ......................................................................... 21Epidermal (Perkütan, Cilt Üzerine) Uygulama:..................................... 21‹ntrakütan (Cilt ‹çine) Uygulama: .......................................................... 21Lezyon ‹çine Uygulama: ......................................................................... 21Bukkal Uygulama:................................................................................... 21‹ntranazal Uygulama: .............................................................................. 21Konjonktiva Üzerine Uygulama: ............................................................ 21‹ntravajinal Uygulama: ............................................................................ 21‹ntrauterin Uygulama: ............................................................................. 22Rektum ve Kolon ‹çine Uygulama:........................................................ 22‹ntraplevral Uygulama:............................................................................ 22‹ntraperitonal Uygulama: ........................................................................ 22‹ntrakardiyak Uygulama:......................................................................... 22‹ntraartiküler Uygulama: ......................................................................... 22‹ntratekal Uygulama:............................................................................... 22Sistemik ‹laç Uygulama Yollar› .................................................................... 22Enteral Yol ‹le ‹laç Uygulama ................................................................ 23Parenteral Yol ‹le ‹laç Uygulama ........................................................... 23Transdermal Yol ‹le ‹laç Uygulama ....................................................... 24‹nhalasyon Yolu ‹le ‹laç Uygulama ....................................................... 26FARMAKOK‹NET‹K ....................................................................................... 26‹laçlar›n Absorbsiyonu .................................................................................. 27‹laçlar›n Da¤›l›m› ........................................................................................... 30‹laçlar›n Da¤›ld›¤› Fizyolojik S›v›lar ....................................................... 301. ÜN‹TE2. ÜN‹TE

iv‹çindekilerPlazma Proteinlerine Ba¤lanma ............................................................. 31‹laçlar›n Da¤›l›m H›z›n› De¤ifltiren Etkenler.......................................... 31‹yon Tuza¤›.............................................................................................. 31Redistribüsyon ......................................................................................... 32Sekestrasyon ............................................................................................ 32‹laçlar›n Da¤›l›m›n› S›n›rlayan Fizyolojik Engeller ................................ 32‹laçlar›n Eliminasyonu................................................................................... 32Biyotransformasyon................................................................................. 33Biyotransformasyonda Rol Oynayan Enzimatik Olaylar....................... 33At›l›m........................................................................................................ 35FARMAKOD‹NAM‹ ........................................................................................ 37Terapötik Pencere ......................................................................................... 37‹laçlar›n Etki Mekanizmalar› ......................................................................... 37‹laç Etkisini De¤ifltiren Etkenler ................................................................... 41Özet ............................................................................................................... 43Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 45Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 46S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 47Kaynaklar....................................................................................................... 473. ÜN‹TE‹laç Etken Maddeleri................................................................ 48G‹R‹fi .............................................................................................................. 49AR‹LALK‹LAM‹N TÜREVLER‹........................................................................ 50Ariletilamin Türevleri .................................................................................... 50Arilpropilamin Türevleri ............................................................................... 51Arilbütilamin Türevleri .................................................................................. 54AM‹NOALKOL ESTERLER‹............................................................................ 54Aminoalkol Ester Türevi Lokal Anastezikler ............................................... 56AR‹LALKANO‹K AS‹T TÜREV‹ B‹LEfi‹KLER................................................. 57SAL‹S‹L‹K AS‹T VE ANTRAN‹L‹K AS‹T TÜREV‹ ANALJEZ‹KLER ............... 59PROPAND‹OL TÜREV‹ M‹YORÖLAKSANLAR............................................. 60PROPANOLAM‹N TÜREV‹ ANT‹H‹PERTANS‹F ‹LAÇLAR ........................... 61SÜLFONAM‹T TÜREVLER‹............................................................................ 61Sülfanilamit Türevleri Antibakteriyeller........................................................ 61Aril Sülfonamit Türevi Diüretikler................................................................ 62Sülfonilüre Türevi Hipoglisemiyanlar .......................................................... 64ÜRE, AÇ‹LÜRE VE KARBAMAT B‹LEfi‹KLER‹.............................................. 64Barbitürik Asit Türevleri................................................................................ 66Hidantoinler................................................................................................... 67Süksinimit Türevleri ...................................................................................... 67BENZOD‹AZEP‹N TÜREVLER‹ ..................................................................... 68TR‹S‹KL‹K NÖROLEPT‹KLER VE ANT‹DEPRESANLAR............................... 70Fenotiyazin Türevi Nöroleptikler ................................................................. 70Tiyoksanten Türevi Nöroleptikler ................................................................ 71Trisiklik Antidepresanlar............................................................................... 71D‹H‹DROP‹R‹D‹N TÜREV‹ ANT‹H‹PERTANS‹F ‹LAÇLAR .......................... 72N‹TROHETEROS‹KL‹K ANT‹BAKTER‹YEL B‹LEfi‹KLER ............................. 73Nitrofuranlar .................................................................................................. 73Nitroimidazol Türevleri ................................................................................. 73Nitrotiyazol Türevleri .................................................................................... 74

‹çindekilervK‹NOLON GRUBU ANT‹B‹YOT‹KLER......................................................... 74AZOL GRUBU ANT‹FUNGALLER................................................................. 75Azol Türevleri................................................................................................ 75β-LAKTAM ANT‹B‹YOT‹KLER ...................................................................... 76Penisilin ve Sefalosporin Türevi Antibiyotikler ........................................... 76Sefalosporinler............................................................................................... 78Özet................................................................................................................ 79Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 80Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 81Kaynaklar....................................................................................................... 81‹laçlar›n Kullan›m Alanlar›.........................................................82G‹R‹fi .............................................................................................................. 83KALP VE DAMAR S‹STEM‹ HASTALIKLARININ TEDAV‹S‹NDEKULLANILAN ‹LAÇLAR ................................................................................. 83Hipertansiyon Tedavisinde Kullan›lan ‹laçlar.............................................. 83Hipotansiyon Tedavisinde Kullan›lan ‹laçlar............................................... 84Anjina Pektoris Tedavisinde Kullan›lan ‹laçlar............................................ 84Aritmi Tedavisinde Kullan›lan ‹laçlar........................................................... 84Kalp Yetmezli¤inin Tedavisinde Kullan›lan ‹laçlar ..................................... 84Periferik Arter Hastal›klar›n›n Tedavisinde Kullan›lan ‹laçlar..................... 85Hiperlipidemi Tedavisinde Kullan›lan ‹laçlar .............................................. 85SOLUNUM S‹STEM‹ HASTALIKLARININ TEDAV‹S‹NDEKULLANILAN ‹LAÇLAR ................................................................................. 85S‹ND‹R‹M S‹STEM‹ HASTALIKLARININ TEDAV‹S‹NDEKULLANILAN ‹LAÇLAR ................................................................................. 86Gastrit, Ülser ve Reflü Tedavisinde Kullan›lan ‹laçlar ................................ 86Laksatif ve Purgatif ‹laçlar ............................................................................ 86Hemoroit Tedavisinde Kullan›lan ‹laçlar ..................................................... 86Diyare Tedavisinde Kullan›lan ‹laçlar .......................................................... 87Antiemetik ve Emetik ‹laçlar ........................................................................ 87Sindirim Sistemi Hastal›klar›n›n Tedavisinde Kullan›lanDi¤er ‹laçlar .................................................................................................. 87GEN‹TOÜR‹NER S‹STEM HASTALIKLARININTEDAV‹S‹NDE KULLANILAN ‹LAÇLAR........................................................ 88KAN HASTALIKLARININ TEDAV‹S‹NDE KULLANILAN ‹LAÇLAR.............. 89PS‹K‹YATR‹K VE NÖROLOJ‹K S‹STEM HASTALIKLARINTEDAV‹S‹NDE KULLANILAN ‹LAÇLAR........................................................ 90Duygudurum ve Anksiyete Bozukluklar›n›n TedavilerindeKullan›lan ‹laçlar ........................................................................................... 90Psikotik Bozukluklar›n Tedavisinde Kullan›lan ‹laçlar ............................... 90Uyku Bozukluklar›n›n Tedavisinde Kullan›lan ‹laçlar ................................ 90Epilepsi Tedavisinde Kullan›lan ‹laçlar........................................................ 90Parkinson Hastal›¤›n›n Tedavisinde Kullan›lan ‹laçlar................................ 91Alzheimer Hastal›¤› ve Demans Tedavisinde Kullan›lan ‹laçlar................. 91ENDOKR‹N S‹STEM HASTALIKLARININ TEDAV‹S‹NDEKULLANILAN ‹LAÇLAR ................................................................................. 91Diabetes mellitus Tedavisinde Kullan›lan ‹laçlar ........................................ 91Tiroit Bezi ‹fllev Bozukluklar›nda Kullan›lan ‹laçlar ................................... 92Kortikosteroitler............................................................................................. 934. ÜN‹TE

vi‹çindekilerKad›n ve Erkek Cinsiyet Hormonlar› .......................................................... 93Büyüme Hormonu ........................................................................................ 95Prolaktin ....................................................................................................... 95Arka Hipofiz Hormonlar› .............................................................................. 95Obezite Tedavisinde Kullan›lan ‹laçlar ........................................................ 95ANALJEZ‹K, ANT‹P‹RET‹K VE ANT‹ENFLAMATUVAR ‹LAÇLAR ............... 96Narkotik Analjezikler (Opioit Analjezikler) ................................................. 96Opioit Olmayan Analjezikler ....................................................................... 96‹SKELET VE KAS HASTALIKLARININ TEDAV‹S‹NDEKULLANILAN ‹LAÇLAR ................................................................................ 96Antiromatizmal ‹laçlar ................................................................................... 96Kemik Hastal›klar›n›n Tedavisinde Kullan›lan ‹laçlar ................................. 97‹skelet Kaslar›n› Gevfleten ‹laçlar ................................................................. 97Eklem Hastal›klar›n›n Tedavisinde Kullan›lan ‹laçlar ................................. 98‹MMÜN S‹STEM HASTALIKLARININ TEDAV‹S‹NDEKULLANILAN ‹LAÇLAR ................................................................................ 98ENFEKS‹YON HASTALIKLARININ TEDAV‹S‹NDEKULLANILAN ‹LAÇLAR ................................................................................. 98Antibakteriyel ‹laçlar .................................................................................... 99β-Laktam Antibiyotikler ......................................................................... 99Makrolit ve Linkozamitler ...................................................................... 100Tetrasiklinler............................................................................................ 100Amfenikoller ............................................................................................ 100Aminoglikozitler ...................................................................................... 100Fluorokinolonlar .................................................................................... 100Sülfonamitler............................................................................................ 100Dar Spektrumlu Antibiyotikler ............................................................... 101Üriner Sistem Antiseptikleri.................................................................... 101Tüberküloz ve Lepra Tedavisinde Kullan›lan ‹laçlar ............................ 101Antiviral ‹laçlar .............................................................................................. 101Antifungal ‹laçlar ........................................................................................... 102Antiprotozoal ‹laçlar...................................................................................... 102Antihelmintik ‹laçlar...................................................................................... 102Ektoparazitlere Karfl› Kullan›lan ‹laçlar........................................................ 102Germisitler (Antiseptik ve Dezenfektanlar) ................................................. 102KANSER TEDAV‹S‹NDE KULLANILAN ‹LAÇLAR......................................... 103Alkilleyici ve Benzer Etki Gösteren ‹laçlar.................................................. 103Antimetabolitler ............................................................................................. 103Bitkisel Kaynakl› ‹laçlar ve Di¤er Do¤al Ürünler........................................ 103Sitotoksik Antibiyotikler ve Benzerleri ........................................................ 103Di¤er ‹laçlar .................................................................................................. 104C‹LT HASTALIKLARININ TEDAV‹S‹NDE KULLANILAN ‹LAÇLAR.............. 104KULAK - BURUN - BO⁄AZ HASTALIKLARININTEDAV‹S‹NDE KULLANILAN ‹LAÇLAR........................................................ 105GÖZ HASTALIKLARININ TEDAV‹S‹NDE KULLANILAN ‹LAÇLAR ............. 105ANESTEZ‹K ‹LAÇLAR .................................................................................... 106Genel Anestezik ‹laçlar ................................................................................. 106Lokal Anestezik ‹laçlar.................................................................................. 106Özet ............................................................................................................... 107Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 108

‹çindekilerviiKendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 109S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 109Kaynaklar....................................................................................................... 109‹laçlar›n ‹stenmeyen Etkileri.............................................. .... 110G‹R‹fi ............................................................................................................. 111ADVERS ‹LAÇ REAKS‹YONU NED‹R?.......................................................... 111ADVERS ‹LAÇ REAKS‹YONLARININ SINIFLANDIRILMASI ........................ 111Tip A Reaksiyonlar ...................................................................................... 111Tip B Reaksiyonlar ...................................................................................... 112ADVERS REAKS‹YONLARIN GEL‹fi‹M‹NE NEDEN OLAN R‹SKFAKTÖRLER‹ ................................................................................................ 112KONTREND‹KASYON DURUMLARI ............................................................ 113ADVERS ‹LAÇ REAKS‹YONLARININ TANISI............................................... 113‹LAÇLARIN OLUfiTURDU⁄U TOKS‹K ETK‹LER ........................................ 114Yap›sal Toksik Etkiler .................................................................................. 114Fonksiyonel Toksik Etkiler .......................................................................... 114Biyokimyasal Toksik Etkiler ......................................................................... 114Genetik Toksik Etkiler ................................................................................. 114‹LAÇLARIN C‹LTTE OLUfiTURDU⁄U ADVERS ETK‹LER .......................... 114S‹ND‹R‹M S‹STEM‹NDE OLUfiAN ADVERS ETK‹LER ................................ 115Bulant› ve Kusma ......................................................................................... 115Gastroözofageal Reflü ................................................................................... 115Ülser .............................................................................................................. 115Diyare ........................................................................................................... 116Konstipasyon ................................................................................................ 116KARAC‹⁄ERDE GEL‹fiEN ADVERS ETK‹LER ............................................. 116BÖBREKLERDE GEL‹fiEN ADVERS ETK‹LER ............................................. 117Böbrek Yetmezli¤i ....................................................................................... 117Nefrojenik Diabetes ‹nsipidus ..................................................................... 118Hemolitik Üremik Sendrom ........................................................................ 118‹LAÇLARA BA⁄LI OLARAK GEL‹fiEN KAN BOZUKLUKLARI .................... 118Aplastik Anemi .............................................................................................. 118Agranülositoz ................................................................................................ 118Trombositopeni ............................................................................................ 119K›rm›z› Hücre Aplazisi ................................................................................. 119Hemolitik Anemi .......................................................................................... 119Methemoglobinemi ...................................................................................... 119SOLUNUM S‹STEM‹NDE GEL‹fiEN ADVERS ETK‹LER................................ 119Nazal Konjestiyon ........................................................................................ 120Havayolu T›kanmas›...................................................................................... 120Akci¤er Parankimas› ve Alveollerde Oluflan Etkiler .................................. 120Pulmoner Dolafl›m Sisteminde Meydana Gelen Etkiler ............................. 121‹LAÇLARIN ENDOKR‹N S‹STEMDE OLUfiTURDU⁄U ADVERS ETK‹LER . 121Gonadotropin Sal›m›n› ve Gonadal Fonksiyonlar› Etkileyen ‹laçlar ........ 122Hiperprolaktinemi ........................................................................................ 122Düzensiz Antidiüretik Hormon (ADH) Sal›m› Sendromu ......................... 122Tiroid Fonksiyonlar›n› Etkileyen ‹laçlar ..................................................... 122Adrenal Bez Fonksiyonlar›n› Etkileyen ‹laçlar ............................................ 123Pankreas Fonksiyonlar›n› Etkileyen ‹laçlar ................................................ 1235. ÜN‹TE

viii‹çindekiler‹LAÇLARIN KAS-‹SKELET S‹STEM‹NDE OLUfiTURDU⁄U ADVERSETK‹LER ......................................................................................................... 124Miyopati ........................................................................................................ 124Rabdomiyoliz ................................................................................................ 124Osteoporoz .................................................................................................... 124Osteomalasi .................................................................................................. 124Eklem Bozukluklar› ..................................................................................... 125Ba¤ Dokusu Bozukluklar› ........................................................................... 125KALP-DAMAR S‹STEM‹NDE GEL‹fiEN ADVERS ETK‹LER .......................... 125Ritm Bozukluklar› ........................................................................................ 125Kalp Yetmezli¤i ............................................................................................ 126Kan Bas›nc› De¤iflimleri .............................................................................. 127Tromboembolitik Bozukluklar .................................................................... 127‹LAÇLARA BA⁄LI OLARAK GEL‹fiEN NÖROLOJ‹K BOZUKLUKLAR ....... 127Bafl A¤r›s› ...................................................................................................... 127Nöbet ............................................................................................................ 128Nöropatiler..................................................................................................... 128Hareket Bozukluklar› ................................................................................... 128‹LAÇLARA BA⁄LI MENTAL BOZUKLUKLAR............................................... 129Depresyon .................................................................................................... 129Psikoz............................................................................................................. 129Konfüzyon .................................................................................................... 130‹laç/Madde Ba¤›ml›l›¤› ve Suistimali............................................................ 130Özet................................................................................................................ 132Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 133Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 134S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 134Kaynaklar....................................................................................................... 1366. ÜN‹TE‹laç Etkileflimleri ...................................................................... 138G‹R‹fi - ‹LAÇ ETK‹LEfi‹M‹ NED‹R? .............................................................. 139‹LAÇLAR ARASINDAK‹ ETK‹LEfi‹M‹N TEDAV‹DEK‹ ÖNEM‹..................... 139‹LAÇ ETK‹LEfi‹MLER‹N‹N GÖRÜLME SIKLI⁄INI ETK‹LEYENFAKTÖRLER................................................................................................... 141HANG‹ ‹LAÇLAR ETK‹LEfi‹M E⁄‹L‹M‹ GÖSTER‹RLER? .............................. 143‹LAÇLAR ARASINDAK‹ ETK‹LEfi‹M T‹PLER‹................................................ 143Farmasötik Etkileflimler................................................................................. 143Farmakokinetik Etkileflimler ......................................................................... 145Absorbsiyon Düzeyindeki Farmakokinetik Etkileflimler ............................. 146Da¤›l›m Düzeyindeki Farmakokinetik Etkileflmeler.............................. 148Metabolizma (Biyotransformasyon) Düzeyindeki FarmakokinetikEtkileflimler .............................................................................................. 149At›l›m (Ekskresyon) Düzeyindeki Farmakokinetik Etkileflmeler.......... 151Farmakodinamik Etkileflimler ................................................................. 152Sinerjizma................................................................................................. 152Antagonizma............................................................................................ 154Dualizm (Parsiyel Antagonizma)............................................................ 155REÇETES‹Z SATILAN ÜRÜNLER VE B‹TK‹SEL PREPARATLAR ‹LEORTAYA ÇIKAN ETK‹LEfi‹MLER.................................................................. 155‹LAÇ ETK‹LEfi‹MLER‹ VE ‹NTERNET ........................................................... 159

‹çindekilerixÖzet ............................................................................................................... 160Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 161Okuma Parças› 1........................................................................................... 162Okuma Parças› 2 ........................................................................................... 162Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 163Kaynaklar....................................................................................................... 163Eczane Prati¤inde Temel Bilgiler .......................................... 164G‹R‹fi .............................................................................................................. 165ECZACILIK, ECZACI, ECZANE .................................................................... 165ECZANEDE ÇALIfiMA PRENS‹PLER‹ ............................................................ 171Laboratuvarda Çal›flma Kurallar› ................................................................. 171‹yi Laboratuvar ve Üretim Uygulamalar›...................................................... 171Farmasötik ‹fllemler ....................................................................................... 172Eczanede Bulundurulmas› Gerekli Defterler............................................... 175KODEKS, FARMAKOPE, ‹LAÇ REHBER‹ VE D‹⁄ER REFERANSK‹TAPLAR ...................................................................................................... 179REÇETE .......................................................................................................... 181Uyuflturucu ve Psikotrop ‹laçlara Ait Reçeteler........................................... 183Reçete Haz›rlan›rken Dikkat Edilecek Hususlar.......................................... 186‹laç Üretimi ve Uygulamas›nda S›kl›kla Yap›lan Hatalar............................ 188Eczanede Yap›lan Hatalar............................................................................. 188Hastan›n Yapt›¤› Hatalar............................................................................... 189Özet................................................................................................................ 190Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 191Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 192S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 193Kaynaklar....................................................................................................... 193Dozaj fiekilleri ...................................................................... 194G‹R‹fi .............................................................................................................. 195KLAS‹K DOZAJ fiEK‹LLER‹ ........................................................................... 195Çözeltiler ....................................................................................................... 195Dispers Sistemler .......................................................................................... 198Yar› Kat› Dozaj fiekilleri .............................................................................. 201Kat› Dozaj fiekilleri ...................................................................................... 203Enjeksiyonluk Dozaj fiekilleri ....................................................................... 207MODERN DOZAJ fiEK‹LLER‹........................................................................ 209Özet ............................................................................................................... 215Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 216Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 217S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 217Kaynaklar....................................................................................................... 218‹laçlar›n Saklama Koflullar›, Etiketlenme veAmbalajlanmas›........................................................................ 220G‹R‹fi .............................................................................................................. 221‹LAÇLARIN SAKLAMA KOfiULLARI.............................................................. 222‹laç fiekillerine Göre Bozunma .................................................................... 224‹LAÇLARIN ET‹KETLENMES‹ ........................................................................ 2267. ÜN‹TE8. ÜN‹TE9. ÜN‹TE

x‹çindekiler‹LAÇLARIN AMBALAJLANMASI ................................................................... 228‹laç Endüstrisinde Kullan›lan Ambalaj Materyalleri ‹le AmbalajlamaYöntemleri ..................................................................................................... 229Özet ............................................................................................................... 238Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 239Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 240S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 240Kaynaklar....................................................................................................... 24110. ÜN‹TE11. ÜN‹TE12. ÜN‹TEPratik Müstahzar Bilgisi .......................................................... 242G‹R‹fi .............................................................................................................. 243‹LAÇLAR VE HAZIRLANIfi AÇISINDAN T‹PLER‹......................................... 243MÜSTAHZAR TANIMI VE ÖZELL‹KLER‹ ..................................................... 245MÜSTAHZAR T‹PLER‹ VE SINIFLANDIRILMASI.......................................... 250Kat› ‹laç Formlar›........................................................................................... 251Yar›-Kat› ‹laç Formlar›................................................................................... 252S›v› ‹laç Formlar› ........................................................................................... 252Gaz ‹laç Formlar›........................................................................................... 252MÜSTAHZAR-PATENT ‹L‹fiK‹S‹.................................................................... 253MÜSTAHZARLARIN ECZANEDEK‹ YERLEfi‹M‹........................................... 254MÜSTAHZAR-REÇETE ‹L‹fiK‹LER‹ ................................................................ 254Reçetede Mutlaka Bulunmas› Gereken Bilgiler........................................... 255Olmas› Tercih Edilen (Zorunlu Olmayan) Bilgiler...................................... 255Reçete Tipleri................................................................................................. 256REÇETES‹Z SATILAN ‹LAÇLAR..................................................................... 256Özet ............................................................................................................... 258Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 259Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 260S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 260Kaynaklar....................................................................................................... 261‹laç D›fl› Ürünler....................................................................... 262G‹R‹fi .............................................................................................................. 263CERRAH‹, MED‹KAL VE SIHH‹ MALZEMELER .......................................... 263AfiILAR, SERUMLAR VE BÜYÜK HAC‹ML‹ ÇÖZELT‹LER ........................... 267KOZMET‹K ÜRÜNLER .................................................................................. 269D‹⁄ER ÜRÜNLER .......................................................................................... 273Özet ............................................................................................................... 279Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 280Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 281S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 281Kaynaklar....................................................................................................... 282Do¤al Ürünler-Bitkisel Preparatlar..........................................284DO⁄AL ÜRÜNLER......................................................................................... 285TIBB‹ B‹TK‹SEL ÜRÜNLER ........................................................................... 286AVRUPA VE TÜRK FARMAKOPES‹ ............................................................. 288B‹TK‹SEL DROGLAR ..................................................................................... 289Bitkisel Droglarda Kalite............................................................................... 290B‹TK‹SEL DROG PREPARATLARI ................................................................ 291

‹çindekilerxiParçalanm›fl veya Toz Edilmifl Bitkisel Droglar........................................... 292T›bbi Bitki Çaylar› ......................................................................................... 292Bitkisel Ekstreler............................................................................................ 294Tentürler ........................................................................................................ 296Uçucu Ya¤lar ................................................................................................. 296Sabit Ya¤lar.................................................................................................... 296B‹TK‹SEL PREPARATLARIN HAZIRLANIfi fiEK‹LLER‹ ................................. 297B‹TK‹SEL PREPARATLARIN KAL‹TE KONTROLLER‹.................................. 298B‹TK‹SEL PREPARATLARIN SAKLAMA KOfiULLARI................................... 299Ambalaj ve Etiketleme .................................................................................. 300B‹TK‹SEL PREPARATLARIN KAL‹TE, GÜVEN‹L‹RL‹K VE ETK‹NL‹KLER‹.. 300Özet................................................................................................................ 302Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 303OKUMA PARÇASI 1 ...................................................................................... 304OKUMA PARÇASI 2 ...................................................................................... 305Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 307S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 307Kaynaklar....................................................................................................... 307Sözlük ................................................................................... 309

xiiÖnsözÖnsözYaklafl›k 2.500 y›ll›k Ebers Papirüs’leri ile M›s›r uygarl›¤›ndan sonra ilaç ileilgili yaz›l› kaynaklar as›rlarca a¤›rl›kl› olarak Orta Ça¤’da Pedanios Dioskorides‘in(M.S. 40-90) “Materia Medica” adl› eserine benzer veya uyarlarmalar› flekildekaleme al›nm›flt›r. Özellikle ilaç flekilleri ve haz›rlama yöntemleri ile ilgili önemlieserler ise meflhur Galen (M.S.129-127) taraf›nca ilaç bilimine kazand›r›lm›flt›r.‹laç bilgisi ve flekilleri son yüz y›l çok h›zl› bir geliflim göstermifltir, buna ba¤l›olarak çok say›da yay›n, araflt›rma makalesi ve kitap yay›nlanm›flt›r. Ancak bunlar›nneredeyse hepsi yabanc› dilde ve a¤›rl›kl› olarak ‹ngilizce yaz›lm›flt›r. Bir çokderste oldu¤u gibi konu ile ilgili uzmanlar›n yay›nlanm›fl ders notlar›n›n da olmamas›bu tip bir kitaba ve baflvuru kayna¤›na ihtiyaç do¤urmufltur.Anadolu Üniversitesi, Eczac›l›k Fakültesi ö¤retim üyeleri taraf›ndan “Pratik ‹laçBilgisi ve ‹laç fiekilleri” kitab› örgün ve uzaktan ö¤renimdeki Eczane HizmetleriÖnlisans Program›’na uygun temel kaynak ve ders kitab› olarak haz›rlanm›flt›r.Kitab›n sadece bu programla s›n›rl› kalmay›p di¤er sa¤l›k bilimleri ile ilgili farkl›alanlarda faydal› olaca¤› düflünülmektedir.Ders kitab› 12 üniteden oluflmakta olup k›sa ancak kapsaml›, görsel ve aç›klay›c›bilgilerle okuyucular›n ilgisini çekip verilen kaynaklar ile daha ayr›nt›l› ve güncelbilgilere ulaflmas›n› sa¤lamaya yöneliktir. ‹lk ünite, ilaçlar›n keflfi ve tarihi ile ilgiliolup, 2. Ünite’de ilaç ile ilgili genel kavramlar ve bilgiler sunulmufltur. 3. Üniteilaçlar›n kimyas›n›, 4. Ünite’de ise kullan›m alanlar›n› ifllemifltir. 5. Ünite ise ilaçlar›nkullan›m› esnas›nda ortaya ç›kabilecek istenmeyen etkileri içermektedir. 6. Ünite,ilaçlar›n olas› etkileflimlerini anlatmaktad›r. 7. Ünite’de ilaç ile ilgili temel bilgileryer al›rken, 8. Ünite’de ilaç flekilleri gösterilmifltir. ‹laçlar›n saklama koflullar›,etiketlenmesi ve ambalajlanmas› ile ilgili konular 9. Ünite’de aktar›lm›flt›r. 10.Ünite, müstahzarlar› yani ilaçlar› çeflitli yönleri ile tarif etmektedir. 11. Ünite,eczanelerde ilaçlar›n d›fl›nda sunulan sa¤l›k ürünlerini tan›tmakta, son ünitede isedo¤al ürünler ve bitkisel preparatlar ilgili bilgiler yer almaktad›r.Galen’in 2.000 y›l önce dikkat çekmifl oldu¤u önemli bir konu olan “zehir dozdad›r”,ilaçlar›n kullan›m›nda çok dikkatli olunmas› gerekti¤inin alt›n› çizmifltir.‹laçlar›n faydal› olduklar› kadar, yanl›fl ve bilinçsiz kullan›mlar ile son derecezararl› olabilecekleri unutulmamal›d›r. Bu durum ise Eczane Hizmetleri Teknikeridahil olmak üzere tüm serbest eczanelerde, ilaç depolar›nda, hastaneeczanelerinde, ilaç sektörünün çeflitli birimlerinde ve kamu sektöründeki ilaç ileilgili tüm çal›flan personele sa¤l›k ile ilgili büyük sorumluluklar yükleyece¤i aslaunutlmamal›d›r.

ÖnsözxiiiBu kitab›n haz›rlamas› uzun bir planlama ve organizasyon süreciyle, uzaktane¤itim uzman› profesyonel ve farkl› disiplinlerden oluflan bir ekip taraf›ndangerçeklefltirilmifltir. Bu kitab›n ortaya ç›kmas›nda baflta Program KoordinatörüDoç.Dr. Bülent Ergun olmak üzere, Ö¤retim Tasar›mc›s› Doç. Dr. Cemil Ulukan,Ö¤retim Tasar›m Yard›mc›s› Bio. Güçlü Özarda ve eme¤i geçen herkese sonsuzteflekkürlerimi sunar›m.EditörProf.Dr. Fatih DEM‹RC‹UYARI:Sa¤l›k bilimlerinde klinik çal›flmalar ve araflt›rmalar do¤rultusunda bilgiler sürekligeliflmekte ve güncellenmektedir. Bu eserde görev alan yazarlar özellikle terapötikbilgiler (endikasyon, dozaj ve yan etkiler gibi) konusunda güncel bilgileri ilgilikanunlar çerçevesinde aktarmaya çal›flm›fllard›r. Ancak kullan›c›, okuyucu ve di¤erkifliler ilgili bilgileri ve prospektüsleri kontrol etmekle yükümlüdür, bu konudayazarlar herhangi bir sorumluluk kabul etmemektedir.

1PRAT‹K ‹LAÇ B‹LG‹S‹, ‹LAÇ fiEK‹LLER‹Amaçlar›m›zBu üniteyi tamamlad›ktan sonra,‹laç kavram›n› tan›mlayabilecek,‹lac›n tarihçesini aç›klayabilecek,‹laç etken maddesi kaynaklar›n› genel olarak aç›klayabilecek,Kimyasal maddelerden ilaca geçifl tan›mlayabilecek,‹laçlar›n s›n›fland›rmalar›n› karfl›laflt›rabilecek,Yeni ilaç gelifltirmesi ve ilaç tasar›m›n› aç›klayabileceksiniz.Anahtar Kavramlar• ‹laç Etken Maddesi• ‹lac›n Tarihçesi• ‹laç Etken Madde Kaynaklar›• ‹laçlar›n S›n›fland›r›lmas›• Yeni ‹laç Gelifltirilmesi‹çerik Haritas›Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laçfiekilleri‹lac›n Keflfi veTarihçesi• ‹LACIN TANIMI VE TAR‹HÇES‹• ‹LAÇ ETKEN MADDES‹KAYNAKLARI• K‹MYASAL MADDELERDEN ‹LACAGEÇ‹fi• ‹LAÇLARIN ‹S‹MLEND‹R‹LMELER‹• ‹LAÇLARIN SINIFLANDIRILMALARI• YEN‹ ‹LAÇ GEL‹fiT‹R‹LMES‹ VE ‹LAÇTASARIMI

‹lac›n Keflfi ve Tarihçesi‹LACIN TANIMI VE TAR‹HÇES‹Günümüzde ilac›n en k›sa tan›m›, “hastal›klar›n önlenmesi, teflhisi veya tedavisi içinkullan›lan kimyasal maddelerdir” fleklindedir. ‹lac›n tarihi, insanl›k tarihiyle bafllam›flt›rdenilebilir. ‹nsan›n, karfl›laflt›¤› hastal›klarla mücadele edebilmesi için ilk baflvurdu¤uyer tabiat olmufltur. ‹lk ilaç kaynaklar› kolayca tahmin edilebilece¤i bitkilerdir.Buna, daha sonra hayvansal kaynaklar ve mineraller de eklenmifltir. Her nekadar, zaman zaman baz› insan topluluklar›nda, hastal›klara do¤aüstü güçlerdengelen kötülüklerin neden oldu¤u varsay›larak büyüye de baflvurmufllarsa da, buesnada, büyü yard›mc› maddesi olarak, bitkilerden veya mineral kaynaklardan eldeedilen maddelerin kullan›lmas›, fark›nda olmadan tedaviye neden olmufltur.Bu geliflim süreci içerisinde 1800’lü y›llara kadar, tedavi amac›yla bitkilerin kök,yaprak veya kabuklar›, baz› hayvansal organlar ve mineraller kullan›lm›flt›r. Günümüzde,yeterli düzeyde kimya endüstrisine sahip olmayan ülkeler, do¤al yay›l›flgösteren bitkilerden faydalanarak bu kolay ve ucuz tedavi yolunu devam ettirmektedirler.Bitkisel kaynaklardan, Cinchona a¤açlar›n›n kabuklar›n›n antimalaryal etki;Ephedra sinica’n›n yapraklar›n›n öksürük kesici; Papaver somniferum bitkisininsütünün a¤r› kesici; Digitalis türlerinin kalp güçlendirici; Atropa belladona bitkisininspazm çözücü; Coca yapraklar›n›n öforizan olarak kullan›lmas› birkaç örnekolarak verilebilir. 1800’lü y›llardan itibaren ilaç ve ilaç etkisi ile ilgili olarak tarihselgeliflim süreci içerisinde baz› önemli olaylar›n kronolojisi Tablo 1.1’de verilmifltir.1804 Sertürner Morfini afyondan izole etti.1811 Kirchhoff, niflastan›n dekstrine ve sonra glukoza hidroliz edildi¤ini buldu.1825 Schwann, pepsini keflfetti.1833 Payen ve Persoz, malt ekstresinden amilaz› izole etti.1837 Berzelius, fermantasyonu keflfetti.1856 Corvisart, tripsini keflfetti.1858 Pasteur, tartarik asidin d- ve l- formlar›n› buldu.1865 Kokainin öforizan etkisi bulundu1870 Liebig, enzim aktivitesinin kimyasal teorisini gelifltirdi.1884 Köller, kokainin lokal anastezik etkisini keflfetti.1887 Erlich efedrini keflfetti.1894 Emil Fischer, enzim spesifikasyonun temel fikrini ortaya koydu.Tablo 1.1Son iki yüzy›l içindeilaçla ilgiligeliflmeler.

4 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekilleri1897 Buchner, alkol fermantasyonun temelini rapor etti.1897 Bertrand, koenzimleri keflfetti.1902 Henri, enzim kineti¤ini gelifltirdi.1903 Fisher ve Mehring taraf›ndan barbitalin bir hipnotik olarak bulundu.1909 Sörensen, enzim aktivitesi üzerine pH ‘n›n etkilerini araflt›rd›.1913 Michaelis ve Menten, enzim-substrat kompleksini kimyasal eflitli¤e çevirdi.1923 Barger ve Stedman, fizostigminin kolinesteraz inhibitörü etkisini keflfetti.1925 Keilin, hemoproteinlerin spektrofotometrik karakterizasyonlar›n› yapt›.1926 Jansen ve Donath, tiamini izole etti.1928 Fleming, penisilini keflfetti.1930 Northrop, pepsini kristalize etti.1930 Grimm ve Erlenmayer, farmasötik kimyada izosteri kavram›n› gelifltirdi.1931 Aeschlimann, neostigminin kolinesteraz› inhibe etti¤ini gösterdi.1932 Waugh ve King, askorbik asidin oksido-redüksiyon reaksiyonlar›n› ayd›nlatt›.1932 Stedman ve ark, asetil kolinesteraz› kandan izole etti.1935 Sülfonamidlerin antibakteriyel etkileri keflfedildi.1938 Gyorgy ve ark, do¤al kaynaklardan kristal pridoksini izole etti.1938 Tiselius, elektroforez ile pepsini temizleyerek ay›rmay› baflard›.1939 Bovet ve Staub taraf›ndan antihistaminikler bulundu.1940 Keilin ve Mann, karbonik anhidraz› keflfetti.1940 Penisilinin tedaviye sokulmas›...1940 Mann ve Keilin, sülfanilamidin karbonik anhidraz› inhibe etti¤in gösterdiler.1940 Link, dikumarolün vitamin K antagonisti oldu¤unu buldu.1941 Mitchell, folik asidi do¤al kaynaklardan izole etti.1943 Lidokainin lokal anastezik etkisi gösterildi.1945 Snell, pridoksal fosfat›n koenzim fonksiyonunu gösterdi.1946 Farber ve grubu, metotreksat›n lösemi tedavisinde kullan›labilece¤ini buldu.1950 Miachaelis ve Wollman, tokoferolden serbest radikal oluflumunu gösterdi.1950 Adams ve Whittaker, asetil kolinesteraz›n anyonik ve esteratik yörelerini keflfetti.1951 Total steroid sentezi gerçeklefltirildi.1951 Charpentier, nöroleptik klorpromazini buldu.1951 Cerecedo ve ark, piritiyaminin tiyaminin antagonisti oldu¤unu gösterdi.1951 Sanger ve Tuppy, insülinin aminoasit s›ralamas›n› buldu.1954Pullman ve ark, koenzim DPN ‘nin piridini 1,4-dihidropiridine redükte etti¤inigösterdi.1955 Kennedy ve Weiss, bir sitidin nükleotidinin enzim kofaktör olarak etkisini buldu.1956 Wilson, piridin-2-aldoksimetil iyodürün asetilkolinesteraz› inhibe etti¤ini buldu.1958 Kendrew ve ark, miyoglobinin yap›s›n› X-ray kristalografisiyle ayd›nlatt›.1960Malmstrom, metalo-emzimlerdeki do¤al ligandlar›n belirlenmesinde elektron paramagnetikrezonans yöntemini kulland›.1960 Sternbach, anksiyolitik olarak benzodiazepinleri keflfetti.1962Shaw, tosilfenilalaninklorometilketonu kimotripsinin aktif yörelerinin inhibitörüoldu¤unu gösterdi.

1. Ünite - ‹lac›n Keflfi ve Tarihçesi51965 Strominger ve Tipper, sefalosporin antibiyotiklerini buldu.1968 Rifamisinin bakteriyel RNA polimerazla iliflkileri bulundu.1970 Farmakolojik reseptörlerin izolasyon giriflimleri bafllad›.1971 Levadopa antiparkinson olarak kullan›ld›.1972 Ganellin ve çal›flma grubu H 2 reseptör stimülanlar› ve blokerlerini buldu.1976 Vane ve arkadafllar› Platelet agregasyon inhibisyonunu keflfetti.1979 Ca +2 antagonistleri keflfedildi.1983 Etiyolojik kanser faktörü olarak onkojenler bulundu.Tarihsel süreç içinde, önce baz› bitkilerin tedavide kullan›ld›klar› görülmektedir.Daha sonra, enzimlerin ifllevlerinin ve yap›lar›n›n tan›mlanmas›, izolasyonlar›ve yap›lar›n›n ayd›nlat›lmas› sa¤lanm›flt›r. Bilgi düzeyi artt›kça geliflmeler birbirinikovalam›flt›r. Önceleri kullan›lan bitkisel ve hayvansal kaynaklardan etken maddelerinizolasyonu, yap›lar›n›n ayd›nlat›lmas›, sentezleri ve bunlar›n yap›lar› örnekal›narak yeni bilefliklerin sentezi gerçeklefltirilmifltir. Günümüzde ise, ilaçlar›n etkilediklerireseptörlerin yap›lar›n›n ayd›nlat›lmaya bafllanmas›, gen teknolojileriningelifltirilmesi, yani k›sacas› biyolojik sistemin yap›s› hakk›nda bilgilerin artmas› sonucu,ilaç gelifltirme çal›flmalar› rastgele olmamakta, moleküler modifikasyonlardaha bilinçli yap›lmaktad›r. Art›k, tarihi süreç içinde oldu¤u gibi kimyasal bilefliktenhareketle etkisinin saptanmas› yerine biyolojik sistem esas al›narak, ilaca do¤rubir yön takip edilmektedir.‹LAÇ ETKEN MADDES‹ KAYNAKLARI1. Do¤al kaynaklardan izolasyon: Geçen yüzy›l›n ortalar›na kadar kullan›lanilaç etken maddeleri büyük oranda do¤al kaynaklardan izolasyon yoluyla eldeedilmifllerdir.• Bitkiler: Alkaloitler, enzimler, glikozitler, polisakkaritler, steroitler, vitaminlervb.• Hayvansal ürünler: Enzimler, hormonlar, serumlar, afl›lar vb.• Mineral kaynaklar: Tuzlar.• Fermantasyon yoluyla: Amino asitler, peptitler, antibiyotikler, hormonlar,enzimler, antikorlar vb.2. Sentetik Ürünler: Günümüzde kullan›lan ilaçlar›n yaklafl›k % 70’ini olufltururlar.Kimya biliminin ve teknolojinin geliflmesiyle etkisi bilinen bileflikler örnekal›narak veya yap›-etki iliflkileri kullan›larak tasarlanan bileflikler, basit bafllang›çmaddelerinden hareketle sentezlenirler.3. Yar› sentetik ürünler: Do¤al kaynaklardan elde edilen ve sentezi zor vepahal› olan baz› maddelerden hareketle yar› sentez yoluyla elde edilen ilaç etkenmaddeleri bu grubu olufltururlar. Alkaloit bileflikleri, penisilin ve sefalosporin türevleri,steroitler vb.K‹MYASAL MADDELERDEN ‹LACA GEÇ‹fiBir kimyasal bilefli¤in ilaç etken maddesi olarak tedaviye sokulmas›, çok büyükharcamalarla çok uzun bir süreçten geçer. Çal›flmalara, 5.000 -10.000 adet kimyasalmadde ile bafllan›r. Klinik öncesi yap›lan çal›flmalarla, etkisiz ve toksik bilefliklerinay›klanmas›yla incelenecek madde say›s› 400-500’e düflürülür. Bu aflamaya gelmiflbileflikler, “yeni araflt›rma ilac›” (New Investigational Drug, NID) ad›n› al›rlar.

6 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekillerifiekil 1.1Bir ilaç araflt›rmagelifltirmeçal›flmas›nday›llara göre 5000-10000 bilefliktenilaç olmaya adaybir tek bilefli¤eulaflana kadargeçen süreç.Y›llar16 Ruhsatland›rmak için önerilen bileflik1514131211 Faz III Klinik çal›flmalar›1098 Faz II Klinik çal›flmalar›76 Faz I Klinik çal›flmalar›5 Klinik öncesi için önerilen bileflikler421 Araflt›rmalardan elde edilen bileflikler12682504005,000-10,000Plasebo: ‹laçlara özgü dozajflekillerine getirilen ancakilaç niteli¤i olmayan etkisizmadde.fiekil 1.1’de görüldü¤ü gibi bu aflamadan sonra Faz I çal›flmalar› bafllar. Bu çal›flmalar,gönüllü sa¤l›kl› denekler üzerinde yap›l›r ve ilac›n baz› farmakokinetik vefarmakodinamik özellikleri saptan›r. Faz I basama¤›nda incelenen bileflik say›s›yaklafl›k 200 civar›na indirilir. Faz II denemeleri hastal›¤› olan gönüllü deneklerüzerinde yap›l›r. ‹laç aday› bilefliklerin etki derecesi ve doz belirlemeleri yap›l›r veyan etki profilleri saptan›r. Faz II çal›flmalar› sonunda ilaç aday› say›s› 6-8 adet aras›naindirilmifl olur. Faz III çal›flmalar›, çok fazla say›daki hasta üzerinde yap›l›r.‹laç aday› maddeler yan›nda plasebo preparatlar da kullan›larak, yarar/zarar oranlar›belirlenir.Faz III aflamas›n› tamamlayan 1-2 adet bileflik gerekli aflamalar› tamamlam›fletken maddeler olarak ruhsatland›rmaya gönderilirler. Resmi ifllemlerin tamamlanmas›ndansonra farmasötik formlara sokularak ilaç haline getirilirler. Faz çal›flmalar›s›ras›nda herhangi bir baflar›s›zl›¤a u¤rama durumunda, denemelere son verilebilirveya bir önceki evreye dönülebilir. Ruhsatland›r›lm›fl ilaçlar için Faz IV çal›flmalar›bafllar. Bu safhada, yüksek doz, farkl› ilaç formlar›, farkl› uygulama yollar›,farkl› indikasyonlar araflt›r›lmaya devam edilir.‹LAÇLARIN ‹S‹MLEND‹R‹LMELER‹Kod Numaras› veya Kod Ad› : ‹laç molekülü ilk sentezlendi¤i zaman, araflt›rmac›lar›nbu maddeye kendilerinin verdikleri bir koddur. Bu kod, araflt›rmac›lar›n adlar›n›nilk harfleri ya da kimyasal bilefli¤in ad›n› ça¤r›flt›ran bir k›saltma olabilir. Builaca uygun bir isim bulunana kadar kullan›l›r. Yeni sentezlenmifl ve paketlenmiflbir maddeye verilen AR-805 gibi bir kod.Kimyasal ‹sim : Bilefli¤in tam yap›s›n› aç›klayan ad›d›r. IUPAC (InternationalUnion of Pure and Applied Chemistry, Uluslararas› Temel ve Uygulamal› KimyaBirli¤i) taraf›ndan konulan kurallarla yap›l›r. Bu isimlendirme çok uzun ve karmafl›kolabilir. Hekim ve eczac›lar taraf›ndan pek tercih edilmez.Resmi ‹sim : Uluslararas› iletiflimde standardizasyonu sa¤lamak üzere her ülkedeulusal resmi kurumlarca, dünya genelindeyse WHO (World Health Organization: Dünya Sa¤l›k Teflkilat›) taraf›ndan verilen isimlerdir. Bunlara Jenerik isim dedenir. Farmakope ismi olarak da bilinirler. Parasetamol, fenobarbital, naproksen

71. Ünite - ‹lac›n Keflfi ve TarihçesiApranax ®sodyum gibi (ilk harfleri küçük yaz›l›r). ‹laç etken maddeleri, hekim ve eczac›larveya ilaç firmalar› çal›flanlar› taraf›ndan resmi isimleri ile an›l›rlar.Ticari isim : ‹laç etken maddesini farmasötik flekle sokan firma taraf›ndan verilenisimdir: Parol ® , Luminal ® ve Apranax ® gibi (‹lk harfleri büyük yaz›l›r). Ayn›etken maddeyi kullanan farkl› ilaç firmalar›, farkl› ticari isimler kullanabilir. ‹simlendirmelerleilgili üç örnek Tablo 1.2’de verilmifltir.FormülKimyasal isimResmi isimTablo 1.2(Jenerik isim)Ticari isim ‹laçlar›nisimlendirilmesi.4-Hidroksiasetanilit Parasetamol Parol ®5-Etil-5-fenilhekzahidropirimidin-2,4,6-trionFenobarbital Luminal ®Sodyum 2-(6-metoksinaftil)-propanoatNaproksensodyum‹LAÇLARIN SINIFLANDIRILMALARI• Kimyasal yap›ya göre : Eskiden kullan›lan bir s›n›flama yöntemidir. ‹lac›nkimyasal grubuna göre yap›l›r. Benzodiazepinler, nitrofuranlar, sülfonamitler,barbitüratlar gibi.• Farmakolojik etkisine göre : ‹lac›n etki flekline göre yap›lan s›n›flamad›r.Antispazmodikler, antihistaminikler, sitostatikler, analjezikler sedatif-hipnotiklergibi.• Terapötik kullan›ma göre : Farmakolojik s›n›flamaya benzer. Antiinfektifilaçlar, tüberküloz ilaçlar›, üriner sistem kemoterapötikler, antibiyotikler gibi.Klinik kullan›mda, bu s›n›fland›rma kullan›ld›¤› için hekimler taraf›ndan dahaçok tercih edilir.

8 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekillerifiekil 1.2Kokaindenhareketleprokain velidokainingelifltirilmesi• Etki mekanizmas›na göre : Etki mekanizmas› tam olarak ayd›nlat›lm›flolan ilaçlar için geçerlidir. Enzim inhibitörleri veya enzim aktivatörleri gibi.YEN‹ ‹LAÇ GEL‹fiT‹R‹LMES‹ VE ‹LAÇ TASARIMIDo¤al kaynaklardan veya tesadüfen bulunmufl olan ve etkisi bilinen ilaç maddelerindenhareketle, daha az yan etkili ve daha sade yap›l› yeni ilaçlar›n gelifltirilmesineait say›s›z örnek bulunmaktad›r. Bu çal›flmalarda ya karmafl›k olan yap›lar sadelefltirilirya da modern biyoizosterizm kurallar› uygulanarak molekülerin yap›s›ndade¤ifliklikler yap›larak yeni ilaç moleküllerine ulafl›labilir. Bu yol, ilaç araflt›rmalar›ndaönemli bir yer tutmaktad›r. Yap› sadelefltirilmesine ait birkaç örnek afla¤›-da verilmifltir.Do¤al bir bileflik olan kokain, öförizan ve lokal anastezik etkisiyle uzun y›llard›rbilinen bir ilaçt›r, bu etkisi nedeniyle ba¤›ml›l›k yapan bir maddedir. Bu durum,lokal anastezik etkisi için kullan›m›n› k›s›tlam›flt›r. Kokainin yap›s›nda, bir aromatikyap›, ester grubu ve bu gruba belli uzakl›kta bir bazik amino grubunun yer ald›¤›görülmektedir. Bu yap› tafllar›n›n kokainin yap›s›ndaki s›rayla yerlefltirilmesiylekokainden daha basit bir madde olan prokain elde edilmifltir. Prokainin yap›s›biraz daha modifiye edilerek, ester grubunun yerine biyoizosterik bir yap› olarakamit grubunun getirildi¤i zaman lidokaine ulafl›lm›flt›r (bkz. fiekil 1.2). Prokain velidokainde öforizan etkenin tamamen kayboldu¤u ve sadece lokal anastezik etkeninortaya ç›kt›¤› saptanm›flt›r.KokainProkainLidokainYine do¤al bir bileflik olan kinin, antimalaryal etkisi yan›nda, iflitme ve görmeorganlar› üzerine baflta olmak üzere önemli yan etkileri olan bir alkaloittir. Yan etkilerinazalt›lmas› için yap›n›n basitlefltirilmesi sonucu, meflokine ve bundan dahabasit yap›daki klorokine ulafl›lm›flt›r (bkz. fiekil 1.3).

1. Ünite - ‹lac›n Keflfi ve Tarihçesi9Kininin ÖyküsüAmerika k›tas›n›n keflfinden sonra, ‹spanyol gemicilerin Güney Amerika’ya seyahatleris›ras›nda, ekipte bulunan bir rahip olan Francisca Henriquez de Ribera, Cinchonaa¤açlar›n›n devrildi¤i su birikintilerinde di¤er su birikintilerinden farkl› olarak sivrisineklerinüremedi¤ini gözlemlemifltir. Ayr›ca, burada yaflayan yerlilerin Cinchonakabuklar›n› s›tma tedavisinde ve atefl düflürmede kulland›klar›n› görmüfltür. Dönüfltebitki kabuklar›n› Avrupa’ya getirmifl ve ‹ngiltere Kraliçesi’ne sunmufltur. 1677 y›l›ndaFarmakope kay›tlar›na giren bu bitkinin etken maddesi olan kinin, iki yüzy›l sonrasaf olarak izole edilip kullan›lmaya bafllanm›fl, kimyasal yap›s› ise çok daha sonra ayd›nlat›labilmifltir.fiekil 1.3Kininden hareketlemeflokin veklorokiningelifltirilmesi.KininHOHNHN CF 3CF 3MeflokinKlorokinDaha çarp›c› bir örnek, flekil 1.4’de gösterilen tübokürarin ile ilgilidir. Tübokürarin,nöromüsküler bloke edici bir maddedir. Afrika’da yerli halk aras›nda ok zehiriolarak kullan›lan bitki ekstrelerinin ana maddesini oluflturmaktad›r. Yap›s› oldukçakarmafl›kt›r ve sentezi de rasyonel de¤ildir. Ancak sentetik olarak elde edilendekametonyum ve süksinilkolin, ilaç olarak kullan›lan iki önemli ilaç maddesinioluflturmaktad›r. Tübokürarindeki birbirine belli mesafede yerleflmifl olan ikikaterner amonyum grubu fizyolojik etkiyi ortaya ç›karan gruplard›r. Dekametonyumve süksinilkolin çok basit yap›s›yla, söz konusu yap›sal özellikleri sa¤lam›flt›r.

10 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekillerifiekil 1.4TubakürarindenhareketleDekametonyum vesüksinilkoliningelifltirilmesi.TübokürarinDekametonyumSüksinilkolinBu konuda son bir örnek olarak morfin verilebilir. Afyondan elde edilen morfin,narkotik analjezik etkisiyle tan›nan çok önemli bir alkaloittir. Ancak ba¤›ml›l›kyapmas›, bu ilac›n kullan›m›n› s›n›rland›rm›flt›r. Günümüzde baz› kanser hastalar›ndadayan›lmaz a¤r›lar›n giderilmesi için tercih edilen bir analjeziktir. fiekil 1.5’degösterilen morfinin yap›s›n› oluflturan aromatik yap›, bir katerner karbon atomu,bu karbona ba¤l› iki karbon uzakl›ktaki bir amin grubunun, uygun bir flekilde yerlefltirilmesiyleelde edilmifl olan meperidin ve metadon ba¤›ml›l›k yapmayan analjezikilaçlard›r.

1. Ünite - ‹lac›n Keflfi ve Tarihçesi11fiekil 1.5Morfindenhareketle meperidinve metadonungelifltirilmesi.MorfinH 3 CNCH 3CH 3H 3 COMeperidinMetadonTesadüfen bulunmufl önemli fizyolojik ve farmakolojik etkileri bulunan bilefliklerinyap›lar›n›n kimyasal sentez ile çeflitlendirilmesi genellikle mümkündür. ‹lktrankilizan etkili benzodiazepin türevi klordiazepoksittir. Bulunuflu tamamen tesadüfidir.Ancak o güne kadar trankilizan olarak kullan›lm›fl olan meprobamattanyaklafl›k 300 kere daha etkili bir ilaçt›r. Klordiazepoksit, kendisinden sonra sentezlenendi¤er pek çok benzodiazepin türevinden daha basit bir yap›ya sahip de¤ildir.Diazepam ve lorazepam gibi benzodiazepin türevi bileflikler hem daha basitbir yap›ya sahiptir hem de sentezleri daha kolayd›r (bkz. fiekil 1.6).fiekil 1.6Benzodiazepintürevleri.Klordiazepoksit Diazepam Lorazepam

12 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekilleriBenzodiazepinin ÖyküsüSternbach, 1955 y›l›nda yapt›¤› sentez çal›flmalar›nda, klorometilkinazolin-N-oksit (A)türevlerinden hareketle benzheptoksadiazin türevlerini (B) elde etmek üzere reaksiyonlaryapm›flt›r. A bilefliklerinin dialkilaminlerle reaksiyonu sonucu beklenen ürünyerine dialkilaminokinazolin-N-oksit (C, R 1 = R 2 = CH 3 ) türevlerine ulafl›lm›flt›r. Eldeedilen bilefliklerin önemli bir farmakolojik aktivite göstermemesi üzerine bu grup bilefliklerleyap›lan çal›flmalar sonland›r›lm›flt›r. ‹ki y›l sonra, laboratuvarda yap›lan genelbir temizlik s›ras›nda, A bilefli¤inin sekonder aminler yerine bir primer amin olanmetilaminle verdi¤i ürün olan ve metilaminometilkinazolin-N-oksit (C, R 1 = H, R 2 =CH 3 ) oldu¤u düflünülen maddenin bulundu¤u bir flifle de farmakoloji laboratuvar›nagönderilmifltir. Farmakolojik testler sonucu, bu bilefli¤in, o güne kadar trankilizanolarak kullan›lmakta olan meprobamattan kat kat daha etkili oldu¤u görülmüfltür.Bunun üzerine, ayr›nt›l› kimyasal analizler sonucu bilefli¤in fliflenin üzerine yaz›ld›¤›gibi (C, R 1 = H, R 2 = CH 3 ) bilefli¤i olmay›p klordiazepoksit (D) oldu¤u saptanm›flt›r.A bilefli¤inin metilaminle reaksiyonu sonunda basit bir sübstitüsyon reaksiyonu vermeyipbir çevrilme reaksiyonuna u¤rayarak E bilefli¤ine dönüfltü¤ü anlafl›lm›flt›r.ABTesadüfen bulunmufl olan ilaçlara örnek olarak, önemli antibiyotik ilaç gruplar›ndan‚β−laktam antibiyotikler, penisilin ve sefalosporin türevlerinin bakteriyel rezistans›ndandolay› zamanla etkisizlefltikleri bilinmektedir. Bu nedenle zamanlayeni türevlerin haz›rlanmas› ve bunun yan›nda asit hidrolize veya penisilinaza dayan›kl›türevler elde edilmesi gerekmektedir. Do¤al olarak elde edilen penisilin türevleripenisilinaza dayan›ks›zd›r, penisilin V d›fl›ndakilerin tamam› da aside dayan›ks›zd›rlar.Buna karfl›n 6-aminopenisilanik asitten hareketle sentezlenmifl penisi-

1. Ünite - ‹lac›n Keflfi ve Tarihçesi13lin türevlerinin aside ve/veya penisilinaza dayan›kl› olmas›na dikkat edilmifltir. Örne¤in,ampisilin aside dayan›kl› ve oksasilin penisilinaza dayan›kl› türevlerdir. Ampisilininyap›s›ndaki amino grubu, elektron çekici bir grup olarak amit fonksiyonunuasit hidrolize karfl› korur. Oksasilinde ise sterik engel sa¤layan fenilisoksazolkal›nt›s›, β-laktam kal›nt›s›n› penisilinaz enzimine karfl› korur.fiekil 1.7Penisilin türevleri.BenzilpenisilinAmoksisilinOksasilinBaz› durumlarda prototip bilefli¤in yap›s› basittir. Buradan gelifltirilecek bilefliklerdaha karmafl›k yap›larda olabilir. Yap›s› basitlefltirilemeyen ve oldu¤u gibi kullan›lmas›gereken bileflikler de söz konusu olabilir. Kalp glikozitleri, baz› makrolityap›daki antibiyotikler; linkomisin, eritromisin, klaritromisin, taksol, vinkristin vevankomisin, bu grup bilefliklere örnek olarak verilebilir.Günümüzde ilaç gelifltirilmesinde, reseptörden hareketle ilaç olabilecek maddelerinyap›s›na do¤ru bir yol izlenmektedir. Yap›s› ayd›nlat›lm›fl reseptörlerin haritas›,bilgisayar teknolojisinin de yard›m›yla ç›kart›lmakta, reseptörün etken yörelerinintam karfl›t› olan küçük fragmanlar halinde fonksiyonel gruplar yerlefltirilmektedir.Yeri ve cinsi saptanan fonksiyonel gruplar, uygun kimyasal parçac›klarlatamamlanarak tahmini kimyasal bilefliklerin formülleri yaz›lmaktad›r. Bu flekildeformülleri elde edilen bilefliklerin sentezleri rasyonel olanlar sentezlenerek, dahaönce bahsedilmifl olan ilaç gelifltirme çal›flmalar›n›n bir benzeri bafllat›lm›fl olur.Ancak burada, reseptör modelleri esas al›nm›fl oldu¤undan ilaç gelifltirme çal›fl-

14 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekillerifiekil 1.8malar› daha k›sa zamanda tamamlanabilmektedir. Bu çal›flmalara ait bir örnek fiekil1.8’de gösterilmifltir.Reseptördenhareketle ilaçgelifltirilmesineörnek.ONONNHO-OOHOHO O OHAB

1. Ünite - ‹lac›n Keflfi ve Tarihçesi15ÖzetA MAÇ1A MAÇ2A MAÇ3‹laç kavram›n› tan›mlayabilmek.‹laç, hastal›klar›n önlenmesi, teflhisi veya tedavisiiçin kullan›lan kimyasal maddelerdir.‹lac›n tarihçesini aç›klayabilmek.‹nsanlar, ilaç kayna¤› olarak ilk kez tabiat› kullanm›fllard›r.Bilim ve teknolojinin geliflmesiyle,do¤al kaynaklardan ilaç etken maddeleri izoleedilmifltir. Etkisi bilinen do¤al kaynakl› bilefliklermodel al›narak, modern ilaçlar›n gelifltirilmesisa¤lanm›flt›r.‹laç etken maddesi kaynaklar›n› genel olarakaç›klayabilmek.‹laç etken maddesi kayna¤› olarak, do¤al kaynaklar,sentetik ürünler ve yar› sentetik ürünlerkullan›lm›flt›r.A MAÇ5A MAÇ6‹laçlar›n isimlendirme ve s›n›fland›rmalar›n›karfl›laflt›rabilmek.‹laçlar›n isimlendirilmeleri, ilk sentezlendiklerianda verilen kod adlar›yla bafllar. Daha sonra, eldeedilen bilefli¤in kimyasal ad› ve ilaç etkenmaddesi olarak saptanmas›yla resmi isimleriylean›l›rlar. Kullan›ma sunulma adlar› ise ticari isimlerinigösterir. ‹laçlar›n s›n›fland›r›lmalar›, kimyasalyap›s›na, farmakolojik etkisine, terapötik kullan›mave etki mekanizmas›na göre yap›labilir.Yeni ilaç gelifltirmesi ve ilaç tasar›m›n› aç›klayabilmek.Yeni ilaç etken maddelerinin gelifltirilmesi, etkisibilinen maddelerin yap›lar›n›n de¤ifltirilmesi veyabiyolojik yap›n›n özelliklerine uyum sa¤layabilecekkimyasal yap›n›n saptanmas› suretiylesa¤lanabilir.A MAÇ4Kimyasal maddelerden ilaca geçifli tan›mlayabilmek.Binlerce bileflikten hareketle yap›lan eleme testlerisonucu, ilaç olarak kullan›ma sunulabilecektek bir bilefli¤e ulafl›labilir.

16 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekilleriKendimizi S›nayal›m1. Afla¤›dakilerden hangisi do¤al olmayan ilaç kaynaklar›ndanbiridir?a. Minerallerb. Fermantasyon ürünleric. Sentetik ürünlerd. Hayvansal kaynakl› hormonlare. Alkaloitler2. ‹laçlar›n isimlendirmeleri ile ilgili afla¤›daki ifadelerdenhangisi yanl›flt›r?a. Ticari f›rmalar ürettikleri ürüne isim verirler.b. ‹laç etken maddesini ilk sentezleyen kifli ilacakod numaras› verir.c. Dünya Sa¤l›k Teflkilat› ilaç etken maddesine isimverir.d. ‹laç etken maddesi IUPAC isimlendirme kurallar›nagöre isimlendirilir.e. ‹laç kullan›m alan›na uygun olarak isimlendirilir.3. Afla¤›dakilerden hangisi, ilaç yap›m›nda kullan›lmakamac›yla seçilen bilefliklerin özelliklerinden biri de¤ildir?a. Kimyasal olarak etken olmamas›b. Biyolojik olarak etken olmamas›c. Toksik olmas›d. ‹stenmeyen yan etkiler göstermesie. Sentezinin zor olmas›4. Afla¤›dakilerden hangisi ilac›n bulunma yöntemlerindenbiri de¤ildir?a. Tesadüfen ilaç bulunmas›b. Bir ilac›n etken maddesinin yap›s›n› de¤ifltirmec. Do¤al kaynaklardan izolasyond. ‹laca uygun reseptör oluflturmae. Reseptöre uygun yap›y› bulma5. ‹laç araflt›rma ve gelifltirme çal›flmalar›nda afla¤›dakilerdenhangisi do¤rudan etkili de¤ildir?a. Proteinlerin yap›lar›n›n keflfedilmesib. Ucuz hammadde teminic. Reseptör yap›s›n›n bulunmas›d. Kimyasal sentez yollar›e. Bilgisayar teknolojisi6. Afla¤›dakilerden hangisi, ilaçlar›n araflt›r›lma ve gelifltirilmesindeilaç ruhsatland›r›ld›ktan sonra da devam edençal›flmalardan biridir?a. Faz Ib. Faz IIc. Faz IIId. Faz IVe. Faz V7. Yukar›daki formüllerden hangisi kinin ana yap›s›n›oluflturan kinolin çekirde¤i içerir?a. Yaln›z Ib. Yaln›z IIc. Yaln›z IIId. Yaln›z IVe. I ve III8. Morfin ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi do¤rudur?a. ‹laç araflt›rma-gelifltirme çal›flmalar› sonunda bulunmufltur.b. ‹laç-reseptör iliflkileri göz önüne al›narak gelifltirilmifltir.c. Do¤al kaynaklardan izole edilmifltir.d. Baflka bir ilac›n etken maddesi model al›narakbulunmufltur.e. Bir do¤al bilefli¤in bozunmas› sonucu elde edilmifltir.9. Devaml› yeni penisilin türevlerinin sentezlenmesininnedeni afla¤›dakilerden hangisidir?I. Aside dayan›kl› türevlerin elde edilmesiII. Penisilinaza dayan›kl› türevlerin elde edilmesiIII.Bakteriyel rezistanstan dolay› zamanla etkisizleflmeleriIV. ‹laçlar›n dayan›ks›z yap›lar olmalar› nedeniylezamanla bozunmalar›a. Yaln›z Ib. II ve IIIc. III ve IVd. I, II ve IIIe. I, II ve IV10. Benzodiazepinler, afla¤›daki etkilerden hangisinigösterir?a. Antibiyotikb. Antiinflamatuvarc. Aneljezikd. Trankilizane. Antipiretik

1. Ünite - ‹lac›n Keflfi ve Tarihçesi17Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›1. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹laç Etken MaddesiKaynaklar›” bölümünü tekrar gözden geçiriniz.2. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹laçlar›n ‹simlendirilmesi”bölümünü tekrar gözden geçiriniz.3. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kimyasal Maddelerden ‹lacaGeçifl” bölümünü tekrar gözden geçiriniz.4. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yeni ‹laç Gelifltirilmesi ve‹laç Tasar›m›” bölümünü tekrar gözdengeçiriniz.5. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yeni ‹laç Gelifltirilmesi ve‹laç Tasar›m›” bölümünü tekrar gözdengeçiriniz.6. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kimyasal Maddelerden ‹lacaGeçifl” bölümünü tekrar gözden geçiriniz.7. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kininin Öyküsü” bölümünütekrar gözden geçiriniz.8. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Morfinin Öyküsü”bölümünü tekrar gözden geçiriniz.9. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Penisilinin Öyküsü”bölümünü tekrar gözden geçiriniz.10. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Benzodiazepinin Öyküsü”bölümünü tekrar gözden geçiriniz.KaynaklarAkgün, H., ve ark.(2004). Farmasötik Kimya,Hacettepe Üniversitesi Yay›nlar›, Ankara.Kayaalp, S.O. (2000). Rasyonel Tedavi Yönünden T›bbiFarmakoloj, 1. Cilt, Hacettepe-Tafl Yay›nlar›, Ankara.Ergenç, N., Gürsoy, A., Atefl, Ö. (1997). FarmasötikKimya Ders Kitab›, Cilt 1, ‹.Ü. Bas›mevi, ‹stanbul.Roth, H.J., Kleeman, A., Beisswenger, T. (1988).Pharmaceutical Chemistry, Volume1: DrugSynthesis, John Wilwy and Sons, New York.Lemke, T.L., Williams, D.A., Roche, V.F., Zito, S.W.,(2008). Foye’s Principles of Medicinal Chemistry,6th Ed., Williams and Wilkins, New York.Patrick, G.L. (2009). An Introduction to MedicinalChemistry, 4th Ed., Oxford University Press,New York.

2PRAT‹K ‹LAÇ B‹LG‹S‹, ‹LAÇ fiEK‹LLER‹Amaçlar›m›zBu üniteyi tamamlad›ktan sonra,‹laçla ilgili temel kavramlar› özetleyebilecek,‹laç uygulama yollar›n› ay›rt edebilecek,‹lac›n vücuda al›nd›ktan sonra geçirdi¤i aflamalar› s›ralayabilecek,‹laçlar›n etki mekanizmalar›n› yorumlayabilecek,‹laç etkisini de¤ifltiren etkenleri tart›flabileceksiniz.Anahtar Kavramlar• ‹laç• ‹laç Uygulama Yollar›• Farmakokinetik• Farmakodinami• Etki‹çerik Haritas›Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laçfiekilleriGenel ‹laç Bilgisi• G‹R‹fi• ‹LACIN TANIMI• ‹LAÇ KAYNAKLARI• ‹LAÇLARIN KULLANIM AMAÇLARI• ‹LAÇ ETK‹S‹N‹N ÖZELL‹KLER‹• ‹LAÇLARIN SINIFLANDIRILMASI• ‹LACIN VÜCUTTAK‹ SERÜVEN‹• ‹LAÇ UYGULAMA YOLLARI• FARMAKOK‹NET‹K• FARMAKOD‹NAM‹

Genel ‹laç BilgisiG‹R‹fiBu ünitede öncelikle ilac›n ne oldu¤u, ilaçlar›n hangi kaynaklardan elde edildikleri,hangi amaçlar ile kullan›ld›klar› ve ilaç etkisinin özellikleri gibi temel kavramlar›tan›mlayaca¤›z. Bu kavramlardan söz ettikten sonra ilac›n vücuda girifli ile bafllayanve vücuttan uzaklaflt›r›lmas›na kadar süren serüveni iflleyece¤iz. Bu serüvens›ras›nda ilaçlar›n vücudumuza ne yapt›¤›n›n yan› s›ra vücudumuzun ilaçlara neyapt›¤›n› da inceleyece¤iz.‹LACIN TANIMIDünya Sa¤l›k Örgütü’nün (WHO) tan›m›na göre ilaç, fizyolojik SIRA sistemleri S‹ZDE veya patolojikdurumlar›, alan›n yarar›na de¤ifltirmek veya incelemek amac›yla kullan›lanya da kullan›lmas› öngörülen bir madde veya üründür.DÜfiÜNEL‹M‹LAÇ KAYNAKLARISIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹MBaz› ilaçlar do¤al kaynaklardan elde edilirler. Örne¤in, morfin SORU Papaver somniferumbitkisinin olgunlaflmam›fl kapsüllerinden, kolflisin Colchicum autumnale bit-SORUkisinin tohumlar›ndan, rezerpin ise Rauwolfia serpentina adl› çal›n›n D‹KKATköklerindenD‹KKATelde edilen ilaçlard›r. Bitkilerin d›fl›ndaki do¤al ilaç kaynaklar› insanlar ve hayvanlar(baz› hormonlar vb.); mikroorganizmalar (antibiyotikler vb.) ve inorganik maddelerdir(magnezyum tuzlar›, sodyum klorür vb.). Günümüzde kullan›lan ilaçlar›nSIRA S‹ZDESIRA S‹ZDEpek ço¤u kimyasal sentez yolu ile elde edilirler. Ayr›ca insan interferonlar›, büyümehormonu, özgül immünoglobulinler gibi biyoteknoloji AMAÇLARIMIZ ürünü rekombinantilaçlar da bulunmaktad›r. AMAÇLARIMIZPratik ‹laç Bilgisi kitab›n›n 1. Ünitesinde “‹lac›n keflfi ve tarihsel serüveni”, K ‹ T A Payr›ca 3. Ünitesinde“ ‹laç etken maddeleri” hakk›nda daha genifl bilgi bulabilirsiniz.‹LAÇLARIN KULLANIM AMAÇLARITELEV‹ZYON‹laçlar hastal›klar› teflhis etmek (tan›), önlemek (profilaksi) ya da tedavi etmek (terapi)amaçlar› ile kullan›l›rlar (Bkz. fiekil 2.1).‹NTERNETK ‹ T A PTELEV‹ZYON‹NTERNET

20 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekillerifiekil 2.1‹laçlar hangiamaçlarlakullan›l›rlar?önleme(profilaksi)teflhis (tan›)‹laçtedavi(terapi)Hastal›k nedeninin tamamen ortadan kald›r›ld›¤›ve tam bir iyileflmenin sa¤land›¤› tedaviyeradikal tedavi ad› verilir. Çeflitli enfeksiyonhastal›klar›nda uygun kemoterapötik ilaçkullan›m› ile hastan›n eski sa¤l›¤›na tekrar kavufltu¤utedaviler radikal tedaviye örnek olarakverilebilir. Di¤er yandan, tüm hastal›klariçin radikal tedavi mümkün de¤ildir. ‹laçlarbazen yaln›zca hastal›¤›n semptomlar›n› azaltarak,hastan›n hastal›¤› daha hafif geçirmesinisa¤lamak amac› ile kullan›l›rlar. Örne¤in, nezleolan bir hastaya verilen dekonjestan ilaç,nezleye neden olan etkeni ortadan kald›rmaz ama burun mukozas›ndaki damarlardakan miktar›n›n artmas› sonucu oluflan fliflkinli¤i ve t›kan›kl›¤› azaltarak hastay›rahatlat›r. ‹laçlar bazen hastal›¤›n ilerlemesini yavafllatmak için de kullan›labilirler.Örne¤in, radikal tedavinin mümkün olmad›¤› kanser hastalar›nda, hastal›¤›n ilerlemesiniyavafllatmak ve hastan›n yaflam süresini art›rmak amac› ile ilaç kullan›labilir.Bu tedavilere ise palyatif ya da semptomatik tedavi ad› verilir. ‹laçlar kontrasepsiyon(gebeli¤i önlemek) gibi amaçlar ile de kullan›labilirler.Seçicilik, geçici etki ve dozaba¤›ml›l›k ilaç etkisinin üçtemel özelli¤idir.‹LAÇ ETK‹S‹N‹N ÖZELL‹KLER‹‹laç etkisinin üç temel özelli¤i seçicilik, geçici etki ve doza ba¤›ml›l›kt›r. Seçicilik,ilaçlar›n vücutta yaln›zca hedeflenen etki yörelerini seçici biçimde etkilemeleri anlam›nagelir. Ancak, ilaçlar›n önemli bir k›sm› hedeflenenden baflka etki yörelerinide etkiler ve istenmeyen etkilere neden olurlar.‹laç etkisinin di¤er bir özelli¤i de geçici olmas›d›r. ‹laç etkisinin geçici olmas›,ilac›n uygulamas› kesildi¤inde etkisinin k›sa bir süre sonra ortadan kalkmas›demektir.Doza ba¤›ml›l›k ise, etkinin uygulanan ilaç miktar›na ba¤›ml› olmas› anlam›nagelmektedir. Hastaya bir kerede verilen ilaç miktar›na ‘doz’ denir.‹LAÇLARIN SINIFLANDIRILMASI‹laçlar› kimyasal yap›lar›ndaki benzerli¤e, etki yörelerine ya da kullan›m amaçlar›-na göre s›n›fland›rabiliriz. Örne¤in, yap›lar›nda benzodiazepin halka sistemi tafl›-yan ilaçlar›, ortak kimyasal yap›lar› ile iliflkili olarak “benzodiazepinler” ad› alt›ndas›n›fland›r›r›z. Etkilerini endokrin sisteme ait çeflitli yap›lar› etkileyerek gösterenilaçlara “endokrin sistem ilaçlar›” diyerek onlar› etki yerlerine göre s›n›fland›rabiliriz.Yükselmifl olan vücut s›cakl›¤›n› düflürmek için kullan›lan ilaçlara “antipiretikilaçlar” dersek s›n›fland›rmay› kullan›m amaçlar›na göre yapm›fl oluruz.Organizman›n ilaca neyapt›¤› farmakokineti¤in,ilac›n organizmaya neyapt›¤› isefarmakodinamininkonusudur.‹LACIN VÜCUTTAK‹ SERÜVEN‹‹laçlar vücuda çeflitli uygulama yollar› ile al›n›rlar. Al›nan ilac›n, kan dolafl›m›nageçmesi (absorbsiyon), etki yerlerine ulaflmas› (da¤›l›m), kimyasal de¤iflikliklereu¤ramas› (biyotransformasyon) ve vücuttan at›lmas› (at›l›m, itrah) gibi olaylar o ilac›nfarmakokinetik özelliklerini; organizmada neden oldu¤u etkiler ise farmakodinamiközelliklerini belirler.

SORUS ORUD ‹KKATD‹KKAT2. SIRA Ünite S‹ZDE - Genel ‹laç BilgisiSIRA S‹ZDE 21‹LAÇ UYGULAMA YOLLARIAMAÇLARIMIZ‹laç uygulama yollar›n› lokal ve sistemik yollar olmak üzere ikiye ay›rabiliriz. AMAÇLARIMIZKitab›n 8. Ünitesi “‹laç dozaj flekilleri” bölümünde konu ile ilgili tamamlay›c› K ‹ T A P bilgi edinebilirsiniz.Lokal ‹laç Uygulama Yollar›TELEV‹ZYON‹lac›n, bölgesel etki elde etmek amac› ile do¤rudan vücut yüzeyine ya da enjektöri¤nesi ile ulafl›labilecek derinlikte bir alana uygulanmas›na lokal uygulama ad› verilir.Lokal yol ile uygulanan bir ilac›n, emilerek kan dolafl›m›na geçmeden, yaln›zcauyguland›¤› bölgede etki göstermesi‹NTERNETbeklenir.K ‹ T A PTELEV‹ZYON‹NTERNETBafll›ca lokal ilaç uygulama yollar› flunlard›r:Epidermal (Perkütan, Cilt Üzerine) Uygulama:‹laçlar›n, cildin yüzeyinde bulunan sorunlu (lezyonlu/hastal›kl›) bölgenin üzerinedo¤rudan uygulanmas›d›r. Krem, merhem, losyon, pudra gibi ilaç flekilleri lokal etkielde etmek amac› ile bu yolla uygulanabilirler.‹ntrakütan (Cilt ‹çine) Uygulama:‹lac›n, cildin içine enjektör yard›m› ile uygulanmas›d›r. Uygulanacak ilac›n hacmi0.1 mL’den fazla olmamal›d›r.Lezyon ‹çine Uygulama:‹ltihapl› ya da tümöral özellikte yüzeyel lezyonlar›n içine ilaç enjeksiyonudur.Bukkal Uygulama:A¤›z mukozas›n›n ve difletlerinin yüzeyel iltihaplar›nda; pastil, gargara, a¤›z suyugibi ilaç flekillerinin a¤›z içine lokal olarak uygulanmas›d›r. Ancak, bukkal uygulama,bazen ilac›n a¤›z mukozas›ndan emilerek sistemik etki göstermesini sa¤lamakamac› ile de kullan›labilir.‹ntranazal Uygulama:‹laçlar›n, burun mukozas› ya da sinüs hastal›klar›n›n bölgesel tedavisi için burunmukozas›na uygulamas›d›r. Ancak, burun içine uygulanan ilaçlar burun mukozas›ndanemilerek kan dolafl›m›na geçerlerse sistemik etki gösterirler.Konjonktiva Üzerine Uygulama:Enfeksiyon, glokom gibi çeflitli göz hastal›klar›n›n tedavileri için, ilac›n gözünkonjonktivas›n›n üzerine uygulanmas›d›r. Konjonktivaya uygulanan ilaçlar sterilolmal›d›rlar.‹ntravajinal Uygulama:Vajinal enfeksiyon hastal›klar›n›n tedavisi, kontrasepsiyon gibi çeflitli amaçlarlaovül, vajinal krem, jel gibi ilaç flekillerinin vajen içine uygulanmas›d›r.

22 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekilleri‹ntrauterin Uygulama:‹laçlar›n do¤umun bafllang›c›nda serviksi olgunlaflt›rmak, sezaryen do¤umdansonra uterusun büzülmesini kolaylaflt›rmak ve kanamay› azaltmak; terapötik abortusgibi amaçlarla uterusun içine uygulamas›d›r. Kontrasepsiyon amac› ile uterusbofllu¤una yerlefltirilen rahim içi araçlar (RIA) da intrauterin uygulamaya örnektir.Rektum ve Kolon ‹çine Uygulama:Merhem, supozituvar, enema, lavman gibi ilaç flekillerinin lokal etki amac› ile rektumuniçine uygulanmas›d›r (intrarektal uygulama). ‹laçlar hemoroid, anal fissür,polip gibi anüs ve rektum hastal›klar›n›n; Crohn hastal›¤›, ülseratif kolit gibi çeflitlikolon hastal›klar›n›n tedavileri ve ba¤›rsaklar›n boflalt›lmas› gibi amaçlar için rektalyoldan uygulanabilirler.‹ntraplevral Uygulama:‹ltihap, tümör gibi çeflitli hastal›klar›n tedavileri için plevral bofllu¤un içine ilaçuygulanmas›d›r.‹ntraperitonal Uygulama:‹ltihap, tümör gibi çeflitli hastal›klar›n tedavileri için periton bofllu¤unun içine ilaçuygulanmas›d›r.‹ntrakardiyak Uygulama:Kalbin h›zla uyar›lmas›n›n gerekti¤i acil durumlarda ilac›n miyokard içine ya dakalp boflluklar›ndan birine uygulanmas›d›r.SIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹MSORUD‹KKAT‹ntraartiküler Uygulama:Baz› eklem SIRA iltihaplar›nda S‹ZDE ilaçlar›n do¤rudan eklemin içine enjekte edilmesidir.‹ntratekal Uygulama:DÜfiÜNEL‹M‹lac›n, beyin zarlar› ya da omurilikte bulunan sinir kökleri üzerinde lokal etki eldeetmek amac› ile subaraknoid aral›¤a enjekte edildi¤i uygulama yoludur. ‹ntratekalyolla uygulanacak SORUilaçlar›n steril olmalar› gerekir.Lokal yol ile D‹KKAT uygulanan ilaçlar›n, uygulama yerlerinden emilerek kan dolafl›ma geçmelerihalinde çeflitli sistemik yan etkilere neden olabilecekleri unutulmamal›d›r.SIRA S‹ZDESIRA S‹ZDESistemik ‹laç Uygulama Yollar›Tüm vücutta genel bir etki hedefleniyorsa ya da bölgesel etki hedeflendi¤i haldeAMAÇLARIMIZ lokal ilaç uygulamas› olas› de¤ilse, ilaç sistemik yol ile uygulan›r. Sistemik uygulaman›nen önemli özelli¤i, ilac›n kan dolafl›m›na geçerek tüm vücuda yay›lmas› ve AMAÇLARIMIZetki yerinde yeterli konsantrasyona ulaflmas›d›r. Di¤er yandan, sistemik yol ile uygulananilaç K vücudun ‹ T A P her yerine ulaflabildi¤inden, hedeflenen etki yerinin d›fl›nda-K ‹ T A Pki bölgelerde baz› istenmeyen etkilere de neden olabilir. ‹laçlar sistemik etki eldeetmek üzere vücuda enteral, parenteral, transdermal yollar ile ya da inhalasyon yoluile uygulan›rlar TELEV‹ZYON (fiekil TELEV‹ZYON2.2).‹NTERNET‹NTERNET

2. Ünite - Genel ‹laç Bilgisi23Enteral Yol ‹le ‹laç Uygulama‹lac›n sindirim kanal› içine uygulanmas›na enteral uygulama ad› verilir. Enteral yolile al›nan ilaç sindirim kanal› mukozalar›ndan emilerek, kan dolafl›m›na geçer(absorbsiyon). ‹laçlar sindirim kanal›na oral, sublingual/bukkal ya da rektal yollarile uygulanabilir.En s›k kullan›lan ilaç uygulama yolu olan oral uygulama, hastan›n tablet, draje,kapsül, flurup, eliksir, posyon ve emülsiyon gibi ilaç flekillerini yutarak almas›demektir. Pratik ve ekonomik olmas› ve kiflinin kendi kendine uygulayabilmesioral uygulaman›n üstünlükleridir. Di¤er yandan mide-ba¤›rsak kanal›n› tahrifl edenya da bu kanaldaki fizyolojik s›v›lar taraf›ndan parçalanan ilaçlar›n oral yol ile uygulamas›tercih edilmez. Bilinci aç›k olmayan ya da bulant›s› ve kusmas› olan hastalardailaç oral yolla verilmez.Oral uygulama sistemik bir ilaç uygulama yolu olmakla birlikte, baz› ilaçlar mide-ba¤›rsakkanal›nda lokal etki elde etmek amac› ile de oral yoldan uygulanabilirler.Örne¤in, peptik ülser tedavisinde kullan›lan ve oral yolla al›nan ilaçlar olanantiasitler mide-ba¤›rsak kanal›ndan absorbe olmazlar; burada kalarak kanaldakiasit fazlal›¤›n› nötralize ederler.Oral yol ile uygulanan ancak lokal etki gösteren baflka ilaçlar düflününüz. SIRA S‹ZDESIRA S‹ZDE1‹laçlar›n a¤›z içine yerlefltirilerek uygulanmas›na bukkal uygulama; dilalt›naDÜfiÜNEL‹MDÜfiÜNEL‹Myerlefltirilerek oradaki kapiler damarlar taraf›ndan absorbsiyona b›rak›lmas›na sublingualuygulama ad› verilir. Bukkal uygulamada, a¤›z mukozas› üzerinde bölgeselbir etki hedefleniyorsa lokal bir uygulama söz konusu demektir. SORUAncak, ilaçlarSORUbazen sistemik etki elde etmek amac› ile de a¤›z içine yerlefltirilebilirler. ‹zosorbiddinirat, nikotin, buprenorfin gibi baz› ilaçlar sistemik etki elde etmek amac› ileD‹KKATD‹KKATsublingual ya da bukkal yoldan uygulanabilen ilaçlard›r.Lokal ilaç uygulama yollar› bölümünde de söz edildi¤i gibi, ilaçlar›n rektum içineyerlefltirilerek uygulanmas›na rektal uygulama ad› verilir.SIRARektumdaS‹ZDEya daSIRA S‹ZDEanüste bölgesel etki elde etmek amac› ile yap›lan uygulama lokal uygulamad›r.Ancak, baz› ilaçlar rektuma uygulan›p, buradaki mukozalardan absorbe edilerekAMAÇLARIMIZkendilerine özgü sistemik etkilerini olufltururlar. Rektal uygulama; bebeklerde, bulant›s›/kusmas›olan hastalarda ya da mideyi tahrifl eden ilaçlar›n verilmesi gerek-AMAÇLARIMIZti¤inde, oral yoldan ilaç uygulamas›na iyi bir alternatif olabilir. K Trimetobenzamid,‹ T A PK ‹ T A Pparasetamol, ketoprofen, indometazin gibi ilaçlar, sistemik etki elde etmek amac›ile rektal yoldan uygulanan ilaçlara örnek olarak verilebilir.TELEV‹ZYONParenteral Yol ‹le ‹laç Uygulama‹lac›n steril enjektör yard›m› ile damar ya da doku içine uygulanmas›na parenteraluygulama ad› verilir. Parenteral yol ile uygulanacak ilaçlar genellikle solüsyon, bazende süspansiyon ya da emülsiyon fleklinde haz›rlan›r. Parenteral ‹NTERNET ilaç preparatlar›steril olmal› ve vücut pH’s› olan 7.4 de¤erine eflit ya da bu de¤ere yak›n haz›rlanmal›d›r.Bu preparatlar›n izotonik ve apirojen olmalar› tercih edilir.Bulant›, kusma ve diyare gibi mide-ba¤›rsak sistemi problemleri olan ya da bilinciaç›k olmayan hastalara ilaç vermeye uygun bir yöntem olmas› ve verilen ilac›netkisinin h›zl› bafllamas› parenteral uygulaman›n üstünlükleridir. Di¤er yandan,alerji ve yan etki geliflme riskinin di¤er ilaç uygulamalar›na göre daha yüksek olmas›,hastada gerginli¤e neden olan a¤r›l› bir uygulama yolu olmas›, genellikle en-TELEV‹ZYON‹NTERNET

24 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekillerijeksiyonu yapacak bir sa¤l›k personeline gereksinim duyulmas› ve pahal› olmas›bu uygulama yolunun bafll›ca s›n›rl›l›klar›d›r.Parenteral uygulamada ilaç bir enjektör yard›m› ile damar içine, kas içine ya dacilt alt›na verilir.• Damar içine enjeksiyon, genellikle ilac›n venöz damarlar›n içine uygulanmas›(intravenöz uygulama) ile yap›l›r. ‹ntravenöz uygulama için s›kl›kla dirse¤inön yüzündeki antekubital ven kullan›l›r. Hacmi 10 mL’den daha azolan ilaç solüsyonunun, k›sa bir süre içinde ven içine enjekte edilmesi fleklindekiuygulamaya intravenöz bolus enjeksiyon ad› verilir. Büyük hacimdekiizoosmotik s›v›lar›n içine kar›flt›r›larak haz›rlanan ilaç solüsyonunun yavafl(dakikada bir ya da birkaç mL) ve uzun sürede ven içine verilmesine iseintravenöz infüzyon denir. ‹ntravenöz infüzyon için infüzyon seti kullanmakgerekir.Arterler içine sistemik etki amac› ile ilaç uygulanmaz. Arter içine yaln›zcabelirli bir organ›n görüntülenmesi ya da belirli bir bölgede lokalize olmuflneoplazman›n tedavisi için enjeksiyon yap›l›r (intraarteriyel uygulama).‹laçlar baz› özel durumlarda kemik ili¤i içine de uygulanabilirler.• Cilt alt› enjeksiyon (subkütan) için genellikle ekstremiteler tercih edilir. Uygulananilaç solüsyonun hacmi 2 mL’den çok olursa, ciltte gerilmeye ve a¤r›yaneden olabilir, 5-10 mL’lik ilaç solüsyonlar› göbe¤in alt›ndaki bölgeyecilt alt› olarak uygulanabilir.Ciltte a¤r› duyusunu tafl›yan çok say›da sinir lifi bulundu¤undan, irritan ilaçlar›nsolüsyonlar› cilt alt›na uyguland›¤›nda a¤r›ya neden olur. Böyle ilaçlar,daha az a¤r›ya neden olacaklar› için kas içine ya da damar çeperleri a¤r›l›uyaranlara karfl› duyars›z oldu¤u için ven içine uygulanabilirler. Ya¤l› solüsyonlaruyguland›klar› bölgede lokal reaksiyona ve steril abselere neden olabilece¤indencilt alt› verilmezler.Sürekli ilaç uygulanmas› gereken, yatan hastalara bir gün içinde birkaç kezenjeksiyon yap›lmas›n› önlemek amac› ile, küçük hacimli enjeksiyonluk solüsyonlar,oldukça düflük bir h›zda (0,1-0,3 mL/saat) sürekli cilt alt› infüzyonile uygulanabilirler.Pelet fleklinde haz›rlanm›fl ilaç preparat›n›n, cilde küçük bir kesi at›larakcilt alt›na yerlefltirildi¤i ‘pelet implantasyonu’ uygulamas› da bir cilt alt› ilaçuygulamas›d›r.• Kas içine enjeksiyon (intramüsküler enjeksiyon), genellikle gluteal kas içineyap›l›r. Ancak, deltoid ya da vastus lateralis (uyluk d›fl yüzü) kaslar› da intramüskülerenjeksiyon için kullan›labilen kaslard›r. Bir kas›n içine uygulananilaç solüsyonun hacminin 5 mL’den çok olmamas› gerekir. Ancak sa¤ vesol taraflardaki kaslar›n içine ayr› ayr› 5’er mL ilaç solüsyonu uygulanabilir.Ya¤l› solüsyonlar intramüsküler enjeksiyon ile uygulanabilir.‹rritan ilaçlar uygulama yerinde a¤r›ya, nekroza ve steril abselere neden olabilirler.Böyle ilaçlar, a¤r›y› önlemek amac› ile lokal anestezikler ile kombineedilebilirler.Transdermal Yol ‹le ‹laç UygulamaTransdermal uygulamada ilaç cilt yüzeyine uygulan›r, buradan emilerek kan dolafl›m›nageçer ve sistemik etki oluflturur. Merhemin absorbe edilmek üzere cildinüzerine sürülmesi ya da ilaç emdirilmifl bir flasterin (transdermal terapötik sistem,TTS) cilt üzerine yap›flt›r›lmas› transdermal uygulama flekilleridir. A¤r›s›z bir yön-

2. Ünite - Genel ‹laç Bilgisi25tem olmas›, hastan›n kendi kendine uygulayabilmesi ve bir kez uyguland›¤›ndauzun süreli etki sa¤lanabilmesi transdermal uygulaman›n üstünlükleridir.Merhem fleklinde uygulamada, merhemin uygulanan alandaki giysilere bulaflmas›ve her zaman ayn› dozda uygulaman›n yap›lamamas› gibi baz› sorunlar sözkonusudur. Ancak, TTS preparatlar› önceden belirlenmifl h›zda ve sürede ilaç sal›-verdikleri için, merhemlerden farkl› olarak sabit bir kan konsantrasyonu sa¤lar.Nitrogliserin, fentanil, estradiol, testosteron gibi ya¤da çözünürlü¤ü yüksek ilaçlarTTS fleklinde uygulanabilen ilaçlardand›r.Yan›k tedavisi için merhem uygulanmas› ile tutulan kaslar› gevfletmek SIRA amac› S‹ZDEile merhemuygulanmas› aras›ndaki fark nedir?2SIRA S‹ZDEintravenözDÜfiÜNEL‹MSORUD‹KKATfiekil DÜfiÜNEL‹M 2.2Sistemik ilaçuygulama SORU yollar›Kaynak: Lüllmannve ark. 2001. D‹KKATSIRA S‹ZDESIRA S‹ZDESublingualbukkalinhalasyonAMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZTransdermalOralK ‹ T A PK ‹ T A PTELEV‹ZYONAortTELEV‹ZYON‹NTERNET‹NTERNETSubkütanVücuda da¤›l›mintramüskülerRektal

26 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekillerifiekil 2.3‹nhalasyon Yolu ‹le ‹laç Uygulama‹nhalasyon yolu ile ilaç uygulamas›, ilac›n solunarak kullan›lmas› anlam›na gelir.‹laç, akci¤ere ait yap›larda bölgesel bir etki elde etmek amac› ile uygulan›yorsa lokalbir uygulama söz konusu olur. Örne¤in, ast›m ve kronik obstruktif akci¤er hastal›¤›gibi hastal›klar›n tedavileri için inhalasyon yoluyla kullan›lan bronkodilatörlerya da antienflamatuvar ilaçlar akci¤erde lokal etki elde etmek üzere uygulan›rlar.Di¤er yandan, inhale edilen ilac›n akci¤er alveollerinden kan dolafl›m›na geçmesive sistemik etki göstermesi de istenebilir. Örne¤in, inhalasyon yolu ile kullan›lanazot protoksit, halotan, sevofluran gibi ilaçlar sistemik dolafl›ma geçerek genelanestezi sa¤larlar.FARMAKOK‹NET‹K‹laçlar›n etki yerlerine ulaflmalar› ve etkilerini gösterdikten sonra vücuttan uzaklaflt›r›lmalar›için çeflitli hücrelerin içine girmeleri ve hücre tabakalar›ndan geçmelerigerekir. ‹laçlar›n hücreye girip ç›karken aflmalar› gereken yap›, hücrenin sitoplazmamembran›d›r. ‹laçlar sitoplazma membran›n› daha çok pasif difüzyon ve tafl›y›-c› arac›l›kl› tafl›n›m ile aflarlar (bkz. fiekil 2.3). Pinositozun ve reseptör arac›l›kl› endositozunilaç tafl›n›m›na katk›s› s›n›rl›d›r.‹laçlar›nsitoplazmamembran›ndantafl›n›m›Kanal proteiniTafl›y›c›proteinlerPasif difüzyonKolaylaflt›r›lm›fldifüzyonEnerjiDifüzyonAktif tafl›maPasif (basit) difüzyon; ilaç moleküllerinin yüksek konsantrasyonda bulunduklar›alandan, düflük konsantrasyonda bulunduklar› alana do¤ru geçmeleridir. Tafl›-n›m, konsantrasyon yokuflu yönünde oldu¤u için enerji kullan›m› gerekmez. Pasifdifüzyon için herhangi bir tafl›y›c› moleküle de gereksinim duyulmaz.Tafl›y›c› arac›l›kl› tafl›n›m; ad›ndan da anlafl›laca¤› üzere, tafl›n›m›n gerçekleflmesiiçin bir tafl›y›c› moleküle gereksinim duyulmaktad›r. Hücre membran›nda bulunantafl›y›c› molekül, hücrenin d›fl yüzeyine ulaflm›fl olan ilaç molekülünü ba¤lar,ba¤lad›¤› ilaç molekülü ile birlikte membran›n lipid faz›n› aflar ve hücrenin içyüzüne ulaflt›¤›nda ilaç molekülünü serbest b›rak›r. Bu olaya içe al›m anlam›nda“uptake” ad› verilir. Tafl›y›c› molekülün, ilaç molekülünü hücrenin içinden d›fl›natafl›mas› olay›na ise d›fla at›m anlam›nda “efflux” denir. Membranda bulunan tafl›-y›c› moleküllerin say›lar› ve tafl›ma kapasiteleri s›n›rl› oldu¤u için, belirli bir ilaçkonsantrasyonundan sonra tafl›y›c› doygunlu¤a eriflir ve daha fazla ilaç tafl›namaz.

2. Ünite - Genel ‹laç Bilgisi27Tafl›y›c› arac›l›kl› tafl›n›m iki flekilde gerçekleflebilir; kolaylaflt›r›lm›fl diffüzyonve aktif transport. Kolaylaflt›r›lm›fl difüzyonda geçifl, pasif diffüzyona benzer flekildeyüksek konsantrasyon alan›ndan düflük konsantrasyon alan›na do¤ru olur veenerji gerektirmez. Ancak geçifl tafl›y›c› arac›l›¤› ile gerçekleflir ve bu nedenle depasif difüzyona göre çok daha h›zl›d›r. Aktif transport olay›nda ise, ilaç molekülleritafl›y›c› molekül yard›m› ile düflük konsantrasyonda bulunduklar› ortamdan yüksekkonsantrasyonda bulunduklar› ortama do¤ru tafl›n›rlar. Tafl›nma konsantrasyonyokufluna karfl› gerçekleflti¤i için enerji (ATP) kullan›l›r.Pinositoz; hücre içine tafl›nacak olan molekülün, hücre membran›n›n d›fl yüzündeoluflan çukura yerleflmesi; daha sonra bu çukurun çevresindeki membrantaraf›ndan sar›lmas› ile oluflan keseci¤in membrandan koparak içindeki madde ilebirlikte hücre içine girmesi fleklinde gerçekleflir.Reseptör arac›l› endositoz; hücre içine tafl›nacak olan molekülün, hücre membran›üzerinde bulunan özel çukurlarda kümelenmifl özgül reseptörlerine ba¤lanarak,bu reseptörler ile birlikte hücre içine girmesi fleklinde gerçekleflir.‹laçlar›n biyolojik membranlardan geçifli ile ilgili temel kavramlardan söz ettiktensonra, ilaca ait farmakokinetik parametreler olan absorbsiyon, da¤›l›m ve eliminasyonolaylar›n› inceleyece¤iz.‹laçlar›n Absorbsiyonu‹laçlar›n uyguland›klar› yerden kan dolafl›m›na geçmeleri olay›na absorbsiyon ad›verilir. Birim zamanda absorbe edilen ilaç miktar› ise absorbsiyonun h›z› olarak tan›mlan›r.Bir ilac›n absorbsiyon h›z›, ilaca ve ilac›n uyguland›¤› alana özgü çeflitlietkenler taraf›ndan belirlenir.Genel kural olarak küçük moleküllü ilaçlar, büyük molekülü olanlara göre dahah›zl› absorbe edilirler. Absorbsiyon h›z›n› etkileyen di¤er bir etken ise, ilac›nya¤da çözünebilirli¤i yani lipofilitesidir. Ya¤ faz›nda çözünen ilaç konsantrasyonunun,su faz›nda çözünen ilaç konsantrasyonuna oran›na ya¤/su partisyon katsay›s›ad› verilir ve bu katsay› ilac›n lipofilitesinin bir ölçütüdür. ‹lac›n lipofilitesi ne kadaryüksekse, hücre membran›ndan difüzyonu ve absorbsiyon h›z› o kadar yüksektir.‹laçlar sulu ortamlarda iyonize ve non-iyonize olmak üzere iki k›s›m halindebulunurlar. ‹yonize halde bulunan ilaç molekülleri, lipidlerde pek çözünmedikleriiçin hücre membranlar›ndan geçiflleri ve absorbsiyonlar› zor olur. Büyük bölümüiyonize olmufl bir ilac›n absorbsiyon h›z› düflüktür. Ancak, non-iyonize halde bulunanilaç molekülleri ya¤da kolay çözünür, sitoplazma membran›n›n lipid ortam›-n› kolay aflar ve h›zl› absorbe olurlar.Ayr›ca, solüsyon içinde bulunan ilaçlar›n absorbsiyon h›z› süspansiyon ve emülsiyoniçinde bulunanlara göre daha yüksektir. ‹lac›n uygulama yerinde yüksekkonsantrasyonda bulunmas›, absorbsiyon h›z›n› art›ran di¤er bir etkendir. Baz›ilaçlar›n kendilerine özgü farmakolojik özellikleri de absorbsiyon h›z›n› etkileyebilir.Örne¤in, vazokonstriktör ilaçlar›n absorbsiyon h›zlar› düflüktür.‹lac›n uyguland›¤› alandan geçen kan ak›m›n›n h›z› da absorbsiyon h›z›n› etkileyenetkenlerden biridir. Uygulama alan›ndan geçen kan ak›m› yavafllarsa, absorbsiyonh›z› düfler. ‹lac›n uyguland›¤› alan›n geniflli¤i ve permeabilitesi ne kadaryüksekse absorbsiyon da o kadar h›zl› gerçekleflir.Oral yoldan uygulanan ilaçlar esas olarak ince ba¤›rsaklardan absorbe edilir.‹nce ba¤›rsak mukozas›nda bulunan k›vr›mlar, villüs ve mikrovillüsler bu organ›nyüzeyini geniflletir, böylece ilac›n absorbe edilebilece¤i yüzey alan› artar. Di¤eryandan ilaçlar›n ince ba¤›rsaktan geçifl süreleri de uzundur. ‹laçlar, mide ve kal›nba¤›rsaklardan da s›n›rl› ölçüde absorbe edilebilir.

28 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekilleriSIRA S‹ZDE3‹laç absorbsiyonunun SIRA S‹ZDEmide ve kal›n ba¤›rsaklarda, ince ba¤›rsaklara göre daha az olmas›-n›n nedeni ne olabilir?DÜfiÜNEL‹MDÜfiÜNEL‹MOral yoldan uygulanan ilaçlar, yüksek oranda absorbe edilse bile bu oran %100olmaz. Absorbe edilerek sistemik dolafl›ma geçen ilaç miktar›n›n, al›nan ilaç miktar›naoran› o SORU ilac›n biyoyararlan›m›n› belirler. Biyoyararlan›m, absorbsiyonun h›-SORUz› ve derecesi ile yak›ndan iliflkili bir kavramd›r. Oral yoldan uygulanan bir ilac›nbiyoyararlan›m›, ilac›n fizikokimyasal özelliklerine ve mide-ba¤›rsak kanal›n›n fizyolojiközelliklerine ba¤l› olarak de¤iflir.D‹KKATD ‹KKAT‹lac›n mide-ba¤›rsak kanal›ndan absorbsiyonunu etkileyen fizikokimyasal etkenlerinbirincisi, uygulanan farmasötik fleklin kat› ya da s›v› olmas›d›r. Oral yol-SIRA S‹ZDESIRA S‹ZDEdan al›nan tablet, draje gibi kat› ilaç flekillerinin absorbe edilebilmeleri için önce“disintegre olmalar›” yani parçalanmalar›, sonra da mide-ba¤›rsak öz suyunda “dissolüsyonaAMAÇLARIMIZu¤ramalar›” yani çözünmeleri gerekir. S›v› halde bulunan ilaçlar disin-AMAÇLARIMIZtegrasyon ve dissolüsyon basamaklar› ile zaman kaybetmeyecekleri için, kat› olanlaragöre daha K ‹ Th›zl› A Pve bazen daha fazla absorbe edilirler.K ‹ T A P‹lac›n ya¤da ve suda çözünürlü¤ü de mide-ba¤›rsak kanal›ndan absorbsiyonuetkileyen fizikokimyasal etkenlerden biridir. Genel kural olarak, ilaç molekülleriTELEV‹ZYON ne kadar non-iyonize TELEV‹ZYON (lipofilik) durumda bulunurlarsa ba¤›rsaklardan o kadar fazlaabsorbe olacaklard›r. Midenin ilaç absorbsiyonuna katk›s› s›n›rl›d›r.Oral yolla al›nan ilaçlar›n suda çözünebilir tuz formlar›na getirilmeleri ilac›ndissolüsyonunu ve absorbsiyonunu art›r›r. Genel kural olarak, ilaç moleküllerinin‹NTERNETpartikül çaplar›n›n ‹NTERNETazalt›lmas› da ilac›n dissolüsyonunu ve absorbsiyonunu art›ranbir etkendir. Ayr›ca, ilaçlar›n amorf flekilleri kristal flekillerine göre; yap›lar›nda suiçeren hidrat flekilleri de anhidr flekillerine göre daha kolay çözünür ve absorbeedilirler.‹laçlar›n baflka moleküllerle oluflturduklar› kompleksler de absorbsiyon özelliklerinide¤ifltirebilir. Örne¤in, ergotamin adl› ilaç kafein ile kompleks haline getirilirseabsorbsiyonu ve biyoyararlan›m› artar. Di¤er yandan tetrasiklinler, demir içerenantianemik ilaçlar ile birlikte kullan›ld›klar›nda flelat olufltururlar ve absorbsiyonlar›azal›r.Mide-ba¤›rsak kanal›ndan absorbsiyonu etkileyen fizyolojik etkenler ise; mideninboflalma süresi, ba¤›rsak motilitesi, mide-ba¤›rsak kanal›ndan geçen kan ak›-m›n›n h›z› ve ba¤›rsak epitel hücrelerinde bulunan P-glikoproteinlerin ifllevleri olaraks›ralanabilir. Midenin boflalma süresi, ilaçlar›n absorbe edilecekleri ana yerolan ince ba¤›rsaklara geçifl sürelerini etkiler. Midenin geç boflalmas›, asit ortamadayan›ks›z olan ya da mide öz suyundaki enzimler taraf›ndan parçalanan ilaçlar›nbiyoyararlan›m›n› azalt›r. Bazik ilaçlar, midenin asit ortam›nda kolay çözünürler vemidenin boflalmas›n›n gecikmesi, ilac›n dissolüsyonunu art›rd›¤› için absorbsiyonukolaylaflt›rabilir. Ancak, asidik ilaçlar için durum böyle de¤ildir; midenin asitli ortam›ndauzun süre kald›klar›nda asidik ilaçlar›n dissolüsyonu gecikir ve absorbsiyonlar›azalabilir. Ba¤›rsak motilitesinin artt›¤› ve ba¤›rsaklardan geçiflin h›zland›¤›durumlarda, ilac›n ba¤›rsakta kald›¤› süre azalaca¤› için absorbsiyonu da azal›r.Ba¤›rsak motilitesinin azald›¤› durumlarda ise özellikle kat› farmasötik flekillerdeverilen ilaçlar›n disintegrasyon ve dissolüsyonlar› azalaca¤›ndan ve ayr›ca ilac›nabsorbe edilece¤i mukoza yüzeyine temas› güçleflece¤inden absorbe edilen ilaçmiktar› azalabilir. Mide-ba¤›rsak mukozalar›ndan geçen kan ak›m›n›n azald›¤› du-

2. Ünite - Genel ‹laç Bilgisirumlarda da ilaç absorbsiyonu gecikebilir ve azalabilir. Ba¤›rsak hücrelerinin içineal›nan siklosporin gibi baz› ilaç moleküllerini, bu hücrelerden ç›kartarak ba¤›rsaklümenine geri gönderen P-glikoproteinleri bu ilaçlar›n absorbsiyonunu azalt›rlar.Oral yoldan al›nan ilaçlar›n absorbsiyonlar›n› etkileyen önemli bir etken de besinlerdir.Besinler midenin boflalmas›n› geciktirerek ya da sindirim salg›lar›n› art›-rarak ilaç absorbsiyonunu de¤ifltirebilirler. Besin maddeleri taraf›ndan oluflturulankitle, ilaçlar›n mide-ba¤›rsak kanal› mukozalar›na temas›n› azaltarak absorbsiyonunazalmas›na neden olabilir. Di¤er yandan, ilaç moleküllerinin SIRA çeflitli S‹ZDEbesin ö¤eleriile kompleks oluflturmalar› absorbsiyonlar›n›n azalmas›na neden olabilir. Besinal›m›na ba¤l› olarak kar›n bölgesinden geçen kan ak›m›n h›z›n›n de¤iflmesi de ilaçDÜfiÜNEL‹Mabsorbsiyonunu etkileyebilir.‹laçlar›n bol miktarda su ile birlikte al›nmalar› absorbsiyonlar›n› art›r›r. ‹laçlarSORUgazl› ya da asitli içecekler yerine su ile birlikte al›nmal›d›r.‹lac›n aç ya da tok al›nmas› absorbsiyonunu etkileyebilir. Aç karna al›nacak D‹KKAT bir ilaç, sonyemekten iki saat sonra ve gelecek yemekten bir saat önceki zaman aral›¤›nda al›nmal›d›r.29SIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹MS ORUD‹KKATSIRA S‹ZDE‹laçlar›n besinlerle birlikte al›nmas›n›n absorbsiyon aç›s›ndan baz› sak›ncalar›olabilmekte ise de, baz› ilaçlar›n tok karna al›nmalar› daha uygundur. Örne¤in, demirtuzlar›, non-steroidal antienflamatuvar ilaçlar, sülfonilüreler gibi mide mukozas›n›tahrifl eden ya da hastada bulant›/kusma gibi rahats›zl›klara neden olan ilaçlar›nyemekler ile birlikte al›nmalar› önerilir.Oral yolla al›nan baz› ilaçlar›n absorbsiyonlar›, midenin veya K ‹ ba¤›rsa¤›n T A P bir k›sm›n›nya da tamam›n›n al›nd›¤› cerrahi giriflimlerden sonra ve çeflitli ba¤›rsak hastal›klar›ndaazalabilir.Oral yoldan uygulanan baz› ilaçlar›n absorbsiyonlar›n› önemli TELEV‹ZYON ölçüde de¤ifltirebileniki fizyolojik olay vard›r; bunlardan biri ilk geçiflte eliminasyon, di¤eri enterohepatiksiklustur.‹lk geçiflte eliminasyon (presistemik eliminasyon), ilac›n kan dolafl›m›na kat›lmadanönce önemli ölçüde y›k›lmas› demektir. Oral yolla al›nan ilaçlar, mide-ba-‹NTERNET¤›rsak mukozas›n›n epitel hücrelerinin ya da karaci¤er hücrelerinin içine al›narak,bu hücrelerde bulunan enzimler taraf›ndan etkisiz hale getirilirler. Bu nedenle ilaçmoleküllerinin tamam› sistemik dolafl›ma ulaflamaz yani ilac›n sistemik biyoyararlan›m›azal›r.‹laçlar›n büyük bölümü ilk geçifl etkisine önemli ölçüde u¤ramazlar. ‹lk geçiflteeliminasyona u¤rayan ilaçlar genellikle fazla lipofilik ilaçlard›r. Propranolol, izosorbitdinitrat, estradiol, lidokain gibi ilaçlar ilk geçifl etkisine önemli ölçüde u¤rayanilaçlardand›r.‹lk geçifl etkisine u¤rayan baz› ilaçlar›n sistemik biyoyararlan›mlar›n› art›rmakiçin oral yoldan verilen ilaç dozu yükseltilerek ilk geçiflte kaybedilen ilaç miktar›telafi edilebilir. Di¤er baz› ilaçlar için ise oral uygulama yerine, vücuda verildiklerindekaraci¤ere u¤ramadan do¤rudan sistemik dolafl›ma kat›labilecekleri uygulamayollar› (sublingual, parenteral vb.) tercih edilebilir.Enterohepatik siklus, ilac›n karaci¤er ile ince ba¤›rsak aras›nda dolaflmas›d›r.Karaci¤er hücreleri taraf›ndan yakalanan ilaç molekülleri, bu hücrelerin içindekibaz› enzimler taraf›ndan gluküronat ve sülfat gruplar› ile birlefltirilerek (konjugasyon)inaktive edilir ve safra içerisine at›l›rlar. Bu konjugatlar safra içinde ince ba-¤›rsa¤a ulaflt›klar›nda, orada bulunan beta-gluküronidaz ve sülfataz enzimleri taraf›ndanhidroliz edilerek tekrar absorbe edilebilir hale gelirler. Böylece, ince ba¤›r-SIRA S‹ZDEAMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZK ‹ T A PTELEV‹ZYON‹NTERNET‹lk geçiflte eliminasyon, oralyoldan al›nan baz› ilaçlar›nsistemikbiyoyararlan›mlar›n› düflürenönemli bir etkendir.Uygulama yolu ne olursaolsun, karaci¤erde esasolarak konjugasyon ilemetabolize edilen tümilaçlar enterohepatik siklusau¤rayabilir.

30 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekillerisaklara ulaflan ilac›n bir k›sm› feçesle at›l›rken, bir k›sm› da ba¤›rsaklardan tekrarabsorbe edilerek karaci¤ere ulafl›r. ‹lac›n ince ba¤›rsak ile karaci¤er aras›nda bu flekildegidip gelmesine enterohepatik siklus ad› verilir. Enterohepatik siklus, oralyolla al›nan ilaçlar›n etki sürelerinin uzamas›na neden olur. Digitoksin, klorpromazin,raloksifen, amitriptilin gibi ilaçlar enterohepatik siklusa u¤rayan baz› ilaçlard›r.Subligual ve bukkal yoldan uygulanan ilaçlar a¤›z bofllu¤u mukozas›ndan absorbeedilirler. Ancak bu mukozan›n yüzeyi küçüktür ve a¤›zdaki salya ak›fl› ilac›nabsorbsiyonunu olumsuz yönde etkiler. Bu nedenle sublingual uygulama özellikleküçük miktarlar› ile etkili, lipofilik ilaçlar için uygundur. Bu yolla uygulamadailaç karaci¤ere u¤ramadan sistemik dolafl›ma girebildi¤i için etki h›zl› bafllar vegüçlü olur. Sublingual uygulama, presistemik eliminasyona u¤rayan baz› ilaçlariçin iyi bir seçenek olabilir.Rektal yoldan uygulanan ilaçlar rektum mukozas›ndan absorbe edilirler. Ancakbu mukozada ince ba¤›rsaktaki villüs ve mikrovillüsler bulunmaz, absorbsiyonyüzeyi küçüktür. Di¤er yandan, rektumda su miktar›n›n az olmas› nedeniyle kat›farmasötik flekilli ilaçlar›n dissolüsyonlar› da güçtür. Ayr›ca, feçeste bulunan mikroorganizmalarbaz› ilaçlar›n bir miktar y›k›lmas›na neden olabilirler. Rektumun altve orta hemoroidal venlerinden absorbe edilen ilaçlar, karaci¤ere u¤ramadan do¤rudansistemik dolafl›ma kat›labildikleri için etkileri h›zl› bafllar ve güçlü olur. Buflekilde ilk geçifl etkisinden de korunmufl olurlar.‹laçlar parenteral yollar ile uyguland›klar›nda, genellikle tam olarak absorbeedilirler. Damar içine uygulamada, ilaç akci¤erler taraf›ndan tutulursa ya da akci-¤erlerden ilk geçiflinde k›smen y›k›l›rsa biyoyararlan›m % 100’ün alt›na düflebilir.Cilt alt› ve kas içi uygulamalarda ise absorbsiyon h›z›n› belirleyen etken, enjeksiyonunyap›ld›¤› dokunun kan ak›m›d›r. Enjeksiyon bölgesinin ovalanmas› sonucukan ak›m› h›z›n›n artmas›, absorbsiyon h›z›n› art›r›r.Transdermal yoldan uygulanan ilaçlar deriden absorbe edildikleri için, düflükmiktarlarda etki gösterebilen, yüksek ölçüde lipofilik ilaçlar bu yolla uygulanabilirler.TTS belirlenmifl aral›klarla de¤ifltirildi¤i sürece, ilac›n kandaki konsantrasyonusabit kal›r.‹nhalasyon yolu ile uygulanan ilaçlar›n absorbsiyon yerleri akci¤erlerdir. Akci¤eralveollerinin çeperleri ilaçlar›n absorbsiyonlar› için genifl bir yüzey alan› sa¤lar.Ayr›ca akci¤erlerde çok say›da kapiler damar bulunur ve bu organdan geçenkan ak›m›n›n h›z› da çok yüksektir. Dolay›s› ile alveollere ulaflan küçük moleküllü,lipofilik ilaçlar buradan h›zla absorbe edilerek güçlü etki olufltururlar.‹laçlar›n Da¤›l›m›Absorbe edilerek kan dolafl›m›na giren ilaç molekülleri için bir sonraki aflama da-¤›l›md›r. ‹laç molekülleri etki yerlerine ulaflmak üzere kapiler damarlardan (kandolafl›m›ndan) dokular›n ve organlar›n içine da¤›l›rlar. Kapilerlerden d›flar› ç›k›flgenellikle pasif difüzyon ile gerçekleflir.‹laçlar›n Da¤›ld›¤› Fizyolojik S›v›lar‹laçlar vücutta, plazma, interstisyel s›v› ve intraselüler s›v› olmak üzere üç fizyolojiks›v› kompart›mana da¤›l›rlar. Plazma, kan hacminin neredeyse yar›s›n› oluflturur.Hücreler aras› bofllu¤u dolduran su, beyin omurilik s›v›s› (BOS) ve di¤er vücutboflluklar›nda bulunan s›v›lar ise interstisyel s›v› kompart›man›n› olufltururlar.Plazma ve interstisyel s›v›ya birlikte ekstraselüler (hücre d›fl›) s›v› kompart›man› dadenir. Hücre içi s›v›lar ise intraselüler s›v› kompart›man›n› olufltururlar.

SIRA S‹ZDESIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹M2. Ünite - Genel ‹laç BilgisiSORUDÜfiÜNEL‹M31S ORU‹laçlar›n plazmaya göre di¤er vücut s›v›lar›nda ne oranda da¤›ld›klar›n› D ‹KKAT gösteren ölçüt sanalda¤›l›m hacmidir.SIRA S‹ZDESIRA S‹ZDE‹laç molekülleri çeflitli makromoleküllere ve di¤er yap›lara ba¤lanabildiklerindenfizyolojik s›v› kompart›manlar içinde da¤›l›mlar› genellikle homojen de¤ildir.AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZPlazma Proteinlerine Ba¤lanmaKanda da¤›lan ilaç molekülleri, plazma proteinlerine ilac›n özelli¤ine göre de¤iflenoranlarda ve geri dönüflebilir flekilde ba¤lan›rlar. ‹laç ba¤lama K özelli¤i ‹ T A Polan bafll›caK ‹ T A Pplazma proteinleri, albümin ve alfa-1-asit-glikoproteindir. S›n›rl› say›da birkaç ilac›nplazmada lipoproteinler, globülin gibi farkl› makromoleküllere de ba¤lanabildi¤ibilinmektedir.TELEV‹ZYONTELEV‹ZYONAlbümin, ilaçlar›n önemli bir k›sm›n›n, özellikle asidik ilaçlar›n yüksek orandaba¤land›¤› plazma proteinidir. ‹laçlar, albüminin üzerinde bulunan ba¤lanma yerleriiçin birbirleri ile yar›flabilirler; albüminin üzerindeki ba¤lanma yerine ilgisi (afi-‹NTERNETnitesi) yüksek olan ilaç, düflük olan› bu yerden uzaklaflt›rabilir. Digitoksin, diazepam,fenitoin, varfarin gibi ilaçlar plazma albüminine yüksek oranda ba¤lanan baz›ilaçlard›r. Kronik karaci¤er hastal›klar›, kronik böbrek yetmezli¤i ve ciddi beslenmebozukluklar›nda, kandaki albümin miktar› azalabilir (hipoalbüminemi) yada albüminin ilaçlar› ba¤lama özelli¤i bozulabilir.Di¤er bir plazma proteini olan alfa-1-asit glikoproteine ise bazik ilaç molekülleriba¤lan›r. Amitriptilin, klorpromazin, kinidin, amprenavir gibi ilaçlar, alfa-1-asitglikoproteine yüksek oranda ba¤lanan baz› ilaçlard›r. Alfa-1-asit glikoproteininplazma düzeyi bireyler aras›nda önemli ölçüde de¤iflkenlik gösterebilir. Ciddi inflamatuvarhastal›klar, kanser, organ nakli ve miyokard infarktüsü gibi çeflitli durumlardaalfa-1-asit-glikoproteinin plazma düzeyi artar.Plazma proteinlerine ba¤l› olan ve ba¤l› olmayan ilaç molekülleri birlikte plazmadakitotal ilaç konsantrasyonunu olufltururlar. Plazma proteinlerine ba¤lanm›flhalde bulunan ilaç molekülleri, kandan dokulara geçemezler. ‹lac›n yaln›zcaplazma proteinlerine ba¤l› olmayan serbest fraksiyonu pasif difüzyon ile kapilerlerdenç›karak interstisiyel s›v›ya geçebilir. Bu nedenle, ilac›n etkinli¤ini belirleyenplazmadaki total ilaç konsantrasyonu de¤il, ilac›n serbest fraksiyonunun konsantrasyonudur.Ba¤l› olan k›s›m ise genellikle ilaç deposu olarak görev yapar.‹laçlar›n Da¤›l›m H›z›n› De¤ifltiren EtkenlerPasif difüzyona uygun lipofilik, non-iyonize ve küçük moleküllü ilaçlar›n da¤›l›mh›zlar› yüksektir. Genel kural olarak, dokudan geçen kan ak›m›n›n h›z› artt›kçada¤›l›m h›z› artar. ‹lac›n; kalp, akci¤erler, böbrekler, karaci¤er gibi çok kanlananorganlara geçifli h›zl›; ya¤ dokusu, cilt, kemikler ve iskelet kas› gibi yavafl kanlananlarageçifli ise yavafl olur. ‹lac›n da¤›l›m h›z› dokunun ekstraksiyon kapasitesiile de iliflkilidir. Ekstraksiyon kapasitesi artt›kça da¤›l›m h›z› artar. Plazma proteinlerineba¤lanma ise kandan dokuya geçifli azaltan bir etkendir.‹yon Tuza¤›Zay›f asit veya zay›f baz özellikteki ilaçlar›n da¤›l›mlar›n› etkileyebilen iyon tuza¤›olay›, basit bir ifadeyle, ilaç moleküllerinin daha fazla iyonize olabilecekleri alandatoplanma e¤ilimleridir. Örne¤in bazik ilaçlar, midenin asidik suyunda toplanmae¤ilimi gösterirler.D‹KKAT‹NTERNET‹lac›n etkinli¤i, serbest ilaçfraksiyonununkonsantrasyonuna ba¤l›d›r.

32 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekilleriRedistribüsyonYüksek ölçüde lipofilik olan baz› ilaçlar önce çok kanlanan organlara da¤›l›rlar,ancak bir süre sonra daha az kanlanan yap›larda toplan›rlar. Bu ilaçlar ilk da¤›l›mkal›plar›ndan farkl› flekilde yeniden da¤›ld›klar› için, bu olaya “yeniden da¤›lma”anlam›nda redistribüsyon ad› verilir. Redistribüsyon söz konusu ilaçlar›n etki yerlerindenuzaklaflt›r›lmas›na, dolay›s›yla etkilerinin sona ermesine neden olur. Örne¤in,tiyopental önce beyinde toplanarak etki gösteren, sonra ya¤ dokusundatoplanarak etkinli¤ini k›sa sürede yitiren bir ilaçt›r.SekestrasyonBaz› ilaçlar çeflitli hücre içi ve hücre d›fl› yap›lara s›k›ca ba¤lanarak ya da aktiftransport ile hücre içine al›narak depo edilirler. Sekestrasyon ad› verilen bu olay,ilaçlar›n dokular aras›nda eflit olmayan biçimde da¤›lmalar›na neden olur. ‹laçlar›ndokularda depolanmalar›, etkilerinin geç bafllamas›na ya da uzun sürmesine nedenolabilir. Örne¤in, tetrasiklinler kemik ve difllerde, iyot tiroid bezinde, imipraminakci¤erde, klorokin retina ve karaci¤erde biriken ilaçlard›r.SIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹MSORUD‹KKATSIRA S‹ZDE‹laçlar›n Da¤›l›m›n› S›n›rlayan Fizyolojik EngellerVücuda d›flar›dan al›nan maddeler olan ilaçlar, santral sinir sistemine girerken baz›fizyolojik engeller ile karfl›lafl›rlar.Kan-beyin engeli; beyinde bulunan kapiler damarlar, ilaçlar›n beyine giriflini s›-n›rland›ran baz› yap›sal özelliklere sahiptirler. Kan-beyin engeli, yaln›zca fazla lipofilikilaçlar›n geçifline izin verir. Beyinde nöroendokrin düzenleme ile ya da vücudad›flar›dan madde giriflini kontrol etmekle görevli olan çok az say›da baz› bölgelerdekan-beyin engeli bulunmaz.Kan-BOS engeli; BOS, ventrikülleri, omurili¤in ependimal kanal›n› ve beyin ileomurili¤in çevresindeki subaraknoid aral›¤› dolduran fizyolojik s›v›d›r. Beyin ventriküllerininiçinde bulunan ve BOS salg›layan koroid pleksuslar, beyin kapilerlerinebenzer flekilde yaln›zca lipofilik ilaçlar›n geçifline izin verirler ve kan-BOS engeliniolufltururlar.‹laçlar, gözün ön ve arka odac›klar›na ve prostat s›v›s›na geçerken de fizyolojikengeller ile karfl›lafl›rlar.‹laçlar gebe kad›n›n kan dolafl›m›ndan, bebe¤in kan dolafl›m›na geçerken ciddibir fizyolojik engelle karfl›laflmazlar. Plasentadan fetal dolafl›m›na geçen ilaçlar,fetüs üzerinde çeflitli olumsuz etkilere neden olabilir. Bu nedenle, hekim taraf›ndanuygun görülen özel durumlar d›fl›nda gebelik süresince ilaç kullan›m›ndankaç›n›lmal›d›r.SIRA S‹ZDE‹laçlar›n EliminasyonuAbsorbe edilerek vücuda da¤›lan ilaçlar etki yerlerine ulafl›rlar ve çeflitli mekanizmalarile etkilerini gösterirler. Vücutta ilac›n etkisini sonland›ran iki temel olay var-DÜfiÜNEL‹Md›r: Biyotransformasyon ve at›l›m. Biyotransformasyon ve at›l›ma birlikte eliminasyondenir (fiekilSORU2.4).Bir ilac›n çeflitli D‹KKAT yollardan eliminasyonu sonucu plazmadaki konsantrasyonunun yar›ya inmesiiçin geçen süreye eliminasyon yar›lanma ömrü denir.SIRA S‹ZDEAMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZK ‹ T A PK ‹ T A P

2. Ünite - Genel ‹laç BilgisiBiyotransformasyonVücuda al›nan ilaçlar›n, vücutta bulunan enzimler taraf›ndan kimyasal de¤iflikliklereu¤rat›lmas›na biyotransformasyon (metabolizma) ad› verilir.Biyotransformasyona u¤rayan ilaçlar, genellikle daha az etkili ya da tamamenetkisiz bileflikler haline getirilirler (biyoinaktivasyon, detoksikasyon) ve ortaya ç›-kan etkisiz bilefliklere inaktif metabolitler ad› verilir. Di¤er yandan, ilaçlar bazenbiyotransformasyon ile daha etkili ve/veya daha toksik bilefliklere de dönüflebilirler(biyoaktivasyon). Biyotransformasyon sonucu oluflan aktif metabolit, as›l bilefli¤egöre daha güçlü ya da daha uzun etkili olabilir.Bazen de etkisiz bir bileflik vücutta biyotransformasyon sonucu etkili hale getirilebilir.Böyle bilefliklere ön-ilaç anlam›nda “pro-drug” ad› verilir. Örne¤in, birglukokortikoit olan kortizon, biyotransformasyon sonucu hidrokortizon molekülünedönüflerek etkinlik kazan›r.33Bir ilac›nbiyotransformasyonu sonucubir ya da birden fazla say›dametabolit oluflabilir.Biyotransformasyon Enzimleri‹laç biyotransformasyonunda rol oynayan çok say›da etkin enzime sahip olan karaci¤er,biyotransformasyondan sorumlu bafll›ca organd›r. Di¤er yandan, mide-ba-¤›rsak kanal›, akci¤erler, böbrekler, beyin, deri ve kan gibi organ ve dokularda bulunançeflitli enzimler de biyotransformasyonda görev al›rlar. Biyotransformasyonyapan enzimlerin etkinli¤i bireyler aras›nda de¤iflkenlik gösterebilir.Biyotransformasyon enzimleri, ilaçlar›n yan› s›ra çeflitli yollardan vücuda girenbesin katk› maddeleri, besinlerdeki tar›msal ilaç art›klar›, hava ve suyu kirletenat›klar, egsoz ve sigara duman› gibi çeflitli ksenobiyotikleri de metabolize ederler.Bu enzimlerin büyük k›sm› vücuda al›nan besinlerin ve vücutta bulunan endojenmaddelerin metabolizmas›nda da rol oynar.Baz› ilaçlar, enzimlerin yard›m› olmadan, ortam›n pH’s›na ba¤l› olarak da kimyasalde¤iflime u¤rayabilirler. Örne¤in, atraküryum, kan›n pH de¤erinde büyük ölçüdeparçalan›r.Biyotransformasyonda Rol Oynayan Enzimatik Olaylar‹laçlar›n absorbe edilerek vücut s›v›lar›na da¤›lmalar› için belirli bir lipofiliteye sahipolmalar› gerekir. Di¤er yandan lipofilite, ilaçlar›n vücuttan at›lmalar›n› zorlaflt›-ran bir etkendir. ‹laçlar›n vücuttan kolay at›labilmeleri için, kimyasal yap›lar›ndapolar gruplar tafl›yan hidrofilik moleküller flekline çevrilmeleri gerekir. ‹laçlar afla-¤›daki biyotransformasyon reaksiyonlar› ile daha polar bileflikler haline getirilerekat›l›ma haz›rlan›rlar. Bir ilaç ayn› anda ya da arka arkaya birden fazla say›da biyotransformasyonreaksiyonuna u¤rayabilir. Bunlardan oksidasyon, redüksiyon vekopma faz I reaksiyonlar›; konjugasyon ise faz II reaksiyonu olarak adland›r›l›r(bkz. fiekil 2.3).Oksidasyon: ‹laç molekülünün uygun bir yerinden oksidasyona u¤ramas› olay›d›r.‹laç oksidasyonunun önemli bölümü, karaci¤er parenkima hücrelerininmikrozomal sitokrom-P450 (CYP) enzimleri taraf›ndan yap›l›r. Sitokrom-P450 enzimleri,karaci¤erin yan› s›ra di¤er birçok doku ve organda da bulunur. Alkol dehidrogenaz,aldehit dehidrogenaz, monoamin oksidaz (MAO), diamin oksidaz(DAO, histaminaz), ksantin oksidaz, tirozin hidroksilaz ve hem-peroksidaz gibimikrozomal olmayan enzimler de oksidasyon yoluyla ilaç metabolizmas›na katk›-da bulunurlar.

34 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekilleriSIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹MSORUD‹KKATSIRA S‹ZDERedüksiyon: ‹laç molekülünün NADPH, FAD ve di¤er flavinlerin yard›m›yla indirgenmesiolay›d›r. Aldehitlerin alkollere, azo grubunun aminlere, nitro grubununamin ya da hidroksilamine dönüflümü ilaç metabolizmas› s›ras›nda görülen bafll›caindirgenme reaksiyonlar›d›r.Kopma: Ad›ndan da anlafl›laca¤› üzere ilaç molekülünden bir grubun kopar›lmas›ya da molekülün daha küçük moleküllere ayr›lmas› olay›d›r. ‹laç moleküllerindekiester ba¤lar›n› k›ran esteraz enzimleri, karboksil grubu içeren ilaçlardan bugrubun kopar›lmas›n› sa¤layan dekarboksilaz enzimleri, glikozitleri hidrolize edenbeta-glikozidaz enzimleri kopma reaksiyonlar›nda rol oynayan enzimlere örnekolarak verilebilir.Konjugasyon: Bir ilac›n ya da metabolitinin molekülüne, bir radikalin veya endojenbir maddenin SIRA S‹ZDEmolekülünün kovalent ba¤ ile ba¤lanmas› olay›d›r. Dolay›s›ylakonjugasyon olay› asl›nda bir sentez reaksiyonudur. ‹laç molekülleri, gluküronikasit, metil, asetil, sülfat, glutatyon, amino asit gibi çeflitli gruplar ile konjugeDÜfiÜNEL‹Medilerek metabolize edilirler. Gluküronik asit ile konjugasyon, mikrozomal bir enzimolan UDP-gluküronozil transferaz enzimi arac›l›¤› ile gerçeklefltirilir. Di¤erkonjugasyonlarda SORUrol oynayan enzimler mikrozomal enzim de¤ildirler.Baz› ilaçlar yaln›zca D‹KKATfaz I ya da yaln›zca faz II reaksiyonlar› ile metabolize edilebilirler.Ancak, ilaçlar›n büyük bölümü önce faz I, sonra faz II reaksiyonlar›na u¤rarlar. Bu flekildemetabolitin polaritesi daha da art›r›l›r.SIRA S‹ZDEBiyotransformasyon H›z›n› Etkileyen EtkenlerMikrozomal enzimler, karaci¤er baflta olmak üzere çeflitli organ ve dokular›n hücrelerindegranülsüz endoplazmik retikuluma (ER) yerleflmifllerdir. Karaci¤er dokusuhomojenize edildi¤inde, ER membran› parçalanarak mikroskobik küreciklereyani mikrozomlara K ‹ T A Pdönüflür. Bu enzimler, mikrozomlara ba¤l› bulunduklar›ndan“mikrozomal enzim” ad› ile an›l›rlar.Bir maddenin, substrat› oldu¤u mikrozomal enzimin sentezini art›rmas›na ya day›k›m›n› yavafllat›lmas›na TELEV‹ZYON ve dolay›s› ile dokudaki miktar›n› ve etkinli¤ini art›rmas›namikrozamal enzim indüksiyonu denir. Örne¤in, sigara duman›nda bulunanpolisiklik aromatik hidrokarbonlar veya kömürde piflirilmifl etlerde kömürdengeçen benzo(a)piren gibi ksenobiyotikler ve barbituratlar, karbamazepin, fenitoin‹NTERNETgibi ilaçlar, baz› sitokrom-P450 enzimlerini indüklerler. ‹ndüksiyon sonucundamikrozomal enzimin dokudaki miktar› ve etkinli¤i artar. Bu olay, bu enzimler taraf›ndaninaktive edilen ilaçlar›n y›k›mlar›n›n artmas›na ve etkinliklerinin azalmas›naneden olur. Karbamazepin gibi baz› ilaçlar kendilerini y›kan enzimleri indükleyerekkendi inaktivasyonlar›n›n h›zlanmas›na ve etkinliklerinin azalmas›na nedenolabilirler. Bu olaya ise otoindüksiyon ad› verilir.Mikrozomal enzimlerin ifllevlerinin çeflitli ilaçlar ya da ksenobiyotikler taraf›ndanengellenmesine ise mikrozomal enzim inhibisyonu denir. Mikrozomal enziminhibe edildi¤inde, o enzim ile metabolize edilen ilaçlar›n y›k›m› yavafllar. Buolay, ilaçlar›n kan konsantrasyonlar›n›n artmas›na, etkilerinin güçlenmesine vehatta ciddi toksik etkilere neden olabilir. Sitokrom-P450 enzimleri çeflitli ilaçlar vedi¤er ksenobiyotikler taraf›ndan inhibe edilebilen enzimlerdir. Örne¤in, greyfurtsuyu, k›rm›z› flarap gibi içecekler ve fluvoksamin, etinil estradiol, ketokonazol, simetidingibi ilaçlar çeflitli sitokrom-P450 enzimlerini inhibe ederler.AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZK ‹ T A PTELEV‹ZYON‹NTERNET

2. Ünite - Genel ‹laç Bilgisi35Enzim AktivasyonuBaz› enzimler, sentezlerinin art›r›lmas› ile de¤il koenzim miktar›n›n art›r›lmas› ileaktive edilirler. Enzim aktivasyonu, biyotransformasyon h›z›n› art›ran bir etkendir.At›l›m‹laçlar ve onlar›n metabolitleri, baflta böbrekler olmak üzere çeflitli organlardan at›-l›rlar. Biyotransformasyona u¤ramam›fl yani de¤iflmemifl ilaç moleküllerinin at›l›m›ilaç etkisinin sonland›r›lmas› aç›s›ndan oldukça önemlidir.Biyotransformasyona u¤ramam›fl ilaç moleküllerinin at›l›m›n›n ilaç SIRA etkisinin S‹ZDEsonland›r›l-mas› aç›s›ndan önemi ne olabilir?4SIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹MBöbreklerden At›l›m‹laçlar böbreklerden glomerüler filtrasyon ya da tübüler salg›lanma olaylar› ile at›-l›rlar (fiekil 2.4). Glomerüler filtrasyon, ilaçlar›n böbrek glomerüllerinden SORU pasif difüzyonile süzülerek tübül lümenine at›lmalar› olay›d›r. Glomerüllerden geçen kanak›m›n›n h›z› artt›kça, glomerüler filtrasyon h›z› da artar. Yaln›zca plazmada serbesthalde bulunan ilaç molekülleri glomerüler filtrasyona u¤rarlar, plazma prote-D‹KKATinlerine ba¤l› bulunan ilaç molekülleri glomerüllerden filtre edilemezler. Bu nedenle,ilaçlar›n plazma proteinlerine ba¤lanma miktarlar› artt›kça SIRA S‹ZDE glomerüler filtrasyonh›zlar› azal›r.Endojen bir madde olan kreatinin böbreklerden glomerüler filtrasyon ile at›l›r.Bu nedenle, kreatinin klerensi, glomerüler filtrasyon h›z›n›n ve böbrek ifllevlerininbir göstergesi olarak kabul edilir. Lisinopril, amikasin, vankomisin ve heparinoitleresas olarak glomerüler filtrasyon ile at›lan ilaçlara örnek olarak K ‹ verilebilir. T A PTübüler salg›lanma, kapilerlerden peritübüler aral›¤a s›zan ilaç moleküllerininaktif transport ile proksimal tübüllerin lümenine at›lmas› olay›d›r. Tübül hücrelerindeanyonik (asidik) ve katyonik (bazik) ilaçlara özgü iki ayr›TELEV‹ZYONtafl›y›c› protein molekülübulunur. ‹laçlar ayn› tafl›y›c› moleküller için yar›flarak birbirlerinin at›l›mlar›n›azaltabilirler. Proksimal tübülün lümene bakan membran›nda bulunan P-glikoprotein,anyonik ilaçlar›n ve metabolitlerin lümene at›l›m›na yard›mc› olan bird›fla at›m pompas›d›r.‹NTERNETGlomerüler filtrasyondan farkl› olarak, tübüler salg›lanma olay›na plazma proteinlerineba¤l› halde bulunan ilaç fraksiyonu da kat›l›r. Tübüler salg›lanma, glomerülerfiltrasyona göre çok daha h›zl› ve verimli bir at›l›m mekanizmas›d›r. Metformin,epinastin gibi ilaçlar esas olarak tübüluslardan salg›lanarak at›lan ilaçlaraörnektir. Penisilinlerin önemli bir k›sm› tübüler salg›lanma ve glomerüler filtrasyonile böbreklerden at›l›rlar.‹laçlar›n proksimal tübüller baflta olmak üzere, böbrek tübüllerinden geri emilmelerinetübüler reabsorpsiyon denir. Bu olay, ilaçlar›n at›l›mlar›n›n azalmas›naneden olur.Böbreklerden at›l›m ile de¤iflmemifl ilaçtan bir dakikada temizlenen sanal plazmahacmi renal klerens olarak tan›mlan›r.Böbrek yetmezli¤i olan hastalarda, zehirli endojen maddelerin uzaklaflt›r›lmas›ya da aspirin, barbiturat gibi ilaçlar ile olan akut zehirlenmelerin tedavisi için yapaybir at›l›m yöntemi olan hemodiyalizden yararlan›l›r.DÜfiÜNEL‹MSORUD‹KKATSIRA S‹ZDEAMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZK ‹ T A PTELEV‹ZYON‹NTERNET

36 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekilleriKaraci¤erden Safra ‹çine At›l›mBaz› ilaçlar ve özellikle konjugasyon ürünü olan metabolitler, karaci¤er hücreleritaraf›ndan safra içine at›larak feçes içinde at›l›rlar (fiekil 2.4). ‹laçlar hepatik safraiçine pasif difüzyon ile geçebilir ya da aktif transport ile al›nabilirler. Aktif transportile hepatik safrada toplanan ilaç molekülleri ya da metabolitleri karaci¤erdenönemli ölçüde at›labilir. Karaci¤er hücre membran›nda organik asitlerin, organikbazlar›n, nötral organik bilefliklerin aktif transportu ile görevli tafl›y›c›lar ve P-glikoproteinibulunur. Ayn› tafl›y›c› ile safraya at›lan ilaç molekülleri tafl›y›c› moleküliçin yar›flacaklar›ndan, biri di¤erinin at›l›m›n›n azalmas›na neden olabilir. Doksorubisin,tetrasiklin, eritromisin, azitromisin, nafsilin gibi ilaçlar esas olarak safra yoluile at›lan ilaçlara örnek olarak verilebilir.Karaci¤erin biyotransformasyon ya da safraya at›l›m yolu ile birim zamandailaçtan temizledi¤i sanal kan hacmine hepatik klerens denir. Hepatositlerin say›lar›ndave/veya ifllevlerinde azalman›n söz konusu oldu¤u ya da karaci¤erde kandolafl›m›n›n bozuldu¤u durumlarda ilaçlar›n hepatik klerensleri azalabilir.fiekil 2.4Oral yoldan al›nanbir ilac›neliminasyonu.Kaynak: Lullmannve ark., 2001.CYPCYPSIRA S‹ZDESIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹MDÜfiÜNEL‹MSORUSORUD‹KKATToplam vücut D‹KKAT klerensi, renal klerens ile hepatik klerensin toplam›d›r.SIRA S‹ZDESIRA S‹ZDEAMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZK ‹ T A PK ‹ T A P

2. Ünite - Genel ‹laç Bilgisi37Akci¤erlerden At›l›mKüçük moleküllü, non-iyonize ve lipofilik özellikteki gazlar ve uçucu maddelerkandan alveol bofllu¤una pasif difüzyonla geçer ve buradan soluk verme ile d›flar›at›l›rlar.Di¤er Yerlerden At›l›m‹laçlar solunum, mide-ba¤›rsak ve genital sistemle ilgili salg› bezleri; gözyafl› bezlerive emziren annelerde süt bezleri gibi çeflitli d›fl salg› bezlerinin salg›lar›n›n içindeoldukça düflük miktarlarda at›labilirler. ‹laçlar›n süte at›l›m›, bebek aç›s›ndan önemlisonuçlar do¤urabilir. ‹laçlar›n az bir bölümü deri, saç ve t›rnaktan da at›l›rlar.FARMAKOD‹NAM‹Terapötik Pencere‹laç etkisinin ortaya ç›kabilmesi için, ilac›n etki yerinde belirli bir konsantrasyonaulaflmas› gerekir. Etkinin görülebilmesi için gerekli olan bu en düflük konsantrasyonde¤erine minimum etkin konsantrasyon (MEK) ad› verilir. ‹laçlar›n dozlar›n›nart›r›lmas›, terapötik etkinlik gösterdikleri yerdeki etkilerinin fliddetlenmesine yada vücudun baflka bir yerini de etkilemeye bafllamalar›na ba¤l› olarak toksik etkilereneden olabilir. ‹laca ba¤l› toksik etkilerin görülmeye baflland›¤› ilaç konsantrasyonunaise minimum toksik konsantrasyon (MTK) denir. Vücuda zarar vermedenetkisini gösterebilmesi için ilac›n plazma konsantrasyonunun, MEK ve MTKde¤erlerinin aras›nda olmas› gerekir. ‹lac›n, doza ba¤l› olan toksik etkileri ortayaç›kmadan, tedavide kullan›labilece¤i bu güvenli konsantrasyon aral›¤›na terapötikpencere (güven aral›¤›) ad› verilir.Güvenli bir ilac›n terapötik penceresi genifl mi yoksa dar m› olmal›d›r? SIRA S‹ZDE‹laçlar›n Etki Mekanizmalar›SIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹M‹laçlar›n kendilerine ait etkilerini gösterirken kulland›klar› bafll›ca mekanizmalarDÜfiÜNEL‹Mafla¤›da s›ralanm›flt›r;1. ‹laçlar reseptörler arac›l›¤› ile etki gösterebilirler.SORUSORUNöromediyatör, hormon ve otakoid gibi endojen maddeleri seçici biçimde ba¤layarakfizyolojik etkinin bafllamas›na arac›l›k eden yap›lara reseptör D‹KKAT ad› verilir. ReseptörlerD‹KKATendojen maddelerin yan› s›ra ilaç moleküllerine karfl› da duyarl›d›rlar.‹laçlar›n önemli bir k›sm› etkilerini reseptörler arac›l›¤› ile gösterirler. SIRA S‹ZDEReseptörlerin büyük bölümü hücre membran›nda yerleflmifl olmakla birlikte,baz› reseptörler hücre içinde yerleflmifllerdir. Hücre membran›nda bulunan reseptörlerinbir k›sm› G-proteinlerine kenetlidirler. Reseptör proteininin AMAÇLARIMIZ alt birimlerihücre membran›n› yedi kez kat eder (7 transmembranal segmentli). Bu tip reseptörlerinSIRA S‹ZDEuyar›lmas›, G-proteininin aktive olmas›na neden olur. Aktive olan G-pro-teini, kendine özgü efektör ad› verilen çeflitli enzimleri, iyon kanallar›n› K ‹ T A P ya da tafl›-K ‹ T A Py›c› proteinleri uyar›r. Böylece sinyal hücre içine iletilmifl olur ve etki oluflur. Asetilkolin’inmuskarinik reseptörleri, adrenerjik reseptörler, glutamat›n metabotropikreseptörleri G-proteinine kenetli reseptörlerdendir. Hücre zar›nda TELEV‹ZYON bulunan baz› reseptörTELEV‹ZYONproteinleri ise iyon kanallar›na kenetlidir. Reseptörlerin uyar›lmas› kanal›niçinden iyon geçiflinin artmas›na neden olur ve membran›n elektriksel potansiyelininde¤iflimine ba¤l› olarak etki oluflur. Asetilkolinin nikotinik reseptörleri ve glu-‹NTERNET‹NTERNET5

38 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekillerifiekil 2.5‹laç etkisinderol oynayanreseptörçeflitleriKaynak:Lüllmann veark., 2001.tamat›n NMDA (N-metil-D-aspartat) reseptörleri iyon kanal›na kenetli reseptörlerdendir.Membranda bulunan baz› reseptör proteinleri ise hücre d›fl›nda bir ligandba¤lama bölgesine, hücre içinde ise enzimatik bölgeye sahiptirler. Ligand›n ba¤lanmas›ile enzimatik bölge aktive olur. fiekil 2.5’de görülen insülin reseptörleri butip reseptörlere örnek olarak verilebilir.Steroid hormon reseptörleri gibi, hücre içine yerleflmifl olan reseptörlerin ise ligandile ba¤lanabilen bölgelerinin yan› s›ra DNA (deoksiribonükleik asit) ile ba¤lanabilenbölgeleri de vard›r. Böylece hücrede ilgili proteinin sentezini düzenleyereketki gösterirler (fiekil 2.5).

2. Ünite - Genel ‹laç Bilgisi39Reseptörler ile ilgili süreçleri aktive eden ve sonuçta gözlenebilir bir fizyolojikyan›ta neden olan maddelere agonist ad› verilir. Vücuttaki bütün endojen etkenmaddeler agonisttirler. Baz› ilaçlar da endojen etken maddeler gibi reseptöre ba¤lan›pfizyolojik yan›t›n oluflmas›n› aktive ederek agonist etki gösterirler. Örne¤in,glokom tedavisinde kullan›lan pilokarpin, gözdeki muskarinik reseptörleri aktiveederek agonistik etki gösteren bir ilaçt›r. Ast›m tedavisinde kullan›lan bir ilaç olansalbutamol ise bronfl düz kaslar›nda beta-2 adrenerjik reseptörleri aktive ederekbronkodilatör etki gösterir. Reseptöre ba¤lanan di¤er baz› ilaçlar ise reseptörü aktiveedemezler ve reseptörün agonist taraf›ndan aktive edilmesini de engellerler.Bu ilaçlara antagonist ad› verilir. Örne¤in, antihipertansif bir ilaç olan prazosin buetkisini damarlardaki alfa-1-adrenerjik reseptörleri antagonize ederek gösterir. Antiemetikbir ilaç olan granisetron ise serotoninin 5HT 3 reseptörlerini seçici ve güçlüflekilde antagonize ederek etki gösterir.‹laçlar›n önemli bir k›sm›etkilerini reseptörlerarac›l›¤› ile gösterirler.2. ‹laçlar enzimler arac›l›¤› ile etki gösterebilirler.‹laçlar vücutta fizyolojik ya da patalojik süreçlerde görev alan enzimleri aktiveya da inhibe edip, ifllevlerini de¤ifltirerek etki gösterebilirler (fiekil 2.6). Örne¤in,beyinde asetilkolin esteraz enzimini inhibe eden rivastigmin ve donepezil gibi ilaçlar,Alzheimer hastal›¤›’n›n tedavisinde kullan›l›rlar. Benzer flekilde, monoamin oksidazA enzimini seçici bir biçimde inhibe eden moklobemid adl› ilaç antidepresanetki gösterir.3. ‹laçlar aktif transport sistemleri arac›l›¤› ile etki gösterebilirler.‹laçlar hücrelerde bulunan aktif transport sistemlerini aktive ya da inhibe edereketki oluflturabilirler (bkz. fiekil 2.6). Örne¤in, miyokard hücrelerinin membranlar›ndabulunan Na + /K + ATPaz pompas›n› inhibe eden digoksin ve digitoksin adl›ilaçlar, kalbin kas›lma gücünü art›r›c› etkileri nedeniyle kalp yetmezli¤inin tedavisindekullan›l›rlar. Midedeki paryetal hücrelerin membranlar›nda bulunan H + /K +ATPaz pompas›n› inhibe eden lansoprazol, omeprazol gibi ilaçlar da ülser tedavisindekullan›lan ilaçlard›r.fiekil 2.6Bafll›ca ilaç etkiyöreleriKaynak: Lüllmannve ark., 2001.

40 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekilleri4. ‹laçlar iyon kanallar› arac›l›¤› ile etki gösterebilirler.‹laçlar çeflitli hücrelerin membranlar›nda bulunan iyon kanallar›n› aç›p kapatarak,bu kanallardan geçen iyonlar›n hareketlerini de¤ifltirerek etki oluflturabilir (fiekil2.6). Örne¤in, sinir hücrelerinde voltaja ba¤›ml› sodyum kanallar›n› bloke edentetrakain, benzokain gibi ilaçlar lokal anestezik; damar düz kaslar›nda bulunankalsiyum kanallar›n› bloke ederek, kalsiyumun hücre içine girmesini önleyen nitrendipin,nizoldipin gibi ilaçlar ise vazodilatör etkilidir.5. ‹laçlar antimetabolit olarak etki gösterebilirler.‹laçlar vücutta bulunan bir metabolitin yerine geçip onun ifllevini de¤ifltirereketki gösterebilirler. Örne¤in, K-vitamininin antimetaboliti olan varfarin, p›ht›laflmafaktörlerinin sentezini engeller ve antikoagülan etki gösterir. Folik asit, pürin ve pirimidinantimetaboliti baz› ilaçlar çeflitli neoplazmalar›n tedavisinde kullan›l›rlar.6. ‹laçlar vücutta eksik olan endojen maddenin eksikli¤ini gidererek etkigösterebilirler.‹laçlar, vücutta eksik olan endojen maddelerin yerini alarak etki gösterebilirler.Örne¤in, menopoz sonras› kad›nlarda estrojen eksikli¤ine ba¤l› olarak ortaya ç›-kan rahats›zl›klar›n tedavisi için hastaya estrojen hormonu içeren ilaç verilir (hormonreplasman tedavisi).SIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹MSORUD‹KKATSIRA S‹ZDE6Eksik olan endojen SIRA S‹ZDE maddenin yerine konuldu¤u tedavi flekillerine baflka örnekler düflününüz.7. ‹laçlar DÜfiÜNEL‹M endojen bir maddenin serbest hale geçmesini ve aktifleflmesini sa¤layarakya da engelleyerek etki gösterebilirler.‹laçlar etkin SORU endojen bir maddenin serbestlenmesini sa¤layarak etki gösterebilirler.Örne¤in, sülfonilüre grubu ilaçlar, pankreas›n beta-hücrelerinden insülin salg›lanmas›n›art›rarak antidiyabetik etkinlik gösterirler. Endojen bir maddenin serbestlenmesiniengelleyerek etki gösteren ilaçlar da vard›r. Örne¤in, rezerpin adl›D‹KKATilaç katekolaminlerin adrenerjik sinir uçlar›nda depolanmas›n› bozarak ve sinirseluyar› sonucu SIRA noradrenalinin S‹ZDE sal›verilmesini engelleyerek etki gösterir.8. ‹laçlar özgül özelliklerine ba¤l› olmadan etki gösterebilirler.AMAÇLARIMIZBaz› ilaçlar AMAÇLARIMIZ belirli bir etki yöresi üzerinde özgül bir etkinli¤e sahip olmaks›z›n,yaln›zca fiziksel ya da kimyasal özellikleri nedeni ile etki gösterirler. Örne¤in, böbreklerdetübüllerden geçerken reabsorbe edilmeyen bir madde olan mannitol nedenoldu¤u ozmotik etki nedeni ile vücuttan su at›l›m›n›n artmas›na neden olurK ‹ T A PK ‹ T A P(diüretik etki). Magnezyum karbonat mide mukozas›n›n salg›lad›¤› hidroklorik asidinötralize ederek, midenin asitli¤ini azalt›c› (antasit) etki gösterir.TELEV‹ZYONTELEV‹ZYON9. ‹laçlar flelasyon yaparak etki gösterebilirler.‹laçlar hastal›¤a neden olan maddeyi ba¤lay›p etkisizlefltirerek etki gösterebilirler.Örne¤in, akut arsenik, civa, alt›n ve kurflun zehirlenmelerinde antidot olarak‹NTERNET‹NTERNETkullan›lan dimerkaprol, bu a¤›r metaller ile flelat oluflturarak onlar› dokulardanuzaklaflt›r›r.

2. Ünite - Genel ‹laç Bilgisi41‹laç Etkisini De¤ifltiren EtkenlerBir hastal›¤›n tedavisi için uygun ilaç seçilirken, uygulanacak olan ilac›n etkinli-¤ini de¤ifltirebilecek etkenlerin göz önünde bulundurulmas› gerekir. Örne¤in; absorbsiyonu,da¤›l›m›, biyotransformasyonu ve eliminasyonu de¤ifltiren etkenler,ilac›n etki yerindeki konsantrasyonunu de¤ifltirerek etkiyi de¤ifltirebilirler. Sözügeçen farmakokinetik olaylar›n yan› s›ra, hastalar aras›ndaki baz› bireysel farkl›-l›klar da ilac›n etkisini de¤ifltirebilir. ‹laç etkisini de¤ifltiren bafll›ca etkenler afla¤›-da özetlenmifltir:• Yafl: Pediyatrik (16 yafl›ndan küçük) ve geriyatrik (65 yafl›ndan büyük) hastagruplar›nda ilaç farmakokineti¤i ve ilaca karfl› duyarl›l›k önemli ölçüdede¤iflkenlik gösterir.• Vücut A¤›rl›¤›: Hastan›n vücut a¤›rl›¤›, ilac›n hem da¤›l›m hacmini hem deklerensini de¤ifltirebilen bir etkendir, dolay›s›yla ilac›n etkisini de de¤ifltirebilir.‹laçlar›n prospektüslerinde önerilen dozlar 70 kg a¤›rl›¤›nda bir eriflkiniçindir. Hastan›n vücut a¤›rl›¤›na uygun dozu hekim belirler.• Hastal›klar ve Gebelik: ‹laçlar›n absorbsiyonunu bozan hastal›klar ile karaci¤erve böbrek gibi eliminasyon organlar›nda ifllevsel bozukluklara nedenolan hastal›klar, ilaçlar›n etkilerini önemli ölçüde de¤ifltirirler. Di¤er organlar›ilgilendiren ve hastada daha önceden varolan hastal›klar da çeflitliilaçlar›n etkilerini de¤ifltirebilirler. Ayr›ca, kiflinin di¤er hastal›klar› için kulland›¤›farkl› ilaçlar birbirleri ile etkileflerek önemli sa¤l›k sorunlar›na nedenolabilir.Gebelikte kad›n›n mide, karaci¤er, böbrek ifllevlerinde ve dolafl›m sistemindemeydana gelen de¤iflimler, ilaçlar›n farmakokinetik özelliklerinde önemlide¤iflikliklere neden olur.• Genetik Etkenler: Bireyler aras›ndaki genetik farkl›l›klar, ilaçlar›n farmakokinetikya da farmakodinamik özelliklerinde de¤iflimlere neden olarak ilaçetkisini de¤ifltirebilirler.• Cinsiyet: Baz› ilaçlar›n biyotransformasyonu, yan etki s›kl›klar› ve baz›ilaçlara karfl› duyarl›l›k aç›s›ndan kad›nlar ile erkekler aras›nda farkl›l›klargörülebilir.• Diyet: Kiflinin beslenme al›flkanl›klar› ilaç etkisini de¤ifltirebilir. Baz› besinmaddeleri biyotransformasyon yapan enzimleri etkiler.• Uyunç: Hastan›n hekim taraf›ndan önerilen tedaviye uyma derecesi olaraktan›mlanabilir. Hastan›n ilac› almak istememesi, ilaç almay› unutmas› ya dayaln›z bafl›na ilaç alamamas› gibi uyunçsuzluk durumlar›nda, uygulanan tedavininetkinli¤i bozulacakt›r. Psikiyatrik ya da mental yetersizli¤i olanlar,çocuklar ve yafll›lar uyunç probleminin s›k yafland›¤› hasta gruplar›d›r. Çocuklardave yafll›larda uyunç sorunu bir yak›n›n yard›m› ile çözülebilir.• Plasebo: Hastal›¤a neden olan süreçler üzerinde bilimsel olarak aç›klanabilenherhangi bir etkinli¤i olmayan bir maddenin, ilaç niyetiyle kullanan hastalardagösterdi¤i iyilefltirici etkiye plasebo etki ad› verilir. ‹laca yan›t› de¤ifltirenetkenlerden biridir. A¤r›, anksiyete, ifltahs›zl›k gibi baz› durumlarda,özellikle telkine yatk›n hastalar plaseboya olumlu yan›t verebilirler.

42 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekilleri• Uygulama Yolu: Oral yoldan uygulanan ilaçlar için, absorbsiyonun tam olmamas›ya da önemli ölçüde ilk geçifl etkisine u¤rama gibi olas›l›klar sözkonusu olabilir. Oysa parenteral uygulamada bu tip biyoyararlan›m sorunlar›yoktur. Özellikle intravenöz olarak uygulanan ilaçlar›n etkileri çabukbafllar ve güçlü olur.• Uygulama Zaman›: Vücuda ait çeflitli fizyolojik süreçlerin kendilerine özgübiyoritimleri vard›r. ‹laçlar›n farmakokinetik ve farmakodinamik özelliklerinietkileyen biyoritimler, ilaç etkisini de¤ifltirebilir. Örne¤in, kiflinin uykudanhenüz uyand›¤› sabah saatlerinde verilen bir uyku ilac› yaln›zca sedasyonaneden olurken; gece saatlerinde verilen ayn› ilaç kifliyi uyutur.• Tolerans: ‹lac›n uzun süre ara verilmeden kullan›lmas› sonucu etkisininazald›¤› ve tedavinin bafllang›c›ndaki etkiyi elde edebilmek için dozun giderekart›r›lmas› gereklili¤inin do¤du¤u duruma tolerans denir. ‹laca karfl› toleransgeliflmesi, ilac›n etkisini azaltan bir etkendir.• Çevresel Etkenler: Çevre kirlenmesine neden olan toksik maddeler, biyotransformasyonenzimlerini indükleyerek ya da inhibe ederek ilaç etkisinide¤ifltirebilirler.

2. Ünite - Genel ‹laç Bilgisi43ÖzetA MAÇ1A MAÇ2‹laçla ilgili temel kavramlar› özetlemek.‹laçlar, hastal›klar›n önlenmesi, tan›s› ve tedavisiiçin kullan›lan do¤al ya da sentetik kaynakl›maddelerdir. ‹laçlar›n seçici biçimde etki göstermeleri,etkilerinin geçici ve doza ba¤›ml› olmas›beklenir.‹laç uygulama yollar›n› ay›rt edebilmek.‹laçlar vücuda çeflitli uygulama yollar› ile al›n›rlar.‹lac›n etki edece¤i yer vücut yüzeyinde ya dabir enjektör i¤nesi ile ulafl›labilecek derinlikte iseilaç lokal yol ile uygulan›r. Lokal etki elde etmekamac› ile ilaçlar, cilt üzerine (epidermal), cilt içine(intrakütan), a¤›z içine (bukkal), burun içine(intranazal), göze (konjonktiva üzerine), vajeniçine (intravajinal), uterus içine (intrauterin), rektumya da kolon içine (rektal), plevra ve peritonzarlar› içine (intraplevral ve intraperitonal), miyokardiçine (intrakardiyak), eklem içine (intraartiküler)ya da subaraknoid aral›¤a (intratekal)uygulanabilirler.Tüm vücutta genel bir etki hedefleniyorsa ya dabölgesel etki hedeflendi¤i halde lokal ilaç uygulamas›olas› de¤ilse, ilaç sistemik yol ile uygulan›r.Sistemik uygulaman›n en önemli özelli¤i ilac›nkan dolafl›m›na geçerek, tüm vücuda yay›lmas›d›r.‹laçlar sistemik etki elde etmek üzerevücuda enteral, parenteral, transdermal yollar ileya da inhalasyon yolu ile uygulanabilirler. Enteralyol ile ilaç, yutularak (oral), dilalt›na konularak(sublingual) ya da rektum içine yerlefltirilerek(rektal) uygulan›r. Parenteral uygulama, ilac›nsteril enjektör ile damar içine (intravenöz),kas içine (intramüsküler) ya da cilt alt›na (subkütan)uygulanmas›n› içerir. Merhemin absorbeedilmek üzere cilt üstüne sürülmesi veya transdermalterapötik sistemin cilt üzerine yap›flt›r›lmas›ise transdermal uygulama flekilleridir. ‹laçciltten absorbe edilip kan dolafl›m›na geçerek sistemiketki oluflturur. ‹nhalasyon yolu ile uygulananilaç, solunarak kullan›l›r ve akci¤erde alveollerdenkan dolafl›m›na geçerek sistemik etkigösterir.A MAÇ3‹lac›n vücuda al›nd›ktan sonra geçirdi¤i aflamalar›s›ralayabilmek.Vücuda al›nan ilaçlar biyolojik membranlar› genelliklepasif difüzyon ve tafl›y›c› arac›l›kl› tafl›-n›m ile aflarlar. ‹lac›n kan dolafl›m›na geçmesi(absorbsiyon), etki yerlerine ulaflmas› (da¤›l›m),kimyasal de¤iflikliklere u¤ramas› (biyotransformasyon)ve vücuttan at›l›m› (itrah) gibi olaylar oilac›n farmakokinetik özelliklerini; organizmadaneden oldu¤u etkiler ise farmakodinamik özelliklerinibelirler.‹laçlar›n uyguland›klar› yerden kan dolafl›m›nageçmeleri olay›na absorbsiyon ad› verilir. Absorbeedilerek sistemik dolafl›ma geçen ilaç miktar›-n›n, al›nan ilaç miktar›na oran› o ilac›n biyoyararlan›m›n›belirler. Absorbsiyon ve biyoyararlan›m;ilac›n uygulama yoluna, fizikokimyasal özelliklerineve ilac› kullanan›n fizyopatolojik özelliklerinegöre de¤iflkenlik gösterir. Absorbe edilerekkan dolafl›m›na giren ilaç moleküllerininbir k›sm› plazma proteinlerine ba¤lan›r. Plazmaproteinlerine ba¤lanmayan serbest ilaç fraksiyonuetki yerine ulaflmak üzere pasif difüzyon ilekapiler damarlardan ç›k›p, dokular›n ve organlar›niçine da¤›l›r. ‹yon tuza¤›, redistribüsyon vesekestrasyon ilaçlar›n da¤›l›m›n› etkileyen olaylard›r.Absorbe edilerek vücuda da¤›lan ilaçlaretki yerlerine ulafl›rlar ve çeflitli mekanizmalar ileetkilerini gösterirler. Biyotransformasyon ve at›-l›m, ilac›n etkisini sonland›ran iki temel olayd›r.Biyotransformasyon, bafll›ca karaci¤erde, çeflitlienzimatik reaksiyonlar ile gerçekleflir. ‹laçlar biyotransformasyonreaksiyonlar› ile daha polarbileflikler haline getirilerek at›l›ma haz›rlan›rlar.‹laçlar ve onlar›n metabolitleri, böbreklerden glomerülerfiltrasyon ve tübüler salg›lanma olaylar›ile at›l›rlar. ‹laçlar, karaci¤erden (safra yolu ile),akci¤erlerden ve d›fl salg› bezlerinden de at›labilirler.

44 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekilleriA MAÇ4‹laçlar›n etki mekanizmalar›n› yorumlayabilmek.‹laçlar etkilerini özgül reseptörlerin, enzimlerin,aktif transport sistemlerinin ya da iyon kanallar›-n›n ifllevlerini de¤ifltirerek; do¤rudan metabolizmay›etkileyerek; vücutta eksik olan endojenmaddenin yerini alarak; endojen maddenin serbestlenmesinive aktifleflmesini sa¤layarak/engelleyerek;hastal›¤a neden olan maddeyi ba¤lay›petkisizlefltirerek ya da fiziksel/kimyasal özellikleriile iliflkili olarak gösterebilirler.A MAÇ5‹laç etkisini de¤ifltiren etkenleri tart›flabilmek.‹laç etkisi hastan›n yafl›, vücut a¤›rl›¤›, genetiközellikleri, cinsiyeti, diyeti, daha önceki hastal›klar›,gebe olup olmamas›, tedaviye uyunç gösteripgöstermemesi, plasebo etki gibi etkenlertaraf›ndan de¤ifltirilebilir. Di¤er yandan, uygulamayolu, uygulama zaman›, ilaca karfl› toleransgeliflip geliflmemesi gibi ilaca ba¤l› etkenler veçevresel etkenler de uygulanan ilac›n etkisinide¤ifltirebilir.

2. Ünite - Genel ‹laç Bilgisi45Kendimizi S›nayal›m1. ‹laç ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r?a. ‹laçlar do¤al ya da sentetik kaynaklardan eldeedilebilirler.b. Seçicilik, geçici etki ve doza ba¤›ml›l›k ilaç etkisininüç temel özelli¤idir.c. ‹laçlar hastal›klar› teflhis etmek, önlemek ve tedavietmek için kullan›l›rlar.d. ‹laçlar her zaman hastal›k etkenini ortadan kald›raraketki gösterirler.e. ‹laçlar biyolojik membranlardan daha çok pasifdifüzyon ve tafl›y›c› arac›l›kl› tafl›n›m ile geçerler.2. Afla¤›dakilerden hangisi sistemik bir ilaç uygulamas›d›r?a. ‹pratropyum bromürün bronfllar› gevfletmekamac› ile inhale edilmesib. Menopoz sonras› sendromlar›n tedavisi için estradiolünTTS fleklinde uygulanmas›c. Günefl yan›klar›n› tedavi etmek için deriye dekspantenoliçeren krem sürülmesid. Hemoroid tedavisi için tribenosid içeren supozituvar›nrektum içine uygulanmas›e. Alerjik konjonktivit tedavisi için konjonktiva üzerineazelastin hidroklorür damlat›lmas›3. Oral yoldan ilaç uygulamas› ile ilgili afla¤›dakiifadelerden hangisi do¤rudur?a. ‹laçlar›n a¤›z içine yerlefltirilerek uygulanmas›d›r.b. Oral yoldan uygulanan ilaçlar esas olarak midedenabsorbe edilirler.c. Besin maddeleri, oral yoldan uygulanan ilaçlar›nabsorbsiyonunu etkileyebilir.d. Oral yoldan uygulanan ilaçlar›n her zaman açkarn›na al›nmalar› gerekir.e. Oral yoldan uygulanan ilaçlar her zaman sistemiketki gösterirler.4. ‹ntramüsküler enjeksiyondan sonra enjeksiyon bölgesininovalanmas›n›n temel amac› afla¤›dakilerdenhangisidir?a. Kan ak›m› h›z›n› art›rmakb. A¤r›y› gidermekc. Tahrifl olmas›n› önlemekd. ‹lac›n absorbsiyonunu azaltmake. ‹lac›n daha derine gitmesini sa¤lamak5. Redistribüsyon (yeniden da¤›lma) olay›n›n ilaca etkisiafla¤›dakilerden hangisidir?a. Absorbsiyonunun azalmas›na ve etkinli¤inin zay›flamas›naneden olur.b. Vücuda tekrar da¤›lmas›na ve etkisinin güçlenmesineneden olur.c. Plazma proteinlerine ba¤lanmas›na ve y›k›m›n›nazalmas›na neden olur.d. Vücutta depolanmas›na ve etki süresinin uzamas›naneden olur.e. Etki yerinden uzaklaflt›r›lmas›na ve etkinin sonlanmas›naneden olur.6. ‹laçlar›n biyotransformasyonu ile ilgili afla¤›daki ifadelerdenhangisi do¤rudur?a. Vücutta biyotransformasyondan sorumlu bafll›caorganlar böbreklerdir.b. Biyotransformasyon reaksiyonlar›n›n amac› ilaçmolekülünü daha polar hale getirmektir.c. ‹laçlar ya yaln›zca faz I ya da yaln›zca faz II reaksiyonlar›ile metabolize edilirler.d. Bir ilac›n biyotransformasyonu sonucu yaln›zcabir metabolit oluflur.e. Biyotransformasyon sonucu etkisiz hale gelenbilefliklere ön-ilaç ad› verilir.7. Afla¤›dakilerden hangisi ilaç molekülüne ait eliminasyonolaylar›ndan biri de¤ildir?a. Mikrozomal enzimlerin etkisi ile oksidasyonau¤ramab. Karaci¤erden safra içine at›lmac. Böbreklerde glomerüler filtrasyona u¤ramad. Böbreklerde tübüler salg›lanma ile lümene at›lmae. Böbreklerde tübüler reabsorpsiyona u¤rama8. Afla¤›dakilerden hangisi Farmakodinami ile ilgilidir?a. Absorbsiyonb. Da¤›l›mc. Etkid. Biyotransformasyone. At›l›m

46 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekilleriKendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›9. Tiroit bezinin az çal›flt›¤› ve tiroit hormonlar›n› yeterlidüzeyde salg›yamad›¤› hipotiroit hastalar›, d›flar›-dan tiroit hormonlar› verilerek tedavi edilir. Bu bilgiyegöre, tiroit hormonlar›n›n etki mekanizmas› afla¤›dakilerdenhangisidir?a. Enzim aktivasyonub. ‹yon kanal› blokaj›c. fielasyon yapmad. Yerine koymae. Antimetabolit etki10. “Yeni do¤anda kan-beyin engelinin henüz olgunlaflmam›flolmas› santral sinir sistemine geçen ilaçlarakarfl› duyarl›l›kta art›fla neden olur.”Yukar›daki durumda ilac›n etkisini de¤ifltiren etkenafla¤›dakilerden hangisidir?a. Yaflb. Cinsiyetc. Çevresel etkenlerd. Toleranse. Uyum1. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹laçlar›n Kullan›m Amaçlar›”bölümünü tekrar gözden geçiriniz.2. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Transdermal Yol ‹le ‹laçUygulama” bölümünü tekrar gözden geçiriniz.3. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹laçlar›n Absorbsiyonu”bölümünü tekrar gözden geçiriniz.4. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹laçlar›n Absorbsiyonu”bölümünü tekrar gözden geçiriniz.5. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Redistribüsyon” bölümünütekrar gözden geçiriniz.6. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Biyotransformasyon”bölümünü tekrar gözden geçiriniz.7. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “At›l›m” bölümünü tekrargözden geçiriniz.8. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹lac›n Vücuttaki Serüveni”bölümünü tekrar gözden geçiriniz.9. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹laçlar›n Etki Mekanizmalar›”bölümünü tekrar gözden geçiriniz.10. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹laç Etkisini De¤ifltirenEtkenler” bölümünü tekrar gözden geçiriniz.

2. Ünite - Genel ‹laç Bilgisi47S›ra Sizde Yan›t Anahtar›S›ra Sizde 1Ba¤›rsak kurtlar›n› öldüren antihelmintik ilaçlar oralyoldan al›nan ancak absorbe edilmeyen ve ba¤›rsaklardalokal etki gösteren ilaçlard›r.S›ra Sizde 2Yan›k tedavisi için merhem uygulanmas› lokal bir uygulamad›r.Ancak tutulan kaslar› gevfletmek amac› ilemerhem uygulanmas› sistemik bir ilaç uygulamas›d›r.S›ra Sizde 3Mide mukozas›n›n yüzeyi ince ba¤›rsak gibi genifl olmad›¤›için ve ilaçlar midede ince ba¤›rsaklara göre dahaaz süre kald›klar› için, mideden absorbsiyon inceba¤›rsaklara göre çok daha azd›r. Kal›n ba¤›rsaklar içinde benzer bir durum söz konudur. Kal›n ba¤›rsaklarda,ba¤›rsak yüzey alan›n› geniflleten villüs ve mikrovillüslerbulunmaz. Ayr›ca ba¤›rsak içeri¤i kal›n ba¤›rsaktaince ba¤›rsa¤a göre daha yo¤un k›vamda bulundu¤undan,ilaçlar›n mukozaya temas› azalm›flt›r.KaynaklarBökesoy, T.A., Çak›c› ‹., Melli M. (2000). TürkFarmakoloji Derne¤i Farmakoloji Ders Kitab›.Ankara: Gazi Kitabevi.Guyton A.C., Hall J.E. (2001). T›bbi Fizyoloji. Nobel T›pKitabevleri.Kayaalp, O.S. (2005). Rasyonel Tedavi Yönünden T›bbiFarmakoloji. Ankara: Hacettepe-TAfi Kitapç›l›k.Kocatürk, U. (2006). T›p Terimleri El Sözlü¤ü. NobelT›p Kitabevleri.Lullmann, H., Ziegler, A., Mohr, K. ve Bieger, D. (2000).Color atlas of pharmacology (2nd. Edition). Stuttgart.New York: Thieme.Roni, S., Rafael, S., Abraham, W., David, N. (2006). Atlasof Psychiatric Pharmacotherapy (2nd. Edition).Philadelphia: Taylor & Francis.RX MediaPharma” (2009). ‹nteraktif ‹laç Bilgi Kayna¤›,www.rxmediapharma.comSüzer Ö. (2002). Farmakolojinin Temelleri. Nobel T›pKitabevleri.S›ra Sizde 4‹laçlar›n önemli bir bölümü, biyotransformasyon sonucuinaktive olur. Di¤er yandan, biyotransformasyonau¤rayan ilaç molekülleri daha polar hale getirildikleriiçin etki yerlerine ulaflma flanslar› da azalm›flt›r. Dolay›-s›yla biyotransformasyona u¤rayan ilaç, etkinli¤ini birölçüde yitirmifltir. Ancak, biyotransformasyona u¤ramam›fl/de¤iflmemiflilaçlar hala aktif durumdad›rlar ve vücuttanat›l›mlar› etkilerinin sonland›r›lmas›n› sa¤lar.S›ra Sizde 5‹lac›n terapötik etki göstermeye bafllad›¤› konsantrasyon(MEK) ile toksik etki göstermeye bafllad›¤› konsantrasyon(MTK) aras›ndaki fark ne kadar büyükseyani terapötik pencere ne kadar geniflse, ilaç o kadargüvenlidir.S›ra Sizde 6Vücutlar›nda yeteri kadar insülin hormonu bulunmayanfleker hastalar›na insülin verilmesi, tiroid bezi yeterincetiroid hormonu salg›lamayan hipotiroidi hastalar›-na tiroid hormonu verilmesi replasman tedavisine iliflkinörneklerdir.

3PRAT‹K ‹LAÇ B‹LG‹S‹, ‹LAÇ fiEK‹LLER‹Amaçlar›m›zBu üniteyi tamamlad›ktan sonra,‹lac›n vücut maddeleriyle olan kimyasal iliflkilerini aç›klayabilecek,‹laçlar›n biyofonksiyonel gruplar›n› tan›mlayabilecek,Belli bafll› ilaç gruplar›n› kimyasal yap›lar›na göre s›n›fland›rabilecek,‹laç etken maddelerinin sentezlerini aç›klayabileceksiniz.Anahtar Kavramlar• Biyofonksiyonel Grup veyaFarmakoforik Grup• ‹laç Reseptör Ba¤lar›• ‹laç Etken Madde Gruplar›• ‹laç Sentezi‹çerik Haritas›Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laçfiekilleri‹laç EtkenMaddeleri• G‹R‹fi• AR‹LALK‹LAM‹N TÜREVLER‹• AM‹NOALKOL ESTERLER‹• AR‹LALKANO‹K AS‹T TÜREV‹B‹LEfi‹KLER• SAL‹S‹L‹K AS‹T VE ANTRAN‹L‹KAS‹T TÜREV‹ ANALJEZ‹KLER• PROPAND‹OL TÜREV‹M‹YORÖLAKSANLAR• PROPANOLAM‹N TÜREV‹ANT‹H‹PERTANS‹F ‹LAÇLAR• SÜLFONAM‹T TÜREVLER‹• ÜRE, AÇ‹LÜRE VE KARBAMATB‹LEfi‹KLER‹• BENZOD‹AZEP‹N TÜREVLER‹• TR‹S‹KL‹K NÖROLEPT‹KLER VEANT‹DEPRESANLAR• D‹H‹DROP‹R‹D‹N TÜREV‹ANT‹H‹PERTANS‹F ‹LAÇLAR• N‹TROHETEROS‹KL‹KANT‹BAKTER‹YEL B‹LEfi‹KLER• K‹NOLON GRUBUANT‹B‹YOT‹KLER• AZOL GRUBU ANT‹FUNGALLER• β-LAKTAM ANT‹B‹YOT‹KLER

‹laç Etken MaddeleriG‹R‹fi‹laçlar›n büyük bir ço¤unlu¤u, bundan önceki bölümlerde belirtildi¤i gibi, insanfizyolojisinde yer alan endojen maddeler olan hormonlar ve nöromediyatörlerinyap›lar›n›n taklit edilmesiyle veya bunlar›n yap›lar›n›n belli kurallar içerisinde de-¤ifltirilmesiyle elde edilmifllerdir. Buna, bafll›ca bitkiler olmak üzere di¤er do¤alkaynaklardan elde edilen maddeleri de dahil etmek gerekmektedir. Bu maddelerdenya oldu¤u gibi do¤rudan kullan›larak veya bu yap›lar model al›narak, yap›lar›n›nkimyasal ifllemlerle basitlefltirilmesiyle yeni ilaç etken maddelerine ulafl›lmas›ndayararlan›lm›flt›r.‹laç molekülleri, vücuda verildikten sonra, genellikle bir biyomakromoleküleba¤lanarak etki gösterirler. Ba¤lanma, biyomakromolekülün belli bir k›sm›nda gerçekleflir.Ba¤lanman›n gerçekleflti¤i bu k›s›mlara reseptör ad› verilir. Reseptörün veilaç molekülünün kimyasal özellikleri aras›nda bir benzerlik bulunmaktad›r. Herbir biyolojik yan›t için farkl› bir reseptör bulunur. Reseptörlerin baz›lar›n›n yap›lar›n›nayd›nlat›lm›fl olmas›na ra¤men, henüz pek çok reseptörün yap›s› tam olarakbilinmemektedir. Buna ra¤men, reseptörlerin yap›s›n›n belirli kimyasal özellikleritafl›d›¤› kabul edilmifltir. Buna göre, reseptöre gidip ba¤lanacak olan ilaç molekülününyap›s›n›n da ayn› flekilde belirli kimyasal özellikleri tafl›mas› gerekmektedir.‹laç molekülü ile reseptör aras›ndaki söz konusu iliflkide, etkileflen kimyasal yap›-lar birbirini tamamlayan özelliklere sahiptirler. Örne¤in, ilaç molekülü ile reseptöraras›ndaki etkileflimde hidrojen ba¤› söz konusu ise, ilaç molekülünde hidrojenba¤› vericisi bulunuyorsa, reseptörde hidrojen ba¤› al›c›s› bulunur. Benzer flekildeilaç molekülünde iyonik bir parçac›k bulunuyorsa reseptör üzerinde de iyonik birk›sm›n bulunmas› gerekir. Tabi ki, iyonik k›s›mlar›n yüklerinin birbirinin tersi olmas›gerekti¤ini belirtmek gerekir.‹laç-reseptör iliflkileri göz önüne al›narak, her bir biyolojik etki için, söz konusureseptöre ba¤lanarak etki gösteren ilaç moleküllerinin yap›lar›n›n belirli kimyasalözelliklere sahip oldu¤u görülmektedir. ‹laç molekülü ile reseptör aras›ndakiuyum ne kadar fazla ise, ilac›n etkisi de o kadar fazlad›r. Reseptöre ba¤lanmadaasgari flartlar› sa¤layan bir ana yap› vard›r ve buna biyofonksiyonel grup ya dafarmakofor grup denir. Farmakofor grup, optimal ilaç-reseptör etkileflmesi içingerekli elektronik ve sterik özelliklere sahiptir. Tan›mdan anlafl›laca¤› gibi, farmakofor,gerçek bir ilaç molekülü de¤il, ayn› farmakolojik etkiye sahip bilefliklerinortak özelliklerini tafl›yan bir iskelet yap›d›r. Bu flekilde, biyolojik etkileri, esas ola-

50 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekilleriTablo 3.1Ariletilamin türevlerirak kimyasal yap›lar›yla yak›ndan ilgili olan ilaçlara yap›-spesifik ilaçlar denir vebilinen ilaçlar›n çok büyük bir ço¤unlu¤unu olufltururlar. Kimyasal yap›lar› birbirindençok farkl› olup, ayn› biyolojik etkiye sahip bileflikler de bulunmaktad›r.Bunlara yap›-nonspesifik ilaçlar denir. Yap›-nonspesifik ilaçlarda biyolojik etkiyi,kimyasal özelliklerden çok çözünürlük, iyonlaflma ve sterik yap› gibi fizikokimyasalözellikler yönlendirir.Baz› belli bafll› ilaç gruplar›, ilaçlar›n farmakofor gruplar› esas al›narak s›n›fland›r›lacakve ilaç etken maddeleri belirtilecektir.AR‹LALK‹LAM‹N TÜREVLER‹Ariletilamin TürevleriAriletilamin türevi bu bileflikler sempatomimetik bilefliklerdir. Do¤al sempatomimetikler,noradrenalin ve adrenalindir. Bunlar kendilerine özgü reseptörlere ba¤lanaraketkilerini gösterirler. Sempatik sistemdeki reseptörlerin en belli bafll› olanlar›,α-adrenerjik reseptörler ve β-adrenerjik reseptörlerdir. R 3 , hidrojen oldu¤u zaman,yani noradrenalindeki gibi, α-etki görülürken, metil ba¤l› olan noradrenalindehem α-, hem de β− etki görülür. ‹zopropil grubu ba¤l› olan izoproterenolde iseetki tamamen β− reseptör üzerinedir. Bu etki salbutamolde maksimum düzeydedir.Aromatik yap› üzerinde ve benzilik konumda hidroksil gruplar› oldu¤u zaman,bilefliklerin polaritesi dolay›s›yla suda çözünürlükleri yüksektir ve etki, otonom sinirsistemi üzerindedir. Amfetamin, metamfetamin ve fenfluramin türevlerinde oldu¤ugibi, hidroksil gruplar› bulunmayan bilefliklerin etkileri santral sinir sistemiüzerindedir. Bunlardan amfetamin ve metamfetamin uyar›c› etkileri nedeniyle dopingmaddesi olarak kullan›l›rlar. Fenfluramin ifltah kesici etkisi nedeniyle obezitetedavisinde kullan›lmaktad›r.R R 1 R 2 R 3Noradrenalin 3,4-diOH -OH -H -HAderenalin 3,4-diOH -OH -H -CH 3‹zoproterenol 3,4-diOH -OH -H -CH(CH 3 ) 2Salbutamol 3-CH 2 OH, 5-OH -OH -H -CH(CH 3 ) 2Efedrin -H -OH -CH 3 -CH 3Amfetamin -H -H -CH 3 -HMetamfetamin -H -H -CH 3 -CH 3Fenfluramin 3-CF 3 -H -CH 3 -CH 2 CH 3Yap›lar›nda benzilik hidroksil grubu tafl›yan bileflikler kiral karbon atomu nedeniyleoptikçe aktiflik gösterirler. R- formunda olan bileflikler, polarize ›fl›¤› solaçevirirler.

3. Ünite - ‹laç Etken Maddeleri51fiekil 3.1Adrenalininstereoizomerikyap›s›Ariletilamin yap›s›nda olup amino grubu halka içinde bulunan metilfenidat,fenmetrazin ve fendimetrazin, yukar›da söz edilen hidroksil gruplar› bulunmayanbileflikler gibi santral sinir sistemine etkilidirler.Tablo 3.2Halkal› ariletilamintürevlerifiema 3.1Noradrenalin,adrenalin veizoproterenol içinbir flentez flemas›1,2-Dihidroksibenzen, kloroasetil klorür ile POCl 3 içinde ›s›t›lmas›yla, 3’4’-dihidroksi-2-kloroasetofenonelde edilir. Bu bilefli¤in uygun bir amin bilefli¤i ilesübstitüsyonu sonucu istenilen bilefli¤e ulafl›l›r.fiema 3.2Fenmetrazin vefendimetrazin içinsentez flemas›Aminoetanol bilefli¤i, kloroasetil klorür ile reaksiyona sokularak elde edilenmorfolinon bilefli¤inin indirgenmesiyle fenmetrazin veya fendimetrazin bilefliklerineulafl›lm›flt›r.Arilpropilamin TürevleriArilpropilamin yap›s› tafl›yan farkl› farmakolojik etki gruplar›nda ilaç etken maddeleribulunmaktad›r. Bu grupta bulunan belli bafll› ilaç gruplar› antihistaminikler veantispazmodiklerdir. Bu gruptaki antihistaminik bileflikler, kirallik nedeniyle rasematlar›halinde ya da dekstro formlar› kullan›lmaktad›r.

52 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekilleriTablo 3.3ArilpropilamintürevleriRFeniramin -HBromfeniramin-BrDekstrobromfeniramin-BrKlorfeniramin-ClDekstroklorfeniramin-Clfiema 3.3Bilefliklerin genelsentez flemas›Benzil siyanür türevi, önce 2-kloropiridin ile baz olarak kullan›lan sodyumamid karfl›s›nda reaksiyonuna sokulur. Elde edilen ara ürün, 2-dimetilaminoetilklorürile ayn› flartlar alt›nda ilave edilir. Oluflan aminopropilsiyanür bilefli¤i, sülfirikasit ile hidroliz edilerek sonuç bilefli¤ine ulafl›l›r.Aril gruplar›n›n ba¤l› oldu¤u karbon atomu yerine, biyoizosterik grup olarakazot getirildi¤i zaman yine etilendiamin grubu antihistaminik bileflikler elde edilmifltir.Ancak bu bilefliklerde, aril gruplar›ndan birinin yerine benzilik bir grup yerlefltirilmifltir.Aromatik yap› olarak benzen halkas› ve bunun biyoizosterleri olan piridin,furan, tiyofen ve tiyazol halkalar› getirilmifltir. Etilendiamin grubu bileflikler,en eski antihistaminikler olmas›na ra¤men günümüzde de hala yayg›n olarak kullan›lmaktad›rlar.Tablo 3.4

3. Ünite - ‹laç Etken Maddeleri53fiema 3.4Bilefliklerin genelsentez flemas›Uygun bir aromatik amin ve bir aromatik aldehitin reaksiyonundan elde edilenSchiff baz›, redüksiyonla Arilbenzilamine dönüfltürülür. Amin bilefli¤inin 2-dimetilaminoetilklorürile reaksiyonundan etilendiamin bileflikleri elde edilir.Bir di¤er biyoizosterik yap› aminoetileter yap›s›d›r. Bu grup bilefliklere aminoetanoltürevleri de denir.Tablo 3.5Aminoetanol türeviantihistaminiklerfiema 3.5Aminoalkol türevibilefliklerin genelsentez flemas›Diarilmetanol bilefli¤i dimetilaminoetilklorür ile reaksiyona sokularak etanolamintürevleri elde edilir.Aminoalkil bilefliklerine çok benzer yap›daki piperazin grubu bileflikler, her nekadar farkl› yap›larda olmalar›na ra¤men antihistaminiklerin biyoizosterleri olarakde¤erlendirilerek burada verilmifltir.Tablo 3.6Piperazin grubuantihistaminikler

54 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekillerifiema 3.6Piperazin grububilefliklerin sentezflemas›Tablo 3.7Arilbütilamin türevinöroleptiklerUygun benzil klorür bileflikleri, sübstitüe piperazinlerle reaksiyona sokularaksiklizin grubu ilaç etken maddeleri elde edilirArilbütilamin TürevleriArilbütilamin grubu bilefliklere örnek olarak peridol (Bütirofenon) grubu ve bunlarayap›ca benzer olan 4,4-diarilbütilamin grubu nöroleptikler verilebilir.fiema 3.7Melperonunsentez flemas›Florobenzen, 4-klorobütiroilklorür ile Friedel-Crafts reaksiyonu flartlar›nda reaksiyonasokulur. Oluflan butirofenon türevi, 4-metilpiperidinle reaksiyona sokularakmelperon elde edilir.AM‹NOALKOL ESTERLER‹Bu grupta kolinerjik ve kolinerjik bloke edici bileflikler bulunur. Grubun en basitüyesi asetilkolindir. Asetilkolin, sinir sisteminin en önemli nöromediyotörüdür. An-

3. Ünite - ‹laç Etken Maddeleri55cak, d›flar›dan ilaç olarak kullan›m› mümkün de¤ildir. Zira vücuda verilme yollar›ndakendini hidroliz eden asetilkolin esteraz enziminin yayg›n olarak bulunmas›ndandolay›, hemen parçalanarak etkisiz hale getirilir. Asetilin metil grubununelektron verici etkisi nedeniyle, molekül hidrolize karfl› oldukça dayan›ks›zd›r. Metilgrubu yerine elektron çeken bir sübstitüent olarak amino grubunun getirilmesiylehidrolizin gecikmesi sa¤lan›r. Benzer flekilde, ara zincirde ester fonksiyonunaba¤l› metil grubu da sterik olarak hidrolizi engeller. Bu iki sübstitüsyonun yer ald›¤›bileflikler asetilkolin yetersizli¤i durumlar›nda ilaç olarak kullan›labilen türevleriverirler.R R 1 Tablo 3.8Betanekol -NH 2 -CH 3Asetilkolin -CH 3 -HAninoalkol türevikolinerjiklerMetakolin -CH 3 -CH 3Karbakol -NH 2 -HAsetilkolin molekülü çok basit bir molekül olmas› nedeniyle, türevlerinin haz›rlanmas›çok kolayd›r. Esteri oluflturan asetik asit kal›nt›s›n›n büyük gruplarla yerde¤ifltirilmesiyle antikolinerjik bileflikler elde edilmifltir. Antikolinerjik bileflikleriçin model madde atropindir. Yap›n›n sadelefltirilmesiyle say›s›z bileflik sentezlenerektedavide kullan›lm›flt›r. Antikolinerjik bileflikler için belirlenen farmakoforik yap›dakiA ve B gruplar› aril veya sikloalkil grubu olabilir. C ile gösterilen grup, hidroksil,ester, amit veya siyanür grubu olabilir. Azotlu grup ise dialkil amin kal›nt›-s› olabildi¤i gibi azotun halka içine al›nd›¤› gruplar da olabilir.fiekil 3.2Atropin vefarmakoforik yap›AtropinAntikolinerjik maddeler için farmakoforik yap›Bileflik Formül Tablo 3.9Aminoalkol esteriyap›s› tafl›yan baz›moleküller

56 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekillerifiema 3.8Mepenzolatbromürün sentezflemas›fiekil 3.3Kokain vefarmakoforik yap›Benzilik asit 1-metil-3-hidroksipiperidinle esterlefltirilir. Oluflan aminoester bilefli¤imetil iyodür ile katernize edilerek mepenzolat bromür elde edilir.Aminoalkol Ester Türevi Lokal AnasteziklerLokal anastezikler için model madde kokaindir. Kokain lokal anastezik etkisi yan›ndaöforizan etki de gösterir. Kokainin yap›s› basitlefltirilerek sentezlenen bilefliklerinöforizan etkileri bulunmaz.Tablo 3.10Benzoik asit türevilokal anasteziklerBenzoik asit türevlerinin biyoizosterik eflleni¤i olabilecek di¤er lokal anastezikmadde grubu amit yap›s›ndaki lidokain grubu bilefliklerdir.

3. Ünite - ‹laç Etken Maddeleri57R R 1 R 2 R 3Tablo 3.11Lidokain grubu lokalLidokain -CH 3 -H -CH 2 CH 3 -CH 2 CH 3anasteziklerButanikain -Cl -H -H -CH 2 CH 2 CH 2 CH 3Etidokain -CH 3 -CH 2 CH 3 -CH 2 CH 3 -CH 2 CH 2 CH 3Prilokain -CH 3 -CH 3 -H -CH 2 CH 2 CH 3Tablo 3.12Azotun halka içindeoldu¤u lidokaingrubu bilefliklerfiema 3.9Prokainin sentezflemas›4-Aminobenzoilklorür, 2-dietiaminoetilalkol ile esterlefltirilerek prokain elde edilir.fiema 3.10Lidokainin sentezflemas›2,6-Dimetilanilin, kloroasetilklorür ile reaksiyona sokularak elde edilen kloroasetamidbilefli¤i dietilamin ile lidokaini verir.AR‹LALKANO‹K AS‹T TÜREV‹ B‹LEfi‹KLERNonsteroidal antienflamatuvar ilaç etken maddelerinin en önemlileri arilasetik asitveya aril propiyonik asit türevleridirler. Aril grubu baz› bilefliklerde heteroarilgruplar›yla yer de¤ifltirebilir. Bu bilefliklerde karboksil grubu etki için flartt›r. Yani

58 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekilleriTablo 3.13Arilalkanoik asittürevleriarilalkanoik asit yap›s› farmakoforik yap›d›r. Arilpropiyonik asit türevleri kiral karboniçerdikleri için stereoizomerik özellik gösterirler. S- formundaki molekül, R-izomerine göre yaklafl›k üç yüz kere daha etkilidirler.fiema 3.11Arilalkanoik asittürevlerine örnekolarak ketoprofeninsentez flemas›

3. Ünite - ‹laç Etken Maddeleri593-Metilbenzoil klorürün benzen ile verdi¤i Friedel-Crafts reaksiyonu ürünü öncebromlan›r sonra sodyum siyanür ile etkilefltirilerek nitril bilefli¤ine dönüfltürülür. Eldeedilen aktif metilen bilefli¤i dietilkarbonat ile reaksiyona sokularak etil α-siyanoasetattürevi elde edilir. Oluflan aktif metil grubunun hidrojeni, metil iyodür ile bazikortamda metil ile yer de¤ifltirilir. Bu son ara ürünün hidrolizi ketoprofeni verir.SAL‹S‹L‹K AS‹T VE ANTRAN‹L‹K AS‹T TÜREV‹ANALJEZ‹KLERSalisilik asit ve izosterik analo¤u olan antranilik asit türevleri, analjezik, antipiretikve antrenflamatuvar etkileri yönünden en yayg›n kullan›lan bilefliklerdir. Prostaglandinsentezini inhibe ederek etki gösterdi¤i düflünülmektedir. Asetilsalisilik asit,siklooksijenaz enzimlerini asetilleyerek inhibe ederek etki gösterir.Tablo 3.14Salisilik asit veantranilik asittürevlerifiema 3.12Asetilsalisilikasit sentezflemas›Sodyum fenolat, bas›nç alt›nda karbondioksitle reaksiyona sokulur. Oluflansodyum asit ile salisilik asite dönüfltürülür. Salisilik asitin asetik anhidrit ile etkilefltirilmesiyleasetilsalisilik asit elde edilir.

60 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekillerifiema 3.13Mefenamik asitsentez flemas›2-Bromobenzoik asit, 2,3-dimetilanilin, bak›r katalizörlü¤ünde potasyum karbonatlayüksek s›cakl›kta ›s›t›larak mefenamik asit elde edilir.PROPAND‹OL TÜREV‹ M‹YORÖLAKSANLARMerkezi sinir sistemi sinapslar›na etkisiyle iskelet kaslar›n›n tonusunu düflürürler.Motorik uçlarda nöromüsküler iletime bir etkileri yoktur. ‹skelet kaslar›n›n romatizmalveya d›fl etkenlere ba¤l› a¤r›l› spazmlar›nda kullan›l›rlar. Bu bilefliklerin k›smensedatif etkileri de vard›r. Bu nedenle trankilizan olarak da kullan›labilirler. Bubileflikler, gliserinin fenollerle verdi¤i monoarilgliseroller ve bunlar›n karbamat türevleridirler.Karbamat türevinin halkal› eflleni¤i olanoksazolidinon türevi de bugruptan say›l›r.Tablo 3.15Propandiol türevibilefliklerRMefenezin –CH 3Gayafenezin –OCH 3RMefenezin karbamat –CH 3Methocarbamol –OCH 3MefenoksalonOMeNHOOOfiema 3.14Propandioltürevleri için sentezflemas›2-Sübstitüefenol bilefli¤i, epiklorhidrin ile nötr ortamda, ariloksipropil klorür,bazik ortamda ise ariloksipropandiol bilefli¤ini verir. Ara ürün ariloksipropil klorür,üre ile yüksek s›cakl›kta halka kapanmas›yla oksazolidinon türevine dönüflür. Ariloksipropandiolünfosgenle verdi¤i, klorokarbonat ara bilefli¤i, amonyakla karbamattürevlerini oluflturur.

3. Ünite - ‹laç Etken Maddeleri61PROPANOLAM‹N TÜREV‹ ANT‹H‹PERTANS‹F‹LAÇLARBu bileflikler β-blokör antihipertansif bilefliklerdir. Ariletilamin türevi bilefliklerinazotuna metil, etil, izopropil ve t-bütil gruplar›n›n getirilmesiyle etkinin α-reseptörlerdenβ-reseptörlere do¤ru yönlendi¤inden daha önce söz edilmiflti. Propanolamintürevi bileflikler, izoproterenolün β-blokör etkisinin gelifltirilmesi s›ras›nda ulafl›lm›flbilefliklerdir. Bu bileflikler, kiral karbon atomundan dolay› stereoizomeriközellik gösterirler. Bilefliklerin (S)-enantiyomerleri, (R)-enantiyomerlerinden yüzkere daha aktiftirler. Ancak tedavide rasemik kar›fl›mlar kullan›lmaktad›r. Zira rasemikkar›fl›mlar›n ayr›lmas› oldukça güçtür.Tablo 3.16Propanolamin türevibilefliklerfiema 3.15Propanolamintürevlerinin genelsentez flemas›Fenolik bilefliklerin epiklorhidrinle verdikleri epoksitin uygun primer amin bileflikleriylereaksiyona sokulmas›yla propanolamin türevleri elde edilir.SÜLFONAM‹T TÜREVLER‹Sülfanilamit Türevleri AntibakteriyellerSülfonamitler, bakteri enfeksiyonlar›n›n tedavisinde sistemik olarak kullan›lan ilkkemoterapötiklerdir. 1940’da paraaminobenzoik asit (PABA)’n›n sülfonamitlerinetkisini engelledi¤inin keflfedilmesinden sonra bu iki madde aras›ndaki iliflkiler incelenmifltir.Sülfonamitlerin PABA ile kompetitif olarak etki gösterdi¤i anlafl›lm›flt›r.Sülfonamitlere duyarl› bakteriler veya di¤er mikroorganizmalar folik asidi ve onundihidro türevi olan folinik asidi hücre d›fl›ndan alamazlar. Bu bileflikleri kendilerisentezlerler. Folik asit sentezi s›ras›nda bileflenlerden biri olan PABA’y› d›flardanal›rlar ve hücre içinde dihidropteridin ve glutamik asit ile birlefltirirler. Böylece folikasit sentezlenmifl olur.Sülfonamitler PABA’n›n antimetabolitidirler. Dihidropteroat enzimine karfl› PA-BA ile sülfonamitler yar›fl›rlar. Yani sülfonamitler bu enzimin kompetitif inhibitörüdürler.Folik asit oluflamazsa pürin bazlar›n›n sentezi de engellenmifl olur. Pürin

62 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekilleriTablo 3.17Sülfanilamidtürevleribazlar›n›n yeterince sentezlenememesi durumunda, bakteri hücrelerinde DNA veRNA sentezi de bozulur.fiema 3.16Sulfanilamidtürevleri için genelsentez flemas›Tablo 3.18Sülfonamit türevidiüretikler4-Asetilaminobenzensülfonil klorür, uygun heterosiklik aminlerle reaksiyonasokulur elde edilen ara ürün hidroliz edilerek sülfanilamit bilefli¤ine ulafl›l›r.Aril Sülfonamit Türevi DiüretiklerKarbonik anhidraz enzimi, vücutta metabolizma sonucu oluflan karbondioksiti,suyla etkilefltirerek karbonik asite dönüfltürür. Karbonik asitin disosiyasyonu ileproton ve bikarbonat iyonlar› meydana gelir. Dengedeki proton, sodyum katyonuile yer de¤iflerek tutulmas›n› sa¤lar. Dolay›s›yla, sodyum katyonu ve buna ba¤l›olarak suyun vücuttan at›lmas› zorlafl›r. Sülfonamit türevi bileflikler karbonik anhidrazenzimini inhibe ederek sodyum ve dolay›s›yla su at›l›m›n› artt›rm›fl olurlar.Asetazolamit ilk karbonikanhidraz enzimi inhibitörü olarak kullan›lan diüretiktir.

3. Ünite - ‹laç Etken Maddeleri63fiema 3.17CSISO H 3Furosemidin sentezflemas›32,4-Diklorobenzoik asit, s›ras›yla önce klorsülfonik asitle sonra da amonyaklamuamele edilerek, 2,4-dikloro-5-sülfamoilbenzoik asit elde edilir. Ara ürünün furfurilaminile reaksiyonundan furosemit oluflur.Sülfonamit grubu diüretik bir di¤er grup, benzotyadiazin yap›s›ndad›rlar. Bunlaratiyazit ve hidrotyazit grubu diüretikler denir.Tablo 3.19Tiyazid grubudiüretiklerfiema 3.18Hidroklortiyazitinsentez flemas›3-Kloroasetanilit, klorsülfonilklorür ve sonra amonyakla reaksiyonuyla bis-sülfonamittürevine dönüfltürülür. Elde edilen bilefli¤in k›smi hidroliz ile asetil grubununkopart›lmas›yla oluflan anilin türevinin uygun bir aldehit bilefli¤i ile kondenzasyonundanhidroklortiyazit elde edilir.

64 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekilleriTablo 3.20Sülfonilüre türevihipoglisemiyanlarSülfonilüre Türevi HipoglisemiyanlarSülfonilüreler, açilüre grubunun izosteri olarak de¤erlendirilebilir. Sülfonamitlerinantibakteriyel amaçla kullan›mlar› s›ras›nda hipoglisemiye neden olduklar›n›n gözlenmesindensonra, sülfonamit yap›s›ndaki antidiyabetikler gelifltirilmifltir.fiema 3.19Sülfonilüreler içingenel bir reaksiyonflemas›Sülfanilamit türevi bileflik, etil kloroformatla reaksiyona sokularak sülfonilkarbamikester ara ürünü elde edilir. Bu bilefli¤in uygun bir amin bilefli¤i ile etkilefltirilmesiylesülfonilüre bilefli¤i oluflur.ÜRE, AÇ‹LÜRE VE KARBAMAT B‹LEfi‹KLER‹Yap›s›nda üre kal›nt›s› tafl›yan bileflikler yan›nda açilüre bileflikleri de bulunmaktad›r.Açilüre bilefliklerine üreidler de denir. Gerek üre bileflikleri gerekse üreidler,aç›k zincirli yap›lar olabildi¤i gibi halkal› yap›lar fleklinde de bulunabilirler. Üre bilefliklerindebir azot yerine biyoizoster yap› olarak oksijen bulunabilir; bu bilefliklerekarbamatlar veya üretanlar denir. Halkal› üreidlerde biyoizosterik iliflkiler içerisindeulafl›lan de¤iflik halka sistemleri bulunmaktad›r. Hidantoinde bir azot atomuyerine oksijen veya karbon getirilirse elde edilen halka sistemleri oksazolidindionveya süksinimid yap›lar›d›r. Üre, üreid veya üretan yap›s›na sahip de¤iflik farmakolojikaktiviteye sahip ilaç etken maddeleri bulunmaktad›r.

3. Ünite - ‹laç Etken Maddeleri65fiekil 3.4Üre ve biyoizosterikyap›lar›n›n genelyap›lar›Tablo 3.21Üre, açilüre vekarbamat türevleri

66 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekillerifiema 3.20Fenasemit sentezflemas›Fenilasetil klorür, üre ile reaksiyona sokularak fenasemit elde edilir.Fenprobamatsentez flemas›3-Fenilpropanolün fosgen ile verdi¤i klorokarbonat bilefli¤i amonyakla reaksiyonasokularak fenprobamat elde edilir.Barbitürik Asit Türevleri5,5-disübstitüe barbitürik asit türevleri, sedatif, hipnotik ve antiepileptik olarakkullan›lan hekzahidropirimidin türevleridir. Tiyobarbitürik asit türevleri, k›sa sürelinarkotik etkili türevlerdir. Barbitürik asitin 5. konumu di alkillenmifl veya arilalkillenmiflolmal›d›r. Ancak bu türevler etkilidirler. Bu alkil veya aril gruplar›n›n polargruplarla sübstitüe edilmesi aktiviteyi azalt›r. 1. veya 3. konumdan birisinin küçükalkil gruplar›yla sübstitüsyonu aktiviteyi art›r›r.Tablo 3.22Barbitüratlar

3. Ünite - ‹laç Etken Maddeleri67fiema 3.215,5-Dialkilbarbitüratlariçin genel sentezflemas›Dietil malonat, sodyum etoksit çözeltisi içinde, uygun alkilhalojenür bileflikleriylereaksiyona sokularak, malonik asite iki ayn› veya farkl› alkil grubu ba¤lan›r.Dietil dialkilmalonat üre veya tiyoüre ile di alkil barbitürik asit türevlerini verir.HidantoinlerBarbitürat türevlerinin baz›lar›n›n hipnotik etki yan›nda antiepileptik özellik göstermesindenhareketle, daha etkili bilefliklere ulaflmak için yap›lan çal›flmalar sonucundabarbitüratlar›n halka sistemi olan hekzahidropirimidintrion halkas›n›n eflleni¤isay›labilecek daha küçük üyeli imidazolidindion kal›nt›s› tafl›yan bilefliklerinantiepileptik etkili olduklar› görülmüfltür.R R Tablo 3.231Hidantoin türevleriMefenitoin -C 2 H 5 -CH 3Nirvanol -C 2 H 5 HFenitoin -C 6 H 5 Hfiema 3.22Hidantoin türevleriiçin sentez flemas›Alkilaril keton bilefli¤i, potasyum siyanür ve amonyum karbonat ile bas›nç alt›ndareaksiyona sokulur. Elde edilen aminasetonitril bilefli¤i karbondioksit ile etkilefltirilerekürün elde edilir.Süksinimit TürevleriHidantoin ve oksazolidindionlarda 1. konumdaki -NH- veya -O-’in biyoizosteri olarak -CH 2 - grubunun getirilmesiyle elde edilen süksinimid türevleri antiepileptik etkilidir.R R 1 R 2Fensüksinimit Ph H CH 3Mesüksinimit Ph CH 3 HEthosüksinimit C 2 H 5 CH 3 HTablo 3.24Süksinimit türevleri

68 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekillerifiema 3.23Süksinit türevibileflikler için genelsentez flemas›fiekil 3.5Benzoheptoksidiazin ve kinolin-3-oksittürevleriUygun bir keton bilefli¤i, etil siyanoasetat ile reksiyona sokulur. Elde edilen alkentürevi, potasyum siyanür ile etkilefltirilince oluflan disiyanür bilefli¤i hidrolizedilir. Dikarboksilli asit türevinin halka kapatmas›yla süksinimid türevi elde edilir.BENZOD‹AZEP‹N TÜREVLER‹Sternbach adl› araflt›rmac› taraf›ndan benzoheptoksidiazin elde etmeyi amaçlarkenbunun yerine kinazolin-3-oksit türevini elde etmifltir. Bu yap› üzerinde yapt›¤› çal›flmalardahalka genifllemesi sonunda 1,4-benzodiazepin türevlerine ulaflm›flt›r. Bubilefli¤in psikotrop etkisinin bulunmas›ndan sonra binlerce bileflik sentezlenmifltir.Benzoheptoksidiazin türeviKinazolin-3-oksit türeviSübstitüsyon farkl›l›klar›yla hipnotik ve antiepileptik etkilerin artt›¤› bilefliklerde sentezlenmifltir. Benzodiazepin halkas›n›n 5. konumuna elektron çeken gruplarba¤land›¤› zaman etkili türevler elde edilmifltir. Nitro grubu olan bileflikler genelliklehipnotik, bromo grubu olanlar ise antiepileptik etkilidirler.

3. Ünite - ‹laç Etken Maddeleri69Tablo 3.25Benzodiazepintürevlerifiema 3.24Diazepam içinsentez flemas›

70 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekilleriAminobenzofenon, kloroasetil klorür ile reaksiyona sokularak kloroasetamidtürevi elde edilir. Bu ara bilefli¤in amonyakla etkilefltirilmesi diazepam› verirTR‹S‹KL‹K NÖROLEPT‹KLER VE ANT‹DEPRESANLARfiekil 3.6Fenotiyazin Türevi NöroleptiklerFenotiyazin10H-Dibenzo[b,d]tiyazin = fenotiyazinBu halka sistemini tafl›yan bileflikler antihelmintik olarak kullan›lm›flt›r. Dahasonra antihistaminik etkileri ortaya ç›kar›lm›flt›r. 1952 y›l›ndan sonra da psikofarmasötiketkilerinden yararlan›lmaya bafllanm›flt›r. Nöroleptik etkisinin araflt›r›lmas›s›ras›nda sentezlenen say›s›z bileflikle yap›-etki iliflkileri gelifltirilmifltir. Onuncu konumdanyap›lan sübstitüsyonda lineer alkil zincirinin aktivite için gerekli oldu¤u,iki karbon zinciri ile antihistaminik etkinin, üç karbon zinciri ile de nöroleptik etkininortaya ç›kt›¤› saptanm›flt›r. Bu zincir, azot ile sonland›¤› zaman nöroleptik etkininartt›¤› gözlenmifltir. Azot, dimetilamino grubu olarak veya piperidin veya piperazinolarak halka içine al›nm›fl durumda da olabilir. 3. konuma klor, metoksi,asetil, alkil sulfoksit, alkilsülfon veya triflorometil gruplar› ba¤lan›nca etkinin artt›-¤› saptanm›flt›r.Tablo 3.26Fenotiyazin türevleriBileşikRR1

3. Ünite - ‹laç Etken Maddeleri71fiema 3.25Fenotiyazintürevleri için genelsentez flemas›Uygun bir diarilamin türevi, iyot katalizörlü¤ünde elementel kükürt ile reaksiyonasokulur. Oluflan dibenzotiyazinler, 3-dimetilaminopropilklorür ile fenotiyazintürevini verir.Tiyoksanten Türevi NöroleptiklerBenzotiyazin halka sisteminde 10. konumdaki azot yerine biyoizosterik grup olaraktrivalan karbon getirilince tiyoksanten türevleri elde edilir. Bu bileflikler de nöroleptiketkilidirler. Bu türevlerde, alken yap›s›ndan dolay› geometrik izomeri sözkonusudur ve R1 grubuna göre cis- izomeri olan bileflikler daha etkilidirler.Tablo 3.27Tiyoksanten türevleriTrisiklik AntidepresanlarBenzotiyazin ve tiyoksanten türevlerinde, bulunan kükürt yerine biyoizosterik grupolarak -CH=CH- kal›nt›s› getirildi¤i zaman elde edilen 5H-dibenzo[b,f]azepin ve 5Hdibenzo[a,d]sikloheptatrientürevleri ve bunlar›n 10,11-dihidro türevleri antidepresantürevleri verirler. Dihidro türevlerdeki benzilik konumlardan birinin azot, oksijenve kükürt ile yer de¤ifltirmifl olan türevleri de antidepresan etkilidirler.BileflikFormülTablo 3.28Dibenzazepin türeviantidepresanlar

72 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekillerifiema 3.26‹mipraminin sentezflemas›Bafllang›ç maddesi olarak al›nan 10,11-dihidro-5H-dibenzo[b,f]azepin, 3-dietilaminopropilklorür ile toluen içinde sodyum amit karfl›s›nda reaksiyona sokularakimipramin elde edilebilir.D‹H‹DROP‹R‹D‹N TÜREV‹ ANT‹H‹PERTANS‹F‹LAÇLAR1,4-Dihidropiridin türevi antihipertansifler, kalsiyum kanal blokörüdürler. Bu grupbileflikler, çok eskiden beri bilinmesine ra¤men ilaç olarak son y›llarda önem kazanm›fllard›r.1,4 dihidro türevi olmalar› nedeniyle aromatiklik bozulmufl oldu¤undan,siklohekzana benzer flekilde uzaysal konformasyon gösterirler ve kay›k formundad›rlar.1,4-dihidropiridin halkas› etki için gereklidir. Halka sisteminin oksitlenmesiveya redüksiyonu aktiviteyi düflürür. 3. ve 5. konumlardaki ester fonksiyonlar›n›nyerine biyoizosterik grup olarak, açil, amit, sülfonil veya nitril gruplar›-n›n getirilmesiyle etki kaybolmamaktad›r.Tablo 3.29DihidropiridintürevleriRR2 3 4 5RRfiema 3.27Nifedipinin sentezflemas›2- Nitrobenzaldehit, metil asetoasetat ve amonyakla reaksiyona sokularak nifedipinelde edilir.

3. Ünite - ‹laç Etken Maddeleri73N‹TROHETEROS‹KL‹K ANT‹BAKTER‹YEL B‹LEfi‹KLERNitrofuranlarSistemik antiseptikler içinde en önemli grubu oluflturan 5-nitrofuran türevleri1900’lü y›llarda sentez edilmelerine ra¤men, üriner ve gastrointestinal bakteri enfeksiyonlar›nakarfl› antiseptik olarak 1970’li y›llarda tedaviye sokulmufltur. Bu türevlerinço¤u antiprotozoal olarak da etkilidirler.5-Nitrofurfural birçok reaksiyona aç›kt›r. Cannizaro reaksiyonu ile 5-nitrofuranoikasid ve 5-nitrofurfurol, hidroksil amin ile oksim, hidrazin türevleri ile hidrazontürevleri, semikarbazid türevleri ile semikarbazon türevleri ve sübstitüe aminlerile Schiff baz› gibi türevlere ulaflmak mümkündür.NifuroksimNitrofurazonNHR-OHONH 2KullanımıLokalantiseptikLokalantiseptikTablo 3.30Nitrofuran türevleriFurazolidonNOBa ırsakantisepti iOONitrofurantoinNONHÜrinerantiseptikfiema 3.28Nitofuran türevleriiçin sentez flemas›5-Nitrofurfuraldiasetat, uygun amin bilefli¤i ile reaksiyona sokularak nitrofurantürevi antibakteriyeller elde edilir.Nitroimidazol TürevleriAmibiyazise karfl› antiamibik ilaç olarak kullan›l›rlar. Amoeba s›n›f› Endolimax nana,Entamoeba coli, E. gingivalis, E. hartmanni, E. histolytica ve Iadomoeba bütschliitürleri insanlar›n do¤al parazitleridir. E. gingivalis a¤za, di¤erleri ise kolonayerleflir. Amibiyazis terimi E. histolytica’n›n neden oldu¤u kal›n ba¤›rsak (kolon) iltihab›n›ifade eder.5-Nitroimidazoller, amibik apse de dahil olmak üzere ba¤›rsak ve sistemik amibiyazisintedavisinde en çok kullan›lan ilaçlard›r. Ayr›ca bakteriyel enfeksiyonlarda,giardiyazis, trikomoniyazis ve di¤er protozoal hastal›klarda da etkilidirler. Bubilefliklerin 5-numaral› konumlar›nda bulunan nitro grubu aktivite için flartt›r.

74 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekilleriTablo 3.31NitroimidazoltürevleriR 1R 2Metronidazol OH -CH 3SeknidazolOH-CH 3CH 3OHOrnidazol-CH 3Clfiema 3.29Nitroimidazoltürevleri için genelsentez flemas›‹midazol türevinin nitrolanmas›yla elde edilen nitroimidazol, uygun bir alkil halojenürtüreviyle reaksiyona sokularak sonuç bilefliklerine ulafl›l›r.Nitrotiyazol TürevleriAntihelmintik bir ilaç (insan vücudunda gastrointestinal kanal lümeninde, kan velenf damarlar› içinde veya baz› dokularda yerleflen ve helmint olarak isimlendirilenparazitlere karfl› kullan›lan ilaçlar) olan Niridazol bu gruptad›r.Tablo 3.32Niridazolfiema 3.30Niridazol içinsentez flemas›5-Nitrotiyazol, 2-kloroetilisosiyanat ile reaksiyona sokulur. Oluflan kloroetilüretürevi ›s›t›larak niridazole ulafl›l›r.K‹NOLON GRUBU ANT‹B‹YOT‹KLERAntibakteriyel bilefliklerin önemli bölümünü olufltururlar. Bu grup ilaçlar “DNA-Girazinhibitörleri” olarak adland›r›l›rlar. Üretim ve klini¤e sunulduklar› tarih bak›-m›ndan birinci ve ikinci jenerasyon kinolon grubu bileflikler olarak ikiye ayr›l›rlar.

3. Ünite - ‹laç Etken Maddeleri75Klini¤e sunulan ilk bileflik nalidiksik asit 1962 y›l›nda tedaviye girmifltir. 1984 y›l›ndanorfloksasin ile ikinci jenerasyon kinolon grubu ortaya konulmufltur.Kinolonlar DNA-Giraz enzimini inhibe ederek bakterisit etki gösterirler. Birbakteri kromozomu, düz bir zincir iken yaklafl›k 1300 µm uzunlu¤undad›r. Böylebir polimerin 2 x 1 µm boyutlar›ndaki bir bakteri hücresine s›¤mas› için siklik veçok komplike uzaysal konformasyonda bulunmas› gerekir. Bu konformasyonu,DNA-Giraz enzimi sa¤lar. Bu enzimin inhibe edilmesiyle DNA sarmal› aç›larakhacmi büyür. Hücreye s›¤amayan DNA, hücreyi parçalar.BileflikNorfloksainFormülTablo 3.33Kinolon grububilefliklerPefloksainSiprofloksainfiema 3.31Norfloksasininsentez flemas›3-Kloro-4-floroanilin dietil etoksimetilenmalonatla yüksek s›cakl›kta reaksiyonasokulur. Elde edilen dihidro kinolin türevi, önce etilbromür ile daha sonra da piperazinlereaksiyona sokularak norfloksasin elde edilir.AZOL GRUBU ANT‹FUNGALLERAzol TürevleriBu gruptaki bütün bileflikler, fungus hücre membran›n›n ana bilefleni olan ergosterol’ünbiyosentezini inhibe ederler.

76 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekilleriTablo 3.34Antifungal etkiliimidazol türevleriREkonazolOClClClMikonazolOClClClClTiyokonazolOClClClSfiema 3.32Ekonazol,mikonazol veizokonazolünsentez flemas›2',4'-Kloroasetofenon bromlanarak elde edilen 2-bromoasetofenon türevi imidazolile reaksiyona sokulur. Oluflan keton bilefli¤inin indirgenmesiyle elde edilenbenzil alkol türevi uygun benzil klorür bileflikleriyle reaksiyona sokularak istenilenbilefliklere ulafl›l›r.β-LAKTAM ANT‹B‹YOT‹KLERfiekil 3.7Penisilin ve Sefalosporin Türevi Antibiyotikler1928 y›l›nda Alexander Fleming taraf›ndan Penicillium notatum’dan tesadüfen penisilininizolasyonuyla keflfedilmesinden ve 1940 y›l›nda Florey ve arkadafllar›n›nkristalize penisilini saf olarak elde etmesi ile bakteriyel enfeksiyon hastal›klarlamücadelede klini¤e önemli bir olanak sunulmufltur.Penisilinler veSefalosporinler

3. Ünite - ‹laç Etken Maddeleri77Penisilin ve sefalosporinlerde stereokimyasal durum benzerdir. Penisilinlerde C 5ve C 6 ’daki karbonlar›n stereokimyas› ile sefalosporinlerdeki C 6 ve C 7 ’deki karbonlar›nkinetekabül eder. Söz konusu kiral karbonlar›n her ikisi de R konfigürasyonundad›r.Yani amid fonksiyonu düzlemin üstünde bulunmaktad›r. Penisilinlerde C 2 kiralkarbununun konfigürasyonu ise, S formundad›r. Yani, karboksil grubu düzleminalt›ndad›r. Sefalosporinlerde bu konuma tekabül eden yerde çift ba¤ bulunmas› nedeniylekiraliteden söz edilemez. Bu stereokimyasal yap› aktivite için flartt›r.Tablo 3.35Ariloil türevipenisilinlerR 1 R 2Oksasilin -H -HKloksasilin -H -ClDikloksasilin -Cl -ClFlukloksasilin -F -ClTablo 3.36‹zoksazol türevipenisilinlerfiema 3.33Ariloil ve izoksazoltürevleri için genelsentez flemas›6-APA ile uygun bir açil klorür bilefli¤i reaksiyona sokulur.Tablo 3.37Karboksil ve sülfonikasit sübstitüepenisilinler

78 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekilleriTablo 3.38AminopenisilinlerTablo 3.39Açilüreidopenisilinlerfiekil 3.8Sefalosporin CSefalosporinlerβ-laktam antibiyotikleri içinde bir di¤er önemli grubu sefalosporinler oluflturmaktad›r.Sefalosporin C ilk defa 1945 y›l›nda bulunmufl, 1950 y›l›nda G.Rotzu taraf›ndanCephalosporium acremonium kültüründen elde edilmifltir. Daha sonra 1971y›l›nda sefamisin ve 1984 y›l›nda sefabazin izole edilmifltir. Bu bilefliklerden hareketleyar› sentetik sefalosporin türevleri haz›rlanm›flt›r.Tablo 3.40Sefalosporin türevleri

3. Ünite - ‹laç Etken Maddeleri79ÖzetA MAÇ1A MAÇ2‹lac›n vücut maddeleriyle olan kimyasal iliflkileriniaç›klayabilmek.‹laç molekülü, genellikle bir biyomakromoleküleba¤lanarak etki gösterir. Ba¤lanman›n gerçekleflti¤ibu k›s›mlara reseptör ad› verilir. Reseptörlerinve ilaç moleküllerinin yap›lar›, birbirlerinikarfl›layan özellikte kimyasal özellikleresahiptirler.‹laçlar›n biyofonksiyonel gruplar›n› tan›mlayabilmek.‹laçlar›n reseptöre ba¤lanmas›ndan sorumlu olaniskelet yap›ya biyofonsiyonel veya farmakoforgrup denir.A MAÇ4silin ve sefalosporin türevi β-laktam türevi bilefliken çok kullan›lan antibiyotik ilaç grubunuolufltururlar.‹laç etken maddelerinin sentezlerini aç›klayabilmek.‹laç etken maddeleri, daha basit bafllang›ç maddelerindenhareketle kimyasal reaksiyonlar uygulanaraksentez edilebilirler.A MAÇ3Belli bafll› ilaç gruplar›n› kimyasal yap›lar›nagöre s›n›fland›rabilmek.Belirli kimyasal yap›lar›n ayn› esasa dayanan farmakolojiketki gösterdikleri bilinmektedir. Arilalkilamintürevlerinden ariletilamin türevleri, sempatiksistem üzerinde etki gösterirlerken, arilpropilamintürevleri antihistaminik veya antispazmodiketkiye sahiptirler. Baz› aminoalkol esterleri,kolinerjik sistem üzerinde etkilidir baz›lar›ise lokal anastezik etki gösterirler. Arilalkanoik,salisilik ve antranilik asit türevleri nonsteroidalantienflamatuvar, analjezik veya antipiretik etkilidirler.Propandiol bileflikleri miyorölansan, propanolaminbileflikleri antihipertansif ilaç etkenmaddelerini verirler. Sülfonamit yap›s›na sahipolan de¤iflik yap›lardaki bileflikler, antibakteriyel,diüretik veya hipoglisemiyan etkilerden sorumluolabilmektedirler. Üre, açilüre veya bunlar›nbiyoizosterik yap›lar› olan farkl› halkas›z veyahalkal› bileflikler, antiepileptik, sedatif, trankilizan,hipnotik veya miyorölaksan etki gösterebilirler.Benzodiazepin bileflikleri, trankilizan etkilidirler.Trisiklik yap›ya sahip fenotiyazin, tiyoksantin,dibenzazepin veya biyoizosterik türevleri,nöroleptik veya antidepresan etkili olabilirler.Dihidropiridin türevi bileflikler, antihipertansifetkiye sahiptirler. Nitrofuran, nitroimidazol veyanitrotiyazol gibi baz› nitroheterosiklikler ve kinolonkarboksilikasit türevi pek çok bileflik antibakteriyeletki gösterir. Birçok 1-(1-imidazolil)-2-feniletan türevi bileflik antifungal etkilidir. Peni-

80 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekilleriKendimizi S›nayal›m1.5.Yukar›daki bileflik, afla¤›daki etkilerden hangisini gösterir?a. Narkotik analjezikb. Antihistaminikc. Kolinerjikd. Adrenerjike. Lokal anestezik2. Afla¤›dakilerden hangisi antifungal etkili imidazol türevide¤ildir?a. Klemizolb. Bifonazolc. ‹zokonazold. Enilkonazole. KetokanazolYukar›daki bileflikler, afla¤›daki etkilerden hangisinigösterir?a. Diüretikb. Kolinerjikc. Antifungald. Antivirale. Antibiyotik6.3. Afla¤›daki efllefltirmelerden hangisi yanl›flt›r?a. Sefaklor / Antibiyotikb. Aspirin / Analjezik antienflamatuarc. Prokain / Lokal anestezikd. Ampisilin / Antibiyotike. Mefenamik asit / Diüretik4. Afla¤›dakilerden hangisi asetilsalisilik asitin formülüdür?Yukar›daki flemalarda A ve B afla¤›dakilerden hangisidir?a. A : Cl-CH 2 -COCl B : HN(C 2 H 5 ) 2b. A : Cl-CH 2 -COOH B : HN(C 2 H 5 ) 2c. A : HN(C 2 H 5 ) 2 B : Cl-CH 2 -COCld. A : Cl-CH 2 -COCl B : HN(CH 3 ) 2e. A : Cl-CO-Cl B : HN(C 2 H 5 ) 2a. b.7.c. d.Amfetamin sentezinde A ve B ile gösterilen reaktiflerafla¤›dakilerden hangisidir?e.a. b.c. d.e.

3. Ünite - ‹laç Etken Maddeleri81Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›8.Yukar›da aç›k formülü verilen bilefli¤in farmakope ad›afla¤›dakilerden hangisidir?a. Adrenalinb. Noradrenalinc. Dopamind. Efedrine. Metoksamin9. Afla¤›daki bilefliklerden hangisi narkotik analjeziktir?a. Simetidinb. ‹buprofenc. Morfind. Kokaine. Propranolol10. Afla¤›dakilerden hangisi hidantoin türevidir?1. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Arilalkilamin Türevleri” bölümünütekrar gözden geçiriniz.2. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Azol Grubu Antifunfaller”bölümünü tekrar gözden geçiriniz.3. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Salisilik Asit ve MefenamikAsit Türevi Analjezikler” bölümünü tekrar gözdengeçiriniz.4. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Salisilik Asit ve MefenamikAsit Türevi Analjezikler” bölümünü tekrar gözdengeçiriniz.5. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Aminoalkol Esterleri” bölümünütekrar gözden geçiriniz.6. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Aminoalkol Esterleri” bölümünütekrar gözden geçiriniz.7. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Nitroheterosiklikler” bölümünütekrar gözden geçiriniz.8. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Arilalkilamin Türevleri” bölümünütekrar gözden geçiriniz.9. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Morfin ve Sentetik Türevleri”bölümünü tekrar gözden geçiriniz.10. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Üre, Açilüre ve KarbamatTürevleri” bölümünü tekrar gözden geçiriniz.a. b.c. d.e.KaynaklarAkgün, H., ve ark. (2004). Farmasötik Kimya, HacettepeÜniversitesi Yay›nlar›, Ankara.Roth, H.J., Kleeman, A., Beisswenger, T. (1988). PharmaceuticalChemistry, Volume1: Drug Synthesis,John Wilwy and Sons, New York.Lemke, T.L., Williams, D.A., Roche, V.F., Zito, S.W.,(2008). Foye’s Principles of Medicinal Chemistry,6th Ed., Williams and Wilkins, New York.Patrick, G.L. (2009). An Introduction to MedicinalChemistry, 4th Ed., Oxford University Press, NewYork.Kar, A. (2007). Medicinal Chemistry, New Age InternationalPublishers, New Delhi.Kleeman, A., Engel, J., Kustcher, B., Reichert, D. (2000).Pharmaceutical Substances, 4th Ed., Thieme MedicalPublishers, Frankfurt.Langer, T., Hoffmann, R.D. (2006). Pharmacophoresand Pharmacophore Searches, Wiley-WCH VerlagGmbH and Co. KGaA, Weinheim.

4PRAT‹K ‹LAÇ B‹LG‹S‹ VE ‹LAÇ fiEK‹LLER‹Amaçlar›m›zBu üniteyi tamamlad›ktan sonra;‹laç endikasyonu kavram›n› tan›mlayabilecek,‹laçlar›n kullan›m amaçlar›n› s›ralayabilecek,‹laçlar›n kullan›m alanlar›na iliflkin örnekler verebilecek,Çeflitli endikasyonlarda kullan›lan ilaçlar› s›n›fland›rabileceksiniz.Anahtar Kavramlar• Endikasyon• Hastal›k• Hastal›k Belirtileri• ‹laç Tedavisi• etken madde Örnekleri‹çerik Haritas›Pratik ‹laç Bilgisi,‹laç fiekilleri‹laçlar›nKullan›mAlanlar›• G‹R‹fi• KALP VE DAMAR S‹STEM‹ HASTALIKLARININTEDAV‹S‹NDE KULLANILAN ‹LAÇLAR• SOLUNUM S‹STEM‹ HASTALIKLARININ TEDAV‹S‹NDEKULLANILAN ‹LAÇLAR• S‹ND‹R‹M S‹STEM‹ HASTALIKLARININ TEDAV‹S‹NDEKULLANILAN ‹LAÇLAR• GEN‹TOÜR‹NER S‹STEM HASTALIKLARININTEDAV‹S‹NDE KULLANILAN ‹LAÇLAR• KAN HASTALIKLARININ TEDAV‹S‹NDE KULLANILAN‹LAÇLAR• PS‹K‹YATR‹K VE NÖROLOJ‹K S‹STEM HASTALIKLARINTEDAV‹S‹NDE KULLANILAN ‹LAÇLAR• ENDOKR‹N S‹STEM HASTALIKLARININ TEDAV‹S‹NDEKULLANILAN ‹LAÇLAR• ANALJEZ‹K, ANT‹P‹RET‹K VE ANT‹ENFLAMATUVAR‹LAÇLAR• ‹SKELET VE KAS HASTALIKLARININ TEDAV‹S‹NDEKULLANILAN ‹LAÇLAR• ‹MMÜN S‹STEM HASTALIKLARININ TEDAV‹S‹NDEKULLANILAN ‹LAÇLAR• ENFEKS‹YON HASTALIKLARININ TEDAV‹S‹NDEKULLANILAN ‹LAÇLAR• KANSER TEDAV‹S‹NDE KULLANILAN ‹LAÇLAR(ANT‹NEOPLAST‹K ‹LAÇLAR)• C‹LT HASTALIKLARININ TEDAV‹S‹NDE KULLANILAN‹LAÇLAR• KULAK - BURUN - BO⁄AZ HASTALIKLARININTEDAV‹S‹NDE KULLANILAN ‹LAÇLAR• GÖZ HASTALIKLARININ TEDAV‹S‹NDE KULLANILAN‹LAÇLAR• ANESTEZ‹K ‹LAÇLAR

‹laçlar›n Kullan›m Alanlar›G‹R‹fiBelirli bir tedavi ya da giriflim amac›yla hastaya ilaç uygulanmas›n› gerektiren belirti,durum ya da hastal›klara endikasyon ad› verilir. Bir hastal›k için çok say›dafarkl› ilaç endike olabilir. Örne¤in; hipertansiyon tedavisi için birbirlerinden farkl›mekanizmalar ile etki gösteren çeflitli ilaçlar aras›ndan seçim yap›l›r. Benzer flekildenezle olan bir hastan›n burnundaki konjesyonu gidermek üzere seçilebilecekçeflitli dekonjestan ilaçlar bulunur. Di¤er yandan, bir ilaç birden fazla hastal›¤›n tedavisiiçin endike olabilir. Örne¤in; bafll›ca endikasyonlar› epilepsi (sara) tedavisiolan karbamazepin ve sodyum valproat gibi ilaçlar, psikiyatrik bir bozukluk olanbipolar hastal›¤›n tedavisi için de kullan›l›rlar. Bromokriptin adl› ilaç, hem nörolojikbir bozukluk olan Parkinson hastal›¤›n›n, hem de endokrin bir bozukluk olanhiperprolaktineminin tedavisinde endikedir.‹laçlar›n vücutta neden olabilecekleri yan etkilerden ve birbirleri ile etkileflimlerindenkaç›nmak amac› ile tedavinin mümkün olan en az say›da ilaç ile düzenlenmesindeyarar vard›r. ‹laçlar›n endikasyonlar› d›fl›nda kullan›mlar›n›n önemlisa¤l›k sorunlar›na neden olabilece¤i unutulmamal›d›r.‹laçlar› ve onlara ait endikasyonlar› kesin s›n›rlar ile ay›rarak s›n›fland›rmak olas›de¤ildir. Bu nedenle, ilaçlar›n kullan›m alanlar›na iliflkin bu bölümü, s›k karfl›lafl›lanendikasyonlar› özetleyerek ve bu endikasyonlar›n tedavilerinde kullan›lanilaçlar› örnekleyerek iflleyece¤iz.Bir ilac›n endikasyonu, oilac›n kullan›m›n›n gereklioldu¤u hastal›klar› ya dadurumlar› ifade eden birkavramd›r.KALP VE DAMAR S‹STEM‹ HASTALIKLARININTEDAV‹S‹NDE KULLANILAN ‹LAÇLARHipertansiyon Tedavisinde Kullan›lan ‹laçlarSistemik arteriyel kan bas›nc›n›n normal s›n›rlar›n üzerinde olmas› ile belirgin birhastal›k olan hipertansiyon; zamanla kalp, beyin, böbrek ve göz gibi yaflamsalöneme sahip organlar›n damarlar›nda geri dönüflümsüz hasarlara neden olarak;akut miyokard infarktüsü, sol ventrikül yetmezli¤i, beyin damarlar›nda kanama,böbrek yetmezli¤i ve retinopati gibi sorunlara yol açar. Hipertansiyon tedavisi içinprazosin, terazosin, doksazosin gibi alfa-adrenerjik reseptör antagonistleri; propranolol,atenolol, bisoprolol, asebutolol, pindolol, metoprolol gibi beta-adrenerjikreseptör antagonistleri; rezerpin, guanetidin, guanadrel gibi adrenerjik nöron blo-

84 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekillerikörleri; klonidin, guanfasin, moksonidin, rilmenidin ve gebelik dönemindeki hipertansiyondakullan›lan metildopa gibi santral etkili sempatolitikler; nifedipin,amlodipin, nitrendipin, nizoldipin, barnidipin, felodipin, diltiazem, verapamil gibikalsiyum kanal blokörleri; hidralazin, minoksidil gibi vazodilatörler; hidroklorotiazit,indapamid, furosemid, spironolakton, klopamid gibi diüretikler; lizinopril,kaptopril, enalapril, ramipril gibi anjiotensin dönüfltürücü enzim (ADE) inhibitörleri;losartan, valsartan, irbesartan, kandesartan, telmisartan gibi anjiyotensin reseptörantagonistleri ve direkt renin inhibitörü bir ilaç olan aliskiren gibi ilaçlararas›ndan seçim yap›l›r. Hipertansif krizin acil tedavisinde ise sodyum nitroprusiyat,nitrogliserin, labetalol, esmolol, kaptopril, enalapril ve furosemid gibi çeflitliilaçlar endikedir.Hipotansiyon Tedavisinde Kullan›lan ‹laçlarHipotansiyon, sistemik arteriyel kan bas›nc›n›n normal s›n›rlar›n alt›nda olmas› durumudur.Genel anesteziye, antihipertansif ilaçlar›n afl›r› dozda al›nmas›na ya damerkezi sinir sistemini deprese eden ilaçlar ile zehirlenmelere ba¤l› olarak geliflenhipotansiyonun tedavisi için metaraminol, fenilefrin ve efedrin gibi sempatomimetikilaçlar kullan›labilir.Anjina Pektoris Tedavisinde Kullan›lan ‹laçlarKalbi besleyen koroner arterlerdeki t›kanma sonucu miyokard›n yeterince oksijenlenememesinemiyokard iskemisi denir. Anjina pektoris ise gö¤üste fliddetli a¤r› ileortaya ç›kan k›sa süreli miyokard iskemisidir. Anjina tedavisinde nitrogliserin, izosorbiddinitrat, izosorbid mononitrat, molsidomin gibi nitrovazodilatörler; propranolol,atenolol, metoprolol, pindolol, bisoprolol gibi beta-adrenerjik reseptör antagonistleri;nifedipin, amlodipin, nizoldipin, felodipin, verapamil ve diltiazem gibikalsiyum kanal blokörleri kullan›l›r.Aritmi Tedavisinde Kullan›lan ‹laçlarAritmi, kalbin normal sinüs ritminin d›fl›nda atmas› olarak tan›mlanabilir. Kalp at›msay›s›n›n normal de¤erlerin üzerine ç›kt›¤› aritmiler tafliaritmi; normal de¤erlerinalt›na indi¤i aritmiler ise bradiaritmi olarak adland›r›l›r.Tafliaritmi tedavisi için kinidin, prokainamid, dizopiramid, propafenon, fenitoin,meksiletin, lidokain, enkainit gibi S›n›f I antiaritmikler; propranolol, asebutolol,esmolol gibi S›n›f II antiaritmikler; amiodaron, sotalol, bretilyum, dofetilit gibiS›n›f III antiaritmikler; verapamil, diltiazem gibi S›n›f IV antiaritmikler ve adenozin,magnezyum sülfat gibi ilaçlar seçilebilir. Bradiaritmilerin tedavisi için ise atropinve izoprenalin gibi betamimetik ilaçlardan yararlan›l›r.Kalp Yetmezli¤inin Tedavisinde Kullan›lan ‹laçlarKalp yetmezli¤i, kalbin dokulara yeterli ölçüde kan pompalayamamas› durumudur.Kalp yetmezli¤inin tedavisinde kalp glikozitleri (digoksin ve digitoksin), amrinon,levosimendan, dobutamin gibi pozitif inotrop ilaçlar; nitrogliserin, izosorbiddinitrat, hidralazin, prazosin gibi vazodilatörler; furosemid, bumetanit gibi diüretikler;lizinopril, kaptopril, enalapril, ramipril gibi ADE inhibitörleri; kandesartan,valsartan gibi anjiyotensin reseptör antagonistleri ve karvedilol, bisoprolol, metoprololgibi β-adrenerjik reseptör antagonistleri endikedirler.

4. Ünite - ‹laçlar›n Kullan›m Alanlar›85Periferik Arter Hastal›klar›n›n Tedavisinde Kullan›lan ‹laçlarPeriferik arterlerin, Raynaud sendromu, akrosiyanoz ve pernio gibi vazospastikhastal›klar nedeniyle ya da ateroskleroz gibi arter çeperlerinde geliflen lezyonlarsonucu daralmalar› ya da t›kanmalar› bölgesel dolafl›m yetmezliklerine nedenolur. Periferik vasküler hastal›klar›n tedavisi için papaverin, niasin, naftidrofuril,flunarizin, sinnarizin, nifedipin, prazosin, dihidroergotoksin, iloprost, piribedil,pentoksifilin, silostazol, bensiklan, kalsiyum dobezilat gibi ilaçlardan uygun olanseçilir.Hiperlipidemi Tedavisinde Kullan›lan ‹laçlarHiperlipidemi, kandaki kolesterol ve/veya trigliserid düzeylerinin normal s›n›rlar›nüzerinde olmas› durumudur. Hiperlipidemi zaman içinde ateroskleroza; aterosklerozda kalp, beyin, böbrek gibi organlar›n arterinin bozulmas›na ba¤l› ciddi hastal›klaraneden olur. Hiperlipidemi tedavisi için lipoprotein sentezini azaltan (atorvastatin,fluvastatin, simvastatin gibi statinler; fenofibrat, gemfibrozil, klofibrat gibifibratlar; niasin, asipimoks); lipoprotein y›k›m›n› art›ran (kolestiramin, kolestipol);kolesterol absorpsiyonunu azaltan (ezetimib) ilaçlar kullan›l›r. Hiperlipidemi hastalar›n›nfizik aktivitelerini düzenlemeleri ve diyetlerine dikkat etmeleri de son dereceönemlidir.SOLUNUM S‹STEM‹ HASTALIKLARININTEDAV‹S‹NDE KULLANILAN ‹LAÇLARSolunum yolu hastal›klar›n›n en s›k görülen belirtilerinden biri öksürüktür. Öksürük,solunum yollar›na d›flar›dan giren yabanc› cisimleri veya içeride oluflan bronflsalg›s›n›, balgam› ve kan› d›flar› atmaya yarayan bir reflekstir. Öksürü¤ün fliddetinive s›kl›¤›n› azaltan ilaçlara antitusif; solunum yollar›nda birikmifl olan balgam›nöksürük ile d›flar› at›lmas›n› kolaylaflt›ran ilaçlara ekspektoran ve solunum yollar›ndabirikmifl olan balgam› çözen ilaçlara da mukolitik ilaçlar ad› verilir. Kodein,dekstrometorfan, dionin, levodropropizin, oksolamin antitusif; guafenezin, potasyumgayakolsülfonat, glisiretinik asit ekspektoran; asetilsistein, erdostein, karbosistein,bromheksin ve ambroksol ise mukolitik ilaçlara örnek olarak verilebilir.Ast›m, solunum yollar›ndaki geçici daralmaya ba¤l› olarak nefes alma güçlü¤üve öksürük gibi belirtiler ile ortaya ç›kan bir solunum sistemi hastal›¤›d›r. Bu hastal›¤›ntedavisi için salbutamol, salmeterol, formoterol, teofilin, aminofilin, izoprenalinve ipratropyum gibi bronkodilatör ilaçlardan ve hidrokortizon, beklometazon,triamsinolon, budesonid, flutikazon, zafirlukast gibi antienflamatuvar ilaçlardanyararlan›l›r. Kromolin ve nedokromil adl› ilaçlar ise esas olarak hafif ve ortafliddetli ast›m olgular›n›n profilaktik tedavisinde kullan›l›rlar.Ast›m tedavisinde antienflamatuvar ilaç kullan›lmas›n›n nedeni ne olabilir? SIRA S‹ZDEAlmitrin, salbutamol, salmeterol, formoterol, teofilin, ipratropyum, flutikazon gibiilaçlar kronik obstrüktif akci¤er hastal›¤›n›n (KOAH) tedavisinde de endikedirler.DÜfiÜNEL‹MÜst ve alt solunum yollar›nda ortaya ç›kan enfeksiyonlar, enfeksiyon etkenininduyarl› oldu¤u kemoterapötik ilaçlar ile tedavi edilir. Solunum SORU sisteminin malignhastal›klar› için de uygun olan kemoterapötik ilaç seçilir.D‹KKAT1SIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹MSORUD‹KKATSIRA S‹ZDESIRA S‹ZDEAMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ

86 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekilleriS‹ND‹R‹M S‹STEM‹ HASTALIKLARININ TEDAV‹S‹NDEKULLANILAN ‹LAÇLARGastrit, Ülser ve Reflü Tedavisinde Kullan›lan ‹laçlarMidedeki asit salg›s›n›n art›fl›, mide mukozas›n›n koruyucu özelli¤inin zay›flamas›ya da Helicobacter pylori adl› bakterinin oluflturdu¤u enfeksiyon sonucunda midemukozas›nda oluflan enflamasyona gastrit, gastritin tedavi edilmemesi durumundamide ya da duodenumda oluflan yaralara ise ülser ad› verilir. Gastrit ve ülser tedavisiiçin asit salg›lanmas›n› azaltan, midede fazla miktarda bulunan asidi nötralizeeden, mukozal direnci art›ran ya da H. pylori enfeksiyonunu tedavi eden ilaçlarkullan›l›r. Asit salg›lanmas›n› azaltmak üzere ranitidin, famotidin, nizatidin gibi histaminH 2 reseptör antagonistleri ve lansoprazol, omeprazol, pantoprazol, rabeprozolgibi proton pompas› inhibitörleri kullan›l›r. Asidi nötralize etmek için kalsiyumkarbonat, alüminyum hidroksit, hidrotalsit, magnezyum karbonat, magnezyum trisilikat,magaldrat, algendrat gibi antiasit ilaçlardan yararlan›l›r. Sukralfat, kolloidalbizmut subsitrat ve ranitidin bizmut sitrat gibi ilaçlar mukozal direnci art›ran ilaçlard›r.H. pylori enfeksiyonunu önlemek üzere ise amoksisilin, klaritromisin, metronidazolgibi antibiyotikler kullan›l›r. Misoprostol (prostaglandin E 1 analo¤u) isehem asit salg›s›n› azalt›c› hem de mukoza koruyucu etkilerinden dolay› ülser tedavisindeterapötik etkinli¤e sahip bir ilaçt›r.Mide asidinin yemek borusuna geçmesi nedeniyle, yemek borusunun alt bölümündeoluflan yayg›n inflamasyon ile ortaya ç›kan hastal›¤a reflü ad› verilir. Buhastal›¤›n tedavisinde mide asit salg›s›n› bask›layan ilaçlar›n yan› s›ra aljinik asit,magnezyum aljinat, sodyum aljinat, hidrotalsit, domperidon, metoklopramid, sisaprid,sukralfat gibi ilaçlar kullan›l›r.Purgatif etki, laksatifetkinin daha fliddetli biçimiolarak de¤erlendirilebilir.SIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹MSORUD‹KKATSIRA S‹ZDE2Laksatif ve Purgatif ‹laçlarFeçesin (gaita, d›flk›) yumuflamas›n› sa¤layarak d›flk›lamay› kolaylaflt›ran ilaçlaralaksatif, d›flk›y› daha da sulu halde getirerek istem d›fl› h›zl› d›flk›lamaya nedenolan ilaçlara ise purgatif ilaçlar (katartikler) ad› verilir.Fenolftalein, bisakodil, hafif parafin likit, hint ya¤›, ravent ekstresi, sennozit Ave B, gliserol, sorbitol, laktüloz, magnezyum hidroksit, magnezyum sülfat, magnezyumkarbonat, anhidr monobazik sodyum fosfat, sodyum dihidrojen fosfat gibiilaçlar çeflitli nedenlere ba¤l› olarak oluflan konstipasyonu tedavi etmek üzerekullan›lan ilaçlard›r.Laksatif ve purgatif SIRA S‹ZDE ilaçlar›n konstipasyon tedavisinin d›fl›nda baflka hangi endikasyonlariçin kullan›labileceklerini tart›fl›n›z.HemoroitDÜfiÜNEL‹MTedavisinde Kullan›lan ‹laçlarHemoroit, anüs bölgesindeki damarl› dokunun genifllemesi ve sarkmas› sonucuortaya ç›kan, SORU d›flk›lama s›ras›nda kanama ve a¤r› gibi yak›nmalar ile belirgin birhastal›kt›r. Tribenosid, trimebutin, ruskogenin, flukortolon, hidrokortizon, çinkooksit, alüminyum diasetat, mentol ve diosmin gibi çeflitli ilaçlar hemoroid tedavisindeendikedirler. Lidokain, sinkokain ve tetrakain gibi lokal anestezik ilaçlar, he-D‹KKATmoroide ba¤l› a¤r› ve ac›y› azaltmak üzere hemoroid için kullan›lan pomat ve supozituvarlar›nSIRA içine S‹ZDEkonulurlar.AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZK ‹ T A PK ‹ T A P

4. Ünite - ‹laçlar›n Kullan›m Alanlar›87Diyare Tedavisinde Kullan›lan ‹laçlar (Antidiyareik ilaçlar)Diyare, mide-ba¤›rsak sisteminin hareketlerinin artmas›na ve s›v› emilimindekiazalmaya ba¤l› olarak d›flk›n›n suland›¤› ve d›flk›lama s›kl›¤›n›n artt›¤› bir durumdur.Diyare tedavisi, diyarenin alt›nda yatan etkene göre düzenlenir.Diyare özellikle bebek, çocuk ve yafll›larda tedavi edilmezse, önemli ölçüde s›-v› ve elektrolit kayb›na ba¤l› olarak ölümle bile sonuçlanabilir. Bu nedenle diyaretedavisinin as›l amac› kaybedilen su ve elektrolitlerin yerine konulmas›d›r. Buamaçla oral rehidratasyon (a¤›zdan su ve eriyik) tedavisi gelifltirilmifltir.Akut diyare genellikle kendili¤inden geçer ve antidiyareik ilaç kullan›lmas› gerekmez.Kronik diyarede ise hekim kontrolünde difenoksilat, loperamid, kodeingibi ba¤›rsak motilitesini azaltan; aktif kömür, attapulgit, kaolin, pektin, baz› bizmutbileflikleri gibi adsorban ve kitle oluflturan ilaçlar ve atropin, pipenzolat gibiparasempatolitikler kullan›labilir.Ciddi enfeksiyonlar nedeni ile oluflan diyareler (kolera, dizanteri, amebiyazis,giardiyazis vb.) uygun kemoterapötik ilaçlar ile tedavi edilirler. Böyle diyarelerdeenfeksiyon etkeninin ba¤›rsaktan uzaklaflmas›n› önledikleri için antidiyareik ilaçlartercih edilmezler.Bozulmufl olan ba¤›rsak floras›n› normale döndürmek üzere Bifidobacteriumbifidum, Lactobacillus acidophilus, Lactobacillus sporogenes ve Saccharomycesboulardii gibi mikroorganizmalar kullan›labilir.Antiemetik ve Emetik ‹laçlarHastal›k, ilaç kullan›m›, tafl›t tutmas› gibi çeflitli nedenlere ba¤l› olarak ortaya ç›-kan bulant› sonucunda kar›n kaslar›n›n kas›lmas› ile mide içeri¤inin a¤›zdan d›-flar› boflalt›lmas›na emezis ad› verilir. Bulant› ve kusmay› önlemekSIRA S‹ZDEiçin ondansetron,granisetron, tropisetron, palonosetron gibi serotonin 5-HT 3 reseptör antagonistleri;dimenhidrinat, meklizin, buklizin, sinnarizin, hidroksizin DÜfiÜNEL‹M gibi antihistaminikler;metoklopramit, domperidon gibi prokinetik ilaçlar; klorpromazin, asepromazin,haloperidol gibi nöroleptikler ve trimetobenzamit, aprepitant gibi ilaçlarSORUkullan›labilir.SIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹MSORUAntihistaminikler ve skopolamin, hareket hastal›¤›na (tafl›t tutmas›) ba¤l› D‹KKAT olarak ortaya ç›-kan bulant› ve kusmalar›n tedavisi için s›kl›kla kullan›lan ilaçlard›r.SIRA S‹ZDESIRA S‹ZDEAkut zehirlenme durumlar›nda ise hastay› kusturarak mide içeri¤ini uzaklaflt›rmakamac›yla ipeka flurubu ve apomorfin gibi emetik ilaçlardan yararlan›l›r.AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZSindirim Sistemi Hastal›klar›n›n Tedavisinde Kullan›lanDi¤er ‹laçlarÇeflitli etkenlere ba¤l› olarak, mideden salg›lanan pepsinin ve K ‹ hidroklorik T A P asitin;amilaz, lipaz ve tripsin gibi pankreas enzimlerinin ya da karaci¤er taraf›ndan salg›-lanan safra asitlerinin yetersizli¤i sindirim sistemi sorunlar›na yol açmaktad›r. Budurumlarda, eksik olan endojen maddeyi yerine koymak üzere TELEV‹ZYON dijestan ilaçlar iletedavi yap›l›r. Pankreas enzimlerinin eksikli¤inin tedavisi için pankreatin ve pankrelipaz;safra asitlerinin eksikli¤inin tedavisi için s›¤›r safra ekstresi kullan›labilir.Karaci¤erden safra salg›lanmas›n› uyaran ve safra hacmini art›ran ilaçlara koleretikilaçlar ad› verilir. S›¤›r safra ekstresi, anetol trition ve himekromon koleretik‹NTERNETetki gösteren ilaçlard›r. Safra kesesinin kas›lmas›na neden olarak safran›n boflalma-D‹KKATK ‹ T A PÇeflitli sindirim enzimlerininve safra asitlerininTELEV‹ZYONbirliktebulundu¤u ilaçlar, sindirimbozukluklar›n›n tedavileriiçin kullan›labilirler.‹NTERNET

88 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekilleris›n› sa¤layan, pankreozim (kolesistokinin), kolesistokinin oktapeptit gibi ilaçlar isekolagog ilaçlar olarak adland›r›l›rlar.Kolelitiyaz için, cerrahi giriflim ya da tafllar›n kese içinde parçalanmas› gibi ilaçd›fl› baz› tedavi yöntemleri uygulan›r. Ancak, hekimin uygun gördü¤ü durumlardakolesterol safra tafllar›n›n eritilmesi amac› ile ursodiol ve kenodiol gibi baz› do¤alsafra asitlerinden yararlan›labilir.Sindirim kanal›nda fazla miktarda gaz birikmesi sonucu oluflan a¤r› ve fliflkinli-¤in tedavisi için dimetikon, simetikon gibi ilaçlar kullan›l›r. Mide ba¤›rsak yollar›ndaoluflan spazm›n giderilmesi için mebeverin, trimebutin ve valetamat gibi ilaçlarkullan›labilir.GEN‹TOÜR‹NER S‹STEM HASTALIKLARININTEDAV‹S‹NDE KULLANILAN ‹LAÇLARUterus kas›lmalar›n› art›ran ilaçlara oksitosik ilaçlar ad› verilir. Do¤um eylemininbafllat›lmas› için seçilecek ilk ilaç oksitosindir. Do¤um sonras› kanaman›n azalt›lmas›için oksitosinden baflka ergometrin (ergonovin), metilergometrin (metilergonovin)gibi ergot alkaloitleri de kullan›labilir. Ergot alkaloitleri uterus involüsyonunungecikmesi ve uterus atonisi için de endikedir.Terapötik abortus için ise misoprostol ve dinoproston gibi prostaglandinler kullan›labilir.Gebeli¤in 37. haftas› tamamlanmadan önce gerçekleflen do¤um premature do-¤um olarak kabul edilir. Uterus kas›nda gevflemeye neden olarak premature do¤umuönlemek amac›yla kullan›lan ilaçlara tokolitik ilaçlar ad› verilir. Tokolitik amaçlaritodrin, salbutamol gibi beta-adrenerjik reseptör agonistleri; oksitosin reseptörantagonisti atosiban ve magnezyum sülfat, magnezyum oksit gibi ilaçlar kullan›l›r.Di¤er tokolitik ilaçlar›n kontrendike oldu¤u durumlarda etanol de kullan›labilir.Kontraseptiflerden ve vajina atrofisinin tedavisinde kullan›lan ilaçlardan ‘kad›nve erkek cinsiyet hormonlar›’ bafll›¤› alt›nda söz edilmifltir.Erkeklerde erektil disfonksiyon (empotans) tedavisi için genellikle sildenafil,tadalafil ve vardenafil kullan›l›r. Empotans için alprostadil, moksisilit, apomorfinve papaverin gibi ilaçlar da endikedir. Androjen eksikli¤ine ba¤l› empotansta androjenreplasman› yap›l›r.Mesanenin normal fizyolojik ifllevlerini yerine getirememesi halinde idrar›nboflalt›m› ile ilgili çeflitli sorunlar ortaya ç›kar. Afl›r› aktif mesane nedeniyle ortayaç›kan üriner enkontinans, s›k idrara ç›kma, acil idrara ç›kma gereksinimi gibi rahats›zl›klar›önlemek için oksibutinin, tolterodin, solifenasin, darifenasin, flavoksat,propiverin, trospium gibi parasempatolitik ilaçlar kullan›l›r. Enürezis nokturnan›ntedavisi için de flavoksat, imipramin, klomipramin, desmopresin gibi ilaçlarendikedir.‹drara ç›kamama veya idrara ç›kt›ktan sonra mesanede önemli ölçüde art›k idrarkalmas›na üriner retansiyon ad› verilir. Nörojenik mesane bozuklu¤una ba¤l›olarak mesanenin geniflledi¤i durumlarda ortaya ç›kan üriner retansiyonun tedavisiiçin neostigmin, betanekol gibi parasempatomimetik ilaçlar kullan›labilir.‹leri yafllardaki erkeklerde idrar boflalt›m› ile ilgili sorunlar›n önemli bir k›sm›,prostat bezinin büyüyerek idrar yollar›n› s›k›flt›rmas› ile ortaya ç›kan selim prostathiperplazisinden (SPH) kaynaklan›r. Prostat düz kaslar›n› gevfleterek, büyümüflolan prostat›n üretraya yapt›¤› bask›y› azaltmak ve idrar ç›k›fl›n› kolaylaflt›rmak

4. Ünite - ‹laçlar›n Kullan›m Alanlar›89amac› ile alfuzosin, tamsulosin, prazosin, doksazosin, terazosin gibi alfa-adrenerjikreseptör antagonisti ilaçlardan yararlan›l›r. Dutasterid, finasterid gibi ilaçlar iseprostat bezinin hiperplazisini azaltarak idrar ç›k›fl›n› kolaylaflt›r›rlar. Nafarelin vejestonoron da SPH için endike olan ilaçlard›r.Genitoüriner sistem enfeksiyonlar›n›n tedavisi için enfeksiyon etkeninin duyarl›oldu¤u kemoterapötik ilaç seçilir. ‹drar›n pH’s›n› de¤ifltirerek, üriner sistem enfeksiyonlar›için kullan›lan çeflitli antibakteriyel ilaçlar›n etkinliklerini art›rmak olas›d›r.Baz› böbrek tafllar›n›n tedavisi, çeflitli zehirlenmelerde toksik maddenin böbreklerdengeri al›n›m›n›n engellenmesi ve idrarla at›l›m›n›n art›r›lmas› gibi endikasyonlariçin de idrar›n pH’s›n›n de¤ifltirilmesi yoluna gidilebilir. ‹drar› asitlefltirmekiçin amonyum klorür, L-metionin, askorbik asit; alkalilefltirmek için ise sodyum bikarbonat,potasyum bikarbonat, sodyum sitrat ya da potasyum sitrat kullan›labilir.KAN HASTALIKLARININ TEDAV‹S‹NDE KULLANILAN‹LAÇLARDerin ven trombozu, akut miyokard infarktüsü, romatizmal kalp kapak盤› hastal›klar›,atriyum fibrilasyonu, serebrovasküler hastal›klar, hemodiyaliz gibi durumlarave aç›k kalp ameliyat›, kalp kapak盤› protezlerinin tak›lmas›, organ nakli ameliyatlar›gibi cerrahi giriflimlere ba¤l› olarak ortaya ç›kabilecek tromboembolitikkomplikasyonlar›n önlenmesi ve tedavisi için kullan›lan ilaçlara antitrombotikilaçlar denir. Antitrombotik ilaçlar heparin, varfarin, dikumarol, antitrombin IIIkonsantresi, etil biskumasetat, enoksaparin, nadroparin, bemiparin, dalteparin,parnaparin, tinzaparin, hirudin, fondaparinaks gibi antikoagülanlar; asetilsalisilikasit, tiklopidin, klopidogrel, dipiridamol gibi antitrombositikler ve streptokinaz,ürokinaz, alteplaz, tenekteplaz, anistreplaz gibi fibrinolitikler (trombolitik) olmaküzere üç grup alt›nda s›n›fland›r›labilirler.Kan›n oksijen tafl›mas›ndan sorumlu olan eritrositlerin toplam say›lar›n›n ya dahemoglobin düzeyinin düflüklü¤ü ile belirgin olan kan hastal›¤› anemi olarak adland›r›l›r.Antianemik tedavi, anemiye neden olan etkene göre düzenlenir. Eksikli¤ianemiye neden olan faktörü yerine koymak üzere demir preparatlar›, folikasit ya da siyanokobalamin (B 12 vitamini) verilir. Kronik böbrek yetmezli¤inde oldu¤ugibi eritrosit yap›m›ndaki yetersizli¤e ba¤l› anemilerin tedavisi için eritrosityap›m›n› uyaran eritropoietin, darbepoetin, oksimetolon gibi antianemik ilaçlarkullan›l›r.Kandaki trombosit say›s›n›n azalmas› ya da trombosit ifllev bozukluklar›, p›ht›-laflma faktörlerinin eksikli¤i, p›ht›laflma mekanizmalar›ndaki baz› bozukluklar, koagülasyonfaktörlerine karfl› geliflen otoimmün reaksiyon ya da baz› besinsel ö¤elerinyetersizli¤i (K, C vitaminleri vb.) gibi çeflitli nedenlere ba¤l› olarak ortaya ç›-kan kanamalar› durdurmak için kullan›lan ilaçlara hemostatik ilaçlar denir. Trombositeksikli¤i ya da trombosit ifllev bozukluklar› için deriflik trombosit ya da tazetam kan; vitamin eksikliklerine ba¤l› olarak ortaya ç›kan kanamalar için eksik olanvitamin; hemofili için ise hastal›¤a neden olan eksik faktör verilerek replasman tedavisiuygulanabilir. Aprotinin, aminokaproik asit, traneksamik asit, desmopresingibi ilaçlar hemostatik amaçla kullan›lan sistemik etkili ilaçlard›r.Antitrombotik ilaçlar,damar içinde p›ht›oluflumunu ve gelifliminiönleyen ve oluflmufl p›ht›y›eriten ilaçlard›r.

90 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekilleriPS‹K‹YATR‹K VE NÖROLOJ‹K S‹STEM HASTALIKLARINTEDAV‹S‹NDE KULLANILAN ‹LAÇLARDuygudurum ve Anksiyete Bozukluklar›n›n TedavilerindeKullan›lan ‹laçlarMajor depresyon, atipik depresyon, distimik bozukluk, flizoaffektif bozuklu¤undepresif dönemi, post-psikotik depresyon, kronik yorgunluk sendromu, mevsimselduygulan›m bozuklu¤u gibi çeflitli depresif bozukluklar›n tedavisi için kullan›lanilaçlara antidepresan ilaçlar ad› verilir. ‹mipramin, klomipramin, opipramol,amitriptilin gibi trisiklik antidepresanlar; fluoksetin, sertralin, paroksetin, fluvoksamin,sitalopram gibi selektif serotonin geri al›m inhibitörleri; moklobemid,toloksaton gibi monoamin oksidaz inhibitörleri; bupropiyon, maprotilin, mirtazapin,mianserin, milnasipran, trazodon, venlafaksin, duloksetin, tianeptin gibi ilaçlarantidepresan ilaçlara örnek olarak verilebilir.Bipolar hastal›k (manik-depresif bozukluk), birbirini izleyen depresyon ve mani/hipomaniataklar› ile ortaya ç›kar. Günümüzde bipolar hastal›¤›n tedavisi için lityumbaflta olmak üzere karbamazepin ve sodyum valproat gibi ilaçlar kullan›l›r.Anksiyete, yaflan›lan kayg› verici durumlara karfl› geliflen psikonörotik bir bozukluktur.Yayg›n anksiyete bozuklu¤u, panik hastal›¤›, çeflitli fobiler, obsesifkompulsifbozukluk, post-travmatik stres bozuklu¤u gibi çeflitli anksiyete bozukluklar›n›ntedavileri için kullan›lan ilaçlara anksiyolitik ilaçlar ad› verilir. Diazepam,klordiazepoksit, klorazepat, lorazepam, alprazolam gibi çeflitli benzodiazepintürevleri; imipramin, klomipramin, essitalopram gibi baz› antidepresanlar;hidroksizin ve buspiron gibi ilaçlar anksiyolitik etkili ilaçlard›r. Anksiyetenin sempatiksistemin etkinli¤indeki art›fla ba¤l› olarak ortaya ç›kan somatik belirtilerini(çarp›nt›, titreme vb.) düzeltmek üzere propranolol kullan›labilir.Psikotik Bozukluklar›n Tedavisinde Kullan›lan ‹laçlarPsikoz, düflünce ve alg› bozukluklar› ile belirgin psikiyatrik bir hastal›kt›r. fiizofrenibaflta olmak üzere çeflitli psikozlar›n tedavilerinde kullan›lan ilaçlara antipsikotikilaçlar ad› verilir. fiizofreni ve di¤er psikotik hastal›klar›n tedavileri için asepromazin,klorpromazin, trifluopromazin, tiyoridazin, trifluoperazin, zuklopentiksol,flupentiksol, haloperidol, melperon, pimozid, sulpirid, amisülprid, olanzapin, klozapin,paliperidon, ziprasidon, risperidon, ketiapin ve aripiprazol gibi antipsikotikilaçlar kullan›l›r.Uyku Bozukluklar›n›n Tedavisinde Kullan›lan ‹laçlarHipno-sedatif ilaçlar uykuya dalmada güçlük, uykunun sürdürülmesinde zorluk (s›kuyanma), erken uyanma, yorgun uyanma gibi uyku bozukluklar›n›n tedavisinde kullan›lanilaçlard›r. Flurazepam, temazepam, triazolam gibi benzodiazepinler; zopiklon,zolpidem, zaleplon gibi benzodiazepin benzerleri; pentobarbital, allobarbital,amobarbital gibi barbituratlar ve kloralhidrat, triklofos sodyum gibi aldehitler; doksilaminve opipramol gibi ilaçlar uyku bozukluklar›n›n tedavisinde endikedir.Epilepsi Tedavisinde Kullan›lan ‹laçlarEpilepsi aniden ve fliddetli olarak bafllayan, geçici bilinç kay›plar›na neden olabilen,k›sa süren ve genellikle kendili¤inden geçen nöbetler ile kendini gösteren nörolojikbir hastal›kt›r. Epilepsi tedavisinde fenobarbital, barbeksaklon, primidon gi-

4. Ünite - ‹laçlar›n Kullan›m Alanlar›91bi barbituratlar; klonazepam, diazepam gibi benzodiazepinler; karbamazepin,okskarbazepin, fenitoin, etosüksimit, sodyum valproat, gabapentin, lamotrigin, levetirasetam,topiramat gibi çeflitli ilaçlar endikedir.Parkinson Hastal›¤›n›n Tedavisinde Kullan›lan ‹laçlarParkinson; istemli hareketlere bafllama güçlü¤ü, hareketlerde yavafllama ve azalma,iskelet kaslar›nda sertlik, durufl ve yürüme bozuklu¤u, dinlenim durumundaözellikle ellerde bazen ayakta ve baflta titreme gibi belirtiler ile ortaya ç›kan nörolojikbir hastal›kt›r. Bu hastal›¤›n›n tedavisi için dopaminerjik nörotransmisyonu art›ranLevo-DOPA, Levo-DOPA+benserazid, Levo-DOPA+karbidopa, bromokriptin,lizurid, pergolid, kabergolin, apomorfin, pramipeksol, ropinirol, amantadin, entakapon,selejilin ve rasajilin gibi ilaçlar kullan›l›r. Bu hastal›¤›n tedavisi için biperiden,bornaprin, triheksifenidil, benztropin, orfenadrin gibi antikolinerjik ilaçlardanda yararlan›l›r.Alzheimer Hastal›¤› ve Demans Tedavisinde Kullan›lan‹laçlarDemans kiflinin ö¤renme ve bellek oluflturma gibi çeflitli biliflsel ifllevlerinin günlükyaflam›n› etkileyecek ölçüde bozulmas›d›r. Demans tedavisi için pirasetam,ginkgo glikozitleri, nisergolin, dihidroergotoksin, bensiklan, piribedil gibi çeflitliilaçlar endikedirler.Özel bir demans çeflidi olan Alzheimer hastal›¤›, biliflsel ifllevlerde azalma, davran›flsalbozukluklar gibi belirtiler ile ortaya ç›kan ve hastan›n özbak›m yetenekleriningiderek azald›¤› progresif nörodejeneratif bir hastal›kt›r. Donepezil, galantamin,rivastigmin, memantin ve takrin gibi ilaçlar Alzheimer hastal›¤›n›n tedavisindeendikedirler.ENDOKR‹N S‹STEM HASTALIKLARININTEDAV‹S‹NDE KULLANILAN ‹LAÇLARDiabetes mellitus Tedavisinde Kullan›lan ‹laçlar‹nsülin karbonhidrat, protein ve ya¤ metabolizmalar› gibi temel metabolik olaylardaönemli görevlere sahip olan pankreatik bir hormondur. ‹nsülinin sal›n›m›ndave/veya ifllevlerinde oluflan bozukluklar sonucu karbonhidrat, ya¤ ve protein metabolizmalar›ndakidüzensizlik ve hiperglisemi ile ortaya ç›kan metabolik hastal›¤aDiabetes mellitus ad› verilir.Diabetes mellitus’ un, tam bir insülin eksikli¤i nedeni ile ortaya ç›kan tipine TipI Diabetes mellitus denir. Tip I diyabet hastalar›, yaflamlar› boyunca d›flar›dan verilecekinsüline gereksinim duyarlar. Bu hastalarda metabolik kontrolü sa¤lamaküzere k›sa (regüler insülin, insülin lispro, insülin aspart, insülin glulisin vb.), orta(insülin lispro protamin, izofan insülin vb.) ya da uzun (insülin detemir, insülinglargin) etki süreli insülin preparatlar› kullan›l›r. ‹nsülin oral yolla verildi¤inde mide-ba¤›rsakkanal›ndaki proteazlar taraf›ndan h›zla y›k›ld›¤› için, yaln›zca parenteralyoldan kullan›l›r.Tip II Diabetes mellitus ise insülin sal›m›n›nda ya da dokular›n insüline yan›tvermesinde azalma (insülin direnci) ile ortaya ç›kan diyabet tipidir. Tip II diyabethastalar›n›n tedavisinde hastalar›n e¤itimi, diyet ve egzersiz büyük önem tafl›maktad›r.‹laçla tedavide insülin sal›m›n› ve/veya dokular›n insüline olan duyarl›l›¤›n›artt›ran ya da ba¤›rsaktan karbonhihrat emilimini azaltan oral antidiyabetik ilaçlarDiabetes mellitus, kandakiglukoz yani fleker düzeyininnormal s›n›rlar›n üzerindeolmas› ile belirgin birhastal›k oldu¤u için halkaras›nda fleker hastal›¤› ad›ile an›l›r.

92 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekilleriSIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹MSORUD‹KKATSIRA S‹ZDEkullan›l›r. Oral antidiyabetikler sülfonilüreler (gliklazid, glimeprid, glibenklamid,SIRA S‹ZDEglibornurid, glikuidon, glipizid, klorpropamid, asetohekzamit), meglinitidler (nateglinid,repaglinid), biguanidinler (metformin), tiazolidindionlar (pioglitazon,rosiglitazon), DÜfiÜNEL‹M alfa-glukozidaz inhibitörleri (akarboz, miglitol), dipeptidil peptidaz4 inhibitörleri (sitagliptin) ve ekzenatit gibi ilaçlard›r. Bu ilaçlar›n yetersiz oldu¤udurumlarda insülin kullan›labilir. Tip II Diabetes mellitus’da, hastal›¤›n neden oldu¤ukomplikasyonlara yönelik tedavinin de büyük önemiSORUvard›r.Oral antidiyabetikler D‹KKAT Tip I Diabetes mellitus hastalar›nda kullan›lmazlar.Hipoglisemi tedavisi için, hastan›n bilinci aç›ksa fleker/glukoz verilir. Hipoglisemininacil tedavisi için glukagonSIRA S‹ZDEkullan›labilir.Tiroit Bezi ‹fllev Bozukluklar›nda Kullan›lan ‹laçlarAMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZHipotalamustan salg›lanan tirotropin salg›lat›c› hormon (TRH), ön hipofizdeki tirotrofhücrelerden tiroit stimüle edici hormonun (TSH, tirotropin) salg›lanmas›n›K ‹ T A Puyar›r. TRH’›n K ‹ Tsentetik A P özdefli olan protirelin, ön hipofiz ifllevlerinin ve dolayl›olarak tiroit bezinin ifllevlerinin incelenmesi amac› ile kullan›l›r. TSH ise tiroit bezindetiroit hormonlar›n›n yap›m›n› ve salg›lanmas›n› art›r›r. Tiroit bezinin folikülerhücreleri TELEV‹ZYON taraf›ndan salg›lanan tiroit hormonlar›; T 3 (triiyodotironin) ve T 4 (ti-TELEV‹ZYONroksin) olarak adland›r›l›r. Bu hormonlar vücudun çeflitli sistemlerinde önemli fizyolojikifllevlere sahiptir.Tiroit bezinin az çal›flmas› ve tiroit hormonlar›n› yeterli düzeyde salg›layamamas›durumuna ‹NTERNET hipotiroidizm ad› verilir. Hipotiroidizm intrauterin dönemde ya da‹NTERNETbebeklikte ortaya ç›kar ve tedavi edilmezse, zihinsel gerilik ve cüceli¤in efllik etti-¤i kretinizme neden olur. Tiroidit, otoimmün hastal›k (Hashimoto tiroiditi), cerrahigiriflim ile tiroit bezinin ç›kar›lmas› gibi nedenlerle tiroit bezinin kendisinde oluflanbir hasar sonucu ya da tiroit bezinin ifllevlerini kontrol alt›nda tutan tirotiropinsal›verici hormonun sentez ve sal›verilmesindeki bozuklu¤a ba¤l› olarak ortaya ç›-kan hipotiroidizme miksödem ad› verilir. Diyetle al›nan iyot miktar›n›n yetersizli¤ive tiroit hormonunun yeteri kadar sentezlenememesi gibi nedenlerle tiroit bezininbüyümesine ise basit (endemik) guatr denir. Basit guatr›n önlenmesi için yemekliktuzlar›n içine iyot katmak gibi baz› önlemlere baflvurulur. Hipotiroidizmin teda-SIRA S‹ZDESIRA S‹ZDEvisi için, hastaya sentetik tiroit hormonlar› olan levotiroksin ve liyotironin verilerekDÜfiÜNEL‹Mreplasman DÜfiÜNEL‹M tedavisi yap›l›r.Tiroit bezinin fazla çal›flmas› ve afl›r› miktarda hormon salg›lamas› durumuna isehipertiroidizm ad› verilir. Hipertiroidizm, Graves hastal›¤› (difüz toksik guatr), toksikSORUSORUnodüler guatr, foliküler tiroit kanseri gibi çeflitli nedenlere ba¤l› olarak ortaya ç›kar.D‹KKATDokular›n yüksek D‹KKAT deriflimde tiroit hormonu ile karfl› karfl›ya kalmas› sonucu ortaya ç›kanklinik sendroma tirotoksikoz denir.SIRA S‹ZDESIRA S‹ZDEHipertiroidizmin ilaçla tedavisi rutin olarak propiltiyourasil, metimazol, karbimazolgibi tiyoüre türevi ilaçlarla, baz› özel durumlarda ise iyodür (potasyum iyodür(Lugol çözeltisi), sodyum iyodür) ile yap›l›r. Graves oftalmopatisinde, subakutAMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZtiroiditte ve tiroit krizinde, deksametazon ve prednizolon gibi glukokortikoidlerdende yararlan›labilir.K ‹ T A PTiroit bezini K ‹ Tk›smen A P tahrip etmek ve afl›r› miktarda hormon sal¤›lanmas›n› azaltmakamac› ile radyoaktif iyot kullan›labilir. Toksik guatr ve tiroit kanseri olgular›ndatiroit bezinin daha fazla iyot tutmas›n› sa¤lamak ve bu yolla radyoaktif iyotunTELEV‹ZYONTELEV‹ZYON‹NTERNET‹NTERNET

4. Ünite - ‹laçlar›n Kullan›m Alanlar›93etkinli¤ini art›rmak amac› ile yard›mc› ilaç olarak tirotropin preparat› kullan›labilir.Hipertiroidizmin sempatik stimülasyon benzeri belirtilerini hafifletmek amac› ilepropranolol gibi beta blokörlerden yararlan›labilir.KortikosteroitlerHipotalamustan salg›lanan kortikotropin salg›lat›c› hormon (CRH), ön hipofizdenadrenokortikotropik hormon (ACTH, kortikotropin) salg›lanmas›n› uyar›r. ACTHise adrenal korteksin fonksiyonunu düzenleyen hormondur. ACTH, adrenal korteksyetmezli¤inin teflhisinde endikedir.Adrenal korteks taraf›ndan salg›lanan aldosteron ve kortizol gibi steroid yap›l›hormonlar ve bunlar›n sentetik analoglar› olan ilaçlara kortikosteroitler ad› verilir.Adrenal korteksten salg›lanan bafll›ca mineralokortikoit hormon aldosterondur. Aldosteronvücutta suyun ve sodyumun tutulmas›n› ve potasyumun at›l›m›n› düzenlemeklegörevlidir. Afl›r› miktarda aldosteron salg›lanmas› durumuna hiperaldosteronizmdenir ve tedavisinde aldosteronun etkisini inhibe eden spironolakton endikedir.Kortizol, adrenal korteksten salg›lanan bafll›ca glukokortikoit hormondur. Hidrokortizon(kortizol), kortizon, prednizon, prednizolon, metilprednizolon, triamsinolon,deksametazon, deflazakort, betametazon, mometazon, beklometazon, budezonid,flutikazon, klobetazon, flukortolon, prednikarbat, rimeksolon, halometazon,parametazon ve flunisolid gibi ilaçlar klinikte s›kl›kla kullan›lan kortikosteroitilaçlard›r. Hormon replasman tedavisi (Addison hastal›¤›), immün sistemin bask›-lanmas› gereken durumlar ve çeflitli inflamatuvar ve alerjik hastal›klar için uygunglukokortikoit ilaçlar ile tedavi yap›l›r.Çeflitli nedenlerle adrenal korteksten afl›r› miktarda glukokortikoit hormon salg›lanmas›naya da yüksek dozda kortikosteroit ilaç kullan›m›na ba¤l› olarak ortayaç›kan sendroma Cushing sendromu ad› verilir. Bu sendromun tedavisi için iseaminoglutetimid, mitotan, trilostan gibi kortikosteroit sentezini inhibe eden ilaçlarve siproheptadin endikedir.Kad›n ve Erkek Cinsiyet Hormonlar›Hipotalamustan salg›lanan gonadotropin salg›lat›c› hormon (GnRH), ön hipofizingonadotrof hücrelerinden folikül stimüle edici hormon (FSH) ve luteinlefltirici hormon(LH) gibi gonadotropik hormonlar›n salg›lanmas›n› uyar›r. FSH, kad›nlardayumurtal›klarda (ovaryumlarda) folikül hücrelerinin geliflmesini ve geliflen hücrelerinöstrojen salg›lamas›n›; erkeklerde ise testislerde sperm yap›m›n› uyar›r. LHise, kad›nlarda ovülasyonu uyaran, erkeklerde ise testosteron sentezini ve salg›lanmas›n›art›ran hormondur.Gonadorelin (GnRH eflde¤eri), hipogonadizm teflhisi, primer hipotalamik amenore,infertilite gibi endikasyonlar için kullan›l›r. Endometriyoz, disfonksiyoneluterus kanamas›, erken puberte, premenstürel sendrom, uterus miyomu, prostatve meme kanserlerinin tedavileri için goserelin, buserelin, löprolid, triptorelin gibiGnRH analoglar›ndan uygun olan› seçilebilir. GnRH antagonistleri olan ganireliksve setroreliks yapay döllenme ya da yard›mc› üreme yöntemleri uygulanan kad›nlardainfertilite tedavisi için kullan›lan ilaçlard›r.Gonadotropin preparatlar›ndan LH içeren lutropin, bir FSH preparat› ile birlikteciddi LH ve FSH eksikli¤i olan kad›nlarda infertilite tedavisi için kullan›l›r. Follitropin,ürofollitropin gibi FSH preparatlar› ve FSH ve LH’› birlikte içeren menotropinde kad›nlarda ovülasyonun, erkeklerde spermatogenezin uyar›lmas› için kullan›l›r.Koriyonik gonadotropin ise hipogonadizm, infertilite, oligospermi ve kriptorflidizmdeendikedir.

94 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekilleriÖstrojenler, progesteron ile birlikte kad›nlarda cinsiyet özelliklerinin geliflmesinive sürdürülmesini sa¤layan steroit yap›l› hormonlard›r. Kad›nlarda östrojenlerin esaskayna¤› ovaryumlard›r. Östrojen preparatlar›, hipogonadizm ve menopoz dönemindeve sonras›nda ortaya ç›kan bozukluklar (menopoz sendromu, osteoporoz, vajinaatrofisi vb.) için replasman tedavisi, kontrasepsiyon, infertilite, amenore, dismenore,disfonksiyonel uterus kanamas›, hirsutizm, prostat ve meme kanserlerinin tedavilerigibi endikasyonlara sahiptir. Söz konusu endikasyonlar için estradiol, estradiol esterleri,estriol, estron, konjuge östrojen kar›fl›m›, epimestrol, promestrien, etinil estradiolve tibolon gibi ilaçlardan uygun olan› kullan›l›r. Östrojenler tek bafllar›na kullan›ld›klar›ndaendometriyal hiperplazi ve kanser riskini art›r›rlar. Ancak, tedaviye projestinilaç eklenmesi bu riski azalt›r. Bu nedenle drospirenon-estradiol, dienogest-estradiol,estradiol-noretindron, etinil estradiol-noretindron örneklerinde oldu¤u gibiöstrojenler ile projestinlerin kombine edildi¤i çeflit preparatlar bulunmaktad›r.Antiöstrojenik ilaçlar olan toremifen, fulvestrant ve meme dokusunda antiöstrojenetkinlik gösteren tamoksifen meme kanserinin tedavisinde endikedir.Östrojenlerin sentezinde rol oynayan aromataz enzimini inhibe eden anastrozol,letrozol, eksemestan, formestan ve aminoglutetimid gibi ilaçlar da postmenopozalkad›nlarda ilerlemifl meme kanserinin tedavisi için kullan›labilir. Klomifen ve siklofenil,ovülasyon yetersizli¤ine ba¤l› infertilite tedavisinde kullan›lan ilaçlard›r.Projestinler, endojen bir hormon olan progesteron ve onun gibi etki gösterenilaçlard›r. Progesteronun bafll›ca ifllevleri, yumurtan›n döllenmesi ile ilgili olaylar›kolaylaflt›rmak, döllenmifl yumurtan›n endometriyuma implantasyonunu ve gebeli¤insürdürülmesini sa¤lamakt›r. Projestinler, progesteron, hidroksiprogesteron,medroksiprogesteron, mejestrol, didrojesteron, jestonoron, nomejestrol, noretindron,linestrenol, etinodiol diasetat, etonojestrel, levonorjestrel, norjestrel ve jestodengibi ilaçlard›r. Kontrasepsiyon, düflük tehdidi, disfonksiyonel uterus kanamas›,amenore, dismenore, infertilite, premenstürel sendrom, endometriyoz ve kanser(meme, endometriyum, prostat) gibi çeflitli endikasyonlar için uygun projestinilaç ile tedavi yap›l›r. Progesteron reseptör antagonisti etki gösteren mifepriston isegebeli¤in erken döneminde terapötik abortus için kullan›labilir.Sadece progesteron içeren preparatlar kontrasepsiyon için kullan›labilir. Örne-¤in, norjestrel, etinodiol diasetat gibi projestinler oral yolla; etonojestrel deri alt›-na implante edilerek; levonorjestrel ise oral yolla ya da rahim içi araç (R‹A) içindeuyguland›klar›nda etkin kontrasepsiyon sa¤layan ilaçlard›r. Di¤er yandan, biröstrojen olan etinil ostradiolün levonorjestrel, drospirenon, jestoden, dezojestrel,linestrenol, norjestrel, etinodiol diasetat gibi çeflitli projestinler ile kombine edildi¤ipreparatlar oral kontraseptif olarak yayg›n kullan›lan ilaçlard›r. Kontrasepsiyoniçin nonoksinol-9 ve polisakkarit polisülfrik asit ester gibi spermisit etkili ilaçlartopikal olarak uygulanabilirler. Ayr›ca, rahim içi bak›r araçlar ile de kontrasepsiyonsa¤lanabilir.Androjenler, erkeklerde cinsiyet özelliklerinin geliflmesini ve sürdürülmesinisa¤layan ve anabolik etki gösteren steroit yap›l› hormonlard›r. Testosteron, testosteronesterleri, mesterolon ve metiltestosteron gibi androjenik ilaçlar androjen replasmantedavisi (erkeklerde puberte gecikmesi, kriptorflidizm, empotans vb. için)ve meme kanserleri için endikedir. Antiandrojenik etki gösteren ilaçlardan olanspironolakton hirsutizm, polikistik over sendromu ve premenstürel sendrom; siproteronparafili, prostat kanseri, hirsutizm; flutamid, bikalutamid ve ketokonazolprostat kanseri; finasterid ve dutasterid ise alopesi ve selim prostat hiperplazisi tedavilerindeendikedir.

4. Ünite - ‹laçlar›n Kullan›m Alanlar›95Büyüme HormonuBüyüme hormonu (GH, somatotropin), vücudun tüm dokular›nda hücrelerin büyümesini,ço¤almas›n› ve protein sentezini art›ran hormondur. Ön hipofizden somatotropinsalg›lanmas›, hipotalamustan salg›lanan iki ayr› hormon taraf›ndankontrol edilir. Büyüme hormonu salg›lat›c› hormon (GHRH, somatorelin), büyümehormonunun salg›lanmas›n› uyar›rken; somatostatin bu hormonunun salg›lanmas›-n› inhibe eder.Somatorelin analo¤u olan sermorelin, büyüme hormonu eksikli¤inin tan›s› vetedavisi için kullan›l›r. Somatropin ise büyüme hormonu eksikli¤inin ve büyümegerili¤inin tedavisinde endikedir. Somatotropin reseptör antagonisti olan pegvisomantise akromegali tedavisinde endikedir.Somatostatin ve somatostatin analogu oktreotid insülinoma, glukagonoma, somatotropinoma,VIPoma, gastrinoma, karsinoid tümör gibi endokrin tümörlerdenhormon salg›lanmas›n›n önlenmesi için kullan›l›r. Bu ilaçlar akromegalinin tedavisive mide-ba¤›rsak kanal› kanamalar›n›n durdurulmas› için de endikedir.ProlaktinGebe kad›nda prolaktin meme bezlerinin süt vermeye haz›rlanmalar›n› ve do¤umdansonra süt salg›lanmas›n› sa¤layan hormondur. Hipofiz adenomu gibi nedenlerleafl›r› miktarda prolaktin salg›lanmas›na ba¤l› olarak kanda prolaktin hormonununyükselmesine hiperprolaktinemi ad› verilir. Hiperprolaktinemi oligomenore,amenore, galaktore ve hirsutizme neden olur. Hiperprolaktinemi tedavisi içinbromokriptin, kabergolin ve lizurid gibi ilaçlar kullan›l›r.Arka Hipofiz Hormonlar›Vazopresin (antidiüretik hormon) ve oksitosin, hipotalamusta sentezlenen ve arkahipofizden salg›lanan hormonlard›r. Vazopresin suyun böbreklerden geri emiliminiart›rarak, idrar ç›k›fl›n› azaltan hormondur. Serumun osmolaritesini fizyolojik s›-n›rlar içinde tutmakla görevlidir. Vazopresin ve vazopresin analo¤u desmopresin,vazopresin eksikli¤ine ba¤l› santral diabetes insipidusu olan hastalarda görülendehidratasyonun tedavisinde ve hipofiz cerrahisi, travma gibi nedenler ile ortayaç›kan poliüri ve polidipsi gibi durumlarda endikedir. Bu ilaçlar vazokonstriktör etkilerinedeni ile çeflitli kanamalar için de kullan›l›rlar. Vücutta vazopresine dönüflenbir ilaç olan terlipresin de kanamal› özofagus varisleri için endikedir.Oksitosin, gebe uterusta kas›lmaya yol açan ve memelerden sütün boflalt›lmas›n›sa¤layan hormondur. Oksitosinin do¤um ile ilgili endikasyonlar›ndan oksitosikilaçlar ad› alt›nda söz edilmifltir. Oksitosin içeren preparatlar do¤umdan sonra sütboflalmas›n›n art›r›lmas›nda da endikedir.Obezite Tedavisinde Kullan›lan ‹laçlarVücutta afl›r› ya¤ depolanmas› ile belirgin t›bbi soruna obezite denir. Obezite, çeflitlikalp ve damar hastal›klar›, baz› endokrin bozukluklar, varis, selülit, çeflitlikanser türleri ve karaci¤er ya¤lanmas› gibi pek çok hastal›k için önemli bir riskfaktörüdür. Orlistat ve sibutramin günümüzde obezite tedavisinde kullan›lanilaçlard›r.

96 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekilleriANALJEZ‹K, ANT‹P‹RET‹K VE ANT‹ENFLAMATUVAR‹LAÇLARA¤r›, vücudumuzda herhangi bir sorun oldu¤unda bize haber veren uyar›c› birmekanizmad›r. A¤r›y› kesmek üzere kullan›lan ilaçlara analjezik ilaçlar ad› verilir.Analjezik ilaç kullan›lmadan önce, a¤r›ya neden olan durumun ayd›nlat›lmas› gerekir.A¤r›ya neden olan etken belirlenmeden kullan›lan analjezik ilaçlar kliniktablonun kötüleflmesine neden olabilirler.Farkl› özellikteki a¤r›lar›n tedavisinde, farkl› grup analjezik ilaçlar› kullanmakgerekir. Klinikte s›kl›kla kullan›lan analjezik ilaç gruplar› afla¤›da verilmifltir.Narkotik Analjezikler (Opioit Analjezikler)Güçlü analjezik ilaçlard›r ancak ba¤›ml›l›k yapma potansiyeline sahiptirler. Bu ilaçlar,düz kasl› organlardan kaynaklanan kolik a¤r›lar, enfarktüs a¤r›lar›, kanser a¤r›lar›,kemik k›r›klar›na ba¤l› a¤r›lar, yaralanma ve yan›klara ba¤l› a¤r›lar, cerrahigiriflim sonras› a¤r› gibi orta ve fliddetli a¤r›larda endikedir. Genel anestezinin indüksiyonuve idamesi (sürdürmek) amaçlar› için de kullan›l›rlar. Bu grupta hidromorfon,morfin, fentanil, sufentanil, alfentanil, remifentanil, petidin (meperidin),tramodol, pentazosin, nalbufin ve butorfanol gibi ilaçlar bulunur.Opioit Olmayan AnaljeziklerNon-streroidal antienflamatuvar ilaçlar (NSA‹): Analjezik etkinliklerinin yan› s›raantienflamatuvar ve antipiretik etkinliklere de sahip olan ilaçlard›r. Bu ilaçlar özelliklebafl a¤r›s›, difl a¤r›s›, miyalji, artralji, dismenore gibi enflamasyon ile iliflkili a¤r›lar›ntedavilerinde kullan›l›rlar. Bu grupta asetilsalisilik asit, kolin salisilat, sodyumsalisilat, diflunisal, karbaspirin, dipiron, izopropilfenazon, diklofenak, aseklofenak,asemetazin, etodolak, indometazin, ketorolak, tolmetin, piroksikam, tenoksikam,lornoksikam, meloksikam, ibuprofen, naproksen, ketoprofen, flurbiprofen,fenbufen, oksaprozin, deksibuprofen, tiaprofenik asit, azapropazon, mefenamikasit, etofenamat, prokuazon, nabumeton, nimesulid, lumirakoksib, rofekoksib veselekoksib gibi ilaçlar bulunur.Ayr›ca asetaminofen (parasetamol) antienflamatuvar etkisi olmayan ancak analjezikve antipiretik özellikleri nedeni ile s›kl›kla kullan›lan bir ilaçt›r.Özel bir bafl a¤r›s› tipi olan migren a¤r›s›n›n tedavisi için ergotamin, metiserjidgibi ergot alkaloitleri; eletriptan, frovatriptan, naratriptan, rizatriptan, sumatriptan,zolmitriptan gibi serotonin 5HT 1 reseptör agonistleri ve NSA‹ endikedir. Migren a¤r›s›n›nprofilaksisi için ise pizotifen, propranolol, metoprolol, amitriptilin, nortriptilin,topiramat ve valproik asit gibi ilaçlar kullan›l›r.Nöropatik a¤r›lar›n tedavisi için duloksetin, amitriptilin gibi antidepresanlar;gabapentin, pregabalin, karbamazepin, fenitoin gibi antiepileptikler ve tramadolgibi ilaçlar kullan›labilir.‹SKELET VE KAS HASTALIKLARININ TEDAV‹S‹NDEKULLANILAN ‹LAÇLARAntiromatizmal ‹laçlarRomatizma, eklemler baflta olmak üzere kas, tendon gibi iskelet-kas sistemine aitçeflitli dokularda a¤r› ile ortaya ç›kan çok say›da hastal›¤› kapsayan bir terimdir.Romatizmal hastal›klar, romatoid artrit ve gut hastal›klar›nda oldu¤u gibi inflamatuvarya da dejeneratif eklem hastal›¤›nda oldu¤u gibi mekanik olabilir. Çeflitli ro-

4. Ünite - ‹laçlar›n Kullan›m Alanlar›97matizmal hastal›klar›n tedavisi için metilprednizolon, deksametazon, betametazon,deflazakort, flukortolon, tetrakosaktid, prednizolon, triamsinolon gibi kortikosteroitler;NSA‹; azatiyoprin, metotreksat, siklofosfamid, siklosporin, hidroksiklorokingibi immünosüpresanlar, alt›n sodyum tiyomalat, oranofin, orotiyoglukoz, orotiyoprolgibi alt›n bileflikleri; adalimumab, etanersept, infliksimab gibi tümör nekrozfaktörü modifiye ediciler endikedir. Gut tedavisi için de allopurinol, kolflisin, probenesitve sülfinpirazon gibi çeflitli ilaçlar kullan›labilir.Kemik Hastal›klar›n›n Tedavisinde Kullan›lan ‹laçlarBu gruptaki ilaçlar raflitizm, osteomalazi, renal osteodistrofi, paget hastal›¤› ve osteoporozgibi kemik hastal›klar›na ve difl çürüklerine karfl› kullan›lan ilaçlard›r.D vitamini eksikli¤ine ba¤l› olarak geliflen raflitizm ve osteomalazi gibi kemikzay›fl›¤› hastal›klar›n›n ve kronik böbrek hastal›¤›na ba¤l› olarak ortaya ç›kan birkemik hastal›¤› olan renal osteodistrofinin tedavisi için çeflitli D vitamini preparatlar›kullan›l›r.Kemiklerde enflamasyon sonucu yumuflama ve özellikle uzun kemiklerdee¤rilme ile belirgin bir hastal›k olan Paget hastal›¤›n›n tedavisi için de etidronat,alendronat, risedronat, pamidronat ve zoledronik asit gibi bifosfonat bileflikleri vekalsitonin gibi ilaçlar kullan›l›r.Osteoporoz, kemik dokusunda kalsiyum kayb›na ba¤l› olarak yo¤unluk azal›fl›ve küçük boflluklar oluflmas› sonucu, kemikte yap›sal zay›flama ile belirgin bir hastal›kt›r.Özellikle menopoz sonras› dönemdeki kad›nlarda karfl›lafl›lan bir hastal›kolan osteoporozun önlenmesi ve/veya tedavisi için çeflitli kalsiyum tuzlar›; D vitaminipreparatlar›; alendronat, etidronat, ibandronik asit, risedronat, zolendronikasit gibi bifosfonatlar; östradiol ve etinil östradiol gibi östrojen türevleri; östrojenreseptör modülatörü raloksifen ve kalsitonin, metenolon, teriparatid, stronsiyumranelat gibi ilaçlardan yararlan›l›r.Çeflitli kanser tiplerine ba¤l› kemik tutulumlar›n›n (metastaz) neden oldu¤u kemikhastal›klar› için de ibandronik asit, klodronat, pamidronat ve zoledronik asitgibi bifosfonat bileflikleri ve kalsitonin gibi ilaçlardan yararlan›l›r.Sodyum florürün difl çürüklerini önleyici etkisi vard›r.Belirtilen endikasyonu do¤rultusunda sodyum florürün günlük yaflam›m›zda SIRA S‹ZDEkullan›labi-lece¤i bir alan önerebilir misiniz?3SIRA S‹ZDE‹skelet Kaslar›n› Gevfleten ‹laçlarDÜfiÜNEL‹MDÜfiÜNEL‹MMerkezi sinir sisteminin çeflitli hastal›klar›na ba¤l› olarak iskelet kaslar›n›n artm›flolan tonuslar›n› azaltan ve spazm halindeki kaslarda gevflemeye SORU neden olan metokarbamol,mefenoksalon, klorzoksazon, tizanidin, baklofen, tiyokolflikozit, fenira-SORUmidol, fenprobamat ve diazepam gibi ilaçlara santral etkili çizgili kas gevfleticilerD‹KKATD‹KKATad› verilir.Cerrahi giriflimler, baz› tan›sal giriflimler (endotrakeal entübasyon, laringoskopi,bronkoskopi, özofagoskopi gibi), k›r›k, ç›k›k, distoniye ba¤l› SIRA flafl›l›k, S‹ZDE hipertiroidizmeba¤l› oküler miyopati, esansiyel blefarospazm, spazmodik tortikolis, yüzSIRA S‹ZDEfelci gibi çeflitli endikasyonlar için ise nöromüsküler blokörler ad› verilen periferikAMAÇLARIMIZetkili çizgili kas gevfletici ilaçlar kullan›l›r. Nöromüsküler blokörler panküronyum, AMAÇLARIMIZatraküryum, veküronyum, roküronyum, sisatraküryum gibi depolarizasyonsuz(kompetitif) blok yapan ilaçlar ve depolarizan blok yapan ilaçlar (süksinilkolin)K ‹ T A PK ‹ T A Polmak üzere iki s›n›fa ayr›l›rlar.TELEV‹ZYONTELEV‹ZYON‹NTERNET‹NTERNET

98 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekilleriEklem Hastal›klar›n›n Tedavisinde Kullan›lan ‹laçlarEklem k›k›rdaklar›nda oluflan yap›sal bozulmaya ba¤l› olarak a¤r› ve hareketlerdeazalma gibi belirtiler ile ortaya ç›kan hastal›¤a osteoartrit denir. Osteoartritin tedavisiiçin glukozamin, hiyalüronik asit, HylanG-F 20 ve kondroitin gibi ilaçlar›n yan›s›ra prednizolon, deksametazon ve triamsinolon gibi kortikosteroitler ve ibuprofen,tenoksikam ve naproksen gibi baz› NSA‹ kullan›labilir.‹MMÜN S‹STEM HASTALIKLARININ TEDAV‹S‹NDEKULLANILAN ‹LAÇLAR‹mmün sistem, vücudumuzu hastal›k yap›c› çeflitli etkenlere karfl› koruyan sistemdir.Bu sistemin yetersiz çal›flmas› durumunda, vücudun enfeksiyon etkenlerine vehastal›klara karfl› direncini azal›r. Ba¤›fl›kl›k sisteminin yetersiz çal›flt›¤› durumlarda,ba¤›fl›kl›k sisteminde eksik olan hücrelerin ya da onlar›n salg›lad›¤› faktörlerinyerine konulmas›na yönelik replasman tedavileri yap›labilir. Di¤er yandan, ba¤›-fl›kl›k sistemi hücrelerini uyararak ve onlar›n ifllevlerini art›rarak ba¤›fl›kl›¤› güçlendirmekde bir tedavi yaklafl›m›d›r. ‹nterferon-alfa ve interferon-beta gibi baz› interferonlar;filgrastim, lenograstim, molgramostim gibi koloni stimüle edici faktörler;aldeslökin gibi interlökinler; timosin (timus hormonlar› kar›fl›m›), liyofilize bakteriekstreleri, levamizol ve izoprinozin gibi ilaçlar, ba¤›fl›kl›k sistem yetmezlikleri, kronikenfeksiyon hastal›klar›, kanser ve AIDS (kazan›lm›fl immün yetmezlik sendromu)gibi hastal›klar›n tedavisinde, ba¤›fl›kl›k sistemini güçlendirmek için kullan›lanimmünostimülan ilaçlara örnek olarak verilebilir.Ba¤›fl›kl›k sisteminin normalin üzerinde çal›flt›¤› otoimmün hastal›klarda ise vücudunkendi doku ve organlar› zarar görmeye bafllar. Otoimmün hemolitik anemi,idiopatik trombositopenik purpura, sistemik lupus eritematozus, ülseratif kolit,Hashimoto tiroiditi gibi çeflitli otoimmün hastal›klar›n tedavileri için ba¤›fl›kl›k sisteminibask›layan immünosupresan ilaçlar kullan›l›r. Bu ilaçlar, otoimmün hastal›klar›nyan› s›ra, organ nakli giriflimlerinden sonra, nakledilen organ›n vücut taraf›ndanreddedilmesini engellemek amac› ile de s›kl›kla kullan›l›rlar. ‹mmünosupresyonamac› ile kortikosteroitler, antilenfosit immünoglobülin, mikofenolat, basiliksimab,daklizumab, muromonab-CD 3 , siklosporin, takrolimus, everolimus, sirolimusve azatiyoprin gibi çeflitli ilaçlar aras›ndan seçim yap›l›r.ENFEKS‹YON HASTALIKLARININ TEDAV‹S‹NDEKULLANILAN ‹LAÇLARBakteri, virüs, mantar, protozoon ve parazit gibi çeflitli organizmalar›n nedenoldu¤u enfeksiyon hastal›klar›n›, konakç›ya zarar vermeden tedavi etmekte kullan›lanilaçlara kemoterapötikler; bu ilaçlar ile yap›lan tedaviye de kemoterapi ad› verilir.Kemoterapötikler sentetik, antibiyotikler ise biyolojik kaynakl› kimyasal maddelerolarak tan›mlan›r. Ancak, günümüzde antibiyotiklerin önemli bir bölümü laboratuvarlardasentetik olarak üretildi¤i için antibiyotik ilaç ile antibakteriyel kemoterapötikilaç kavramlar› aras›nda önemli bir farkl›l›k kalmam›flt›r.Belirli bir kemoterapötik ilaca duyarl› olan mikroorganizma türlerinin tümü oilac›n antimikrobiyal spekturumunu oluflturur. Bir ya da birkaç mikroorganizmatürüne karfl› etkili olan kemoterapötikler dar spektrumlu, çok say›da mikroorganizmatürüne karfl› etkili olan kemoterapötikler ise genifl spektrumlu olarak kabuledilir.

4. Ünite - ‹laçlar›n Kullan›m Alanlar›Mikroorganizmalar›n kemoterapötik ilaçtan etkilenmemesine rezistans ad› verilir.Mikroorganizmalar kemoterapötik ilaca do¤al olarak dirençli olabilecekleri gibi(do¤al rezistans) sonradan da direnç kazanabilirler (kazan›lm›fl rezistans). Kemoterapötikilaçlar›n do¤ru flekilde kullan›lmamalar› pek çok enfeksiyonSIRA S‹ZDEetkenininbu ilaçlara karfl› direnç gelifltirmesine ve bu ilaçlar›n terapötik potansiyellerininazalmas›na neden olmufltur. Direnç geliflimini önlemek için, hastal›¤a DÜfiÜNEL‹Mneden olanetkeni ortadan kald›ran ilac›n yeterli dozda ve yeterli süre uygulanmas› gerekir.Hastal›¤a neden olan etkeni belirlemek üzere hastadan kültür alarak duyarl›l›kSORUtestleri yap›labilir.Bakterilerin duyarl› oldu¤u antibakteriyel ilac› saptama ifllemine antibiyogram D ‹KKAT ad› verilir.99SIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹MSORUD‹KKATAntibakteriyel ‹laçlarSIRA S‹ZDESIRA S‹ZDEÇeflitli bakterilerin neden oldu¤u trahom, menenjit, difteri (kuflpalaz›), bo¤maca,tüberküloz (verem), lepra (cüzzam), pnömoni (zatürre), tifo, dizanteri, kolera, sfilis(frengi), gonore (bel so¤uklu¤u), yumuflak flankr, tetanoz, AMAÇLARIMIZ gazl› gangren,bruselloz(peynir hastal›¤›), veba, antraks (flarbon) gibi enfeksiyonlara bakteriyel en-AMAÇLARIMIZfeksiyonlar ad› verilir. Bakteriyel enfeksiyonlar, hastal›k etkeni olan bakterinin duyarl›oldu¤u antibakteriyel ilaçlar ile tedavi edilir. Antibakteriyel ilaçlar, bakterilerK ‹ T A PK ‹ T A Püzerindeki etkilerine göre bakteriyostatik ya da baktersit olarak s›n›fland›r›labilir.Bakteriyostatik ilaçlar, bakterilerin geliflme ve üremelerini durduran ilaçlard›r. Bakterisidilaçlar ise bakterileri öldürerek etkiTELEV‹ZYONTELEV‹ZYONgösterirler.β -Leta-laktam AntibiyotiklerYap›lar›nda β-laktam halkas› içeren ve bakterinin hücre duvar› ‹NTERNET sentezini inhibeederek etki gösteren bakterisid ilaçlard›r. Bu grupta; penisilinler, sefalosporinler,karbapenemler ve monobaktamlar bulunur.Penisilinler, pek çok enfeksiyonun tedavisi için ilk seçim olarak kullan›lan ilaçlard›r.Penisilin G, Penisilin V, azidosilin, metisilin, nafsilin, flukloksasilin, amoksisilin,ampisilin, bakampisilin, karbenisilin, mezlosilin, piperasilin ve tikarsilin gibitürevler klinikte kullan›lan baz› penisilinlere örnek olarak verilebilir.Sefalosporinler, tarihsel geliflimleri ve antibakteriyel spektrumlar›ndaki genifllemetemel al›narak s›n›fland›r›l›rlar. Buna göre sefradin, sefadroksil, sefaleksin, sefazolingibi ilaçlar 1. kuflak; sefaklor, sefoksitin, sefprozil, sefuroksim gibi ilaçlar 2.kuflak; sefdinir, sefiksim, sefoperazon, sefotaksim, sefpodoksim, seftazidim, seftizoksim,seftriakson gibi ilaçlar 3. kuflak ve sefepim de 4. kuflak sefalosporinlerdir.Sefazolin, seftriakson gibi türevlerden cerrahi giriflimlerde profilaktik amaç ile deyararlan›labilir.Klinikte kullan›lan karbapenemler, imipenem, ertapenem, doripenem ve meropenemdir.Monobaktamlar›n klinikte kullan›lan üyesi ise aztreonamd›r.Baz› bakteriler β-laktamaz enzimi üreterek, yap›lar›nda beta-laktam halkas› bulunduranbu antibiyotikleri inaktive edebilirler. Böyle durumlarda amoksisilin, ampisilin,tikarsilin, piperasilin ve sefoperazon gibi çeflitli antibiyotikler, β-laktamazenzimini inhibe eden klavulanik asit, tazobaktam ve sulbaktam gibi beta-laktamazinhibitörleri ile birlikte (kombine) kullan›l›rlar.‹NTERNET

100 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekilleriMakrolit ve LinkozamitlerBakteri ribozomlar›nda protein sentezini inhibe ederler. Enfeksiyon etkeni olanmikroorganizman›n tipine ve uygulanan ilac›n deriflimine göre bakteriyostatik yada bakterisit etki gösterebilirler. Makrolit ilaçlar eritromisin, azitromisin, diritromisin,roksitromisin, troleandomisin, klaritromisin ve spiramisin gibi ilaçlard›r. Makrolitler,tetrasiklinlerin ve penisilinlerin kullan›m›n›n uygun olmad›¤› durumlardabu ilaçlara alternatif olarak kullan›labilirler. Klinikte kullan›lan linkozamitler iselinkomisin ve klindamisindir.TetrasiklinlerBakteri ribozomlar›nda protein sentezini inhibe ederek bakteriyostatik etki gösteren,oldukça genifl spektrumlu ilaçlard›r. Klinikte tetrasiklin, oksitetrasiklin, doksisiklin,klortetrasiklin, minosiklin gibi tetrasiklin türevleri kullan›l›r.SIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹MSORUAmfenikollerBakterilerin ribozomal protein sentezlerini inhibe eden, genellikle bakteriyostatikancak baz› mikroorganizmalara karfl› bakterisit etki gösteren di¤er bir ilaç grubudur.Bu grubun üyeleri olan kloramfenikol ve tiamfenikol, yan etki potansiyeli dahaaz olan ilaçlar›n kullan›lamad›¤› durumlarda ve ciddi enfeksiyonlar›n tedavisindekullan›l›rlar.SIRA S‹ZDEAminoglikozitlerBakterilerin ribozomal protein sentezlerini bozarak bakterisid etkili gösterirler. Kliniktestreptomisin, gentamisin, neomisin, kanamisin, tobramisin, amikasin ve ne-DÜfiÜNEL‹Mtilmisin gibi türevler kullan›l›r. Streptomisin, amikasin gibi baz› türevlerin antitüberkülozetkinli¤i SORUde vard›r.D‹KKATAminoglikozitlerin D‹KKATβ-laktam antibiyotikler ile birlikte kullan›lmas› etkilerinde art›fla(sinerjizma) neden olur.SIRA S‹ZDESIRA S‹ZDESIRA S‹ZDESIRA S‹ZDEFluorokinolonlarDÜfiÜNEL‹MBakteriyel DNA (deoksiribonükleik asit)-giraz enzimini inhibe ederek bakterisidDÜfiÜNEL‹MAMAÇLARIMIZ etki gösteren ilaçlard›r. Bu grupta siprofloksasin, norfloksasin, ofloksasin, enoksasin,gatifloksasin, gemifloksasin, levofloksasin, lomefloksasin, moksifloksasin ve AMAÇLARIMIZSORUSORUpefloksasin gibi türevler bulunur.K ‹ T A PK ‹ T A PD‹KKATFluorokinolonlar, D‹KKAT immünosupresif ya da nötropenik hastalarda kullan›labilen ilaçlard›r.TELEV‹ZYONSIRA S‹ZDESülfonamitler TELEV‹ZYONSIRA S‹ZDEMikrobiyal folik asit sentezini inhibe ederek bakteriyel DNA ve RNA (ribonükleikasit) sentezini bozan bakteriyostatik etkili ilaçlard›r. Bu grupta sülfametoksazol,sülfadimetoksin, sülfadiazin, sülfasalazin, sülfizoksazol, sülfasetamit ve gümüfl sülfadiazingibi türevler bulunur. Sülfonamitler s›n›rl› say›da enfeksiyonlar›n d›fl›nda‹NTERNETtek bafllar›na kullan›lmazlar. Sülfametoksazolü, folik asit sentez yola¤›nda di¤er birenzimi inhibe K ‹ ederek T A P bakteriyostatik etki gösteren bir ilaç olan trimetoprim ile birlikteiçeren ko-trimoksazol ise bakterisit etkili bir ilaçt›r.AMAÇLARIMIZ‹NTERNET AMAÇLARIMIZK ‹ T A PTELEV‹ZYONTELEV‹ZYON‹NTERNET‹NTERNET

4. Ünite - ‹laçlar›n Kullan›m Alanlar›101Dar Spektrumlu AntibiyotiklerAd›ndan da anlafl›ld›¤› üzere, antibakteriyel spektrumu genifl olmayan ilaçlard›r.Bu grupta, bakteri hücre zar›n›n geçirgenli¤ini bozarak etki gösteren polimiksinler;bakteri hücre duvar› sentezini inhibe ederek etki gösteren basitrasin, vankomisin,teikoplanin, fosfomisin; bakteriyel RNA sentezini inhibe eden rifamisin; bakteriyelprotein sentezini inhibe eden fusidik asit; bakteriyel protein ve RNA sentezleriniinhibe eden mupirosin gibi ilaçlar bulunur. Dar spektrumlu antibiyotiklerden olanmetronidazol, ornidazol ve tinidazol gibi ilaçlar anaerobik bakterilerin DNA sarmalyap›lar›n› bozarak nükleik asit sentezini inhibe ederler. Anaerobik bakterilerin nedenoldu¤u enfeksiyonlara karfl› antibakteriyel etkili olmalar›n›n yan› s›ra antiprotozoaletkinlikleri de vard›r.Üriner Sistem AntiseptikleriSistit, üretrit, prostatit, bakteriüri gibi çeflitli üriner sistem enfeksiyonlar›n›n tedavisindekullan›lan ilaçlard›r. Bu grupta nitrofurantoin, nalidiksik asit, oksolinik asit,metenamin gibi baz› ilaçlar bulunur.Tüberküloz ve Lepra Tedavisinde Kullan›lan ‹laçlarTüberküloz ve lepra, s›ras› ile Mycobacterium tuberculosis ve Mycobacterium lepraetkenleri taraf›ndan oluflturulan enfeksiyonlard›r. Tüberküloz tedavisi için ilkseçim ilaçlar; izoniazid, rifampisin, etambutol, streptomisin, pirazinamid ve morfazinamittir.Ancak, bu ilaçlara karfl› direnç geliflmesi halinde ya da hastan›n ilac› tolereedemedi¤i durumlarda etiyonamid, protiyonamid, para-aminosalisilik asit, rifabutin,tiasetazon, sikloserin, kapreomisin, amikasin, siprofloksasin, ofloksasin gibiilaçlar tedaviye eklenebilir.Dapson, klofazimin ve rifampisin gibi ilaçlar ise lepra tedavisi için endikedirler.Talidomit de lepra tedavisinde seçilebilecek bir ilaç olmakla birlikte, bu ilac›n gebeliktekullan›m› fetusta son derece önemli do¤umsal anomalilere neden olabilmektedir.Hem tüberküloz hem delepra tedavileri içinterapötik etkinli¤i art›rmak,kullan›lan ilaçlara karfl›direnç geliflimini ve tedavisonras› hastal›¤›n tekrar›n›yani nüksetmesini önlemeküzere birden fazla ilac›n birarada kullan›ld›¤› çok ilaçl›tedavi rejimleri uygulan›r.Antiviral ‹laçlarVirüslerin neden oldu¤u uçuk, si¤il, solunum sistemi enfeksiyonlar›, çiçek, k›zam›kç›k,k›zam›k, k›z›l, çocuk felci, kuduz, hepatit, suçiçe¤i, zona ve AIDS gibi enfeksiyonlaraviral enfeksiyonlar ad› verilir. Viral enfeksiyonlar›n ço¤unda tedavidendaha çok, uygun afl›lar ile profilaksi daha kolay ve daha etkindir.Solunum sisteminin viral enfeksiyonlar› için amantadin, zanamivir, oseltamivir,ribavirin, palivizumab gibi ilaçlar endikedir. Hepatit için de interferonlar (interferonalfa-2a, interferon alfa-2b, interferon alfa-n1, peginterferon alfa-2a, peginterferonalfa-2b vb.), ribavirin, adefovir, tenofovir, lamivudin, entekavir, telbivudin gibiilaçlardan yararlan›l›r. Herpes virüslerin neden olduklar› enfeksiyonlarda iseasiklovir, gansiklovir, pensiklovir, valasiklovir, famsiklovir, trifluridin ve brivudingibi ilaçlar endikedir.AIDS, HIV virüsünün neden oldu¤u bir hastal›kt›r. Bu hastal›¤›n tedavisi için isefarkl› etki mekanizmalar›na sahip çeflitli ilaçlar kullan›l›r. AIDS hastal›¤›n›n tedavisindeendike olan antiviral ilaçlar zidovudin, stavudin, didanozin, lamivudin, nevirapin,zalsitabin, emtrisitabin, efavirenz, abakavir, indinavir, amprenavir, darunavir,fosamprenavir, ritonavir, tenofovir ve enfluvirtittir.

102 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekilleriAntifungal ‹laçlarBaz› mantarlar›n deri, saç, t›rnak ve mukozalarda ya da derin doku ve organlardaneden olduklar› enfeksiyonlara fungal enfeksiyonlar ad› verilir. Fungal enfeksiyonlar›ntedavisinde ketokonazol, flukonazol, itrakonazol, vorikonazol, griseofulvin,anidulafungin, kaspofungin, amfoterisin B, nistatin, terbinafin, fentikonazol, klotrimazol,mikonazol, bifonazol, natamisin gibi ilaçlar lokal ya da sistemik yolla uygulan›rlar.Ciltteki mantar enfeksiyonlar› için potasyum permanganat tabletlerindenhaz›rlanan çözeltiler de kullan›labilir.Antiprotozoal ‹laçlarProtozoonlar›n neden oldu¤u enfeksiyonlara protozoal enfeksiyonlar denir. Bu enfeksiyonlardanamebiyazis ve giardiyazis için metronidazol, tinidazol, ornidazol,nitrimidazin ve iyodokinol gibi ilaçlar endikedir. Sodyum stiboglukonat, megluminantimonat, amfoterisin B, ketokonazol, pentamidin gibi ilaçlar da Leishmeniazis(flark ç›ban›, Kalaazar hastal›¤›) tedavisinde endikedir. Toksoplazmozis için, spiramisin,pirimetamin-sülfadiazin kombinasyonu, ko-trimoksazol, klindamisin ve atovakuon;trikomoniyazis için metronidazol, tinidazol, ornidazol, diiyodohidroksikinolein,seknidazol, nimorazol gibi antiprotozoal ilaçlar endikedir.Malarya (s›tma) tedavisi için klorokin, hidroksiklorokin, meflokin, primakin, kinin,pirimetamin, halofantrin ve atovakuon gibi ilaçlar endike olmakla birlikte;Türkiye’de s›tma hastal›¤›n›n tedavisi Sa¤l›k Bakanl›¤› S›tma Savafl Daire Baflkanl›-¤›’n›n yetki ve sorumlulu¤u alt›ndad›r. S›tma tedavisi için kullan›lacak ilaçlar da bukurumca temin edilmektedir.Antihelmintik ‹laçlarBa¤›rsaklara ya da karaci¤er, akci¤er gibi di¤er dokulara yerleflen helmintlerin nedenoldu¤u paraziter enfestasyonlara helmintiyazis ad› verilir. ‹nsanda hastal›k yapanhelmintler, nematodlar (yuvarlak kurt), trematodlar (yass› kurt) ve sestodlar(flerit) olarak üç s›n›fa ayr›l›r. Albendazol, mebendazol, levamizol, piperazin, pirantel,pirvinyum nematodlara; prazikuantel trematodlara; diklorofen ve niklozamidise sestodlara karfl› kullan›lan antihelmintik ilaçlard›r.Ektoparazitlere Karfl› Kullan›lan ‹laçlarPediküloz (bitlenme) ve skabiyez (uyuz hastal›¤›), cilt üzerinde ya da içinde parazitolarak yaflayan ektoparazitlerin neden olduklar› enfestasyonlard›r. Dimetikon,piperonil butoksit, sumitrin, piretrinler pediküloz; kükürt, skarbiyez; benzil benzoat,malation, permetrin ise hem pediküloz hem de skabiyez enfestasyonlar›nda endikeolan ilaçlard›r.Germisitler (Antiseptik ve Dezenfektanlar)Cans›z ortamda mikroorganizmalar› öldüren maddelere dezenfektan; canl› dokuyauygun koflullarda uygulad›¤›nda bakterilerin geliflmesini önleyen maddelere iseantiseptik denir. Bu maddelerin etkinlikleri genelde seçici de¤ildir, mikroorganizmalariçin oldu¤u kadar, insan hücreleri için de toksiktirler. Bu nedenle antiseptiklertopikal olarak uygulan›rlar.Etil alkol, izopropil alkol gibi alkoller; klorheksidin, benzalkonyum klorür, setrimid,setilpiridinyum klorür gibi katyonik deterjanlar; tentürdiyot, povidon iyotgibi iyotlu bileflikler; hidrojen peroksit çözeltisi (oksijenli su), potasyum permanga-

4. Ünite - ‹laçlar›n Kullan›m Alanlar›103nat gibi oksitleyici maddeler; rezorsinol ve heksilrezorsinol gibi fenol türevleri; civave gümüfl bileflikleri gibi baz› metal bileflikleri; borik asit, asetik asit gibi asitlerve rivanol, metilen mavisi gibi boyalar cilt ve mukozalarda (a¤›z, bo¤az, vajinavb.) mikroorganizma geliflimini önlemek üzere s›kl›kla kullan›lan antiseptiklerdir.Cerrahi aletlerin ve t›bbi at›klar›n dezenfeksiyonu gibi amaçlar için klorheksidin,benzalkonyum klorür ve mesetronyum gibi maddelerden yararlan›l›r. Klor gaz›ve halazon özellikle sular›n dezenfeksiyonunda kullan›l›r.Kemoterapötik ilaçlar›n profilaktik amaç ile kullan›ld›¤› durumlara SIRA örnekler S‹ZDEveriniz.KANSER TEDAV‹S‹NDE KULLANILAN ‹LAÇLARDÜfiÜNEL‹M(ANT‹NEOPLAST‹K ‹LAÇLAR)Kanser, vücut hücrelerinin kontrolsüz bir flekilde ço¤almalar›, komflu dokular› iflgaletmeleri (invazyon) ve vücudun baflka bölgelerine yay›lmalar› SORU(metastaz) ilebelirgin progresif bir hastal›kt›r. Kanserin ilaçla tedavisinde amaç, hastan›n sa¤l›kl›hücrelerine zarar vermeden tümörün büyümesini durdurmak ve olanakl› ise yokD‹KKATetmektir. Bu nedenle, enfeksiyon hastal›klar›n›n tedavisine benzer flekilde, kanserinilaçla tedavisine de kemoterapi ad› verilir. Enfeksiyona neden olan mikroorganizmalar,vücut hücrelerinden farkl› özelliklere sahiptirler dolay›s›yla SIRA S‹ZDE kemoterapötikilaçlar enfeksiyon etkinini seçici olarak etkileyebilirler. Oysa kanser hücreleri,vücudun normal hücrelerine benzer özelliklere sahiptirler. Normal hücrelere zararvermeden seçici olarak kanser hücrelerini ortadan kald›rmak oldukça zordur.Günümüzde, cerrahi, radyoterapi ve kemoterapi ile baz› kanser türleri için tam biriyileflme elde etmek olas›d›r. Ancak, kanserde kemoterapötik K tedavi ‹ T A henüz P istenilendüzeylerde de¤ildir.Antineoplastik ilaçlar›n hemen hepsi, hücrelerin bölünmelerini ve ço¤almalar›-n› inhibe ederek antiproliferatif etki gösterirler. Bu ilaçlar flu TELEV‹ZYON flekilde s›n›fland›r›labilirler:4SIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹MSORUD‹KKATSIRA S‹ZDEAMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZK ‹ T A PTELEV‹ZYONAlkilleyici ve Benzer Etki Gösteren ‹laçlarSiklofosfamid, ifosfamit, klorambusil, melfalan, mekloretamin ‹NTERNET gibi azotlu hardalanaloglar›; fotemustin, karmustin, lomustin, streptozotosin gibi nitrozüreler; busulfan,tiyotepa, temozolomid, dakarbazin ve platin bileflikleri (sisplatin, karboplatin,oksaliplatin) gibi ilaçlard›r.‹NTERNETAntimetabolitlerBu grupta bulunan ilaçlar metotreksat, raltitreksed, pemetrekset gibi folik asit analoglar›;fludarabin, kladribin, merkaptopürin, tiyoguanin, pentostatin gibi pürinanaloglar› ve azasitidin, desitabin, florourasil, floksuridin, gemsitabin, kapesitabin,sitarabin, tegafur-urasil gibi pirimidin analoglar›d›r.Bitkisel Kaynakl› ‹laçlar ve Di¤er Do¤al ÜrünlerBu grupta bulunan vinkristin, vinblastin, vinorelbin, dosetaksel, paklitaksel, etopozid,tenipozid, irinotekan, topotekan gibi ilaçlar bitkisel kökenlidir. Asparaginazise bakterilerden elde edilir.Sitotoksik Antibiyotikler ve BenzerleriDaktinomisin, adriamisin, daunorubisin, epirubisin, idarubisin, doksorubisin, mitoksantron,bleomisin, mitomisin C gibi ilaçlard›r.

104 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekilleriDi¤er ‹laçlarHidroksiüre, dasatinib, imatinib, lapatinib, sorafenib, temsirolimus, bortezomib,erlotinib, altretamin, prokarbazin, tretinoin gibi ilaçlar; radyoaktif fosfor, radyoaktifiyot, stronsiyum 89 gibi radyoizotoplar; rituksimab, trastuzumab, bevasizumab,alemtuzumab gibi monoklonal antikorlar ve ibritumomab, tositumomab gibi radyoimmünokonjugatlarçeflitli kanserlerin tedavilerinde endikedir.Hormona ba¤›ml› çeflitli tümörlerin (meme, prostat, endometriyum vb.) tedavisiiçin tümörün iliflkili oldu¤u hormona göre seçilmek üzere, hormon preparatlar›ndanya da hormon antagonisti ilaçlardan yararlan›l›r.Deri lokal ilaç uygulamas›nason derece elveriflli bir organolmakla birlikte, baz› derihastal›klar›n›n tedavisi içinilaçlar sistemik yolla dauygulanabilir.C‹LT HASTALIKLARININ TEDAV‹S‹NDE KULLANILAN‹LAÇLARÇeflitli çevresel etkenler (alerjenler, kimyasallar, yaralanma, yanma vb.), enfeksiyonetkenleri ve otoimmün hastal›klar ciltte oluflan sorunlar›n bafll›ca nedenlerindendir.Dermatit/ekzema, liken, keloid, alopesi, psöriyazis ve pemfigus gibi hastal›klarciltte oluflan hastal›klara örnek olarak verilebilir.Klobetazol, hidrokortizon, triamsinolon, flumetazon, flusinoid, metilprednizolon,mometazon, beklometazon ve prednizolon gibi çeflitli kortikosteroit ilaçlarözellikle antiinflamatuvar, antialerjik ve antiprüritik etkileri nedeni ile deri hastal›klar›n›ntedavilerinde lokal yolla uygulan›rlar. Pemfigus, fliddetli psöriyazis, fliddetliseboreik dermatit gibi deri hastal›klar›n›n tedavisi için ise prednizolon, metilprednizolon,deksametazon, triamsinolon gibi kortikosteroitler sistemik yollakullan›l›rlar.Hidroksizin, setirizin, difenhidramin, loratidin, dimetinden, feniramin, klorfenoksamingibi antihistaminikler de alerjik ve kafl›nt›l› deri hastal›klar›nda kullan›-lan ilaçlard›r. Kalamin, benzil alkol ve benzokain gibi ilaçlar›n da antiprüritik etkilerivard›r.Deride oluflan yan›klar›n tedavisi için yara iyi edici olarak dekspantenol; a¤r› veac›y› azaltmak için lokal anestezikler ve yan›¤a ba¤l› enfeksiyon geliflimini önlemekiçin gümüfl sülfadiazin, gentamisin gibi ilaçlar kullan›labilir. Yan›k, s›yr›k veyaralar›n bak›m› da polividon-iyot, klorheksidin, benzoksonyum klorür gibi çeflitliantiseptik ilaçlar ile yap›l›r.Deri enfeksiyonlar›nda, enfeksiyon etkenine göre seçilmek üzere tetrasiklin,oksitetrasiklin, gentamisin, basitrasin gibi antibakteriyel; asiklovir, pensiklovir, valasiklovirgibi antiviral; griseofulvin, ketokonazol, terbinafin, naftifin gibi antifungalilaçlardan yararlan›l›r. Ektoparazitlerin neden oldu¤u bit, uyuz gibi enfestasyonlar›ntedavileri için benzil benzoat, permetrin, piperonil butoksit, sumitrin gibiilaçlar kullan›l›r.Deri üzerindeki ya¤ bezlerinin hastal›¤› olan akne tretinoin, izotretinoin, kükürt,benzoil peroksit, azelaik asit, adapalen gibi ilaçlar ve eritromisin, klindamisin,nadifloksasin gibi antibiyotikler kullan›larak tedavi edilir. Si¤il ve nas›r tedavileriiçin ise glasiyel asetik asit, laktik asit, salisilik asit gibi baz› ilaçlar kullan›labilir.Si¤il tedavisi için kantaridin, monokloroasetik asit, dikloroasetik asit ve trikloroasetikasit de yararl›d›r. Böcek ›s›rma ve sokmalar›n›n tedavileri için, buklizin,dimetinden, klemastin, pirilamin, mebhidrolin gibi antihistaminik ilaçlar;flukortolon, hidrokortizon, klorfenoksamin, klobetazon gibi kortikosteroitler; seyreltikamonyak çözeltisi, potasyum permanganat, benzoksonyum klorür gibi ilaçlarkullan›labilir.

4. Ünite - ‹laçlar›n Kullan›m Alanlar›105KULAK - BURUN - BO⁄AZ HASTALIKLARININTEDAV‹S‹NDE KULLANILAN ‹LAÇLARKulak hastal›klar› için kullan›lan ilaçlara otolojik ilaçlar ad› verilir. S›k karfl›lafl›lankulak hastal›klar› otitis eksterna ve otitis mediad›r. Kula¤a ait bu enflamatuvar hastal›klarda,enflamasyonun tedavisi için prednizolon, hidrokortizon, betametazonve deksametazon gibi kortikosteroitler topikal olarak kullan›l›rlar. Kulakta geliflenenfeksiyonlar›n tedavisi için ise enfeksiyon etkeninin duyarl› oldu¤u kemoterapötikilaç seçilir. Örne¤in, gentamisin, siprofloksasin, ofloksasin, kloramfenikol ya danitrofurazon içeren kulak damlalar› bakteriyel enfeksiyonun geliflti¤i otitis eksterna’n›ntedavisinde kullan›l›rlar. Mantar kaynakl› enfeksiyonlar için kliokinol veklotrimazol gibi antifungal etkili ilaçlar endikedir.Viral akut otitis media için analjezik ilaç uygulamak yeterlidir. Bakteri kaynakl›otitis media’n›n tedavisi için ise penisilin, sefalosporin, tetrasiklin, makrolit, linkozamit,sülfonamit, florokinolon grubu çeflitli antibiyotikler ve kulak a¤r›lar› içinde NSA‹ kullan›l›r. Baz› kulak damlalar›n›n içinde a¤r›y› azaltmak üzere benzokain,tetrakain gibi lokal anestezik ilaçlar bulunur.Menier hastal›¤›, iç kulakta bulunan ve dengeden sorumlu s›v›lardaki bas›nçart›fl› ile ortaya ç›kan, vertigo, tinnitus, kulakta dolgunluk hissi ve iflitme kayb› ilebelirgin bir hastal›kt›r. Betahistin, dimenhidrinat, sinnarizin, trimetazidin gibi ilaçlarmenier hastal›¤›n›n tedavisinde endike olan ilaçlard›r.Tinnitus için nisergolin, bensiklan hidrojen fumarat; buflon temizli¤i için de gliserolkullan›l›r.Burun mukozas›ndaki damarlarda kan miktar›n›n artmas› sonucu oluflan fliflkinli¤ekonjesyon; bu fliflkinli¤i ve t›kan›kl›¤› ortadan kald›ran ilaçlara da dekonjestanilaçlar ad› verilir. So¤uk alg›nl›¤›na ba¤l› konjesyonu tedavi etmek için efedrin, nafazolin,tetrahidrozolin, ksilometazolin, oksimetazolin, indanozolin gibi lokal vepsödoefedrin, fenilpropanolamin, fenilefrin gibi sistemik dekonjestan ilaçlar kullan›l›r.Buruna serum fizyolojik damlat›lmas› da mukus salg›s›n› suland›rarak nazalkonjesyonu azaltabilir.Burun içi mukozan›n iltihab› sonucu hapfl›rma, burunda ak›nt› ve kafl›nt› ile ortayaç›kan hastal›¤a rinit ad› verilir. Tedavi için rinitin özelli¤ine göre (alerjik, vazomotor,viral vb.) akrivastin, feksofenadin, azelastin, klorfeniramin, deksbromfeniramin,loratidin, setirizin gibi antihistaminikler; flunisolid, budezonid, flutikazon, beklometazongibi çeflitli kortikosteroitler ya da çeflitli dekonjestan ilaçlar kullan›labilir.A¤›zdaki ülserasyon ve enflamasyon için triamsinolon, dekspantenol, kolin salisilat,benzidamin gibi ilaçlardan ve çeflitli antiseptiklerden yararlan›l›r.Kserostomi tedavisi için anetol tritiyon, himekromon ve pilokarpin gibi ilaçlarkullan›labilir. Orofarinks enfeksiyonlar›, enfeksiyon etkeninin duyarl› oldu¤u antienfektifilaçlar ile tedavi edilir.GÖZ HASTALIKLARININ TEDAV‹S‹NDE KULLANILAN‹LAÇLAR (OFTALM‹K ‹LAÇLAR)Göze ait çeflitli yap›larda ortaya ç›kan enfeksiyonlar›n tedavilerinde enfeksiyon etkenininduyarl› oldu¤u antienfektif ilaçlar; blefarit, konjonktivit, iritis gibi enflamatuvarhastal›klar›n tedavisi ve cerrahi giriflim sonras› enflamasyonun önlenmesi içinde deksametazon, fluorometolon, hidrokortizon, prednizolon, loteprednol etabonat,dezonit disodyum fosfat, rimeksolon, betametazon gibi çeflitli kortikosteroitlerve diklofenak, flurbiprofen, pranoprofen, indometazin, ketorolak gibi NSA‹ endi-

106 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekillerikedir. Alerjik konjonktivit gibi alerjik göz hastal›klar› için kortikosteroitlerin yan› s›-ra antazolin, azelastin, epinastin, olopatadin, spaglutamat, ketotifen, kromolin, lodoksamid,nafazolin gibi antialerjik ilaçlar da endikedir.Göz içi bas›nc›n yükseldi¤i bir hastal›k olan glokomun tedavisi için karbakol,pilokarpin gibi parasempatomimetikler; dipivefrin, brimonidin, apraklonidin gibisempatomimetikler; betaksolol, karteolol, levobunolol, metipranolol, timolol gibibeta-adrenerjik reseptör antagonistleri; brinzolamid, dorzolamid gibi karbonik anhidrazinhibitörleri ve bimatoprost, latanaprost, travaprost gibi prostaglandinanaloglar› kullan›l›r.Kseroftalmi için yapay gözyafl›, hipromelloz, polivinilprolidon, polietilenglikol400, poliakrilik asit, dekstran 40, karbomer, povidon, sodyum karboksi metilselüloz;konjonktiva hiperemisi için tetrahidrozolin ve nafazolin; korneal ülser için asetilsisteingibi ilaçlar endikedir.ANESTEZ‹K ‹LAÇLARGenel Anestezik ‹laçlarGenel anestezi, cerrahi giriflim s›ras›nda a¤r› duyusunu ortadan kald›rmak, iskeletkaslar›nda gevfleme sa¤lamak, somatik ve otonom refleksleri azaltmak ya da ortadankald›rmak amaçlar› ile oluflturulan geçici bilinç kayb› durumudur. Sufentanil,remifentanil, fentanil gibi opioiter; tiyopental, midazolam, halotan, enfluran, izofluran,sevofluran, propofol, etomidat, ketamin, nitröz oksit, droperidol gibi çeflitliilaçlar genel anestezi oluflturmak (indüksiyon) ve/veya genel anestezik etkiyi sürdürmek(idame) amac› ile kullan›l›rlar.Lokal Anestezik ‹laçlarHastada bilinç kayb›na neden olmaks›z›n, vücudun belli bir bölgesinde a¤r› duygusunuortadan kald›rmak amac› ile kullan›lan ilaçlard›r. Benzokain, tetrakain, lidokain,bupivakain, levobupivakain, ropivakain, sinkokain, prilokain, mepivakain,artikain gibi ilaçlar lokal anestezik ilaçlara örnek olarak verilebilir.Lokal anestezik ilaçlar adrenalin, noradrenalin gibi baz› vazokonstriktör ilaçlarile birlikte yani onlar ile kombine edilerek de kullan›labilirler.SIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹M5Lokal anestezik SIRA S‹ZDE solüsyonlar›n›n içine vazokonstriktör madde eklenmesinin amac› neolabilir?DÜfiÜNEL‹MSORUSORUD‹KKATD‹KKATSIRA S‹ZDESIRA S‹ZDEAMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZK ‹ T A PK ‹ T A PTELEV‹ZYONTELEV‹ZYON

4. Ünite - ‹laçlar›n Kullan›m Alanlar›107ÖzetA MAÇ1A MAÇ2A MAÇ3‹laç endikasyonu kavram›n› tan›mlayabilmekBelirli bir tedavi ya da giriflim amac›yla hastayailaç uygulanmas›n› gerektiren belirti, durum veyahastal›klara endikasyon ad› verilir.‹laçlar›n kullan›m amaçlar›n› s›ralayabilmek‹laçlar, kalp ve damar sistemi, solunum sistemi,sindirim sistemi, genitoüriner sistem, endokrinsistem ve immün sistem gibi sistemlerde ortayaç›kabilen çeflitli hastal›klar›n; iskelet ve kas hastal›klar›n›n,kan hastal›klar›n›n, enfeksiyon hastal›klar›n›n,cilt hastal›klar›n›n, kulak-burun-bo-¤az hastal›klar›n›n, göz hastal›klar›n›n, psikiyatrikve nörolojik hastal›klar›n, enflamatuvar hastal›klar›nve çeflitli kanserlerin tedavileri için kullan›l›rlar.Bunlar›n yan› s›ra çeflitli ilaçlar, hastal›klar›ntan›s›n›n konulmas›na yard›mc› olmak (diagnostik),a¤r›y› kesmek, atefli düflürmek, cerrahigiriflimlerde genel anestezi oluflturmak/sürdürmek,bölgesel anestezi oluflturmak ya da gebeli¤iönlemek gibi amaçlar ile de kullan›l›rlar.‹laçlar›n kullan›m alanlar›na iliflkin örneklerverebilmekVücudun çeflitli sistem ve organlar›nda ortaya ç›-kan hastal›klar›n tedavileri için, o hastal›¤›n tedavisindeendike olan ilaçlar›n aras›ndan uygunolan/olanlar seçilir. Örne¤in, amlodipin, nizoldipin,felodipin, verapamil ve diltiazem gibi kalsiyumkanal blokörü ilaçlar hipertansiyon, anjinapektoris gibi hastal›klar›n tedavilerinde endikedirler.Çeflitli kortikosteroit ilaçlar, antienflamatuvaretkileri nedeni ile çeflitli enflamatuvar hastal›klar›nya da immünosupresan etkileri nedeniile otoimmün rahats›zl›klar›n tedavilerinde kullan›labildiklerigibi hormon replasman tedavisi içinde kullan›labilirler. Bir baflka örnek de günlükyaflam›m›zda s›kl›kla karfl›laflt›¤›m›z enfeksiyonhastal›klar›d›r. Bu hastal›klar›n tedavileri enfeksiyonaneden olan etkene göre seçilen uygun kemoterapötikilaçlar ile yap›l›r. ‹laçlar› bazen devücutta eksik olan endojen maddeyi yerine koymakamac› ile kullan›r›z. ‹nsülin, tiroid hormonlar›,çeflitli cinsiyet hormonlar› hormon replasmantedavileri için s›kl›kla kullan›lan ilaçlara örnekolarak verilebilir.A MAÇ4Çeflitli endikasyonlarda kullan›lan ilaçlar› s›n›fland›rmakÇo¤u zaman belirli bir endikasyona sahip olanbirden fazla ilaç bulunur. Ancak, ayn› hastal›kiçin endike olan farkl› ilaçlar, etkilerini birbirlerindenfarkl› mekanizmalar ile gerçeklefltirebilirler.Örne¤in, hipertansiyon tedavisi için alfa-adrenerjikreseptör antagonistleri, beta-adrenerjikreseptör antagonistleri, adrenerjik nöron blokörleri,santral etkili sempatolitikler, kalsiyum kanalblokörleri, vazodilatörler, diüretikler, anjiotensindönüfltürücü enzim inhibitörleri, anjiotensin reseptörantagonistleri ya da direkt renin inhibitörüilaçlar aras›ndan seçim yap›l›r.Di¤er yandan, belirli bir endikasyona sahip olanilaçlar aras›ndan, durumun/hastal›¤›n özelli¤inegöre uygun olan ilaçlar› ay›rt edebilmek gerekir.Örne¤in, a¤r›y› kesmek üzere kullan›labilecekçok say›da analjezik ilaç vard›r. Ancak narkotikanaljezikler düz kasl› organlardan kaynaklanankolik a¤r›lar, infarktüs a¤r›lar›, kanser a¤r›lar›,kemik k›r›klar›na ba¤l› a¤r›lar gibi orta ve fliddetlia¤r›lar›n tedavilerinde kullan›l›rken; non-steroidalantienflamatuvar ilaçlar özellikle bafl a¤r›-s›, difl a¤r›s›, miyalji, artralji, dismenore gibi inflamasyonile iliflkili a¤r›lar›n tedavilerinde kullan›-l›rlar. Ça¤›n ölümcül hastal›¤› olan kanserin ilaçile tedavisi di¤er bir örnektir. Kemoterapi içinkanserin türüne göre uzman hekim taraf›ndanbelirlenmek üzere azotlu hardal analoglar›; nitrozüreler;platin bileflikleri, antimetabolitler, sitotoksikantibiyotikler, çeflitli hormon preparatlar›gibi çeflitli kemoterapötik ilaçlar›n aras›ndan seçimyap›l›r.Ancak, bir ilac›n bir hastal›¤›n tedavisinde endikeolmas›, o ilac›n hastaya verilmesi için tek bafl›nayeterli de¤ildir. Hastan›n tedavisi için uygunilaç, hastan›n ve hastal›¤›n özelliklerine göre hekimtaraf›ndan belirlenir. ‹laçlar›n hekim tan›s›ve eczac› dan›flmanl›¤› olmadan kullan›m›n›nönemli sa¤l›k sorunlar›na neden olabilece¤i unutulmamal›d›r.

108 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekilleriKendimizi S›nayal›m1. Endikasyon kavram› ile iliflkili olarak afla¤›daki verilenifadelerden hangisi yanl›flt›r?a. Bir ilac›n kullan›m alanlar› o ilac›n endikasyonlar›n›oluflturur.b. ‹laçlar›n endikasyonlar› d›fl›nda kullan›mlar› ciddisa¤l›k sorunlar›na neden olabilir.c. Bir ilaç birden fazla hastal›¤›n tedavisi için endikeolabilir.d. Bir hastal›¤›n tedavisi için birden fazla ilaç endikeolabilir.e. Bir hastal›¤›n tedavisi için söz konusu hastal›ktaendike olan tüm ilaçlar› kullanmak gerekir.2. Afla¤›da belirtilen durumlar›n hangisi ilaçlar›n kullan›mamaçlar›na uygundur?a. Madde ba¤›ml›lar›n›n keyif almak amac› ile ilaçkullanmalar›b. Sporcular›n fiziksel güçlerini art›rmak için ilaçkullanmalar›c. Uzun yol floförlerinin uyan›k kalmak için ilaçkullanmalar›d. Obez kiflilerin kilo vermek amac› ile ilaç kullanmalar›e. Yüksek kolesterollü hastalar›n ya¤l› yemek yiyebilmekiçin ilaç kullanmalar›3. Afla¤›da verilen ilaç grubu-endikasyon efllefltirmelerindenhangisi yanl›flt›r?a. Parasetamol - A¤r›b. Lityum - Bipolar hastal›kc. Levodopa - Parkinsond. Losartan - Hipertansiyone. Glimeprid - Tip I Diabetes mellitus4. Kemoterapi alan kanserli bir hastada bulant›-kusmay› önlemek için afla¤›dakilerden hangisi verilir?a. Granisetronb. Apomorfinc. Siklofosfamidd. Daktinomisine. Fotemustin5. Organ nakli yap›lm›fl hastada nakledilen organ›nreddedilmesini önlemek amac›yla afla¤›dakilerden hangisikullan›l›r?a. ‹nterferonlarb. ‹nterlökinlerc. Kortikosteroitlerd. Koloni stimüle edici faktörlere. Liyofilize bakteri ekstreleri6. Afla¤›dakilerden hangisi cerrahi giriflim öncesindegenel anestezi oluflturman›n amaçlar›ndan biri de¤ildir?a. A¤r› duyusunu ortadan kald›rmakb. Geçici bilinç kayb› oluflturmakc. ‹skelet kaslar›nda gevfleme sa¤lamakd. Solunum h›z›n› art›rmake. Somatik ve otonom refleksleri azaltmak7. Yemeklik tuzlara iyot kat›lmas›n›n temel amac›afla¤›dakilerden hangisidir?a. Difl sa¤l›¤›n› korumakb. Basit guatr oluflumunu önlenmekc. Ba¤›fl›kl›k sistemini güçlendirmekd. Enfeksiyon hastal›klar›ndan korunmake. Mide-ba¤›rsak sistemini korumak8. Afla¤›dakilerden hangisi endometriyal hiperplazi vekanser riskini azaltmak üzere östrojenle kombine edilerekkullan›lan kontraseptif bir projestindir?a. Estronb. Levonorjestrelc. Levotiroksind. Metiltestosterone. Sermorelin9. Kemoterapötik ilaçlar›n endikasyonlar› ile ilgiliafla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r?a. Antimikobakteriyel bir ilaç olan izoniazit tüberküloztedavisinde endikedir.b. Antiviral bir ilaç olan zidovudin AIDS enfeksiyonlar›n›ntedavisinde endikedir.c. Antifungal bir ilaç olan ketokonazol toksoplazmozistedavisinde endikedir.d. Antiprotozoal bir ilaç olan metronidazol amebiyazistedavisinde endikedir.e. Ektoparazitlere karfl› kullan›lan bir ilaç olan malationbit enfestasyonlar›n›n tedavilerinde endikedir.10. Afla¤›dakilerden hangisi glukokortikoit ilaçlar›n endikasyonlar›ndanbiridir?a. Romatoit artritb. Tüberkülozc. ‹nfertilited. Osteoporoze. Diabetes mellitus

4. Ünite - ‹laçlar›n Kullan›m Alanlar›109Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›1. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Girifl” bölümünü tekrarokuyunuz.2. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Obezite Tedavisinde Kullan›lan‹laçlar” bölümünü tekrar okuyunuz.3. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Diabetes mellitus TedavisindeKullan›lan ‹laçlar” bölümünü tekrar okuyunuz.4. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Antiemetik ve Emetik‹laçlar” bölümünü tekrar okuyunuz.5. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹mmün Sistem Hastal›klar›-n›n Tedavisinde Kullan›lan ‹laçlar” bölümünütekrar okuyunuz.6. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Genel Anestezik ‹laçlar”bölümünü tekrar okuyunuz.7. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tiroit Bezi ‹fllevBozukluklar›nda Kullan›lan ‹laçlar” bölümünütekrar okuyunuz.8. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kad›n ve Erkek CinsiyetHormonlar›” bölümünü tekrar okuyunuz.9. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Antiprotozoal ‹laçlar”bölümünü tekrar okuyunuz.10. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Antiromatizmal ‹laçlar”bölümünü tekrar okuyunuz.S›ra Sizde Yan›t Anahtar›S›ra Sizde 1Ast›m enflamatuvar özellikte bir hastal›k oldu¤u için,bu hastal›¤›n tedavisinde antienflamatuvar ilaçlar kullan›lmaktad›r.S›ra Sizde 2Laksatif ve purgatif ilaçlar kab›zl›k tedavisinin yan› s›raafla¤›daki baz› endikasyonlar için de kullan›labilirler:• Kar›n ve pelvis bölgesinde yap›lan tan›sal ya da cerrahigiriflimlerden önce hastan›n ba¤›rsaklar›n› boflaltmak• Zehirlenmelerde mide-ba¤›rsak kanal›n› h›zla boflaltmak• Hastan›n ›k›nmas›n›n istenmedi¤i durumlarda hastan›nba¤›rsaklar›n› boflaltmakS›ra Sizde 3Sodyum florür, günlük yaflam›m›zda s›kl›kla kulland›¤›-m›z difl macunu, a¤›z suyu gibi a¤›z temizleme preparatlar›n›niçine difl çürümesini önleyici etkisi nedeni ileeklenmektedir.S›ra Sizde 4Kemoterapötikler, cerrahi giriflimden sonra ya da yan›klardansonra geliflebilecek enfeksiyonlar› önlemekiçin; immünsupresan tedavi gören, nötropenisi olanhastalarda geliflmesi olas› olan enfeksiyonlar› önlemekiçin profilaktik amaçla kullan›labilirler.S›ra Sizde 5Lokal anesteziklerin, uygulama yerlerinden emilimleriniazaltarak etkilerini art›rmak ve sistemik dolafl›ma geçerekyan etki oluflturmalar›n› önlemek amac› ile lokalanestezik solüsyonlar›na adrenalin, noradrenalin, fenilefringibi vazokonstriktör ilaçlar eklenebilir.KaynaklarBökesoy, T.A., Çak›c› ‹., Melli M. (2000). Türk FarmakolojiDerne¤i Farmakoloji Ders Kitab›. Ankara: GaziKitabevi.Guyton A.C., Hall J.E. (2001). T›bbi Fizyoloji. Nobel T›pKitabevleri.Kayaalp, O.S. (2005). Rasyonel Tedavi Yönünden T›bbiFarmakoloji. Ankara: Hacettepe-TAfi Kitapç›l›k.Kocatürk, U. (2006). T›p Terimleri El Sözlü¤ü. NobelT›p Kitabevleri.RX MediaPharma (2009). ‹nteraktif ‹laç Bilgi Kayna¤›,www.rxmediapharma.comSüzer Ö. (2002). Farmakolojinin Temelleri. Nobel T›pKitabevleri.Tu¤lac› P. (1997). T›p Sözlü¤ü. Ankara: Abc Kitabevi.

5PRAT‹K ‹LAÇ B‹LG‹S‹, ‹LAÇ fiEK‹LLER‹Amaçlar›m›zBu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Advers ilaç reaksiyonlar›n› tan›mlayabilecek,Advers reaksiyon geliflimine neden olan risk faktörlerini s›ralayabilecek,Hastada geliflen flikayetlerin kullan›lan ilaçlara ba¤l› advers etkiler olup olmad›¤›n›yorumlayabilecek,Vücut sistemlerinde oluflan advers etkileri de¤erlendirebilecek,Hastalar› advers etkiler ve bu etkilere en s›k neden olan ilaçlar hakk›ndabilgilendirebileceksiniz.Anahtar Kavramlar• Advers Etki• ‹laç Toksisitesi• ‹mmün Reaksiyon• Toksik Mekanizma• ‹mmün Mekanizma• Kontrendikasyon• Semptom‹çerik Haritas›Pratik ‹laç Bilgisi,‹laç fiekilleri‹laçlar›n‹stenmeyen Etkileri• G‹R‹fi• ADVERS ‹LAÇ REAKS‹YONUNED‹R?• ADVERS ‹LAÇ REAKS‹YONLARININSINIFLANDIRILMASI• ADVERS REAKS‹YONLARINGEL‹fi‹M‹NE NEDEN OLAN R‹SKFAKTÖRLER‹• S‹STEM‹K ADVERS ETK‹LER

‹laçlar›n ‹stenmeyen EtkileriG‹R‹fiTerapötik etkisi olan her madde ayn› zamanda istenmeyen, yani “advers” etkilerinde geliflmesine neden olabilir. ‹laç tedavisi s›ras›nda dikkat edilmesi gereken önemlikonulardan biri de kiflilerde geliflebilecek advers etkileri göz önünde bulundurarakilaçlar›n güvenli bir biçimde kullan›lmas›n› sa¤lamakt›r.Hastanelere baflvuran olgular›n yaklafl›k %5’inin advers ilaç reaksiyonlar›naba¤l› flikayetler oldu¤u ve bu reaksiyonlara ba¤l› ölüm oran›n›n %0.1 dolay›ndaoldu¤u tahmin edilmektedir. Advers ilaç reaksiyonlar›n›n Amerika’da kalp hastal›klar›,kanser ve inmeden sonra dördüncü s›rada gelen ölüm nedeni oldu¤u bildirilmifltir.‹laçlara ba¤l› olarak anaflaksi gibi genel advers reaksiyonlar geliflebilece¤igibi, karaci¤er, böbrek, kalp veya di¤er organlarda spesifik reaksiyonlarda ortaya ç›kabilir. Hemen hemen tüm terapötik ilaç gruplar›n›n advers etkilerivard›r.ADVERS ‹LAÇ REAKS‹YONU NED‹R?Dünya Sa¤l›k Örgütü’nün (DSÖ= WHO) tan›mlamas›na göre advers ilaç reaksiyonlar›tan›, profilaksi veya tedavi amac› ile kullan›lan dozlarda, bir ilaca karfl› zararl›ve istenmeyen reaksiyon geliflmesidir.Advers etki terimi yan etkiler ve toksik etkiler gibi ilaçlar›n tüm istenmeyenetkilerini içeren genel bir terim oldu¤undan, bu terimin kullan›lmas› daha çok tercihedilir.ADVERS ‹LAÇ REAKS‹YONLARININSINIFLANDIRILMASIAdvers ilaç reaksiyonlar› temel olarak tip A ve tip B reaksiyonlar olmak üzere ikigrupta s›n›fland›r›l›r.Tip A ReaksiyonlarBu tip reaksiyonlar genellikle ilaçlar›n farmakolojik etkilerine ba¤l› olarak ortayaç›kan istenmeyen etkilerdir. Örne¤in, antidiyabetik sülfanilüre grubu ilaçlara ba¤l›olarak geliflen hipoglisemi; antihipertansif ilaçlara ba¤l› geliflen ortostatik hipotansiyon;antihistaminiklerin antikolinerjik etkilerine ba¤l› geliflen sedasyon, tip A reaksiyonlard›r.Bu tip reaksiyonlar doza ba¤l› olarak ortaya ç›kan, öngörülebilen reaksiyonlard›rve ilaç pazara sunulmadan önce yap›lan araflt›rmalarda bu tip reak-Yan etki: ‹laçlar›nfarmakolojik etkilerine ba¤l›olarak geliflen istenmeyenetkiler. Örne¤in, trisiklikantidepresanlar›nantikolinerjik etkilerindendolay› hastada a¤›zkurumas› geliflmesi.Toksik etki: ‹laçlar›n yüksekdozda kullan›lmas›sonucunda geliflen zararl›etkiler. Örne¤inparasetamol’ün doz afl›m›durumunda geliflenhepatotoksisite

112 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekilleriLatent periyot: Etkenemaruz kald›ktan sonrahastal›¤›n klinikbelirtilerinin ortayaç›kmas›na kadar geçen süre.‹nsidans: Görülme s›kl›¤›Morbidite: Hastal›koluflturma oran›Tablo 5.1Tip A ve Tip B adversreaksiyonlar›nkarfl›laflt›r›lmas›siyonlar genellikle belirlenebilir. Ayr›ca, ilaçlara ba¤l› olarak geliflen kanser ve üremebozukluklar› gibi tip A reaksiyonlar ise, uzun bir latent periyottan sonra ortayaç›kar. Uzun süre oral kontraseptif kullan›m›na ba¤l› karaci¤er kanseri veya gebeliksürecinde dietilstilbesterol kullanan kad›nlar›n k›z çocuklar›nda geliflen vajinalkanserler buna örnek olarak verilebilir.Tip B ReaksiyonlarBu reaksiyonlar sorumlu ilac›n farmakolojik etkisinden ba¤›ms›z olarak geliflir. TipB reaksiyonlar genellikle immünolojik ve farmakogenetik mekanizmalarla ortayaç›kar. Doza ba¤l› reaksiyonlar de¤illerdir ve tip A reaksiyonlara oranla daha nadirgörülmekle birlikte, daha fliddetli hastal›klar›n geliflmesine ve ölüme neden olabilenreaksiyonlard›r. Penisilin kullan›m›na ba¤l› geliflen anaflaksi bu grup reaksiyonlaraörnek olarak verilebilir. Hastalarda anaflaksi geliflimi durumunda solunumgüçlü¤ü, solgunluk, huzursuzluk, fliddetli kafl›nt›, kusma, kramplar, taflikardi vekonvulziyonlar› takiben koma ve ölüm meydana gelir.Tip A ReaksiyonlarTip B ReaksiyonlarÖngörülebilirlik Evet Hay›r Doza ba¤l›l›k Evet Hay›r ‹nsidans Yüksek Düflük Morbidite Yüksek Düflük Mortalite Düflük Yüksek Tedavi Doz ayarlamas› yeterli olabilir ‹laç kesilirSIRA S‹ZDE1Tüm ilaç gruplar›n›n SIRA S‹ZDEadvers etki oluflturabilme potansiyelinin olmas›n›n nedenlerinitart›fl›n›z.DÜfiÜNEL‹MSORUD‹KKATSIRA S‹ZDEADVERSDÜfiÜNEL‹MREAKS‹YONLARIN GEL‹fi‹M‹NE NEDENOLAN R‹SK FAKTÖRLER‹AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZK ‹ T A PTELEV‹ZYON‹NTERNETKullan›lan ilaca SORU ba¤l› faktörler veya hastaya ba¤l› faktörler advers reaksiyon gelifliminezemin haz›rlayabilirÇoklu ‹laç Kullan›m›: Hastalar›n ayn› anda kulland›klar› ilaçlar›n say›s› ve çeflidiartt›kça bu ilaçlar aras›nda etkileflim oluflumu ve advers etki geliflim insidans›D‹KKATartar.Hastan›n SIRA Yafl›: S‹ZDEÇok genç ve çok yafll› hastalarda advers reaksiyon geliflimi dahafazla görülür. Yafll›larda meydana gelen fizyolojik de¤iflimler, yafll› kiflilerde genelliklekronik hastal›klar›n bulunmas› ve bu hastalar›n birden fazla ilac› kullanmakzorunda olmas› advers etki geliflim riskini art›r›r. Tüm çocuklar ve özellikleyenido¤anlar da ilaçlara vedikleri cevap aç›s›ndan eriflkinlerden farkl›l›k gösterir.Kloramfenikol, K ‹ Tmorfin A P ve antiaritmik ilaçlar yenido¤anlar için zararl›d›r. Aspirin iseviral enfeksiyonu olan çocuklarda Reye sendromuna neden olabilir.Cinsiyet: Genel olarak kad›nlar erkeklere oranla advers etki geliflimine dahayatk›nd›rlar. TELEV‹ZYONHastada Bulunan Di¤er Hastal›klar: Renal, hepatik ve kardiyak hastal›¤›olanlarda ilaç biyoyararlan›m› de¤iflti¤i için bu hastalarda advers etki geliflme riskidaha fazlad›r. AIDS’li hastalar da, immün sistemleri bask›land›¤›ndan, advers etkigeliflimi konusunda ‹NTERNET risk grubundad›r.

5. Ünite - ‹laçlar›n ‹stenmeyen Etkileri113Farmakokinetik De¤iflkenler: Kifliler aras›nda vücudun ilac› kullanma ve metabolizeetmesinde büyük farkl›l›klar vard›r. Özellikle hepatik ve renal fonksiyonlar›azalm›fl olan hastalarda ilaç metabolizmas› yavafllad›¤›ndan, doz ayarlamas› yap›lmazsaadvers etkiler daha fazla ortaya ç›kar. Normal bireylerde de genetik ve çevreseletkenlere ba¤l› olarak ilaç metabolizasyonunda farkl›l›klar görülebilir. Bu farkl›l›klarnedeniyle ilaçlar etkisiz kalabilece¤i gibi, toksik etkiler de geliflebilir.Irk: Etnik farkl›l›klar da genetik nedenlere ba¤l› olarak baz› bireyleri ilaçlar›nadvers etkilerine karfl› daha duyarl› hale getirebilir.Farmakogenetik Etkenler: ‹laç metabolizmas›nda rol alan enzimlerde genetikfarkl›l›klar›n olmas› ilaç metabolizmas›n› direkt olarak etkiler ve advers etkilerin gelifliminezemin haz›rlar. ‹laç metabolizmas›nda rol alan en önemli yolaklar asetilasyonve oksidasyon yolaklar› oldu¤undan, bu metabolizasyon proseslerinde görevalan enzimlerdeki genetik farkl›l›klar önemlidir. Ayr›ca genetik olarak glukoz-6-fosfatdehidrojenaz enzimi eksik olan bireyler de birçok ilaca karfl› duyarl›d›r.Alerji: Daha önceden alerjik hastal›klar› olan hastalar ilaçlara ba¤l› alerjik adversetkilerin geliflimi aç›s›ndan daha fazla risk tafl›r.Farmasötik Faktörler: ‹laç formülasyonundaki farkl›l›klara, preparattaki kirliliklereveya ilac›n yap›s›na kat›lan yard›mc› maddelere ba¤l› olarak advers etkilergeliflebilir.KONTREND‹KASYON DURUMLARIBaz› durumlarda, baz› ilaçlar oluflturabilecekleri zararl› etkilerden dolay› kesinliklekullan›lmamal›d›r. ‹laçlar›n kullan›lmamas› gereken bu durumlara kontrendikasyonad› verilir. Örne¤in viral infeksiyon hastal›¤› geçirmekte olan 12 yafl alt›ndakiçocuklarda aspirin Reye sendromu geliflimine neden olabilece¤i için kontrendikedir.Yine geliflme ça¤›ndaki çocuklarda kinolon türevi antibiyotikler kas-iskelet sistemibozukluklar›na neden olabilecekleri için k›smen kontrendikedir. Gebelik dönemindede birçok ilaç fetüs üzerinde zararl› etkilere neden olabilece¤i için kontrendikedir.‹laçlar gebelik döneminde kullan›labilirliklerine göre A, B, C, D ve Xkategorilerine ayr›lm›flt›r. X kategorisine giren ilaçlar›n fetüs üzerinde toksik etkileroluflturaca¤› kesin olarak bilinir ve bu nedenle X grubuna giren ilaçlar gebeliksüresince kontrendikedir. Statinler, radyoaktif maddeler, izotretinoin, k›zam›k, kabakulakve çiçek afl›lar›, misoprostol, metotreksat, talidomit, ergotamin, kontraseptiflerve medrogsiprogesteron gibi ilaçlar gebelik döneminde kontrendikedir. Bunund›fl›nda birçok ilac›n gebeli¤in farkl› dönemlerinde k›smi kontrendikasyonuvard›r.ADVERS ‹LAÇ REAKS‹YONLARININ TANISI‹laç kullanan birinde herhangi bir flikayet ortaya ç›kt›¤›nda, bu flikayetin kullan›lanilac›n advers etkilerine ba¤l› olabilece¤i her zaman göz önünde bulundurulmal›d›r.Bunun için öncelikle kiflinin kulland›¤› maddenin ne oldu¤u ö¤renilmelidir. Kifliilaç veya ilaç olarak de¤erlendirilmeyen bitkisel preparatlar, ilaç amaçl› gelenekselürünler, reçetesiz sat›labilen tezgah üstü ilaçlar veya keyif verici maddeler kullan›-yor olabilir.Hastada geliflen flikayetlerin advers ilaç reaksiyonlar›na ba¤l› oldu¤unun belirlenebilmesiiçin dikkat edilmesi gereken ayr›nt›lar:• fiikayetler ilaca bafllad›ktan veya doz art›r›m› yap›ld›ktan sonra m› ortayaç›km›fl?• ‹lac›n dozu azalt›ld›¤›nda veya kesildi¤inde flikayetler ortadan kalk›yor mu?

114 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekilleri• ‹laç etkilefliminden flüpheleniliyorsa, etkileflen ilac›n kullan›lmaya bafllanmas›ya da kesilmesi ile flikayetlerin ortaya ç›kma zaman› örtüflüyor mu?• Alerjik reaksiyon belirtileri varsa, hasta daha önceden maddeye maruz kalm›flm›? Hastan›n daha önce o ilac› kullanmam›fl olmas› reaksiyonun alerjikolmad›¤› anlam›na gelmez. Ancak kifli gelecekte ayn› ilac› tekrar kullan›rsadaha fliddetli reaksiyon geliflebilir.• Do¤ufltan gelen bir etki söz konusu ise, anne gebelik döneminde ilaçkullanm›fl m›?• Geliflen flikayetler kullan›lan ilac›n veya benzer farmakolojik etkileri olanilaçlar›n bilinen yan etkileri veya alerjik etkileri ile örtüflüyor mu?Tüm bu sorular›n yan›tlar›n›n olumlu olmas› halinde hastada ilaca ba¤l› bir adversetki geliflimi söz konusu olabilir.‹LAÇLARIN OLUfiTURDU⁄U TOKS‹K ETK‹LER‹laçlara ba¤l› olarak geliflen advers etkiler vücutta yap›sal, fonksiyonel, biyokimyasalve genetik bozukluklar›n ortaya ç›kmas›na neden olabilir.Yap›sal Toksik Etkiler‹laçlar›n doku veya hücre düzeyinde oluflturdu¤u toksik etkiler nedeniyle etkilenendoku veya hücrelerin yap›s›n›n bozulmas›d›r. Örne¤in uzun süre kortikosteroitkullan›lmas› göz merce¤inin yap›s›n›n bozulmas›na ve katarakt geliflimine nedenolur.Yap›sal bozukluklar fonksiyonel ve biyokimyasal bozukluklarla birlikteseyredebilir.Fonksiyonel Toksik Etkiler‹lac›n normal fizyolojik etkilerinin artmas› veya hedef sistem d›fl›ndaki vücut sistemlerininfizyolojisini de etkilemesi sonucunda, etkilenen sistemin normal fonksiyonlar›n›nbozulmas›d›r. Örne¤in, klasik antihistaminikler antialerjik etkilerinin yan›s›ra hastada nörolojik fonksiyonlar›n bozulmas›na ve sedasyon geliflimine nedenolurlar.Biyokimyasal Toksik Etkiler‹laçlar›n vücut biyokimyas› üzerinde oluflturduklar› istenmeyen etkilerdir. Örne¤inuzun süre stimulan laksatif veya diüretik ilaçlar›n kullan›m› vücutta su-elektrolitdengesinin bozulmas›na neden olur.Genetik Toksik Etkiler‹laçlar genetik yap›y› bozarak kanserojenik, mutajenik ve teratojenik etkilerin ortayaç›kmas›na neden olabilir.‹LAÇLARIN C‹LTTE OLUfiTURDU⁄U ADVERSETK‹LERDeri, ilaçlardan en fazla etkilenen organ oldu¤undan, deride geliflen advers etkilerde oldukça s›k görülür. Hemen hemen tüm ilaçlar cilt reaksiyonlar›na neden olabilir.Ciltte geliflen advers etkilerin büyük bir bölümü fliddetli olmamakla birlikte,nadir görülen baz› reaksiyonlar hayati tehlike yaratabilir. ‹laçlar toksik ve immünolojikmekanizmalarla ciltte advers etkilerin geliflimine neden olur. Toksik reaksi-

5. Ünite - ‹laçlar›n ‹stenmeyen Etkileri115yonlar doza ba¤l› olarak geliflip, ilac›n dozunun azalt›lmas› veya kesilmesi ile iyileflirken,immün arac›l›kl› geliflen reaksiyonlar doza ba¤l› de¤ildir.‹laçlar ciltte k›zar›kl›klar (eritem), flifllikler (papül, nodül, vezikül, kist gibi) gibidöküntülere ve ayr›ca ülserasyonlar ve dermal atrofi geliflimi gibi derinin yap›-s›nda bozukluklar›n oluflumuna neden olabilir. ‹laçlara ba¤l› olarak en s›k görülenadvers cilt reaksiyonu eritemdir. Özellikle ilaç alerjisi durumunda ilk gözlenenbulgulardan biri ciltte eritematöz döküntülerin oluflmas›d›r. Örne¤in penisilin türevlerinikullanan hastalarda eritematöz döküntülerin oluflmas› hastada ilaca karfl›alerjik reaksiyon geliflti¤ini gösterir ve o hastada bir daha penisilin grubu ilaçkullan›lmamal›d›r.‹laçlar ayr›ca k›llanma (androjenik ilaçlar) veya k›l dökülmesi (sitotoksik ilaçlar)veya t›rnak bozukluklar›n›n geliflimine de neden olabilirler. Bunun yan› s›ra kinolontürevleri, NSA‹ ilaçlar, amiodaron, fenotiyazinler, retinoid türevleri gibi ilaçlarderinin günefl ›fl›¤›na duyarl›l›¤›n› art›rarak fliddetli günefl yan›klar›n›n oluflmas›naneden olabilir.S‹ND‹R‹M S‹STEM‹NDE OLUfiAN ADVERS ETK‹LERAdvers ilaç reaksiyonlar›n›n yaklafl›k %20’si gastrointestinal sistem ile ilgili flikayetlerdenoluflur. Bu sistemde en fazla advers etki geliflimine neden olan ilaç grubuNSA‹ ilaçlard›r. ‹laçlara ba¤l› olarak gastrointestinal kanal›n a¤›zdan kal›n ba¤›rsa¤akadar her bölümünde advers etkiler geliflebilir.Bulant› ve KusmaBirçok ilac›n prospektüsünde bulant› ve kusmaya neden olabilece¤i yazar. Ancakilaçlar›n mide üzerindeki irritan etkisine ba¤l› olarak geliflen bu bulant› ve kusmalargenellikle ilaç tedavisine devam edildi¤inde tolere edilebilir. Ancak özellikle sitotoksikilaçlar, levodopa ve opioitler s›kl›kla ve fliddetli bulant› ve kusma flikayetlerineneden olur. Digoksin ve teofilin gibi terapötik penceresi dar olan ilaçlar›kullananlarda ise bu semptomlar ilaca ba¤l› toksisite gelifliminin ilk belirtileri olarakortaya ç›kar.Gastroözofageal ReflüAlt özofageal sfinkteri relakse eden ilaçlar mide asidinin özofagusa geçmesine vefliddetli mide yanmas› ile belirgin reflü hastal›¤›na neden olur. Kalsiyum kanalblokerleri, opioitler ve di¤er antikolinerjik etkili ilaçlar bu advers etkiye nedenolur.ÜlserGeleneksel NSA‹ ilaçlar siklooksijenaz-1 (COX-1) enzimini inhibe ederek gastrointestinalkanal mukozas›n›n korunmas›n› sa¤layan prostaglandinlerin sentezlenmesiniengeller ve böylece özofagustan kal›n ba¤›rsa¤a kadar kanal›n her bölgesindeülser geliflimine neden olur. Ülser ve buna ba¤l› kanamalar›n gelifliminden kaç›nmakiçin özellikle ülser geliflimi aç›s›ndan risk grubundaki hastalarda NSA‹ kullan›m›gerekti¤inde COX-2 enzimine selektivitesi daha fazla olan ilaçlar tercih edilmeli,ilaç tok karn›na kulland›r›lmal›, uzun süre NSA‹ ilaç kullan›m›ndan mümkünoldu¤unca kaç›n›lmal›, ilaç dozu mümkün oldu¤unca düflük tutulmal›, ayn› andabirden fazla NSA‹ ilaç bir arada kulland›r›lmamal› ve sukralfat veya omeprazol ilekoruyucu tedavi uygulanmal›d›r.

116 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekilleriKalsiyum kanal blokerleri, kortikosteroitler ve SSR‹ ilaçlar da ülser gelifltirmepotansiyeli yüksek olan ilaçlard›r.SIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹MS ORUD‹KKATSIRA S‹ZDE2Kronik olarak SIRA NSA‹ S‹ZDE ilaç ve kortikosteroit kullanmakta olan romatoit artritli bir hastadamide yanmas›, mide a¤r›s›, haz›ms›zl›k gibi flikayetler olmas› durumunda bu flikayetlerinnedenlerini ve al›nmas› gereken önlemleri tart›fl›n›z.DÜfiÜNEL‹MDiyareBirçok ilaç, kullan›ma SORU ba¤l› olarak diyare (ishal) geliflimine neden olabilir. ‹laçlaraba¤l› geliflen diyare olgular›n›n yaklafl›k %25’i antimikrobiyal ilaçlara ba¤l› olarakgeliflir. Genifl spektrumlu antibiyotikler normal kal›n ba¤›rsak floras›n› bozarakD‹KKAThastada diyare geliflimine neden olur.‹ntestinal absorpsiyon mekanizmalar›n› ve ba¤›rsak hareketlerini bozan, ba¤›rsaktaülser SIRA veya S‹ZDE inflamasyon geliflimine neden olan ilaçlar da diyareye yol açar.Tablo 5.2Akarboz Kolflisin NSA‹ ilaçlar (Özellikle mefenamik asit)AMAÇLARIMIZ Diyareye neden olanbaz› ilaçlar AMAÇLARIMIZAlt›n bileflikleri Laksatifler OlsalazinAntibiyotikler Lafkinamid OrlistatK ‹ T A PK ‹ T A PBiguanidinler Magnezyum içeren bileflikler Safra tuzlar›Demir preparatlar› Misoprostol SitotoksiklerTELEV‹ZYONDipiradol TELEV‹ZYON‹NTERNETTablo 5.3S›kl›klakonstipasyona nedenolan baz› ilaçlarKonstipasyonBa¤›rsak hareketlerini ‹NTERNET azaltan veya ba¤›rsak t›kanmas›na neden olan ilaçlar, kullan›c›lardakonstipasyon (kab›zl›k) geliflimine yol açar.Antihistaminikler Fenotiyazinler Nane ya¤› Trisiklik antidepresanlarAntikolinerjikler Klozapin Opioitler VerapamilAnyon de¤ifltirici reçineler MAO ‹nhibitörleri Sukralfat VinkristinDemir preparatlar› MebevarinKARAC‹⁄ERDE GEL‹fiEN ADVERS ETK‹LERTüm advers ilaç reaksiyonlar›n›n %3-10’unu karaci¤er ile ilgili bozukluklar oluflturur.Ayr›ca tüm karaci¤er yetmezli¤i olgular›n›n yaklafl›k %20-30’unun ilaçlara ba¤l›olarak geliflti¤i düflünülmektedir. Karaci¤er vücuda al›nan yabanc› maddelerinmetabolize edildi¤i organ oldu¤undan, özellikle toksisite oluflturma potansiyeliolan bu maddeler ya direkt olarak ya da metabolize olup toksik metabolitlerinedönüfltükten sonra karaci¤erde advers etkilerin geliflimine neden olurlar. Parasetamol,aspirin ve demir tuzlar› karaci¤erde doza ba¤l› olarak toksisite geliflimine yolaçar. Bunlardan parasetamol karaci¤erde metabolize olup toksik metabolitine dönüflerektoksik etkisini gösterir. Bu ilaçlar›n yüksek dozda al›nmas›yla genellikletoksik hepatit ve karaci¤er hücrelerinde nekroz geliflir.Birçok ilac›n kullan›m› s›ras›nda karaci¤erde doza ba¤l› olmaks›z›n nekroz, hepatit,steatozis (karaci¤er ya¤lanmas›), kolestaz (safra ak›m›n›n bozulmas›na ba¤l›karaci¤erde safra birikimi), fibroz ve siroz gibi advers etkiler geliflebilir. Ayr›ca ilaç-

5. Ünite - ‹laçlar›n ‹stenmeyen Etkileri117lar karaci¤er damarlar›ndaki etkileri sonucunda karaci¤erin kanlanmas›n›n bozulmas›naba¤l› advers etkilerin geliflimine de yol açabilir. Oral kontraseptifler, danazolve anabolik steroidler gibi steroit yap›l› ilaçlar›n uzun süreli kullan›m› ise karaci¤erdekanser geliflimine neden olabilir.Karaci¤er bozuklu¤u geliflen hastalarda genellikle yorgunluk, ifltahs›zl›k, sar›l›k,kafl›nt›, koyu renkli idrar gibi belirtiler ortaya ç›kar. Özellikle karaci¤er üzerindes›kl›kla toksik etkilerin geliflimine neden olan ilaçlar›n kullan›m› s›ras›nda hastalar›nkaraci¤er fonksiyon testlerinin düzenli olarak yap›lmas› ve bir anomali geliflimidurumunda kulland›klar› ilac›n kesilmesi gerekir.Amiodaron Metil dopa Rifampisin Sodyum valproatDantrolen Metotreksat Rosiglitazon Statinler‹zotretinoin Nevirapin Siproteran SulfasalazinLeflunamidTablo 5.4S›kl›kla karaci¤ertoksisitesine nedenolan ve kullan›mlar›süresince düzenliolarak karaci¤erfonksiyon testleriyap›lmas› gerekenilaçlarKaraci¤ere toksik etkili ilaçlar› kullanan hastalara toksisite geliflimini SIRA önlemek S‹ZDE için nas›lönerilerde bulunulmal›d›r? Tart›fl›n›z.3SIRA S‹ZDEBÖBREKLERDE GEL‹fiEN ADVERS ETK‹LERBöbrekler kanlanmas› yüksek olan organlar oldu¤undan ilaçlar›n advers etkilerindenoldukça s›k etkilenir. Yap›lan araflt›rmalar akut böbrek SORU yetmezli¤i olgular›n›nyaklafl›k %30’unun ilaçlara ba¤l› olarak geliflti¤ini göstermifltir. Birçok ilacaba¤l› olarak renal fonksiyon kayb› geliflebilir. Ancak ilaçlara ba¤l› olarak geliflenD‹KKATrenal fonksiyon kayb› genellikle geri dönüflümlüdür ve ilac›n kesilmesi ile normaledöner.SIRA S‹ZDEBöbrek Yetmezli¤iDÜfiÜNEL‹MDÜfiÜNEL‹MSORUD‹KKATSIRA S‹ZDE‹laçlar böbreklerin kanlanmas›n› azaltarak, böbrek iç yap›s›nda glomerüler filtrasyonuazaltarak, akut intersitisyel nefrit, akut tubuler nekroz ve glomerulonefrit gelifli-AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZmine neden olarak böbreklerde fonksiyon kayb›na ve böbrek yetmezli¤ine yol açar.Ayr›ca böbrek tafl› oluflumu ve ilaçlar›n tubullerde çökmesi gibi K tubullerin ‹ T A P t›kanmas›naneden olan faktörler de böbrek yetmezli¤ine yol açabilir. Hastalarda atefl, deri-K ‹ T A Pde k›zar›kl›k, eklem a¤r›lar›, fliddetli hematüri (kanl› idrar) gibi belirtiler ortaya ç›kar.Kronik olarak laksatif ve diüretiklerin kullan›m› böbrek kanlanmas›n›n TELEV‹ZYON azalmas›sonucu böbrek yetmezli¤i geliflimine yol açar. NSA‹ ilaçlar böbrekte glomerulerTELEV‹ZYONfiltrasyonu azaltarak böbrek yetmezli¤i geliflimine neden olur. Aminoglikozit antibiyotikler(gentamisin, tobramisin, amikasin, netilmisin gibi), amfoterisin ve kontrastmaddeler tubuler nekroz geliflimine neden olarak böbrek ‹NTERNET yetmezli¤ine yol‹NTERNETaçar. Asiklovir ve metotreksat yüksek dozda kullan›ld›¤›nda böbreklerde çökerektubullerin t›kanmas›na neden olur. Sülfonamitler ve indinavir böbrek tafl› oluflumunaneden olarak üriner kanal›n t›kanmas›na yol açabilir. Statin ve fibratlar kullan›-c›larda rabdomiyoliz geliflimine neden olarak kanda miyoglobin miktar›n›n artmas›nave bu miyoglobinlerin böbrekleri t›kamas› sonucu böbrek yetmezli¤i geliflimineneden olabilir. Ergot alkaloitleri ve beta blokerler peritonun arka bölgesindefibroz geliflimine neden olabilir. Bu fibrotik dokunun d›flardan üriner kanala bask›yapmas› sonucu böbrek yetmezli¤i geliflebilir.

118 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekilleriNefrojenik Diabetes ‹nsipidusBöbreklerin antidiüretik hormona karfl› duyarl›l›¤›n›n azalmas› sonucu hastalardapoliüri ve polidipsi geliflimidir. Lityum ve demoklosiklin bu bozuklu¤a en çok nedenolan ilaçlard›r.Hemolitik Üremik SendromBöbrek arteriollerinde ve glomeruluslarda mikrotrombozlar›n geliflimine ba¤l› olarakhastalarda hemolitik anemi, trombositopeni ve akut böbrek yetmezli¤i geliflimiile belirgin sendromdur. Siklosporin, mitomisin C ve oral kontraseptifler bu sendromaneden olabilir.SIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹MSORUD‹KKATSIRA S‹ZDE4Kronik olarak SIRA laksatif S‹ZDE ve diüretik kullan›m›n›n neden böbrek kanlanmas›n› azaltaca¤›n›tart›fl›n›z.‹LAÇLARA DÜfiÜNEL‹M BA⁄LI OLARAK GEL‹fiEN KANBOZUKLUKLARI‹laçlar k›smen SORU nadir olarak kan bozukluklar›na (diskrazi) neden olur. Bu reaksiyonlargenellikle fliddetli seyreder ve yüksek oranda ölüme neden olabilir. Sitotoksikilaçlar ve immünosupresanlar farmakolojik etkilerine ba¤l› olarak çok s›k kemikili¤i depresyonuna neden olur. Kan bozuklu¤u geliflen hastalarda genellikleD‹KKATgrip benzeri flikayetler ortaya ç›kar. Ayr›ca birçok ilaca ba¤l› olarak immün arac›-l›kl› kan bozukluklar› SIRA S‹ZDE da geliflir.Aplastik AnemiAMAÇLARIMIZ Aplastik anemi AMAÇLARIMIZ çok nadir geliflen, daha çok ilaçlara ba¤l› olarak ortaya ç›kan ve kemikili¤inde kan hücrelerinin üretiminin bask›lanmas› sonucunda kanda bulunantüm hücrelerin (k›rm›z› hücreler, beyaz hücreler ve trombositler) say›lar›n›n azalmas›ile belirgin, fliddetli ve hayati tehlike yaratan bir kan bozuklu¤udur.K ‹ T A PK ‹ T A PAntidiyabetikler (Klorpropamid, tolbutamid), antiepileptikler (karbamazepin,fenitoin, felbamat, lamotrijin), antienflamatuvarlar (diklofenak, alt›n tuzlar›, indometasin,penisillamin, fenil butazon, piroksikam, sulindak, sulfasalazin), antimalar-TELEV‹ZYONTELEV‹ZYONyaller (pirimetamin), antimikrobiyaller (kloramfenikol, kotrimoksazol, sulfonamitler),p›ht›laflma önleyiciler (tiklopidin), antipsikotikler (klorpromazin), antitiroit‹NTERNETilaçlar (karbimazol, ‹NTERNET propiltiyourasil) ve sitotoksik ajanlar (alkilleyici ajanlar, antimetabolitler,antibiyotikler, iyonize radyasyon) gibi birçok gruptan çok say›da ilaçaplastik anemiye neden olabilir.SIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹MSORUD‹KKATSIRA S‹ZDE5Sitotoksik ilaçlar›n SIRA S‹ZDE neden aplastik anemi geliflimine neden oldu¤unu tart›fl›n›z.AgranülositozDolafl›mdakiDÜfiÜNEL‹Mgranülosit hücre (nötrofil, eozinofil ve bazofil) say›lar›n›n azalmas›veya dolafl›mda hiç granülosit kalmamas› durumudur. Bu hastalar granülositeksikli¤i nedeni SORU ile fliddetli enfeksiyonlara aç›kt›rlar. Antienfektif ilaçlar(asiklovir, penisilinler, sefalosporinler gibi), antipsikotikler (imipramin, mianserin,klordiazepoksit, klozapin gibi), antiepileptikler (karbamazepin, fenitoin,D‹KKATvalproik asit gibi), antienflamatuar ilaçlar (alt›n tuzlar›, leflunamid, penisillamin,NSA‹ ilaçlar gibi), antitiroit ilaçlar (karbimazol, propiltiyourasil, metamizol gibi)ve kardiyovasküler SIRA S‹ZDEsistem ilaçlar› (kaptopril, hidralazin, furasemid, metildopa,AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZK ‹ T A PK ‹ T A P

5. Ünite - ‹laçlar›n ‹stenmeyen Etkileri119nifedipin gibi) gibi birçok gruptan çok say›da ilaç kullan›c›larda agranülositozaneden olabilir.‹laçlara ba¤l› agranülositoz gelifliminin neden infeksiyonlara yatk›nl›¤› SIRA S‹ZDE art›rd›¤›n›tart›fl›n›z.6SIRA S‹ZDETrombositopeniDÜfiÜNEL‹MDÜfiÜNEL‹MTrombosit say›s›n›n azalmas› (

120 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekilleriNazal KonjestiyonBirçok ilaç hastalarda burun ak›nt›s› geliflimine neden olur. Aspirin ve NSA‹ ilaçlarduyarl› kiflilerde burun ak›nt›s›na yol açar. Efedrin, ksilometazolin, nafazolin ve oksimetazolingibi vazokonstrüktör maddeler içeren ve nezle tedavisinde kullan›lanburun damlalar›n›n uzun süre kullan›lmas› da hastalarda burun ak›nt›s›n›n fliddetlenmesineneden olur. Bu nedenle dekonjestan burun damlalar›n›n bir haftadanuzun süre kullan›lmamas› gerekir. Bebeklerde de burun ak›nt›s›na karfl› bu damlalarkullan›lmamal›, serum fizyolojik veya deniz suyu kullan›m› tercih edilmelidir.Tablo 5.5Burun ak›nt›s›naneden olan baz›ilaçlarBaz› antihipertansifler (Metil dopa, prazosin, hidralazin, β-blokerler)Fosfodiesteraz tip 5 inhibitörleri (Sildenafil, tadalafil, verdenafil)Analjezikler (Aspirin, NSA‹ ilaçlar)Antidepresan/Antipsikotikler (Amitriptilin, tiyoridazin, risperidon, klorpromazin)Hormon preparatlar› (Oral kontraseptifler, ekzojen östrojenler)GabapentinHavayolu T›kanmas› (Bronkokonstrüksiyon)‹laçlar›n en s›k neden oldu¤u solunum problemi bronkokonstrüksiyon geliflimidir.Bronkokonstrüksiyon geliflen hastalarda öksürük, h›r›lt›l› solunum ve ilerleyenaflamalarda astma semptomlar› gözlenir. Bronkokonstrüksiyon ilaçlar›n farmakolojiketkilerine ba¤l› olarak geliflebilece¤i gibi, anaflaksi gibi ‹mmün bir reaksiyonunbelirtisi olarak da ortaya ç›kabilir. Bronfliyal düz kaslar›n kas›lmas›na neden olanilaçlar bronkokonstrüksiyon yapar.Penisilinler, sefalosporinler, radyokontrast maddeler ve genel anestezik ilaçlarakarfl› alerjik reaksiyon geliflimi durumunda (anaflaksi) bronkokonstrüksiyon oluflur.Aspirin ve di¤er geleneksel NSA‹ ilaçlar astmal› sensitiv hastalarda bronkokonstrüksiyonyapabilir. ADE inhibitörleri kullan›c›lar›n %5-20’sinde kuru öksürük geliflimineneden olur. Kardiyoselektif olmayan β-blokerler ise astmal› hastalarda kullan›lanbeta agonist ilaçlar›n etkinli¤ini azaltarak bronkokonstrüksiyona neden olur.Pnömoni: Akci¤er iltihab›.Pulmoner fibroz: Akci¤erdeba¤ dokusu art›fl›.Pulmoner ödem: Alveollerdes›v› birikimi.Tablo 5.6Pnömoni (P),pulmoner fibroz (PF)ve pulmoner ödem(PÖ) geliflimineneden olan ilaçlarAkci¤er Parankimas› ve Alveollerde Oluflan Etkiler‹laçlara ba¤l› olarak akci¤erlerde pnömoni, pulmoner fibroz ve pulmoner ödemgeliflebilir. Tüm bu bozukluklar hastan›n solunum kapasitesinin azalmas›na ve bunaba¤l› ciddi komplikasyonlar›n geliflimine yol açabilir.Amfoterisin (PÖ) ‹ndometasin (PÖ) Opioidler (PÖ)Amiodaron (P, PF) ‹yonize radyasyon (P) Penisilamin (P)Alt›n tuzlar› (P, PF) Kodein (Doz afl›m›nda PÖ) Protamin (PÖ)Antiaritmikler (Doz afl›m›nda PÖ) Kolflisin (Doz afl›m›nda PÖ) Ritodrin (PÖ)Aspirin (Doz afl›m›nda PÖ) Metiserjid (PF) Salbutamol (i.v.) (PÖ)Dihidrokodein (Doz afl›m›nda PÖ) Metotreksat (P) Sitotoksik ilaçlar (P, PF, PÖ)Epoprostenol (PÖ) Mikofenolat mofetil (PF) Sülfosalazin (P)Haloperidol (PÖ) Nitrofurantoin (P, PF) Terbutalin (i.v.) (PÖ)Hidroklortiazid (PÖ) Oksijen (P) Trisiklik antidepresanlar(Doz afl›m›nda PÖ)

5. Ünite - ‹laçlar›n ‹stenmeyen Etkileri121Pulmoner Dolafl›m Sisteminde Meydana Gelen EtkilerOral kontraseptifler pulmoner tromboembolizm geliflim riskini art›r›r. Sitotoksikilaçlar, sempatomimetikler, radyokontrast maddeler, vazokonstrüktör etkili nazalspreyler, östrojen preparatlar› ve suistimali yap›lan uyar›c› maddeler ise pulmonerarterde hipertansiyon geliflimine neden olur.‹laçlar›n bronfllar veya akci¤er parankimas›nda oluflturdu¤u advers SIRA etkilere S‹ZDEba¤l› olarakne tür belirtiler gözlenir?‹LAÇLARIN ENDOKR‹N S‹STEMDE OLUfiTURDU⁄UDÜfiÜNEL‹MADVERS ETK‹LERVücudun hormon dengesi hipotalamus, hipofiz ve endokrin organlar aras›ndakiSORUdüzenli etkileflim ile sa¤lan›r. Hipotalamus sürekli kandaki hormon düzeylerinikontrol ederek gerekli durumlarda sal›verici hormonlar› salg›lay›p hipofizi uyar›rve hipofiz de bu uyaran do¤rultusunda gerekli stimule edici hormonlar› D‹KKAT salg›layarakendokrin organlar› hormon salg›lamak üzere uyar›r. Hipotalamustan sal›nanhormonlar tiroit sal›verici hormon (TRH), kortikotropin sal›verici hormon (CRH),SIRA S‹ZDEgonadotropin sal›verici hormon (GnRH), büyüme hormonu sal›verici hormon(GHRH), büyüme hormonu inhibe edici hormon (GHIH, somatostatin) ve dopaminveya prolaktin inhibe edici faktördür (PIF). Hipotalamustan salg›lanan bu hormonlardanetkilenen hipofiz ön lobunda bulunan stimule edici hormonlar veya hipofizarka lobunda bulunan ve hipotalamustan gelen sinirsel uyaranlar do¤rultusundasalg›lanan oksitosin veya antidiüretik hormon kana salg›lan›r. HipofizdenK ‹ T A Psalg›lanan hormonlar›n etkiledi¤i endokrin bezler ve bu endokrin bezlerden salg›-lanan hormonlar fiekil 5.1’de görülmektedir.‹laçlar hipotalamus, hipofiz veya endokrin bezler üzerinde direkt toksik etkilereneden olarak veya bu organlar aras›ndaki hassas hormon TELEV‹ZYON sal›m dengesini bozarak,hormon sentezi ve metabolizmas›n› bozarak endokrin bozukluklar›n geliflmesineneden olabilir.SIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹MSORUD‹KKATSIRA S‹ZDEAMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ‹NTERNET7K ‹ T A PTELEV‹ZYONfiekil 5.1‹NTERNETHipofiz hormonlar›ve etkiledikleriendokrin organlarErkek:Ductusdefens veprostat düzkaslar›BöbreklerDifli:Uterus düzkas› va memedekimiyoepitelyalhücrelerADHArkaHipofizOksitionMSHLHFSHPRLÖnHipofizACTHGHTSHAdrenal medullaAdrenalKorteksAdrenalbezTiroitTiroitKortikoitlerMelanositKemik,kas vedi¤er dokularOvaryumöstrojenTestisKaynak: http://www.bmb.psu.edu/courses/bisci004/piti.jpg

122 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekilleriGonadotropin Sal›m›n› ve Gonadal Fonksiyonlar› Etkileyen‹laçlarKortikosteroitler yüksek dozda kullan›ld›¤›nda hipotalamustan GnRH salg›lanmas›n›bask›layarak erkeklerde sperm üretiminin ve testosteron salg›lanmas›n›n azalmas›na,kad›nlarda ise folikül olgunlaflmas›n›n bask›lanmas›na neden olur. Ketokonazolve danazol de farkl› mekanizmalarla benzer etkilerin ortaya ç›kmas›na nedenolur.HiperprolaktinemiProlaktin ön hipofizden sal›nan, memenin laktasyon için haz›rlanmas›n› ve laktasyonundevaml›l›¤›n› sa¤layan hormondur. Normalde prolaktin sal›m› dopamin ileinhibe edilir. Serotonin ise prolaktin sal›m›n› stimule eder. ‹laçlar hipotalamustandopamin sal›m›n› azaltarak, dopamin reseptörlerinin dopamine duyarl›l›¤›n› azaltarak,prolaktin kullan›m›n› azaltarak veya serotonin etkisini art›rarak hiperprolaktinemiyeneden olur. Hiperprolaktinemi geliflimine ba¤l› olarak hastalarda galaktore,amenor, impotans ve infertilite geliflir.Analjezikler (metadon, morfin) antidepresanlar (amitriptilin, imipramin, fluoksetin),antihipertansifler (rezerpin, metildopa, verapamil), antipsikotikler (haloperidol,klorpromazin), antiülser ilaçlar (simetidin, ranitidin), benzodiazepinler veöstrojenler hiperprolaktinemiye neden olurlar.Düzensiz Antidiüretik Hormon (ADH) Sal›m› SendromuADH plazma ozmolalitesine ba¤l› olarak arka hipofizden sal›nan bir hormondur.Dehidrasyon durumu gibi plazma ozmolalitesinin artt›¤› durumlarda sal›narakböbreklerden suyun geri emilimini art›r›r. Plazma ozmolalitesinin normal oldu¤udurumlarda ADH salg›lanmas› durumunda ise hastalarda halsizlik, letarji, kilo art›-fl›, bafl a¤r›s›, anoreksi, bulant› ve kusma gibi hiponatremiye ba¤l› belirtilerle ortayaç›kan düzensiz ADH sal›m› sendromu geliflir.Psikotrop ilaçlar (trisiklik antidepresanlar, SSR‹ ilaçlar, venlafaksin, fenotiyazinler),karbamazepin, sitotoksik ajanlar (siklofosfamid, sisplatin, melfolan, vinkristin,vinblastin, vineralbin) ve antidiyabetikler (klorpropamid, tolbutamid) sendromungeliflimine en fazla neden olan ilaçlard›r.Tiroit Fonksiyonlar›n› Etkileyen ‹laçlar‹laçlar tiroit bezi üzerinde direkt toksik etki göstererek, vücuttaki iyot konsantrasyonunude¤ifltirerek, tiroit hormon sentezini ve metabolizmas›n› bozarak tiroitfonksiyonlar› üzerinde olumsuz etkilere neden olabilir. Tiroit fonksiyonlar›n›n etkilenimineba¤l› olarak hastalarda hipotiroidizm veya hipertiroidizm geliflebilir. Hipotiroidizmgeliflen hastalarda metabolik aktivitenin yavafllamas›na ba¤l› olarak so-¤u¤a karfl› intolerans, ciltte kuruma, bradikardi, kilo alma, yorgunluk, terlemedeazalma, konstipasyon, hareket ve reflekslerde azalma, ses k›s›lmas›, iflitme bozukluklar›gibi belirtiler ortaya ç›kar. Hipertiroidizm durumunda ise metabolik aktiviteninartmas›na ba¤l› olarak taflikardi, vücut ›s›s›nda art›fl, s›cak ve nemli cilt, saçdökülmesi, kilo kayb›, diyare, psikiyatrik bozukluklar ve görme bozukluklar› gibibelirtiler ortaya ç›kar.Amiodaron, interferon-α ve lityum tiroit fonksiyonlar›n› bozarak hastalarda hipoveya hipertiroidizm geliflimine en s›k neden olan ilaçlard›r.

D‹KKATD‹KKAT5. Ünite - ‹laçlar›n ‹stenmeyen Etkileri123Adrenal Bez Fonksiyonlar›n› Etkileyen ‹laçlarBöbreküstü bezleri korteks ve medulla olmak üzere iki bölümden oluflur. Kortekstenaldosteron, kortizol, androjenler ve östrojenler salg›lan›rken, medulladan adrenalinve noradrenalin salg›lan›r. ‹laçlar ço¤unlukla steroidojenezi etkileyerek adrenalbezin hipo veya hiper fonksiyonuna ba¤l› bozukluklar›n geliflmesine nedenolur.Hipotalamustan afl›r› CRH salg›lanmas› hipofizden salg›lanan ACTH’›n artmas›-na ve bu da adrenal bezden kortizol sal›m›n›n artmas›na ve bunun sonucunda hastalardaCushing sendromu geliflimine neden olabilir. Hiperkortizolizm geliflen hastalardayüzde geniflleme, obezite, kas zay›fl›¤›, dermal atrofi, deride yayg›n çürükler,gö¤üs ve abdominal bölgede h›zl› bir geniflleme, hipertansiyon, psikiyatrik bozukluklarortaya ç›kar. Uzun süre kortikosteroit kullanan hastalarda Cushing Sendromugeliflir.Adrenal korteks hormonlar›n›n üretiminin ve salg›lanmas›n›n azalmas› durumundaise Addison Hastal›¤› geliflir. Bu hastalarda aldosteron eksikli¤ine ba¤l› olarakvücut s›v› hacminde ileri derecede azalma, hiponatremi ve flok sonucu ölümgeliflebilir. Kortizol eksikli¤ine ba¤l› olarak da vücuttaki birçok metabolik prosesbask›lan›r. Kronik kortikosteroit kullan›m›ndan sonra ilac›n aniden kesilmesi Addisonhastal›¤›na neden olabilir. Bu nedenle kortikosteroit kullan›m› yavafl yavafl dozazaltarak b›rak›lmal›d›r. Metirapon, aminoglutetimid, ketokonazol ve rifampisin deadrenal yetmezli¤e neden olabilir.ADE inhibitörleri, anjiyotensin II reseptör antagonistleri ve NSA‹ ilaçlar ise kullan›c›lardaaldosteron sal›m›n› bask›layarak hipoaldosteronizme neden olur. Aldosteroneksikli¤i vücut elektrolit dengesinin bozulmas›na ve kalp yetmezli¤i geliflimineyol açar.Pankreas Fonksiyonlar›n› Etkileyen ‹laçlarBirçok ilaç pankreasta bulunan β-hücreleri üzerinde toksik etki göstererek insülineksikli¤ine ve bunun sonucunda hiperglisemi ve diabetes mellitus geliflimine nedenolabilir. Atipik antipsikotikler, beta-blokerler, dekstroz, diazoksit, epinefrin(yüksek dozda), glukagon, kortikosteroidler, proteaz inhibitörleri, tiyazid diüretiklerve verapamil kullan›c›larda hiperglisemiye neden olabilir.Birçok ilaç ise kan glukoz düzeyini düflürerek bafl dönmesi, dudaklarda ve dildeac› tat, açl›k hissi, taflikardi, terleme ve anksiyete gibi belirtiler gösteren hipoglisemiyeneden olabilir.ADE ‹nhibitörleri Kinin Oksitetrasiklin FenobarbitalHaloperidol Prazosin Beta blokerler LityumTablo 5.7Hipoglisemiye nedenolan ilaçlarPentamidin Anabolik steroitler Klorokin Sulfonilüre bileflikleriAlkol Klofibrat Salisilatlar (yüksek dozda) Flufenazin‹nsülin Propoksifen Disopiramid MAO ‹nhibitörleriPerfenazin Asetaminofen Klorpromazin GatifloksasinAmitriptilin ‹mipramin Sulfonamidler NorfloksasinVücutta hormon dengesinin nas›l sa¤land›¤›n› ve ilaçlar›n bu dengeyi SIRA nas›l S‹ZDE bozabilece¤iniirdeleyiniz.DÜfiÜNEL‹M8SIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹MSORUSORU

124 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekilleri‹LAÇLARIN KAS-‹SKELET S‹STEM‹NDEOLUfiTURDU⁄U ADVERS ETK‹LERBaz› ilaçlar, kaslar, kemikler ve ba¤ dokuda advers etkilere neden olarak hastalardakramplar, kas a¤r›lar›, daha nadir olarak da osteoporoz ve kemik k›r›klar› gibisemptomlar›n geliflmesine yol açabilir. Kas a¤r›lar› genellikle önemsenmemeklebirlikte rabdomiyoliz gibi daha ciddi bir bozuklu¤un belirtisi olarak ortaya ç›kabilir.Halk aras›nda kas-iskelet sistemi ile ilgili flikayetlere oldukça s›k rastlan›r. ‹laçtedavisi gören hastalarda bu flikayetlerin kullan›lan ilaçlara ba¤l› olabilece¤i herzaman göz önünde bulundurulmal›d›r.MiyopatiGenellikle kol ve bacak kaslar›nda geliflen hasara ba¤l› olarak kas a¤r›s›, kas gevflekli¤ive kas zay›fl›¤› gibi belirtilerle kendini gösteren bozukluktur. Elektrolit dengesininbozulmas› ve endokrin bozukluklar miyopatiye neden olur. Genellikle kullan›lanilac›n kesilmesi ile tamamen iyileflir. ‹ntramuskuler yoldan uygulanan ilaçlarda injeksiyon bölgesinde lokal kas inflamasyonuna (i¤ne miyopatisi) nedenolabilir.Kortikosteroitler, lokal anestezikler, diüretikler, kinolon türevi antibiyotikler, lipiddüflürücüler, metotreksat, siklosporin gibi birçok ilac›n kullan›m› s›ras›nda hastalardakas a¤r›s› ve miyopati geliflebilir.Rabdomiyoliz‹skelet kas hücrelerinin nekroze olmas› durumudur. Rabdomiyoliz geliflen hastalardatipik olarak kas yorgunlu¤u, kas a¤r›s›, kramplar ve kas güçsüzlü¤ü gibi belirtilerortaya ç›kar. Kas hücrelerinin içeri¤inin kana geçmesi nedeniyle hastalardaböbrek yetmezli¤i geliflebilir. Statin ve fibrat türevi lipit düflürücü ilaçlar en fazlarabdomiyolize neden olan ilaçlard›r. Alkol, kinolon türevleri, anti-HIV ilaçlar, kolflisin,salisilatlar, sisplatin ve sülfasalazin de rabdomiyolize neden olabilir.OsteoporozBaz› ilaçlar kemik metabolizmas›n› bozup, kemik yap›m›n› bask›lay›p, kemik y›k›-m›n› art›rarak kemik dokusunun bozulmas›na ve kemik k›r›lganl›¤›n›n artmas›naneden olabilir. Kortikosteroitler en fazla osteoporoz geliflimine neden olan ilaçgrubudur. Heparin, luteinlefltirici hormon sal›verici hormon antagonistleri (goserelinasetat,leuprolelin asetat), antiandrojenler, aromataz inhibitörü kemoterapötikler,antiretroviral ilaçlar, tiroit hormonlar› ve antiepileptikler (fenobarbital, karbamazepin)de osteoporoza neden olabilen ilaçlard›r.OsteomalasiVitamin D eksikli¤i, fliddetli kalsiyum ve fosfat eksikli¤i nedeni ile geliflen metabolikbir kemik hastal›¤›d›r. Antiepileptik ilaçlar (fenobarbital, fenitoin, karbamazepin),alüminyum içeren diyaliz çözeltileri, alüminyum içeren antasitlerin uzun sürekullan›lmas›, uzun süre yüksek dozda etidronat kullan›m›, uzun süreli parenteralbeslenme osteomalasi geliflimine neden olabilir.Kortikosteroitler, bifosfanatlar, antiretroviral ilaçlar, sitotoksik ilaçlar adrenokortikotropikhormon ve heparin de kullan›c›larda kemik nekrozuna neden olabilir.

5. Ünite - ‹laçlar›n ‹stenmeyen Etkileri125Eklem Bozukluklar›‹laçlara ba¤l› olarak geliflen cilt hastal›klar›n›n ço¤unda eklem a¤r›s› geliflir. Rubella,BCG ve hepatit afl›lar› gibi afl› uygulamalar›ndan sonra da eklem a¤r›lar› ortayaç›kabilir. Sodyum aurotiyomalat, levamizol ve interferon romatoid artritli hastalardaeklem a¤r›lar›n› fliddetlendirebilir. Salisilatlar, diüretikler, beta blokerler, pirazinamid,sitotoksik ilaçlar, etambutol, levadopa, nikotinik asit, fenitoin ve siklosporinkullan›c›larda gut hastal›¤›na yol açarak eklem a¤r›lar›na neden olabilir.Kinolon grubu antibiyotikler eklem hasar› geliflimine neden olabilece¤indengebeler ve çocuklarda kontrendikedir.Ba¤ Dokusu Bozukluklar›Kinolon türevleri eriflkinlerde (ortalama 50 yafl civar›ndaki hastalarda) tendon inflamasyonunaneden olabilir. ‹ntraartiküler yoldan kortikosteroid uygulanmas› tendinopatigeliflimine yol açabilir.Metiserjid, ergotamin ve dihidroergotamin gibi ergot türevi ilaçlar uzun sürelikullan›lmalar› durumunda peritonun arka bölümünde fibroz ve inflamasyon geliflimineneden olabilir (Retroperitoneal fibroz). Bu nedenle 6 ayl›k tedavi sürecindensonra bu ilaçlar›n kullan›m›na ara verilmelidir.Aspirin, beta blokerler, haloperidol ve kodein de kronik kullan›mda retroperitonealfibroza neden olabilir.Hidralazin ve prokainamid hastalarda immün mekanizmalar› uyararak Lupuseritematozus denilen otoimmün bozuklu¤un geliflmesine neden olabilir. Bu hastalardaeklem a¤r›lar›, kas a¤r›lar›, yorgunluk, atefl, plevrada enflamasyon birikimi(plörezi) ve perikardit gibi semptomlar geliflir. ‹lac›n kesilmesi ile semptomlar dahada fliddetlenir. ‹zoniazit, metildopa, klorpromazin, kinidin ve minosiklin de kullan›c›lardalupus geliflimine neden olan ilaçlard›r.‹laçlara ba¤l› olarak geliflebilecek biyokimyasal bozukluklar›n kas-iskelet SIRA S‹ZDE sistemi üzerindekiolumsuz etkilerini tart›fl›n›z.DÜfiÜNEL‹MKALP-DAMAR S‹STEM‹NDE GEL‹fiEN ADVERSETK‹LERSORUKalp-damar sistemi ile ilgili advers etkiler oldukça s›k ortaya ç›kar. Kalp hastal›¤›,elektrolit anomalileri ve böbrek fonksiyon bozukluklar› olan hastalarda ilaçlaraba¤l› advers etkilerin geliflme riski daha yüksektir.D‹KKAT9SIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹MSORUD‹KKATRitm Bozukluklar›SIRA S‹ZDESIRA S‹ZDE‹laçlar kalbin normal at›m ritmini bozarak hastalarda taflikardi veya bradikardi geliflimineve buna ba¤l› komplikasyonlar›n ortaya ç›kmas›na neden olabilir.AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZK ‹ T A PK ‹ T A PTELEV‹ZYONTELEV‹ZYON‹NTERNET‹NTERNET

126 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekilleriTablo 5.8Ritm bozukluklar›naneden olan ilaçlarTaflikardi yapan ilaçlarAntiaritmikler (Amiodaron)Antienfektifler (Kinolon türevleri,kotrimosazol, klaritromisin, ketokonazol,kinin türevleri)Antidepresanlar (Trisiklikler)Antihistaminikler (Terfenadin)Antipsikotikler (Droperidol, haloperidol,tiyoridazin, sertindol)Sempatomimetikler (Dopamin,dobutamin vs.)Vazodilatörler (PDE5 ‹nhibitörleri,izosorbit mononitrat, losartan)Kolinerjikler (Asetil kolin)Diüretikler (Tiyazid grubu)Alfa agonistler (Pseudoefedrin)Beta agonistler (Albuterol)Ksantinler (Aminofilin, teofilin, kafein)KortikosteroitlerAntimigren ilaçlar (Sumatriptan, ergotamin)Antitrombotik ilaçlar (Klopidogrel, anagrelid)Antiemetikler (Alizaprid, benzkinamid)SitotoksiklerAnabolik steroitlerBradikardiye neden olan ilaçlarAlfa adrenerjik reseptör agonistleriBeta-blokerlerDigoksinDisopiramidEnkainidFlukainidGuanfasinH 2 reseptör antagonistleriKalsiyum kanal blokerleriKarbamazepinKinidinKlonidinKolinerjik etkili ilaçlarOpioitlerPaklitakselProkainamidSedatif hipnotiklerTrisiklik antidepresanlarSIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹MSORUD‹KKAT10‹laçlara ba¤l› SIRA ritm S‹ZDE bozukluklar› ne tür komplikasyonlara neden olur?Kalp Yetmezli¤iKalp yetmezli¤iDÜfiÜNEL‹Mkalbin vücuda metabolik fonksiyonlar›n› yerine getirebilmesi içinyetecek kadar kan pompalayamamas› durumudur. ‹laçlar kalbin ön yükünü, arkayükünü ve kalbin SORUkas›lma fonksiyonunu etkileyerek kalp yetmezli¤ine neden olur.AntiaritmiklerD‹KKATKetokonazol Sodyum içeren antasitlerAnestezikler NSA‹ ilaçlar Trisiklik antidepresanlarSIRA S‹ZDEBeta-blokerler SIRA S‹ZDE Mineralokortikosteroitler Yüksek oranda sodyumiçeren efervesan preparatlar‹nterferonAMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ Sempatomimetikler‹nterlökin-2SiklosporinK ‹ T A PKalsiyum kanal blokerleriK ‹ T A PSitotoksik ilaçlarTELEV‹ZYONTELEV‹ZYON‹NTERNET‹NTERNET

5. Ünite - ‹laçlar›n ‹stenmeyen Etkileri127Kan Bas›nc› De¤iflimleri‹laçlar damarlar üzerindeki konstrüktör veya dilatör etkilerine ba¤l› olarak kan bas›nc›n›nyükselmesine (hipertansiyon) veya düflmesine (hipotansiyon) neden olabilirler.MAO inhibitörleri ile tiramin içeren g›dalar›n (flarap, bira, kaflar peyniri gibi)tüketilmesi, serotonerjik ve sempatomimetik etkili ilaçlarla birlikte MAO inhibitörlerininkullan›m› durumunda hastalarda fliddetli hipertansiyon geliflebilir. Bununtersine nitratl› bileflikleri kullanan hastalar›n (izosorbit dinitrat gibi) PDE-5 inhibitörlerinikullanmas› (sildenafil, verdenafil, tadalafil gibi) durumunda fliddetli hipotansiyonve ölüm geliflebilir. Bu nedenle nitratl› bileflikleri kullanan hastalardaPDE-5 inhibitörleri kontrendikedir.Hipertansiyon yapanlarHipotansiyona neden olanlarEritropoetin Östrojenler Benzodiazepinler Nitratlar/Nitritler‹nterferon-α Sempatomimetikler ADE ‹nhibitörleri NitroprussidTablo 5.10Kan bas›nc›de¤iflimlerine nedenolan baz› ilaçlarKetokonazol Siklosporin Anjiyotensin II reseptör PDE-5 ‹nhibitörleriblokerleriKortikosteroitler Takrolimus Kalsiyum kanal blokerleri PrazosinMoklobemid Barbitüratlar Diazoksit Trisiklik antidepresanlarNalokson Opioitler HidralazinNSA‹ ‹laçlar Santral α 2 agonistleri Minoksidil‹laçlar›n kan bas›nc› üzerindeki advers etkilerinin ne gibi sak›ncalar› SIRA olabilece¤ini S‹ZDE de¤erlendiriniz.Tromboembolitik BozukluklarDÜfiÜNEL‹MBaz› ilaçlar kan›n damar içinde p›ht›laflarak tromboz oluflmas›na ve bu trombozlar›ndolafl›m› t›kamas›na (emboli) neden olabilirler. Oral kontraseptifler, SORU antipsikotikilaçlar ve rofekoksib gibi koksib türevi COX-2 inhibitörü NSA‹ ilaçlar tromboembolitikbozukluklara neden olabilir.D‹KKAT‹LAÇLARA BA⁄LI OLARAK GEL‹fiEN NÖROLOJ‹KBOZUKLUKLARSIRA S‹ZDESIRA S‹ZDE‹laçlara ba¤l› nörolojik bozukluklar oldukça s›k ortaya ç›kar. Özellikle antiepileptiklergibi nörolojik hastal›klar›n tedavisinde kullan›lan ilaçlar farmakolojik etkiAMAÇLARIMIZmekanizmalar›na ba¤l› olarak nörolojik problemlerin geliflmesine neden olur. Hastadakaraci¤er ve böbrek yetmezli¤i varsa ilaçlara ba¤l› nörolojik bozukluk gelifl-AMAÇLARIMIZme riski daha da artar. Örne¤in penisilinler böbrek fonksiyonlar› zay›flam›fl olanhastalarda nörolojik bozukluklara neden olabilir.K ‹ T A P11SIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹MSORUD‹KKATK ‹ T A PBafl A¤r›s›TELEV‹ZYON‹laçlar beyin damarlar›n›n dilatasyon veya konstrüksiyonuna neden olarak, beyinzar›n› irrite ederek veya kafaiçi bas›nc› art›rarak bafl a¤r›s› geliflimine nedenolabilir.Kalsiyum kanal blokerleri, nitratlar ve hidralazin serebral damarlarda ‹NTERNET dilatasyonyapt›¤›ndan, bu ilaçlar›n kullan›m›na yeni baflland›¤›nda bafl a¤r›s› geliflebilir. ‹laç-TELEV‹ZYON‹NTERNET

128 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekillerilara ba¤l› hipertansiyon geliflimi durumunda da bafl a¤r›s› ortaya ç›kar. ‹buprofenve di¤er NSA‹ ilaçlar beyin zar›n› irrite ederek bafl a¤r›s›na neden olur. ‹mmünoglobulinler,afl›lar, siprofloksasin, azatiyoprin, penisilin, izoniazit ve kotrimoksazolde beyin zar›nda irritasyon yaparak bafl a¤r›s›na neden olabilir.Amlodipin, danazol, etretinat, ketamin, kortikosteroitler, nalidiksik asit, nitrofurantoin,nitröz oksit, oral kontraseptifler, tetrasiklinler ve yüksek doz vitamin A isekafa içi bas›nc›n› art›rarak bafl a¤r›s›na neden olabilir.Bafl a¤r›s›na karfl› kronik olarak a¤r› kesicilerin kullan›m› da bafl a¤r›s›na nedenolabilir. Düzenli olarak NSA‹ ilaçlar gibi basit analjeziklerin haftada dört defadanfazla veya opioitler ve ergotamin gibi analjeziklerin haftada 2 defadan fazla kullan›lmas›durumunda hastalarda bu ilaçlara karfl› bir tür ba¤›ml›l›k geliflir ve bafl a¤r›lar›daha fazla fliddetlenebilir. Bu tür hastalarda analjeziklerin kullan›m›n›n yavaflyavafl kesilmesi gerekir.NöbetNöbetler hastalarda aniden geliflen konvulziyonlar ve kontrol kayb› ile belirginataklard›r. Merkezi sinir sistemi üzerinde etkisi olan ilaçlar nöbet geliflimine nedenolabilir. Özellikle epilepsili hastalarda ilaçlara ba¤l› nöbet geliflme riski dahayüksektir.Tablo 5.11Konvulziyonlara yolaçan ve epilepsiyifliddetlendirenilaçlarAmfebutamon Karbapenemler Meflokin SiklosporinAntipsikotikler Ketamin NSA‹ ilaçlar SSR‹ ilaçlarAfl›lar Kinolon türevleri Oral kontraseptifler TeofilinBaklofen Klorokin Penisilinler TramodolDonepezil Lidokain Petidin Trisiklik antidepresanlarHalotan Lityum Propofol VinkristinNöropatilerBaz› ilaçlar sinirler üzerinde direkt toksik etki oluflturarak veya vücutta oluflturduklar›vitamin B ve folik asit eksikli¤i gibi biyokimyasal de¤iflimler sonucunda sinirlerdefonksiyon bozuklu¤u geliflimine neden olabilir. Bu durumda etkilenen sinirininnerve etti¤i organlar›n fonksiyonlar›nda bozukluklar meydana gelir. Örne¤inetambutol optik sinirde irreversible hasar geliflimine ve görme kayb›na neden olabilir.Amiodaron, desferrioksamin ve omeprazol de optik sinir hasar›na neden olabilir.Aminoglikozit antibiyotikler, salisilatlar, eritromisin, diüretikler ve sisplatinkohlear sinir toksisitesine ve hastalarda geçici veya kal›c› iflitme kayb›na nedenolabilir. Alkol, sitotoksik ilaçlar, izoniazid ve antiviral ilaçlar ise hastalarda periferalnöropati geliflimine ve buna ba¤l› komplikasyonlara neden olabilir.Hareket Bozukluklar›‹laçlar merkezi veya periferal sinir sistemi üzerindeki etkilerine ba¤l› olarak hastalardahareket bozukluklar›n›n geliflmesine neden olabilir. Antiemetikler, antipsikotikler,kalsiyum kanal blokerleri, lityum, metildopa, SSR‹ ilaçlar, trisiklik antidepresanlarve valproik asit gibi dopamin antagonisti ilaçlar kullan›c›larda durufl bozuklu¤uve hareket güçlü¤ü (Parkinsonizm) geliflimine neden olur. Antipsikotik ilaçlar,SSR‹ ve dopamin agonisti ilaçlar özellikle yeni kullan›lmaya baflland›klar›nda

5. Ünite - ‹laçlar›n ‹stenmeyen Etkileri129hastalarda yerinde duramama, sürekli hareket etme iste¤i ile belirgin akatisi geliflimineneden olur.‹laçlar›n nörolojik advers etkilerinin önemini ve ciddiyetini tart›fl›n›z. SIRA S‹ZDE‹LAÇLARA BA⁄LI MENTAL BOZUKLUKLAR‹laçlara ba¤l› olarak geliflen nörotoksisite, nörotransmitter sistemindeki DÜfiÜNEL‹Mbozukluk-lar, hormonal düzensizlikler ve metabolik bozukluklar hastada psikiyatrik bozukluklar›nortaya ç›kmas›na neden olabilir. ‹laçlara ba¤l› olarak k›smen SORU s›k geliflenpsikiyatrik bozukluklar depresyon, mani, psikoz ve konfüzyondur. Psikiyatrik adversetkiler genellikle ilac›n farmakolojik etkisine ba¤l› olarak ortaya ç›kan, öngörülebilentip AD‹KKATreaksiyonlard›r.12SIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹MSORUD‹KKATDepresyonSIRA S‹ZDESIRA S‹ZDEDepresyon, ruhsal çöküntü, ilgi kayb›, mutsuzluk, suçluluk duygusu, kendini de-¤ersiz hissetme, uyku ve yeme bozukluklar›, enerji azalmas› ve konsantrasyonAMAÇLARIMIZkayb› gibi belirtilerle karakterize, s›k karfl›lafl›lan bir mental bozukluktur. Noradrenalin(norepinefrin), serotonin (5HT) ve dopamin gibi amin yap›l› nörotransmitter AMAÇLARIMIZsistemlerindeki anomalilerin depresyona neden oldu¤u düflünülmektedir. Bu nörotransmitterlerinmiktar›n›n azalmas› ya da etkiledikleri reseptörlerin sensitivitesi-K ‹ T A PK ‹ T A Pnin de¤iflmesi depresyon geliflimine neden olabilir. ‹laçlara ba¤l› depresif reaksiyonlaruyku bozukluklar›, yemek yememe ve kilo kayb› fleklinde basit olarak seyredebilece¤igibi, intihar e¤ilimi gibi daha tehlikeli belirtiler de ortayaTELEV‹ZYONTELEV‹ZYONkoyabilir.Antimikrobiyaller (Etionamid, griseofulvin, klofazimin, kloramfenikol, klorokin, meflokin, sikloserin,siprofloksasin, sulfonamidler, tetrasiklinler, trimetoprim)‹NTERNETAntiretroviral ‹laçlar (Atazanavir, enfuvirtid, efavirenz, sakuinavir, zidovudin)Kardiyovasküler ilaçlar (Beta-blokerler, Ca-kanal blokerleri, digoksin, metildopa)MSS’ e etkili ilaçlar (Alkol, amantadin, amfetamin, benzodiazepinler, fenobarbital, fenotiyazinler,hidantoinler, karbamazepin, lamotrijin, levodopa, sodyum valproatKortikosteroitlerHormonlar (Östrojenler, progesteron)Di¤er (Disülfiram, interferon α, izotretinoin, metoklopramid, NSA‹ ilaçlar, statinler, finasterid)Tablo 5.12Depresyona ‹NTERNET nedenolan baz› ilaçlarPsikozPsikoz, hastan›n gerçe¤i de¤erlendirme yetisinin bozuldu¤u, insanlarla iliflkilerininzay›flad›¤› duygu, düflünce ve davran›fl bozukluklar›yla kendini gösteren ruhsalbozukluktur. Psikozun karakteristik belirtileri kiflilik bozukluklar›, kuruntular vehalüsinasyonlard›r. ‹laçlar genellikle beyinde dopamin miktar›n› art›rarak ya dadopaminerjik etkiler göstererek psikoz geliflimine neden olur.Amantadin Digoksin Kinidin MeflokinAmfetaminler Disülfiram Kinolon antbiyotikleri KlonidinAntiepileptikler Gansiklovir Klonidin NSA‹ ilaçlarAntikolinerjikler H 2 reseptör antagonistleri Klorokin ZolpidemBromokriptin ‹zoniazit LevodopaTablo 5.13Psikoza yol açanbaz› ilaçlar

130 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekilleriManiMani depresyonun tam tersi bir durumdur. En belirgin özelli¤i kiflinin ruh yap›s›ndacanlanma meydana gelmesidir. H›zl› konuflma, de¤iflik fikirler ve kendine hakimolamama durumu gözlenir. Levodopa, kortikosteroitler ve anabolik androjenlermaniye neden olabilir. Antidepresan ilaçlarla tedaviye yeni baflland›¤›nda veyadoz art›r›m› yap›ld›¤›nda mani geliflebilir. Kortikosteroidlerle tedavi edilen hastalardapsikiyatrik bozukluk geliflti¤ini gösteren ilk belirti mani geliflimidir.Tablo 5.14Maniye neden olanbaz› ilaçlarAlprazolam Levodopa Dopaminerjik ajanlarKlorokin Baklofen TiroksinAmfetamin MAO inhibitörleri ‹zoniazidKortikosteroitler Bromokriptin Trisiklik antidepresanlarAnabolik androjenler Sempatomimetik ilaçlar KaptoprilSIRA S‹ZDE13KonfüzyonKonfüzyon, dikkat toplayamama, kafa kar›fl›kl›¤›, flaflk›nl›k, uyum güçlü¤ü, soruveya emirlere cevap verme zorlu¤u ve haf›za zay›fl›¤› ile belirgin durumdur. Psikotropilaçlar, H 2 reseptör antagonistleri, beta blokerler, kortikosteroidler ve NSA‹ilaçlar konfüzyona neden olabilir.‹laçlara ba¤l› SIRA psikiyatrik S‹ZDE bozukluklar›n gelifliminin sak›ncalar›n› tart›fl›n›z.‹laç/Madde Ba¤›ml›l›¤› ve SuistimaliDÜfiÜNEL‹M ‹laçlar›n t›bbi DÜfiÜNEL‹M endikasyon d›fl›nda kullan›m›na ilaç suistimali denir. Özellikle merkezisinir sitemi üzerinde etkili olan ilaç veya maddelerin suistimali ba¤›ml›l›¤a nedenolabilir. SORU Ba¤›ml›l›k vücudun bir maddeye fiziksel olarak ihtiyaç duymas› veyaSORUo maddeye al›flmas› durumudur. ‹laç ba¤›ml›l›¤› bafll›ca üç özellikle karakterizeedilebilir.D‹KKATD‹KKATTolerans: Bir kimyasal madde veya ilac›n beklenen etkisine göre geliflen cevab›nazalmas›d›r. ‹stenen etkinin ortaya ç›kabilmesi için doz art›r›m› yap›lmas› gerekir.Örne¤in SIRA morfin S‹ZDEgüçlü bir analjeziktir. Ancak morfine karfl› h›zla tolerans geli-SIRA S‹ZDEflir ve istenen analjezik etkinin sa¤lanabilmesi için dozunun art›r›lmas› gerekir.Fiziksel Ba¤›ml›l›k: Vücudun normal fizyolojik faaliyetlerini devam ettirebilmesiiçin ba¤›ml› AMAÇLARIMIZ oldu¤u ilaç veya kimyasal maddeye gereksinim duymas› durumu-AMAÇLARIMIZdur. Ba¤›ml› olunan ilaç veya maddenin kesilmesi durumunda yoksunluk sendromudenilen K fizyopatolojik ‹ T A P de¤iflimler ortaya ç›kar. Yoksunluk sendromu geliflen ki-K ‹ T A Pflilerde fliddetli anksiyete (huzursuzluk), irritabilite, alg› bozukluklar›, deliryum,konvulziyonlar, bulant›, kusma, taflikardi, uykusuzluk gibi semptomlar geliflir.Psiflik Ba¤›ml›l›k: Kiflinin psikolojik olarak bir ilaç veya maddeye ihtiyaç duymas›d›r.Kifli ba¤›ml› oldu¤u maddeyi almadan yapamaz. Psiflik ba¤›ml›l›k tek ba-TELEV‹ZYONTELEV‹ZYONfl›na geliflebilece¤i gibi, fiziksel ba¤›ml›l›kla birlikte de ortaya ç›kabilir.‹laç ve madde ba¤›ml›l›¤› günümüzde önemli bir toplumsal problem haline‹NTERNETdönüflmektedir. ‹NTERNET

5. Ünite - ‹laçlar›n ‹stenmeyen Etkileri131MSS Stimulanlar›Amfetaminler (Amfetamin, metamfetamin)KokainKhatHalüsinojenlerLizerjikasit dietilamit (LSD)Baz› mantarlarda bulunan psilosin ve psilosibinMeskalinMiristinBaz› bitkilerde bulunan ergin, peniklavin, harmin, harmalin, ibogain, divinorin gibi maddelerDimetiltriptaminFensiklidin ve ketaminTablo 5.15Ba¤›ml›l›k Yapan‹laç ve MaddelerEsrarAfyon (Opium) Alkaloitleri ve Sentetik TürevleriMorfin, eroin, hidromorfon oksimorfon, meperidin, petidin, fentanil, propoksifen vb.Sedatif, Hipnotik ve AnksiyolitiklerBarbitüratlar (Fenobarbital, pentobarbital, tiyopental)Benzodiazepinler (Diazepam, klordiazepoksit, oksazepam, alprazolam vb.)Tütün (Nikotin)AlkolKafein‹nhalasyon Yolu ile Al›nan MaddelerHekzan, petrol türevleri, ksilen, toluen, kloroform, halotan, karbontetraklorür, amilnitrit, izobutil nitrit, aseton, metiletilketon, etil asetat, etilenglikol, eter vb.

132 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekilleriÖzetA MAÇ1A MAÇ2Advers ilaç reaksiyonlar›n› tan›mlayabilmek.Tan›, profilaksi veya tedavi amac› ile kullan›landozlarda, bir ilaca karfl› zararl› ve istenmeyen cevapgeliflmesi durumuna advers reaksiyon denir.Advers reaksiyonlar ilaç tedavisi s›ras›nda s›kl›klakarfl›lafl›lan ve tedavinin baflar›s›n› etkileyenproblemlerdir. Bu reaksiyonlar temel olarak dozaba¤l› ve öngörülebilen Tip A reaksiyonlar vedoza ba¤l› olmayan ve önceden ortaya ç›kmas›öngörülemeyen Tip B reaksiyonlar olmak üzereiki grupta s›n›fland›r›l›r. Gerekli önlemler al›narakTip A reaksiyonlar›n gelifliminden kaç›nmakveya fliddetini azaltmak mümkün olabilir.Advers reaksiyon geliflimine neden olan risk faktörlerinis›n›fland›rabilmek.Hastan›n yafl›, cinsiyeti, ›rk›, hastada bulunan di-¤er hastal›klar, çoklu ilaç kullan›m›, farmakokinetikde¤iflkenler, farmakogenetik etkenler, hastan›nalerjik bünyeli olmas› ve kullan›lan ilaçlar›nformülasyonu gibi etkenler advers etki gelifliminiart›ran risk faktörleridir.A MAÇ4A MAÇ5Vücut sistemlerinde oluflan advers etkileri de¤erlendirebilmek.‹laçlar oluflturduklar› yap›sal, fonksiyonel, biyokimyasalve genetik toksik etkilerle tüm vücutsistemlerinde ve organlarda advers etkilerin geliflimineneden olabilir. ‹laç kullan›m› s›ras›nda ortayaç›kan flikayetler yorumlanarak hangi organya da sistemde bir advers reaksiyon geliflmifl olabilece¤ide¤erlendirilebilir.Hastalar›n advers etkiler ve bu etkilere en s›k nedenolan ilaçlar hakk›nda bilgilendirmek.Hastada bulunan risk faktörleri de göz önündebulundurularak, kulland›¤› ilaçlar›n oluflturabilece¤iadvers etkiler, bu etkilerin geliflmesi durumundaortaya ç›kabilecek flikayetler, bunlara karfl›al›nmas› gereken önlemler, flikayetlerin geliflmesidurumunda yap›lmas› gerekenler konusundahastalar bilgilendirilmelidir.A MAÇ3Hastada geliflen flikayetlerin kullan›lan ilaçlaraba¤l› advers etkiler olup olmad›¤›n› yorumlayabilmek.‹laç kullanan birinde geliflen flikayetler ilaca bafllad›ktanveya ilac›n dozu art›r›ld›ktan sonra ortayaç›kt›ysa, ilac›n dozu azalt›ld›¤›nda veya kesildi¤indeflikayetler ortadan kalk›yorsa, ilaç tedavisineyeni bir ilac›n eklenmesi durumunda flikayetleryeni ilaca baflland›ktan sonra geliflmiflse,hasta daha önce ilac› kulland›¤›nda alerjik reaksiyongeliflmiflse, ortaya ç›kan flikayetler ilac›n yada kimyasal olarak veya farmakolojik etki yönündenbenzer ilaçlar›n advers etkileri ile örtüflüyorsabu durumda hastada advers etki geliflimindenflüphelenilmelidir.

5. Ünite - ‹laçlar›n ‹stenmeyen Etkileri133Kendimizi S›nayal›m1. I. OralII. RektalIII. ‹ntramuskulerIV. ‹ntravenözGeleneksel NSA‹ ilac›n yukar›daki yollardan hangisiylaverilirse gastrotoksik etki gösterir?a. Yaln›z Ib. Yaln›z IIc. Yaln›z IVd. I ve IIe. I, II, III ve IV2. Afla¤›dakilerden hangisi ilaçlar›n vücutta oluflturdu-¤u biyokimyasal bozukluklardan biridir?a. Fenotiyazine ba¤l› katarakt geliflimib. ‹zotretinoin kullanan hastalarda geliflen depresyonc. Uzun süre kortikosteroit kullan›m›na ba¤l› kalsiyumazl›¤›d. Sitotoksik ilaçlara ba¤l› kalp kas› hasar›e. Yüksek doz kinolon türevi antibiyotik al›m›naba¤l› konvulziyon3. Afla¤›daki ilaçlardan hangisinin kullan›m› s›ras›ndataflikardi geliflebilir?a. Klonidinb. Sotalolc. Morfind. Psödoefedrine. Diazepam4. Yüksek doz parasetamol al›m› afla¤›daki organlardanençok hangisinde toksik olarak etkiler?a. Karaci¤erb. Böbrekc. Akci¤erd. Kalpe. Beyin5. ‹laçlar›n kemik ili¤inde k›rm›z› hücre üretimini bask›land›¤›ndaafla¤›dakilerden hangisi ortaya ç›kar?a. Aplastik anemib. K›rm›z› hücre aplazisic. Trombositopenid. Methemoglobinemie. Hemolitik anemi6. Afla¤›dakilerden hangisi ilaçlar›n ba¤ dokusundaoluflturdu¤u bir advers etkidir?a. Retroperitoneal fibrozb. Osteomalasic. Rabdomiyolizd. Artropatie. Miyopati7. Afla¤›dakilerden hangisi amiodaron kullanan bir hastadahipertiroidizm geliflti¤ini gösteren bir belirtidir?a. So¤u¤a karfl› hassasiyetb. Konstipasyon geliflimic. Kilo kayb›d. Cilt kurumas›e. Bradikardi8. Kronik olarak oral kontraseptiflerin kullan›m›na ba¤l›tromboz sonucunda afla¤›dakilerden hangisi ortayaç›kmaz?a. Kalp dolafl›m›n›n t›kanmas› nedeniyle kalp krizib. Beyin dolafl›m›n›n t›kanmas›na ba¤l› inmec. Pulmoner arter hipertansiyonud. Deriyi besleyen damarlar›n t›kanmas›na ba¤l›deri ülserlerie. Kan›n p›ht›laflma özelli¤inin azalmas›na ba¤l› içkanamalar9. ‹laçlar›n oluflturdu¤u mental bozukluklar›n ile ilgiliafla¤›daki ifadelerden hangisi do¤rudur?a. Katekolamin düzeyini art›ran ilaçlar depresyonaneden olur.b. Kolesterol düzeyini art›ran ilaçlar depresyonaneden olur.c. Dopamin düzeyini art›ran ilaçlar psikoza nedenolur.d. Serotonin düzeyini azaltan ilaçlar maniye nedenolur.e. Sinir sisteminde iletimi art›ran ilaçlar konfüzyonyapar.10. Afla¤›daki ilaçlardan hangisi gebelik dönemindekontrendikedir?a. Omeprazolb. Fluoksetinc. Fluvastatind. Naproksene. Folik asit

134 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekilleriKendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›1. e Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Sindirim Sisteminde OluflanAdvers Etkiler” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.2. c Yan›t›n›z yanl›fl ise, “‹laçlar›n Oluflturdu¤uToksik Etkiler” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.3. d Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Kalp-Damar SistemindeGeliflen Advers Etkiler” konusunu yenidengözden geçiriniz.4. a Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Karaci¤erde Geliflen AdversEtkiler” konusunu yeniden gözden geçiriniz.5. b Yan›t›n›z yanl›fl ise, “‹laçlara Ba¤l› OlarakGeliflen Kan Bozukluklar›” konusunu yenidengözden geçiriniz.6. a Yan›t›n›z yanl›fl ise, “‹laçlar›n Kas-‹skeletSisteminde Oluflturdu¤u Advers Etkiler”konusunu yeniden gözden geçiriniz.7. c Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Tiroit Fonksiyonlar›n›Etkileyen ‹laçlar” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.8. e Yan›t›n›z yanl›fl ise, “TromboembolitikBozukluklar” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.9. c Yan›t›n›z yanl›fl ise, “‹laçlara Ba¤l› MentalBozukluklar” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.10. c Yan›t›n›z yanl›fl ise, “KontrendikasyonDurumlar›” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.S›ra Sizde Yan›t Anahtar›S›ra Sizde 1‹laçlar vücuda al›nd›ktan sonra organlara da¤›larak buorganlarda bulunan etki yerlerine ba¤lan›p etkilerinigösterirler. Bu flekilde normal fizyolojisi bozulmufl olanorgandaki bozuklu¤u düzeltirken, bozukluk olmayanorganlardaki etki yerlerine ba¤lanmalar› sonucu bu organlar›nfonksiyonlar›n› bozabilirler. Örne¤in H 2 reseptörantagonistleri midede bulunan histamin reseptörlerineba¤lanarak asit salg›lanmas›n› bloke etmek içinkullan›lan ilaçlard›r. Ancak bu ilaçlar beyindeki histaminreseptörlerini de antagonize ederek hastada konfüzyongeliflimine neden olabilir.Baz› insanlar genetik olarak çeflitli kimyasal yap›dakimaddelere karfl› duyarl›d›r. ‹laçlar da çeflitli kimyasalgruplar tafl›yan ve genellikle kompleks yap›l› kimyasalbilefliklerdir. E¤er alerjik yap›l› bir hastaya duyarl› oldu-¤u kimyasal grubu içeren bir ilaç verilirse hastada o ilacakarfl› immün reaksiyon geliflir ve buna ba¤l› komplikasyonlarortaya ç›kar.S›ra Sizde 2Kronik olarak NSA‹ ilaç ve kortikosteroitlerin kombinekullan›lmas› midede toksik etki geliflimine ve mide ülserineneden olabilir. Hastada görülen flikayetler midedetoksik etkilerin geliflmifl olabilece¤ini gösteren flikayetlerdir.Hasta hekime yönlendirilmeli, sukralfat veyaomeprazol ile koruyucu tedaviye bafllanmal›d›r.S›ra Sizde 3Hastalara düzenli olarak karaci¤er fonksiyon testleriniyapt›rmalar› ö¤ütlenmeli, alkol kullan›m›n› kesmeleri,fazla ya¤l› beslenmeden kaç›nmalar›, karbohidrat a¤›rl›kl›beslenmeleri önerilmeli ve karaci¤er bozuklu¤ugeliflimi durumunda ortaya ç›kabilecek belirtiler anlat›-larak bu belirtilerin geliflmesi durumunda derhal doktoruile temasa geçmesi gerekti¤i belirtilmelidir.S›ra Sizde 4Kronik olarak laksatif ve diüretik kullan›m› vücuttanafl›r› s›v› kayb›na ve buna ba¤l› olarak vücut kan hacmininazalmas›na neden olur. Böbrekler normal fonksiyonlar›n›yerine getirebilmek için çok fazla kanlanmas›gereken organlard›r. Vücuttaki kan hacmi azald›¤›ndaböbreklere gelen kan miktar› da azal›r ve böbrek yetmezli¤igeliflir.

5. Ünite - ‹laçlar›n ‹stenmeyen Etkileri135S›ra Sizde 5Kemik ili¤inde bulunan kök hücreler sürekli ço¤alarakkan hücrelerini üretir. Dolay›s› ile bu hücrelerde süreklibir mitotik aktivite vard›r. Sitotoksik ilaçlar genelliklehücre bölünmesini bozarak etkilerini gösterirler ve kanserlihücrelerin yan› s›ra vücuttaki normal hücreleri deetkileyebilirler. Kemik ili¤inde de sürekli bir bölünmefaaliyeti oldu¤undan sitotoksik ilaçlar bu hücreleri etkileyerekhastalarda kemik ili¤i depresyonu geliflimineneden olur.S›ra Sizde 6Kanda bulunan nötrofiller bakterilere ve virüslere, eozinofillerise parazitlere karfl› vücudu savunan hücrelerdir.Agranülositoz geliflimi durumunda bu hücrelerinsay›s› ve dolay›s› ile savunucu etkileri azalaca¤›ndanhastalar infeksiyonlara aç›k hale gelir.S›ra Sizde 7Akci¤erlerde h›r›lt›, solunum güçlü¤ü ve öksürük gibibelirtiler ortaya ç›kar. ‹leri durumlarda solunumkapasitesinin azalmas› sonucu vücudun oksijen ihtiyac›n›nkarfl›lanamamas› nedeniyle siyanoz, h›zl› solunum,derin solunum, taflikardi gibi hipoksi belirtileriortaya ç›kar.S›ra Sizde 8Endokrin sistem sinir sistemi ile koordineli bir flekildeçal›flarak vücudun iç dengesinin oluflmas›n› ve sürdürülmesinisa¤lar. Bu nedenle hormon dengesinin bozulmas›vücudun iç dengesinin bozulmas›na ve buna ba¤l›olarak birçok vücut sisteminin fonksiyonlar›n›n bozulmas›naneden olur. Hormon dengesi hipotalamusunkontrolü alt›ndad›r. Hipotalamus sürekli kandaki hormondüzeylerini kontrol eder. Kanda bir hormonun düzeyininazald›¤›n› alg›lad›¤›nda bu hormonla ilgili sal›-verici hormonu salg›lay›p hipofiz bezini uyar›r. Bu uyar›y›alan hipofiz bezi kandaki düzeyi azalan hormonusalg›layan endokrin organ› stimule eden hormonu salg›-layarak ilgili endokrin organ›n uyar›lmas›n› sa¤lar. Buuyaran› alan endokrin organ da düzeyi azalan hormonukana salg›lamaya bafllar. ‹laçlar bu mekanizmay› bozarakhormon dengesinin bozulmas›na neden olabilir.Ayr›ca ilaçlar hormonlar›n karaci¤erdeki metabolizasyonunuetkileyerek veya organlar›n hormonlara duyarl›l›¤›n›de¤ifltirerek de hormon aktivitesinin de¤iflmesineneden olabilirler.S›ra Sizde 9‹skelet kas›n›n kas›labilmesi için sodyum, kalsiyum vepotasyum dengesinin sa¤lanm›fl olmas› gerekir. ‹laçlarvücudun elektrolit dengesini bozarak kas fonksiyonlar›n›nbozulmas›na neden olabilir. Kemik yap›s›n›n korunmas›için de kandaki kalsiyum, fosfor, vitamin D, vitaminK ve östrojen düzeylerinin normal olmas› gerekir.Bunlar›n azalmas› kemik yap›m›n›n azalmas›na, kemiky›k›m›n›n artmas›na neden olur. Kanda bulunanbu bileflenlerin azalmas›na neden olan ilaçlar da kemikmetabolizmas›n› bozarak advers etkilerin geliflmesineneden olabilir.S›ra Sizde 10Tafliaritmiler kalbin fazla çal›flmas› sonucu oksijen tüketimininartmas›na ve bunun sonucunda kalpte iskemigeliflimine neden olabilir. ‹skemi kalbe gelen oksijeninkalbin ihtiyac›n› karfl›layamamas› durumudur. Bunaba¤l› olarak gö¤üste anjina a¤r›s› geliflir. Uzun süren iskemiise kalp krizine neden olur. Ayr›ca taflikardi durumundakalp yeterince gevfleyip kanla dolamadan tekrarkas›ld›¤›ndan vücuda yeterli kan gönderemez.Bradikardi durumunda da kalp kan› perifer dokularayeterli h›zda ve yeterli miktarda pompalayamayaca¤›için kalp yetmezli¤i semptomlar› ortaya ç›kar.S›ra Sizde 11Kronik olarak tansiyonun yüksek olmas› damarlar›n yap›s›n›nbozulmas›na neden olabilir. Ayr›ca ilaçlara ba¤l›akut kan bas›nc› yükselmeleri beyin kanamas›na ve bunaba¤l› komplikasyonlar›n geliflmesine neden olabilir.Kan bas›nc›ndaki akut düflmeler ise hastada bayg›nl›k,flok ve ölüme neden olabilir.S›ra Sizde 12Organlar›n normal fonksiyonlar›n› görebilmeleri için sinirsisteminden uyaranlar almas› gerekir. Bu nedenlenörolojik bozukluklar›n sonucunda tüm vücut sistemlerininfonksiyonlar›nda bozukluklar ortaya ç›kabilir. Ayr›casinirlerin kendi kendini yenileyebilme ve onarmayetene¤i çok s›n›rl› oldu¤undan, sinirler üzerinde meydanagelecek hasar kal›c› olabilir. Bu nedenle nörolojikbozukluklar önemli advers etkilerdir.S›ra Sizde 13Geliflen psikiyatrik bozukluklar hastan›n davran›fllar›-n›n de¤iflmesine neden olur. Bunun sonucunda kiflinintoplumla iliflkileri bozulur. Hasta kendine veya çevresinezarar verebilir.

136 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekilleriKaynaklarLee A. (2003). Adverse Drug Reactions.Pharmaceutical Press, Londra.Edwards IR, Aronson JK. (2000). Adverse drug reactions:definitions, diagnosis and management. TheLancet, 356, 1255-1259Vural N. (1996). Toksikoloji. Ankara ÜniversitesiEczac›l›k Fakültesi Yay›nlar› No: 73. Ankara.Haschek WM, Rousseaux CG. (1998). Fundamentalsof Toxicologic Pathology. Academic Press, SanDiego, California.Niesink RJM, de Vries J, Hollinger MA. (1996).Toxicology: Principles and Applications. CRCPress, Boca Raton, Florida.Ford MD, Delaney KA, Ling LJ, Erickson T. (2001).Clinical Toxicology. W.B. Saunders Company,Philedelphia.Tolsto‹ LG. (2002). Drug-induced gastrointestinaldisorders. Medscape Pharmacotherapy 4 (1).Tarloff JB, Lash LH. (2005). Toxicology of the Kidney.3. Ed. CRC Press, Boca Raton, Florida.Fenton JJ. Toxicology: (2002). A Case OrientedApproach. CRC Press, Boca Raton, Florida.Plaa GL, Hewitt WR. (1998). Toxicology of the Liver.Taylor & Francis, Washington 1998.Olson KR. (1999). Poisoning and Drug Overdose.Appleton and Lange, Stamford, Connecticut.Ryrfeldt A. (2000). Drug-induced inflamatoryresponses to the lung. Toxicology Letters, 112-113, 171-176.Özkan M, Dweik RA, Ahmad M. (2001). Drug-inducedlung disease. Cleveland Clinic Journal of Medicine,68(9), 782-795.Saraço¤lu A. (2008). ‹laçlara ba¤l› olarak geliflenkardiyovasküler bozukluklar. Türkiye Klinikleri JCardiovasc Sci, 20(2), 107-123.Owczarek J, Jasinska M, Orszulak-Michalak D. (2005).Drug-induced myopathies. An overview of thepossible mechanisms. Pharmacological Reports, 57,23-34.Turianski N, Lloyd GG. (2005). Psychiatric side-effectsof medications: Recent developments. Advancesin Psychiatric Treatment, 11, 58-70.Özden SY. ( 1992). Uyuflturucu madde ba¤›ml›l›¤›.Nobel T›p Kitabevleri, ‹stanbul.

6PRAT‹K ‹LAÇ B‹LG‹S‹, ‹LAÇ fiEK‹LLER‹Amaçlar›m›zBu üniteyi tamamlad›ktan sonra;‹laç etkileflimi kavram›n› tan›mlayabilecek,‹laç etkileflim tiplerini tan›mlayabilecek,Olas› ilaç etkileflim mekanizmalar›n› aç›klayabilecek,‹laçlar aras›ndaki etkileflimlerin önemini aç›klayabilecek,Etkileflim olas›l›klar›n› araflt›rabilecek bilgi ve becerileri kazanabileceksiniz.AnahtarKavramlar• ‹laç• Farmakokinetik• Absorbsiyon• Da¤›l›m• Metabolizma• At›l›m• Kombine Preparatlar• Polifarmasi• Farmasötik Etkileflimler• Farmakokinetik Etkileflimler• Farmakodinamik Etkileflimler‹çerikHaritas›Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laçfiekilleri‹laç Etkileflimleri• G‹R‹fi• ‹LAÇ ETK‹LEfi‹M‹ NED‹R?• ‹LAÇLAR ARASINDAK‹ETK‹LEfi‹M‹N TEDAV‹DEK‹ ÖNEM‹• ‹LAÇ ETK‹LEfi‹MLER‹N‹N GÖRÜLMESIKLI⁄INI ETK‹LEYEN FAKTÖRLER• HANG‹ ‹LAÇLAR ETK‹LEfi‹ME⁄‹L‹M‹ GÖSTER‹RLER• ‹LAÇLAR ARASINDAK‹ ETK‹LEfi‹MT‹PLER‹• REÇETES‹Z SATILAN ÜRÜNLER VEB‹TK‹SEL PREPARATLAR ‹LEORTAYA ÇIKAN ETK‹LEfi‹MLER

‹laç EtkileflimleriG‹R‹fi - ‹LAÇ ETK‹LEfi‹M‹ NED‹R?‹laç etkileflimi, birden fazla ilac›n ayn› zaman diliminde bir arada kullan›ld›¤›ndailaçlar›n tek bafllar›na kullan›ld›klar›nda görülen etkilerinin de¤iflmesi demektir.Burada “ayn› zaman dilimi” sözcü¤ü oldukça göreceli bir kavramd›r ve bu dilimingeniflli¤i çok çeflitli faktörlere ba¤l›d›r. Genellikle etki süresi uzun olan, vücuttauzun süreli kalan ve/veya etkisi uzun süre devam eden ilaçlar için etkileflim zamandilimi daha genifltir. Bu noktada ilaçlar›n farmakokinetik özellikleri önem kazanmaktad›r.‹ki ilac›n bir arada tedavide kullan›m›n› örnekleyecek olursak; iki ilac›netkileflimleri için flu olas›l›klar genellikle karfl›m›za ç›kmaktad›r:• ‹ki ilac›n da etkileri de¤iflmez (etkileflim yoktur),• ‹ki ilac›n birden etkileri artar,• ‹ki ilac›n birden etkileri azal›r,• ‹laçlardan birinin etkisi de¤iflmezken, di¤erinin etkisi artar,• ‹laçlardan birinin etkisi de¤iflmezken, di¤erinin etkisi artar,• ‹laçlardan birinin etkisi azal›rken di¤erinin etkisi artar.Etkilerdeki de¤iflimler, ilaç etki fliddetinin ve/veya etki süresinin de¤iflmesi biçimindeortaya ç›kabilmektedir. ‹laçlar aras›ndaki etkileflim sonucu ilac›n “terapiiçin istenen ana etkisi” de¤iflebilece¤i gibi, ilac›n yan etkisi de de¤iflebilmektedir.Etkileflim sonucunda ilaç etkisindeki de¤iflimler genellikle kantitatif tarzda olmaktad›rve etkileflim sonucunda ilaç etkisinde kalitatif de¤iflim çok nadir rastlanabilecekbir olayd›r. Yani etkileflim sonucu bir ilac›n tek bafl›na kullan›ld›¤›nda ortayahiç olmayan bir ilaç etkisi ç›kmamaktad›r, genellikle ilaçta belirgin olan veya olmayanbir etki artmakta veya azalmaktad›r.‹LAÇLAR ARASINDAK‹ ETK‹LEfi‹M‹N TEDAV‹DEK‹ÖNEM‹‹laçlar aras›ndaki etkileflim, etkileflimin fliddetine ve türüne göre olumlu veyaolumsuz yönde önem kazanmaktad›r. Baz› ilaçlar›n birbirleri ile etkileflimleri istenenetkileflimlerdir. Bu tür ilaçlar klinik uygulamada kombine edilerek kullan›labilirve bu kombinasyon sonucunda ilaçlar›n etkileri tek bafllar›na kullan›mlar›nagöre avantajlar sa¤layabilmektedir. Bu avantajlar›n en önemlisi terapötik etkininartmas›d›r. Ayr›ca, kombine kullan›mda her bir ilaç daha düflük dozda verilece¤iiçin ilaçlar›n toksisitesi ve dolay›s›yla bireysel yan etkileri azalacakt›r. Bir örnekvermek gerekirse; her ikisi de analjezik-antipiretik ilaçlar olan aspirin ve paraseta-Farmakokinetik: Vücudunilaçlara ne yapt›¤› sorusu ileilgilenen farmakoloji dal›d›r.‹laçlar›n absorbsiyonu,da¤›l›m›, metabolizmas› veat›l›m› farmakokinetiközelliklerdir. Di¤er birde¤iflle “etki” d›fl›nda ilac›nvücut içindeki tümdavran›fllar› farmakokinetikkonusudur.Terapi: Tedavi,vücuttakihastal›klar›n giderilmesiveya etkisinin azalt›lmas›.Kombinasyon: ‹ki veya dahafazla ilac›n tedavide dahafazla yarar sa¤lamak üzerebirlikte kullan›m›.

140 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekilleriEmetojenik Etki:fiiddetlimide bulant›s› verici vekusturucu etkidir.mol kombinasyonunda terapötik etki, ilaçlar›n bireysel etkilerinin sadece cebirseltoplam› kadar artmaktad›r. Yani 0,5 gram dozda aspirin ve 0,5 gram dozda parasetamolkombinasyonu ile ancak 1 gram aspirin veya 1 gram paraseramol’ün tekbafllar›na kullan›ld›¤›nda elde edilen terapötik etkiye eflde¤er bir tedavi sa¤lamaktad›r.Burada aspirin ve parasetamol’ün yan etkilerinin de bir miktar azalmas› sözkonusudur.Baz› durumlarda da ilaç etkileflimi, di¤er ilac›n yan etkilerini önlemede yararsa¤lamaktad›r. Örne¤in, baflta sisplatin ve karboplatin olmak üzere kanser tedavisindekullan›lan kemoterapötik (antineoplastik) ilaçlar›n emetojenik etkilerini önlemekiçin çeflitli ilaçlar kullan›lmaktad›r. Bunlar Tablo 6.1’de gösterilmifltir.Tablo 6.1Antineoplastik ilaçtedavisindeantiemetik olarakkullan›lan ilaçlarSerotonin reseptörantagonistleri:Vücuttuçeflitli yerlerde bulunan veendojen bir madde olanserotonin’in kendisine özgü5HT reseptörlerineba¤lanmas›n› önleyenilaçlard›r.5HT 1 ,5HT 2 ,5HT 3 ,5HT 4 ,5HT 5 ,5HT 6 ve 5HT 7 olmaküzere 7 tipivard›r.Baz›lar›n›n alttipleridebulunmaktad›r.Serotoninresptörleriyle ilgili dahafazla bilgi içinbknz:http//en.wikipedia.org/wiki/5-HT receptorhttp://www.iuphardb.org/DATABASE/ReceptorfamiliesForward?type=GPCR‹laç grubuSerotonin (5HT)antagonistleri‹laçlarOndansetronDolasetronGranisetronIndisetronTropisetronKannabinoitler Dronabinol 1KannabidiolNabilonDopaminantagonistleriBromoprid,Kleboprid,Domperidon 2Levosulpirid 3,Metoklopramid 4Kombinasyonakat›lan di¤er ilaçlarDeksametazonMetilprednizolonDeksametazonLorazepamEtki mekanizmas›Santral sinir sistemindeki serotonin5HT 3 reseptörlerininblokaj›Santral sinir sistemi CB1 alt-tipikannabinoid reseptörlerdeagonistik etkiSantral sinir sisteminde areapostrema bölgesinde ve barsaklardakidopamin D 2 reseptörblokaj›.Benzodiazepinler 5 Lorazepam Benzodiazepin reseptörlerineba¤lanmaNörokininAntagonistiAprepitant 6Deksametazon5HT-antagonistiNörokinin-1 reseptörantagonistidir1 ∆ 9 -tetrahydrocannabinol; 2 Kan-beyin engelini aflamad›¤›ndan esas olarak enterik D 2 reseptörlerini etkilemektedir;3 Santral 5HT 4 reseptörlerini de inhibe etmektedir. 4 Santral 5HT 3 ve 5HT 4 reseptörlerini de inhibeetmektedir. 5 Benzodiazepinlerin antiemetik etkinli¤i düflüktür. Bu nedenle dopamin antagonistleri ve kortikosteroidlerile kombine kullan›m› tercih edilmektedir. 6 Özellikle sisplatin ile oluflan kusmalara karfl› etkilidir.Hiperürisemi:Kandaki ürikasit düzeylerinin normalde¤erlerin üzerine ç›kmas›.SIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹M1Benzer biçimde, kanser kemoterapisinin bir baflka yan etkisi olarak ortaya ç›-kan hiperüriseminin önlenmesi için de “allopürinol” kullan›lmas› yine istenenbir etkileflim örne¤idir.Efl zamanl› kombinasyon tedavileri s›ras›nda e¤er kombinasyona giren ilaç dozoranlar› sabit kabul edilebilecek bir de¤erde ise ve bu kombinasyonun devaml›l›-¤› tedavi için gerekli ise tedavide ilaçlardan “kombine müstahzar” olarak yararlan›-labilmektedir. Hipertansiyon tedavisinde kullan›lan rezerpin+hidroklortiyazid müstahzarlar›veya anjiyotensin dönüfltürücü enzim inhibitörü+diüretik kombinasyonlar›bu durum için güzel örneklerdir.Baz› ilaçlar›n SIRA birbirleri S‹ZDE ile olan etkileflimleri vücut yarar›na olan istenen etkileflimlerdir,neden?DÜfiÜNEL‹MSORUSORUD‹KKATD‹KKAT

6. Ünite - ‹laç Etkileflimleri141‹laç etkilefliminin önem kazand›¤› di¤er bir durum “polifarmasi” olay›d›r. Yak›ngeçmiflte ülkemizde polifarmasi nedeniyle ilaç etkileflimleri daha yüksek orandaSIRA S‹ZDESIRA S‹ZDEgörülmekteydi. Ancak, hastal›klar›n diyagnozunda kullan›lan tarama yöntemleriningeliflmesi nedeniyle daha hassas teflhis olanaklar›n›n artmas›, polifarmasi konusundasa¤l›k personeli (hekim, hemflire, hastabak›c›, eczac› DÜfiÜNEL‹M gibi) daha titiz davranmalar›,hastalar›n hastal›klar› ve ilaçlar hakk›nda daha fazla bilgi almaya istekliDÜfiÜNEL‹Molmalar›, “hasta haklar› yönetmeli¤inin” ç›kar›lmas›, internette ve bilgisayar ortam›ndailaç etkileflimlerini içeren veritabanlar›n›n oluflturulmas› ve en önemlisi ilaçSORUSORUetkileflimleri hakk›nda sa¤l›k personelinin daha e¤itimli ve bilgili olmalar› hem ülkemizdehem de dünyada ilaç etkileflimleri olas›l›¤›n› son y›llarda D‹KKAT düflürmüfltür.D‹KKATAncak, halen hastanelerde tedavi görmekte olan hastalara genellikle 6 veya dahafazla say›da ilac›n birarada verildi¤i bilinmektedir. Bu durum ilaç SIRA etkileflim S‹ZDE riskiniSIRA S‹ZDEartt›rmakta ve sa¤l›k personelinin ilaç etkileflimleri konusunda daha bilgili olmas›gereklili¤ini ortaya ç›karmaktad›r. “Klinik Eczac›l›k” uygulamas› olan kliniklerde vehastanelerde ciddi sonuçlar› olan ilaç etkileflimlerine daha az rastlanmaktad›r. AMAÇLARIMIZ Hastanelerdeen önemli ilaç etkileflimi problemi intravenöz infüzyon s›v›s›na katk› ola- AMAÇLARIMIZrak ilave edilen ilaçlar aras›nda fizikokimyasal etkileflim sonucu ortaya ç›kan “ilaçgeçimsizlikleri” olmaktad›r (Farmasötik Etkileflim). Ayakta tedaviK ‹görenT A PhastalardaK ‹ T A Pdaha farkl› türde ilaç etkileflimleri görülebilmektedir. Burada önemli bir faktör, baz›hastalar›n sa¤l›k personeli d›fl›nda arkadafllar›n›n veya komflusunun önerisi ileveya kendi kendilerine de baz› ilaçlar› almaktad›rlar. Oysa, kullan›lan TELEV‹ZYON ilaç say›s› ileTELEV‹ZYONdo¤ru orant›l› olarak istenmeyen ilaç-ilaç etkileflmelerinin say›s› da artacakt›r.Klinik Eczac›l›k ile ilgili daha fazla bilgiye http://www.klinikecza.org/ ‹NTERNET linkindenulaflabilirsiniz.‹LAÇ ETK‹LEfi‹MLER‹N‹N GÖRÜLME SIKLI⁄INIETK‹LEYEN FAKTÖRLERGenel olarak ilaç etkileflmelerinin görülme s›kl›¤›n›n belirlenmesi çok zordur. Globalistatistik verilerine göre, ilaçlar›n yan etkilerinin yaklafl›k %7’sini ilaç etkileflmelerikapsamaktad›r. Yan etkilerden dolay› meydana gelen ölümlerin (bu, ölüm olgular›n%4’ünü kapsamaktad›r) 1/3’ini ise yine ilaç etkileflmeleri kapsamaktad›r.Say›lar› binlere varan ilaç etkileflmeleri bildirilmesine karfl›n, bunlar›n az bir k›sm›-n›n klinik önemi bulunmaktad›r. Bunun en önemli nedenleri flunlard›r:• ‹laçlar›n “terapötik penceresi” genifltir,• Hastal›k durumu, ço¤u zaman semptomlar› ile, etkileflme belirtilerini maskeleyebilmektedir,• Bazen, ilaçlar›n insan üzerindeki etki fliddetini kantitatif olarak ölçmek mümkünolmayabilmektedir; bu durumda sadece hastalar›n tam olarak iyileflmeleriya da azalan subjektif semptomlar› ilaçlar›n terapötik yarar›n› ortayakoymaktad›r,• Genetik, çevresel, fizyolojik, vb. faktörlere bireysel de¤iflkenlikler ilaçlararas›ndaki etkileflmeleri klinik aç›dan önemsiz k›labilmektedir,• Baz› durumlarda da ilac›n kandaki düzeyleri tam olarak ölçülememektedir.‹laç etkileflimleri genellikle terapötik penceresi dar ilaçlar için önem kazanmaktad›r,çünkü bu ilaçlar›n etkileflim sonucu artan yan etkileri bazen ölümcül sonuçlarabile yol açmaktad›r. Bipolar (Manik-depresif) hastal›k tedavisinde yararlan›lanlityum tuzlar› gibi, bu tür terapötik penceresi dar ilaçlar ile tedavi sürdürülürken tedaviyekat›lacak olan ikinci ve üçüncü ilac›n etkileflim olas›l›klar› gözden geçirile-‹NTERNETTerapötik pencere: ‹lac›nminimal düzeyde etkisinibafllatan eflik kankonsantrasyonu olarakbilinen ve ilaçla tedavigüvenli¤ini belirleyen entemel parametredir.

142 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekillerirek hastaya verilmesi gerekmektedir. Gerekirse ve flartlar uygunsa terapötik penceresidar olan ilaçla veya etkileflen di¤er ilaçla tedaviye bir süre ara verilmelidir.SIRA S‹ZDE2Çok say›da ilaç SIRA etkileflimi S‹ZDE bildirilmifl olmas›na ra¤men bunlardan az bir k›sm›n›n klinikönemi fazlad›r. Bunun nedenleri nelerdir?DÜfiÜNEL‹MDÜfiÜNEL‹MPlazma proteinlerine ba¤lanma düzeyindeki farmakokinetik etkileflimler genellikle,“hipoalbüminemi” durumu olan ve/veya albüminin ilaç ba¤lama özelli¤i-Hipoalbüminemi: Kandakialbümin SORU proteini miktar›n›nnin bozuldu¤u SORU kronik karaci¤er hastal›klar› (siroz), kronik böbrek yetersizlikleri,azalmas›d›r.akut pankreatit ve a¤›r beslenme bozukluklar› gibi hastal›k durumlar›nda daha büyükönem kazanmaktad›r.D ‹KKATD‹KKATGenetik faktörlerin ilaç etkileflimlerini önemli k›labildi¤i en önemli durumlardanbirisi de “yavafl asetilleyicilerdir”. Antitüberküloz ilaçlardan birisi olan izo-Yavafl asetilleyiciler: Baz›ilaçlarSIRAkaraci¤erdeS‹ZDEN-SIRA S‹ZDEniazid, antiepileptik bir ilaç olan fenitoin’in biyotransformasyonunu yavafllatmaktad›r.Ayr›ca, yine tüberküloz tedavisinde kullan›lan rifampin ile izoniazid etkile-asetiltransferaz 2(NAT2)enzimi taraf›ndanasetillenerek metabolizeAMAÇLARIMIZ flim göstermekte ve her iki ilac›n hepatotoksik etki potansiyeli artmaktad›r. ‹zoniazidile oluflan her iki etkileflim “yavafl asetilleyici” hasta gruplar›nda daha fliddetliedilip inaktive edilirler. AMAÇLARIMIZindüklenmeyen bir enzimolan NAT2’nin miktar› baz› biçimde ortaya ç›kabilmektedir.kiflilerde genetik‹laç etkileflimleri aç›s›ndan en önemli hasta grubu, diyabet, hipertansiyon, kalppolimorfizmlerK ‹ T A PnedeniyleK ‹ T A Pazalm›flt›r. Ancak enzim tipi yetmezli¤i, romatoid artrit, gut gibi kronik rahats›zl›klar› olan hastalard›r. Söz konusubu hastalarda ortaya ç›kan di¤er bir akut veya kronik hastal›k için verilenveya substrat afinetisindede¤iflim olmamaktad›r. BuTELEV‹ZYONgenetik polimorfizmler NAT2 ilaçlar önceden TELEV‹ZYON var olan hastal›k için hastan›n kullanmakta oldu¤u ilaçlarla etkileflimgösterebilmektedir. ‹kinci hastal›k için doktora giden hastan›n kronik rahats›z-geninde çeflitlipozisyonlardaki nükleotidsubstitüsyonlar› (nokta l›¤›n›n kayd›n›n doktorda olmamas› veya hastan›n bilerek ya da bilmeden hastal›-mutasyonlar› tarz›nda) ¤›n› saklamas› ve bunun sonucunda reçete yazan doktorun yazd›¤› ilaçlar›n hastan›nkronik rahats›zl›¤› için önceden kullanmaya bafllad›¤› ve kullanmaya devam et-sonucunda ‹NTERNET ortaya‹NTERNETç›kmaktad›r.ti¤i ilaçlar ile etkileflim olas›l›¤›n› ortaya ç›karmaktad›r. Bu noktada eczane personelinede önemli görevler düflmektedir. E¤er bu tür kronik rahats›zl›¤› olan bir hastan›nsürekli ilaçlar›n› ald›¤› bir eczane varsa, o zaman eczac› ikinci rahats›zl›k içinverilen reçeteyi etkileflim olas›l›klar› aç›s›ndan gözden geçirmelidir. Ayr›ca, reçete yazanhekime kronik hastal›k öyküsünden söz edip etmedi¤ini de eczac› hastaya sorabilir.Sonuçlar› aç›s›ndan ciddi say›labilecek etkileflimler oral kontraseptifler (do¤umkontrol haplar›) ile di¤er baz› ilaçlar aras›nda görülmektedir. Baz› ilaçlar oral kontraseptifilaçlar›n etkinli¤ini azaltt›¤›ndan, bu tür haplar› kullanan kad›nlarda sürprizgebelikler ortaya ç›kabilmektedir. Bunun sonucunda kiflilerin ilac› ald›¤› eczac›yave kulland›¤› en güvenilir kontrasepsiyon yöntemine güveni ciddi olarak sars›lmaktad›r.Hatta ciddi suçlamalar ile yüz yüze kalan sa¤l›k personeli söz konusuolabilmektedir. Bu noktada da eczane eczac›s›na önemli görevler düflmektedir: Butür bir reçete ile gelen bayan hastaya oral kontraseptif kullan›p kullanmad›¤›n› sorupriski önceden anlatmas› yararl› olacakt›r.Etkileflim aç›s›ndan önemli di¤er bir grup “yeni gelifltirilmifl olan ilaçlar” olmaktad›r.Bu tür ilaçlar›n gelifltirilmesi için yap›lan preklinik ve klinik deneylerde ilaçetkileflimlerinin fark edilme olas›l›¤› çok düflüktür. Baz› ilaç etkileflimleri öncedentahmin edilse de, bu tür ilaçlar ancak uygulamaya geçtikten oldukça sonra etkileflimleritam olarak anlafl›labilmektedir.

6. Ünite - ‹laç Etkileflimleri143HANG‹ ‹LAÇLAR ETK‹LEfi‹M E⁄‹L‹M‹ GÖSTER‹RLER?‹laç etkileflmelerinin klinik önemi aç›s›ndan her zaman önceden emin olmak mümkünde¤ildir, ancak yine de hangi tip ilaçlar›n önemli etkileflmelere neden olabilece¤ini öncedenkestirmek, baz› verilere göre olas›d›r. Bunlar afla¤›daki gibi s›n›fland›r›labilir:Etkileflmeye neden olan ilaçlar:• Proteine yüksek oranda ba¤lanan, böylece baflka bir ilac› ba¤lanma yerindenkovan ilaçlar ve kimyasal maddeler. Örn.: Aspirin, fenilbutazon, sülfonamidler• Karaci¤erde metabolize olan ve/veya di¤er ilaçlar›n metabolizmalar›n› etkileyenilaçlar.- ‹laç metabolizmas›n› artt›ranlar: fenitoin, karbamazepin, fenobarbital gibiantikonvülzanlar, rifampisin, griseofulvin.- ‹laç metabolizmas›n› azaltanlar: metronidazol, simetidin, kloramfenikol,fenilbutazon, MAO inhibitörleri, allopurinol.• Renal ifllevleri etkileyen ve di¤er ilaçlar›n renal klirenslerini de¤ifltiren ilaçlar.Örn.: Diüretikler, probenesid.Etkilenen ilaçlar:• Doz-yan›t e¤risi dik olan ilaçlar. Di¤er bir deyiflle, dozlar›nda az bir de¤iflimile terapötik etkinliklerinde genifl ölçüde de¤iflim görülen ilaçlar.• Terapötik penceresi dar olan dolay›s›yla toksik doz/tedavi doz oran› düflükolan ilaçlar.‹LAÇLAR ARASINDAK‹ ETK‹LEfi‹M T‹PLER‹Etkileflmeler oluflum mekanizmalar›na göre üç ana grupta toplan›rlar:• Farmasötik etkileflmeler,• Farmakokinetik (ADME tipi) etkileflmeler• Farmakodinamik etkileflmeler.‹laçlar aras›nda yukar›da belirtilen bu üç tip etkileflim d›fl›nda kalan ve s›n›fland›r›lamayanbir etkileflim türü daha bulunmaktad›r. Burada, etkileflimin mekanizmas›hiç anlafl›lamam›flt›r ve mekanizma hakk›nda hemen hiçbir fley bilinmemektedir.Hatta mekanizma hakk›nda tahmin yürütülmesi bile olanaks›z olabilmektedir.Bu tür etkileflimler, genellikle klinik aç›dan önemli sonuçlar› olmayan ve tehlikesiaz olan ilaç etkileflimleridir. Bu etkileflimler oldukça eski dönemlerde farkedilmifllerdir ve büyük olas›l›kla daha sonra üzerlerinde araflt›rma yap›lmas› gerekligörülmemifltir. Örnek vermek gerekirse tiroid ekstresi, tiroid hormonlar› ve tiroidilaçlar›, liotironin, levotiroksin (tiroksin) baz› trisiklik antidepresan ilaçlar›n(amitriptilin, dezipramin, dosulepin) etkilerinin daha çabuk ve fliddetli ortaya ç›kmas›naneden olmaktad›r. Bu etkileflim istenen bir etkileflim olmamakla birlikteantidepresan etkiler aç›s›ndan baz› avantajlar oluflturmaktad›r.ADME: Farmakokineti¤in dörtfaz› olan, Absorbsiyon(emilim), Da¤›l›m,metabolizma ve Ekskresyonu(at›l›m) süreçleridir.Farmasötik EtkileflimlerAyn› tablet içinde kombine preparat olarak yer alan kafein ve ergotamin bu etkileflimegüzel bir örnektir. ‹stenilen tipte bir etkileflim do¤urarak ergotaminin biyoyararlan›m›n›artt›ran bu etkileflimde kafein, kompleks oluflturarak ergotamin absorbsiyonunuartt›rmaktad›r. Bu nedenle piyasada kafein ve ergotaminin kombinemüstahzarlar› bulunmaktad›r. Bu ender rastlanan örne¤in aksine birçok durumdafarmasötik etkileflimler ilaç etkisinin azalmas› ya da etkinin tamamen yitirilmesi ilesonuçlanabilmektedir.

144 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekillerifiekil 6.1Tipik bir intravenöz infüzyon seti vek›s›mlar›:(1) fiifle ya da torba biçiminde kap,(2) Büret/damla say›c›,(3) Uzunlu¤u de¤iflken olan boru,(4) ‹laç vermek için fl›r›nga,(5) ‹lave boru,(6) Filtre/Üç yollu musluk sistemi,(7) Kateter ve/veya i¤ne.Baz› infüzyon setlerinde (4) ve (5)nolu parçalar yoktur ve (6) noluparça sadece filtreden ibarettir. Buinfüzyon setlerinde ilaç ucu i¤nelibir enjektör yard›m›yla (1) nolunoktadan, yani kapta infüzyon s›v›-s›na kar›flt›r›lmaktad›r.Farmasötik etkileflimler, ilaç etken maddeleri kadar ilaç yard›mc› maddeleri(dolgu maddeleri, tablet kayd›r›c›lar, eksipiyanlar, çözücüler, vs.) ile de ortaya ç›-kabilmektedir. Haz›rlanan müstahzar›n biyoyararlan›m› aç›s›ndan son derece önemliolan bu hususa da özellikle ilaç haz›rlama (formülasyon) sürecinde özellikle dikkatedilmesi gerekmektedir. Bu tip etkileflime tipik bir örnek olarak tabletlerdekayd›r›c› veya kat› ilaç formlar›nda (kapsül, tablet, draje gibi) dolgu maddesi olarakkullan›lan magnezyum stearat ile tetrasiklinler aras›ndaki etkileflim verilebilir.Ancak günümüzde tetrasiklinlerin hemen hiç tablet formunun olmad›¤› düflünülürse,tetrasiklinler ile bu tür bir etkileflimin art›k fazla olmayaca¤› anlafl›lacakt›r. Çünküoral tetrasiklin preparatlar› günümüzde ço¤unlukla kapsül formunda haz›rlanmaktad›r.Ancak, tetrasiklin al›m›na çok yak›n zamanlarda veya ayn› anda yo¤unbir tablet al›m› söz konusu olursa tetrasiklin biyoyararlan›m›nda düflme olas›l›¤›bulunmaktad›r. Günümüzde ilaç üreticisi firmalar bu hususlara formülasyon aflamas›ndadikkat ettikleri için bu tür etkileflim örneklerinin geçmifle göre azalm›fl oldu¤ufark edilmektedir. Ancak yine de afla¤›da belirtilen hususlara dikkat edilmesindeönemli yararlar vard›r, çünkü “inert” oldu¤u düflünülen baz› farmasötik yard›mc›maddelerin de baz› ilaçlarla etkileflimi oldu¤u ve bu ilaçlar›n biyoyararlan›-m›n› de¤ifltirebildi¤i bilinmektedir:• Laktoz ya da kalsiyum sülfat gibi dolgu maddeleri (tablet, kapsül, draje gibifarmasötik formlar›n) çeflitli ilaçlarla etkileflimlere yol açabilmektedir. Fenitoin,kalsiyum sülfat ile etkileflti¤i zaman absorbsiyonu güçleflen kompleksleroluflturmakta ve biyoyararlan›m› düflmektedir. Ayr›ca “laktoz intolerans›”olan hastalarda tabletlerde bulunan laktoz, bir çeflit “malabsorbsiyona” yolaçarak baz› ilaçlar›n absorbsiyonunu de¤ifltirmektedir• Magnezyum stearat tabletlerde kayd›r›c› ve kapsül gibi preparatlarda dolgumaddesi olarak kullan›lmaktad›r. Bu dolgu maddesini içeren preparatlar›n“tetrasiklin” içeren baflka preparatlar ile “eflzamanl› olarak yutulmalar›” farmasötiketkileflimlere yol açabilmektedir.• Farmasötik etkileflmelerin klinik yönden önemli olanlar› intravenöz infüzyonçözeltisi içindeoluflan fizikokimyasaletkileflmelerdir.fiekil 6.1, intravenözinfüzyoniçin kullan›lan tipikbir infüzyonsetini flematize etmektedir‹nfüzyonçözeltisi içindekiilaçlar ve yard›mc›di¤er maddeler(glukoz da dahilolmak üzere, elektrolitler,vb.) aras›ndaortaya ç›kan buetkileflimler iki biçimdeortaya ç›kabilmektedir:• Ani reaksiyon tarz›nda oluflan geçimsizlikler; bunlar ilaçlar›n infüzyon s›v›-s›na kar›flmas›n›n hemen ard›ndan oluflmaktad›r (Tablo 6.2.),• ‹laçlar›n bozulma kineti¤inin de¤iflmesine ba¤l› geçimsizlikler; bunlar genellikleaniden oluflmazlar, ancak ilaçtan ilaca de¤iflen bir zaman diliminde infüzyons›v›s› içinde kimyasal bozulmaya u¤rarlar. Bu bozulmaya genellikle çev-

6. Ünite - ‹laç Etkileflimleri• Hiç stabil olmayanlar: (‹nfüzyon çözeltisine kar›fl›r kar›flmaz çökelti oluflur):Diazepam (glukoz çözeltisi içinde), Fenitoin• Fazla stabil olmayanlar: (2-4 saat içinde infüzyon uygulanmal›): Ampisilin(8-12 saat de serum fizyolojik içinde stabil), Eritromisin• 6-8 saat için stabil olanlar: Benzilpenisilin, Metisilin, Diazepam, Furosemide(sadece serum fizyolojik içinde kullan›l›r)• 12 saat için stabil olanlar: Flukloksasilin, Oksitetrasiklin, Tetrasiklin• 24 saate kadar stabil olanlar: Gentamisin, Sefalosporinler, Heparin (sadeceserum fizyolojik içinde), Insulin (aktivitesinin yaklafl›k %20’sini bulundu-¤u kaba ve borular›na ba¤lanarak kaybeder)• Fotosensitif ilaçlar: Amfoterisin, Dakarbazin, Sodium nitroprusside• Solüsyon içinde 6 saat sonras›nda bile infüzyon uygulanamayan ilaçlar:Sefaloridin, Kolistin145Tablo 6.2Serum fizyolojik veglukoz içindeki ilaçlar›nstabilitelerire koflullar›ndan gelen di¤er fiziksel etmenler (s›cakl›k, ›fl›k gibi) de katk›dabulunurlar. Tablo 6.2 baz› ilaçlar›n infüzyon çözeltileri içindeki stabilitelerinivermektedir.Bu tip etkileflimler afla¤›da belirtilen genel ilkeler uygulanarak önleyebilmektedir:• Glukoz (dekstroz) ya da serum fizyolojik infüzyon çözeltilerine rastgele ilaçilave edilmemelidir. E¤er mutlaka ilave edilecekse, bu çözeltilerdeki ilaç stabilitelerihakk›nda önceden sa¤l›kl› bilgi edinilmelidir. Tablo 2 de baz› ilaçlar›nserum fizyolojik ve glukoz içindeki stabilite süreleri görülmektedir.• Müstahzar›n prospektüsünde yer alan intravenöz injeksiyona iliflkin özeluyar›lar (e¤er varsa) mutlaka okunmal›, ayr›ca ilac›n intravenöz uygulamaiçin uygunlu¤u kontrol edilmelidir. Örne¤in, dopamin ve dobutamin alkaliçözeltilerde biribiri ile kar›flt›r›lmamal›d›r.• ‹laç, infüzyon çözeltisine kat›ld›ktan sonra bu çözelti gözle görülen de¤iflimler(bulan›kl›k, çökme, renk de¤iflimi vb.) için mutlaka kontrol edilmelidir.Ancak, bu tür fiziksel de¤iflimlerin görülmemesi etkileflme olmad›¤› anlam›-na gelmemektedir• ‹ntravenöz çözeltiler uygulanacaklar› zaman taze haz›rlanmal›d›r. Ancak potasyumklorür, lignokain (lidokain), metronidazol ve klormetiazol (klometiazol)için bu kural gerekli de¤ildir.• ‹ki ilac›n ayn› anda infüze edilmesi mutlak gerekliyse ve farmasötik etkileflmebiliniyorsa iki ayr› infüzyon seti haz›rlanmal›, farkl› vücut noktalar›ndanve hatta mümkün olabiliyorsa farkl› zaman dilimlerinde infüze edilmelidir.• E¤er infüzyon çözeltisine kat›larak hastaya verilmesi düflünülen ilaçlar aras›ndafarmasötik etkileflim önceden biliniyorsa, ilaçlardan birisi intravenöz bolusinjeksiyonla uygulanabilir. Ayr›ca, ilaçlardan birisi için ani etki gerekli de¤ilse,intramusküler, oral yol gibi farkl› uygulama biçimleri kullan›labilir.‹ntravenöz infüzyon s›ras›nda oluflabilecek farmasötik etkileflimler SIRA hangi S‹ZDE tedbirler ile önlenebilir?Farmakokinetik EtkileflimlerDÜfiÜNEL‹MFarmakokinetik etkileflmeler s›ras›nda bir ilaç di¤erinin absorbsiyon, da¤›l›m, metabolizmaveya eliminasyonunu etkileyerek vücuttaki düzeylerini SORU dolay›s›yla etkinli¤inide¤ifltirmektedir. Bu etkileflme düzeylerinin bafl harfleri al›narak buna “AD-ME tipi” etkileflme de denmektedir.D‹KKAT3SIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹MSORUD‹KKATSIRA S‹ZDESIRA S‹ZDEAMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ

146 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekilleriAbsorbsiyon Düzeyindeki Farmakokinetik EtkileflimlerÖzellikle absorbsiyonu zor olan ilaçlar bu tip etkileflmeye maruz kal›rlar. Bu etkileflimlereait örnekler afla¤›da listelenen nedenleriyle birlikte Tablo 6.3.’te verilmifltir.‹laçlar›n verilmesinde en s›k baflvurulan uygulan›m yolu oral yol oldu¤u içinabsorbsiyon ile ilgili etkileflmeler ço¤unlukla gastrointestinal kanal düzeyinde olur.Buradaki etkileflmeler nedenlerine ba¤l› olarak bafll›ca alt› flekilde olmaktad›r.• Gastrointestinal s›v›lar›n pH’›n›n de¤ifltirilmesine ba¤l› etkileflmeler,• Kompleks, iyon çifti ve flelat oluflumuna ba¤l› etkileflmeler,• Mide boflalma h›z›n›n de¤ifltirilmesi,• Gastrointestinal kanal›n salg› ve motilitesinin de¤iflmesi,• Gastrointestinal mukozaya toksik etki sonucu görülen etkileflmeler• Gastrointestinal kanalda ilaç tafl›y›c› mekanizmalar›n (transporter) etkilenmesineba¤l› etkileflimler.Tablo 6.3Absorbsiyondüzeyindeetkileflimlere örneklerEtkileflimTipiFarmakokinetikEtkileflim (Abs-a)1. ‹laç 2. ‹laç Sonuç Mekanizma‹trokonazolKetokonazolFamotidinNizatidinRanitidinSimetidin1. ilac›n etkisiazal›r; istenmeyenetkileflimHistamin H2 reseptör blokaj›ile Mide pH’s›n›n yükselmesi 1.ilac›n absorbsiyonunu ve dolay›s›ylabiyoyararlan›m›n› azalt›r‹trokonazolKetokonazolLansoprazolOmeprazolPantoprazolRabeprazol1. ilac›n etkisiazal›r; istenmeyenetkileflimK-H-ATPaz pompas› blokaj› ileMide pH’s›n›n yükselmesi 1. ilac›nabsorbsiyonunu ve dolay›-s›yla biyoyararlan›m›n› azalt›r‹trokonazolKetokonazolAl(OH) 3Mg aljinatMgCO 3MgOMg 2SiO 3Bi 2(CO 3) 3BizmutsubsalisilatBizmutsubsitratHidrotalsitNaHCO 3vd antiasidler1. ilac›n etkisiazal›r; istenmeyenetkileflimMide asidinin nötralizasyonuile Mide pH’s›n›n yükselmesi1. ilac›n absorbsiyonunu vedolay›s›yla biyoyararlan›m›n›azalt›rFarmakokinetikEtkileflim (Abs-b)DemeklotetrasiklinDoksisiklinKlortetrasiklinOksitetrasiklinAl(OH) 3Mg aljinatMgCO 3MgOMg 2SiO 3Bi 2CO 3BizmutsubsalisilatHidrotalsitFe 2(SO 4) 3Fe fumaratFe glukonatFe glisin sülfat vb.demir prep.MgSO 4Mg stearat1. ve 2. ilac›netkisi azal›r;istenmeyenetkileflimTetrasiklin grubu antibiyotikler+2 ve +3 de¤erlikli metaliyonlar› ile flelat oluflturarak absorbsiyonuzor kompleksleroluflturur ve bu antibiyotiklerinbiyoyararlan›m› azal›r. E¤erbu durum preparat içinde olursaFarmasötik Etkileflim ortayaç›kar.

6. Ünite - ‹laç Etkileflimleri147FarmakokinetikEtkileflim (Abs-b)KolestipolKolestiraminAmiodaronAmitriptilinDezipraminDigoksinDijitoksinDoksepinEtilbiskumasetatFe 2 (SO 4 ) 3Fe fumaratFe glukonatFe glisin sülfat vb.demir preb.FenprokumonFurosemiGlipizitHidrokortizon‹mipraminKlorokin2. ‹lac›n etkisi azal›r,istenmeyen etkileflimKolestipol ve kolestiraminiyon de¤ifltiricireçinedir ve ya¤lar›nabsorbsiyonunu sa¤layansafra tuzlar› ilekompleks oluflturduklar›ndanlipofilikbilefliklerin ve di¤erbaz› ilaçlar›n absorbsiyonunuazaltmaktad›rTablo 6.3(devam›)FarmakokinetikEtkileflim‹trokonazolKetokonazolLevotiroksinLorazepamMetotreksatMeloksikamNortriptilinParasetamolPiroksikamSefadroksilSefaleksinSiklosporinTenoksikamTriiyodotironinTroglitazonVarfarin2. ilac›n etkisi azal›r; Kolestipol ve kolestiraminiyon de¤ifltiriciistenmeyen etkileflimreçinedir ve ya¤lar›nabsorbsiyonunu sa¤layansafra tuzlar› ilekompleks oluflturduklar›ndanlipofilik bilefliklerinve di¤er baz›ilaçlar›n absorbsiyonunuazaltmaktad›rFarmakokinetikEtkileflimAtropinPropantelinMorfinLidokainParasetamolPivampisilinTetrasiklinLevodopaPenisilinler2. ‹lac›n etkisi azal›r,istenmeyen etkileflim1. grup ilaç mide boflalmah›z›n› yavafllatt›¤›ndan2. grup ilac›n absorbsiyonuazal›r. Penisilinlervb. Baz› ilaçlar›nmide içinde uzun sürekalmalar› onlar›n mideasidi ile inaktivasyonunayol açarFarmakokinetikEtkileflimLaksatiflerSülfizoksazolEritromisinKloramfenikol2. ‹lac›n etkisi azal›r,istenmeyen etkileflimLaksatifler gastrointestinalsalg› ve motiliteyiartt›r›rlarFarmakokinetikEtkileflimAzitromisinEritromisinKlatiromisinRoksitromisinDigoksinDijitoksin2. ‹lac›n etkisi azal›r,istenmeyen etkileflim(intoksikasyon)Ad› geçen antibiyotiklerba¤›rsak mikrofloras›ndabulunan ve dijital glikozitlerinihidrolizleyerekpresisistemik metabolizmas›n›sa¤layanbakterilerin ölümüneneden oldu¤undan digoksinve dijitoksin absorbsiyonlar›önemlidüzeylerde artmaktad›rFarmakokinetikEtkileflimDoksisiklinLimesiklinOksitetrasiklinMinosiklinTetrasiklinKloramfenikolSefaleksinKlindamisinEritromisinSpiramisinSülfonamidlerTrimetoprim‹zoniazid DapsonOral kontraseptifler2. ‹lac›n etkisi azal›r,istenmeyen etkileflim(sürpriz gebelikler)Mekanizma tam olarak bilinmemekleberaber bakteriyelmikrofloran›n etkilenmesisonucu, streoitkonjugatlar›n› hidrolizinisa¤layan bakteriler ölmektebunun sonucundasteroit bilefliklerin enterohepatiksiklusa kat›lmadüzeyi azalarak kontraseptifetkileri düflmekte vesürpriz gebelikler oluflmaktad›r.

148 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekilleriTablo 6.3(devam›)FarmakokinetikEtkileflimp-gp indüktörleriGreyfurt suyuLevotiroksinRifampinHypericum ekstresip-gp substratlar›AmprenavirDaunorubisinDeksametazonDigoksinDiltiazemDosetakselDoksorubisinEritromisinEtopozidFeksofenadinHidrokortizonIndinavirKortizonLoperamidMitomisin CMitoksantronNifedipinNikardipinPaklitakselPropranololProgesteronRitonavirSakinavirSiklosporinSirolimus (Rapamisin)TakrolimusTaksolTenipozidTerfenadinTopotekanVerapamil2. ‹lac›n etkisi azal›r;istenmeyen etkileflimlerp-gp indüktörleri çokluilaç rezistans› (MDR)biçiminde istenmeyenilaç etkileflimlerine nedenolurlarVinblastinVinkristinSIRA S‹ZDEOral kontraseptif SIRA S‹ZDE (do¤um kontrol haplar›) kullanan hastalar›n Doksisiklin, Limesiklin,4 Oksitetrasiklin Minosiklin, Tetrasiklin gibi genifl spektrumlu antibiyotikleri kullanmalar›halinde sürpriz gebelikler oluflabilir. Nedeni nedir?DÜfiÜNEL‹MDÜfiÜNEL‹MDa¤›l›m Düzeyindeki Farmakokinetik EtkileflmelerSORUa) Plazma SORU proteinlerine ba¤lanma düzeyindeki etkileflmeler: Albuminfazla say›da ve çeflitli ilaçlar› ba¤lad›¤›ndan albümine ba¤lanma düzeyindeki etkileflmeninklinik aç›dan çok çeflitli örnekleri vard›r. Bir ilaç, albumine yüksek orandaba¤lan›yorsa ve sanal da¤›l›m hacm› da küçük ise bir baflka ilaç taraf›ndan kom-D‹KKATD‹KKATpetisyon (yar›flma) ile buradan kovuldu¤unda bu ilac›n plazma konsantrasyonu artarve böylece farmakolojik aktivitesi artar. Proteine yüksek oranda ba¤lanan veSIRA S‹ZDESIRA S‹ZDEdüflük da¤›l›m hacmine sahip olan ilaçlar, varfarin (%99), fenitoin (%90), tolbutamid(%96)’dir. Ancak, bu tip etkileflmenin san›ld›¤› gibi klinik aç›dan pek fazlaAMAÇLARIMIZ önemi yoktur. AMAÇLARIMIZNedeni ise, albuminden kovulan ilaçlar›n uzaklaflt›ktan sonra sonravücuttaki klerensleri kovulma oran› ile orant›l› olarak artar. Bu da, ilac›n plazmadakikonsantrasyonunu K ‹ T A P sabit bir oranda tutmay› sa¤lar, yani ço¤u zaman K ‹ T A PserbestTELEV‹ZYONTELEV‹ZYON

6. Ünite - ‹laç Etkileflimleri149fraksiyon ile ba¤l› fraksiyon aras›nda ayn› oran sabit tutulur. Bu düzeydeki etkileflmeninklinik aç›s›ndan en önemli örneklerini albumine ileri derecede ba¤lananasidik ilaçlar oluflturmaktad›r. Kumarin grubu oral antikoagulanlar, tolbutamid v.b.hipoglisemik sülfonilüreler ve endojen bir bileflik olan bilüribinin di¤er asidik ilaçlartaraf›ndan albuminden uzaklaflt›r›lmalar› istenmeyen sonuçlar yaratabilir. Birçokbazik ilaç da plazma proteinlerine ileri derecede ba¤land›klar› halde bunlariçin önemli bir etkileflmenin gösterilmemifl olmas›n›n nedeni, muhtemelen zehirlida¤›l›m hacimlerinin büyük olmas›d›r.b) Hücrelerde da¤›l›m düzeyindeki etkileflmeler: Rifampisin, varfarinin hepatositlerdenal›m›n› inhibe ederek etkisini azalt›r. Baz› antihipertansif ilaçlar (betanidin,guanetidin, debrisokin) adrenerjik sinir uçlar›na aktif transport ile al›naraketki gösterirler. Bu transport mekanizmas› trisiklik antidepresanlar taraf›ndan inhibeedilerek söz konusu antihipertansif ilaçlar›n kan bas›nc› kontrolündeki etkinlikleriazalt›l›r ya da ortadan kald›r›l›r. Ayn› mekanizma klonidin ile trisiklik antidepresanlariçin de geçerlidir. Digoksin veya dijitoksin (dijital glikozitleri) kullan›-m› sonucu ortaya ç›kan en önemli yan etkilerden biri olan aritmilerin tedavisindekinidin kullan›m› son derece yanl›fl bir yaklafl›md›r. Kinidin de digoksin ve dijitoksingibi çizgili kaslara ba¤lan›r ve ba¤l› durumda olan bu dijital glikozitlerinin kandakimiktarlar› daha da fazlalafl›r. Bu durumda dijital glikozitlerine ba¤l› olarak geliflenaritmi düzelece¤i yerde daha da kötüleflir ve böylece ölümcül önem tafl›yanbir ilaç etkileflimi ortaya ç›kar.Metabolizma (Biyotransformasyon) Düzeyindeki FarmakokinetikEtkileflimlerBu düzeyde etkileflme, farmakokinetik ilaç etkileflmeleri aras›nda önemli bir grubuoluflturmaktad›r. Bir ilaç di¤erinin biyotransformasyonunu art›rabilir ya da inhibeedebilir. Sonuçta da ikinci ilac›n etkinli¤i azalabilir ya da artabilir. Di¤er bir deyiflleetkilenen yolaklar›n ilaçlar›n detoksifikasyon veya aktivasyonlar›ndan sorumluolmalar›na göre, bu yolaklar›n etkilenmesi ile farmakolojik aktivitede azalma veyaartma gözlenebilir. Bu etkiler tek bir bileflik veya belli bir grup bilefli¤i ilgilendirdi¤indeözgüldür veya örne¤in karaci¤er mikrozomal enzim sistemi gibi çeflitlibilefliklerin biyotransformasyonundan sorumlu enzimlerle ilgili ise genifl kapsaml›-d›r. Bu tip etkileflmeler iki ayr› grupta toplanabilir.a) Enzim indüksiyonu (ilaç biyotransformasyonunun art›r›lmas›): Enzimindüksiyonu yapan ilaçlar, bu enzimler taraf›ndan y›k›lan ilaçlar›n biyotransformasyonlar›n›h›zland›r›rlar. Sonuçta ilaçlar›n konsantrasyonu ve dolay›s› ile etkileriazal›r. Bunun en tipik örnekleri fenitoin al›nmas›na karfl›n epilepsi tutar›klar›n›ngörülmesi, oral kontraseptif kullan›lmas›na karfl›n hamile kal›nmas›d›r. Lipidlerdeçözünen birçok ilac›n hepatik mikrozomal enzim aktivitesini indükleyerekilaç metabolizmas›n› nonspesifik olarak art›rabildikleri gösterilmifltir. ‹ndüksiyongenellikle birkaç gün veya haftada geliflir ve ilaç kesildikten sonra benzer bir süresonra sona erer. Barbitüratlar ve di¤er hipnotikler taraf›ndan oral antikoagulanlar›nmetabolizmalar›n›n uyar›lmas› klinik aç›dan önemli etkileflmelerden biridir.Uzun süreli varfarin tedavisindeki bir hastaya barbitürat da verilirse birkaç haftasonra antikoagulan etkide azalma görülür ve bafllang›çtaki etkiyi sa¤layabilmekiçin varfarin dozunun 2-4 kat› art›r›lmas› gerekir. ‹ndükleyici ajan, barbitürat tedavidençekilince varfarin dozu yeniden ayarlanmal›d›r, çünkü enzim aktivitesi 1-4hafta normale dönecektir. Genellikle hasta taburcu edildikten sonra da durum tehlikelidir,çünkü sedatif ilaç o zaman kesilir ve bir süre sonra indüksiyon kaybola-Mikrozomal Enzim‹ndüksiyonu:Baz› ilaçlarendoplazmik retikulumunpürüzsüz k›sm›nda yer alanenzimlerin miktarlar›n›artt›rarak o enzimlerlemetabolize edilen ilaçlar›ndaha kolay y›k›lmas›n›nsa¤larlar.Böylece builaçlar›n etkisinde azalmagerçekleflir.

150 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekilleriSempatomimetikler:Otonom sinir sistemininadrenerjik (sempatik)k›sm›n› etkinlefltiren ilaç vemaddeler.ca¤›ndan antikoagülan etkinlik artar. Bu nedenle oral antikoagülan verilen hastalardahipnotik olarak indüksiyon yap›c› etkisi çok düflük veya hiç olmayan benzodiazepinlerin,özellikle nitrazepam›n kullan›lmas› önerilmektedir. Öte yandan indüksiyondüzeyinde son y›llarda yararl› etkileflimler üzerinde çal›fl›lmaktad›r, örn.:anneye gebeli¤in son birkaç haftas›nda ufak doz fenobarbital verilerek neonatalhiperbilirübinemi insidans› azalt›lmaktad›r. Bu tedavinin bebe¤in sa¤l›¤› ve nörolojikfonksiyonlar› üzerine zararl› bir etkisi bulunmad›¤› ve hiperbilirübinemiyiazaltt›¤› gösterilmifltir. Ayn› tip tedavi yenido¤an bebe¤e de uygulanabilmektedir.b) Enzim inhibisyonu (ilaç biyotransformasyonunun azalt›lmas›): ‹laçmetabolizmas›n›n inhibisyonu etkide uzama, artma, hatta toksisitenin artmas› gibiriskler ile sonlanabilir. Bu tip etkileflme karaci¤er mikrozomal enzimleri ile ilgiliolup genifl kapsaml› olabilir veya spesifik bir enzimin inhibisyonuna ba¤l› olarakbelli ilaçlar için özellik gösterebilir.• Nonspesifik etkileflmelerin tedavide kullan›lan bir örne¤ini disülfiram-alkoletkileflmesidir. Disülfiram alkolden oluflan asetaldehit metabolizmas›n› inhibeederek organizmada asetaldehit sendromuna neden olur. Bu sendromuoluflturmak amac›yla disülfiram alkoliklerin tedavisinde kullan›l›r.• Tedavide yararl› olan di¤er bir spesifik enzim inhibisyonu da benserazid vekarbidopa ile yap›lan dopa-dekarboksilaz inhibiyonudur. Bu iki ilaç SSS’ egeçemedi¤inden sadece periferik dopa-dekarboksilaz› inhibe eder, böyleceparkinson tedavisinde kullan›lan L-dopan›n periferde y›k›m›n› önler ve büyükbir k›sm›n›n SSS’e geçerek dopamine dönüflmesini sa¤lar. Böyle biryaklafl›m ile L-dopan›n düflük dozlarda terapötik etkinli¤i sa¤lanarak yan etkilerininazalt›lmas› amaçlan›r.• Özel metabolik yolak inhibisyonuna iliflkin önemli bir etkileflme de allopurinoltaraf›ndan y›k›lan 6-merkaptopürin ve azotiyopürinin vücutta birikmelerisöz konusudur. Lösemi tedavisinde, kemoterapiye ba¤l› oluflan hiperürisemiyiönleme amac› ile allopurinol ilave edilmesi isteniyor ise sözü edilensitotoksik ajanlar›n dozlar›n›n düflürülmesi gerekmektedir. Doz düflürülmedi¤itaktirde ölümle sonuçlanan toksisite olgular› bildirilmifltir.• Monoamin Oksidaz Enzim inhibisyonu (MAO) ile olan etkileflmeler de klinikaç›dan büyük önem tafl›maktad›r. Burada enzim irreversibl olarak inhibeedildi¤inden MAO inhibisyonu yapan ilaç alan hastalarda efedrin, amfetamin,metaraminol, tiramin gibi sempatomimetiklerin metabolizmalar›inhibe olaca¤›ndan hipertansif etkileri fliddetlenir ve uzun sürer. Bu inhibisyondaölümcül olan hipertansiyon olgular› bildirilmifltir. Bu etkileflmedekiolaylar zinciri flöyle geliflmektedir:• MAO inhibisyonu sonucu adrenerjik sinir uçlar›nda noradrenalin düzeyi artar,• Tiramin, MAO inhibitörü ilaçlar ile birlikte al›nd›¤›nda ba¤›rsak ve karaci¤eryolu ile dolafl›ma geçer,• Sinir uçlar›nda birikmifl olan noradrenalini boflalt›r ve hipertansif krizlereneden olur.Metabolizma düzeyindeki etkileflimlere di¤er örnekler ile mekanizmas› belli olmayanfarmakokinetik etkileflimlere ait örnekler Tablo 6.4’de toplanm›flt›r.

6. Ünite - ‹laç Etkileflimleri151Etkileflim Tipi(Alt tip)FarmakokinetikEtkileflim(Biyotr)FarmakokinetikEtkileflim(Biyotr)FarmakokinetikEtkileflim(Biyotr)FarmakokinetikEtkileflim(Belirsiz)FarmakokinetikEtkileflim(Belirsiz)1. ‹laç 2. ‹laç Sonuç MekanizmaOmeprazol Ketokonazol 1. ilac›n etkisiartar;istenmeyenetkileflim‹zoniazid Fenitoin 2.ilac›n etkisiazal›r;istenmeyenetkileflim‹zoniazid Rifampin 1. ve 2. ilac›nhepatotoksiketkileri artar;istenmeyenetkileflimAmitriptilin‹mipraminKlomipraminAprepitantOralkontraseptifler(Östrojeniçeren)1. gruptakiantidepresanilaçlar›nOralkontraseptifler(Östrojeniçeren)1. gruptakiantidepresanilaçlar›n etkileriartar;istenmeyenetkileflim(antidepresanilaç dozlar›n›n1/3 oran›ndaazalt›lmas›gerekebilirOralkontraseptifilaçlar›n etkileriazal›r;istenmeyenetkileflim, sürprizgebelikleroluflabilirKetokonazol,omeprazolümetabolize edensitokrom enzimiCYP3A4’ü inhibeederMekanizmas› tamlarak anlafl›lmam›flolmakla birlikte,muhtemelen izoniazidfenitoini metabolizeeden enzimleriindüklemektedirMekanizmas› tamolarakanlafl›lamam›flt›r.Mekanizmas› tamolarak anlafl›lamam›flolmakla birlikteantidepresan ilaçlar›nbiyoyararlan›m›artmaktad›r;muhtemelen konjugeöstrojen ilaçlar›nmetabolizmalar›n›inhibe etmektedir.Mekanizmas› tam olarakanlafl›lamam›fl olmaklabirlikte kontraseptifilaçlar›n biyoyararlan›m›enzim indüksiyonuile azalmaktad›r.Tablo 6.4Metabolizmadüzeyindeetkileflimlere örneklerve baz› mekan›zmas›belirsizfarmakokinetiketkileflimlerAt›l›m (Ekskresyon) Düzeyindeki Farmakokinetik EtkileflmelerEn önemli at›l›m organ› böbrekler oldu¤undan bu tip etkileflimlerin büyük bir k›sm›böbrek tubuluslar›nda meydana gelmektedir. Tübüler sekresyon aktif bir olayoldu¤undan metabolik inhibitörleri taraf›ndan veya transport sistemi için yar›flandi¤er bileflikler taraf›ndan azalt›labilir. Yar›flma sonucu bir ilaç di¤erinin at›l›m›n›

152 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekilleriazaltarak vücutta birikmesine dolay›s› ile etkisinin fliddetlenmesine veya süresininuzamas›na neden olabilir.Farmakodinamik EtkileflimlerFarmakodinamik etkileflimler ilaçlar›n etki yöreleri ve/veya etki gösterdikleri fizyolojiksistemler düzeyinde ortaya ç›kan etkileflimlerdir. Bir baflka deyiflle bu etkileflimlerfarmasötik ve farmakokinetik etkileflimler d›fl›nda kalan tüm etkileflim türleridir.Bu noktada ilaçlar›n organizmada oluflturduklar› etkiler önem kazanmaktad›r.Burada da yararl› ve zararl› veya istenen ve istenmeyen türde etkileflimlerdensöz etmek olas›d›r. Ayr›ca, bu tip etkileflimde ilaçlar›n ana etkileri ve/veya yan etkileride de¤iflim gösterebilmektedir. Etkilerin birbirlerini artt›rma ve azaltmalar›nagöre iki ana farmakodinamik etkileflmeden söz etmek gerekmektedir:• Sinerjizma,• Antagonizma,• Dualizm.Adjuvan: Kendi bafl›na etkisiolmad›¤›halde beraberindekullan›landi¤er baz› ilaçlar›netkilerini artt›ran ilaçlar.Aspirinsiz kombinasyon:Aspirin’in yaklafl›k 10-15 y›lkadar süredir so¤uk alg›nl›¤›preparatlar›nda kullan›m›azalm›flt›r.Bunda en önemlietken hiç kuflkusuz çocuklarve gençlerde (baz›epidemiyolojik taramalaragöre 19 yafla kadar)aspirin’in Reye Sendromunayol açmas› veya bu sendromiçin haz›rlay›c› faktörolmas›d›r.SinerjizmaFarmakodinamik mekanizmalar arac›¤›yla, etkileflim gösteren ilaçlar›n birbirlerininetkilerini artt›rmas›na veya bir ilac›n di¤erinin etkisini artt›rmas›na “sinerjizma” ad›verilmektedir. Sinerjizma, ilaç etkisinin artma derecesine ve oluflan kombine etkininfliddetine göre iki alt kategoriye ayr›lmaktad›r:• Sumasyon (Aditif Etkileflme),• Potansiyalizasyon (Supraaditif Etkileflme).Sumasyon (Aditif Etkileflme): Ayn› etki türünü oluflturan iki ilaç belirli dozlardabir arada verildiklerinde ortaya ç›kard›klar› kombine etki, söz konusu ilaçlar›n ayn›dozlarda tek bafllar›na verildikleri zaman yapt›klar› bireysel etkilerin cebirseltoplam›na eflit ise iki ilaç aras›ndaki etkileflim “sumasyon tipinde etkileflme (aditifetkileflme)” olarak tan›mlan›r. Bu etkileflim için en tipik örnek aspirin ve parasetamolaras›nda görülen etkileflmedir. 0.5 g aspirin ve 0.5 g parasetamol beraber kullan›ld›¤›ndaoluflan kombine etki, ilaçlardan her birinin tek bafllar›na 1.0 g dozdakullan›ld›¤›nda elde edilen etkiden fazla de¤ildir. Bu etkileflim istenen türden biretkileflimdir. Gerçi kombine kullan›m sonucunda etki çok fazla oranda artmamaktad›r,ancak ilaçlar›n “bireysel toksisiteleri” azalmakta ve böylece hastada oluflabilecekyan etkilerin insidans (s›kl›k) ve fliddeti azalmaktad›r. Klasik bir örnek olan,aspirin-parasetamol etkileflimi bu nedenle istenen bir etkileflmedir ve ilaç piyasas›ndaçeflitli oranlarda kar›fl›m halinde kombine aspirin-parasetamol preparatlar›bulunmaktad›r. Bu kombinasyona baz› hallerde kafein veya kodein de belirli miktarlardakat›lmaktad›r. Kafein santral sinir sistemi uyar›c›s› ve analjezik adjuvand›r,kodein ise esas olarak antitussif (öksürük kesici) etkisi vard›r, hafifçe santral analjezikve santral sinir sisteminde depresan, sedatif etkileri vard›r. Bu etkileri sayesindekodein veya kafein özellikle nezle, grip ve so¤uk alg›nl›¤› preparatlar›ndas›kl›kla parasetamol (bazen de kombinasyonda aspirin olmaks›z›n) ile birlikteyer almaktad›r. Bu etkileflim genellikle, ayn› tür etki yörelerini kullanan, bir baflkadeyiflle ayn› tür etki mekanizmas›n› kullanan ilaçlarla ortaya ç›kmaktad›r. Aspirinve parasetamol örne¤ini irdeleyecek olursak; bu iki ilaç siklooksijenaz enzimlerininnon-selektif inhibitörüdür. Ayn› etki yöresindeki bu etkileflim, enzim inhibisyonukapasitesinin belli bir düzeyde olmas› ve iki ilac›n kombinasyonu ile kapasiteninafl›lamamas› nedeniyle additif tarzda ortaya ç›kmaktad›r.

6. Ünite - ‹laç EtkileflimleriReye sendromu nedeniyle aspirin’in grip, nezle vb. so¤uk alg›nl›¤› infeksiyonlar›ndakullan›m›n›n s›n›rlanmas› nedeniyle, di¤er bir analjezik-antipiretik ilaç olanpropifenazon (dipropilfenazon) kombinasyonlarda kullan›lmaya bafllanm›fl birilaçt›r. Bu son ilaç da siklooksijenaz enzim inhibitörüdür.Aminoglikozit (ozamin) grubundan olmad›¤› halde nöromusküler blokaj potansiyeliolan basitrasin, linkomisin, klindamisin, polimiksin, amfoterisin B ile denöromusküler blokörlerin dikkatli biçimde kullan›lmas› gerekmektedir. Ayr›caapalsilin, azlosilin, mezlosilin, piperasilin gibi açilaminopenisilin türevleri ile benzerdurumlar yaflanabilmektedir. Bunlar›n yerlerine nöromusküler blokör etkisi olmayanve normal hastalarda etkileflim bildirilmemifl olan afla¤›daki di¤er alternatifantibiyotiklerin kullan›lmas› önerilmektedir: Tetrasiklinler, kloramfenikol, eritromisin,oleandomisin, vankomisin, sefuroksim ve metronidazol. Pek fazla alternatif seçene¤iolmayan antifungal antibiyotik amfoterisin B ile tedavide hastan›n durumununve özellikle de bu antifungal ilac›n oluflturdu¤u hipokaleminin dikkatli biçimdeizlenerek cerrahi operasyon s›ras›nda nöromusküler blokörlerin kullan›lmas›gereklili¤i vurgulanmaktad›r.Potansiyalizasyon (Supraaditif Etkileflme): Ayn› etki türünü oluflturan iki ilaçbelirli dozlarda bir arada verildiklerinde ortaya ç›kard›klar› kombine etki, söz konusuilaçlar›n ayn› dozlarda tek bafllar›na verildikleri zaman yapt›klar› bireysel etkilerincebirsel toplam›ndan çok daha fazlas›na eflit ise iki ilaç aras›ndaki etkileflim“potansiyalizasyon tipinde etkileflme (supraaditif etkileflme)” olarak tan›mlan›r.Her ne kadar bu kategori içinde de¤ilmifl gibi gözükse de, farmakokinetik etkileflmelersonucunda ortaya ç›kan etki art›fllar› genellikle potansiyalizasyon karakterindeolmaktad›r. Antimetabolit tipinde antineoplastik ilaçlar olan azatiyopürin (azatiyoprin)veya merkaptopürin toksisitesinin bir antigut ilaç olan allopürinol taraf›ndanartt›r›lmas› da bu durum için ilginç örneklerdir. Ksantinoksidaz enzimini blokeederek ürik asit oluflumun azalmas›n› sa¤layan ve bu yolla gut tedavisindeönemli yararlar sa¤layan allopürinol yukar›da ad› geçen antineoplastik ilaçlar›n etkisinien az 3-4 kat artt›rmaktad›r, çünkü bu enzim azatiyopürin (azatiyoprin) veyamerkaptopürin’in karaci¤erden ilk geçiflte eliminasyonunu sa¤layan enzimdir.Bu etkileflimin önlenmesi için antineoplastik ilaç dozlar›n›n düflürülmesi veya ad›geçen antineoplastik ilaçlar›n intravenöz yolla uygulan›lmas› önerilmektedir, çünküintravenöz uygulama ile bu ilaçlar aras›nda önemli düzeyde bir etkileflim görülmemektedir.Bu etkileflim, ilk bak›flta sanki farmakokinetik etkileflim (biyotransformasyon)kategorisi içinde yer almal› gibi gözükmektedir. Gerçekten de ksantin oksidazazatiyopürin ve merkaptopürin’in biyotransformasyonlar›n› sa¤lay›p inaktifürünler oluflturan enzimdir. Burada önemli olan bir baflka nokta da azatiyopürin’inbir ön-ilaç olmas› ve organizmada merkaptopürin’e dönüfltükten sonra aktif halegeçmesidir. Bir sonraki basamakta ksantinoksidaz ile parçalanan merkaptopürininaktif hale geçmektedir.Bu etkileflim, genellikle farkl› etki mekanizmalar›n› ve dolay›s›yla farkl› etki yörelerinikullanan, ancak ayn› tür farmakolojik etkileri oluflturan ilaçlar aras›ndaoluflmaktad›r. Örne¤in, lokal anestezik etkiler tafl›yan ancak günümüzde sadeceba¤›ml›l›k yap›c› olarak kullan›m› olan kokain taraf›ndan noradrenalin’in hipertansifetkinin artt›r›lmaktad›r. Monoaminoksidaz inhibitörleri taraf›ndan noradrenalinve benzeri direkt etkili sempatomimetik ilaçlar ile efedrin ve benzeri indirekt etkilisempatomimetik ilaçlar›n etkilerinin artt›rmas› bu duruma güzel örneklerdir. Buson durum ile ilgili olarak, oldukça masum ilaçlar olarak gözüken ve birçok ülkedeOTC kapsam›nda reçetesiz sat›lmakta olan çok say›da so¤uk alg›nl›¤› veya za-153Reye Sendromu: Endergörülen bu hastal›ktagrip,nezle vb. virusler ileoluflan infeksiyonlar bazennedeni tam olarakanlafl›lamam›fl biçimdeensefalit ve hepatite yolaçmaktad›r. Oldukçatehlikeli bir durum olanReye sendromunun aspirinve di¤er salisilat kullan›m›ile ilgili oldu¤usan›lmaktad›r.

154 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekilleriy›flama (antiobezite) preparat›n›n bilefliminde yer almakta olan efedrin, fenilpropanolaminve psödoefedrin gibi ilaçlar›n doktor bilgisi d›fl›nda kullan›m›n MAO inhibitörleriyleetkilefliminin hipertansif kriz, tafliaritmiler gibi oldukça tehlikeli sonuçlardo¤urabilece¤i ak›lda tutulmal›d›r. Bu tür so¤uk alg›nl›¤› veya zay›flamapreparatlar›n› satmakta olan eczane eczac›lar›na önemli bir sorumluluk düflmektedir.Selektif bir MAO inhibitörü olan moklobemid ile birlikte kullan›lan efedrin’inhipertansif (pressör) etkisi tek bafl›na kullan›ld›¤› duruma göre en az 4 kat artmaktad›r.Selektif MAO inhibitörü olan brofaromin ile fenilpropanolamin aras›nda farmasötikpreparat farkl›l›¤›na ba¤l› ilginç etkileflim örnekleri bulunmaktad›r, flöyleki; yavafl sal›n›ml› fenilpropanolamin preparat› ile brofaromin aras›nda 10 günlüktedavi boyunca herhangi bir etkileflim görülmemiflken, ani sal›n›ml› jelatin kapsülformunda fenilpropanolamin preparat› ile bu selektif MAO inhibitörü aras›nda etkileflimortaya ç›km›fl ve fenilpropanolamin’in hipertansif etki potansiyeli yaklafl›k3.3 kat artm›flt›r.Potansiyalizasyon sonucunda ilaçlar›n etkileri kat-kat artt›¤› için, toksik etkilerkolayl›kla oluflabilmekte ve yaflamsal tehlikeler ortaya ç›kabilmektedir. Bu tür etkileflimlergenellikle en fazla ciddiye al›nmas› ve özenle hastan›n sak›n›lmas› gerekenetkileflimlerdir. Genel önlem olarak, ilaç dozlar›n›n yüksek oranlarda azalt›lmas›veya etkileflim sergilemeyen alternatif ilaçlar›n kullan›lmas› önerilmektedir.Baz› terapötik uygulamalarda da potansiyalizasyon tipinde yararl› ilaç etkileflimlerielde edilebilmektedir. Buna en güzel örneklerden birisi bir “ön-ilaç” olanve periferde ve santral sinir sisteminde dopamine dönüflüm geçirdikten sonra antiparkinsonetkinlik gösteren L-DOPA ile birlikte karbidopa veya benserazid’inkombine kullan›m›d›r. Bu son iki ilac›n herhangi bir farmakolojik etkisi olmamas›-na karfl›n L-aromatik aminoasit dekarboksilaz enzimini inhibe etmekte ve kan-beyinengelini aflamad›¤› için bu inhibisyonu sadece periferde gerçeklefltirmektedir.Sözü edilen bu enzim ile L-DOPA’n›n dopamin’e dönüflmesi halinde oluflan dopaminParkinson hastal›¤›nda etkili ilaç formu olmas›na karfl›n kan-beyin engeliniaflamamakta ve periferde L-DOPA’n›n yan etkilerini oluflturmaktad›r. Periferde buenzimin inhibisyonu dopamin oluflumunu engelledi¤i için hem daha yüksek orandaL-DOPA santral sinir sistemine ulaflmakta hem de oluflabilecek dopamin’nin periferikyan etkileri önlenmektedir. Bu konudaki di¤er örnek kotrimoksazol’dür. Builaç herbiri bakteriyostatik olan sülfametoksazol ile trimetoprimin kar›fl›m› olup,duyarl› bakterilerde “bakterisit” tipte kombine etki olarak ortaya ç›kmaktad›r.AntagonizmaEn basit tan›mlama ile antagonizma iki veya daha fazla ilac›n birbirlerinin etkileriniönlemesi, ilaç etkilerinin inhibisyonu (blokaj›) demektir. Antagonizma sonucuortaya ç›kan etkileflimler klinik aç›dan hem “istenen türden” hem de “istenmeyentürden” etkileflimler olabilmektedir. Burada en önemli nokta antagonizma tipindeistenen ilaç etkileflimlerinden ço¤unlukla zehirlenmelerinde yararlan›lmas›d›r. Mekanizmalar›aç›s›ndan bak›ld›¤›nda, genel olarak antagonizma tipleri afla¤›daki biçimdes›n›flanmaktad›r:• Kimyasal antagonizma,• Farmakolojik antagonizma,• Fizyolojik antagonizmaKimyasal Antagonizma: Antagonizma tipindeki bu etkileflim asl›nda bir tür“kimyasal geçimsizliktir” ve bu konu “farmasötik etkileflimler” bafll›¤› alt›nda dahaayr›nt›l› olarak ele al›nm›flt›r.

6. Ünite - ‹laç Etkileflimleri155Farmakolojik Antagonizma: Bu tür ilaç etkileflimi genellikle ayn› veya çokbenzer farmakolojik mekanizmalar› kullanan ilaçlar aras›nda ortaya ç›kmaktad›r vetipik olarak ayn› reseptör ve/veya hücresel sinyal transdüksiyon sistemlerinikullananilaçlar aras›nda oluflmaktad›r. Etkileflimin kineti¤i aç›s›ndan ele al›nd›¤›nda ikifarkl› tipte farmakolojik antagonizmadan söz etmek olas›d›r:Kompetitif (Yar›flmal›) Antagonizma: Bu tip farmakolojik antagonizma genellikleetkileflim gösteren ilaçlar ayn› reseptör (etki yöresini) kullanan ve reseptörler(etki yöresi) ile geri dönüflümlü (reversibl) biçimde etkileflen ilaçlar aras›ndaoluflmaktad›r. Etkileflim geri dönüflümlü olmak zorundad›r, çünkü etki yöreleri ileetkileflimler geri dönüflümsüz (irreversibl) olursa non-kompetitif tarzda bir antagonistiketkileflim ortaya ç›kmaktad›r. Kompetitif antagonizmada agonist ve antagonistilaçlar aras›nda etki yöresi üzerinde bir yar›flma söz konusudur. Kolinerjik etkiliilaçlar›n (asetilkolin, karbakol, metakolin gibi) muskarinik reseptörler üzerindekietkilerini atropin kompetitif biçimde önlemektedir. Ayr›ca, morfin’in etkilerikompetitif biçimde nalokson ile önlenmektedir. Bu yolla opioid (morfin) ba¤›ml›-lar›n›n nöropsikiyatri kliniklerinde daha kolay tedavisi yap›labilmektedir.Non-kompetitif (Yar›flmas›z) Antagonizma: Bu durumda etkileflim gösterenilaçlar etki yöresinde birbirleri ile yar›flmamaktad›r. Kolinerjik etkili ilaçlar›n (asetilkolin,karbakol, metakolin gibi) spazmojenik etkilerinin papaverin taraf›ndanönlenmesi bu duruma güzel bir örnektir.Fizyolojik Antagonizma: Bu tür ilaç etkileflimi genellikle farkl› etki yöreleriniveya farkl› fizyolojik sistemleri kullanan ilaçlar aras›nda ortaya ç›kmaktad›r. Örne-¤in asetilkolin, karbakol, metakolin gibi kolinerjik etkili ilaçlar göze damlat›ld›¤›ndamiyoz (göz bebe¤i küçülmesi) olay› gerçekleflmekte, adrenalin damlat›ld›¤›ndaise tam tersi midriyaz (göz bebe¤i büyümesi) durumu oluflmaktad›r. Her iki gruptanbirer ilaç peflpefle veya efl zamanl› damlat›ld›¤›nda söz konusu etkiler ortadankalmakta veya hafiflemektedir.Kolinerjik: Otonom sinirsisteminin kolinerjik(parasempatik)k›sm›n›etkinlefltiren ilaç vemaddeler.Dualizm (Parsiyel Antagonizma)Bu özel bir etkileflim türüdür ve çok ender rastlan›r. ‹laçlardan birisi tam agonist(etki yöresi uyar›c›s›) iken di¤eri parsiyel (k›smi) antagonisttir. Yani düflük dozlardatek bafl›na agonist gibi davran›rken yüksek dozlarda tam agonistin etki yöresindekidavran›fl›n› de¤ifltirir (antagonize eder). Morfin vb. tam agonist ilaçlar›n yüksekdozlarda ortaya ç›kard›¤› en önemli yan etki solunum depresyonudur. Yar›sentetik bir morfin türevi olan nalorfin tek bafl›na düflük dozlarda kullan›ld›¤›ndasolunum depresyonu yaparken, morfin ile solunumu deprese olan hastalara verildi¤indemorfin’in solunumu deprese edici etkisi önlenmektedir.REÇETES‹Z SATILAN ÜRÜNLER VE B‹TK‹SELPREPARATLAR ‹LE ORTAYA ÇIKAN ETK‹LEfi‹MLERDünyan›n birçok ülkesinde reçetesiz sat›lan ilaç ve sa¤l›k ürünleri bulunmaktad›r.OTC (Over The Counter) olarak sat›lan bu ilaçlar genellikle minor (küçük, önemsiz)kabul edilen rahats›zl›k, hastal›k ve yaralanmalar için kullan›lmaktad›r. Tümdünyada OTC uygulamalar› için kabul edilen ilkelerden en önemlisi major (büyük,önemli) rahats›zl›k, hastal›k ve yaralanmalar için profesyonel sa¤l›k yard›m› al›nmas›,yani hekim muayenesi, hastane ifllemleri, reçeteli ilaç kullan›m› gibi süreçleriniflletilmesi olmaktad›r. Ayr›ca, hastan›n kendi hastal›¤›n› kendisinin teflhis ve tedavietme özgürlü¤ü bu ürünlerin kullan›m›n›n temel felsefesini oluflturmaktad›r.OTC kapsam›nda hastan›n kendisini tedavi etmesi için baz› ilaçlar yer almaktad›r,

156 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekilleriancak bu ilaçlar genellikle terapötik penceresi genifl, güvenli ilaçlard›r. Güvenlikderecesi düflük veya tam olarak bilinmeyen ilaçlar genellikle OTC kapsam›nda yeralamazlar. Bu ürünlerin bir bölümü vücut bak›m› ve hastal›klardan korunma (profilaksi)amac›yla kullan›l›rken, di¤er bir bölümü baz› kronik hastal›klar›n hastalardasürekli olarak ortaya ç›kard›¤› komplikasyon ve semptomlar›n giderilmesineyard›mc› olarak kullan›lmaktad›r. Her ne kadar sa¤l›k için risklerinin ve zararlar›-n›n az oldu¤u kabul ediliyorsa da bu ürünler tümüyle zarars›z de¤ildir. Özelliklebaz› kesimlerce bitkisel ürünlerin tümüyle zarars›z oldu¤u yolunda bir görüfl tafl›nmaktad›r.Ne yaz›k ki, bu görüfl do¤ru de¤ildir, çünkü bitkiler aras›nda çok zehirlive sa¤l›k için çok zararl› olanlar da bulunmaktad›r. Ayr›ca, zarars›z olarak kabuledilen birçok bitkisel ürün ile ilaçlar aras›nda klinik aç›dan önemli say›labilecek etkileflimlerortaya ç›kabilmektedir. Bu bitkisel ürünlerden baz›lar› gerek halk aras›ndagerekse ça¤dafl t›p uygulamalar› do¤rultusunda yayg›n olarak kullan›lmaktad›r.Bu ürünlerin “tümüyle zarars›zl›¤›” do¤rultusundaki yayg›n ve yanl›fl inan›fl etkileflimlerindaha ciddi boyutlarda ortaya ç›kmas›na yol açabilmektedir.Tablo 6.5’de baz› bitkisel preparatlar›n baz› ilaçlar ile etkileflimlerine örneklervermektedir.Tablo 6.5Baz› bitkiselürünlerin ilaçlarlaetkileflimiBitkisel Ürün ‹laç Sonuç Mekanizma (Etkileflim Tipi)Allium sativum(Sarm›sak)KlorpropamidParasetamolKlorpropamid’inantidiyabetik etkisiartarSarm›sak, parasetamol’ünhepatotoksikyan etkisiniazalt›r(istenen etkileflim)Sarm›sa¤›n deney hayvanlar›ndagözlenmifl bir hipoglisemik etkisivard›r, bu klorpropamid’inkineeklenir (farmakodinamik etkileflim)Çok muhtemelen sarm›sak, parasetamol’ünCYP2E1 taraf›ndanmetabolize edilmesini inhibe eder(farmakokinetik etkileflme)SakinavirVarfarinSakinavir’in etkisiartar,ancak toksiketkiside¤iflmez(istenen etkileflim)Varfarin’inantikoagülanetkisiartar(istenmeyen etkileflim)Sarm›sa¤›n P-glikoprotein üzerindekizay›f etkisi nedeniyle substratolan Sakinavir absorbsiyonuVarfarin gibi sarm›sa¤›n baz› komponentlerininantikoagülan etkisi vard›r(additif farmakokinetik etkileflim)DiazepamSarm›sak Diazepam’›nsantral sinirsistemindekietkilerini artt›r›rAngelica dahurica Tolbutamid Tolbutamid’in metabolizmas›A. dahuricataraf›ndan yavafllat›ld›¤›etkisi artar (istenenetkileflim)Farkl› bitki komponentlerinin farkl›etkileri nedeniyle kompleks birmekanizma ile etkileflim ortaya ç›-kar (Hem farmakokinetik hem defarmakodinamik etkileflimler)CYP2E 1 enziminin A. dahurica taraf›ndaninhibisyonuna dayan›r (Farmakokinetiketkileflim)

6. Ünite - ‹laç Etkileflimleri157Angelica sinensis Varfarin Varfarin’in etkisiartar (istenmeyenetkileflim)A. sinensis’in antitrombotik (plateletlerdeantiagregan) etkisi vard›r.Bu etki varfarin’in etkisini artt›r›r(farmakodinamik etkileflim)Tablo 6.5(devam›)Eleutheroccussenticosus(Sibirya ginsengi)Digoksin Digoksin’in kandüzeyleri artar,ancak digoksin’inherhangi bir toksiketkisi oluflmamaktad›r(istenmeyenetkileflim)Sibirya ginsenginin bilefliminde dijitalbenzeri maddeler bulunmufltur(farmakokinetik etkileflim)Gingko biloba(Mabet a¤ac›)Aspirin‹ki ilac›n birlikteal›nmas›yla gözdehifem görülmüfltür(istenmeyen etkileflim)Mekanizma tam bilinmiyor. Hemfarmakokinetik hem de farmakodinamiketkileflimler söz konusuolabilir)Hifem: Gözün ön (anterior)odac›¤›nda hiperemi ve/veyakanama demektir.DigoksinGingko biloba Digoksinfarmakokineti¤inide¤ifltirmektedir.(Her nekadar klinik aç›danönemsiz gözüksede hasta herhangibir zarar oluflmamas›için sürekli izlenmelidir)Mekanizma tam bilinmiyor (Farmakokinetiketkileflim)DiltiazemDiltiazem’in antihipertansifetkisiazal›r (istenmeyenetkileflim)CYP3A4 enzim indüksiyonu ileartan diltiazem metabolizmas›(Farmakokinetik etkileflim)FenitoinFenitoin’in antiepileptiketkisi azalabilir(istenmeyenetkileflim)Gingko biloba, hipokampusta GA-BA düzeylerini glutamik asit dekarboksilazaktivitesini düflürerekkonvülziyon e¤ilimini artt›r›r (Farmakodinamiketkileflim)FenobarbitalFenobarbital’in antiepileptiketkisiazalabilir (istenmeyenetkileflim)Gingko biloba, hipokampusta GA-BA düzeylerini glutamik asit dekarboksilazaktivitesini düflürerekkonvülziyon e¤ilimini artt›r›r (Farmakodinamiketkileflim)HaloperidolHaloperidol’ünantipsikotik etkisiartar (duruma göreistenen veya istenmeyenetkileflimolabilir)Bitkinin antioksidan etkinli¤i birfaktör olabilir, ayr›ca GABA reseptörleriüzerideki regülatör etkinlikde bu etkileflimde rol oynamaktad›r(Farmakodinamik etkileflim)

158 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekilleriTablo 6.5(devam›)‹buprofen‹ki ilac›n birlikteal›nmas›yla fatal intraserebralkanamaoluflmufltur (tehli-Mekanizma tam bilinmiyor Hemfarmakokinetik hem de farmakodinamiketkileflimler söz konusuolabilir)keli etkileflim)‹nsülin‹nsülin’in antidiyabetiketkinli¤i azal›r(istenmeyen etkileflim)‹nsülin’in G. biloba ile artan hepatikmetabolizmas› (Farmakokinetiketkileflim)KarbamazepinKarbamazepin’inantiepileptik etkisiazalabilir (istenmeyenetkileflim)Gingko biloba, hipokampusta GA-BA düzeylerini glutamik asit dekarboksilazaktivitesini düflürerekkonvülziyon e¤ilimini artt›r›r(Farmakodinamik etkileflim)NikardipinNikardipin’in antihipertansifetkisiazal›r (istenmeyenetkileflim)CYP3A2 enzim indüksiyonu ile artannikardipin metabolizmas› (Farmakokinetiketkileflim)CYP2C19 ‹ndüksiyonu : Buetkileflimde genetikpolimorfizm önemkazanmaktad›r.CYP2C19enzimi ile yavafl Omeprazolmetabolize eden bireylerdebu etkileflim daha dramatikolarak oluflur,yani kankonsantrasyonlar›ndakiazalma daha fazlad›r.Omeprazol Omeprazol kankonsantrasyonudüflmektedir (istenmeyenetkileflim)TiklodipinTiklodipin’in Antiplateletve antitrombotiketkileri artar(duruma göre istenenveya istenmeyenetkileflim olabilir)Gingko biloba taraf›ndan omeprazolmetabolizmas›n› sa¤layanCYP2C19 enziminin indüksiyonuetkileflimin mekanizmas›d›r (Farmakokinetiketkileflim)Mekanizma tam bilinmiyor (Hemfarmakokinetik hem de farmakodinamiketkileflimler söz konusuolabilir)TolbutamidTolbutamid’in antidiyabetiketkinli-¤i azal›r (istenmeyenetkileflim)Tolbutamid’in G. biloba taraf›ndanindüklenen CYP2C9 aktivitesi ileartan hepatik metabolizmas›(Farmakokinetik etkileflim)Koma Durumu: Bu komadurumu Alzheimer hastal›¤›olan 80 yafl›nda bir birkiflide oluflmuyfltur. Yafll› birhasta olmas› etkileflimindaha dramatik bir biçimdeortaya ç›kmas›na nedenolabilir.TrazodonVarfarin‹ki ilac›n birlikteal›nmas›yla bir hastadakoma durumuoluflmufltur (tehlikelietkileflim)‹ki ilac›n birlikteal›nmas›yla intraserebralkanamalaroluflabilmektedir(tehlikeli etkileflimMekanizma tam bilinmiyor (Hemfarmakokinetik hem de farmakodinamiketkileflimler söz konusuolabilir)Mekanizma tam bilinmiyor Hemfarmakokinetik hem de farmakodinamiketkileflimler söz konusuolabilir)

6. Ünite - ‹laç Etkileflimleri159Glycyrrhizaglabra (Meyan)vb.Prednizolon(kortikosteroitler)Kan Kortikosteroiddüzeylerindeazalma oluflabilmektedir(istenmeyenetkileflim)Mekanizma tam bilinmemekle beraber,steroid metabolizmas›ndakide¤iflimler mekanizmay› oluflturmaktad›r(Farmakokinetik etkileflim)TolbutamidTolbutamid’in antidiyabetiketkinli-¤i azal›r (istenmeyenetkileflim)Tolbutamid’in G. glabra taraf›ndanindüklenen CYP2C9 aktivitesi ileartan hepatik metabolizmas› (Farmakokinetiketkileflim)FenelzinFenelzin’in yan etkileriartar (istenmeyenetkileflim)Mekanizma tam olarak bilinmemekte(Muhtemelen farmakodinamiketkileflim)VarfarinVarfarin etkisi artabilir(istenmeyenetkileflim)Ginseng antiplatelet aktiviteye sahiptir,varfarin’in antikoagulan etkisiniartt›rabilir (Farmakodinamiketkileflim)Kava CYP3A4’ün inhibitörüdür,alprazolam ise CYP3A4 ile y›k›ld›-¤›ndan eliminasyonu güçleflir; ayr›-ca her iki ürünün GABA reseptörleriüzeride additif etkileflimi vard›r(Hem farmakokinetik hem defarmakodinamik etkileflimler sözkonusu)AlprazolamKava ve alprazolam’›ayn› zamandakullanan bir hastadasemikoma (yar›koma) durumu ortayaç›km›flt›r (tehlikelietkileflim)‹LAÇ ETK‹LEfi‹MLER‹ VE ‹NTERNET‹laç etkileflimlerinin çok dinamik bir yönü vard›r; sürekli yeni etkileflimler tan›mlan›rve olas› riskleri/yararlar› belirlenir, yani bilgiler sürekli yenilenmek ve güncellenmekzorundad›r. ‹çinde yaflad›¤›m›z bilgi ça¤›n›n dinamik bilgi öbeklerine enyatk›n arac› hiç kuflkusuz “‹nternet” ortam›d›r. ‹laç etkileflimleri konusunda yenigeliflme ve de¤ifliklikleri en rasyonel biçimde internetten izlemek mümkündür.Afla¤›daki iki adresten ilaç isimleri yaz›larak en güncel ilaç etkileflim bilgileriniedinmek olas›d›r:‹nternet: http://www.drugdigest.org/wps/portal/ddigesthttp://www.drugs.com/drug_interactions.html

160 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekilleriÖzetA MAÇ1A MAÇ2A MAÇ3‹laç etkileflimi kavram›n› tan›mlamak.‹laç etkileflimi iki veya daha fazla ilaç bir aradabulundu¤unda ilaçlar›n herbirinin farmakolojiketkisinde olan de¤iflimi tan›mlamaktad›r. ‹laçlarvücut d›fl›nda ve vücut içinde etkileflim ortaya ç›-karabilmektedir. Di¤er bir deyiflle etkileflimlerilaç-ilaç veya ilaç-organizma-ilaç etkileflimleri biçimindeortaya ç›kabilmektedir. Etkileflim sonundailaçlardan en az›ndan birinin etkisi de¤iflmekzorundad›r. Bazen birlikte kullan›lan ilaçlar›nhepsinin etkilerinde de¤iflim ortaya ç›kmaktad›r. Bude¤iflim ilaç etki fliddetinin ve/veya etki süresininartmas› veya azalmas› biçiminde ortaya ç›kmaktad›r.‹laç etkileflim tiplerini tan›mlamak.‹laç etkileflimleri ilaç kullan›m evrelerine göre üçtipte s›n›flanmaktad›r:• Farmasötik etkileflimler• Farmakokinetik etkileflimler• Farmakodinamik etkileflimlerBu üç ana tip etkileflimin alttipleri de bulunmaktad›r.Farmasötik etkileflim kombine preparattaortaya ç›kabilmektedir. Bu olas›l›k ilaç sanayinintitiz uygulamalar› nedeniyle günümüzde en azdüzeye inmifl durumdad›r, ancak damariçi infüzyonuygulamalar›nda bu etkileflim önem kazanmaktad›r.Farmakokinetik etkileflimler vücut içindeflu farmakokinetik aflamalarda ortaya ç›kmaktad›r:Absorbsiyon (emilim), distribisyon (da¤›-l›m), metabolizma (biyotransformasyon), ekskresyon(at›l›m). Farmakodinamik etkileflimlerilaçlar›n asl›nda etki oluflturduklar› sistemlerin veyamoleküler yap›lar›n etkileflimidir ve genellikleetkilerin art›fl› veya azalmas›na dayanarak s›n›fland›r›l›rlar.Bunlar, sinerjizma, antagonizma ve dualismfleklinde üç kategoride de¤erlendirilmektedir.Olas› ilaç etkileflim mekanizmalar›n› aç›klamak.Yukar›da belirtilen etkileflim tip ve alttipleri ›fl›-¤›nda ilaçlar›n hangi kimyasal tip kimyasal reaksiyonlarile etkileflim oluflturdu¤u, hangi tafl›y›c›sistemleri, enzimleri ve reseptörleri etkiledi¤i bukapsam alt›nda de¤erlendirilmektedir. Ço¤u durumdailaçlar aras›ndaki etkileflimlerin mekanizmalar›ilaçlar›n etki ve biyotransformasyon mekanizmalar›paralellik göstermektedir.A MAÇ4A MAÇ5‹laçlar aras›ndaki etkileflimlerin önemini aç›klayabilecek.Baz› ilaç etkileflimleri klinik aç›ndan önemli birsorun yaratmamaktad›r. Ancak baz›lar› klinik aç›-dan önemli etkileflimlerdir. Bunlar uygulamadayararl› (istenen) ve zararl› (istenmeyen) ilaç etkileflimleribiçiminde karfl›m›za ç›kmaktad›r. Yararl›ilaç etkileflimleri ile ilaçlar›n tedavi edici etkileriniartt›rmak ve tedaviden elde edilen yarar düzeyiniyükseltmek uygun “ilaç kombinasyonlar›”ile mümkün olabilmektedir. Bu ak›lc› ilaç tedavisiaç›s›ndan önemlidir. Zararl› ilaç etkileflimleribazen tahlikeli ve ölümcül olabilmektedir. Zararl›ilaç etkileflimleri olas›l›¤› “polifarmasi” olarakadland›r›lan çok ilaçl› reçete uygulamalar› ile artmaktad›r.Dolay›syla ilaç etkileflimi bilgilerinintedavi güvenli¤i ve tedavi etkinli¤i aç›s›ndanönemli oldu¤u görülmektedir.Etkileflim olas›l›klar›n› araflt›rmak.‹laç etki mekanizmalar›n› ve vücuttaki farmakokinetikdavran›fl kal›plar›n› bilmek bize ilaçlar›netkileflim olas›l›klar›n› önceden tahmin etme olana¤›n›tan›maktad›r. Ancak, bu kuramsal yaklafl›mher durumda geçerli olamayabilmektedir.‹laçlar aras›ndaki etkileflim bilgileri ilaçlar›n gelifltirilmeaflamalar›nda elde edilememektedir. Ço-¤u ilaç etkileflimleri ilaçlar›n y›llar süren klinikkullan›m tecrübeleri sonucunda fark›na var›lmaktad›r.‹laç etkileflim bilgileri ile ilgili önemli di¤erbir sorun da bilgilerin çok k›sa süreler içinde çokh›zl› de¤iflim göstermeleridir. Bu zorluklar ilaçetkileflimleri konusunda uzmanlaflm›fl bilgisayarveri tabanlar›na gereksinim do¤urmufltur. Dünyadailaç konusunda resmi otorite konumda olanbaz› kurulufllar bu gereksinimleri karfl›layacakveri tabanlar› oluflturmufllard›r.

6. Ünite - ‹laç Etkileflimleri161Kendimizi S›nayal›m1. Afla¤›dakilerden hangisinde ilaç etkileflimi yoktur?a. ‹ki ilac›n da etkileri de¤iflmezb. ‹ki ilac›n birden etkileri artarc. ‹ki ilac›n birden etkileri azal›rd. ‹laçlardan birinin etkisi de¤iflmezken, di¤erininetkisi artare. ‹laçlardan birinin etkisi de¤iflmezken, di¤erininetkisi azal›r.2. Afla¤›dakilerdan hangisinin yan etkilerini azaltmakiçin antiemetikler ilaç kullan›lmaktad›r?a. Analjezik ilaçlar›nb. Antitussif ilaçlar›nc. Antineoplastik ilaçlar›nd. Antitussif ilaçlar›ne. Antibiyotikler›n3. Afla¤›dakilerden hangisi polifarmasi kavram›n› tan›mlamaktad›r?a. Hastan›n reçetesine eksik ilaç yaz›lmas›d›r.b. Hastan›n reçetesine gere¤inden çok ilaç yaz›lmas›d›r.c. Hastan›n reçetesine ilaçlar›n okunakl› olmayanyaz› ile yaz›lmas›d›r.d. Hastan›n reçetesine yanl›fl ilaç yaz›lmas›d›r.e. Hastan›n reçetesine yaz›lan ilaçlar›n piyasadabulunmamas›d›r.4. Lityum tuzlar› afla¤›daki özelliklerden hangisinedeniyle ciddi ilaç etkileflim olas›l›¤› tafl›r?a. Terapötik penceresinin genifl olmas›b. Etkisinin düflük olmas›c. Yan etkilerinin fazlal›¤›d. Parenteral yolla kullan›lmas›e. Terapötik penceresinin dar olmas›5. Afla¤›dakilerden hangisi oral kontraseptif ilaçlar›netkinli¤ini azaltarak sürpriz gebeliklere yol açabilmektedir?a. Antineoplastik ilaçlarb. Analjezik ilaçlarc. Laksatiflerd. Antibiyotiklere. Uyku ilaçlar›6. Kafein-ergotamin etkileflimi afla¤›dakilerden hangisineörnektir?a. Farmakodinamik etkileflimeb. Farmakokinetik etkileflimec. Farmasötik etkileflimed. Da¤›l›m düzeyinde etkileflimee. Metabolizma düzeyinde etkileflime7. Afla¤›daki ilaçlardan hangisi kanser kemoterapisindekullan›lan hiperüriseminin tedavisi için kullan›lmaktad›r?a. Ondansetronb. Allopürinolc. Dronabinold. Domperidone. Aprepitant8. Afla¤›daki durumlardan hangisi plazma proteinleridüzeyinde etkileflimlerin önemini artt›rmaktad›r?a. Hipoalbüminemib. Hipertansiyonc. Hiperbilirubinemid. Hipoglisemie. Hiperürisemi9. Sar›msa¤›n afla¤›daki ilaçlardan hangisi ile etkileflimisonucunda antikoagülan etki artmaktad›r?a. Klorpropamidb. Parasetamolc. Sakinavird. Diazepame. Varfarin10. Afla¤›daki ilaçlardan hangisi “alkolizm tedavisinde”kullan›l›r?a. Allopürinolb. Amitriptilinc. ‹zoniazidd. Disülfirame. Diazepin

162 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekilleriOkuma Parças› 1 Okuma Parças› 2HASTA HAKLARI YÖNETMEL‹⁄‹Resmi Gazete, Tarih:01.08.1998; Say›:23420B‹R‹NC‹ BÖLÜMAmaç, Kapsam, Dayanak, Tan›mlar ve ‹lkelerAmaçMadde 1- Bu Yönetmelik; temel insan haklar›n›n sa¤l›khizmetleri sahas›ndaki yans›mas› olan ve baflta TürkiyeCumhuriyeti Anayasas›’nda, di¤er mevzuatta ve milletleraras›hukuki metinlerde kabul edilen “hasta haklar›”n›somut olarak göstermek ve sa¤l›k hizmeti verilen bütünkurum ve kurulufllarda ve sa¤l›k kurum ve kurulufllar› d›-fl›nda sa¤l›k hizmeti verilen hallerde, insan haysiyetineyak›fl›r flekilde herkesin “hasta haklar›”ndan faydalanabilmesine,hak ihlallerinden korunabilmesine ve gerekti-¤inde hukuki korunma yollar›n› fiilen kullanabilmesinedair usül ve esaslar› düzenlemek amac› ile haz›rlanm›flt›r.KapsamMadde 2- Bu Yönetmelik; sa¤l›k hizmeti verilen resmive özel bütün kurum ve kurulufllar›, bu kurum ve kurulufllardaveya bunlar›n d›fl›nda hizmete kat›lan her kademedekive unvandaki ilgilileri ve hizmetten faydalanmahakk›n› haiz olan bütün fertleri kapsar.Hukuki DayanakMadde 3- Bu Yönetmelik; 3359 say›l› Sa¤l›k HizmetleriTemel Kanunu’nun 9 uncu maddesinin (c) bendine ve181 say›l› Sa¤l›k Bakanl›¤›’n›n Teflkilat ve Görevleri Hakk›ndaKanun Hükmünde Kararname’nin 43 üncü maddesinedayan›larak haz›rlanm›flt›r.Tan›mlarMadde 4- Bu Yönetmelik’te geçen deyimlerden;a) Bakanl›k: Sa¤l›k Bakanl›¤›’n›,b) Hasta: Sa¤l›k hizmetlerinden faydalanma ihtiyac› bulunankimseyi,c) Personel: Hizmetin, resmi veya özel sa¤l›k kurumlar›ndave kurulufllar›nda veya serbest olarak sunulmas›-na bak›lmaks›z›n, sa¤l›k hizmetinin verilmesine ifltirakeden bütün sa¤l›k meslekleri mensuplar›n› ve sa¤l›kmeslekleri mensubu olmasa bile sa¤l›k hizmetinin verilmesinesorumlu olarak ifltirak eden kimseleri,d) Sa¤l›k kurum ve kuruluflu: Milli Savunma Bakanl›-¤›’na ait olanlar hariç olmak üzere, sa¤l›k hizmeti verilenresmi veya özel bütün kurum ve kurulufllar ile tababeticra edilen bütün yerleri,e) Hasta haklar›: Sa¤l›k hizmetlerinden faydalanma ihtiyac›bulunan fertlerin, s›rf insan olmalar› sebebiyle sahipbulunduklar› ve T.C. Anayasas›, milletleraras› andlaflmalar,kanunlar ve di¤er mevzuat ile teminat alt›naal›nm›fl bulunan haklar›n›, ifade eder.‹lkelerMadde 5- Sa¤l›k hizmetlerinin sunulmas›nda afla¤›dakiilkelere uyulmas› flartt›r:a) Bedeni, ruhi ve sosyal yönden tam bir iyilik hali içindeyaflama hakk›n›n, en temel insan hakk› oldu¤u, hizmetinher safhas›nda daima gözönünde bulundurulur.BU YÖNETMEL‹K 51 MADDEDEN OLUfiMAKTADIR.Güzelavratotu(Atropa belladonna L.)Eski Roma’da kad›nlar›n güzel görünmek amac›yla, güzelavratotuusaresini gözlerine damlatt›klar› belirtilir.Gözbebe¤i geniflleyen kad›nlar›n, uyum zorlu¤u nedeniylegözlerini açmak zorunda kald›klar› ve iri gözlügründükleri; bitkiye bu nedenle “güzel kad›n” anlam›nda“belladonna” denildi¤i öne sürülmektedir. Bitkidebulunan “atropin” adl› alkaloit, günümüzde de t›pta gözbebe¤ini büyütmek amac›yla kullan›l›r. Türkçe ad›, yabanc›dilden çeviri olarak girmifltir. Anadolu’da farkl›adlarla bilinir; Trabzon’da “ay›çile¤i”, Kastamonu’da“kurtbö¤ürtleni” adlar›yla an›lmaktad›r.Güzelavratotu, Patl›cangiller (Solanaceae) familyas›ndand›r.Yaklafl›k 100-150 cm’ye yükselen, çoky›ll›k otsubitkidir. Özellikle, Kuzey Anadolu da¤lar›n›n gölgeli ormanaç›kl›klar›nda yay›l›fl gösterir. Çiçekleri, tüp biçimindeve esmerimsi mor renklidir. Meyvesi üzümsü, nohutbüyüklü¤ünde, parlak siyah renklidir. Bitkinin yapraklar›(Belladonnae folium) ve yapraklar›ndan haz›rlananekstreler, ilaç olarak kullan›l›r. Avrupa Farmakopesi’nde,güzelavratotu tozu (Belladonnae pulvis normatus)ve güzelavratotu yapra¤›n›n standart kuru ekstresi(Belladonnae folii extractum siccum normatum) ile güzelavratotuyapra¤›n›n standart tentürü (Belladonnae foliitincturae normata) kaydedilmifltir. Bitkinin etken maddelerialkaloitlerdir; bafll›calar› L-hiyosiyamin, atropin veskopolamin’dir. Kurutulmufl yapraklardaki toplam alkaloitmiktar›,en az % 0,3’tür; kurutulmufl köklerde, % 0,5oran›nda alkaloit bulunur. Sindirim sistemi ve safra kesesindekas›lma ve kolik-benzeri a¤r›larda kullan›l›r. Preparatlar›,nöromüsküler transmiter asetil kolinle yar›flhalinde reseptörleri tutarak antikolinerjik ve parasempatolitiketki gösterir. Bu antagonism özellikle asetil kolininmuskarinik etkileriyle ilgilidir; ganglionlarda ve nöromüskülerplakadaki nikotinik etkisi daha azd›r. Belladonnapreparatlar›, bilhassa sindirim sistemi ve safra kesesinde,düz kaslar› gevfletip spazmlar› (kas›lmalar›) çözer.Merkezi sinir sistemi üzerindeki etkileri nedeniyle,kaslarda titreme ya da sertli¤e yol açabilir. Kalpte, pozitifdromotropik ve pozitif kronotropik etki gösterir.(http://www.ngbb.gen.tr/bagbahce/files/uploads/Bagbahce_19-15.pdfdosyas›ndan al›nt›d›r)

6. Ünite - ‹laç Etkileflimleri163Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›1. a Birden fazla ilac›n birlikte kullan›lmas› ile etkilerinhiçbirinde de¤iflme olmuyorsa “etkileflimyok” demektir.2. c Antiemetik ilaçlar mide bulant›s› ve kusma durumlar›nakarfl› kullan›lmaktad›r; kanser tedavisindekullan›lan antineoplastik ilaçlar›n da enönemli yan etkisi mide bulant›s› ve kusmad›r.3. b Polifarmasi hastan›n reçetesinde gere¤indenfazla say›da ilaç kullan›lmas› demektir. Dahafazla bilgi için ilaçlar aras›ndaki etkileflimin tedavidekiönemi konusuna bak›n›z4. e Terapötik penceresi dar olan ilaçlar›n güvenaral›¤› dard›r. Bu durumda ciddi etkileflim olas›l›¤›artmaktad›r. Daha fazla bilgi için ilaç etkileflimleriningörülme s›kl›¤›n› etkileyen faktörlerkonusuna bak›n›z.5. d Oral kontraseptif ilaçlar›n absorbsiyon düzeyiantibiyotik kullanan kad›nlarda azalmaktad›r.Çünkü antibiyotikler kontraseptif ilaçlar›n absorbsiyonlar›n›kolaylaflt›ran ince ba¤›rsak mikroflorabakterilerinin ölümlerine neden olmaktad›r.6. c Kafein ve ergotamin absorbsiyonu daha kolayolan bir kimyasal kompleks oluflturmaktad›r.7. b Kanser kemoterapisi ile kanda ürik asit miktarlar›artmaktad›r, çünkü kanser hücrelerinin ölümüile a盤a ç›kan çok miktarda pürin ve pirimidinbaz›n›n y›k›m ürünü olarak ürik asit ortayaç›kmaktad›r. Allopürinol ise ürik asit oluflumunuengellemektedir.8. a Hipoalbüminüri kanda albumin miktarlar›n›nazalmas›d›r. Albümin ise plazma proteinlerininen yüksek oranda bulunan bileflenidir. Dolay›s›ylaalbumin miktar› azl›¤› plazma proteinleri düzeyindekietkileflimlerin önemini artt›rmaktad›r.9. e Sarm›sa¤›n baz› bileflenlerinin antikoagülan (p›ht›laflmaönleyici) etkileri vard›r. Bu nedenle varfarininantikoagülan etkilerinde art›fl görülmektedir.10. d Disülfiram alkolden oluflan asetaldehitin metabolizmas›n›engelleyerek asetaldehit birikimineneden olur. Hasta taraf›ndan istenmeyen etkilerinoluflmas›na yol açan bu durum ba¤›ml›n›nalkolden nefret etmesine yard›mc› olur.KaynaklarAyano¤lu, G., Barlas, E., Bulut, F., Gürkan, H., Onay-Baflaran,S., fiumnu, M., Ünlü N., Üstel, ‹., Yalab›k-Kafl, S.(1984). ‹laç Etkileflmeleri. Ankara: fiafak Matbaas›.Bökesoy, A., Çak›c›, ‹., Melli, M. (2000). FarmakolojiDers Kitab›. Ankara:Gazi Kitabevi.Ebadi, M. (2002). Pharmacodynamic Basis of HerbalMedicine. Boca Raton:CRC Pres.Izzo, A.A., Ernst, E. (2001). Interactions between herbalmedicines and prescribed drugs: A systematicreview. Drugs 61, 2163-2175.Kayaalp, S.O. (1999). BNF/T‹K Türkiye ‹laç K›lavuzu:1999 Formüleri, ‹stanbul:Turgut Yay›nc›l›k.Kayaalp, S.O. (2005). Rasyonel Tedavi YönündenT›bbi Farmakoloji (11. Bask›), Cilt 1. Ankara: FeryalMatbaac›l›k.Kayaalp, S.O. (2005). Rasyonel Tedavi YönündenT›bbi Farmakoloji (11. Bask›), Cilt 2. Ankara: FeryalMatbaac›l›k.Kayaalp, S.O. (2007). T‹K-5 Türkiye ‹laç K›lavuzu:2007 Formüleri. ‹stanbul:Turgut Yay›nc›l›k.Kennedy, D.A., Seely, D. (2010). Clinically based evidenceof drug-herb interactions: a systematicreview. Expert Opin Drug Saf. 9, 79-124.Stockley, I.H. (2002). Stockley’s Drug Interactions(6th Ed.), London-Chicago Pharmaceutical Pres.

7PRAT‹K ‹LAÇ B‹LG‹S‹, ‹LAÇ fiEK‹LLER‹Amaçlar›m›zBu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Eczanede çal›flan yard›mc› personel kendi yetki ve sorumluluklar›n› tan›mlayabilecek,Reçete içeri¤ini aç›klayabilecek,Eczanede reçete ve ilaç haz›rlan›rken görevini uygulayabilecek,Laboratuvar çal›flma prensiplerini de¤erlendirebilecektir.Anahtar Kavramlar• Reçete• Farmakope• Farmasötik ‹fllemler• ‹laç Rehberi• ‹yi Eczac›l›k Uygulamalar›• ‹yi Laboratuvar Uygulamalar›‹çerik Haritas›Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laçfiekilleriEczane Prati¤indeTemel Bilgiler• G‹R‹fi• ECZACILIK, ECZACI, ECZANE• ECZANEDE ÇALIfiMA PRENS‹PLER‹• KODEKS, FARMAKOPE, ‹LAÇREHBER‹ VE D‹⁄ER REFERANSK‹TAPLAR• REÇETE

Eczane Prati¤indeTemel BilgilerG‹R‹fiBilimsel ve teknolojik geliflmeler sonucu geçmiflte küçük bir üretim birimi olan eczanelerinüretim ifllevi bugün büyük oranda ilaç sanayii taraf›ndan yerine getirilmektedir.Günümüzde eczanelere çok az say›da eczane laboratuvar›nda haz›rlanacakilaç reçetesi gelmesine ra¤men, burada görev yapan personelin sorumluluklar›n›azaltmamaktad›r. Çünkü, haz›r preparatlar›n eflde¤er olanlar›n›n (eflde¤er ilaç) birbirininyerine verilebilmesi, dozunun do¤ru flekilde ayarlanmas›, varsa hastan›n almas›gereken özel önlemlerin hastaya bildirilmesi ve reçete kay›tlar›n› tutulmas› gerekmektedir.‹lac›n haz›rlanmas› kadar, hastan›n kullan›m› esnas›ndaki g›da tüketimi,baz› al›flkanl›klar›n›n olmas› (sigara, çay, kola gibi içecekleri sürekli tüketmek), hastan›nyafl›-cinsiyeti ve farkl› rahats›zl›klar›n›n olmas› ilaçtan elde edilecek yarar› (biyoyararlan›m)etkileyecektir. Bu da uzman sa¤l›k personelinin hastaya dan›flmanl›khizmeti vermesi gerekti¤ini göstermektedir. ‹laçlar›n haz›rlanmas›, saklanmas›, tafl›nmas›ve kullan›lmas› esnas›ndaki her ad›m ilac›n tedavi de¤erini etkileyecektir. Sa¤l›khizmetinin kesinlikle hata kabul etmeyece¤i ve yap›lan hatan›n insan hayat›n›do¤rudan etkiledi¤i için geri dönüflümü olamad›¤›n› uzman ve yard›mc› sa¤l›k personelibilmeli ve ifline o ciddiyetle bakmal›d›r.Bu ünitede, eczac› denetimi olmadan ilaç haz›rlama, reçete yapma ve hastayatavsiyede bulunma yetkisi olmayan eczanede çal›flan yard›mc› personele, eczanedeçal›flma prensipleri ve eczanede tutulacak kay›tlar konusunda bilgi verilecek,reçete ve referans kitaplar tan›t›lacak, ilaç haz›rlama ve ilaç sunumu esnas›nda nas›ldavran›laca¤›, personel-hasta iliflkilerinin s›n›rlar› belirlenecek ve yard›mc› personelihata yapmas› kabul edilmeyen bir mesle¤i icra etti¤inin önemini kavramas›sa¤lanacakt›r.Eflde¤er ‹laç: Eflde¤erlikkavram› ile ilgili farkl›tan›mlar mevcuttur. Bunlar;Farmasötik eflde¤er: Ayn›veya k›yaslanabilirstandartlara uyan, ayn›etken madde(ler)’yi ayn›miktarda içeren ayn› dozajfleklindeki ürünlerdir.Jenerik eflde¤er: Orijinalilaçlarla ayn› farmakolojiketkilere sahip oldu¤u, hastaüzerinde ayn› tedaviyisa¤lad›¤› bilimselçal›flmalarla kan›tlanan veorijinal ilaçlar›n korunmasüreleri bittikten sonrasat›fla sunulabilenürünlerdir.ECZACILIK, ECZACI, ECZANEEczac›l›k, tan›m› ve ifllevi h›zl› de¤iflen eski bir meslektir. Bugün eczac›l›¤›n çeflitlialt kollarda faaliyet yürüttü¤ü, farkl› mesleklerde oldu¤u gibi eczac›l›kta da uzmanlaflman›nön plana ç›kt›¤› görülmektedir. Ancak, her ne olursa olsun eczac›l›-¤›n en genel tan›m› “ilaç konusunda uzmanl›k” olarak yap›lmakta ve bu tan›m yüzy›llard›rde¤iflmeden ayn› kalmaktad›r.Ülkemizde, eczac›l›k hizmetlerinin modern içeri¤ine kavuflmas› için ilk ç›kar›-lan yasa, 24 Ocak 1927 tarih ve 964 say›l› “Eczac›lar ve Eczaneler Kanunu”dur. 18Aral›k 1953’te kabul edilen 6197 Say›l› “Eczac›lar ve Eczaneler Hakk›nda Kanun”eczac›l›k mesle¤ini flöyle tan›mlamaktad›r:

166 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekilleri“Eczac›l›k; eczane, ecza deposu, ecza dolab›, galenik, t›bbi ve ispençiyari mevadve müstahzarat laboratuvar› veya imalathanesi gibi müesseseler açmak ve iflletmekveya t›bbi ve ispençiyari müstahzarat ihzar veya imal etmek veyahut bu kabilresmi veya hususi müesseselerde mesul müdürlük yapmakt›r”.‹yi Eczac›l›k Uygulamalar› (GPP) K›lavuzu’nda eczac›l›k, eczac› ve serbest eczanekavramlar› flöyle tan›mlanmaktad›r:Eczac›l›k: Hastal›klar›n teflhis ve tedavisinde ve hastal›klardan korunmada kullan›lando¤al ve sentetik kaynakl› ilaç ham maddelerinden hareketle de¤iflik farmasötiktipte ilaçlar›n haz›rlanmas›n›, ilac›n analiz yöntemlerini, farmakolojik etkisinindevaml›l›¤›n›, ilac›n hastaya sunulmas›n›, emniyet, etkililik, maliyet bak›m›ndanen iyi biçimde kullan›lmas› amac›yla gözetimini yapan bir meslektir. ‹laçla ilgilistandardizasyon ve kalite güvenli¤inin sa¤lanmas›na yönelik e¤itimi veren, ilaçkullan›m sonucu gerek birey gerekse toplum ölçe¤inde ortaya ç›kan çok yönlü sorunlaraçözüm getirilmesinin esaslar›n› belirler.Eczac›: Eczac›l›k Fakültesinden veya Eczac›l›k Yüksekokulundan mezun olmuflveya yabanc› okullardaki e¤itiminin yeterlili¤ini/denkli¤ini Yüksek Ö¤retim Kurumu(YÖK) taraf›ndan tescil ettirmifl diploma sahibi kiflilerdir. ‹laç ve ham maddeninelde ediliflinde, farmasötik madde ve t›bbi müstahzar yap›m›nda fiziksel, kimyasal,biyolojik ve toksikolojik analizlerde, ilac›n tan›nmas›, kalitesinin sa¤lanmas›,kontrolü ve standardizasyonundan sorumlu kiflidir. ‹lac›n da¤›t›m› ve hastaya verilmesinde,ilac›n kullan›m, gözetim ve denetiminde, ilac›n üretiminden tüketiminekadar geçen her aflamada ve eczac›l›k mesle¤inin gerektirdi¤i her alanda idarive teknik olarak tam yetki ile görev al›r.Serbest Eczane: Sahibi ve sorumlu müdürü eczac› olan, eczac›l›k mesle¤ininkurallar› do¤rultusunda hizmet üretebilen, ‹yi Eczac›l›k Uygulamalar›n›n gere¤inien iyi flekilde gerçeklefltirilmesini sa¤layan koflullara sahip kamusal niteli¤i olansa¤l›k hizmetlerinin verildi¤i eczanedir.Eczac›l›k Hizmet Alan›:Dünya Sa¤l›k Örgütü (WHO) eczac›l›k hizmetleri için dört ayr› ifllev tan›mlamaktad›r:1. ‹laçlar›n temin edilmesi, depolanmas› ve da¤›t›m›,2. ‹laçlar›n haz›rlanmas›, üretimi, kalite kontrolü, hastaya ulaflt›r›lmas›,3. ‹laçlar›n ak›lc› kullan›m›n›n sa¤lanmas›,4. ‹laç epidemiyolojisi (salg›n hastal›klar) ve istenmeyen etkilerin izlenmesi.Uluslararas› Eczac›l›k Federasyonu (FIP) ve ‹ngiliz Uluslar Toplulu¤u Eczac›l›kBirli¤i’nin dünyan›n 47 ülkesinde yapt›¤› araflt›rman›n sonuçlar›na göre serbest eczac›lar›nsundu¤u hizmetlerden baz›lar› flöyledir:• ‹laçlar›n seçimi ve/veya kullan›m›nda, hekim ve hemflireye dan›flmanl›ksunmak,• Hasta ilaç kay›tlar›n› tutmak ve izlemek,• ‹laçlar ve uygun kullan›mlar›nda di¤er sa¤l›k çal›flanlar› ve hasta gruplar›n›e¤itmek.• Sa¤l›k e¤itimi/bilgisi sunmak,• Medikal ve ameliyat aletlerini temin etmek,• Hekimlere ilaç istatistik bilgisi sa¤lamak,• Veteriner ilaçlar› sa¤lamak,• Hamilelik testi yapmak,• Di¤er diagnostik testleri yapmak,

7. Ünite - Eczane Prati¤inde Temel Bilgiler167Uluslararas› ve ulusal kurallar:Geliflmekte olan ülkelerde GPP [FIP (Uluslararas› Eczac›l›k Federasyonu) Raporu],Birincil Sa¤l›k Hizmetleri ile ilgili “Alma-Ata Bildirgesi’nde (1978)” flu ifadeyeyer verilmifltir: “...sa¤l›k temel insan haklar› kapsam›ndad›r ve mümkün olan en üstdüzeyde sa¤l›¤a ulaflmak dünya çap›nda en önemli sosyal hedeflerden biridir”.Toplumdaki önemli sa¤l›k sorunlar›n› ele alan Birincil Sa¤l›k Bak›m› hizmetlerikapsam›nda “sa¤l›¤› gelifltirici ve koruyucu hizmetlerle tedavi ve rehâbilitasyonhizmetleri sunulmal›d›r”. Bildirge “...endemik yerel hastal›klar›n önlenmesi ve denetlenmesini,bilinen hastal›k ve yaralanmalar›n uygun flekilde tedavi edilmesinive gerekli ilaçlar›n temin edilmesini” içermektedir. Ayr›ca tüm sa¤l›k çal›flanlar›n›noynad›¤› rol ve bu bireylerin toplumun bilinen ihtiyaçlar›na cevap verebilecek birsa¤l›k ekibi fleklinde çal›flmalar›na imkân sa¤layacak uygun e¤itime ihtiyaç duydu-¤u kabul edilmektedir.‹deal olarak eczac› taraf›ndan sunulmas› gereken yeterli düzeyde sa¤l›k bak›mhizmetleri, birincil sa¤l›k bak›m›nda son derece önemli bir unsurdur. Bu husus,Dünya Sa¤l›k Örgütü taraf›ndan kabul edilmekte ve eczac›n›n sa¤l›k bak›m sistemiiçindeki rolü WHO’nun daha sonraki çeflitli yay›nlar›nda da vurgulanmaktad›r.Standartlar, hizmet kalitesinin ölçülmesinde önemli bir unsurdur; 1993 y›l›nda Japonya’dadüzenlenen FIP Kongresi’nde ‹yi Eczac›l›k Uygulamalar›na iliflkin TokyoBildirgesi kabul edilmifltir. Eczac›l›k mesle¤i için ulusal standartlar›n belirlenmesindeuyulacak kurallar FIP taraf›ndan belirlenmifltir. FIP belgesi daha sonra WHO taraf›ndanyeniden gözden geçirilmifltir. 1997 y›l›nda yap›lan 47’inci Dünya Sa¤l›kMeclisi’nde “WHO’nun gözden geçirilmifl ilaç stratejisi deste¤inde eczac›n›n rolü”bafll›kl› karar kabul edilmifltir.GPP deklerasyonunda ‹yi Eczac›l›k Uygulamalar› flu bafll›klar alt›nda de¤erlendirilmektedir:• Sa¤l›¤›n gelifltirilmesine, hastal›¤›n önlenmesine ve sa¤l›k hedeflerinin gerçeklefltirilmesineyönelik etkinlikler,• ‹laçlar›n ve ilaç uygulamas›nda kullan›lan tedaviye yönelik malzemelerin teminive kullan›m› ile ilgili etkinlikler,• Kiflisel bak›ma yönelik etkinlikler,• Reçete yazma al›flkanl›klar›n› ve ilaç kullan›m›n› yönlendirici etkinlikler.GPP’nin bu dört kofluluna iliflkin ulusal standartlara yönelik etkinlikler ise flöyletan›mlanmaktad›r:1. Sa¤l›¤›n Gelifltirilmesi ve Hastal›klardan Korunma: Eczac› ve hasta aras›ndaözel görüflme olana¤› sa¤layacak mekânlar ve sa¤l›kla ilgili genel dan›flmanl›k hizmetininsa¤lanmas›.2. Reçete Kabulü ve ‹çerik Do¤rulama• Eczac›n›n reçeteyi de¤erlendirmesi: Tedavi yönünden de¤erlendirme, kifliyeuygunluk yönünden de¤erlendirme ve sosyal-yasal ve ekonomik yöndende¤erlendirme.• ‹laçlar›n haz›rlanmas› ve sunumu: ‹laç ve di¤er ürünlerin sa¤land›¤› kaynaklar,saklama koflullar›, hastaya verildi¤i zamanki durumu, ilgili personel, gereklimalzemeler, gerekli çal›flma yeri ve fizik imkânlar, majistral preparatlar›nhaz›rlanmas› ve kalite güvencesi, kullan›lmayan farmasötik ürün ve at›klar›nyok edilmesi.• Tedaviden optimum yarar elde edilmesini sa¤lamak amac›yla hasta veya yak›n›nayeterli ve anlafl›labilir sözlü-yaz›l› bilgi vermek: Özel görüflme me-

168 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekillerikanlar›, bilgi kaynaklar›, uygulanacak genel yöntemler ve bunlar›n gere¤incebelgelenmesi, ilgili personelin yeterlili¤i.• ‹laç tedavisinin izlenmesi: Hastaya veya hasta gruplar›na özgü tedavinin sonuçlar›n›nsistematik de¤erlendirilmesine yönelik genel yöntemler, izlemeiçin gerekli donan›m ve fiziksel olanaklara ulaflabilirlik, izlemenin sürdü¤üfizik olanaklar›n kalite güvencesi.• Profesyonel hizmetlerin belgelenmesi: Profesyonel etkinliklerin bilgiye eriflimisa¤layacak biçimde kay›t alt›na al›nmas›, profesyonel hizmetlerin kendikendine de¤erlendirilmesi ve kalite güvencesi süreçleri.3. Kiflisel Bak›m: Özel görüflme mekânlar›, ilgili personelin nitelikleri, gereksinimde¤erlendirmesi yapma konusunda e¤itim, önerilen ilaçlar›n etkinli¤i ve güvenilirli¤i,hekime sevk gerektiren durumlar›n izlenmesi.4. Reçete Yazma Al›flkanl›klar› ve ‹laç Kullan›m›n› Yönlendirebilme: Reçeteyazma al›flkanl›klar›na iliflkin veri ve veri iletiflimi kalitesi, ilaç formüllerinin haz›rlanmas›,hekimlerle reçete yazma al›flkanl›klar› konusunda iliflki kurma, t›p ve eczac›l›kalan›nda ilaç kullan›m verilerinin de¤erlendirilmesi, tan›t›m materyallerininde¤erlendirilmesi, sa¤l›k personeli için e¤itim programlar›, hastalara iliflkin verileringizlili¤i.‹yi Eczac›l›k Uygulamalar› (Good Pharmacy Practice-GPP): 6197 say›l› Eczac›larve Eczaneler Hakk›nda kanuna uygun olarak 25 Kas›m 1999 tarih ve 23887say›l› Resmi Gazete’de Eczaneler ve Eczane Hizmetleri Hakk›nda Yönetmelik’tede¤ifliklik yap›lmas›na dair Yönetmeli¤in 4. maddesinin Ek-1 maddesine göre haz›rlananve kabul edilen ‹yi Eczac›l›k Uygulamalar› K›lavuzu ile, eczane uygulamalar›daha ayr›nt›l› standartlara ba¤lanm›flt›r. K›lavuzun temel amac› hastalar ve toplumyarar›na daima daha yüksek uygulama standartlar›na ulaflmakt›r. K›lavuzagöre, eczac› mesle¤ini ancak kendisi uygulayabilir. Hasta ile birebir eczac›l›k hizmetindebaflka kimseye bu konuda yetki veremez. K›lavuzun tan›mlad›¤› flekli ile,eczac›l›k hizmetleri d›fl›nda di¤er hizmetler eczac› taraf›ndan yönlendirilen yard›mc›personelce yürütülür.Temel amaç serbest ve hastane eczanelerinde verilen hizmetlerin kalitesinin art›r›lmas›n›ve süreklili¤ini sa¤lamakt›r. ‹laç ve di¤er sa¤l›k bak›m ürünleriyle ilgilihizmetleri sunmak, bireylerin ve toplumun bu hizmetlerden en iyi flekilde yararlanmas›nayard›mc› olmakt›r. ‹yi Eczac›l›k Uygulamalar›, bir hastan›n yaflam kalitesinisürdüren ve yükselten koflullar›n sa¤lanmas›n› amaçlayan, kesin iflbirli¤ine dayal›,devaml›l›k niteli¤i de olan Farmasötik bak›m›n uygulama biçimidir.‹yi Eczac›l›k Uygulamalar›;• Eczac›l›k hizmetleri sunulan her ortamda eczac›n›n öncelikli olarak hastasa¤l›¤›n› gözetmesini,• Eczac›l›k hizmetlerinin aç›kça tan›mlanmas›n›, amac›n›n bireye dönük olmas›n›ve ilgili tüm kesimlere etkin biçimde iletilmesini,• ‹laç ve di¤er sa¤l›k ürünlerinin temin edilmesini, kullan›m›n›n izlenmesini,hastaya uygun bilgi ve dan›flmanl›k hizmetinin verilmesini,• Rasyonel reçete yaz›lmas›nda ve ilaçlar›n uygun biçimde kullan›lmas›ndaeczac›n›n katk›s›n› gerektirir.‹yi Eczac›l›k Uygulamalar›n›n Esaslar›, afla¤›daki hususlar›n yerine getirilmesiylesa¤lan›r:• Eczac›lar, rasyonel olmayan ilaç kullan›m›, advers (beklenmeyen) etkileri,t›bbi hatalar›, ürün kalitesindeki aksakl›klar› veya sahte ürünlerin tespitinirapor etmelerini sa¤layacak bir sistem içerisinde çal›flmalar›n› sürdürmelidir.• Birey ve toplum sa¤l›¤›n›n hizmetinde olan eczac› bu görevini yürütürkenyaflama ve insana karfl› sayg›y› ön planda tutmal›d›r.

7. Ünite - Eczane Prati¤inde Temel Bilgiler169• Eczac› tüm hastalar›na ayn› ilgiyi göstermelidir.• Eczac›l›k mesle¤inin temel yaklafl›m› ticari olmaktan çok mesleki olmal›d›r.• Eczac› mesle¤ini ancak kendisi uygulayabilir. Hasta ile ilgili birebir eczac›l›khizmetinde baflka kimselere bu konuda yetki vermemelidir.• Eczac› meslektafllar›n› rakip olarak de¤il, eczac›l›k mesle¤inin ilerlemesi vesunulan hizmetin niteliklerinin artt›r›lmas›nda iflbirli¤i ve dayan›flma içindeolan ortaklar› gibi görmelidir.• Eczac›n›n di¤er sa¤l›k personeli ve özellikle hekimlerle olan iliflkileri, ilaçlailgili her konuda karfl›l›kl› güveni gerektiren bir hizmet ortakl›¤› gibi görülmelidir.• Eczac› meslek örgütleriyle, kamu kurum ve kurulufllar›yla, üniversitelerle veendüstri ile iliflkilerinde meslek eti¤ine uygun davranmal›d›r.• ‹laç kullan›m›na yönelik politikalar›n saptanmas›nda, hastane ve di¤er kurumlardasorumlu eczac› (eczac›lar) mutlaka söz sahibi olmal›d›r.• Eczac›l›k hizmeti sunulan kurumlarda, yönetici konumundaki eczac›, hizmetinkalitesinin tan›mlanmas›, de¤erlendirilmesi ve iyilefltirilmesi sorumlulu¤unupaylaflmal›d›r.• Eczac›, hastalar›na iliflkin t›bbi ve farmasötik bilgilerden haberdar olmal›d›r.• ‹laçlar ve tedavi konusunda ba¤›ms›z, kapsaml›, güncel ve objektif bilgilerher zaman eczac›n›n elinin alt›nda bulunmal›d›r.• Eczac› eczac›l›k uygulamalar›n›n her alan›nda ve tüm meslek yaflam› boyuncamesleki bilgisinin etkinli¤ini ve yeterlili¤ini sürdürme sorumlulu¤unu tafl›mal›d›r.• Eczac›lar hastalar›na sa¤l›k hizmeti sunarken, haks›z rekabete neden olacakdavran›fllarda bulunmamal›d›r, ifllem yapmamal›d›r.• Eczac›l›k lisans e¤itimi güncel eczac›l›k uygulamalar›n› ve gelecekteki muhtemelde¤ifliklikleri kapsamal›d›r.Personel: Eczanelerde, hasta/hasta yak›n›na eczac›l›k hizmetinin eczac› taraf›ndansunulmas› gereklidir. Eczanenin di¤er hizmetleri eczac› taraf›ndan yönlendirilenbir yard›mc› personelce yürütülmesi mümkündür.E¤itim: ‹yi Eczac›l›k Uygulamalar›n›n vazgeçilmez ö¤esi olan e¤itimin sa¤lanmas›ve gerçeklefltirilmesi Türk Eczac›lar› Birli¤i taraf›ndan oluflturulacak hizmet içiprogramlar do¤rultusunda yap›l›r. Söz konusu e¤itimin kalitesi ve sertifikasyonuTürk Eczac›lar› Birli¤i taraf›ndan gerçeklefltirilir.Eczane Olarak Kullan›lacak Yerin Özellikleri:• Eczane olarak kullan›lacak yerin, bodrum ve asma katlar› hariç olmak üzereasgari 35 m 2 olmas› gerekir (fiekil 7.1).• Hastane eczaneleri 50 yata¤a kadar 20 m 2 , artan her 50 yatak için 10 m 2 eklenerekbulunan bir alanda hizmet vermelidir.• Eczaneler ayd›nl›k, rutubetsiz, havadar, temiz ve düzenli olmal›d›r.• Eczanelerin zeminleri karo, mermer veya benzeri malzemeyle döflenmelidir.• Eczanede eczac› ve hasta aras›nda özel görüflme olana¤› sa¤layan bir mekanoluflturulmal›d›r.• Hastalar›n bekleme yerleri ve kapakl› dolaplar› ile banko ve çal›flma masas›zemin katta bulunmal›d›r.• Reçete kabulünün kolay ve düzenli bir flekilde yap›labilece¤i bir banko olmal›d›r.• Eczaneler, hizmetin niteli¤ini art›rmak için günün teknolojik koflullar›ndanyararlanmal›d›r.

170 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekillerifiekil 7.1Eczanelerin laboratuvar bölümü:• Eczanelerin laboratuvar bölümü, hastalarla irtibat› olmayacak flekilde ayr›lm›flolmal›d›r.• ‹laç yapmaya ayr›lm›fl bankonun üzeri cam, fayans veya mermer olmal›d›r.Miligram/santigram veya kilogram teraziler, ayarlar› bozulmayacak flekildebanko üzerinde veya ayr› özel masada bulundurulmal›d›r.• ‹laç yapmaya ayr›lan laboratuvar k›sm›nda, majistral ilaç haz›rlanmas›ndakullan›lan kimyasal maddeler ve t›bbi droglar, cam fliflelerde, ›fl›ktan bozulabilecekmaddeler ise, renkli fliflelerde ayr› bir dolapta bulundurulmal›d›r.• Eczanelerde majistral ilaç yap›m›nda kullan›lan malzemeler bulunmal›d›r.Eczane plan›örne¤iLABWCECZANEDEPOEczanelerde bulunan ilaçlar›n ve t›bbi malzemelerin saklama koflullar›:• ‹laçlar için gerekli saklama koflullar›n› sa¤layacak teknik donan›m olmal›d›r.• Serin yerde muhafaza edilecek ilaçlar›n korunmas› için buzdolab› bulundurulmal›d›r.• K›rm›z› reçeteye tabi ilaçlar çelik kasada saklanmal›d›r.• Bütün kimyasal ve bitkisel ham maddeler, t›bbi müstahzarlar, kozmetikler,afl› ve serumlar ambalaj üzerindeki saklama koflullar› göz önüne al›narak gerekti¤igibi saklanmal›d›r. Bu sebeple eczanenin s›cakl›¤› da gerekli ölçüleriçinde tutulmal›d›r.‹yi Eczac›l›k Uygulamalar› K›lavuzu: 2000 y›l› içerisinde Sa¤l›k Bakanl›¤› taraf›ndanyay›nlanan (26.05.2000 tarihli ve 23775 say›l› tebli¤i) ‹yi Eczac›l›k Uygulamalar›K›lavuzu’nda ilaç sunumuyla ilgili afla¤›daki ifadeler yer almaktad›r:Hastan›n uygun olan ilac› do¤ru dozda ve biçimde almas›n› ilaç ve di¤er sa¤l›kürünlerinden ve eczac›l›k hizmetlerinden en iyi flekilde yararlanmas›n› sa¤lamakamac›yla dikkat edilmesi gereken hususlardan baz›lar› flöyle s›ralanmaktad›r:• Öncelikle reçete bir bütün olarak de¤erlendirilmeli, hastan›n yafl› ve konulanteflhis dikkate al›nmal›, ilaçlar›n birbirleriyle ve g›dalarla olan etkileflimidikkate al›nmal›d›r.

7. Ünite - Eczane Prati¤inde Temel Bilgiler171• Reçetede yaz›l› ilac›n okunmamas› durumunda hekimle iletiflim kurulmal›d›r.• Eczac› kendisini tan›tmal›, reçeteyi getiren kiflinin hasta m›, yak›n› m› oldu-¤unu sormal›d›r.• ‹laçlar›n güvenli ve etkin kullan›lmas› konusunda hastaya gerekli öneriler vebilgiler verilmeli, ilaç-ilaç, ilaç-g›da etkileflimlerinin önlenmesi için ilac›nkullan›m flekli hastaya aç›kça anlat›lmal›d›r.• Eczac› bilgileri bir bütün halinde aktarmal›, ilac›n ad›, endikasyonlar›, dozaj›,kullan›m flekli, saklama koflullar›, yan etkileri, beklenmeyen etkileri veal›nacak önlemler konular›nda bilgi sunmal›d›r.• ‹lac›n kullan›m› hakk›nda bilgi verilirken, hastan›n e¤itim durumu de¤erlendirilmelidir.• Eczac› hastayla görüflme s›ras›nda teknik ve t›bbi terimler kullanmaktan kaç›nmal›,hastaya verilen bilginin basit, aç›k ve kolay anlafl›labilir olmas›nadikkat etmelidir.• Eczac›, hastan›n flikâayetlerini anlayabilmek için her türlü çabay› sarf etmelive hastaya gereken ilgiyi göstermelidir.• Eczac› hastaya bilgi aktar›rken etkin bir iletiflim sa¤lamal›, hastay› motive etmeli,verilen bilginin tedavi aç›s›ndan önemini aç›klamal›d›r.• Eczac› ilac›n kullan›m flekli ve dozu hakk›nda sözlü bilgilendirmenin yan› s›-ra yaz›l› bilgi de vermelidir.ECZANEDE ÇALIfiMA PRENS‹PLER‹Laboratuvarda Çal›flma Kurallar›• Laboratuvarda çal›fl›rken mutlaka beyaz ve temiz önlük (gerekirse maske,bone, eldiven) giyilmeli, haz›rlanan ilaç ortamdan ve kifliden kaynaklanabilecekkontaminasyondan korunmal›d›r.• Eczac› eflli¤inde preparat haz›rlarken kullan›lacak bütün malzeme öncedenuygun flekilde temizlenmeli, bütün kimyasal maddelerin etiketleri dikkatleve en az iki kez kontrol edilmelidir.• Kullan›lan kimyasal maddelerin tart›m s›ras›nda etiketleri avuç içine gelecekflekilde tutulmal› ve flifleler a¤z› aç›k olarak bekletilmeden hemenkapat›lmal›d›r.• Tart›mdan sonra bütün vezinler kutusuna yerlefltirilmeli ve terazi kefeleri temizb›rak›lmal›d›r.• Eczac›ya yard›mc› olan eczac› teknisyeni, reçetede yer alan etken madde/lerindoz afl›m› aç›s›ndan eczac› taraf›ndan kontrol edilece¤ini bilmelidir.• Eczac› taraf›ndan eczac› teknisyeninin yard›m› ile haz›rlanan preparat haz›rland›ktansonra uygun flekilde etiketlenerek ve reçete kay›t defterine ifllendiktensonra hastaya verilmelidir.‹yi Laboratuvar ve Üretim Uygulamalar›‹yi Laboratuvar Uygulamalar› (Good Laboratory Practice-GLP): Üretimi, ithalive sat›fl› Sa¤l›k Bakanl›¤›’n›n ruhsat veya iznine tabi olan ilaçlar›n ruhsat ve izinbaflvurular›na dayanak oluflturan laboratuvar çal›flmalar›n›n planlanmas›, yürütülmesi,izlenmesi, kaydedilmesi ve raporlanmas›nda uygulanan, organizasyonla ilgiliyöntemleri, ifllemleri ve koflullar› belirleyen standartlard›r.T.C. Sa¤l›k Bakanl›¤› ‹laç ve Eczac›l›k Genel Müdürlü¤ü taraf›ndan, Dünya Sa¤l›kÖrgütü (WHO), Avrupa Toplulu¤u (EC), Uluslararas› Harmonizasyon Konfe-

172 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekillerirans› (ICH) ve ülkemiz koflullar› dikkate al›narak haz›rlanan ‹yi Laboratuvar Uygulamalar›k›lavuzunun zorunlu olarak uygulanmas› talep edilmektedir. K›lavuz, ithalive sat›fl› Sa¤l›k Bakanl›¤›’n›n ruhsat veya iznine tabii olan t›bbi farmasötik ürünlerinruhsat ve izin baflvurular›na dayanak teflkil eden veya etmesi öngörülen laboratuvarçal›flmalar›n›, bu çal›flmalar› yapan ve yapt›ran kiflileri ve kurulufllar› ve çal›flmayap›lan yerler ile saha çal›flmalar›n› kapsar.‹yi Üretim Uygulamalar› (Good Manufacturing Practice-GMP): ‹laçlar›nüretim standartlar›n› ve kalite güvencesini sa¤lamak amac›yla Dünya Sa¤l›k Örgütütaraf›ndan saptanm›fl tüm üretim ve kalite denetimleriyle ilgili ifllemleri kapsayanyaz›l› kurallard›r. Bu kurallar, hiçbir yan›lg›ya yer vermeyecek bir kay›t ve denetimsistemini, ilaçlar›n üretildi¤i bölümlerde her türlü hijyen ve düzen önlemlerinin al›nmas›n›,ilaçlar›n Sa¤l›k Bakanl›¤›’nca onaylanm›fl spesifikasyonlara uygun nitelikteüretimlerinin sa¤lanmas›n›, üretilen ilaçlar›n çevreden gelen faktörlerden etkilenmedenhastaya en iyi biçimde ulaflabilmesini gerçeklefltirecek koflullar› kapsar.Bu uygulama, farmasötik kalite güvencesinin, ürünlerin tutarl› bir flekilde üretildi¤inive onlar›n amaçlanan kullan›l›fl›na uygun olarak ve pazarlama ruhsat›n›ngerektirdi¤i kalite standartlar›na göre kontrol edildi¤ini garantileyen bir unsurdur.Bir ilac›n ham maddeden mamule uzanan yolda geçirdi¤i evrelerde süreklikontrolünü hedefleyen ve güncellefltiren kurallar dizini olan GMP’nin amac›, ilaçüreticilerinin piyasaya sundu¤u ilaçlar›n yasal ve meslek aç›s›ndan kalite güvencesininsa¤lanmas›d›r. Bu flekilde üretilen tüm serilerin ayn› kalitede olmas› sa¤lanmaktad›r.GMP, rasyonel düflünmeyi ve rasyonel üretmeyi hedeflemektedir.‹laç üretimi için gerekli tüm ifllemler GMP’ye göre yap›lmaktad›r (Türkiye ilaçendüstrisi 1995 y›l› bafl›ndan itibaren). ‹laç üretimi, üretimde kullan›lan metodlar›,ilac›n ambalaj›, saklanmas›, da¤›t›m› ile bir bütündür. Üretimde çal›flan personelin(uzman ve yard›mc›) ve kullan›lan makinalar›n özellikleri ile kalitesinin uygunlu-¤u gerekmektedir. Uygulanmakta olan metodlar gelifltirildikçe eskilerin kullan›lmas›ndanvazgeçilmekte ve üretim daima en geliflmifl metodlarla yap›lmaktad›r.Farmasötik ‹fllemlerTart›m ‹fllemi ve Teraziler: Tartma, muhtelif cisimlere farkl› de¤erde etki edenyerçekimi kuvvetinin ölçülmesidir.Teraziler, cisimlerin a¤›rl›klar›n› ba¤›l olarak ölçen aletlerdir. Tart›lacak maddeninmiktar›na göre, analitik (hassas) terazi, santigram (eczac›) terazisi (fiekil 7.2) venormal (kilogram) terazisi kullan›l›r. Terazileri kullan›rken dikkat edilecek hususlar;• Teraziye üzerinde belirtilenden fazla a¤›rl›k yüklenmemelidir.• Tart›m ifllemine bafllamadan önce terazinin düzgün konumda olup olmad›¤›kontrol edilmelidir. Bu kontrol terazinin su düzeci veya çekül ayar› ile yap›l›r.• Tart›m yaparken, tart›lacak cisimler ve vezinler do¤rudan kefeler üzerinekonulmamal›d›r. Öncelikle, kefelerin büyüklük ve flekillerine uygun olaraktart›m k⤛tlar› haz›rlanmal› ve tart›lacak maddeler ve vezinler bu k⤛tlarüzerine konarak tart›m yap›lmal›d›r.• Vezinler hiçbir zaman elle tutulmamal›, bunun için “pens” kullan›lmal›d›r.• Nem çekici, boyar ve korozif maddeler saat cam› kullan›larak tart›lmal›d›r.• Terazi aç›kken madde ilavesi yap›lmamal›d›r.• Hiçbir zaman iki veya daha fazla madde üst üste tart›lmamal›d›r.• Tart›lacak maddelerin etiketleri dikkatle okunmal›d›r.

7. Ünite - Eczane Prati¤inde Temel Bilgiler173• Toz maddelerin tart›m›nda spatül, s›v› maddelerin tart›m›nda da cam kaplardan(saat cam›, beher vb.) ve damlal›k kullan›lmal›d›r.• Terazi kontrol ve ayarlar›, resmi birimlerce zaman›nda yapt›r›lmal›d›r.fiekil 7.2Santigram teraziKar›flt›rma: Tozlar›n ya da çözücülerin birbirleri içinde tam olarak da¤›t›lmas›ifllemine kar›flt›rma, haz›rlanan homojen sisteme kar›fl›m denir. Kar›flabilen iki veyadaha fazla say›da s›v› ya da toz maddelerin kar›flt›r›lmas› farmasötik ürünlerinhaz›rlanmas›nda yayg›n olarak kullan›lan ifllemdir. Etken madde ve yard›mc›lar›n,emülsiyon, süspansiyon, s›v›, merhem gibi tafl›y›c› sistemler içinde da¤›t›lmas›d›r.Küçük miktardaki tozlar birbirleri ile k⤛t üzerinde ve bir spatül yard›m› ile kar›flt›r›labilir.Eczane prati¤inde, etken ve yard›mc› maddeleri parçalamak, parçalar›n›küçültmek, ezmek, ince toz etmek ve kar›flt›rmak için genellikle havan kullan›l›r.Havan, havan ve havaneli ad› verilen iki parçadan meydana gelmifltir. Ço¤unluklaporselen veya camdan yap›lan havanlar kullan›l›r ve renkli maddeler cam havandakar›flt›r›l›r.Tozlar, havan içine miktar› en az olandan bafllanarak ve devaml› kar›flt›r›larakilave edilir. Her ilaveden sonra muntazam ve 3-4 dakika sürekli kar›flt›r›larak homojenkütle haz›rlan›r.Süzme: S›v› ve ak›c› bir sistemden, çözünmemifl parçalar›n/tanelerin ayr›lmas›ifllemidir. Gözenekli yap›da olan, filtre olarak adland›r›lan ve çözünmemifl parçalar›ntutulmas›n› veya ayr›lmas›n› sa¤layan malzemeler kullan›l›r. Filtre, ak›c› olans›v›lar›n veya gazlar›n geçifline izin verirken, tutulmas› istenen yap›n›n (maddelerin)geçiflini engeller. Uygun filtreler (tülbent, pamuk, süzgeç k⤛d›, cam filtre,membran filtre, ultrafiltreler, vb.) kullan›larak, parçac›klar›n ayr›lmas›, berraklaflt›-r›lmas› ve sterilizasyonu amac›yla süzme ifllemi gerçeklefltirilir.Huniler, süzme iflleminde kullan›lan yard›mc› aletlerdir. Çeflitli büyüklükte vekoni fleklindedir. Eczac›l›kta kullan›lanlar› camdan yap›lm›flt›r.Tülbent; büyük parçalar halindeki yabanc› maddeleri çözeltiden uzaklaflt›rmak,afl›r› k›vaml› preparatlar› çabuk süzmek için ve tercihen birkaç kat yap›ld›ktan sonrakullan›l›r.Süzgeç k⤛d›; berrak süzüntü verir. Süzmeye bafllamadan önce, süzülecek çözeltimiktar›na uygun bir huni seçilir ve huniye, a¤›z k›sm›ndan 0.5-1 cm afla¤›dakalacak flekilde ve düzgün kesilmifl veya pilili olarak haz›rlanan bir süzgeç k⤛d›konur.

174 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekilleriZehir: Organizmaya girincekimyasal etkisiyle fizyolojikfonksiyonlar› bozan vemiktar›na göre canl›y›öldürebilen madde.• Düz süzgeç k⤛d›: Süzülecek çözeltinin özellikle çökelti k›sm› kullan›lmakistenildi¤i zaman tercih edilir.• Pilili süzgeç k⤛d›: Süzme iflleminde özellikle süzüntünün toplanmas› istenildi¤indekullan›l›r. Süzme yüzeyi pililer sayesinde artt›¤› için ifllem çabuklafl›r.Ö¤ütme: Eczac›l›kta kullan›lan çok az say›da etken madde ve yard›mc› maddeleruygun büyüklüktedir. Ço¤unlu¤u ilaç yap›m›n›n de¤iflik aflamalar›nda uygunboyut ve özelliklere getirilir. Bu ifllemlerden birisi de ö¤ütmedir. Ö¤ütme, partikülbüyüklü¤ünü küçülterek istenen boyuta getirme yöntemidir. Kullan›lan kimyasalmaddelerin ve droglar›n partikül boyutlar›, keserek, afl›nd›rarak, ö¤ütülerek, ezerek,çöktürerek veya bir tak›m aletlerin yard›m›yla amaca göre istenilen büyüklü-¤e getirilir.Partiküllerin ayn› büyüklü¤e getirilmeleri sonucu, daha homojen kar›fl›mlar haz›rlayarakhassas dozda ilaç verilebilir, çözünme ve emilim h›zlar› artt›r›labilir. Ayr›ca,parenteral ve oftalmik preparatlarda damarlar›n, gözyafl› kanallar›n›n ve enjektörünt›kanmas› önlenmifl olur.Kurutma: ‹laç ve ilaç flekli üretiminde en önemli temel ifllemlerden biri de üretiminen son aflamalar›nda yer alan kurutma ifllemidir. Bitkisel kaynakl› ürünler,inorganik tuzlar, sentezlenen ilaç etken madde ve yard›mc› maddeleri, do¤al kaynakl›polimerler, ilaç flekilleri (toz, granül, tablet, nanopartikül, mikrokapsül, mikroküreler)haz›rlan›rken veya haz›rland›ktan sonra kurutulurlar. Bu flekilde, haz›rlamaifllemlerinden veya maddenin do¤as›ndan kaynaklanan su ve di¤er çözücülerortamdan uzaklaflt›r›l›r. Kullan›lmaya haz›r etken ve yard›mc› maddelerin stabiliteleri,tafl›nmalar›, depolanmalar› ve ilaç flekillerinin haz›rlanmalar› bak›m›ndankuru halde bulunmalar› gerekir. Kat› hal stabiliteleri (kararl›l›klar›, dayan›kl›l›klar›)nemli hallerine göre çok daha fazlad›r.Sterilizasyon: Mikroorganizmalardan ar›nd›rma için yap›lan ifllemdir. Steril ürün,tüm yaflayan mikroorganizmalar›n uzaklaflt›r›ld›¤› veya yok edildi¤i üründür. Sterilizasyonyöntemi çok dikkatli seçilmeli, mikroorganizma yüküne göre ve üründe herhangibir bozunmaya neden olmayan en uygun ve etkili yöntem olmal›d›r. Sterilizasyonifllemi, s›cakl›k uygulayarak, kimyasal madde yard›m›yla, ürünü süzerek (uygunpor büyüklü¤ündeki filtrelerle) ve ›fl›n (UV veya radyasyon) ile yap›labilir.Haz›rlanan ilaçlar›n etiketlenmesi ve saklanma koflullar›: Bu konularla ilgilibilgiler bu kitab›n “‹laçlar›n saklama koflullar›, etiketleme ve ambalajlanmas›”isimli 9. ünitesinde verilmifltir.Eczanede bulundurulmas› gerekli dolaplar: Eczanede mevcut bütün zehirlimaddeler kilitli dolapta saklanmal›d›r. (T.K.) nin B cetvelinde (Zehirli ilaçlar Cetveli)kay›tl› ilaçlar k›rm›z› boyal› ve üzerinde fiiddetli Zehir (Toxique) ibaresi yaz›-l› bir dolapta muhafaza edilecektir. C cetvelinde (Ayr› Bulundurulacak ‹laçlar Cetveli)mevcut ilaçlar yeflil boyal› ve üzerinde Ayr› Bulundurulacak (a separer) kelimesiyaz›l› bir dolapta saklanacakt›r.Toxique ve a separer dolaplar› eczanede yan yana bulunur. Dolaplar her zamankilitli halde ve anahtar› eczane mesul müdüründe veya eczac›n›n eczanedebulunmad›¤› hallerde bütün sorumlulu¤u üzerine alan ikinci flah›sta bulunacakt›r.Bu dolaptaki maddelerin fliflelerine beyaz zemin üzerine k›rm›z› bask›l› özel etiketyap›flt›r›lacak ve maddelerin isimleri muntazam ve okunakl› bir flekilde yaz›lacakt›r.Ayr›ca “Zehir” kelimesi de etikete veya fliflenin üzerine kaydedilecektir. K›rm›z›reçeteye tabi ilaçlar ise çelik kasada saklanacakt›r.Ayr› bulundurulacak ilaçlar dolab›ndaki fliflelere beyaz zemin üzerine yeflil bask›l›özel etiket yap›flt›r›l›r. Ayr›ca etiketlerin üzerine “Ayr› Bulundurulacak” kelime-

SIRA S‹ZDESIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹MDÜfiÜNEL‹M7. Ünite - Eczane Prati¤inde S ORU Temel Bilgiler SORU175si yaz›l›r. Bu ifade brom, iyot, asit ve alkali etkili olup da etiketi D‹KKAT tahrip eden maddelerinfliflelerinin üzerine ya¤l› boya ile yaz›lmal›d›r.D‹KKATBozulan ve kirlenen etiketler hemen de¤ifltirilmelidir. Ayr›ca dolap muhtevas›-SIRA S‹ZDEn›n bir listesi ve kartoteksinin mevcut olmas›, girifl ve ç›k›fllar›n muntazam kaydedilmesiSIRA S‹ZDEçok faydal›d›r.‹laçlar›n etiketlenmesi ile ilgili detayl› bilgi, bu kitab›n “‹laçlar›n AMAÇLARIMIZ saklama koflullar›,etiketlenme ve ambalajlanmas›” bafll›kl› 9. ünitesinde verilmifltir. AMAÇLARIMIZBu konu ile ilgili daha detayl› bilgiye Modern Farmasötik Teknoloji K (Türk ‹ T AEczac›lar› P Birli-¤i, Eczac›l›k Akademisi Yay›n›, 2006) kitab›ndan ulaflabilirsiniz.K ‹ T A PEczanelerde bulunmas› gereken dolaplar nelerdir?Eczanede Bulundurulmas› Gerekli DefterlerTELEV‹ZYONSIRA S‹ZDETELEV‹ZYONSIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹MDÜfiÜNEL‹M‹NTERNET‹NTERNET1. Eczanelerde afla¤›daki defterler tutulmal›d›r;• Reçete Kay›t DefteriSORUSORU• Uyuflturucu Maddeler Kay›t Defteri• Psikotrop ‹laçlar Kay›t DefteriD‹KKATD‹KKAT• Teftifl Defteri• Personel Defteri• Stajyer DefteriSIRA S‹ZDESIRA S‹ZDE2. Eczaneden verilen bütün ilaçlar›n kay›tlar›n›n tutulmas› hastalar›n alm›fl oldu¤uilaçlar›n ad›, dozaj›, verilen miktarlar›, etki derecesi, verildi¤i tarihlerAMAÇLARIMIZayr›nt›l› olarak kay›tlara geçmelidir. AMAÇLARIMIZ3. Hastalara ait ilaç kay›tlar›n›n günün modern flartlar›na ve teknolojisine uygunolarak, bilgisayar› olan eczaneler taraf›ndan bilgisayar kay›tlar›n›n tutulmas›gereklidir.K ‹ T A PK ‹ T A P1. Reçete Kay›t Defteri: Eczac› Odas› taraf›ndan eczane ad›na düzenlenip, imzalan›phaz›rlan›r (fiekil 7.3). Bu deftere reçeteyi düzenleyen hekimin ve kurumunTELEV‹ZYONTELEV‹ZYONad›, tarih, ilaçlar›n isimleri ve yap›lacak ilaçlar›n formülleri yaz›l›r. Kay›t defterindekinumara da reçete üzerine yaz›l›r. Majistral ilaçlar, uyuflturucu (heroik) ve psikotropilaçlar da ayr›ca kendi özel defterlerine kaydedilir. Eczanelerde günlük reçetelerinkayd› için Sa¤l›k Bakanl›¤› taraf›ndan verilen örne¤e uygun ‹NTERNET olarak bast›r›lacak,mahalli sa¤l›k amirli¤ince yapraklar› onaylanm›fl ve mühürlenmifl bir defter‹NTERNETkullan›l›r. Bu defterler befl sene süreyle saklanmal›d›r.1

176 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekillerifiekil 7.3Reçete Kay›t Defteriörne¤i2. Psikotrop ve Kayda Tabi ‹laçlara Ait Defter: Bu defterlere, eczane için teminedilen psikotrop ilaçlar›n hangi depolardan ve hangi tarihte, hangi numaral› faturaile kaç adet geldi¤i ve ç›k›fl bilgileri kaydedilmektedir (fiekil 7.4). Sa¤l›k Bakanl›¤›,Sa¤l›k Müdürlü¤ü ve Sa¤l›k Ocaklar› yetkilileri belirsiz zamanlarda eczaneleriteftifl eder.

7. Ünite - Eczane Prati¤inde Temel Bilgiler177fiekil 7.4Psikotrop ve KaydaTabi ‹laçlara AitDefter örne¤i3. Uyuflturucu Madde ve ‹laçlara Ait Kay›t Defteri: Bu defterlere, eczane için teminedilen uyuflturucu ilaçlar›n hangi depolardan ve hangi tarihte, hangi numaral›fatura ile kaç adet geldi¤i kaydedilmektedir. Sa¤l›k Bakanl›¤›, Sa¤l›k Müdürlü¤üve Sa¤l›k Ocaklar› yetkilileri zaman zaman ve habersiz olarak eczaneleri teftifl etmekteve bu ifllemlerle ilgili kontrolleri yapmaktad›r. Defter örne¤i fiekil 7.5’te verilmifltir.

178 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekillerifiekil 7.5Uyuflturucu Maddeve ‹laçlara Ait Kay›tDefteri örne¤iStajyer: Meslek edinmek vedeneyim kazanmak içinuygulamal› ö¤renme dönemigeçiren kimse.4. ‹malat Defteri: Eczanelerde üretilen ofisinal ilaçlar›n haz›rlan›fl›n›, haz›rlanmatarihini, haz›rlanan miktar› ve hangi formüle göre haz›rland›¤›n›n kaydedildi¤i defterdir.5. Perakende Sat›fl Defteri: Yazar kasa ile çal›fl›lmaya bafllad›ktan sonra bu defterekay›t mecburiyeti kalmam›flt›r. Bunlar d›fl›nda her eczanede iflletme hesaplar›-n› takip için Kasa Defteri, Tahsilât Defteri ve Gider Defteri tutulur, hesaplar› kontroledilir.6. Personel Defteri: Eczanede çal›flan personelin durumunu gösteren defterdir.Personelin müesseseye girifl tarihi ve e¤er ayr›lm›fl ise ayr›lma tarihinin kaydedildi-¤i bir defterdir. Eleman›n kaydedildi¤i sayfada ayr›ca yeni çekilmifl bir foto¤raf› bulunmal›d›r.7. Stajyer Defteri: Eczac›l›k Fakültelerinden staja gelen ö¤rencilerin kay›t, devamve çal›flmalar›n› tespit etmek üzere bulundurulan bir defterdir.8. Polis Kay›t Defteri: Eczanede çal›flan tüm personelin girifl ve ç›k›fllar›n› belgeleyenve bölgenin Emniyet Amirli¤i taraf›ndan kontrol ve onaylanan bir defterdir.

7. Ünite - Eczane Prati¤inde Temel Bilgiler1799. Teftifl Defteri: Eczaneyi kontrola gelen Sa¤l›k Bakanl›¤› müfettiflleri taraf›ndanyap›lan teftifllerin tarihleri ile kay›t edildi¤i defterdir. Tespit edilen eksikler yaz›l›p imzalanmaktave ayr›ca Sa¤l›k Bakanl›¤›’na da bilgi verilmektedir.KODEKS, FARMAKOPE, ‹LAÇ REHBER‹ VE D‹⁄ERREFERANS K‹TAPLARBunlar, hekim, eczac› ve ayr›ca hakimler aras›nda ve gümrük ifllemlerinde birlik vedayan›flmay› sa¤layan, güncel bilgi kayna¤› olarak kullan›lan ve rehberlik edenresmi kitaplard›r.Kodeks ve farmakopeler tedavi etkisi kesinlikle saptanan etken maddelerin vebunlarla haz›rlanan ilaç flekillerinin formülüne giren yard›mc› maddelerin fiziksel,fizikokimyasal ve kimyasal özelliklerini, tan›ma reaksiyonlar›n›, safl›k ve miktar tayinlerinive saklama flartlar›n› ve ayr›ca baz› formülasyonlar›n› bildiren resmi ve sürekligücellefltirilen kitaplard›r.Formülerler ise kodeks ve farmakopelere girecek kadar kesinlik kazanmam›fletken madde ve ilaç flekillerini içerirler.“B” ve “C” cetvelleri: Türk Kodeksi’nde B ve C cetvelleri kay›tl›d›r.‹laçlar reçeteye yaz›l›fl flekline göre;1. Majistral ‹laçlar2. Ofisinal ‹laçlar3. Spesiyaliteler (Müstahzarlar, haz›r ilaçlar) olarak ayr›l›r.Majistral ilaçlar: Hekimin düzenledi¤i formüle göre reçetede yaz›lan ve eczanelerdeeczac› taraf›ndan haz›rlanan kifliye özel ilaç flekilleridir. Majistral ilaç örne-¤i içeren 2 reçete afla¤›da verilmifltir.Örnek Reçete 1.Örnek Reçete 2.RxAcidum acetylsalicylicumBeure de cacaoM.Ft. Supp. No. VIRxCodeineDionine /aa 0.02 gExcipient q.s.Pour I Pilulle No. X0.5 gq.s.Bu grup ilaçlar hekim taraf›ndan, her bir hasta için gerekli etken maddelerle istenilendozda ve farmasötik teknolojiye uygun olarak düzenlenmekte, eczane laboratuvar›ndataze olarak haz›rlanmaktad›r. Kendisine özel bir ilaç haz›rlanm›fl olmas›nedeni ile majistral ilaçlar›n hasta üzerinde psikolojik etkisi olabilir. Majistralilaçlar›n kullan›lma, saklanma ve tüketilme süresi için hastan›n, hekim ve eczac›-n›n önerilerine çok dikkat etmesi gerekir.Ofisinal ilaçlar: Kodeks ve Farmakopelerde yaz›l› olan formüllere göre eczanelerdehaz›rlan›p hastaya verilen veya stok halde bulundurulup eczaneye gelen reçeteyegöre ilaç fleklinde formülasyonu yap›ld›ktan sonra hastaya verilen ilaçlard›r(Nane suyu, kireç suyu, Teinture d’iode, vb.). Bekleme süresi içinde bozulan ofisinalilaçlar (Sirop d’acide Citrique, Potion de Riviere, gibi) eczanede haz›r haldebulundurulamaz, taze olarak haz›rlan›r.Ülkemizde çeflitli nedenlerle Majistral ve Ofisinal ilaçlar›n üretimi azalmaktad›r.Ancak baz› ülkelerde hastane ve eczane eczac›l›¤›nda, ofisinal ve majistral ilaçla-

180 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekillerir›n üretimi oldukça fazlad›r. Özellikle hasta aç›s›ndan bu iki grup ilaç büyük önemtafl›maktad›r. Hastaya gerekti¤i dozda ve gerekli miktarda ilaç vererek ilaç israf›azal›r ve en uygun tedavi sa¤lan›r.Spesiyaliteler (Müstahzarlar = Preparatlar = Haz›r ilaçlar): Sa¤l›k Bakanl›¤›ruhsat› ile uygun koflullardaki bir laboratuvar veya ilaç fabrikas›nda haz›rlan›p, reçeteliveya reçetesiz olarak sat›lan ve eczanede haz›r olarak bulunan ilaçlard›r.Müstahzar fleklinde haz›rlanan ilaçlar›n baz›lar›n›n farmasötik flekilleri ve k›salt›lm›flifadeleri afla¤›daki Tablo 7.1’de gösterilmifltir.Tablo 7.1Farmasötik flekillerve k›salt›lm›flifadeleriFarmasötik fiekillerAmpulDamlaDrajeEkstreFlakonKapsülKomprimeMerhemPastilPilülSolusyonSupozituvarfiurupSüspansiyonTabletTentürTozK›salt›lm›fl ‹fadesiAmp.Gtt.Dr.Ext.Flc.Caps.Compr.Ung.Past.Pil.Sol.Supp.Sir.Susp.Tab.Teint.Pulv.Raf Ömrü: ‹lac›nhaz›rlanmas›ndan sonkullan›m tarihine kadarkisüredir (Uygun koflullardasaklanan ve bozulmam›fl).Müstahzar fleklindeki ilaçlar›n kutu, etiket ve prospektüslerinde bulunmas› gerekenönemli hususlar› afla¤›da s›ralanm›flt›r:1. Müstahzar ismi, farmasötik flekli, adet veya gramaj› ya da hacmi (mL olarak),2. Formüle giren maddelerin tek tek isimleri ve miktarlar› (g veya mL olarak),3. Kullan›l›fl ve endikasyonu,4. Ruhsat sahibinin ad›, ruhsat tarih ve numaras›,5. Haz›rland›¤› yer,6. Türkiye’de perakende sat›fl fiyat›,7. Reçete ile veya reçetesiz sat›ld›¤›,8. Seri numaras› (imalat ve kontrol numaras›),9. Haz›rlanma tarihi ve son kullanma tarihi (özellikle belirli sürede kullan›l›ptüketilmesi gerekli ilaçlar için büyük önem tafl›r) ve kutusunda barkod bilgisivard›r.Müstahzar fleklindeki ilaçlar a¤z› iyi kapal› ambalajlarda, normal flartlarda genellikle3-5 y›l süre ile dayan›kl›d›r. Antibiyotikler, vitaminler, ekstreler, hormon,afl›, serum ve baz› enzim preparatlar› ile hassas (özel) yap›l› maddelerin k›sa süreiçinde kullan›lmas› gerekir. Bu tür ilaçlar›n “Son Kullanma Tarihi (Expiration Date)”ve saklama koflullar› ambalajlar›n›n üzerine yaz›lmaktad›r. Her ilac›n kimyasalyap›s›na ve farmasötik dozaj flekline göre belirli bir raf ömrü vard›r.

D‹KKATD ‹KKATSIRA S‹ZDESIRA S‹ZDE7. Ünite - Eczane Prati¤inde Temel BilgilerAMAÇLARIMIZ 181 AMAÇLARIMIZBu konu ile ilgili daha detayl› bilgiye fi. GEÇG‹L’in Farmasötik Teknolojiye K ‹ T A Bafllang›ç P (CihanMatbaac›l›k, 1991) kitab›ndan ulaflabilirsiniz.K ‹ T A PEczanelerde kodeks ve farmakope bulundurman›n avantajlar› nelerdir? TELEV‹ZYONSIRA S‹ZDETELEV‹ZYONSIRA S‹ZDE2‹laç Rehberi: Hekim ve eczac›lar›n kaynak el kitaplar›d›r. ‹laç rehberinde, etkenmaddelere ve müstahzar isimlerine göre alfabetik fihristler, müstahzar›n ismi,DÜfiÜNEL‹MDÜfiÜNEL‹M‹NTERNET‹NTERNETfarmasötik flekli, say›s› ve gramaj›-hacmi bulunur. Ayr›ca, içindeki maddelerinisimleri ve miktarlar›, kullan›l›fl› ve endikasyonu, ruhsat sahibinin SORU ad›, ruhsat tarihiSORUve numaras›, haz›rland›¤› yer, reçete ile veya reçetesiz sat›ld›¤›, seri numaras› (imalatve kontrol numaras›) ve varsa eflde¤er preparatlara ait güncel bilgiler vard›r.D‹KKATD‹KKATAyr›ca bu hizmeti internet ortam›nda yapan ve hergün güncellenen ve üyeliksistemi ile hizmet veren “RxMediaPharma@ 2010 ‹nteraktif ‹laç Bilgi Kayna¤›,www.rxmediapharma.com” ve Güncel Farmalist 2010 - SIRA Türkiye S‹ZDET›bbi ‹laçSIRA S‹ZDERehberi isimli rehberler mevcuttur.OTC (Over The Counter Drugs =Tezgâh Üstü Ürünler, Reçetesiz Sat›lanAMAÇLARIMIZ‹laçlar): Eczanelerden veya belirli ilkeler do¤rultusunda di¤er sat›fl noktalar›ndan AMAÇLARIMIZreçetesiz sat›n al›nabilen ilaçlar anlam›na gelmektedir.K ‹ T A PREÇETEReçete, hekim, veteriner hekim ve difl hekimi taraf›ndan hastal›ktan korunmak vetedavi amac›yla (profilaksi) düzenlenen bir veya birkaç ilaç içeren TELEV‹ZYON eden belgedir.Reçete, hekimin eczac›ya yaz›l› bildirisidir. Hekim, hasta ve eczac› aras›nda ba¤lant›sa¤lar. Bir reçetede hekim ve hastaya ait afla¤›daki bilgiler bulunur.• Hekimin ad›, soyad›, diploma ve varsa ihtisas numaralar›, iflyeri veya kurumbilgileri, uzmanl›k dal›, muayenehane ve ev adresleri, ‹NTERNET telefon numaras›.Hastanede muayene edilen bir hasta için reçetede ayr›ca protokol numaras›da bulunmal›d›r. Reçetenin tarihi kaydedilmeli ve hekim taraf›ndan da imzalanm›flolmal›d›r.• Reçetede, hastan›n ad›-soyad›, T.C. kimlik no’su, yafl› ve cinsiyeti de mutlakabulunmal›d›r. Çocuk reçetelerinde çocu¤un kilosunun ve yafl›n›n da bildirilmesigerekir.Genel olarak reçete dört k›s›mdan meydana gelir (fiekil 7.6).Bafllang›ç (Superscription): Reçete, latince ve frans›zca “al›n›z” anlam›na gelenRecipe ve Prenez kelimelerini temsil eden, R, Rp, P, Rx, H, ψ veya Pr iflaretlerindenbiri ile bafllar. H harfi Hippocrates’i, Rx ve ψ iflaretleri Jupiter’i hat›rlatmakgayesi ile kullan›l›r.Yaz›l›fl (Inscription): Reçetenin esas k›sm› olup ilaçlar›n farmasötik formüllerive dozlar›n› içerir. Etken madde veya maddelerin yan›nda ayr›ca yard›mc› maddelerinisim ve miktarlar›, ilac›n kullan›l›fl› ve dozu da bu k›s›mda bulunur.Yap›l›fl (Subscription): Bu k›s›mda hekim, yazd›¤› farmasötik flekil ve yap›l›-fl› hakk›nda eczac›ya talimat verir. Ayr›ca yabanc› dilde yaz›lm›fl aç›klama ve tarifler,ilaç ve hasta ile ilgili aç›klamalar veya bunlar›n k›salt›lm›fl flekilleri de bu bölümdeyer al›r.Kullan›l›fl (Instruction): Latince Signature veya Signa kelimelerinin k›salt›lm›fl›olan Sig. veya sadece S. iflaretinden sonra reçetedeki ilaçlar›n nas›l kullan›laca¤›,ne zaman ve ne kadar al›naca¤›n›n tarifleri yap›l›r. Reçete resmi dili geneldeLatincedir. Ancak, memleketimizde reçeteler, Frans›zca olarak ve ço¤unlukla okun-K ‹ T A PProfilaksi: Hastal›klar›noluflumunu veya gelifliminiönlemek amac›yla TELEV‹ZYON yap›lantedavi amaçl› giriflimler.‹NTERNET

182 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekilleriSIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹MSORUD‹KKATmas› güç bir yaz› ile yaz›l›r. Halbuki birçok ülkede reçete daktilo edilir. Reçeteninkolay okunmad›¤› durumlarda reçeteyi yazan hekimle görüflmek faydal›d›r; fakatbu durum hastaya hissettirilmemelidir.Hekim hastas›n› muayene edip, flikâyetleri ve bulgular› de¤erlendirdikten sonrahastal›¤› teflhis, korunma veya tedavi için gerekli ilaç formülasyonlar›n› düzenler.Eczac›n›n en önemli görevi, hekime ilaç dan›flmanl›¤› yapmak ve ilac› hekiministedi¤i formüle, en uygun flekilde ve aktif madde miktar›n› tam formüldeki de¤eriile içeren, emniyetle ve hasta taraf›ndan kolay kullan›labilecek bir preparat halindehaz›rlamakt›r. Hekim düzenledi¤i bir ilaç formülünde veya reçetede etkenmaddeyi, maksimum dozun üzerinde, hatta tehlikeli bir dozda yazabilir. Bu durumdada hastan›n alaca¤› ilaç miktar›n›n emniyetle kullan›labilecek bir de¤erdeolmas› gerekir. Bir reçete veya formüldeki maddelerin dozunun kontrol sorumlulu¤u,eczac›ya aittir. Reçetede yaz›lan bu maddeler aktivitelerine göre bafll›ca üçgruba ayr›l›r. Bunlar;1. S›va¤ olarak veya lezzet, koku düzeltici, seyreltici amaç ile kullan›lan ve tedavietkisi olmayan (flurup, fleker, laktoz, niflasta, vb.) yard›mc› maddelerolup genellikle doz hesaplamas›na gerek yoktur.2. Genifl emniyet s›n›r› içinde, yüksek dozlarda kullan›labilen etken maddeler.Bunlar SIRA aspirin, S‹ZDE bizmut subkarbonat, magnezyum oksit vb. maddelerdir. Bumaddelerde maksima doz hesab›n›n dikkate al›nmas› gerekir.3. Aktivitesi yüksek, düflük dozlarda çok etkili veya toksik (atropin sülfat,DÜfiÜNEL‹Mefedrin klorhidrat, sitriknin sülfat vb.) maddeler ihtiva eden formüller ve reçetelerhaz›rlan›rken ya da kontrol edilirken yap›lan bütün ifllemlerde çokSORUdikkatli ve titiz olmak gerekir.Reçetedeki ilaçlar›n D‹KKATdoz kontrolu sorumlulu¤u eczac›ya aittir.Özellikle “Toksik ve Ayr› Bulundurulacak Maddeler” listesinde yer alan ilaç etkenmaddelerinin SIRA S‹ZDE bir defal›k ve bir günlük maksimum dozlar› mutlaka hesaplan-SIRA S‹ZDESIRA S‹ZDESIRA S‹ZDEmal›.AMAÇLARIMIZ DÜfiÜNEL‹MReçete ve formüller haz›rlanmadan önce doz hesab› yönünden dikkatle incelenmesigerekir. Reçetede yaz›lan doz, ilac›n tarif edilen kullan›l›fl flekli, bir defada AMAÇLARIMIZDÜfiÜNEL‹Mve bir günde al›nacak miktar› kesin olarak belirtilmifl olmal›d›r. Aksi halde reçeteyidüzenleyen K SORU ‹ Thekim A P ile görüflmek KSORU‹ T A Pgerekir.D‹KKATTELEV‹ZYONSIRA S‹ZDEReçetede anlafl›lmayan D‹KKAT bir husus oldu¤unda, kesinlikle reçeteyi yazan hekimle görüflülmelidir.TELEV‹ZYONSIRA S‹ZDE‹NTERNET‹NTERNETAMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZK ‹ T A PK ‹ T A PTELEV‹ZYONTELEV‹ZYON‹NTERNET‹NTERNET

7. Ünite - Eczane Prati¤inde Temel Bilgiler183fiekil 7.6Reçete örne¤iUyuflturucu ve Psikotrop ‹laçlara Ait ReçetelerUyuflturucu özellikteki ilaçlar (heroik ilaçlar, tebaik ilaçlar) ve reçetelerine eczanelerde,depolarda yap›lacak ifllemler 3.6.1986 tarihinde kabul edilen 3298 say›l›“Uyuflturucu Maddeler” ile ilgili kanuna göre yap›lmaktad›r.Uyuflturucu (heroik) ve psikotrop ilaçlar›n yaz›laca¤› reçeteler Sa¤l›k Bakanl›¤›’ncahaz›rlan›p ‹l Sa¤l›k Müdürlü¤ü ve Tabip Odalar› vas›tas› ile imza karfl›l›¤›hekimlere verilmektedir. Her reçetede Seri No ve Kay›t No.’lar› vard›r. Reçetehekime verilirken hangi serinin hangi numaralar›n›n hangi hekime verildi¤i kaydedilmektedir.Hekim bu reçeteleri kullan›rken kendi kaflesini, diploma numaras›n›,hastan›n ad› ve soyad›n›, kendine ait protokol numaras›n› kaydettikten sonra hastas›için gerekli heroik ilac› (K›rm›z› reçeteye) veya psikotrop ilac› (Yeflil reçeteye)yaz›p imzalad›ktan sonra reçeteyi hastaya verir. Reçeteler üç nüsha olarak düzenlenmektedir.Reçetenin bir nüshas› hekimde kal›r; di¤er iki nüsha da eczaneye verilmektedir.Tablet fleklindeki bir ilaç en fazla iki kutu (hastan›n sa¤l›k kurul raporuyoksa), ampuller de on adete kadar yaz›labilmektedir.Uyuflturucu ilaç: Uyuflturmaözelli¤i olan (hareketten,gere¤i gibi düflünmektenal›koyan) madde, narkotik(Merkezi Sinir Sistemine etkieden).Psikotrop ilaç: Ruh ve sinirhastal›klar›n›n tedavisindekullan›lan ilaç.

184 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekilleriSIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹MSORUD‹KKATEczac›, hastaya reçetesindeki ilaçlar› verdikten sonra bunlar› reçete kay›t defterinekay›t eder ve bir numara verir. Bu reçeteler tarih s›ras› ile düzene konur ve Eczac›Odas›’ndan üç kopya olarak temin edilen bordrolara ifllenir. Reçetelerin ikikopyas› ile birlikte her ay Sa¤l›k Müdürlü¤ü’ne gönderilir, bir kopyas› da mutlakaeczanede saklanmal›d›r. E¤er reçeteler anlaflmal› bir kuruma ait ise reçetenin fotokopisial›n›r ve Sa¤l›k Müdürlü¤ü’ne gönderilen bordrolar›n bir kopyas› ile birl›kteeczanede saklan›r.“Uyuflturucu Madde Reçetesi” önce eczanede bulunan Reçete Kay›t Defterinekaydedilir. Ayn› numara ile “Uyuflturucu Maddeler Kayd›na Mahsus Defterin” ihraç(sarf) k›sm›na SIRA S‹ZDE geçirilir, defterdeki kay›t numaras› yaz›ld›ktan sonra, eczaneninmühürü ile damgalan›r. Bu reçeteler hastaya geri verilmez; ancak, hasta istersekopyas› verilir. Uyuflturucu reçetenin ikinci defa haz›rlanmas› yasakt›r. Bu tip reçetelerineczanede 5 y›l süreyle saklanmas› gerekir. Reçetede istenilen uyuflturu-DÜfiÜNEL‹Mcu maddeler 5 günlük maksimum dozun yar›s›n› geçmeyecek miktarda yaz›lm›flSORUolmal›d›r.Morfin ampul D‹KKAT üç adetten fazla yaz›lamaz ve verilemez.Ancak Hükümet Tabipli¤i veya Sa¤l›k Müdürlü¤ü’nce onayl› ise (mühür, tasdikSIRA S‹ZDESIRA S‹ZDEve aç›klama) üçten fazla verilebilir ve ilac›n say›s›n› gösteren rakamlar yaz› ile deyaz›lmal›d›r.AMAÇLARIMIZ “Uyuflturucu Maddeler Kayd›na Mahsus Defter”, Hükümet Tabipli¤i taraf›ndan AMAÇLARIMIZher sayfas› mühürlenmifl ve sayfa say›s› tasdik edilmifl bir defterdir. Eczanelerdebulunmas› zorunludur. “Bölge Eczac› Odalar›”ndan temin edilir. Kodein (Methylmorphin)K ve ‹ Tdionin A P (Ethylmorphin) kullanan ilaç fabrikalar› da bu deftere sarf veK ‹ T A Pmevcutlar›n› kaydederler. Kodein ve dionin mesul müdür taraf›ndan bizzat ToprakMahsulleri Ofisinden (TMO) temin edilir. Bunun için de Eczac›l›k Genel Müdürlü-TELEV‹ZYON ¤ü’nden tahsis TELEV‹ZYON almak laz›md›r. Her üretimin sarfiyat› Genel Müdürlü¤e bildirilir.Eczaneler uyuflturucu özellikli ilaçlar› ecza depolar›ndan fatura mukabilinde teminederler. Bu maddeler derhal “Uyuflturucu Maddeler Kay›t Defterinin” ihraç k›sm›-na kaydedilir. Uyuflturucu maddeler daima kilitli bulundurulan ayr› bir dolapta‹NTERNET‹NTERNETmuhafaza edilmelidir.Sa¤l›k Bakanl›¤› ‹laç ve Eczac›l›k Genel Müdürlü¤ü taraf›ndan bildirilen UyuflturucuMaddelerin Listesi:Alphentanyl, Cocaine, Codeine Pure, Codeine Posphate, Dehydrocodeine, Dilaudid,Dextromoramide, Dextropropoxyphen HCI, Dehydrocodeine, Diphenoxylate,Fentanly, Flunitrazepam, Hydrocodeine, Hydromorphone, Laudanum deSydenham, Methadone, Methylphenidate, Morphine HCI, Morphine Sulphate, Oxycodone,Oxymorphone, Pentazocine, Poudre d’opium, Poudre Dover, Teintured’opium, Tilidin HCI.Reçetenin okunmas›: En çok hatan›n yap›ld›¤› ifllem reçete okumas›d›r. Çünkübaz› hekimlerin yazd›¤› reçeteleri okumak oldukça güçtür. Tablo 7.2’de eczac›-l›kta s›kl›kla kullan›lan Frans›zca ve Latince terimler verilmifltir.

7. Ünite - Eczane Prati¤inde Temel Bilgiler185K›saltmalar Latince Karfl›l›¤› Anlam›a., aur auris kulakaa. ana her birinden (eflit miktarlarda)a.c. ante cibos yemeklerden öncead ad a/e' kadar (tamamlay›n›z)add. adde, addantur ilave edinizampl. amplus büyükampul. ampulla ampulaq. aqua sub. boite kutub.i.d. bis in die günde iki defacaps. capsula kapsülcoch. Amp. cochleare amplum çorba kafl›¤› dolusucoch. Med. cochleare medium tatl› kafl›¤› dolusucoch. parv. cochleare parvum çay kafl›¤› dolusucollyr. collyrium göz çözeltisidieb. secund. diebus secundus gün afl›r›dil. dilue seyreltinizdiv. divide bölünüzd.t.d. dentur tales doses bu dozda verinizfilt. filtra süzf.m. (Mft) fiat mixtura kar›flt›r›n›zgtt (1 gtt, 2 gtts) gutta (goutte) damlaM. misce kar›flt›r›n›zmixt. mixtura kar›fl›mm.t.d. mitte tales doses bu dozda gönderinizn. naris burun deli¤inon rep. non repetatur tekrar yapmay›n›zp.c., pos.cib. post cibo yemeklerden sonrap.o. per os a¤›zdanpulv. pulvis, pulveres toz, toz edilmiflq.i.d. quater in die günde dört kezq.s. quantum sufficant kafi (yeter) miktar (km; ym)S., Sig. signa, signetur yaz›n›z, (hastaya tarif fleklinde ) yaz›lacaksolv. solve çözünüzt.i.d. ter in die günde üç keretrit. tritura seyreltinizus. ext. usage externé haricenus. int. usage interné dahilenut dict. ut dictum tarif edildi¤i gibiTablo 7.2Reçetelerde s›kkullan›lank›saltmalar

186 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekilleriYaklafl›k ölçü araçlar›: Reçete haz›rlan›fl› ve kullan›l›fl› s›ras›nda gündelik hayattapratiklik aç›s›ndan ve farkl› amaçla yaklafl›k ölçü araçlar› (Tablo 7.3) kullan›lmaktad›r.Genelde ilaçlarda, dozaj flekillerinin ambalajlar› içinde kendi ölçüleri veölçekleri bulunmaktad›r. Ayr›ca standart damlal›k kullan›larak damla say›s›na göres›v›lar›n ölçümü yap›labilir.Tablo 7.3Yaklafl›k ölçüaraçlar›Ölçü Arac› Hacim (mL) Yaklafl›k a¤›rl›¤› (gr)Ya¤fiurupÇay kafl›¤› 5 4 6Tatl› kafl›¤› 10 9 13Çorba kafl›¤› 15 13 20Çay barda¤› 100 90 130Su barda¤› 150 135 205SIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹MSORUReçete Haz›rlan›rken Dikkat Edilecek HususlarHekim taraf›ndan muayene edilen hastan›n teflhisi yap›lm›fl ve ilaçlar› tedavi içinuygun olarak düzenlenmifl reçeteye, haz›rlad›¤› ilaç sunumu ile eczac› tedavideönemli rol oynar.Eczac›, hastan›n veya hasta sahibinin elinden reçeteyi al›fl fleklinden, preparat›nambalaj›na kadar bütün hareketinde ölçülü ve dikkatli olmal›d›r. Ayn› zamanda,gerek hekim ve meslektafllar›na yard›mc› olma ve gerekse bir reçeteyi haz›rlamasorumlulu¤u ile kanun karfl›s›nda, hekimin dikkatinden kaçm›fl hatal› bir reçeteninyap›lmas›ndan SIRA S‹ZDE do¤acak tüm sorumluluklar eczac›ya aittir.Her eczac› reçete veya formülde yaz›lan etken maddelerin miktar›n› de¤ifltirmeyecekflekilde çal›flmaya mecburdur. Hesaplamalarda yap›lacak bir yanl›fll›k hastan›nistenilen miktardan farkl› ilaç almas›na sebep olur. Bu durum ise ya tedaviyiDÜfiÜNEL‹Mveya ilac›n kullan›lma amac›n› engeller ya da zehirlenme veya telafisi imkâns›zSORUolaylara sebep olur.D‹KKATReçete haz›rlarken D‹KKATçeflitli hatalar ortaya ç›kabilir. Tart›mda yap›lan hata, etken maddemiktar›na ve dolay›s›yla preparat›n dozuna etki edecektir. Ayr›ca reçetede yaz›lan konsantrasyonifadelerine (Tablo 7.4) dikkat etmek gerekir. Böylece, hastan›n reçetede verilenSIRA S‹ZDESIRA S‹ZDEmiktardan eksik veya fazla ilaç almas› halinde hatan›n boyutuna göre hastan›n hayat› tehlikeyegirecektir.AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZTablo 7.4Reçetede kullan›lankonsantrasyonK ‹ T A PifadeleriTELEV‹ZYON‹NTERNET‹fade Sembol Tan›mK ‹ T A PYüzde a¤›rl›k % a/a 100 g çözeltide çözünenin g cinsinden miktar›Yüzde hacim % h/h 100 mL çözeltide çözünenin mL cinsinden miktar›Yüzde hacimdeki TELEV‹ZYON a¤›rl›k % a/h 100 mL çözeltide çözünenin g cinsinden miktar›‹nternasyonel ünite IÜ Standart bir preparat›n belirli bir miktar›n›nbiyolojik aktivitesi olup, 1 ünitenin kaç mg’a‹NTERNETeflde¤er oldu¤u farmakopelerde verilir.

7. Ünite - Eczane Prati¤inde Temel Bilgiler187Bir reçete haz›rlan›rken reçetede olmayan bir yard›mc› madde ilavesindenmümkün oldu¤u kadar kaç›nmak gerekir. Ancak mecburi durumlarda yard›mc›madde olarak hasta ve ilaç için uygun bir dolgu maddesi, ba¤lay›c› madde ve s›-va¤ kullan›labilir. Bu durumda kullan›lan yard›mc› maddenin ad›, miktar› ile birliktereçetenin uygun bir yerine ve eczanede bulunan Reçete Kay›t Defterine kaydedilmelidir.Kafle, kapsül, supozituvar, merhem gibi preparatlar›n haz›rlanmas›nda, preparatlar›nbüyüklü¤ü ve özellikleri meslektafllar aras›nda karfl›l›kl› anlaflma ve dayan›flmayaesas olmas› bak›m›ndan ve genel bir deontoloji kural› olarak, kullan›lanyard›mc› maddelerin (dolgu maddesi, ba¤lay›c› madde ve s›va¤›n) cinsinin ve miktar›n›nda reçetenin uygun bir yerine, mutlaka kaydedilmesi gerekir. Böylece farkl›eczanede haz›rlanan ayn› ilaçlar›n miktarlar› ve görünüflü farkl› olmaz. Bu durumhasta için de önemlidir, “hangi madde formûle eksik konuldu, ilaç neden de¤ifltive niçin küçüldü” gibi tereddütler ortaya ç›kmaz.Reçete üzerinde ve Reçete Kay›t Defteri’nde uygulanan yöntemler belirtilmelidir.Ancak ilac›n verilifl flekli eczac›ya b›rak›lm›flsa ve reçetede, “Secundem artem(San’at›n›za göre yap›n›z)” fleklinde bir kay›t varsa, hastan›n en rahat alabilece¤i veilac›n en iyi etki edebilece¤i bir preparat flekli seçilip haz›rlan›r. Bu durum yine reçeteninuygun bir yerine ve Reçete Kay›t Defteri’ne kaydedilmelidir.‹laç haz›rlamada, yöntem ve formül bak›m›ndan yerli ve yabanc› farmakopelerdikkate al›n›r.Hekim, reçetesinde yazd›¤› preparat›n etken madde miktar›n› belirtmemiflse eczac›,konsantrasyonu en az olan formülü haz›rlar veya verir. Kural olarak, simple(bileflik olmayan, sade) ve compose (birkaç maddeden oluflan, bileflik) formül halindeiki flekli olan ilaçlar için ayr› bir kay›t yoksa simple olan› verilir. Reçetede yaz›l›tablet fleklinde bir preparat yerine ampul veya supozituvar flekli, göz merhemiyerine de cilt merhemi asla verilmemelidir.Pratik çal›flmalarda bir reçete haz›rlan›rken takip edilmesi gereken ve tavsiyeedilebilecek en uygun çal›flma flekli afla¤›dad›r:• Reçete öncelikle dikkatle okunmal› ve dozlar kontrol edilmelidir. Kullan›lacaktüm maddelerin miktar› dikkatle hesaplanmal›d›r. Uyuflturucu özelliktemadde ihtiva eden reçetelere de ayr›ca dikkat edilmelidir.• Bir reçeteyi haz›rlamadan önce gerek etken madde ile formüldeki di¤ermaddeler aras›nda ve gerekse ilave edilen yard›mc› maddeler aras›nda herhangibir geçimsizlik olmamas›na çok dikkat etmek gerekir.• fiüpheli bir hususu ihmal etmemek ve mutlaka reçeteyi yazan hekim veyabir meslektaflla görüflmek gerekir. Bir maddenin mevcut olmamas› veya eldeaz bulunmas› halinde reçete asla yap›lmamal›d›r. Reçete iade edilmeli vedurum uygun bir lisanla hastaya anlat›lmal›d›r. Reçete hastadan al›nd›ktansonra haz›rlanma süresi hastaya belirtilmelidir. Bir enfüzyonu s›cak haldehastan›n eline teslim etmek veya hasta d›flarda bekletilmemek gayesi ile ilac›haz›rlarken gerekli süreleri k›saltmak asla do¤ru de¤ildir. Bilhassa ikinciveya üçüncü defa tekrar edilen bir reçetede bu durum hasta taraf›ndanolumsuz karfl›lanacakt›r. Okunmas› güç reçetelerde, teflhis ve ilaç karfl›laflt›-r›lmal›d›r.• Reçetedeki etken maddelerin dozlar› üzerinde çok dikkatle durmak gerekir.Bu durum, çocuk reçeteleri ve toksik madde ihtiva eden reçeteler haz›rlan›rkende çok önemlidir. Farmakopelerden doz kontrolü yapmak gerekir. Reçetedemaksima dozu aflma durumu varsa veya bir çocuk için yüksek he-

188 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekillerisaplanan doz mevcut oldu¤u zaman, mutlaka hekimle görüfltükten sonra,reçete ya normal doza indirilip yap›lmal› veya miktar, hekim taraf›ndan ayr›cael yaz›s› ile belirtilmeli, miktar›n alt› iki çizgi ile çizilmeli ve kenar› k›rm›z›kalemle imzalanmal›d›r.• ‹lac› haz›rlamak için en iyi metod ve ambalaj flekli düflünülmelidir. Reçeteninhaz›rlanmas› esnas›nda kullan›lacak etken ve yard›mc› madde ile gereklimalzeme önceden haz›rlanmal›d›r. Maddeleri tartmaya bafllamadan önceterazi kefelerinin temizli¤i ve dengesi kontrol edilmeli, üzerine temiz ve beyazbir k⤛t konulmal›, denge durumu tekrar gözden geçirilmelidir.• Kullan›lan ve tart›lan bütün etken madde, yard›mc› madde ve drog flifleleria¤›zlar› aç›k halde bekletilmemeli ve derhal yerlerine kald›r›lmal›d›r. Her flifleveya kab›n etiketi, raftaki yerinden al›n›rken, tart›l›rken ve yerine kald›r›-l›rken tekrar tekrar okunmal›d›r. Böylece tam kontrollu çal›fl›lm›fl olur.• Maddelerin tart›lmas› ve ölçülmesi esnas›nda, fliflenin etiketi daima avuç içinedo¤ru ve etiket üst k›sma isabet edecek flekilde tutulmal›d›r. Böylece tart›mesnas›nda kab›n d›fl k›sm›na s›zan maddenin, etiketi kirletmesi önlenmifl olur.• Tartma esnas›nda temiz bir spatülden faydalan›labilir. Kirli spatül iyice temizlenmedendi¤er bir maddeyi tartmada kullan›lmamal›d›r.• Reçetede yaz›lan bir madde yerine eflde¤er özellikte oldu¤una inan›lsa dahidi¤er bir madde asla kullan›lmamal› ve verilmemelidir. Reçete haz›rlan›fl› esnas›ndakullan›lan ve seçimi eczac›n›n yapabilece¤i yard›mc› maddeler(emülgatör, lezzet ve koku düzeltici maddeler vb.) reçetenin uygun bir yerineve ayr›ca Reçete Kay›t Defterine kaydedilmelidir.• Preparat›n etiketi dikkatle tayin edilmeli (K›rm›z› veya Beyaz), üzerine düzgün(mümkünse daktilo ile) hastan›n ad›, soyad›. cinsiyeti, hekim ad›, reçetekay›t numaras›, tarihi, ilac›n kullan›l›fl flekli yaz›lmal›d›r.• Haz›rlanan reçete eczane mühürü ile mühürlenmelidir.• ‹laç, Reçete ve Reçete Kay›t Defteri son olarak kontrol edilmelidir.• ‹laçlar›n kullan›l›fl flekli hastaya anlayabilece¤i bir dilde aç›klanmal›d›r.• Hasta daha önce; eczanede haz›rlanm›fl reçetesini herhangi bir sebeple kaybederse,reçetesinin bir kopyas› eczaneye ait reçeteye yaz›l›p verilir.‹laç Üretimi ve Uygulamas›nda S›kl›kla Yap›lan HatalarGenellikle hatalar, yanl›fl bilgi, dikkatsizlik, dalg›nl›k veya düzensizlikten kaynaklanabilir.“‹nsanlar hata yapabilir” (Latince, “Errare Humanum”) kabul gören birifadedir. Ancak ilaçlarla ilgili en ufak bir hata bile ciddi zararlar do¤urabilir. ‹laçüretimi ve kullan›m› s›ras›nda yap›labilecek hatalar› flöyle grupland›rabiliriz;1. ‹laç üretimi esnas›nda yap›lan hatalar,2. Eczanede yap›lan hatalar,3. Hastan›n yapt›¤› hatalar,4. Hekimin yapt›¤› hatalar,5. ‹lac›n da¤›t›m› esnas›nda yap›lan hatalar.Bu muhtemel hatalardan Eczanede yap›lan ve hastan›n yapt›¤› hatalardan k›sacabahsedelim:Eczanede Yap›lan HatalarReçetelerin kar›flt›r›lmas›, de¤ifltirilmesi, yanl›fl okuma (özellikle okunmayacak flekildeyaz›lm›fl reçetelerde), reçetedeki bir ilac›n di¤eri ile kar›flmas› ve yanl›fl he-

7. Ünite - Eczane Prati¤inde Temel Bilgiler189saplamalar yap›labilir. Ayr›ca çal›flma flartlar›ndan kaynaklanan olumsuzluklar da(Laboratuvar temizli¤i, alet ve ekipman seçimi, ölçme ve tartma) görülebilir.Reçete yap›l›rken acele edilmemeli, temiz ortamlarda çal›fl›lmal›, do¤ru okunmal›ve hesaplanmal› ve bir reçete tamamen bitmeden di¤erine geçilmemelidir. K›-sacas›, dikkat-temizlik-düzen-sab›r ve hassasiyet tüm hatalar› tamamen ortadankald›rabilir.Hastan›n Yapt›¤› HatalarHastalar›n, hekim ve eczanelerin d›fl›nda üçüncü flah›slar›n tavsiyesi ile ilaç kullanmas›,reçetesiz ilaç istemesi, dozlama zamanlar›na dikkat etmemesi, ilaçlar›n üzerindeyazan gerekli uyar›lara (“Serin yerde saklay›n›z”, “Kullanmadan önce çalkalay›n›z”,“Suland›rd›ktan sonra buzdolab›nda saklay›n›z”, gibi) uymamas› ve ilac›nharicen ya da dahilen kullan›lmas› gibi uygulama yolu ve fleklini kar›flt›rmas› s›kyap›lan hatalardand›r. Bu önemsenmeyen ve basit görülen hatalar tedavinin aksamas›nave ciddi olumsuzluklar›n yaflanmas›na sebep olabilir. Reçete düzenlenipilaçlar hastaya verilirken gerekli uyar›lar yap›lmal›d›r. Hasta da tereddüt etti¤i herkonuyu rahatl›kla eczac›ya sormal›d›r.

190 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekilleriÖzetA MAÇ1A MAÇ2Eczanede çal›flan yard›mc› personel yetki ve sorumluluklar›n›tan›mlamak.‹laç ve ham maddelerin haz›rlanmas›nda, fiziksel,kimyasal, biyolojik ve toksikolojik analizlerde,ilac›n tan›nmas›, kalitesinin sa¤lanmas›, kontrolüve standardizasyonundan sorumlu kifli eczac›d›r.‹lac›n üretiminden tüketimine kadar geçenher aflamada idari ve teknik olarak tam yetkilidir.‹yi Eczac›l›k Uygulamalar› k›lavuzuna göre,eczac›, eczac›l›k hizmetinde baflka kimselereyetki veremez. Di¤er hizmetler eczac› taraf›ndanyönlendirilen yard›mc› personel taraf›ndanyürütülür.Reçete içeri¤ini aç›klamak.Reçete içeri¤ini tan›mak, do¤ru okumak ve do¤ruhaz›rlamak önemlidir. ‹laç üretimi ve uygulamas›ndans›kl›kla yap›lan hatalar› önlemek gerekir.Reçetede flüpheli bir durum söz konusu oldu¤undahemen hekim aran›r. Reçetedeki maddelerindozunun kontrol sorumlulu¤u, eczac›yaaittir. Mutlaka doz kontrolü yap›lmal›d›r. Doz,ilac›n kullan›l›fl flekli ve varsa al›nmas› gerekenözel önlemler belirtilmelidir. Reçetede anlafl›lmayanbir durumla karfl›lafl›ld›¤›nda, kesinlikle reçeteyiyazan hekimle görüflülmelidir.A MAÇ4Laboratuvar çal›flma prensiplerini de¤erlendirmek.Laboratuvarda çal›fl›rken mutlaka beyaz ve temizönlük giyilmeli, preparat haz›rlarken kullan›lacakbütün malzeme ve çal›flma ortam› temizlenmelidir.Kullan›lacak maddelerin etiketleri dikkatlicekontrol edilmeli ve kalibre edilmifl terazilerdedo¤ru olarak tart›lmal›d›r. Preparat usulüneuygun olarak haz›rlanmal› ve ambalajlanarak etiketiyap›flt›r›lmal›d›r. Çal›flma alan› ve kullan›lanmalzemeler tekrar temizlenip dolaplara yerlefltirilmelidir.Eczanede bulunan yard›mc› personelmutlaka eczac›n›n denetiminde çal›flmal›d›r. ‹yiLaboratuvar Uygulamalar› k›lavuzuna uygun çal›fl›lmal›d›r.A MAÇ3Eczanede reçete ve ilaç haz›rlarken göreviniuygulayabilmek.Eczanedeki zehirli maddeler k›rm›z› boyal› veüzerinde “fliddetli zehir (Toxique)” yaz›l› dolapta,ayr› bulundurulacak ilaçlar da yeflil boyal› ve“Ayr› bulundurulacak (a separer)” yaz›l› dolaptasaklanmal›d›r. Bu dolaplar devaml› kilitlidirve anahtarlar› eczanenin mesul müdüründe bulunur.Uygun formasötik ifllemlerle preparat haz›rlan›r.Laboratuvar çal›flma prensiplerine göre eczanedebulundurulmas› gerekli defterlere düzenli olarakkay›tlar yaz›l›r.

7. Ünite - Eczane Prati¤inde Temel Bilgiler191Kendimizi S›nayal›m1. Afla¤›daki ifadelerden hangisi Laboratuvarda Çal›flmaKurallar›ndan de¤ildir?a. Laboratuvarda çal›fl›rken mutlaka beyaz ve temizönlük giyilmeli, haz›rlanan ilaç ortamdan vekifliden kaynaklanabilecek kontaminasyondankorunmal›d›r.b. Eczac› eflli¤inde preparat haz›rlarken kullan›lacakbütün malzeme önceden uygun flekilde temizlenmeli,bütün kimyasal maddelerin etiketleridikkatle ve en az iki kez kontrol edilmelidir.c. Kullan›lan kimyasal maddelerin tart›m s›ras›ndaetiketleri avuç içine gelecek flekilde tutulmal› veflifleler a¤z› aç›k olarak bekletilmeden hemenkapat›lmal›d›r.d. Eczac›ya yard›mc› olan eczac› teknisyeni, reçetedeyer alan etken madde/lerin doz afl›m›n›kontrol edebilir.e. Tart›mdan sonra bütün vezinler kutusuna yerlefltirilmelive terazi kefeleri temiz b›rak›lmal›d›r.2. Afla¤›dakilerden hangisi eczane olarak kullan›lacakyerlerin özelliklerindendir?a. Eczaneler ayd›nl›k, rutubetsiz, havadar, temiz vedüzenli olmal›d›r.b. Eczanelerin zeminleri karo, mermer veya benzerimalzemeyle döflenmelidir.c. Hastalar›n bekleme yerleri ve kapakl› dolaplar›ile banko ve çal›flma masas› zemin katta bulunmal›d›r.d. Reçete kabulünün kolay ve düzenli bir flekildeyap›labilece¤i bir banko olmal›d›r.e. Hepsi3. Afla¤›dakilerden hangisi eczanede laboratuvarda çal›flmakurallar›ndand›r?I. Laboratuvarda çal›fl›rken mutlaka beyaz ve temizönlük giyilmeli.II. Eczac› eflli¤inde preparat haz›rlarken kullan›lacakbütün malzeme önceden temizlenmeli, bütün kimyasalmaddelerin etiketleri dikkatle kontrol edilmelidir.III. Kullan›lan kimyasal maddelerin tart›m s›ras›nda etiketleriavuç içine gelecek flekilde tutulmal› ve fliflelera¤z› aç›k olarak bekletilmeden hemen kapat›lmal›d›r.IV. Eczac›ya yard›mc› olan eczac› teknisyeni, reçetedeyer alan etken madde/lerin doz afl›m› aç›s›ndan eczac›taraf›ndan kontrol edilece¤ini bilmelidir.a. I, III ve IVb. I ve IVc. II, III ve IVd. I, II, III ve IVe. I, II ve IV4. Hangisi eczanede bulundurulmas› gerekli defterlerdende¤ildir?a. Reçete Kay›t Defterib. Uyuflturucu (Heroik) ve Psikotrop ‹laçlar Kay›tDefterleric. Sicil Kay›t Defterid. Stajyer Defterie. Teftifl Defteri5. Reçete k›saltmalar›ndan “aa.” n›n anlam› nedir?a. her birinden (eflit miktarlarda)b. ilave edinizc. yemeklerden önced. iki defae. su6. Hangisi eczanede yap›lan hatalardand›r?a. Rereçetenin fark›nda olmadan de¤ifltirilmesib. Bir reçete tamamen bitmeden di¤erine geçilmesic. Bir reçetedeki ilac› di¤eri ile kar›flt›r›lmas›d. Yanl›fl madde kullan›lmas›e. Hepsi

192 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekilleriKendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›7. Afla¤›dakilerden hangisi ‹yi Eczac›l›k Uygulamalar›ndand›r?I. Hizmetlerin kalitesinin art›r›lmas›n› ve süreklili-¤ini sa¤lamaII. ‹laç ve di¤er sa¤l›k bak›m ürünleriyle ilgili hizmetlerisunma, bireylerin ve toplumun bu hizmetlerdenen iyi flekilde yararlanmas›na yard›mc›olmakIII. Bir hastan›n yaflam kalitesini sürdürme ve yükseltmeIV. ‹flbirli¤ine dayal›, devaml›l›k niteli¤i de olan Farmasötikbak›m› uygulamaa. Yaln›z Ib. Yaln›z IIc. I ve IId. III ve IVe. I, II, III ve IV8. I. ‹laç üretimi s›ras›ndaII. EczanedeIII. Hastan›n taraf›ndanIV. Hekim taraf›ndanV. ‹laç da¤›t›m› s›ras›nda yap›lan hatalar‹laç üretimi ve uygulamas›n›n hangi aflamalar›nda hatayap›labilir?a. I, II, IV ve Vb. I, II, III, IV ve Vc. II, III, IV ve Vd. I, III ve Ve. Yaln›zca III1. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Laboratuvarda Çal›flma Kurallar›”bölümünü tekrar gözden geçiriniz.2. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹yi Eczane Uygulamalar›”bölümünü tekrar gözden geçiriniz.3. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Laboratuvarda Çal›flma Kurallar›”bölümünü tekrar gözden geçiriniz.4. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Eczanede Bulundurulmas›Gerekli Defterler” bölümünü tekrar gözden geçiriniz.5. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Reçete Okunmas›” bölümünütekrar gözden geçiriniz.6. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Eczanede Yap›lan Hatalar”bölümünü tekrar gözden geçiriniz.7. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹yi Eczane Uygulamalar›”bölümünü tekrar gözden geçiriniz.8. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹laç Üretimi Esnas›nda Yap›-lan Hatalar” bölümünü tekrar gözden geçiriniz.9. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Reçete” bölümünü tekrargözden geçiriniz.10. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Reçete Okunmas›” bölümünütekrar gözden geçiriniz.9. I. Bafllang›çII. Yaz›l›flIII. Yap›l›flIV. Kullan›l›flReçete hangi k›s›mlardan oluflur?a. Yaln›zca IIIb. I, II ve IIIc. I, III ve Vd. II, III ve IVe. I, II, III ve IV10. Afla¤›daki k›saltmalardan hangisi ilac› günde iki defakullan›laca¤›n› belirtir?a. a.c.b. adc. b.i.d.d. Capse. Hiçbiri

7. Ünite - Eczane Prati¤inde Temel Bilgiler193S›ra Sizde Yan›t Anahtar›S›ra Sizde 1Normal ecza dolaplar›n›n d›fl›nda, eczanede mevcut bütünzehirli maddeler kilitli dolapta saklanmal›d›r. B cetvelinde(Zehirli ‹laçlar Cetveli) kay›tl› ilaçlar k›rm›z› boyal›ve üzerinde “fiiddetli Zehir (Toxique)” ibaresi yaz›-l› bir dolapta muhafaza edilmelidir. C cetvelinde (Ayr›Bulundurulacak ‹laçlar Cetveli) mevcut ilaçlar yeflil boyal›ve üzerinde “Ayr› Bulundurulacak (a separer)” kelimesiyaz›l› bir dolapta saklanmal›d›r. Bu dolaplar eczanedeyan yana bulunur ve her zaman kilitli halde veanahtar› eczane mesul müdüründe veya eczac›n›n eczanedebulunmad›¤› hallerde bütün sorumlulu¤u üzerinealan yard›mc› personelde bulunur.S›ra Sizde 2Kodeks ve farmakopeler tedavi etkisi kesinlikle saptananetken maddelerin ve bunlarla haz›rlanan ilaç flekillerininformülüne giren yard›mc› maddelerin fiziksel, fizikokimyasalve kimyasal özelliklerini içerir. Ayr›ca tan›mareaksiyonlar›n›, safl›k ve miktar tayinlerini ve saklamaflartlar›n› ve ayr›ca baz› formülasyonlar›n› bildirenkitaplar oldu¤u için majistral ilaç haz›rlamada kaynakolarak eczanelerde bulundurulmal›d›r.KaynaklarAbac›o¤lu, N., Onursal, E., Hatuno¤lu, K., Abac›o¤lu,H. (2009). Güncel Farmalist 2009 - Türkiye T›bbi‹laç Rehberi, Palme Yay›nc›l›k, Ankara.A¤abeyo¤lu, ‹., Do¤anay, T., Çelebi, N., Acartürk, F.,Ocak, F., Ocak, Ö., De¤im, T., De¤im, Z.G., Taka,S., Türkyilmaz, A., Teksin, Z, Coflkun, Ö., Uslu, A.,Yetkin, G., Parlatan, Z, fienköylü, A., ‹mren, S., Sever,S. (1999). Farmasötik Teknoloji LaboratuvarElkitab› 3. Bask›, Ertem Matbaa, Ankara.British Pharmacopeia 2008, The Stationary Office onBehalf of the Medicines and Healthcare productsRegulatory Agency (MHRA) , London.Eczac›l›k-‹laç Yasa ve Yönetmelikleri (2001). TürkEczac›lar› Birli¤i Yay›nlar›, Fersa Matbaac›l›k, Ankara.Eczac›l›kta Talep-Hizmet Korelasyonu, 2001, TürkEczac›lar› Birli¤i Araflt›rma Raporlar› Dizisi-4, ÜrünMatbaac›l›k, Ankara.European Pharmacopeia 2005, 5th Edition, Councilof Europea, 67075, Strasbourg Cedex, France.Alpmen, G., Alt›nkurt, T., Bergifladi, N., Topalo¤lu, Y.,Tunçel, T., Araman, A., Yener, G., Özsoy, Y.(2000).Farmasötik Teknoloji ve Kozmetoloji LaboratuvarKitab›; AB Ofset, ‹stanbul.Geçgil, fi. (1991). Farmasötik Teknolojiye Bafllang›ç,Cihan Matbaac›l›k, ‹stanbul.Gürsoy, A. (2004). Farmasötik Teknoloji-Temel ‹fllemlerve Dozaj fiekilleri, Piksel Biliflim Matbaac›-l›k ve Filmcilik Hizmetleri Ltd.fiti., ‹stanbul.Gürsoy, A. (2002). Kontrollü Sal›m Sistemleri, ElmaBas›m Yay›n, ‹stanbul.Gürsoy A., Dortunç B., Akbu¤a J. (1999). FarmasötikTeknoloji Uygulamalar›, 2.bask›, Güler Ofset, Istanbul.Güven, K.C. (2001). T›bbi ve Kozmetik Formüler,Avc› Matbaas›, ‹stanbul.‹zgü, E. (1984). Genel ve Endüstriyel FarmasötikTeknoloji I ve II, A.Ü. Eczac›l›k Fakültesi Yay›nlar›,No.57, Ankara.Remington (2000): The Science and Practice of Pharmacy,20 th Edition, Ed.: A.R. Gennaro, A.H. Der Marderosian,G.R. Hanson, T. Medwick, Mack PublishingCompany, Easton, Pennsylvania.Türk Kodeksi 1954, II. Bask›, ‹stiklal Matbaac›l›k veGazetecilik Koll. Ort., Ankara.Türk Farmakopesi 1974, Milli E¤itim Bas›mevi, Istanbul.Yak›c›, C. (Editör), Özkan, Y. (Bölüm yazar›) (2006).Sendrom II- Eczac›l›k Terimleri Sözlü¤ü, LogosT›p yay›n›, Ankara.

8PRAT‹K ‹LAÇ B‹LG‹S‹, ‹LAÇ fiEK‹LLER‹Amaçlar›m›zBu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Canl›lar› hastal›ktan koruyacak veya teflhisinde yard›mc› olacak ya da hastal›klar›ntedavisinde kullan›lacak ilaçlar›n haz›rlanmas›n›n, saklanmas›n›n vekullan›ma sunulmas›n›n özel bir öneme sahip oldu¤unu tan›mlayabilecek,Klasik ve modern dozaj flekillerini tan›mlayabilecek ve avantajlar›n› aç›klayabilecek,Farkl› dozaj flekillerinin üretim nedenlerini ve ilaç etken maddelerinin uygunfarmasötik dozaj flekillerinde haz›rlanmas›n› yorumlayabileceksiniz.Anahtar Kavramlar• Dispers Sistemler• Kolloidler• Emülsiyon• Süspansiyon• Tablet, Kapsül• Transdermal Sistemler• Lipozomlar• Biyoadesif Sistemler• Mikrokapsül‹çerik Haritas›Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laçfiekilleriDozaj fiekilleri• G‹R‹fi• KLAS‹K DOZAJ fiEK‹LLER‹• MODERN DOZAJ fiEK‹LLER‹

Dozaj fiekilleriG‹R‹fi‹laçlar canl›lar› hastal›klardan koruyan, hastal›klar›n teflhis ve tedavisinde kullan›-lan kimyasal maddelerdir. Sa¤l›kl› yaflamak ve rahats›zl›klar› ortadan kald›rmak ancakuygun ilaç seçimi ve bilinçli kullan›m› ile mümkün olabilir. Bir etken maddenin,keflfedilip dozaj flekline dönüfltürülerek kullan›ma arz edilmesi yaklafl›k 10-15y›l sürmektedir. Uzun araflt›rmalar sonucu keflfedilen ve farmakolojik ve toksikolojiketkisi kesin olarak belirlenen etken madde veya maddeler hastalar›n kullanabilece¤iilaç formlar› haline getirilir. Bunun için öncelikle uygun formül tasarlan›r.Kullan›lacak yard›mc› maddeler belirlenir, geliflmifl modern teknolojilerle uygunforma dönüfltürülür, gerekli kontroller yap›l›r, raf ömrü ve saklama koflullar› belirlenir.Tüm bu ifllemler GMP ve GLP uygulamalar›na göre yap›lmal›d›r.‹lac›n kendisinden beklenen tedavi de¤erini tam olarak gösterebilmesi için ilaçüretiminde görev alan personel kadar, ilac›n da¤›t›m›n› yapanlar, ilac› uygulayansa¤l›k personeli ve yard›mc› sa¤l›k personeli, reçeteyi düzenleyen hekim, reçeteyihaz›rlayan eczac› ve hatta ilac› kullanan hasta büyük sorumluluk tafl›r.Her alanda oldu¤u gibi, farmasötik teknoloji’de de, hastan›n yaflam kalitesiniartt›rmak, ilaç dozunu azaltmak, dozlama aral›¤›n› uzatmak, yan ve zararl› etkilerdenar›nd›rmak amac›yla kontrollü sal›m sistemleri ve hedef bölgeye etken maddeyigönderen ak›ll› ilaçlar gelifltirilmektedir. Bu flekilde tedavi kolay, düzenli, verimlive ucuz olur.Bugün ilaç araflt›rmalar›nda gelinen nokta, 21. yüzy›lda hücre ve moleküler biyolojialanlar›nda yeni geliflmelerin, protein ve peptit yap›lar›n ve genlerin tedavidekullan›m›n›n artmas› ve hatta bu moleküllerin biyolojik aktivitesini bozmadan yap›-lacak küçük de¤iflimlerle, do¤rudan vücutta tedavisine gereksinim duyulan yeregönderilebilmelerinin (hedeflendirme) sinyalini vermektedir.Bu ünitede dozaj flekillerinin tan›mlar›, özellikleri ve temel ifllemler hakk›ndagenel bilgiler verilmektedir.Raf ömrü: ‹lac›nhaz›rlanmas›ndan sonkullan›m tarihine kadarkisüredir (Uygun koflullardasaklanan ve bozulmam›fl).GMP: ‹yi ÜretimUygulamalar› -GoodManufacturing Practice.GLP: ‹yi LaboratuvarUygulamalar› -GoodLaboratory Practice.KLAS‹K DOZAJ fiEK‹LLER‹ÇözeltilerÇözeltiler s›v› dozaj flekilleridir, içlerinde bir veya daha fazla madde çözünmüflolan, berrak ve tek fazl› sistemlerdir. Çözeltiler tek faz olarak görünmelerine ra¤menasl›nda iki fazdan oluflurlar;

196 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekilleriMüshil: Ba¤›rsaklar›çal›flt›r›p temizleyen,d›flk›n›n kolayl›kla d›flar›ç›kmas›n› sa¤layan.a. Molekül veya iyon düzeyinde çözünmüfl madde (çözünen =da¤›lan),b. Bu maddeyi çözen s›v› faz d›r (çözücü = da¤›lma ortam›).Genel olarak, sistemde az miktarda bulunan faz çözünen, çok miktarda bulunanfaz ise çözücü olarak de¤erlendirilir. Çözünen, kat›, s›v› veya gaz olabilir. Tuzkat›, alkol s›v› ve amonyak gaz haldeki çözünenlere örnek verildi¤inde ve her birisuda çözündürüldü¤ünde sistem tek faz olarak görülür. Çözeltiler içinde etkenmadde veya maddeler, tat, koku, renk maddeleri, koruyucu ve tampon maddeleryer alabilir. Çözücü olarak genellikle su kullan›l›r, ancak alkol, gliserin, propilenglikol, polietilen glikol 400, eter, aseton gibi çözücüler tek bafllar›na veya su ilebelli oranlarda kar›flt›r›larak kullan›labilirler. Çözeltiler berrak olmal›d›r, bunun içinsüzülmeleri gerekebilir.Çözeltilerin en önemli avantaj›, doz da¤›l›mlar› homojen oldu¤u için her kullan›mdaeflit doz al›nabilmesidir. Çözeltilerde konsantrasyonlar› belirtmek için genellikleafla¤›daki ifadeler kullan›l›r.a. 100 g çözeltide bulunan etken madde miktar› gram olarak (a/a) veya (g/g)b. 100 ml çözeltide bulunan etken madde miktar› gram olarak (a/h) veya (g/ml)c. 100 ml çözeltide bulunan etken madde miktar› hacim olarak (h/h) veya(ml/ml).Kullan›l›fl yollar› esas al›nd›¤›nda, oral çözeltiler, enjeksiyonluk çözeltiler, göz,kulak ve buruna uygulanan çözeltiler, inhalasyon çözeltileri, a¤›z bofllu¤una uygulanançözeltiler, deriye uygulanan çözeltiler, rektal ve vajinal çözeltiler olarak s›-n›fland›r›l›r. Enjeksiyonluk çözeltilerin ve göz damlalar›n›n steril, izotonik ve izohidrikolmalar› gerekir.Çözeltilerin Saklama Koflullar›: Bütün ilaçlar gibi, çözeltilerin de raf ömrü boyuncave hasta kullan›m›na ulaflana kadar etkin ve güvenilir olmalar› gerekmektedir.Çözeltilerin önemli bir sak›ncas› çözünenin stabilitesidir. Çünkü maddelerinçözünmüfl halde bozunma olas›l›¤› kat› hallerinden daha fazlad›r. Ayr›ca çözeltiler,maddenin kat› dozaj formuna göre daha hacimli dozaj flekilleridir, dolay›s›yla ambalajlanmave tafl›nmalar› sorun olabilir. Örne¤in, bir maddenin çözeltisinin ambalajlanmave hasta taraf›ndan tafl›nmas›, ayn› maddenin tablet veya kapsül gibi kat›dozaj flekline göre çok daha zordur.‹laç moleküllerinin bozunmas› ile ilgili reaksiyonlar oda s›cakl›¤›nda dahi yürüyebilir.Bir ilaç molekülü parçalanarak, orijinal molekülden daha toksik birmadde ortaya ç›karabilir. Çözeltiler uygun flartlarda saklanmad›¤› takdirde, fiziksel,kimyasal ve bakteriyel etkenler nedeniyle bozunabilirler. Bozunmufl bir çözeltideçökelme, k›vam, bulan›kl›k ve renk de¤iflmesi gibi gözle fark edilebilendurumlar d›fl›nda, bu flekilde fark edilemeyen reaksiyonlar da oluflabilir. Bu nedenleçözeltinin bileflimindeki maddelerin bozunma riskine yönelik önlemleral›nmal›d›r. Çözeltiler, baflka bir flekilde belirtilmemiflse 25°C’yi geçmeyen s›cakl›ktave ›fl›ktan uzak saklanmal›d›r.Gargaralar: A¤›z bofllu¤una uygulanan, mikrobiyal kaynakl› difl eti, bo¤az enfeksiyonuve a¤›zdaki kötü kokular› gidermek için kullan›lan hofl kokusu, tad› velezzeti olan çözelti tipi preparatlard›r. Genellikle antiseptik olarak kullan›l›rlar veyutulmazlar. Piyasada çok say›da haz›r preparatlar› mevcuttur.Lavmanlar: Enema ve clysmus olarak da bilinen bu preparatlar, rektal olarakkullan›lan ya¤l› çözelti veya emülsiyon olarak haz›rlan›rlar. Genellikle müshil olarakhastaya verilir. Hastaya verilirken vücut s›cakl›¤›na getirilerek verilmesi önerilir.Boflalt›c› veya pürgatif amaçla kullan›lan lavmanlar vard›r.

8. Ünite - Dozaj fiekilleri197Damlalar: Damla fleklinde kullan›lan çözelti türü ilaç flekilleri olup, damlal›kSIRA S‹ZDESIRA S‹ZDEile hastaya verilir. Göz, kulak ve burun damlalar› olarak kullan›l›rlar. Hasta taraf›ndankolay doze edilen ve özellikle çocuklar için uygun dozaj flekilleridir. Damlaoluflumunda s›v›n›n viskozitesi, s›cakl›k ve yüzey gerilimi rol oynar. DÜfiÜNEL‹M Göz ve kulakDÜfiÜNEL‹Mdamlalar› aseptik koflullarda haz›rlanmal› ve steril olmal›d›r (fiekil 8.1).Aseptik: Patojenmikroorganizma içermeyen,Y›kama (‹rigasyon) çözeltileri: Cerrahi operasyon sonucu SORU yaral› dokular› y›- mikropsuz. S ORUkamak için kullan›l›rlar. Steril olmal› ve enjeksiyonluk su ile haz›rlanmal›d›rlar.Yaralar›n y›kanmas›nda kullan›lan sodyum klorür çözeltisi ve mesanenin y›kanmas›ndakullan›lan Asetik asit irigasyon çözeltisi örnek olarak verilebilir.ozmos ile haz›rlanan safEnjeksiyonluk su:D‹KKATDistilasyon veya D‹KKAT tersine‹nhalasyon çözeltileri: Bronfliyal veya nazal rahats›zl›klarda, hastaya rahatl›k sudur. ‹çme suyundanhareketle haz›rlan›r ve USPsa¤lamak amac›yla solunum yoluyla kullan›lan çözeltilerdir. SIRA Lokal S‹ZDE veya sistemik monograf›ndaSIRAverilenS‹ZDEetkili olabilirler. ‹nhale edilebilmeleri için aerosol veya nebulizörler arac›l›¤›yla özelliklere uyar. Bakteriyelendotoksin limiti 0.25kullan›l›rlar. Steril su veya sodyum klorür çözeltisi içinde haz›rlan›rlar ve inert itici lU/mL’yi geçemez.AMAÇLARIMIZgaz içeririler. AMAÇLARIMIZBu konu ile ilgili daha detayl› bilgiye Acartürk ve arkadafllar›n›n Modern K ‹ T Farmasötik A P Teknoloji(Türk Eczac›lar› Birli¤i Eczac›l›k Akademisi yay›n›, 2007) ve Gürsoy’un FarmasötikTeknoloji - Temel Konular ve Dozaj fiekilleri (Kontrollü Sal›m Sistemleri Derne¤i Yaya›n›,2004) kitaplar›ndan ulaflabilirsiniz.TELEV‹ZYONK ‹ T A PTELEV‹ZYONfiekil 8.1Dozaj:damlalarlaDozaj:kafl›klaSulusolüsyon20 damla = 1gAkollüsolüsyon40 damla = 1gGözdamlas›SterilizotonikpH-nötralVizközSolüsyonu‹NTERNETS›v› preparatlar ‹NTERNETKar›fl›mSolüsyonuBurundamlas›fiuruplar: fiuruplar tatl› ve viskoz çözeltilerdir ve tatland›r›c› olarak USP 31’egöre %85 a/h fleker içerirler. fiuruplara fleker ve di¤er tatland›r›c›lar›n yan› s›ra,kristallenmeyi engellemek, çözünürlü¤ü, k›vam› ve tad› de¤ifltirmek için sorbitolveya gliserin, tat ve koku vermek için aromatik maddeler ilave edilir. Diyabetli kiflileriçin haz›rlanan fluruplarda tatland›r›c› olarak sorbitol veya yapay tatland›r›c›(aspartam, sakkarin gibi) kullan›l›r. Sulu fleker çözeltileri hidroliz ve fermantasyonlabozunabilir. fieker konsantrasyonu farmakopelerde belirtilen oranlarda (%60-85)oldu¤unda ortamda mikroorganizma üreyemez. Ancak fleker konsantrasyonu düfltü¤ündeüreme bafllar ve önlem olarak koruyucu ilavesi gerekir. En çok kullan›lankoruyucular, metil paraben (%0.1), propil paraben (%0.05), butil parabenler(%0.02), benzoik asit, sodyum benzoat (%0.1-0.2), alkol (% 1 0-20) ve gliserindir(%45). fiuruplarda alkol miktar› fazla olunca fleker kristallenir. fiuruplar çok dozlu

198 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekillerifliflelerde ambalajlan›rlar ve ilaç kutusunda bulunan belli bir dozu ölçen kafl›k veyaölçek ile al›n›rlar.fiuruplar›n saklama flartlar› ve di¤er özellikleri farmakope standartlar›na uygunolmal›d›r. fiuruplar, aksine bir kay›t yoksa 25°C’yi geçmeyen s›cakl›kta ve ›fl›ktanuzakta saklanmal›d›r.Kolutuvarlar: Difletleri, a¤›z ve dama¤a sürülerek kullan›lan, bileflimlerinde s›-va¤ olarak gliserin, bal ve flurup; etken madde olarak metilen mavisi, antiseptikmaddeler veya iyot içeren preparatlard›r. Genellikle etken maddenin çözücü içindeçözündürülmesi ile haz›rlan›rlar. Etken madde çözünmüyor ise iyice toz edilips›va¤daki dispersiyonu haz›rlan›r. Çözünmeyen madde içeren kolutuvar fleklindekipreparatlar›n ambalaj› üzerine mutlaka “Çalkalay›n›z“ etiketi konulmal›d›r.Kolutuvarlar, aksine bir kay›t yoksa 25°C’yi geçmeyen s›cakl›kta ve ›fl›ktan uzaksaklanmal›d›r.SIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹MSORUDispers SistemlerDispers sistemler, genel olarak da¤›lan faz›n (dispers faz) sürekli faz veya dispersiyonortam› içinde da¤›lmas›yla oluflan sistemlerdir. Da¤›lan faz iç faz›, devaml›faz ise d›fl faz› oluflturur. Emülsiyon, süspansiyon ve aerosol gibi dozaj flekilleri ilaçendüstrisinde üretilen önemli fomülasyonlard›r. Bu grup ilaç tafl›y›c› sistemler aras›ndalipozomlar, miseller, mikroküreler ve mikro emülsiyonlar› da sayabiliriz.Kolloidler: Kolloidler, hastal›klar›n tan›s›nda tedaviye yard›mc› olmak üzerenükleer t›pta, polipeptitli kemoterapötik maddelerin tafl›nmas›nda ve farmasötikyard›mc› sistemler olarak kullan›l›rlar. Kolloidal bak›r kanser tedavisinde kullan›l›r,kolloidal gümüfl klorür, gümüfl iyodür ve gümüfl protein germisit etkilidir ve iyonikgümüfl SIRA tuzlar›n›n S‹ZDE irritasyon özelli¤ini göstermezler.Bir dispers sistemin partikül büyüklü¤ü ve flekli en önemli özellikleridir. Her ikiözellik ürünün görünüflüne, çökme h›z›na, tekrar da¤›labilirli¤ine ve dolay›s›yla fizikselstabilitesine etki eder. Ayr›ca partikül boyutu, ilaç fleklinden etken madde-DÜfiÜNEL‹Mnin in vitro sal›m›na ve biyoyararlan›m›na da etki eder. Kolloidlerin partikül büyüklükleri1-10 SORU nm aras›nda olabildi¤i gibi, mikrometre boyutta da olabilir.D‹KKATSIRA S‹ZDEFarmasötik dispers D‹KKATsistemlerin formülasyonlar›nda agregasyon, flokülasyon, koagülasyon,sedimentasyon (süspansiyonlarda) veya kremalaflma ve koalesans (emülsiyonlarda)gibi stabilite SIRA sorunlar› S‹ZDE s›kca görülmektedir.Emülsiyonlar: Emülsiyonlar s›v› damlac›klar›n baflka bir s›v› içinde da¤›lmas›AMAÇLARIMIZile oluflan AMAÇLARIMIZ veya birbiriyle kar›flmayan iki s›v›n›n birbiri içinde da¤›lmas›yla oluflmufldispers sistemlerdir. Homojen görünüfllü heterojen sistem olan emülsiyon sistemler,etken maddelere ait özellikleri maskeleyerek veya iyilefltirerek kararl›l›¤›n› veK ‹ T A PK ‹ T A Petkinli¤ini artt›rmak (etken maddenin emilimi ve penetrasyonu kontrol edilebilir),sürekli veya hemen sal›m elde etmek, farkl› yollardan uygulamaya ve hedeflendirmeyeolanak sa¤lamak, peptitler (insülin, kalsitonin, vb). ve heparin gibi makroTELEV‹ZYONTELEV‹ZYONGastrointestinal (GI) kanal: moleküllü maddelerin gastrointestinal (GI) kanalda emilimlerini artt›rmak ve geçimsizmaddeleri ayn› tafl›y›c› sistem içerisinde tafl›mak gibi özellikleri ile di¤er sis-Mide-ba¤›rsak kanal›.temlere göre üstünlük göstermektedir. Oral, parenteral, topikal ve oküler yoldan‹NTERNETuygulanabilirler. ‹NTERNET Oral yoldan uygulamada amaç, kötü tat ve kokular› maskelemek,baz› etken maddelerin emilimini ve biyoyararlan›m›n› artt›rmakt›r. Topikal emülsi-

8. Ünite - Dozaj fiekilleri199yonlar, cilde ve mukozaya uygulanarak topik etki sa¤larlar. A¤›zdan beslenemeyenhastalara do¤al ya¤lar ve aminoasitlerin emülsiyonlar› parenteral yolla uygulan›r.Parenteral emülsiyonlar›n damlac›k çap› kan damarlar›nda emboliyi önlemekiçin 1µm’den küçük ve steril olmas› gerekmektedir.Damlac›klar›n boyutu emülsiyonlar›n görünümünü etkiler ve isimlendirilmelerineolanak sa¤lar. Ortalama çap› 10 -100 nm aras›nda olan sistemler mikroemülsiyonveya miseller emülsiyon, 100 nm’den büyük damlac›klara sahip olan sistemlerise makroemülsiyon olarak adland›r›l›rlar. Ayr›ca kuru emülsiyonlar da gelifltirilmifltir.Bunlar çeflitli yöntemlerle veya adsorban maddelerin ilavesiyle kat› hale getirilenemülsiyon sistemleridir.Emülsiyon formüllerinde, birbiri ile kar›flmayan ve biri hidrofil (su seven) di¤erilipofil (ya¤ seven) özellikteki iki s›v› faz ile, bu fazlar aras›ndaki yüzey gerilimidüflürmeye yarayan bir veya gerekti¤inde birden çok yüzey etken madde vard›r.Yüzey etken maddeler iç faz›n d›fl faz içinde damlac›klar halinde homojen olarakda¤›lmas›n› sa¤lar.Bu duruma göre bir emülsiyonda üç k›s›m vard›r:1. Dispersiyon faz› (d›fl faz veya devaml› faz),2. Dispers faz (iç faz veya devaml› olmayan faz),3. Yüzey etken maddeler.‹ç faz› ya¤, d›fl faz› su olan emülsiyonlar, su içinde ya¤, ya¤/su, Y/S veya O/W(o: oil, ya¤ ve w: water, su) fleklinde tan›mlan›r. Damlac›klar halindeki iç faz su,d›fl faz da ya¤ oldu¤u zaman ya¤ içinde su, su/ya¤, S/Y veya W/O fleklinde ifadeedilmektedir. Ayn› anda Y/S ve S/Y tipindeki emülsiyonu bulunduran sistemlerçoklu emülsiyonlar olarak tan›mlan›rlar. Bunlar S/Y/S veya Y/S/Y tipi emülsiyonolufltururlar.Emülsiyonlar uygun ambalajlarda, s›v› k›sm› üzerinde hava bofllu¤u b›rak›larakve kullanmadan önce çalkalay›n›z etiketi yap›flt›r›larak ve afl›r› ›s›, ›fl›k ve dondurucuetkilerden korunacak flekilde saklanmal›d›r.Süspansiyonlar: Kat› ilaç partiküllerinin çözünmedikleri bir s›v› ortam içerisindekitek düze da¤›l›mlar›yla oluflan iki fazl› heterojen sistemlerdir. D›fl faz (devaml›veya sürekli faz) s›v› veya yar› kat›, iç faz (da¤›lan faz) ise d›fl fazda çözünmeyenkat› partiküllerden meydana gelir. Partikül büyüklü¤ü aral›¤› çok de¤iflikolmakla beraber, genellikle 0.5 nm - 100 µm aras›ndad›r. Oral, parenteral, topikal,oküler, otik, pulmoner veya rektal yoldan uygulanabilirler. Süspansiyonlar ya¤l›veya sulu bir ortamda kat› maddenin da¤›t›ld›¤› s›v› preparatlar veya kullan›laca-¤› zaman s›v› ortamla kar›flt›r›lmak üzere haz›rlanan toz kar›fl›mlar› fleklinde bulunurlar.‹yi bir formülasyon için vasata viskozite artt›r›c›, ›slat›c›, süspansiyon veflokülasyon ajanlar›, tatland›r›c›lar, koku ve renk vericiler, tamponlar ve koruyucularilave edilir.‹laçlar›n süspansiyon fleklinde haz›rlanma nedenleri:• Hiçbir çözücüde çözünmeyen maddelerin uygulanabilmesi,• S›v› olduklar› için tekdüze-homojen dozlama sa¤lanabilmesi,• Etken madde çözünmemifl durumda oldu¤undan daha dayan›kl› olmalar› veda¤›t›lm›fl etken maddenin yüzey alan›n›n artmas› nedeniyle, kat› ilaç flekillerinegöre mideden emilim daha h›zl›d›r,• Suland›r›lmak üzere kuru toz (rekonstitüe) fleklinde haz›rlanan preparatlar›nfiziko-kimyasal yönden uzun süre dayan›kl› olarak saklanabilmesi,

200 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekilleri• ‹laçlar›n türevleri kullan›larak kötü tatlar›n›n maskelenebilmesi,• Yutma zorlu¤u olan çocuk veya yafll› hastalara kolay ilaç uygulanabilmesidir.Bu olumlu özellikleri yan›nda süspansiyonlar›n, fiziksel aç›dan dayan›ks›z olmalar›,doz homojenli¤inin ve do¤rulu¤unun kat› ilaç flekillerine göre daha az olmas›,partiküllerin çökme veya topaklanma problemlerinin olmas› gibi sak›ncalar›vard›r. Bir süspansiyonun saklama ve kullan›m süresince çökmemesi istenir. Ancakbu ideal durumdur, gerçekte dispers sistemlerde çökmenin tümüyle engellenebilmesiimkâns›zd›r. Bu gerçekten hareketle kat› faz›n partikül büyüklü¤ü vekonsantrasyonu, partiküller aras› etkileflimler ve ortam›n viskozlu¤u optimize edilerekideale en yak›n formülasyonlar›n gelifltirilmesine çal›fl›l›r.Süspansiyonlar genifl a¤›zl› fliflelerde, s›v› k›sm› üzerinde hava bofllu¤u b›rak›larakve kullanmadan önce “Çalkalay›n›z” etiketi yap›flt›r›larak ambalajlanmal› ve afl›-r› ›s›, ›fl›k ve dondurucu etkilerden korunacak flekilde saklanmal›d›r.Liniment: Genellikle jel veya d›fl faz› ya¤ olan emülsiyonlar fleklinde ve nadirençözelti olarak haz›rlanan ve haricen yaral› olmayan cilde ovularak uygulananpreparatlard›r. Formüllerinde sabunlar, ya¤lar, ya¤ alkolleri ile ya¤ alkollerinin sülfatlar›yard›mc› madde olarak kullan›l›r. Ayr›ca a¤r› kesici, antienflamatuvar, antiromatizmalgibi etken maddeleri içerebilirler. Linimentlere k›rm›z› etiket ve kullan›lmadanönce “Çalkalay›n›z” etiketinin yap›flt›r›lmas› gerekir.Linimentler uygun ambalajlarda, afl›r› ›s›, ›fl›k ve dondurucu etkilerden korunacakflekilde saklanmal›d›r.Örnek Liniment: Kireç linimenti-Liniment oléo calcaire-Linimentum calcicum(T.K.1954); 1 k zeytinya¤› ve 1 k kireç suyu ile haz›rlan›r.Aerosol sistemler: Küçük kat› partiküllerin veya s›v› damlac›klar›n gaz içindeda¤›t›lmas›yla oluflan kolloidal sistemleridir. Farmasötik aerosoller ise, terapötikolarak etken maddelerin itici veya çözücü gaz kar›fl›m›nda, çözelti, süspansiyonveya emülsiyon haline getirilmesi ile haz›rlanan ve itici gaz›n kap içinde oluflturdu¤ubas›nca ba¤l› olarak bu içeri¤i d›flar›ya püskürtecek flekilde ambalajlanm›flsistemler olarak tan›mlan›r. Farmasötik aerosoller, terapötik etki gösteren etkenmaddeleri, oral, topikal veya vücut boflluklar›na (burun, göz, kulak, rektum veyavajina gibi) uygulamak üzere haz›rlanan ilaç flekilleridir. Son y›llarda aerosollerininhalasyon yolu ile solunum yolu hastal›klar›n›n tedavisinde kullan›lmas› giderekönem kazanm›flt›r. ‹nhalasyon yolu ile ilaç uygulamada düflük doz kullan›lmas› vebununla birlikte yan etkilerin azalmas›, ürün tek parçadan olufltu¤u için kullan›m›-n›n kolay ve h›zl› olmas›, ürüne d›flardan bulaflma olmamas›, oksidasyona karfl› duyarl›olan maddelerin bozulmalar›n›n engellenmifl olmas›, ayr›ca ölçülü valf kullan›ld›¤›için ilaç do¤ru ve etkili flekilde uygulanabilmesi bu tedavi fleklinin en önemliüstünlüklerindendir (fiekil 8.2.).

8. Ünite - Dozaj fiekilleri201fiekil 8.2Aerosol sistemleriVALFAEROSOL SPREY21C’de yaklafl›kbas›nç 35 psig(Buhar faz›)KAP(S›v› faz›)Damla tüp‹T‹C‹SIVI‹T‹C‹GAZÜRÜNEtkin madde ve iticigaz› içeren çözelti‹T‹C‹GAZÜRÜNSIRA S‹ZDE‹laç etken maddeleri dozaj flekline dönüfltürülmeden kullan›labilir mi?Yar› Kat› Dozaj fiekilleriDÜfiÜNEL‹MSIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹MYar› kat›lar, merhemler, patlar, kremler, sabunlar, yak›lar ve baz› jel fleklindeki farmasötikformülasyonlar› kapsar. Tatbik edildikleri cilt üzerinde SORU y›kan›ncaya veyaSORUsilininceye kadar kal›rlar. Yar› kat› preparatlardan baz›lar› cilde uygulanan etkenmaddeler için s›va¤ olarak kullan›l›r. Ayr›ca yumuflat›c›, koruyucu, örtücü amaçlaD‹KKATD‹KKATda haz›rlan›rlar. Bu preparatlar›n rektal, vajinal, üretral mukozalara, zarlara, kornea,kulak ve burun mukozalar›na uygulanan formlar›nda baz› farkl›l›klar bulunmaktad›r.Etken maddeler cilde yerel (lokal) etki veya sistemik etki SIRA göstermesi S‹ZDE için uygulan›rlar.‹laçlar›n transdermal yoldan (ciltden) uygulanmas› di¤er cilde uygula-SIRA S‹ZDEnan klasik dozaj formlar› ile karfl›laflt›r›ld›¤›nda baz› üstünlükleri vard›r. Bunlar;AMAÇLARIMIZoral uygulamadan sonra karaci¤erden ilk geçifl etkisi görülürken transdermal yollaveriliflte görülmez, transdermal uygulama ile ilac›n sürekli ve denetimli plazmaAMAÇLARIMIZdüzeyi sa¤lanabilir ve yan etki görülme olas›l›¤› azal›r. Bu dozaj flekillerine ait k›-K ‹ T A PK ‹ T A Psa bilgiler afla¤›da verilmifltir.Merhemler: Deri veya vücut boflluklar›na uygulanan, oda s›cakl›¤›nda yar› kat›,vücut s›cakl›¤›nda (37°C) ak›flkanlaflan, s›v›, yar› kat› ve yüksek erime noktas›-TELEV‹ZYONTELEV‹ZYONna sahip kat› hidrokarbonlar, mineral ya¤lar, polietilen glikoller ve belirli oranlardakikar›fl›mlar› ile haz›rlanan ve s›v›, emülsiyon ya da kat› halde etken maddeleriçeren tek veya iki fazl› ilaç flekilleridir.Bir merhem formülünde bafll›ca iki k›s›m vard›r; etken madde ‹NTERNET veya maddeler‹NTERNETve s›va¤ (baz, excipient). etken maddeyi tafl›yan ortama s›va¤ denir ve bu merhems›va¤› ayn› zamanda etken madde içermeyen bir merhemdir.Merhemler plastik yap›dad›r, böylece belirli bir kuvvet ile (basma, yayma, sürtme,da¤›lma, vb.) flekillerini de¤ifltirirler ve bu sayede cilt veya mukozada tamamenda¤›l›rlar. Bu grup ilaçlar haricen, sa¤lam veya yaral› cilt üzerine do¤rudanveya steril bir tampon ya da bir bez yard›m› ile uyguland›klar›ndan, kolay uygulanabilecekbir k›vamda haz›rlanmal›d›r.1

202 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekilleriMerhemler de¤iflik amaçlarla kullan›l›rlar; tedavi edici, antiseptik, koruyucu, yumuflat›c›vb. tedavi edici amaç için, antibiyotik, analjezik, antienflamatuvar, antihistaminikgibi birçok etken madde grubunun topik kullan›m›nda çok uygun bir farmasötikflekildir. Bunlardan koruyucu olanlar hariç, merhem s›va¤lar›n›n içindekietken maddeleri, kolayca ve etkili bir flekilde organizmaya vermesi gerekir. Bununiçin s›va¤lar›n içerisine konan etken maddelerin deriden geçip geçemedikleri, heretken madde ve her s›va¤ için ayr› ayr› bilinmelidir. Merhem formundaki bir ilac›netki gösterebilmesi için cilde nüfuz etmesi ve gözeneklerini t›kamamas› gerekir.Pomat, Frans›zca merhem demektir. Ya¤l› s›va¤ ile haz›rlanm›fl preparatlard›r.Karakteristik kokular› vard›r. Terapötik etkili (tedavi edici, iyilefltirici etki) olanlaretken madde içerirler.Yar› kat› preparatlarda ve özellikle merhemlerde fiziksel, kimyasal ve mikrobiyaletkenlerle fiziksel ve kimyasal de¤iflmeler olur. Bu de¤iflmelerin nedenleri, ›s›,›fl›k, pH de¤iflikli¤i, formülasyon hatas› ve mikroorganizma bulaflmas›d›r.Merhemler iyi muhafaza edilemedi¤i takdirde, bileflimindeki ya¤l› s›va¤lar ac›-lafl›r, kokuflur, emülsiyonlar ayr›fl›r, su kayb› ile kurur, küflenir, suda çözünenler sukayb› ile kat›lafl›r, etken madde kristallenir. Özellikle s›va¤› domuz ya¤› ve lanolinolanlarda ac›ma ile oluflan asit, etken maddeyi k›smen veya tamamen bozabilir.Merhemler, genel olarak oda s›cakl›¤›nda (20-25°C), iyi kapal› kaplarda, ›fl›ktan vehava temas›ndan korunarak saklanmal›d›r. Zaman içindeki etken maddeler billurlaflabilirveya kolloidal parçac›klar büyüyebilir (örn: kükürt merhemi kolloidal gümüflmerhemi, civa oksit merhemi gibi).Zorunlu olmad›kça merhemleri buzdolab›nda saklamaya gerek yoktur, etkenmaddeler kristallenebilir. Ayr›ca merhemlerin korunmas› için koruyucu maddelerkullan›labilir.Patlar veya Pastalar: Bünyelerinde %50-70 oran›nda kat› madde içeren, ciltüzerinde koruyucu tabaka oluflturan koyu k›vaml› merhemlerdir. Bu flekildeki tafl›y›c›içine konulmufl etken madde daha geç absorbe olur. Genellikle astrenjan veantiseptik maddeler için s›va¤ olarak seçilirler. Patlar›n s›va¤lar› ço¤unlukla ya¤l›hidrokarbon s›va¤lar›d›r.Kremler: Krem terimi genellikle yumuflak ve emülsiyon tipinde kozmetik preparatlariçin kullan›l›r. Opak görünüfllü yar› kat› emülsiyon sistemleridir. K›vam veviskoziteleri emülsiyonun tipine (S/Y veya Y/S oldu¤una göre ) ve ayr›ca iç fazdakikat› maddelerin yap›s›na göre de¤iflir. Preparat›n pH’s› cilt pH’s›na (ph 5.2-5.6)yak›n yani hafif asidiktir. Haricen uygulanmak üzere haz›rlanm›fl emülsiyon fleklindekipreparatlard›r, süspansiyon olanlar da vard›r ve etken madde içerirler.Losyon: Ak›flkan ve hidrofilik özelli¤i olan Y/S emülsiyonlard›r. pH’s› 6 civar›ndad›r.Ya¤›ms› ve yap›flkan oldu¤u halde deride tutunma özelli¤ine sahiptir. Deriüzerinde oluflturdu¤u film tabakas› gözle görülmez, salg›lar›n ç›kmas›n› engellemezve kolayl›kla y›kanabilir.Jeller: Do¤al veya sentetik zamklardan meydana gelen üç boyutlu polimeryap›l› esas bir kütle içinde, kat› veya s›v› bir faz›n da¤›l›m› ile oluflan yar› kat›preparatlard›r.Sera: Yüksek oranda mum ihtiva eden preparatlard›r. Merhemler gibi deriyesürülmek üzere haz›rlan›rlar. ‹çerdikleri fazla mum nedeniyle deri üzerinde erimezler,bu nedenle daha ziyade koruyucu amaçla do¤rudan veya bir bez üzerinesürülmüfl olarak tatbik edilirler. Genellikle astrenjan ve stimülan maddeler için s›-va¤ olarak kullan›l›rlar.

8. Ünite - Dozaj fiekilleri203Sabunlar: Sabunlar ya¤ asiti tuzlar›d›r. Bileflimlerinde, ya¤ asitleri ve alkaliler(sodyum veya potasyum hidroksit) bulunmaktad›r. Ya¤ asitleri ile alkaliler aras›ndas›cakta meydana gelen olaya sabunlaflma denir. Cilt temizli¤i ve deri, saç vb.organlar›n tedavisinde kullan›l›rlar (kükürtlü, katranl› sabunlar vb.).Yak›lar: Ya¤ asitlerinin kurflun oksitle oluflturdu¤u sabunlard›r.Supozituvarlar ve ovüller: Supozituvarlar, de¤iflik a¤›rl›k ve flekillerde (silindirik,konik veya globüler), rektum, vajina veya üretra gibi vücut boflluklar›na uygulanmaküzere haz›rlanan, vücut s›cakl›¤›nda eriyen, yumuflayan, vücut s›v›lar›ndaeriyen, yumuflayan veya çözünen kat› veya yar› kat› preparatlard›r. Lokâl dokulardakoruyucu amaçla veya sistemik ve lokâl kullan›lan terapötik maddeler içintafl›y›c› sistem olarak kullan›labilirler.Supozituvarlar kullan›fl yerlerine göre farkl› gruplara ayr›l›rlar. BP 2008’e görerektal supozituvarlar, rektum yoluyla kullan›lan, genellikle yetiflkinler için 2 g veçocuklar için bu miktar›n yar›s› kadar a¤›rl›kta olan preparatlard›r. Supozituvarlarlokâl ve sistemik etkiye sahip olabilirler. Sistemik etki gösteren sedatif, trankilizanve analjezik gibi ilaçlar bu yolla verilir. Hemoroit tedavisi ve çocuklarda antiseptikamaçl› kullan›mlar› yayg›nd›r.Vajinal supozituvarlar (ovüller, pessariler), BP 2008’e göre, vajinaya uygulanan,yaklafl›k 3-5 g a¤›rl›kta, küre, globüler veya oval flekilde olan supozituvarlard›r.Üretral supozituvarlar (buji) yaklafl›k 5 mm çap›nda, kakao ya¤›n›n s›va¤ olarakkullan›ld›¤›; erkekler için 125 mm ve 4 g, bayanlar için 50 mm boyunda ve 2g olabilen preparatlard›r.Bir supozituvar formülünde bafll›ca iki k›s›m vard›r: etken madde veya maddeler,s›va¤ (baz, excipient). Etken maddeyi tafl›yan ortama s›va¤ denir. USP 31’e göresupozituvar s›va¤lar› kakao ya¤›, jelatin-gliserin s›va¤›, hidrojenlenmifl bitkiselya¤lar, polietilen glikoller ve polietilen glikol ya¤ asidi esterleri fleklinde s›n›fland›r›lm›flt›r.Etken madde supozituvar s›va¤›nda çözünebilir. Etken maddenin supozituvars›va¤›nda çözünmedi¤i durumlarda emülsiyon veya süspansiyon fleklindebir da¤›l›m haz›rlan›r.Supozituvarlar ›fl›ktan ve nemden korunacak flekilde, genellikle aluminyum folyo,polietilen veya naylon ambalajlar ile serin yerde veya buzdolab›nda (~4°C’de)saklanmal›d›r. Özellikle kakao ya¤› içeren supozituvarlar kesinlikle buzdolab›ndasaklanmamal›d›r, aksi taktirde polimorf dönüflümü sonucunda k›sa zaman içindeözelliklerini de¤ifltirebilir. USP 31’e göre supozituvarlar›n fazla yumuflamas› ve ambalaj›ndaya¤ lekelerinin görülmesi stabilitenin bozuldu¤unu gösterir.Kat› Dozaj fiekilleriPiyasada bulunan dozaj flekillerinin ço¤unlu¤u kat› dozaj flekillerinden oluflmaktad›r.Tozlar, granüleler, mikropelletler, kafleler, kapsüller, tabletler, kapl› tabletlerve drajeler bu grup içinde incelenecektir.Tozlar: Pulvis, Poudre, Powder ad› ile de isimlendirilen tozlar, haricen (serpmesureti ile) ve dahilen (kafl›k ölçüsü ile) kullan›lan, partikül büyüklü¤üne görede kaba, ince veya mikronize flekilde toz edilmifl iki veya daha fazla say›da etkenmadde ile yard›mc› maddelerin homojen kar›fl›mlar›d›r. Tozlar›n bitmifl ürün olarakörnekleri çok azd›r. Toz maddeler, etken madde içersin veya içermesin di¤ermaddelerle kar›fl›m halinde oldu¤u zaman, kafle, paket, poflet halinde tart›larakformüle edilebilirler. Bugün için tozlar›n önemi, kat› ilaç flekli olarak tablet halinegetirilebilmeleri veya sert jelâtin kapsüle doldurulmalar›d›r. Tozlar, 25°C yi geçmeyenoda s›cakl›¤›nda, nemden korunarak ambalâjlar›nda saklanmal›d›r.

204 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekilleriFormüllerindeki etken madde say›s›na göre; bir tek etken madde içerenlere basittozlar, birden fazla say›da etken madde içerenlere de bileflik tozlar denir.Bölünmemifl toz preparatlar: A¤›z yolu ile dâhilen de¤iflik miktarlarda al›nanveya haricen kullan›lan çok ince toz halinde haz›rlanan kar›fl›mlard›r. Hastaya,dozlara bölünmemifl halde verilir. Dâhilen kullan›lanlarda doz, kahve veya çay kafl›¤›gibi ölçülerle hasta taraf›ndan ayarlan›r. Majistral veya ofisinal formüller, ayr›-ca laksatif, antasit etki gösterenler ve besleyici kar›fl›mlar, efervesan tozlar, esansl›flekerler gibi hastan›n ölçek veya kafl›kla doze edebilece¤i flekilde haz›rlan›r. Etkenmadde içeren toz fleklindeki preparatlar›n tam doze edilmeden kullan›lmas› sonderece sak›ncal›d›r. Haricen kullan›lacak toz preparatlar da genel olarak bölünmemiflhalde haz›rlan›r. Bir kutu içinde, tercihan tozu kolayca serpebilecek flekildeüzerinde delikli bir kapa¤› bulunan kutulara konur. Bölünmemifl toz preparatlara¤z› iyi kapal›, kullan›lmaya uygun genifllikte, cam kaplarda ve gerekirse serin yerdesaklanmal›d›r.Bölünmüfl toz preparatlar: Genellikle majistral formül halinde haz›rlanan paket,kafle, bol, pilül, granül, pastil, sert jelâtin kapsüller de bu gruba girer.Granüleler: Do¤rudan do¤ruya ilaç olarak veya tabletlerin haz›rlanmas›nda önbasamak olarak kullan›lan birbirine kenetlenmifl asimetrik agregatlard›r. Granülasyontan›m olarak, ince toz partiküllerin büyümesidir. Granüle çekirde¤i az veyaçok poröz, küre ve silindir fleklinde olabilir. Birden fazla küçük çekirdekten oluflur.Toz maddelerle çeflitli flekil ve görünüflte haz›rlanan farkl› parça büyüklü¤ündeagregatlard›r. Kuru granülasyon ve yafl granülasyon tekni¤i ile haz›rlan›rlar. Farmasötikamaçl› granülasyon, tabletleme için bir ön haz›rl›k aflamas› oluflturmas›,sert jelâtin kapsüle doldurma veya granüleler final ürün olarak da safleler/paketleriçinde de verilebilirler. Granüle hale getirmekle, tozlar›n ak›fl özellikleri düzeltilebilir,farkl› toz maddelerden oluflan kar›fl›ma ortak bir dansite kazand›r›labilir, etkenmaddenin ve bas›m kütlesinin bas›labilme özelli¤i gelifltirilir ve etken maddesal›m h›z› kontrol edilebilir.Granüleler, 25°C’yi geçmeyen s›cakl›kta, nemden korunarak ambalajlar›ndasaklanmal›.Mikropelletler: Partikül büyüklü¤ü 0.5-1.5 mm aras›nda de¤iflen, küreselformda çok birimli kat› ilaç flekilleridir. Mikropelletler haz›rlanmalar› s›ras›nda etkenmaddeyi, mini matriks içinde bulundururlar veya çevrelerine etken madde veyamaddeler fonksiyonel amaç için kaplanm›fl veya tabakaland›r›lm›fl olarak haz›rlan›rlar.Dozlama güvenli¤i ve sal›mda tekrarlanabilme özellikleri vard›r. Non Pareil®Celphere® örnek formülasyonlard›r.Kafleler: Tad› hofl olmayan maddelerin hastaya kolayca verilmesini sa¤layanpreparat flekilleridir. Gövde ve kapak k›s›mlar›ndan oluflan kafle, niflasta çözeltisininözel kal›plara dökülüp çözücünün uçurulmas› ile flekillenir. T.K 1974’e görekafleler ald›klar› a¤›rl›klara göre numaraland›r›lm›flt›r [(00): 0.10-0.25 g, (0): 0.25-0.50 g, (1): 0.50-0.75 g, (2):0.75-1.00 g]. Kafleler, 25°C yi geçmeyen oda s›cakl›¤›nda,nemden korunarak ambalajlar›nda saklanmal›. Gripin kafle, lokman kafle eczanedekipreparat örnekleridir.Kapsüller: Capsulae gelatinae, Capsulae gelatinosae, Capsules gelatineuses, Gelules,Jelâtin kapsüller olarak bilinmektedir. Kapsüller esas maddesi jelâtin olan de-¤iflik görünüfl, flekil, renk ve büyüklükte sert veya yumuflak koruyuculard›r. Baflkabir ifade ile kapsüller, etken maddenin çeflitli flekil ve kapasitede çözünebilen birkap veya kabuk içinde doldurulmas›yla haz›rlanan tek dozluk kat› ilaç flekilleridir.Kapsüller ilaçlar›n a¤›z yolu ile kolay al›nmas›n› sa¤lar; içlerinde bulunan maddele-

8. Ünite - Dozaj fiekilleri205rin güzel olmayan koku ve lezzetleri gizlenebilir. Toz kütle özel kapsül dolgu makinelerindekapsüllerin içine doldurulur. ‹çlerine s›v› veya kat› haldeki etken ve yard›mc›maddeler konulabilir. Jelâtin kapsüller, sert, yumuflak, mide asidine dayan›kl›(enterik kapl›) ve modifiye sal›m yapan kapsüller olarak s›n›fland›r›l›rlar.Sert Jelâtin Kapsüller: Hastaya tek ve tam doz halinde ilaç verilmesine yarar.De¤iflik büyüklük ve renkte silindir fleklinde üst üste gelip yerleflebilen çaplar›farkl› büyüklükte kapak ve gövdeden oluflan iki parçadan (iç içe geçen) yap›lm›flkoruyuculard›r (fiekil 8.3). Toz halindeki ilaçlar, birbiri ile geçimsiz olan maddelerayr› ayr› ya da granül, granüle, mikrokapsül, kapsül veya tablet flekillerinde verilebilir.Kapsüller, jelâtin, arap zamk› boya ve su kar›fl›m›ndan özel teknikler ve özelmakinelerle haz›rlan›r. Kapsüllerin üst parçan›n çap› alt k›s›mdan daha genifl, fakatyüksekli¤i daha k›sad›r. Büyüklükleri, hacimlerinin alabilece¤i distile su miktar›nagöre (8) tip olarak numaralanm›flt›r; numara de¤erleri büyüdükçe hacimleri küçülür(fiekil 8.4). Tabletlere göre formülasyonlar› daha kolay ve biyoyaralan›mlar› dahaiyidir. Fakat %12-16 oran›nda su içerdikleri için kolay hidroliz olan maddeleriçin uygun de¤illerdir. Çevresel koflullara ba¤l› olarak nem çekip veya nem kaybedebilirler.fiekil 8.3Sert jelatin kapsülörneklerifiekil 8.42Kapsülbüyüklükleri1cm00000 012345Kaynak:(http://www.capsugel.com).Yumuflak Jelâtin Kapsüller: S›v› bir içeri¤in jelâtin kapsül duvar› ile çevrelenmesiylehaz›rlan›rlar. Yuvarlak veya oval flekilli, elastik, güzel renkli oral yolla kullan›lanilaç flekilleridir. fiekil, büyüklük ve renk bak›m›ndan çok çeflitleri vard›r (fiekil8.5). Sert jelâtin kapsüllere göre daha kolayca yutulabilir. Haz›rlan›fllar› özel tek-

206 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekillerifiekil 8.5Yumuflak jelatinkapsül örneklerinik ve alete ihtiyaç gösterir. Bu kapsüllerde bal›k ya¤›, ya¤da eriyen vitamin preparatlar›(A, D, E, K vitaminleri ve kar›fl›mlar›), çözelti, süspansiyon veya emülsiyonfleklindeki formüller verilebilir. Yumuflak jelâtin kapsüller imalat s›ras›nda hermetikolarak (s›zd›rmaz) kapat›ld›klar› için s›v›lar ve uçucu ilaçlar için uygun sistemlerdir.S›v› oldu¤u için etken madde sal›m› h›zl›, emilimi yüksek ve biyoyararlan›m›iyidir. Oksidasyona hassas ilaçlar bu flekilde formüle edilebilirler.Kapsüller, 25°C’yi geçmeyen oda s›cakl›¤›nda, nemden korunarak ambalajlar›ndasaklanmal›.fiekil 8.6Oral uygulama içinkat› preparatlar‹laç0.5 - 500 mgKar›flt›rma vebas›larakflekil vermeEfervesantabletDolgu maddesi30 - 250 mgDisintegreedici madde20 - 200 mgTabletKapsülDi¤eryard›mc›maddeler30 - 15 mgmin 100 - 1000 mg maksmümkün olan tablet büyüklü¤üKapl› tabletTabletler: ‹laç (etken madde) veya ilaç kar›fl›mlar›n›n direkt olarak veya özelbaz› yöntemlerle formülasyon yap›ld›ktan sonra özel makinalarda s›k›flt›r›lmas› ilehaz›rlanan, farkl› büyüklük ve flekilde kat› içinde kat› grubuna dâhil çok fazl› ilaçflekilleridir (fiekil 8.6 ve 8.7). K›saca bas›nçla flekillendirilmifl kat› preparatlard›r.Oral yolla kullan›lan ilaçlar›n %80-90’›n› tabletler teflkil eder. Piyasadaki farmasötikflekillerin yaklafl›k %50’si tablet fleklindedir. A¤›z yolu ile kullan›ld›¤› gibi haricenkullan›lan tabletler de mevcuttur. ‹mplantasyon tabletleri, vajinal tabletler gibi.Haricen kullan›lan tabletlerin flekilleri farkl›d›r. Oral yolla kullan›lacak olanlar ise;al›m› ve yutma ifllemini kolaylaflt›rmak, herhangi bir tahrifli önlemek için genellikleyuvarlak, oval veya oblong (boyu eninden uzun) fleklindedir. Günde birkaç kezbir-iki bardak su ile al›nabilecek bir tablet, en kolay ve en fazla kabul gören ilaçuygulamas›d›r.

8. Ünite - Dozaj fiekilleri‹laçlar›n tablet halinde kullan›l›fl› bugün çok yayg›nd›r. De¤iflik tablet tipleri;1. Midede da¤›lan tabletler (konvansiyonel tabletler): Bu tip tabletler en çok kullan›lantablet tipleridir. Bugün piyasada mevcut tabletlerin ço¤u bu tiptedir.2. Çi¤neme tabletleri (chewable): Etkinin h›zland›r›lmas› gayesi ile baz› maddeleriiçeren tabletlerin çi¤nenerek al›nmalar› tercih edilir. Antiasit tabletlerbu gruba örnek olarak verilebilir.3. Dilalt› tabletleri (sublingual): ‹laçlar›n bir k›sm› mide pH’s›nda stabil de¤ildirve sindirim kanal›nda bozunurlar. Ayr›ca baz› maddelerin çok h›zl› absorbeolmalar› istenir. Bu nedenle bu tip maddelerin dilalt›na konarak sindirimkanal›na girmeden absorbe edilmeleri stabilite yönünden tercih edilir.Baz› hormonlar›n tabletleri (etinil östradiol) bu tip tabletlere örnektir.4. Pastil tipi tabletler: Bunlar oral yolla kullan›lan fakat hemen da¤›lmayana¤›zda yavafl bir flekilde erimesi gereken tabletlerdir. A¤›z bo¤az hastal›klar›ndaprofilaktik ve terapötik olarak kullan›lan maddeleri içerir.5. Çözelti tipi tabletler: Oral, haricen veya parenteral olarak kullan›lan ve sudaçözünmek üzere haz›rlanm›fl tablet tipleridir. Genel olarak çözünen tablet terimiharicen kullan›lacak çözeltilerin haz›rlanmas›nda kullan›lan tablet tipleridir.6. Derialt› tabletleri: Bu tip tabletler küçük t›bbi operasyonlarla subkütan olarakverilecekleri için steril olmal›d›rlar. Yavafl absorbe olurlar, bu nedenleuzun tesirli preparatlard›r. Steril kaplarda ve ayr› ayr› amblajlanmal›d›rlar.Testosteron, dezoksikortikosteron asetat gibi hormonlar bu tipteki tabletleregirebilirler.7. Efervesan tabletler: ‹çinde etken madde ve su ile temas etti¤i zaman karbondioksitveren maddeler (efervesanl›k temini için alkali ve asit) ihtivaederler. Bu flekilde ilac›n da¤›lmas› süratlenmifl ve suda çözünen maddeninçözünmesi artt›r›lm›flt›r. Haz›rland›ktan sonra rutubetten korunacakflekilde ambalajlanmal›d›r.8. Yüzeyi kapl› tabletler: ‹ki tip kaplama vard›r.a. Film kaplama,b. fieker kaplama (Draje).9. Vajinal tabletler: A¤›rl›klar› 0.5-2.8 g aras›nda de¤iflir. Vajinal tabletlerde de-¤iflik yap›da maddeler kullan›l›r.fiekil 8.7De¤iflik boyut vetasar›mda tabletler207Enjeksiyonluk Dozaj fiekilleriÇözücüsü su veya ya¤ olan ve cilt alt›na, adaleye ve damara enjeksiyon yolu ileverilen steril, tek veya iki fazl› sistemlerdir. Ço¤unlu¤u su içindeki çözeltiler halindeolmas›na karfl›n süspansiyon, ya¤l› çözelti veya emülsiyon, hatta kuru toz veyaliyofilize toz halinde bulunurlar. Parenteral ilaçlar ile göz, burun, kulak gibi has-Steril: Steril bir üründemikroorganizmalar›nvejetatif ve spor flekillerininve virüslerin bulunmamas›.

208 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekilleri‹zotonik çözelti: Vücuts›v›lar› ile ayn› ozmotikbas›nç gösteren çözelti.‹zohidrik çözelti: Kan vevücut s›v›lar› ile ayn› pH’ya(7.2/7.4) sahip olan çözelti.fiekil 8.8Enjeksiyonlukdozajflekillerininverilifl yollar›sas vücut organlar›na uygulanan ilaçlar bu gruba girer ve üretimleri özel dikkat gerektirir.Bunlar›n steril, izotonik ve izohidrik olmalar› gerekir. Bu nedenle formülasyonaetken maddenin d›fl›nda, izotoni ve izohidri ayarlay›c› maddeler, antimikrobiyalmaddeler, antioksidan, redüktör ve flelat oluflturan maddeler ve koruyucumaddeler ilave edilir.Enjeksiyonluk preparatlar ambalajlar›ndaki fiziksel durumlar›na göre afla¤›dakigibi s›n›fland›r›labilir:1. Steril berrak çözeltiler (küçük veya büyük hacimli çözeltiler),2. Steril tozlar veya steril ve konsantre s›v›lar,3. Enjeksiyonluk steril süspansiyonlar (Steril süspansiyon veya kuru toz),4. Steril emülsiyonlar.Enjeksiyon yollar› (fiekil 8.8):• Subkutan-Hipodermik - Deri alt›na (s.c.)• ‹ntramüsküler - Adale içine (i.m.)• ‹ntravenöz - Damar (vena) içine (i.v.)• ‹ntrakutan-Intradermal - Deri alt›na (i.d.)• ‹ntratekal, Intraspinal, Peridural - Omurili¤e (i.t.)• ‹ntraartiküler - Eklem, ba¤lant› içine (i.a.)• ‹ntracardial - Kalb içine (i.c.)• ‹ntraperitonal - Periton içine (i.p.)• ‹ntraplöral - Plevra içineIC SC lM lVStratum KorneumEpidermisDermis3LDura materPeridural bofllukSuskutan DokuKasDamar4L5LSuberaknoit bofllukSo¤uk zincir: S›cakl›klastabilitesi etkilenen ilaçlarüretimlerinden itibareneczaneye geliflteki süreçesnas›nda (üretim yeri-firmada¤›t›m deposu-eczadeposu-eczane zinciri) özelso¤utmal› ambalajlariçerisinde ve özel tafl›maprosedürü ile tafl›nmal›d›r.Afl› Preparatlar›: Afl›lar spesifik antijenlerdir. Mikroorganizmalar veya bunlardanelde edilen toksinlerin zarars›z hale getirilmifl flekli afl›d›r. Eczanelerde enfeksiyonlardankorumak amac›yla pek çok hastal›klara ait afl›lar mevcuttur.Afl›lar +10°C ’nin alt›nda tercihen buzdolab›nda (~4°C’de) ›fl›ktan korunarak saklanmal›d›r.Afl›lar›n bir yerden di¤erine tafl›nmalar›nda so¤uk zincir kullan›lmal›d›r.Eczanedeki Bulunan Afl›lara Örnekler:• Kuduz afl›s›,• Tetanoz afl›s›,• Hepatit afl›s›,• Hepatit B,• Pnömokok• Varisella (Su çiçe¤i),• Difteri + Tetanoz + Bo¤maca,• Difteri + Tetanoz + Bo¤maca + Polimyelit,• Hemofilus Influenza Tip B,

8. Ünite - Dozaj fiekilleri209• Hemofilus Influenza Tip B+Difteri+Tetanoz+Bo¤maca,• Hemofilus Influenza Tip B+Difteri+Tetanoz+Bo¤maca-Polio,• K›zam›k,• K›zam›k+K›zam›kç›k+Kabakulak.Biyoteknolojik Ürünler: Etken maddesi rekombinant DNA (rDNA) veya monoklonalantikor teknolojisi ile haz›rlanan preparatlard›r. Bu teknolojisi ile haz›rlananözellikle peptit ve protein yap›daki ilaçlar›n say›s› gittikçe artmaktad›r. Bu ilaçlar özelilaçlard›r ve korunmalar›, haz›rlanmalar› ve sunulmalar› özel ihtimam gerektirir.fiu anda stabiliteleri nedeniyle sadece liyofilize halde bulunan ve hastanelerdeuygulanan bu ilaçlar mutlaka so¤uk zincir ile getirilmeli ve buzdolab›ndasaklanmal›d›r.MODERN DOZAJ fiEK‹LLER‹Klasik ilaç flekillerinde ortaya ç›kan baz› sorunlar› gidermek, güvenlik ve etkinli¤i,biyoyararlan›m› ve terapötik indeksi artt›rmak amac›yla, son y›llarda ilaçlar›n hastayaverilifl yollar› ve sal›m mekanizmalar› üzerindeki çal›flmalar giderek artm›flt›r.Klasik ilaç kullan›m›nda, hastan›n s›k s›k ilaç almas›, ilaç plazma konsantrasyonununsabit de¤erde tutulamamas›, tekrarlanan doz aral›klar›nda bazen terapötik seviyeninalt›na bazen de toksik s›n›ra ulafl›labilmesi ortaya ç›kan sorunlardan enönemlileridir. Bu nedenle “Kontrollü ilaç salan sistemler” in önemi gittikçe artm›flve yeni terapötik sistemler gelifltirilmifltir. Kontrollü ilaç serbestlefltiren sistemlerdeilaç tafl›y›c›s› olarak çeflitli özelliklere sahip vücutta parçalanabilen veya parçalanmayanpolimerler kullan›lmaktad›r. Bu sistemlerde ilaç polimer tafl›y›c› ilebirlikte haz›rlan›r ve ilac›n sal›m h›z›n› polimer kontrol eder. Kullan›lan polimerinyap›s› ve haz›rlama yöntemi ile ilac›n sal›m mekanizmas› ve h›z› ayarlanabilir.Kontrollü sal›m sistemleri enjeksiyon (parenteral, i.v., i.m., i.p., s.c., i.d.,i.t.), transdermal, nazal, pulmoner, oküler, bukkal, oral, rektal ve vajinal yollarile kullan›lmaktad›r.Kontrollü sal›m sistemleri, de¤ifltirilmifl (modifiye) sal›m sistemleridir. De¤ifltirilmiflsal›m sistemlerinin terminolojisi ile ilgili bu karmafl›k durum USP 31’de iki bafll›kalt›nda toplanarak giderilmifltir. Bunlardan birincisi geciktirilmifl (delayed) sal›msistemleri, di¤eri ise uzat›lm›fl (extended) sal›m sistemleridir.Geciktirilmifl sal›m sistemleri genellikle enterik kapl› ürünlerdir. USP 31, kontrollüsal›m sistemlerini uzat›lm›fl sal›m sistemleri olarak de¤erlendirmekte, genelolarak bak›ld›¤›nda ise de¤ifltirilmifl sal›m sistemleri alt›nda s›n›fland›rmaktad›r.De¤ifltirilmifl sal›m sistemleri içerisinde yer alan ve konu ile ilgili olarak kaynaklardabulunan dozaj flekilleri ve adland›r›lmalar›n en çok kullan›lanlar› afla¤›da ‹ngilizceolarak verilmifltir.CR, MR, SR vb. k›saltmalar ingilizcelerinin k›saltmalar›d›r. Ayr›ca baz› ilaçlar›nüzerinde Long Acting ibaresi vard›r.Extended Release, Prolonged Release (Uzat›lm›fl sal›m)Controlled Release (CR, Kontrollü sal›m), Programmed Release (PR, Programlanm›flsal›m)Delayed Release (DR, Geciktirilmifl sal›m), Postponed ReleaseRepeat Action (Tekrarlanan etki)Slow Release (Yavafl sal›m)Modified Release (MR, de¤ifltirilmifl-modifiye sal›m )Sustained Release (SR, Sürekli sal›m, Sustained Action, Continuous Release )

210 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekillerifiekil 8.9De¤ifltirilmifl sal›m sistemlerinin plazma konsantrasyonu fiekil 8.9’da görülmektedir.Kontrollü sal›m sistemlerinin üstünlükleri• Belirli bir doz al›nd›ktan sonra ilac›n plazma düzeyi istenilen süre (10-12 saat,bir gün, bir hafta veya bir y›l) sabit kal›r ve böylece hasta s›k s›k ilaç almaktankurtulur ve tedavi oldukça düflük dozlarla sa¤lanabilir, böylece ilac›nyan ve toksik etkileri azal›r veya tamamen ortadan kalkar. Hastalar›n yaflamkalitesi artar ve hasta bak›m› kolaylafl›r.• Etken madde kapal› bir sistem içinde oldu¤u için bulundu¤u ortamdanetkilenmez.• Bu sistemlerle etken madde, tedavisi istenilen bölgeye, organa, dokuya veyahücreye gönderilebilmektedir yani hedeflendirilebilir.‹laç çözünmesininh›z›n› kontrol edendozaj flekilleri vedozaj flekillerininplazmakonsantrasyonuzamane¤rileri (a.Hemen sal›m, b.Geciktirilmifl sal›m,c.Tekrarlanan etki,d.Uzat›lm›fl sal›m,e.Sürekli sal›m,f.Kontrollü sal›m).KapsülKaplanm›fltabletKapl›ilaç pelletleriiçeren kapsülMatrikstablet‹laç sal›verilmesiZamanPlazma KonsantrasyonuabcdeSIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹MSORUD‹KKATfZamanSIRA S‹ZDEKontrollü sal›m sistemlerinin sak›ncalar›Yap› tafllar› DÜfiÜNEL‹M olan polimerlerin kendilerinin veya parçalanma ürünlerinin toksiketki veya biyolojik uyuflmazl›k göstermesi, istenildi¤i an ilaç sal›m›n›n durdurulamamas›,her ilac›n kontrollü sal›m sisteminin haz›rlanamamas› ve her ilaca uygunSORUtek bir haz›rlama yönteminin olmamas›d›r.Oral yoldan kullan›lan D‹KKAT modifiye sal›m yapan tabletler çi¤nenmemeli ve k›r›lmamal›d›r.SIRA S‹ZDESIRA S‹ZDESIRA S‹ZDEKlasik dozaj SIRA flekilleri S‹ZDE ile modern dozaj flekilleri aras›nda en belirgin farklar›ndan ikisi nedir?2AMAÇLARIMIZDÜfiÜNEL‹M AMAÇLARIMIZDÜfiÜNEL‹MK SORU ‹ T A PK SORU ‹ T A P

8. Ünite - Dozaj fiekilleriPartiküler sistemler: Burada, ilaç tafl›y›c› olan ve sal›m› kontrol eden baz›mikro ve nano partiküler sistemler (mikrokapsül, mikroküre, nanopartikül, kat› lipidnanaopartikül, mikrosünger) tan›mlanacakt›r.Mikrokapsüller: Bir çekirde¤in çeperle kaplanmas› sonucu oluflan dozaj flekilleridir.Mikrokapsülleme ise kat›, s›v› veya gaz›n inert, polimerik bir madde ile filmhalinde kaplanmas› ifllemidir.Mikroküreler: Bir ila birkaç yüz µm çap›nda mikro tafl›y›c›lard›r. Etken maddeninyap› ve aktivitesini de¤ifltirmeden kontrollü sal›m ve etken maddeyi hedef organ,doku ve hücrelere tafl›yan sistemlerdir.Nanopartiküller: Büyüklükleri 10-1000 nm aras›nda de¤iflen, çözünmüfl, hapsedilmiflveya adsorbe olan etken maddeyi konrollü olarak salan kat› kolloidalpartiküllerdir.Kat› lipid nanopartiküller: Ya¤/su emülsiyonundaki s›v› ya¤›n kat› lipitle de¤ifltirilmesiyleoluflan kat› nanopartiküllerdir. Parenteral, oral, oküler ve topikal olarakuygulanabilen 50-1000 nm boyutlar›nda, otoklavda sterilize edilebilen, sürekli vekontrollü sal›m sa¤layan, fiziksel stabilitesi yüksek tafl›y›c›lard›r.Mikrosüngerler: Mikroskobik boyutta, polimer esasl›, genel olarak topik uygulanan,gözenekli mikropartiküler tafl›y›c›lard›r.Lipozomlar: Yaklafl›k 0.02-3.5 µm çap›nda, küresel, lipit çift tabaka ve sulu fazolmak üzere iki k›s›mdan oluflan kolloidal tafl›y›c›lard›r. Kontrollü sal›m sistemlerinintafl›d›¤› avantajlara ilave olarak, vücudun yap› tafl› olan fosfolipitlerden olufltuklar›için biyolojik olarak y›k›l›rlar, immünojenik ve toksik etki göstermezler. Etkenmaddeyi enzimatik etkilerden korurlar.Niozomlar: Non-iyonik yüzey etken maddelerin ana bileflen olarak bulundu-¤u, yük verici madde ve kolestrolden oluflan ilaç tafl›y›c› sistemlerdir.Oral sistemler: Oral yolla kullan›lan kontrollü sal›m sistemleri, ilac› istenilensüre ve istenilen h›zda yani kontrollü sald›klar› için ilac›n plazma düzeyi belirlenensüre de¤iflmeden sabit kal›r. Bu sistemler genellikle hemen sal›nan ve kandaki etkenmadde düzeyini k›sa sürede istenen terapötik düzeye getirecek bafllang›ç dozuve kontrollü olarak sal›m yaparak terapötik düzeyi devam ettirecek idame (sürdürme)dozuna sahiptir. Oral kontrollü sal›m sistemleri, membran kontrolü, matrikskontrollü, vücutta afl›nan, fliflme kontrollü, midede tutulan (HBS), ozmotik kontrollü(L-OROS ® ) ve zaman kontrolü (TES) ve lipozomlar gibi de¤iflik tekniklerle haz›rlan›rlarve tablet, kapsül, granül, pellet, mikropartikül, lipozom gibi dozaj flekillerihalinde kullan›l›rlar.HBS: HydrodinamicallyBalanced System,Hidrodinamik dengelisistem.211TES: Time-ControlledExplosion System, Zamankontrollü patlayan sistem.Eczaneye gelen bir hasta elinde MR tablet yazan ilac› göstererek “ben SIRA ilaç S‹ZDE yutam›yorum butabletleri çi¤neyip yutsam olur mu?” diye sordu¤unda ne cavap verirsiniz?3SIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹MDÜfiÜNEL‹MKolona ilaç tafl›yan sistemler: Kal›n barsak gerek lokal gerekse sistemik etkiaç›s›ndan önemli bir hedef bölgedir. Kolona ilaç uygulanmas› rektal veya oralSORUSORUyoldan yap›labilir. pH kontrollü, pH ve zaman kontrollü, bas›nç kontrollü ve mikrobiyalenzim kontrollü sistemler fleklinde formülasyonlar› yap›labilir.Oküler sistemler: Oküler sistemlerin yarar›, ilac›n gözde kal›fl D‹KKAT süresini uzataraketkisini art›rmak, yan etkileri ve uygulama s›kl›¤›n› azaltmak, istenilen biyoya-D‹KKATrarlan›m› sa¤lamak ve hastan›n yaflam kalitesini artt›rmakt›r. Oküler SIRA S‹ZDE sistemler; viskozpolimer çözeltiler ve jeller (polimer çözeltileri, biyoadezif hidrojeller, in-situSIRA S‹ZDEjelleflen sistemler), kolloidal oküler sistemler (mikroküre, nanoküre ve nanoparti-AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZK ‹ T A PK ‹ T A P

212 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekillerifiekil 8.10a. Ölçülü dozaerosol,b. Nebülizörler,c. Kuru toz aerosol.Kaynak:(www.geriatricsyllabus.com).küller, lipozomlar, mikro ve nanoemülsiyonlar), insertler ve implantlar olarak s›-n›fland›r›l›rlar.‹nsertler, flekil ve büyüklükleri göze uygulanmak üzere haz›rlanm›fl kat› ve sterilsistemlerdir, alt göz kapa¤› içine yerlefltirilirler. Gözde parçalanmayan polimerlerdenhaz›rlanan insertler ilaç sal›m› tamamlan›nca gözden ç›kar›l›r (Örnek; OcusertPilo-20 ve 40).‹mplantlar›n insertlerden fark› göze cerrahi ifllemle yerlefltirilir ve ilaç sal›m› bitinceç›kart›l›r.Nazal sistemler: Nazal yolun avantajlar›, karaci¤erden ilk geçifl etkisinin olmamas›,damarca zengin genifl epitel yüzeyinin olmas› ve kolay uygulanabilmesidir.Emilme h›z› ve plazma deriflimi intravenöz uygulama ile karfl›laflt›r›labilir düzeydedir.‹laçlar›n nazal uygulanmas›nda, burun damlas›, aerosol sprey, toz inhaler, ölçülüdoz inhaler ve nebülizörler kullan›l›r. Nazal bofllukta ilac›n kal›fl süresini uzatmakiçin mukozaya yap›flan polimerlerle haz›rlanan sistemler (mukoadezif jel vetoz, mikro ve nanoküreler) kullan›l›r.Halen piyasada ticari olarak nazal yolla sistemik etki sa¤lamak amac›yla, kalsitonin-salmon,östradiol, sumatriptan, dihidroergotamin mesilat, siyanokobalamin,nikotin, dezmopresin içeren preparatlar mevcuttur.Ayr›ca nazal olarak uygulanan afl› preparat› da piyasada mevcuttur.Pulmoner sistemler: Akci¤erlere ilaç verilifli ile hem lokal hem de sistemik etkisa¤lanabilmektedir, çünkü akci¤erlerin genifl yüzey alan› ve düflük enzimatik aktivitelerisistemik etkiyi artt›rmaktad›r. Ast›m, allerji, yetiflkinlerde solunum s›k›nt›s›ve kronik obstrüktif pulmoner hastal›klar inhalasyon yoluyla tedavi edilebilmektedir.Tedavide kullan›lan bafll›ca aerosol sistemler (fiekil 8.10):• Ölçülü doz inhalerler (ÖD‹)• Kuru toz inhalerler (KT‹)• Jet veya ultrasonik nebülizörlerdir.

8. Ünite - Dozaj fiekilleri213ÖD‹ formülasyonlar› çözelti veya süspansiyon fleklinde olabilir. Püskürtücü gaziçerirler. Valf yoluyla damlac›klar püskürtülür. KT‹ sistemlerde püskürtücü gazyoktur. Solunum ile çal›fl›rlar. Ast›m tedavisinde kullan›lan ticari toz inhaler sistemgelifltirilmifltir. Nebülizörler normal nefes al›nd›¤›nda ilaç a¤›zdan inhale olmaktad›r.Büyük hacimli çözelti ve süspansiyonlar bu yolla verilebilirler.Mukozaya yap›flan sistemler: Sentetik veya do¤al polimerlerin biyolojik birsubstrata ba¤lanmas›na biyoadezyon denir. E¤er substrat olarak mukus söz konusuise, tan›m olarak mukoadezyon kullan›labilir. Biyoadezif kontrollü sal›m sistemleri,ilaç sal›m›n› istenen süre içinde lokâl olarak sa¤layabilmek amac›yla tasarlananmodern ilaç tafl›y›c› sistemlerdir. Bunlar, belirli bölgede lokalizasyon sa¤layarakilac›n biyoyararlan›m›n› artt›r›rlar ve günlük doz uygulama say›s› azaltarak hastan›ntedaviye uyuncunu (adaptasyonunu) artt›r›r.Mukozaya yap›flan sistemler oral, nazal, servikal, vajinal, oküler ve bukkal yollauygulanabilirler. Ticari olarak piyasada bulunan bukkal ve sublingual ilaç flekillerininkullan›m amac›, ilk geçifl etkisini ortadan kald›rmak, çabuk etki sa¤lamakiçindir. Bukkal veya sublingual yolla verilen ilaçlar aras›nda nitrogliserin, izosorbiddinitrat, nifedipin, bubrenorfin, apomorfin, steroitler, barbitüratlar, papain, tripsin,prokloroperazin, floroglusinol, oksazepam, lorazepam, metiltestosteron, nikotin,bubrenorfin ve melatonin bulunmaktad›r. Bu ilaçlar için ticari dozaj flekilleri tablet,biyoadhesif tablet, çi¤neme tableti, çözelti, sak›z ve yama flekillerindedir.Transdermal sistemler: ‹lac› deri yoluyla kontrollü vererek sistemik etki sa¤layabilirler.Bu sistemlerin üstünlükleri, karaci¤erden ilk geçifl etkisinin olmamas›,ilac›n yan etkilerinin azalmas›, ilac›n mide-ba¤›rsak sistemi enzimlerinden etkilenmemesive bu sistemde irritan davran›fl gösteren maddelerin bu yolla verilebilmesi,DNA afl›lar›n›n bu yolla uygulanabilmesi, biyolojik yar› ömrü k›sa olan etkenmaddeler bu yolla tek dozla kullan›labilmesi, etken maddelerin hedeflendirilebilmesive uygulamas›n›n ve ç›kar›lmas›n›n kolay olmas›d›r. Üç tür transdermal preparatvard›r. Bunlar;• Tek tabakal› transdermal flekil (Monolithic device)• Depolu transdermal flekil (Reservoir device)• Tek tabakal› ve depolu transdermal flekil (Mixed monolithic reservoir device)Vajinal sistemler: ‹ntravajinal ilaç uygulamas›yla, hepatik ilk geçifl etkisi afl›l›r,hepatik ve gastrointestinal yan etkiler azal›r ve dozaj fleklini kifli kendisi uygulay›pç›kartabilir. Vajinan›n yüzey alan›n›n genifl ve damarlanman›n fazla olmas› ilaç emiliminiartt›r›r. ‹ntravajinal dozaj flekilleri; biyoadezif jeller, tabletler ve mikroküreler,vajinal cisim (insert), pesari, tablet ve supozituvarlar, vajinal halkalar (Intravaginalring-IVR) ve uterusa yerlefltirilen sistemlerdir (Intrauterine device-IUD). Al›fl›lagelmifldozaj flekillerine göre vajinal sistemlerin vajinada kal›fl süresi uzundur. 15-17 saat sal›myapan hormon veya spermisit içeren biyoadezif jel preparatlar› ve 12 saatten 3güne kadar sal›m yapabilen vajinal insert, pessari ve supozituvarlar gelifltirilebilir.Vajina içinde kullan›lan kontrollü sal›m sistemleri, steroidal yap›da spermisitmaddeler içerir ve kontrasepsiyon amac›yla kullan›l›r. Bu amaçla halka fleklinde(IVR), kontrasepsiyon sa¤lamak amac›yla ve medroksiprogesteron asetat içeren birhalka kullan›l›r. ‹laç içeren uterus içi ayg›tlarda bak›r, progesteron ve levonorgestrelkullan›l›r. Bunlar› kullan›m süreleri 5-10 y›l olabilir.

214 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekillerifiekil 8.11Oral, parenteral,inhalasyon, rektalve perkütanuygulamaSIRA S‹ZDESIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹MSIRA S‹ZDESORUDÜfiÜNEL‹MDÜfiÜNEL‹MSIRA S‹ZDESORUDÜfiÜNEL‹MD‹KKATD‹KKATSORURektal sistemler: SORU Kal›n barsa¤›n son 15 cm’lik k›sm› rektum olarak adland›r›-SIRA S‹ZDEl›r. Rektal yol SIRA genelde, S‹ZDE gastro-intestinal yan etkiler nedeniyle oral yolun kullan›lamad›¤›durumlarda alternatif bir yol olarak kullan›l›r. A¤›zdan al›nd›¤›nda gastrointestinalsistemde irritasyon yapan ilaçlar için uygundur. ‹lk geçifl etkisi k›smenD‹KKATD‹KKATAMAÇLARIMIZ afl›lm›fl olur. Özellikle çocuklar ve geriatrik hastalar için tercih edilirler. KontrollüSIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZSIRA S‹ZDEsal›m sistemleri için rektal yolun kullan›m› s›n›rl›d›r. Çünkü defekasyon nedeniyleilac›n absorpsiyonu kesintiye u¤rar. Rektuma uygulanan ilaç flekilleri; supozituvarlar,jeller ve enemalard›r.(fiekil 8.11). Diatat ® rektal jel, Osmet ® osmotik sistem,K ‹ T A PAMAÇLARIMIZ Poys ® supozituvar, AMAÇLARIMIZK ‹ T A Prektal sistemlerin ticari örnekleridir.TELEV‹ZYONK ‹ T A PBu konu ile TELEV‹ZYONK ilgili ‹ T daha A P detayl› bilgiye Gürsoy’un Kontrollü Sal›m Sistemleri (Kontrollü Sal›msistemleri derne¤i Yay›n›, 2002) kitab›ndan ulaflabilirsiniz.TELEV‹ZYON‹NTERNETDozaj flekilleri TELEV‹ZYON‹NTERNET ile ilgili daha detayl› bilgilere ticari örneklerine www.rxmediapharma.comadresinden ulaflabilirsiniz.‹NTERNET‹NTERNET

8. Ünite - Dozaj fiekilleri215ÖzetA MAÇ1A MAÇ2‹laçlar›n haz›rlanmas›, saklanmas›, kullan›masunulmas› aflamalar›n›n önemini tan›mlamak.‹laçlar›n haz›rlanmas›n›n, saklanmas›n›n ve kullan›m›n›nözel bir önemi vard›r. Çünkü, ilaçlarcanl›lar› hastal›ktan koruyacak, hastal›klar›n teflhisindeve tedavisinde kullan›lacakt›r. Üretim vekullan›m›n hiçbir aflamas›nda hata yap›lmamal›-d›r. Dozaj flekillerinin haz›rlanmas›nda kullan›lacakyard›mc› maddeler belirlenir, geliflmifl teknolojilerleuygun forma dönüfltürülür, gerekli kontrolleryap›l›r, raf ömrü ve saklama koflullar› belirlenir.Klasik ve modern dozaj flekillerini tan›mlamakve kullan›m avantajlar›n› aç›klamak.Çözeltiler, dispers sistemler, yar› kat› ilaç flekilleri,kat› ilaç flekilleri, enjeksiyonluk dozaj flekillerigibi klasik dozaj flekilleri y›llard›r kullan›lmaktad›r.Her alanda oldu¤u gibi, ilaç teknolojisindede partiküler sistemler, lipozomlar, niozomlar,oral ve kolona ilaç tafl›yan sistemler, oküler, nazalve pulmoner sistemler, mukozaya yap›flan vetransdermal sistemler, rektal ve vajinal sistemlergibi modern dozaj flekilleri gelifltirilmifltir.Hasta s›k s›k ilaç kullanmaktan kurtulur, düflükdozlarla tedavi sa¤lanabilir ve ilac›n yan ve toksiketkileri azal›r veya tamamen ortadan kalkar.Etken maddeler bulundu¤u ortamdan etkilenmeyecekflekilde haz›rlanabilir ve tedavi edilmesi istenenbölgeye gönderilebilir (hedeflendirilebilir).A MAÇ3Farkl› dozaj flekillerini ve kullan›m amaçlar›n›yorumlamak.‹laçlar›n baz› sorunlar› gidermek, güvenlik ve etkinli¤i,biyoyararlan›m› ve terapötik indeksi artt›rmakamac›yla Kontrollü sal›m yapan sistemlerüretilmektedir. Hastalar›n yaflam kalitesi artar vehasta bak›m› kolaylafl›r. Hedeflendirme yap›labilirve ak›ll› ilaçlar üretilebilir. Her ilaç etken maddesininfiziksel ve kimyasal özelliklerinin fark›oldu¤u için bütün dozaj formlar› içinde verilmesimümkün de¤ildir. Bu nedenle çok çeflitli dozajflekilleri mevcuttur (klasik ve kontrollü sal›m yapar).Etken maddeye uygun dozaj flekli ve uygulamayolu seçmek gerekir. Amaç, etkin, güvenilir,tekrarlanabilir ve biyoyararlan›m› yüksek formülasyonlarhaz›rlamakt›r. Böylece, hastalar›ndaha çabuk tedavi olmalar› sa¤lan›r ve toksik etkioluflma ihtimali azal›r veya ortadan kalkar.

216 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekilleriKendimizi S›nayal›m1. Çözeltiler, afla¤›daki koflullar›n hangisinde saklan›r?a. 25 °C’nin alt›ndab. 50 °C’dec. Derin dondurucudad. 40 °C’dee. Günefl ›fl›¤›nda2. Afla¤›dakilerden hangisi fluruplar›n bileflimlerindeyer almaz?a. fiekerb. Koku maddesic. Boya maddesid. Emülgatöre. Serum fizyolojik3. Diyabetli hastalar›n kullanaca¤› fluruplarda afla¤›dakimaddelerden hangisi yer almaz?a. Aspartamb. Glukozc. Sakarind. Sorbitole. Hiçbiri4. Afla¤›daki preparatlardan hangisine “Çalkalay›n›z”etiketi yap›flt›r›lmaz?a. Emülsiyonab. Süspansiyonac. Linimented. Çözeltiyee. Kolloidlere5. Afla¤›dakilerden hangisi intravenöz kelimesinin k›-salt›lm›fl fleklidir?a. i.a.b. i.d.c. i.v.d. i.p.e. i.m.6. Afla¤›dakilerden hangisi steril bir dozaj formudur?a. fiurupb. Göz damlas›c. Oral süspansiyond. Lavmane. Tablet7. So¤uk zincir ile tafl›nmas› gereken preparat afla¤›dakilerdenhangisidir?a. Göz damlas›b. Dilalt› Tabletc. Supozituvard. Ovüle. Afl›8. Günde birden fazla ilaç al›nmamas› için gelifltirilenilaç flekillerinin ortak tan›mlanmas› hangisidir?a. Retard etkili preparatlarb. Uzun etkili preparatlarc. Kontrollü ilaç salan preparatlard. Geciktirilmifl sal›m sistemlerie. Hepsi9. Afla¤›dakilerden hangisi modern ilaç flekillerindenbiri de¤ildir?a. fiurupb. Transdermal sistemlerc. Vajinal halkalard. Lipozomlare. Mikrokapsüller10. Afla¤›dakilerden hangisi klasik dozaj flekillerindenbiridir?a. Transdermal sistemlerb. Merhemc. Vajinal halkalard. Lipozomlare. Mikrokapsüller

8. Ünite - Dozaj fiekilleri217Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›1. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Çözeltiler” bölümünü tekrargözden geçiriniz.2. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “fiuruplar” bölümünü tekrargözden geçiriniz.3. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “fiuruplar” bölümünü tekrargözden geçiriniz.4. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Emülsiyon ve Süspansiyon”bölümünü tekrar gözden geçiriniz.5. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Enjeksiyon Yollar›” bölümünütekrar gözden geçiriniz.6. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Enjeksiyonluk Dozaj fiekilleri”bölümünü tekrar gözden geçiriniz.7. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Afl› Preparatlar›” bölümünütekrar gözden geçiriniz.8. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Modern ‹laç fiekilleri”bölümünü tekrar gözden geçiriniz.9. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Modern ‹laç fiekilleri”bölümünütekrar gözden geçiriniz.10.b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Klasik Dozaj fiekilleri”bölümünü tekrar gözden geçiriniz.S›ra Sizde Yan›t Anahtar›S›ra Sizde 1Nas›l birçok g›da maddesini (et, süt, gibi) baz› ifllemleretabi tutup öyle kullan›yorsak, ilaç etken maddelerinidefarmasötik dozaj flekline getirip kullanmam›z gerekiyor.Çünkü, her ürün bu flekilde standardize ediliyor vehomojenlik sa¤lan›yor. Ayr›ca ilaç etken maddelerininfizikokimyasal özellikleri sebebiyle direkt olarakal›nmas› baz› kararl›l›k problemlerine ve hastada yanetkilerin oluflmas›na sebep olabiliyor. Hastan›n fizyolojikyap›s› göz önüne al›nd›¤›nda, mide rahats›zl›¤› olanbir hastaya aspirin direk toz halinde verilirse hastan›nrahats›zl›klar› daha da artacakt›r, bu nedenle aspirinienterik kapl› forma dönüfltürüp midede da¤›lmadan mideyigeçmesini sa¤lamak flartt›r. Hastan›n birden fazlailaç kulland›¤› durumlarda ilaçlar aras› etkileflmeleri önlemekve yan etkileri azaltmak için etken maddeleri dozajflekline dönüfltürüp kullanmak daha ak›lc›d›r.S›ra Sizde 2Modern dozaj flekilleri ile tedavi oldukça düflük dozlarlasa¤lanabilir ve plazma düzeyi istenilen süre (10-12saat, bir gün, bir hafta veya bir y›l) sabit kal›r ve böylecehasta s›k s›k ilaç almaktan kurtulur, ilac›n yan vetoksik etkileri azal›r veya tamamen ortadan kalkar. Hastalar›nyaflam kalitesi artar ve hasta bak›m› kolaylafl›r.Klasik ilaç flekillerinin tersine, modern dozaj flekilleriile etken madde tedavisi istenilen bölgeye, organa,dokuya veya hücreye gönderilebilmektedir yani hedeflendirilebilir.S›ra Sizde 3Üzerindeki “MR tablet” yaz›s› “Modified Release” in k›-saltmas›d›r ve dozaj fleklinin uzun etkili bir tablet oldu-¤unu göstermektedir. Bu formülasyon hem bafllang›çdozu hem de sürdürme dozu içerdi¤inden, hasta butableti çi¤nedi¤inde bütün doz k›sa sürede sal›verilece-¤inden, hastan›n ilaç kan düzeyi toksik seviyeye ç›kacakve hasta ciddi zararlar görebilecektir. Bu nedenleoral yoldan kullan›lan modifiye sal›m yapan tabletlerçi¤nenmemelidir.

218 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekilleriKaynaklarAbac›o¤lu, N., Onursal, E., Hatuno¤lu, K., Abac›o¤lu,H. (2009). Güncel Farmalist 2009 - Türkiye T›bbi‹laç Rehberi, Palme Yay›nc›l›k, Ankara.Acartürk, F., A¤abeyo¤lu, ‹., Çelebi, M., De¤im, T.,De¤im, Z., Do¤anay, T., Takka, S., T›rnaks›z, F.(2007). Modern Farmasötik Teknoloji, TürkEczac›lar› Birli¤i Eczac›l›k Akademisi Yay›n›, FersaMatbac›l›k Ltd. fiti., Ankara.Alpmen, G., Alt›nkurt, T., Bergifladi, N., Topalo¤lu, Y.,Tunçel, T., Araman, A., Yener, G., Banker, G.S.,Rhodes, C.T. (1996). Modern Pharmaceutics, MarcelDekker, Inc., USA.British Pharmacopeia 2008, The Stationary Office onBehalf of the Medicines and Healthcare productsRegulatory Agency (MHRA), London.European Pharmacopeia 2005, 5th Edition, Councilof Europea, 67075, Strasbourg Cedex, France.Geçgil, fi.(1991). Farmasötik Teknolojiye Bafllang›ç,Cihan Matbaac›l›k, ‹stanbul.Gürsoy, A. (2004). Farmasötik Teknoloji. Temel ‹fllemlerve Dozaj fiekilleri, Piksel Biliflim Matbaac›-l›k ve Filmcilik Hizmetleri Ltd.fiti., ‹stanbul.Gürsoy, A. (2002). Kontrollü Sal›m Sistemleri, ElmaBas›m Yay›n, ‹stanbul.Gürsoy A., Dortunç B., Akbu¤a J. (1999). FarmasötikTeknoloji Uygulamalar›, 2.bask›, Güler Ofset,Istanbul.Güven, K.C. (2001). T›bbi ve Kozmetik Formüler,Avc› Matbaas›, ‹stanbul.‹zgü, E.(1984). Genel ve Endüstriyel Farmasötik TeknolojiI ve II, A.Ü. Eczac›l›k Fakültesi Yay›nlar›,No.57, Ankara.Lüllmann, H., Mohr, K., Ziegler A., Bieger, D. Çevirenler:Bozkurt, A., Pekiner, C., fiahin-Erdemli, ‹., Tuncer,M., Uma, S. (2001). Renkli Farmakoloji Atlas›,Palme Yay›nc›l›k, Ankara.Ommaty, R. (2008). Vademecum - Modern ‹laç Rehberi,Medical Tribune yay›nc›l›k, ‹stanbul.Özsoy, Y.(2000). Farmasötik Teknoloji ve KozmetolojiLaboratuvar Kitab›; AB Ofset, ‹stanbul.Üstünes, L.(2010). RxMediaPharma@2010 ‹nteraktif‹laç Bilgi Kayna¤›, www.rxmediapharma.comThe United State Pharmacopeia/The National Formulary2008 (USP 31, NF26), The United StatesPharmacopeial Convention, 12601 Twinbrook parkway,Rockville, MD 20852.Türk Kodeksi 1954, II. Bask›, ‹stiklal Matbaac›l›k veGazetecilik Koll. Ort., Ankara.Türk Farmakopesi 1974, Milli E¤itim Bas›mevi, ‹stanbul.Yak›c›, C.(Editör), Özkan, Y. (Bölüm yazar›) (2006).Sendrom II- Eczac›l›k Terimleri Sözlü¤ü, LogosT›p yay›n›, Ankara.

9PRAT‹K ‹LAÇ B‹LG‹S‹, ‹LAÇ fiEK‹LLER‹Amaçlar›m›zBu üniteyi tamamlad›ktan sonra;‹laçlar›n saklama koflullar›n›, ambalajlar›n› ve etiketlerini tan›mlayabilecek,‹lac›n haz›rlan›fl›ndan tamamen tüketildi¤i zamana kadar geçen süre içindefiziksel, kimyasal de¤iflime u¤ramadan ve tedavi özelliklerini kaybetmeksizinsaklanabilmesini aç›klayabilecek,Dozaj flekillerinin ambalaj› ile bir bütün halinde oldu¤unu, ilac›n etkinli¤ininve uygulanmas›n›n do¤rudan ambalaja ba¤l› oldu¤unu aç›klayabilecek,‹laçlar›n saklanmas› ve nakli esnas›nda al›nmas› gereken önlemleri ve hastakullan›rken dikkat etmesi gereken konular› yorumlayabileceksiniz.Anahtar Kavramlar• Raf Ömrü• Stabilite (Kararl›l›k)• Saklama Koflullar›• Bozunma• Ambalaj Materyali• Primer Ambalaj• Sekoner Ambalaj• Son Kullanma Tarihi• Etiket• Barkod‹çerik Haritas›Pratik ‹laç Bilgisi,‹laç fiekilleri‹laçlar›n SaklamaKoflullar›, Etiketlenmeve Ambalajlanmas›• G‹R‹fi• ‹LAÇLARIN SAKLAMA KOfiULLARI• ‹LAÇLARIN ET‹KETLENMES‹• ‹LAÇLARIN AMBALAJLANMASI

‹laçlar›n Saklama Koflullar›,Etiketlenme veAmbalajlanmas›G‹R‹fi‹laç flekillerinin tasar›m›nda ve gelifltirilmesinde göz önünde bulundurulmas› gerekenönemli konulardan biri de etken maddenin ve ürünün stabilitesidir. Stabiliteen önemli kalite göstergelerinden biridir. Yani bir ilac›n dayan›kl› olmas›, üretim,depolama, nakil, hastane veya eczanede saklama ve kullan›m süresi boyunca üretildi¤itarihteki özelliklerinin önceden belirlenmifl s›n›rlar içinde kalmas›d›r. Bununyolu uygun ambalaj fleçiminden geçer. Dozaj flekillerinin üretimi kadar ambalajlanmas›ve saklanmas› da önemlidir.• “Bazen ambalaj en az içindeki kadar de¤erlidir.’’• “Civcivin yumurtadan ç›kmas› için kabu¤u çok sert olursa ölür ancak çokzay›f olur ise yine ölür.’’Ambalajlama tarihsel geliflim süreci içerisinde irdelendi¤inde; farmasötik dozajflekillerinin son kullanma tarihlerine kadar geçen sürede ürünün güvenilir ve etkinbir biçimde saklanmas›na yönelik bir görevi üstlenir. Bu süreçte ürün ve ambalajaras›nda herhangi bir etkileflim olmamal›d›r. Bu durum ilac› üreten kiflilerce uygunstabilite çal›flmalar› ile kesinlefltirilmifl olmal›d›r. Farmasötik teknolojideki geliflmeler,dozaj formu ile ambalaj flekli aras›ndaki yak›nlaflmay› daha da etkin hale getirmiflve ambalaj›n önemi bir kat daha artm›flt›r. Tek kullan›ml›k steril enjeksiyonlukürün içeren enjektörler, transdermal yamalar, ölçülü doz inhalerler, nasal sistemlergibi sistemler ürün ambalaj› ile bir bütün haline gelmifltir. ‹lac›n etkinli¤i ve uygulanmas›do¤rudan ambalaja ba¤l›d›r. Eczac›l›k teknolojisi aç›s›ndan ambalajlama;etkin ve güvenilir bir ürünün sunumunda kullan›lan, onu muhafaza eden ve koruyanbir z›rhd›r. Bu koflullar, ilaçlar›n ilk temas ettikleri ambalaj materyali (primerambalaj) için geçerlidir.Günümüzde binlerce ilaç ve dozaj flekli mevcuttur. Dozaj flekilleri, ham maddeüretiminden son flekline kadar birçok aflamadan geçti¤i için etiketlenmesi de sonderece önemlidir. Depolama ve üretim esnas›nda herhangi bir kar›fl›kl›k olmamas›için uygun saklama koflullar›na uyman›n yolu do¤ru etiketleme yap›lmal›d›r. Ayn›flekilde ilac›n hastaya verilmesi ve hastan›n ilac› do¤ru kullanmas› da ilac›n do¤ruetiketlenmesine ve ambalajlanmas›na ba¤l›d›r.‹laçlar›n kullan›m› ve saklanmas› ile ilgili bilgileri ve gerekli uyar›lar› yapmakson derece önemlidir.

222 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekilleri‹LAÇLARIN SAKLAMA KOfiULLARI‹laçlar›n yap›s›na giren maddelerin bir k›sm› uzun zaman dayan›kl› oldu¤u halde, birk›sm› zamanla az veya çok etkilerini kaybeder. Uygun flartlarda belli bir süre saklanabilenilaçlar›n dayan›kl›l›¤› çeflitli özellikte koruyucu ve yard›mc› madde ilavesi ilebir süre daha art›r›labilir. Ancak her ilaç için ayr› bir raf ömrü vard›r. Dozaj flekliniçok fazla yard›mc› ve koruyucu madde kullanarak haz›rlamak beraberinde geçimsizlik,toksik etki gibi problemleri getirebilir. ‹laçlar›n yap›s›na giren maddelerin seçimi,depolanmas› ve saklanmas›nda çok titiz davranmak gerekir.Eczanelerde bulunan ilaçlar›n ve t›bbi malzemelerin saklama koflullar› (‹yi Eczac›l›kUygulamalar›):1. ‹laçlar için gerekli saklama koflullar›n› sa¤layacak alt yap› olmal›d›r.2. Serin yerde muhafaza edilecek ilaçlar›n konulmas› için buzdolab› bulundurulmal›d›r.3. K›rm›z› reçeteye tabi ilaçlar çelik kasada saklanmal›d›r.4. Bütün kimyasal ve bitkisel ilaç ham maddeleri, t›bbi müstahzarlar, kozmetikler,afl› ve serumlar, kodeksteki özellikleri ve ambalaj üzerindeki saklama koflullar› gözönüne al›narak, gerekti¤i gibi saklanmal›d›r. Bu sebeple eczanenin s›cakl›¤› dauygun olmal›d›r.Rekonstitüye toz: Stabiliteproblemi olan etkinmaddelerin toz veyasüspansiyonlar›n›nkullan›lmadan hemen öncesuland›r›lan fleklidir.fiase: ‹çindeki tozkar›fl›mlar›n› veyagranüleleri koruyan,aluminyum folyo, lakl› ka¤›tgibi farkl› materyallerdenyap›lm›fl tamamen kapal›paketlerdir.‹laç üretiminde kullan›lan ham maddeler afla¤›daki flekilde gruplan›r ve bunlar›nözelliklerine uygun flekilde depolanmas› gerekir.• Kontrol alt›nda bulundurulmas› gerekenler (narkotikler ve al›flkanl›k yapanmaddeler vb.).• Toksik maddeler (alkol, barbitüratlar, karbon sülfür, kurflun, nitritler, siyanür),• Ayr› bulundurulmas› gereken maddeler,• Hassasiyet yapan maddeler (antibiyotikler gibi alerjik reaksiyon yapan, duyarl›l›kgelifltiren maddeler),• Is›yla kolay bozunan maddeler,• Kolay buharlaflabilen maddeler,• Kolay alev alabilen maddeler,• Kuvvetli koku ve tat veren maddeler,• Bas›nçla s›k›flt›r›lm›fl gazlar,• Ifl›ktan bozunan maddeler.Yukar›da s›ralanan ham maddelerle üretilen ilaçlar genellikle ayn› flartlardasaklan›r.Bir ilaç, genellikle etken maddesinin fizikokimyasal özelliklerine ba¤l› olarakbelli süre dayan›kl›d›r, bu zaman içerisinde tüketilmesi gerekir. Üç grup vard›r:1. Çok k›sa süre içerisinde kullan›lmas› gereken ilaçlar: Genel olarak sudakiçözeltileri kullan›lan, fakat su veya çözücü etkisi ile kolay bozulan ve ancak birkaçsaat ile birkaç gün içinde kullan›lmas› gereken formüllerdir. Kuru süspansiyonantibiyotik preparatlar›nda oldu¤u gibi, madde kuru halde (toz halinde, rekonstitüyetoz veya süspansiyon) flifle veya flase içerisinde haz›rlan›r. Bu durumdah›zl› bir bozunma söz konusu de¤ildir. Kullan›laca¤› zaman su ve benzeriuygun bir çözücüde çözündürülür. Ancak bu gruptaki bir ilaç solüsyon halindeise uzun süre dayan›kl› de¤ildir.2. Belli bir süre içinde kullan›lmas› gereken ilaçlar: Dayan›kl›l›k süresidaha uzun olan, fakat belirtilen süreden sonra kesinlikle kullan›lmamas› gerekenilaçlard›r. Birçok antibiyotik preparatlar›nda oldu¤u gibi, bu grup preparatlar›nüzerine Son Kullanma Tarihi mutlaka yaz›lmal›d›r.

9. Ünite - ‹laçlar›n Saklama Koflullar›, Etiketlenme ve Ambalajlanmas›2233. Normal flartlarda belirli ve zararl› bir bozunma göstermeyen ilaçlar:Spesialitelerin (müstahzarlar, haz›r ilaçlar) büyük bir k›sm› bu gruptad›r. Genelolarak 3-5 y›l saklanabilir.‹laçlarda Raf Ömrü: Bir ilaç haz›rland›ktan tüketilinceye kadar geçen, rafta bekletilmesüresi olarak tan›mlanan süre içerisinde üzerinde yaz›lan miktar›n›, fiziksel,kimyasal ve fiziko-kimyasal tüm özelliklerini, safl›¤›n› kaybetmemesi, yani hiçbirde¤iflime u¤ramamas› gerekir. Olabilecek bu de¤iflimler;1. Gözle görülebilir de¤iflimler: ‹laç bulan›r, çöker, renklenir, rengi solar ya dakoyulafl›r, erir, yumuflar, s›v›lafl›r, buharlafl›r, tüpten kolay akar veya ak›c›l›-¤›n› kaybeder ya da kab›ndan akamaz hale geçer, viskozitesi de¤iflir.2. ‹lac›n yap›s›nda meydana gelen gözle görülmeyen de¤iflimler: etken maddekayb› olur, kimyasal reaksiyon sonucu toksik maddeler meydana gelebilir;mikroorganizma kontaminasyonu olur.Eczanelerde haz›rlanan Majistral ve Ofisinal ilaçlar›n (infüzyon, dekoksiyon,baz› çözeltiler ve posyonlar gibi) bekletilme süresi genellikle çok daha k›sad›r ve24 saat ile 7 gün içinde tamamen tüketilmelidir. ‹lac›n özellikleri ve içerdiklerimaddeler k›sa bekletme süresini gerektirmiyorsa 2-5 y›l süre ile saklanabilir.Kuru toz halinde haz›rlan›p, kullan›lmadan hemen önce suland›r›lan antibiyotikvb. ilaçlar (enjeksiyon preparatlar›, kuru toz halindeki süspansiyonlar, rekonstitüyesüspansiyon veya toz) suland›r›ld›ktan sonra etiket bilgilerine göre birkaçsaat ile 10 gün aras›nda bir süre içinde kesinlikle tüketilmelidir.Raf ömrü, ilaçlar›n yap›s›na uygun atmosfer flartlar›nda (›s›, ›fl›k, nem vb.) bozunmadansaklanabilece¤i ve emniyetle kullan›labilece¤i süredir. Raf ömrü süresi ile birliktesaklama koflullar› ve al›nmas› gereken özel önlemler mutlaka belirtilmelidir.Kimyasal bozunma havadaki oksijen, karbondioksit, su buhar› (nem) ve ›s› etkisiile olur. Ayr›ca ambalaj için kullan›lan plastik malzeme, cam kaplar›n alkali tesiri,mantar ve lastik t›palar etken maddenin kimyasal bozunmas›nda rol oynar. Bunedenle ilac›n özelli¤ine göre uygun ambalaj fleçilmesi gerekmektedir.Fiziksel bozunma üzerinde ›s› önemli bir faktördür. Baz› ilaçlar›n ›s› etkisiylebuharlaflmas› sonucu zamanla çökme olur. Nem etkisi ile su çeken ve sulananmaddelerde bozunma meydana gelir. Ayr›ca ›fl›k da bozunmaya sebep olur.‹laçlarda biyolojik bozunma faktörü olarak enzim, bakteri, virüs ve mantarlarönemli rol oynar.Bu nedenle ilac› haz›rlayan ve hastaya veren eczac› veya üretici firma ambalajya da etiket üzerinde ilac›n kullan›lma süresi, saklama koflullar› ve kullan›lma esnas›ndadikkat edilmesi gereken hususlar kesinlikle bildirilmelidir.Son kullanma tarihi: Baz› ilaçlar›n belirli süre içinde tamamen kullan›lmas›gerekir. Bu nedenle ambalaj› üzerine “Son Kullanma Tarihi” yaz›l›r. Genellikle sonkullanma tarihi bildirilen ilaçlar için özel saklama flartlar› da verilmektedir: “Serinyerde saklay›n›z”, “Buzdolab›nda saklay›n›z”; “3 gün”, “1 hafta”, “2 hafta”, vb. “Süreiçinde tüketilmelidir” fleklinde hat›rlatmalar yap›lmaktad›r.‹laçlar›n saklanma s›cakl›klar›: ‹laçlar›n saklama koflullar› içerdikleri etkenmaddeye ve yard›mc› maddelere ba¤l›d›r. Ortam koflullar› ve ambalaj ise ilac›n stabilitesindeetkilidir. Preparatlar› saklamak için kullan›lan s›cakl›k dereceleri ve terimleriafla¤›da bildirilmifltir:So¤ukta saklama: 8°C’den yüksek olmayan s›cakl›kta ilaçlar buzdolab›nda saklan›r(2°C - 8°C).

224 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekilleriSerin yerde saklama: 8° - 16°C aras›ndaki s›cakl›¤› gösterir.Oda s›cakl›¤›nda saklama: Normal koflullarda saklamay› gerektirir, ortam s›-cakl›¤› 15° - 25°C (30°C’ye kadar ç›kabilir) aras›nda de¤iflir.Donmaktan koruyarak saklama: D›fl etkenler nedeni ile preparat›n cam kab›-n›n donup çatlamas›, etken maddelerin aktivitelerini kaybetmesi veya bozunmas›-n› önlemek için etiketin uygun bir yerine “Donmaktan koruyunuz” fleklinde biruyar› yazmak gerekir.Fermentasyon: Enzimetkisiyle bir madde veyabilefli¤in yap›s›n›nbozulmas›, ekflime,mayalanma.‹nversiyon: fiuruplardasakaroz’un früktoz veglükoz’a parçalanmas›.Karamelizasyon: fiekerinfazla ›s›t›lmas› sonucu koyuk›vaml› kahverengi halalmas›, kavrulmufl fleker,karamela.Küflenme: Organikmaddelerin üzerinde, nem ve›s›n›n etkisiyle oluflan, ço¤uyeflil renkli mantar.SIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹M1‹laç fiekillerine Göre BozunmaDozaj flekillerinde haz›rlanma ve saklanma koflullar›na ve ambalaj›na ba¤l› olarakbaz› de¤ifliklikler olabilir. Bu de¤ifliklikler k›saca flöyle s›ralanabilir:Çözeltiler: Bu grup ilaçlar›n homojen olmalar› ve mikrobiyal kontaminasyonau¤ramam›fl olmalar› önemlidir. Aksi halde, bozunma, renk, pH ve viskozite de¤iflimi,bulanma veya çökelti oluflumu fleklinde görülür.Solüsyonlar, eliksirler ve fluruplar: Bu tip dozaj flekillerinde, bulanma, çökme,inversiyon, karamelizasyon, fermentasyon, küflenme ve mikroorganizmaüremesi veya kimyasal reaksiyon sonucu gaz oluflumu en önemli bozunma belirtileridir.Emülsiyonlar: Faz ayr›flmas› ve dönüflümü, kremalaflma, flokülasyon ve koalesansemülsiyonlarda görülen de¤iflimlerdir. Tekrar kolayca kar›flt›r›lamayan ve suile ya¤l› faz›n ayr›lmas› fleklinde meydana ç›kan faz ayr›l›m› karakteristik bir bozunmaolay›d›r (bu durum, dayan›kl› emülsiyonlarda oluflan ve çalkalamaklaemülsiyonun hemen homojen hale geçmesi mümkün olan ayr›lma durumu ile kar›flt›r›lmamal›d›r).Süspansiyonlar: Bozunma, yeniden homojen bir da¤›l›m veremeyecek flekildebir çökme, topaklanma ve kekleflme, kristal büyümesi, deflokülasyon, flotasyon,pH, renk, koku ve tat de¤iflmi fleklinde görülür. Formülasyonu iyi yap›lmam›fl preparatlardabekleme süresi içinde çalkalamakla yeniden süspande edilemeyen, birçökelti oluflumu veya büyük parçac›klar oluflmas› ile ortaya ç›kan kristalleflme,kristal büyümesi görülür.Tentürler ve ekstre fluidler: Ekstraksiyonla haz›rlanan bu preparatlarda çökmeen önemli problemdir. Çöken k›s›mlar tanen ve benzeri maddeler olabildi¤i gibietken madde de olur. Bu preparat›n homojenitesini bozabilir. S›v› faz›n buharlaflmas›ve di¤er etkenler çökmeye neden olur ve bu durum renk koyulu¤u dolay›s›ile güç fark edilir. Çözücünün buharlaflmas› da etken madde konsantrasyonunude¤ifltirir ve ilac› kullanacak hasta için tehlike oluflturur.Steril ilaçlar: Göz, kulak, buruna uygulanan ve enjeksiyon yolu ile verilen bugrup farmasötik preparatlar için pirojen ve sterilite ilk etkendir. Mikrobiyal kontaminasyongözle saptanamaz; ancak baz› hallerde bulan›kl›k, tortu, koku, yüzeydefilm tabakas›, parçac›klar veya gaz oluflmas›, muhtemel bir kontaminasyonu iflareteder. Bitmifl üründe, kapama kontrolü, s›zd›rma testi, berrakl›k ve partikül tayini,sterilite ve pirojenite testi yap›lmal›d›r. Çözelti fleklindeki steril ilaçlar›n berrak olmas›çok önemlidir. ‹laç kullanma esnas›nda da (özellikle çok dozlu göz damlalar›)mikroorganizma kontaminasyonu olmamas› için dikkat edilmelidir.Bir hasta enjeksiyon SIRA S‹ZDE yoluyla kullanmas› gereken ampulü k›rm›fl ve sonra a¤z›n› bantlay›peczaneye getirmifl ve size soruyor “Ben bu ilac› yar›n kullanabilir miyim?”DÜfiÜNEL‹MSORUSORUD‹KKATD‹KKAT

9. Ünite - ‹laçlar›n Saklama Koflullar›, Etiketlenme ve Ambalajlanmas›Kat› ilaç flekillerindeki de¤iflmeler: Genelde ilaçlar›n büyük bir bölümü bu gruptayer al›r. Kat› haldeki etken madde, yard›mc› madde ve ilac›n, düflük ›s›da, nemsizflartlarda saklanmas› istenilmektedir. ‹laçlar› nemden korumak için de a¤z› iyikapal› fliflelerde veya üreticinin uygun gördü¤ü bir ambalaj içinde saklanmas› gerekir.Baz› ilaçlar›n ve ham maddelerin ambalaj› içine nem tutucu bir madde konulmas›,ilac›n kullan›lmas› ve saklanmas› esnas›nda da özel itina gerekti¤ini belirtir.Baz› bozunma ürünleri, (örne¤in aspirinden salisilik asit oluflumunda görüldü-¤ü gibi) ilaç fleklinin (tablet, supozituvar vb.) üzerinde ve ambalaj kab›n›n iç k›s›mlar›ndakristaller birikir.Sert ve yumuflak jelatin kapsüller: Jelatin kapsül içerisindeki kütlede sertleflmeveya yumuflama oluflumu, fiziksel görünüflünün, ak›c›l›¤›n›n veya sertli¤ininde¤iflmesi ve gaz a盤a ç›kmas› gibi bozunmalar görülebilir. Jelatin kapsülleriçerdikleri nem sebebi (%12-16 su) ile yumuflar veya sertleflir yani çevreden nemçekebilir veya nemini kaybedebilir, içindeki etken maddeler hidroliz olabilir,üzerlerinde küf ve mantar üreyebilir. S›zd›rma testi, etken madde miktar tayini,kütle eflda¤›l›m› veya a¤›rl›k de¤iflkenli¤i, nem içeri¤i ve mikrobiyolojik kontrolleryap›lmal›d›r.Kaplanmam›fl Tabletler: Bu grup preparatlar›n fiziksel bozunmas›na da¤›lma,k›r›lma, kapak atma, tablet yüzeyinde görülen çatlaklar veya renklenmeler, fliflmeçatlama,renk solmas›, tabletler aras›nda ergime, tabletlerin üzerinde veya ambalajkab›n›n iç k›sm›nda görülen kristaller örnek olarak gösterilebilir.Kaplanm›fl Tabletler: Kaplama esnas›nda tabletlerin yüzeyindeki çatlaklar, beneklenmeveya yap›flma ve tabletlerin kümeleflmesi, y›¤›lmas› s›kl›kla görülenolaylard›r.Kuru tozlar ve granüleler: Kuru tozlar ve granüleler nemlenebilir, sert kütlelerhalini al›r, agregasyon veya renk de¤iflikli¤i görülebilir.Süspansiyon ve çözelti haz›rlanmas›nda kullan›lan kuru toz kar›fl›mlar› ve granüleler:Bu grup ilaçlar›n etken maddesi antibiyotik veya vitaminler gibi neme hassasolan maddelerdir Örne¤in amoksisilinin kuru toz halde iken raf ömrü 2 y›ld›r.Ancak toz suland›r›l›p süspande edildikten sonra raf ömrü 15 gündür. Zamanla bozunmasonucu ambalaj›n içinde hissedilir bir koku, çok küçük nem damlac›klar› vetopaklanma oluflabilir.Efervesan tabletler, granüller ve tozlar: Efervesan preparatlar üretimi, saklanmas›en zor olan ilaç flekilleridir. Genellikle neme karfl› oldukça hassast›r. Kütleninkabarmas› veya gaz bas›nc›n›n oluflmas›, bozunma iflaretleridir. ‹laç kullan›lmadanönce efervesanl›k gerçekleflebilir.Yar› kat› ilaç flekillerindeki de¤iflmeler: Bu grup ilaçlarda renk, viskozite veyakokular›nda meydana gelen de¤iflme, bozunman›n ilk belirtileridir.Kremler: Su ve ya¤ içeren emülsiyonlar halinde haz›rlanan kremlerde, emülsiyonunbozunmas›, kristal büyümesi, su kayb›ndan dolay› kat›laflma ve mikroorganizmaüremesi bozunman›n neden oldu¤u etkenlerdir.Merhemler: Viskozite de¤iflikli¤i, merhemin ambalaj kab›ndan akmamas› veyas›zma, faz ayr›lmas›, kütlede zamanla pütürlü bir hal meydana gelmesi ve mikroorganizmaüremesi merhemlerde bozunman›n s›kl›kla rastlan›lan genel belirtileridir.Steril olarak haz›rlanan göz, yara ve yan›k merhemlerinde sterilite kaybolabilir,ayr›ca oftalmik merhemlerde 20 µm’den büyük partikül veya agregatlar meydanagelebilir.Supozituvarlar (vajinal ve rektal): Kütlede yumuflama, sertleflme, parlaklaflma,matlaflma, kuruma, k›r›lma ve büzülme fiziksel bozunman›n belirtileridir. Ifl›ktan225Efervesan: Su veya nemetkisiyle karbondioksit (gaz)a盤a ç›karan, f›fl›rdayan,köpüren.

226 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekillerive nemden korunacak flekilde serin yerde veya 4-8°C’de buzdolab›nda saklanmal›d›r.Genellikle alüminyum folyo, polietilen veya naylon ambalajlarda saklanmalar›tavsiye edilir.Modern ilaç tafl›y›c› sistemler (Kontrollü sal›m sistemleri): Klasik dozaj flekillerindekibaz› stabilite problemlerinin ortadan kald›r›lmas›n›n yan› s›ra bu sistemlereözgü birtak›m sak›ncalar› da vard›r. Ço¤unun yap› tafl› polimerlerdir ve ilaç sal›mh›z› ve süreleri polimerlerle ayarlan›r. Bu sistemler, kullan›l›fl yoluna ve amac›-na ve ilac›n özelliklerine göre bir veya birkaç polimer kullan›larak haz›rlan›r. Polimerikyap› veya metabolitleri problem ç›kartabilir, sistem vücuda verildikten sonraistenildi¤i an ilaç sal›m› durdurulamaz. ‹malat s›ras›nda veya saklanma esnas›ndaçatlaklar›n oluflmas› sebebiyle sistemin güvenilirli¤inin garanti edilememesi sözkonusu olabilir. Bu sistemler hem ilk dozu hem de sürdürme dozunu içerdikleriiçin sistemden herhangi bir nedenden dolay› ilac›n tamamen sal›verilmesi, ilaç kanseviyesinin toksik düzeye ç›kmas›na sebep olabilir.Lipozomlar: Fiziksel dayan›ks›zl›k, madde s›zmas› ve agregat oluflabilir. Lipitlerinçifte ba¤› okside veya ester ba¤› hidroliz olabilir. Lipozomlar›n liyofilize edildiktensonra saklanmas› ve uygun yöntemle sterilize (filtrasyonla) edilmesi dahauygundur.‹laçlarda Kimyasal Bozunma: ‹laçlar›n bozunmas›na sebep olan kimyasal reaksiyonlar›nçeflitli nedenleri vard›r. Nem ve oksijen sebebiyle hidroliz, oksidasyon,dehidratasyon, dekarboksilasyon gibi kimyasal olaylar, ›s›, ›fl›k gibi fiziksel etkenlerilaçlarda de¤iflikli¤e sebep olurlar.‹laçlarda saklama esnas›nda afla¤›da belirtilen de¤iflmelerden bir veya birkaç› meydanagelebilir:1. ‹laç ham maddeleri ile ambalaj kab› aras›nda ve d›fl etkenlerin etkisiyle meydanagelen kimyasal reaksiyonlar ve bunlar›n sebep oldu¤u de¤iflimler,2. Emülsiyon ve süspansiyon gibi iki fazl› sistemlerde görülen fiziksel de¤iflmeler,3. Mikroorganizma etkisiyle meydana gelen ve biyolojik de¤iflmeler,4. Ortam flartlar› nedeni ile (saklama ›s›s›, ›fl›k, hava vb.) oluflan ve etken maddekayb› fleklinde meydana gelen de¤iflmeler,5. Toksik madde (bozunma ürünü veya metabolit) oluflumu.Kimyasal de¤iflmelerde, genellikle etken maddenin özellikleri büyük rol oynar.Meydana gelen kimyasal reaksiyon sonucu bu maddeler etkisini kaybedebilir, parçalanabilirve parçalanma ürünleri toksik etkili olabilir. Bu grup de¤iflmeler ›s›,›fl›k, nem gibi faktörlerle bafllar ve hidrojen, hidroksil ve a¤›r metaller gibi aktifgrup ve eser miktardaki yabanc› iyonlar yard›m›yla da katalize olur. Reaksiyon sonucundahasta için zararl› maddeler veya daha az zararl› olan renk de¤iflmeleri vb.olaylar meydana gelir. Bu de¤iflmeleri önlemek amac›yla formüllere antioksidanmaddeler, tamponlar, flelat yap›c› ajanlar ve stabilizan maddeler ilave edilir. Kaplar›fl›k ve nem etkisini engelleyici flekilde seçilir.‹LAÇLARIN ET‹KETLENMES‹Haz›rlanan bir ilac›n ambalaj› üzerinde mutlaka bir etiket olmas› gerekir. Etiket seçimindeilac›n farmasötik flekli ve ambalaj›n büyüklü¤ü önemlidir.Ofisinal ve majistral ilaçlarda ilac›n muhafaza edildi¤i ve hastaya verilece¤i kapüzerine eczanenin matbaada bas›lm›fl etiketi düzgün bir flekilde yap›flt›r›l›r. Eczanelerdeyap›lan ilaçlar›n ambalaj›na yap›flt›r›lan etiketler üzerinde;

9. Ünite - ‹laçlar›n Saklama Koflullar›, Etiketlenme ve Ambalajlanmas›1. Eczanenin ad›-adresi, hekimin ve hastan›n isimleri, defter kay›t numaras›,ilac›n ad›, formülü ve farmasötik flekli kullan›l›fl flekli yaz›lmal›d›r.2. Oral olarak kullan›lacak ilaç etiketleri beyaz, haricen kullan›lacak ilaç etiketlerik›rm›z› renkli olmal›d›r.3. Eczanelerde haz›rlanacak ilaçlar, hiç kullan›lmam›fl, yeni ve uygun ambalajlarakonulmal›d›r.SIRA S‹ZDE4. Saklama koflullar› belirtilmelidir.5. Çocuklar›n güvenli¤i ile ilgili olarak gerekli uyar›lar yaz›lmal›d›r.6. Etiketler, tercihen daktilo ile ve bizzat eczac› taraf›ndan DÜfiÜNEL‹M yaz›lmal› ve hastan›nisminin alt› çizilmelidir.7. Etiket ambalaj kab›n›n flekline ve büyüklü¤üne uygun ve dört köfle veya yuvarlakflekilli olarakSORUseçilmelidir.Majistral ve ofisinal ilaçlar›n eczanede etiketlenmesi halinde, oral kullan›lacak D ‹KKAT preparatlariçin BEYAZ ve bu yol d›fl›nda yani haricen kullan›lacak ilaçlar için KIRMIZI renkli etiketkullan›l›r. Haricen kullan›lan ilaçlara (Us. Ext.) veya “içilmez’’ SIRA kayd›n›n S‹ZDEkonulmas›önerilir. Böylece haricen kullan›lacak bir ilac›n dahilen kullan›lmas› önlenmifl olur.227Oral: Dahilen kullan›lacak,a¤›z yolu ile al›n›p bo¤azdangeçip sindirim sistemindenorganizmaya geçen.SIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹MSORUD‹KKATSIRA S‹ZDEDahilen ve haricen kullan›lan ilaç flekilleri ve etiketleri afla¤›daki AMAÇLARIMIZ Tablo 9.1.’da AMAÇLARIMIZgösterilmifltir.Preparat›n flekli ve kullan›l›fl yeriK Etiketin ‹ T A P rengiBeyaz K›rm›z›Göz ilaçlar› (göz suyu. damla ve pomat) TELEV‹ZYON +Tablo 9.1K ‹ T A PEczanelerdehaz›rlananpreparatlar›netiketleriTELEV‹ZYONKulak ilaçlar› (damla, pomat) +Burun ilaçlar› (damla, pomat, sprey) ‹NTERNET +A¤›z bofllu¤una uygulanan ilaçlar(gargara, kolituvar, sprey, difl preparatlar›)+‹NTERNETMerhemler, losyon ve sulu pudralar +Lavman +Supozituvar +Deri, saç ve t›rnak preparatlar› +Oral preparatlar (enfüzyon, dekoksiyon, flurup, Iimonata, posyon,süspansiyon, emülsiyon, tablet, draje, kapsül)+‹lac›n ambalaj›n›n görünümü hasta psikolojisi üzerinde büyük etki yapar. Etiketveya ambalaj üzerinde hastaya ilac›n do¤ru olarak kullan›lmas›nda yard›mc› olacakveya saklanmas› ile ilgili di¤er konular da belirtilmelidir. ‹ki fazl› preparatlarda (kat›-mayi, ya¤-su vb.) veya zamanla çökme veya faz ayr›lmas› olabilecek kolloidal sistemler,süspansiyon, emülsiyon, liniment ve mikstürlerin ambalaj› üzerine kullan›l›flyerine uygun olarak beyaz veya k›rm›z› renkli “ÇALKALAYINIZ’’ etiketi yap›flt›r›l›r.Aktivitesini k›sa sürede kaybeden preparatlar için ‘’Son Kullan›lma Tarihi veçabuk bozulan dekoksiyon, infüzyon, posyon, müsilaj, limonata ve fluruplu for-

228 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekillerifiekil 9.1müller için “So¤ukta Muhafaza Ediniz” veya “Buzdolab›nda Saklay›n›z” fleklindeetiketler yap›flt›r›lmal›d›r. Hastaya verilmek üzere haz›rlanan bir preparat›n toksiközelli¤ini belirtmek ancak hekim istedi¤i zaman eczac› taraf›ndan yap›l›r. Ambalaja“Zehir” veya “Zehirlidir” fleklinde bir etiket hekimin iste¤i veya müsaadesi olmad›kçaasla konulmamal›d›r!Baz› eski etiketörnekleriSIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹MSORUD‹KKATSIRA S‹ZDEEtken maddelerin SIRA S‹ZDE ve haz›rlanan preparatlar›n saklanmas› gereken s›cakl›klarvard›r. Bu s›cakl›klar stabilite çal›flmalar› sonucunda elde edilir, majistral ve ofisinalilaçlar›n etiketlerine eczac› taraf›ndan ve haz›r müstahzarlar›n ambalajlar›na daDÜfiÜNEL‹Müretici firma taraf›ndan yaz›l›r. Genelde belirlenmifl olan saklama koflullar› afla¤›dakigibidir;SORU• 30°C’nin veya 25°C’nin alt›nda saklay›n›z.• 2 - 8°C aras›nda buzdolab›nda saklay›n›z, dondurmay›n›z.• - 5 ile - D‹KKAT 20°C aras›nda dondurucuda saklay›n›z.• - 18°C’ in alt›nda derin dondurucuda saklay›n›z.• Ayr›ca SIRA etikete S‹ZDE “Ifl›ktan koruyunuz”, “S›k› kapal› kaplarda saklay›n›z”, “Nemden koruyunuz”ve/veya “Kuru yerde saklay›n›z”, gibi ibareler de gerekli ise yaz›labilir.AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZK ‹ T A PBu konu ile K ilgili ‹ T daha A P detayl› bilgiye Prof.Dr. fiükran GEÇG‹L’in Farmasötik TeknolojiyeBafllang›ç (Cihan Matbaac›l›k, 1991) kitab›ndan ulaflabilirsiniz.TELEV‹ZYONSIRA S‹ZDE2Majistral ve TELEV‹ZYONSIRA ofisinal S‹ZDE ilaçlar›n etiketlerinin rengi neden önemlidir?‹LAÇLARIN AMBALAJLANMASIDÜfiÜNEL‹M ‹çerisine ilaç DÜfiÜNEL‹M (hammadde, yard›mc› madde, vb.) konan ve içeriklerini nakliye, kullan›mve bekletme esnas›nda bozmadan muhafaza edebilen materyallere ambalaj‹NTERNET‹NTERNETSORUmateryalleri, SORU bu iflleme de ambalajlama denir.Ambalaj materyalleri, ilaçlar›, kirlilik ve yabanc› madde bulaflmas›ndan koruyanalüminyum ve benzeri metal, plastik, cam, karton vb. maddelerden yap›lm›fl yal›nD‹KKATD‹KKATveya lâklanm›fl halde farkl› görünüfl ve yap›da iç ve d›fl muhafazalard›r. Jelatin kapsüllerve kafleler de dahil edilebilir. Farmasötik ürün ile temas eden ve iç ambalaj›koruyan d›fl SIRA ambalaj S‹ZDE materyali de içeri¤ine göre özenle seçilmelidir.SIRA S‹ZDEKapaklar, kaplar›n önemli bir parças›d›r. Ambalaj materyali içindeki maddelerlefiziksel ve kimyasal bir reaksiyona girmemeli, geçimsizli¤e sebep olmamal›d›r.AMAÇLARIMIZ Bir preparat›n AMAÇLARIMIZ formülü ile kab› ve ambalaj flekli birlikte düflünülmelidir.K ‹ T A PK ‹ T A PTELEV‹ZYONTELEV‹ZYON

9. Ünite - ‹laçlar›n Saklama Koflullar›, Etiketlenme ve Ambalajlanmas›229Ambalaj malzemesinin seçiminde imalatç› yönünden fiyat da önemli bir faktördür.Preparat için gerekli olan faktör veya faktörlere göre bir seçim yap›l›r.Ambalajlama; farmasötik dozaj flekillerinin son kullanma tarihlerine kadar geçensürede ürünün güvenilir ve etken bir biçimde saklanmas›na yönelik bir görevi üstlenir.Etken ve güvenilir bir ürünün sunumunda kullan›lan, ürünü muhafaza edenkoruyan ve gerekli ilaçlar›n ilk temas ettikleri materyaldir (primer ambalaj). ‹laçlar›nbir yerden di¤erine nakli, depolanmas› aç›s›ndan da ambalaj›n önemi büyüktür.Ambalaj son kullan›c›s›na ulaflt›¤›nda, özellikleri, formu ve görüntüsü bozulmayacakbir biçimde kalmal›d›r. OTC ürünler baflta olmak üzere halk sa¤l›¤›n›n korunmas›n›hedefleyen ilaçlar›n ambalaj›n›n (sekonder ambalaj›) sat›fl tekni¤i aç›-s›ndan da önemlidir.‹laç niçin ambalajlan›r?• Depolama ve da¤›t›m süresinde bozulmas›n› ve zarar görmesini engellemek.‹lac›n içinde bulundu¤u kaplar, ›fl›k, oksijen, rutubet, karbondioksit ve mikroorganizmave haflarat etkisinden korumak ve buharlaflmaya engel olmak,• Kaplar›n k›r›lmaya karfl› mekanik bir dayan›kl›l›¤›, ›fl›¤a karfl› opak olmas›,uçucu maddeler ve rutubete karfl› geçirgenli¤i olmamas›, preparat›n içersindekimaddelere karfl› inert olmas›n› sa¤lamak,• Kaplar›n kolay y›kanabilmesi ve doldurulabilmesi, dayan›kl› ve hafif olmas›,preparat›n görünüflünü cazip hale getirmeli ve kolay kullan›lmas›n›, kolaytan›nmas›n› ve hat›rlanabilmesini sa¤lamak,• Ürünün tan›mlanabilmesi için seri numaras› ve imal tarihi, barkod (çizgikod) sistemi vb. bilgiler vermek,• Ürünün kullan›m› ile ilgili olarak zorunlu ve alternatif uyar›lar› içeren bilgilerivermek için ilaçlar ambalajlan›r.OTC: Over-the-counter,tezgâh üstü ilaç.‹laç Endüstrisinde Kullan›lan Ambalaj Materyalleri ‹leAmbalajlama YöntemleriAmbalajlama iki flekilde incelenebilir;1. Ambalaj kaplar›:- ‹ç ambalaj (primer ambalaj, ilaçla do¤rudan temas, bkz. fiekil 9.2)- D›fl ambalaj (sekonder ambalaj, ilaçla dolayl› temas)2. Ambalaj materyali yard›mc› maddeleri: Aplikatörler, damlal›klar, masaj kafalar›,pipetler, nem çekici maddeler, inert gazlar vb.fiekil 9.2Primer ambalajlaraörnek: Kapsül vekaflelerabN 00 N 0 N 1 N 2 (aç›k)

230 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekilleriFarmasötik Teknoloji aç›s›ndan primer ambalaj çok önemlidir. Burada ürün ileambalaj materyali aras›nda fiziksel ve kimyasal aç›dan bir etkileflme olmamal›d›r.Farmasötik ambalajlamada kullan›lan cam, plastik, aluminyum, çelik, kauçuk,yap›flt›r›c›lar vb. materyalin kimyasal, fiziksel veya mekanik özellikleri ile bunlar›nürün ve çevre ile olan etkileflimleri ve dozaj fleklini uygun ambalaj flekli seçimi oldukçaönemlidir (Tablo 9.2).Tablo 9.2Dozaj flekli-ambalajfleklikombinasyonlar›DozajfiekliTablet,Kapsül, TozlarSteriliteSteril olmayanUygulamaflekliOralAmbalaj flekliCam veya plastik flifle ve kapak, blisterveya strip ambalaj,SupozituvarSteril olmayanRektal,VajinalYaprak veya bilisterTozlarSteril olmayan(aseptik)‹nhalasyonKuru-toz inhalerSteril olmayanOralCam veya plastik flifle ve kapak,sprey tipi flifle, damlal›kl› flifleÇözeltiler,Parenteralçözeltiler,DamlalarSteril olmayanSterilTopikalParenteral,OftalmikPlastik flifle veya kapak, damlal›k düzenekli,transdermal sal›m sistemi, esneyebilentüpCam veya plastik kap (iç t›pal›), Kullan›-ma haz›r enjektör, Kullan›ma haz›r doldurulmuflve kapat›lm›fl plastik kapSteril olmayanTopikalS›k›labilir biçimde tüp, bas›nçl› pompatipi (yüksek viskozite için), transdermalsal›m sistemi, cam veya plastik kavanozMerhemler,KremlerSterilOftalmikS›k›labilir biçimde tüp, plastik flifle veyakapak, flekil verilerek doldurulan-kapat›lanplastik kap, cam veya plastik kavanozBir tablet (kat›) veya s›v› dozaj flekli için de ayn› ambalaj flekli kullan›labilir, ancakambalaj› tan›mlayacak unsurlar birbirinden çok farkl› olacakt›r. Bu do¤rultudafarmasötik dozaj flekilleri ambalajlan›rken; kat› (tabletler, kapsüller, tozlar vb.), s›-v› ve yar› kat› (pomatlar ve kremler vb.) dozaj flekilleri, steril ürünler (enjeksiyonlukve oftalmik dozaj flekilleri), transdermal preparatlar, inhalasyon ürünleri ve nazaltatbik edilen dozaj flekilleri olarak s›n›fland›r›labilir.Ambalaj ile ürün aras›ndaki etkileflimi düzenleyen parametreler afla¤›daki gibidir:a. Ürüne uyum - ürünle uyum,b. Ürünü son kullanma tarihine kadar çevresel koflullardan koruma,c. Da¤›t›m esnas›ndaki güvenilirli¤i,d. Ürünün hastaya veya kullan›c›ya kolay, sa¤lam ve bir bütün halinde ulafl›m›,e. Ürünü çocuklara ve kurcalamalara karfl› koruma.

9. Ünite - ‹laçlar›n Saklama Koflullar›, Etiketlenme ve Ambalajlanmas›231Ambalaj Malzemesi Seçimi: Ambalajlamada kullan›lan malzeme k⤛t, metal,cam ve plastik materyallerdir. ‹ç ambalajlar tek veya çok dozlu olabilir.Tek dozlu ambalaj: K›r›lmak, y›rt›lmak suretiyle içindeki ilac› bir defal›k dozhalinde içeren ambalajlard›r. Ampul fleklindeki parenteral preparatlar, aluminyumfleritlerde ambalajlanm›fl tablet ve supozituvarlar örnek olarak verilebilir.Çok dozlu ambalaj: Farmasötik teknolojide en s›k kullan›lan ambalaj flekliolup, içindeki ilac› bozunmadan, kalite ve safl›¤› de¤iflmeden birçok defa kullan›lmas›naimkân verir.Özel kaplar: Aluminyum veya selüloz türevlerinden haz›rlanan flerit veya plastikfilmler içerisinde birçok preparat›n ambalajlanmas› say›labilir. Özellikle tek doz olarakverilen tablet, draje, kapsül, supozituvar, ovül gibi preparatlar için kullan›l›r.Ifl›k geçirmeyen kaplar: Ifl›ktan bozulan preparatlar mutlaka renkli kaplarda veya›fl›k geçirmeyen bir ambalaj içerisinde verilmelidir. Ifl›k geçirmeyecek özelliktefleffaf veya opak, aç›k veya koyu renkli bir kap kullan›l›r. E¤er bu kap temin edilemiyorsafliflenin etraf› siyah renkli bir k⤛t ile sar›lmal›d›r ve bu ambalaj kab›niçindeki madde tamamen tüketilinceye kadar ç›kar›lmamal›d›r.Farmasötik dozaj flekillerinde kullan›lacak ambalaj malzemesinin seçimindedikkat edilecek hususlar;• Geçimsizlik, geçirgenlik (hava, gaz, rutubet, ›fl›k, su, ya¤, organik madde)ve sterilize edilebilme,• Fiyat›,• Hacmi ve a¤›rl›¤›,• Özel pazarlama koflulu (tekrar kullanma, eriterek yeni flekil verme, imal vetemininin kolayl›¤›),• Kimyasal yap›s›, inertli¤i ve toksisitesi önemlidir.Geçirgenlik, s›zd›rmazl›k aç›s›ndan birçok farmakopenin ortak tan›m›na göreambalajlar; “‹yi kapat›lm›fl, s›k›ca kapat›lm›fl ve hermetik olarak s›zd›rmaz” fleklindetan›mlanm›flt›r.“‹yi kapat›lm›fl kap” içeri¤ini, yani ilac› normal koflullar alt›ndaki dolafl›mda veda¤›t›mda, depolanmada, d›fl etkenlerden (toz, kimyasal madde vb.) ve di¤er maddelerinetkisinden korur ve etken madde kayb›n› en az seviyeye indirir.Spesiyalite (Haz›r müstahzar) fleklindeki baz› preparatlar›n kapa¤›n alt k›sm›nasilikajel gibi nem çekici maddeler yerlefltirilmektedir.“S›k›ca kapat›lm›fl kap” farkl› olarak ilaç içeri¤ini d›fl etkenli s›v›, kat› ve gazlar›nkontaminasyonuna, çözücü ve etken madde kayb›na, buharlaflma, çiçeklenmeolay›na ve ürünün nemlenmesine, kurumas›na, hacminin genifllemesine ve mikroorganizmaüremesine karfl› korumal›d›r.Genelde, ilaçlar›n ambalajlanmas›nda “iyi kapat›lm›fl” olma koflulu yeterli olmaktad›r.Sadece polimer materyalden oluflan ambalajlarda “s›k›ca kapat›lm›fl” olmakoflulu aranabilir. Bu kararda hacim-yüzey iliflkisi önemlidir. K⤛t ve kartonunyan› s›ra, polimer yap›s›ndaki kutucuklar da (paket, kafle, bitkisel çaylar vb. ) s›zd›rmazl›keleman› ile kapat›lmam›flsa koruma alt›nda de¤ildir. Bu tip ambalajlarancak eczanede k›sa kullan›m süreli amaçlar için tasarlanabilirler.Tek dozlu ambalajlar›n (blisterlerin) nem geçirgenliklerinin de¤erlendirilmesi ise20°C ve %75 relatif nemde gerçeklefltirilir. Buna göre 4 s›n›f mevcuttur (USP 31).A s›n›f›: < 0,5 mg /gün ve en çok l,0 mg/gün birim ünite içinB s›n›f›: < 5 mg/gün ve en çok 10 mg/gün birim ünite içinC s›n›f›: < 20 mg/gün ve en çok

232 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekilleri“Hermetik olarak s›zd›rmaz” bir kap hava ve di¤er gazlar için inert olup s›zd›rmazl›közelli¤i tafl›r. Bu koflulu ampuller, elastomer t›pal› cam flakonlar, flifleler, bas›nçl›aerosol dozaj flekilleri (fiekil 9.3) ve alüminyum folyo ambalajlar sa¤layabilir.Genelde, hiçbir durumda hava geçirmeyecek flekilde kapat›lm›fl ambalajlard›r.Efervesan tabletler ambalajlan›rken bu özelliklerden yararlan›lmal› ve ürünmutlaka tek tek rutubet geçirmeyen üniteler halinde ambalajlanmal› ve sekonderambalajda da ayn› flekilde nemden uzak kalmas›n› sa¤lamak için nem çekici maddeler(kalsiyum klorür, silikajel gibi) kullan›lmal›d›r.fiekil 9.3Aerosol sistemiAfla¤›ya do¤ru bas›l›ncaköpük d›flar› ç›karSubapKöpük fleklindeaerosolUygulama bafll›¤›SIRA S‹ZDEBuhar faz›B BSIRA S‹ZDEGaz faz›SubapDÜfiÜNEL‹MSORUS›v› fazDÜfiÜNEL‹MBBSORUFormuldeki maddelerleitici gaz›n emülsiyonuDip tüpüAerobol kab›‹tici gaz ve etkenmadde faz›D‹KKATB : Kap içihdeki bas›nçD‹KKATSIRA S‹ZDESIRA S‹ZDEIfl›¤a hassas maddeler koyu (amber) renkli olarak üretilmifl veya opaklaflt›r›lm›flAMAÇLARIMIZ blister ambalajlarda muhafaza edilmelidir. Farmakopelerde ve T›bbi Formülerler kitaplar›ndatablo halinde ›fl›ktan muhafaza edilecek maddelerin listeleri AMAÇLARIMIZverilmifltir.K ‹ T A PTELEV‹ZYONMigrasyon “göç”:‹NTERNETAdsorpsiyon veyaabsorpsiyondan eminolunmad›¤› koflullarda hemyüzeysel hem de hacimdetutulmay› içeren sorpsiyontercih edilir.Bu konu ile K ilgili ‹ Tdaha A P detayl› bilgiye British Pharmacopeia 2008, European Pharmacopeia2005, The United State Pharmacopeia/The National Formulary 2008 (USP 31, NF26),Türk Kodeksi 1954, Türk Farmakopesi 1974 ve Kas›m Cemal Güven’in T›bbi ve KozmetikFormüler kitaplar›ndan TELEV‹ZYON ulaflabilirsiniz.Ambalaj geçirgenli¤inde gazlar ve buhar sorun yarat›p, ilaç ve ambalaj› aras›ndabir “migrasyon ve sorpsiyon” olay›na yol açar.‹NTERNETSorpsiyon sonucu ilaç inaktive olabilir, parçalanabilir, mikrobiyal kontaminasyonau¤rayabilir, tad› ve kokusuda de¤iflebilir. Ayr›ca ambalaj materyalinde y›rt›lmalar,giriflim ve renklenme, kristal teflekkülü, ya¤lanma, mekanik mukavemettede¤iflme, kabarma, geçirgenlikte de¤iflmeler olabilir. Migrasyon sonucunda ilaçtarenklenme, bulan›kl›k, çökme, aktivite kayb›, toksisite, pirojenite gözlenebilir. Kokuve tat oluflumu gibi etkilere karfl›n ambalaj materyalinde, stabilizatör kayb› nedeniylekapta renk de¤iflimi, yafllanma, yumuflat›c› kayb› nedeniyle buruflma vegeçirgenlikte de¤iflmeler meydana gelebilir.

9. Ünite - ‹laçlar›n Saklama Koflullar›, Etiketlenme ve Ambalajlanmas›233Ambalaj ile ürün aras›ndaki bu tarz bir geçimsizli¤i tespit etmek için ilaç ile denenecekambalaj materyali temas testlerine tabi tutulur. Bu testler 20°C ve 40°C’deen çok 3 ayl›k sürelerle gerçeklefltirilir. Bunlara birkaç örnek afla¤›da verilmifltir:• Bir damlal›k 20 mL göz damlas› ile 3 ay süre ile 20°C ve 40°C’de tutulur.• Bir dozaj kafl›¤› (polimerden yap›lm›fl ) içerisine 10 mL peroral olarak kullan›lacakilaç çözeltisi konularak 1 hafta 20°C’de bekletilir.• Plastikten üretilmifl tek kullan›ml›k bir enjektör içine konulacak ilaç çözeltisiile doldurulup, 2 saat ve 24 saat süreler ile 20°C ve 40°C’de tutularakkontrol edilir.Kontrollerde fiziksel, kimyasal ve fizikokimyasal parametreler dikkate al›n›r,gerekli analizler uygulan›r.Ambalajlama Maddelerinin S›n›fland›r›lmas›:1. ‹norganik madde ve bileflikleri:Cam: Farmasötik endüstride vazgeçilmez bir ürün olan cam ampul, flakon, enjektör,serum flifleleri, kan ürünlerinin muhafazas›nda kullan›lan ve istenilen flekilve büyüklükte ambalaj malzemesi haz›rlamaya imkân veren bir maddedir (fiekil9.4). Ucuzdur, kolay temizlenebilen, sterilize edilebilen ve geçirgen olmayan birmaddedir. Hava ve nem, içindeki maddelerle kolay reaksiyon vermez. Beyaz renklive ›fl›ktan bozulan maddeler için de renkli (kahverengi) haz›rlanabilir. Her tippreparat›n ambalaj› için uygun olan bir maddedir.Cam, kireç soda cam› ve nötral cam olarak iki ana grup alt›nda toplanabilir. ‹çinekonan ürünle reaksiyona girmemesi aç›s›ndan cam›n kimyasal stabilitesi çokönemlidir ve bu hidrolojik mukavemet olarak adland›r›l›r. Camlar hidrolitik mukavemetlerinegöre 4 s›n›fta toplan›rlar.Tip I Cam: Nötral camdan üretilmifl olup yüksek hidrolitik mukavemet gösterirve parenteral olsun veya olmas›n bütün preparatlar ve kan ürünleri için uygundurve tekrar ifllenmesine izin verilmez.Tip II Cam: Kireç-soda cam›ndan üretilmifl olup yüzeyin ifllenmesi sonucundayüksek hidrolitik dayan›kl›l›k gösterir ve genel olarak asit, nötral ve çözücüsü suolan parenteral dozaj flekilleri için uygundur.Tip III Cam: Kireç-soda cam›ndan üretilmifl olup orta hidrolitik dayan›kl›l›k gösterirlerve genel olarak, susuz parenteral ürünler, parenteral tozlar ve di¤er dozajflekilleri için uygundur.Tip IV Cam: Kireç-soda cam›ndan üretilmifl olup düflük hidrolitik dayan›kl›l›k gösterirve genellikle parenteral olarak kullan›lmayacak kat› dozaj flekillerinin ve yineparenteral olmayan yar› kat› ve s›v› dozaj flekillerinin ambalajlanmas› için uygundur.Cam temizli¤i, fleffaf oluflu, sterilizasyon kolayl›¤›, ucuzlu¤u, yeniden ifllenebilmesive renklendirilerek (istenen spektruma göre seçilen metal oksitlerin ilavesiyle) kullan›labilmesiyle öne ç›kar, ancak k›r›lma riski en önemli sak›ncas›d›r. Ayr›-ca a¤›r olmas›, solüsyon fleklindeki preparatlara çok hafif de olsa alkali reaksiyonve k›r›k k›s›mlar›ndan cam parçac›¤› vermesi di¤er sak›ncalar›d›r.fiekil 9.4Camdan yap›lm›flbofl ampüller veflakonlar

234 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekillerifiekil 9.5Blister ambalajiçinde haz›rlananbaz› ilaç flekilleriCam›n d›fl›nda ambalajlama materyali olarak alüminyum gibi metaller ve porselende kullan›lmaktad›r. Alüminyum a¤›rl›kl› olarak tüp imalinde ve blister ambalajlamada(fiekil 9.5) alt folyo olarak kullan›l›r.Metal: Dayan›kl›l›¤› fazla olan bir ambalaj maddesidir. Yaprak ve tabaka halinegetirilebilir. Ifl›k geçirgenli¤i yoktur. Kimyasal olarak aktif olmas› sak›ncal› taraf›d›r.Teneke kutu fleklinden, tüp ve aerosol fleklindeki preparat kaplar›na kadar bütünfarmasötik formüller için kullan›lan bir ambalaj malzemesidir. Bu amaçla paslanmazçelik, aluminyum, kalay ve kurflun kullan›l›r.‹laçlarla metal aras›nda nadiren de olsa geçimsizlik meydana gelebilir. Ambalajkaplar›n›n üzeri bir film tabakas›yla kaplamak veya laklamak suretiyle bu problemönlenebilir.Alüminyum: Eczac›l›kta en fazla kullan›lan metal alüminyumdur. Küçük ve büyükambalaj kaplar›n›n haz›rlanmas›nda kullan›l›r. Bilhassa pomat tüpleri, bükülebilir alüminyumgöz merhemi tüpleri, draje, tablet ve supozituvar ambalajlama için kavanozdo¤rudan do¤ruya veya lâkland›ktan sonra kullan›lmaktad›r.2. Organik bileflikler:Do¤al organik maddeler aras›nda kauçuk, mantar, selüloz ve türevleri, selofansay›labilir. Sentetik organik bilefliklerin en önemli grubu plastik materyallerdir(thermoplastlar, polimer maddeler olarak da adland›r›l›rlar).Plastik materyaller, metal kaplar kadar dayan›kl›, cam kaplar gibi kimyasal olarakinert iki önemli özellik içeren ve tüp, flifle, kavanoz gibi ambalaj kaplar› içinkullan›lmaktad›r. Sterilize edilme ve etiketleme güçlü¤ü, uçucu maddeler ihtivaeden preparatlar için uygun olmama gibi mahsurlar› vard›r. Plastikler için geçirgenlik,s›zd›rma, tutma, kimyasal reaksiyon kabiliyeti ile özelliklerini kaybetme vestabilite ile ilgili biyolojik ve fizikokimyasal kontroller yapmak gerekir.Kullan›lan plastikler aras›nda polietilen, polistiren, polivinil klorür (PVC), naylonönemli yer al›r. Polietilen su buhar›na karfl› dayan›kl› oldu¤u halde, oksijen vekarbondioksit gibi gazlar için geçirgendir. Naylon tamamen aksi özelliktedir. Plastikkaplarda muhafaza edilen formüller bilhassa koku maddesi ve su kayb› aç›s›ndanuygun olmayabilir.Polimer maddeler kendi aralar›nda 2 grupta incelenirler:a. Termoset polimerler; çapraz ba¤l› polimerlerdir ve bir kere flekillendiktensonra tekrar çözerek veya eriterek flekillendirilemezler (örnek; poliüretan,Fenal-formaldorit, üre-formaldolnit, silikon).

9. Ünite - ‹laçlar›n Saklama Koflullar›, Etiketlenme ve Ambalajlanmas›235b. Termoplastik polimerler; ›s› ve bas›nç alt›nda yumuflayarak flekillendirilirler.[örnek: polipropilen (PP), polivinil klorür (PVC), polistiren (PS), poliamit(PA), poliesterler, polikarbonat (PC)]Polimerlerin en önemli problemi ifllenmeleri esnas›nda kullan›lan plastifiyanmaddelerden gelen toksisite riskidir.Özellikle parenteral ve “birim toz” dolumlu ürünlerin ambalajlanmas›nda polimerlerinkullan›m› giderek artmaktad›r.Organik bilefliklerden do¤al kauçuk art›k günümüz teknolojisinde tercih edilmemektedir.Yerine, ilaç endüstrisinin ihtiyaçlar› do¤rultusunda gelifltirilen elastomerler(sentetik kauçuklar) küçük veya büyük hacimli parenteral preparatlarda veözellikle flakonlarda s›kl›kla kullan›lmaktad›r. Sentetik kauçuk üretimini takibenhemen temizlenmekte, özel ifllemlerden geçirilerek ön sterilizasyon yap›lmakta veön ambalajlama ile steril sahada kullanmak üzere haz›rlanmaktad›r. Sentetik kauçu¤unkullan›lan etken maddenin önemine göre ilaçla temas eden k›s›mlar› kaplanmaktave olas› geçimsizliklerin yok edilmesine çal›fl›lmaktad›r. Bu amaçla ençok teflon tabakaland›rma yöntemi kullan›lmaktad›r.Ka¤›t ve karton ambalajlar: Paket fleklindeki, farmasötik formüller için do¤rudando¤ruya veya parafinlenmifl ka¤›t fleklinde prospektüs, etiket olarak depolamave tafl›ma ifllemlerinde de kutu ve takviye olarak kullan›l›r. Neme dayan›kl› de-¤ildir. Plastik maddeler, mum ve polietilen gibi maddelerle kaplama geçirgenli¤iniazalt›r, dayan›kl›l›¤›n› artt›r›r.Emniyetli kapak sistemi olan ambalajlar: ‹laçlar›n çeflitli renk ve görünüflte olmas›,onlar› çocuklar için çekici hale getirir. Bu nedenle de ilaç ambalajlar›n›n çocuklaryönünden çok güvenilir olmas› gerekir. Özellikle son y›llarda yap›lan yenilikleraras›nda, kapak k›sm› zor aç›lan ambalajlar haz›rlanm›flt›r. Ambalaj›n kapa¤›-n› açmak için kapa¤›n üstünden güçlü bir flekilde bast›rmak ve sonra kapa¤› çevirmekgerekmektedir. Çocu¤un gücü bast›rma¤a ve bu kapa¤› açma ifllemine yetmeyece¤iiçin ambalaj›n emniyeti sa¤lanm›fl olacakt›r.Kapaklar ve çeflitleri: Ambalaj kaplar›n›n özelli¤ine etkili bir faktör de kapaklard›r.Kapaklar›n kolayca aç›l›p kapanacak flekilde olmas› gerekir. Kapak flekli vebüyüklü¤ü de önemlidir. Genifl a¤›zl›, krem kavanozlar› ve kutular› uzun zamanaç›k b›rak›lacak olursa kremlerde bozunma olur veya içerisinde mikroorganizmaüreyebilir. Genellikle kapaklar uygun flekil ve büyüklükte, renkte haz›rlan›r. Kapaklar›nyap›ld›¤› materyal lastik, plastik veya metal olabilir. Kullan›lan ambalaj vepreparat›n özelliklerine göre ambalaj›n kapak ve kapatma durumu ayarlan›r.Cam kaplar için camdan baflka mantar, lastik, plastik ve metalden yap›lm›fl düzveya vidal› kapaklar kullan›l›r. Metal kapaklar›n alt ve preparatla temas eden k›-s›mlar› dayan›kl› bir madde ile muhtelif flekilde kaplanm›flt›r. Kapak olarak genelliklemantar ve lastik çok kullan›l›r. Mantar, eskiden kapak olarak çok kullan›lm›flt›r.Lastik: enjeksiyonluk ve steril ilaç flifleleri için kapak olarak kullan›lan bir maddedir.Özel flekilde haz›rlanarak çözelti ile temas etmemesi sa¤lan›r.Ambalajlamada düz veya flekilli olarak yap›lm›fl, iterek yerlefltirilen veya çevirerekkapanabilen kapaklar kullan›lmaktad›r. Ayr›ca damlal›kl› flifleler veya damlal›kl›kapaklar fleklinde de ambalajlar vard›r.Kapaklar›n ambalaj içindeki madde ve preparata olan etkisi, ambalaj kab› içinverilen özelliklerde olmal›d›r.

D‹KKATD ‹KKATSIRA S‹ZDESIRA S‹ZDE236 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekilleriAMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZK ‹ T A PTELEV‹ZYONBu konu ile K ilgili ‹ T daha A P detayl› bilgiye Prof.DR. fiükran GEÇG‹L’in Farmasötik TeknolojiyeBafllang›ç (Cihan Matbaac›l›k, 1991) ve Prof.Dr. Ayla GÜRSOY’un Farmasötik Teknoloji:Temel konular ve Dozaj flekilleri (Kontrollü Sal›m Sistemleri Derne¤i Yay›n›, 2004) kitaplar›ndanulaflabilirsiniz.TELEV‹ZYONSIRA S‹ZDEHer ambalaj SIRA materyali S‹ZDE her dozaj flekli için uygun mudur?3‹NTERNET‹NTERNETFarmasötik endüstride kullan›lan ambalajlama sistemleri: ‹laç endüstrisindeDÜfiÜNEL‹M standart ambalajlama DÜfiÜNEL‹M sistemleri yan› s›ra (blister, pomat dolum, flifleleme vb.) özelambalajlama sistemleri de mevcuttur. Bunlar özel primer ambalajlama ve özellikleS ORUküçük hacimli SORU s›v›lar ile parenterallerin ambalajlanmas›nda kullan›lan tek dozludolum sistemleridir. Bu sistemde kontaminasyon riski tafl›yabilecek art›klar mevcutde¤ildir. Göz, burun damlalar› vb. ürünlerde damlal›k gibi ambalaj yard›mc›lar› daD‹KKATD‹KKATortadan kalkmaktad›r. Ürün de¤iflimi söz konusu oldu¤unda üretim band›nda temizlikve sterilizasyon gerçeklefltirilebilir. Ortalama olarak 2 mL’lik bir ürün içinSIRA S‹ZDEverim 24.000 SIRA adet/saat S‹ZDE iken 1000 mL’lik bir ürün için 4000 adet/saatlik bir kapasiteyeinebilir.Ambalaj materyali, ambalajlama ve ambalajlamada kullan›lan makineler çok çeflitlilikgöstermekte AMAÇLARIMIZ ve güncel teknoloji do¤rultusunda geliflmeler ve yenilikler sürmektedir.AMAÇLARIMIZBu konuyla ilgili uluslararas› durum flöyledir; Ambalaj ve ambalajlama konusundahükümetlerin ilgili kurumlar›n›n getirdi¤i yönerge ve yönetmelikler mevcuttur.Amerika’da FDA ve USP, Avrupa’da Avrupa Birli¤inin ilgili sa¤l›k otoriteriK ‹ T A PK ‹ T A P(Pharmaceutical Quality Group of the Institute of Quality Assurance, England,Bundesgesundheitsamt, Almanya vb.) Türkiye’de de Sa¤l›k Bakanl›¤› ve Türk Standartlar›Enstitüsü’nün yönerge ve yönetmelikleri vard›r. Tan›mlanan direktiflerTELEV‹ZYONTELEV‹ZYONdo¤rultusunda gerekli analizler yap›lmal›, ambalaj materyallerinin safs›zl›klar› tespitedilerek ürün ile geçimsizlikler en alt düzeye çekilmelidir.‹NTERNETAmbalaj›n ‹NTERNET bir ham madde oldu¤u unutulmamal›d›r. Burada devletlere ve yerelyönetimlere büyük ifller düflmektedir. Çevreye uyumlu polimerlerin seçimi titizlikledenetlenmeli, ürünlerin son kullanma sürelerinin sonunda yok edilmeleri gerekti¤indeçevreye zarar vermeden imha edilebilirli¤inin sa¤lanmas› gerekmektedir.Avrupa Birli¤i’nin yönetmelikleri ve talimatnameleri ile iyi ambalajlama uygulamalar›(GPP) do¤rultusunda, özellikle plastik kap ve polimer materyalden üretilmiflambalajlar ciddi bir biçimde denetlenmelidir.Pratik çal›flmalarda haz›rlanan preparatlar›n ambalajlanmas›nda afla¤›da belirtilenhususlara dikkat etmek gerekir.Ambalaj›n temizli¤i ve görünüflü preparat› kullanan flah›s üzerinde büyük etkiyapar. Haz›rlanan preparatlar, miktar›na ve özelliklerine göre en uygun bir kap içinekonulmal›d›r. Örne¤in, 150 mL hacmindeki bir çözeltiyi, hastaya 500 mL’lik hacimlibir flifle içerisinde vermek uygun olmaz. Müsilâjl› ve viskoz preparatlar› genifla¤›zl› bir kaba koymak kullanan kadar haz›rlayan için de bir kolayl›kt›r.Kirli görünüfllü bir ambalajdan daima kaç›n›lmal›d›r. Preparat, bulundu¤u kab›/ambalaj›kirletmemeli ve ambalaj elle tutuldu¤u zaman asla ya¤l›, fluruplu gibiyap›flkan bir his b›rakmamal›d›r.Barkod (çizgi kod) sistemi: 1977 y›l›nda Avrupa Mal Numaralama Birli¤i EAN(European Article Numbering Association) 12 Avrupa ülkesinin öncülü¤ü ile kurulmufltur.Merkezi Brüksel’de olan bu birlik içinde Türkiye’de dahil olmak üzere40 civar›nda ülke bulunmaktad›r. Ülkemiz EAN bünyesinde, özel sektörün yasal temsilcisiolan Türkiye Odalar ve Borsalar Birli¤i (TOBB) taraf›ndan temsil edilmektedir.

9. Ünite - ‹laçlar›n Saklama Koflullar›, Etiketlenme ve Ambalajlanmas›Barkod, bir mal›n hangi ülkenin hangi iflletmesinde üretildi¤ini veya ambalajland›¤›n›belirten çeflitli kal›nl›klarda bir dizi dikey ve paralel çizgiler ile bu çizgileraras›nda çeflitli boflluklardan meydana gelen bir iflaretleme fleklidir (fiekil 9.6).Çizgi Kod iflaretleri ambalaj›n üzerine önce bas›l›r veya ayr› bir etiket halindebas›l›p ambalaj›n üzerine yap›flt›r›l›r. Bunun için önce bir master film haz›rlanmaktad›r.Barkod çizgilerinin düzgün görünümünde bask› tekni¤i, renkler ve kartonunözellikleri önemli rol oynamaktad›r.Bir çizgi kod EAN-13 sisteminde,Ülke Kodu: ‹lk üç say›d›r (Türkiye’nin kodu: 869 dur).Firma Kodu: Ülke kodundan sonra gelen dört say›d›r.Ürün Kodu: Firma kodundan sonra gelen befl say›d›r.Burada ilk 2 rakam Sa¤l›k Bakanl›¤›’n›n verdi¤ide¤erlerdir. Bu 2 say› ürünün farmasötik fleklinibelirtir: 01 TABLET, 15 KAPSÜL, 35 KREM. Dahasonra gelen 3 rakam da firmas›na ait ürün kodudur.Barkod kesilip reçeteye yap›flt›r›larak, bilgisayarile fiyat ve stok kontrolleri yap›labilecektir.Kontrol Say›s›: Onüçüncü say›d›r. Bu say› öncedenprogramlanan okuma cihaz› ile, ilk 12 say›-4 0 0 4 6 4 0 5 2 3 5 9 8n›n do¤ru okunup okunmad›¤›n› kontrolü için kullan›l›r.Bir çizgi kodu okumak için lazer ›fl›nl› veya kalem tipi seyyar okuyucu kullan›-l›r. Ayr›ca sabit okuyucu sistemler de mevcuttur. Bunlar ürünün ad›n›, fiyat›n› veyadi¤er özelliklerini bilgisayar ekran›na aktarmaya yarar.Barkod sistemi ile yap›labilecek ifller:a. Envanter kontrolü yapmak,b. Üretim ak›fl kontrolü yapmak,c. Üretimde kullan›lan aletleri saptamak,d. Sat›n alma ve mal girifllerini kaydetmek,e. Malzeme hareketleri ve stoklanmas›,f. Bak›m programlar› yap›lmas›,g. Kalite emniyeti ve kalite kontrolü,h. Sevkiyat yapabilmek,i. Reçetedeki ilaçlar› SGK sistemine veya ilgili programa kaydetmek.1 Ocak 1991’den itibaren Sa¤l›k Bakanl›¤›’n›n uygulamas› ile bütün ilaç kutular›ndabarkod sistemine geçilmifltir. Teneke, plastik ambalajlardaki ilaçlarda, kutusu bulunmayanilaçlarda ve ithal ilaçlarda ambalaj üzerine barkod sembolü bas›lm›fl etiketyap›flt›r›lmaktad›r. Fason ürünlere de ruhsat sahibinin firma kodu geçerli olmaktad›r.Bu sistemin en önemli özelli¤i, bir yanl›fll›k veya hatal› üretim sonucunda o seriyeait bütün kutulara ulaflmay› kolaylaflt›r›r. ‹laç fabrikas›ndan ilaç deposuna, ilaçdeposundan eczaneye, eczaneden hastaya ilaç takibini sa¤lar.fiekil 9.6237Bir çizgi kod örne¤i

238 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekilleriÖzetA MAÇ1‹laçlar›n saklama koflullar›n›, ambalajlar›n› veetiketlerini tan›mlamak.‹laçlar›n saklama koflullar›, ambalaj› ve etiketi ilac›nhaz›rlanmas› kadar önemlidir. Çünkü, bir ilac›nhaz›rlan›fl›ndan tamamen tüketildi¤i zamanakadar geçen süre içinde fiziksel, kimyasal ve tedaviözelliklerini kaybetmeksizin muhafaza edilmesigerekir. Raf ömrü hesaplanmal› ve son kullanmatarihi iç ve d›fl ambalaja yaz›lmal›d›r.A MAÇ2‹laçlar›n etkinli¤inin do¤rudan ambalajlanmas›naba¤l› oldu¤unu aç›klamak.Dozaj flekilleri ambalaj› ile bir bütündür ve ilac›netkinli¤i, saklanmas› ve uygulanmas› direkt olarakambalaja ba¤l›d›r. ‹laç ile direkt temas edeniç ambalaj ve bunu koruyan d›fl ambalaj materyaliözenle seçilmelidir.A MAÇ3‹laçlar›n saklanmas› ve nakli esnas›nda al›nmas›gereken önlemleri ve hasta kullan›rken dikkatetmesi gereken konular› yorumlamak.‹laçlar›n saklanmas› (ilaç fabrikalar›nda, ilaç depolar›nda,eczanelerde, evlerde) ve nakli esnas›ndaal›nmas› gereken önlemler ve hasta kullan›rkendikkat etmesi gereken hususlar ambalajdave etikette yaz›lmal›d›r.

9. Ünite - ‹laçlar›n Saklama Koflullar›, Etiketlenme ve Ambalajlanmas›239Kendimizi S›nayal›m1. I. Kontrol alt›nda bulundurulmas› gerekenler (narkotiklerve al›flkanl›k yapan maddeler vb.).II. Toksik maddeler,III. Hassasiyet yapan maddeler (Antibiyotikler gibi),IV. Is›yla kolay bozulan maddeler,V. Kolay buharlaflabilen maddeler,Yukar›dakilerden hangisi ilaç üretiminde kullan›lan hammadde özelliklerine göre depolan›rken yap›lan gruplardand›r?a. I, II ve IIIb. I, III ve IVc I, II, IV ve Vd. II, III, IV ve Ve. I, II, III, IV ve V2. I. Üzerinde yaz›lan doz miktar›II. Fiziksel ve kimyasal niteli¤iIII. Safl›¤›IV. Hiçbir de¤iflimenin olmamas›Yukar›dakilerden hangisi ilac›n depolanmas› esnas›ndaraf ömrü boyunca kaybetmemesi gereken özelliklerindendir?a. Yaln›z Ib. II ve IVc. I, II ve IIId. I, II ve IVe. I, II, III ve IV3. Afla¤›dakilerden hangisi barkod sisteminin avantajlar›ndanbiri de¤ildir?a. Envanter kontrolü yap›labilir.b. Üretim ak›fl kontrolü yap›labilir.c. Sat›n alma ve mal girifllerini kaydedilebilir.d. Malzeme hareketleri ve stoklar gözlenemez.e. Sevkiyat yap›labilir.4. Afla¤›dakilerden hangisi ilaçlar› saklamak için kullan›lans›cakl›k derecelerini ifade etmez?a. So¤ukta (2 - 8°C)b. Serin yerde (8 -16°C)c. Oda ›s›s›nda (15 - 25°C)d. Oda ›s›s›nda (40°C)e. Donmaktan koruma5. Afla¤›dakilerden hangisi çözeltilerin haz›rlanma vesaklanma koflullar›na ve ambalaj›na ba¤l› olarak oluflabilecekde¤iflikliklerden biri de¤ildir?a. Mikrobiyal kontaminasyonb. Bulanma ya da çökelti oluflumuc. Homojenitenin bozulmas›d. Renk, pH ve viskozite de¤iflimie. Flokülasyon6. I. ‹laç ham maddeleri ile ambalaj aras›nda ve d›fletkenlerin etkisiyle meydana gelen kimyasal reaksiyonlarve bunlar›n sebep oldu¤u de¤iflimler,II. Emülsiyon ve süspansiyon gibi iki fazl› sistemlerdegörülen fiziksel de¤iflmeler,III. Mikroorganizma etkisiyle meydana gelen ve biyolojikde¤iflmeler,IV. Ortam flartlar› nedeni ile (saklama ›s›s›, ›fl›k, havavb.) oluflan ve etkin madde kayb› fleklindemeydana gelen de¤iflmeler,V. Toksik madde oluflumu.Yukar›dakilerden hangileri ilaçlarda saklama esnas›ndameydana gelebilecek de¤iflmelerdendir?a. I, II, III, IV ve Vb. II, III, IV ve Vc. I, III, IV ve Vd. III, IV ve Ve. II ve V7. Afla¤›dakilerden hangisi ürün -ambalaj iliflkisi içersindekiönemli parametrelerden biri de¤ildir?a. Ürüne uyum - ürünle uyumb. Ürünü k›sa bir süre çevresel koflullardan korumac. Ürünün hastaya veya kullan›c›ya kolay, sa¤lamve bir bütün halinde ulafl›m›d. Nakliye esnas›nda güvenilirli¤i sa¤lamae. Ürünü çocuklara ve kurcalamalara karfl› koruma8. Afla¤›dakilerden hangisi farmasötik dozaj flekillerindekullan›lacak ambalaj malzemesinin seçiminde dikkatedilmesi gereken özelliklerden biri de¤ildir?a. Geçimsizlik, geçirgenlik ve sterilize edilebilmeb. Fiyat›c. Hacmi ve a¤›rl›¤›d. Rengie. Kimyasal yap›s›, toksisitesi

240 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekilleriKendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›9. Eczanede haz›rlanan mâjistral bir ilac›n etiketinehangi bilgi yaz›lmaz?a. Hastan›n özgeçmiflib. Eczanenin ismi, adresi ve telefon numaras›c. Hastan›n ad›, soyad› ve cinsiyetid. Reçete kay›t numaras›e. ‹lac›n haz›rland›¤› tarih ve kullan›l›fl›10.Afla¤›dakilerden hangisi ambalajlaman›n esas amaçlar›ndande¤ildir?a. Ürünün zarar görmesini engellemekb. Kaplar›n preparat›n içersindeki maddelere karfl›inert olmamas›c. Kaplar›n kolay y›kanabilmesi ve doldurulabilmesid. Ürünün kullan›m› ile ilgili olarak zorunlu ve alternatifikazlar› içeren bilgileri vermeke. Ürünün halk sa¤l›¤› katmanlar›nda tan›nmas›n›sa¤lamak.1. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹laçlar›n Saklanmas›” bölümünütekrar gözden geçiriniz.2. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹laçlarda Raf Ömrü” bölümünütekrar gözden geçiriniz.3. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Barkod (çizgi kod) Sistemi”bölümünü tekrar gözden geçiriniz.4. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹laçlar›n Saklanma S›cakl›klar›”ile ilgili bölümünü tekrar gözden geçiriniz.5. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹laçlar›n Saklanma S›cakl›klar›”bölümünü tekrar gözden geçiriniz.6. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹laçlar›n saklanma S›cakl›klar›”bölümünü tekrar gözden geçiriniz.7. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Dozaj fiekillerinin Ambalajlanmas›”bölümünü tekrar gözden geçiriniz.8. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Dozaj fiekillerinin Ambalajlanmas›”bölümünü tekrar gözden geçiriniz.9. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹laçlar›n Etiketlenmesi” bölümünütekrar gözden geçiriniz.10. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Dozaj fiekillerinin Ambalajlanmas›”bölümünü tekrar gözden geçiriniz.

9. Ünite - ‹laçlar›n Saklama Koflullar›, Etiketlenme ve Ambalajlanmas›241S›ra Sizde Yan›t Anahtar›S›ra Sizde 1Enjeksiyon yolu ile kullan›lacak bir parenteral preparat›n(ampul, flakon, gibi) kesinlikle steril olmas› ve sterilkalmas› gerekir. Ambalaj aç›l›r aç›lmaz temiz bir ortamdaenjeksiyon yap›lmal›d›r. Hasta ampulü k›rm›fl ve a¤z›n›bantla kapatm›fl, bu flekilde ilac›n sterilitesi bozulmufltur.Bu k›r›k ampül kesinlikle kullan›lmamal›d›r.Yeni bir ampul al›n›p kullan›lmal›d›r.S›ra Sizde 2Eczanelerde haz›rlanan Majistral ve Ofisinal ilaçlar›netiketlenmesinde, etiket rengi ve ilaçla ilgili kesin vedo¤ru bilgiler yaz›lmal›d›r. A¤›z yolu ile al›n›p bo¤azdangeçip sindirim sisteminden geçen preparatlar içinBEYAZ ve bu yol d›fl›nda yani haricen kullan›lacak ilaçlariçin KIRMIZI renkli etiket kullan›l›r. Aksi taktirde,hasta supozituvar› içebilir, böylece ilac› yanl›fl kullan›r.Haz›r müstahzarlar›n kutular›nda, dozaj flekli, piyasa ismi,son kullanma tarihi ve varsa özel saklama koflullar›gibi bilgiler yaz›l›r. Örne¤in, “So¤ukta Muhafaza Ediniz”veya “Buzdolab›nda Saklay›n›z” fleklinde uyarlaryaz›l›r. Hasta kulland›¤› ilaçlar› uygun koflullarda muhafazaedebilir ve ilaçlar bozulmaz.S›ra Sizde 3‹laç etken maddelerinin kimyasal yap›s›, fiziksel ve kimyasalözellikleri farkl› oldu¤u için hepsinin ayn› tip ambalajlardasaklanmalar› mümkün de¤ildir. Baz› ilaçlar,›s›dan etkilenir, baz›lar› ›fl›ktan, baz›lar› s›v› baz›lar› kat›veya yar› kat›d›r. Do¤al olarak her ambalaj materyaliher dozaj flekli için uygun de¤ildir.KaynaklarA¤abeyo¤lu, ‹., Do¤anay, T., Çelebi, N., Acartürk, F.,Ocak, F., Ocak, Ö., De¤im, T., De¤im, Z.G., Taka,S., Türkyilmaz, A., Teksin, Z, Coflkun, Ö., Uslu, A.,Yetkin, G., Parlatan, Z, fienköylü, A., ‹mren, S., Sever,S. (1999). Farmasötik Teknoloji LaboratuvarElkitab› 3. Bask›, Ertem Matbaa, Ankara.British Pharmacopeia (2008). The Stationary Officeon Behalf of the Medicines and Healthcare productsRegulatory Agency (MHRA), London.European Pharmacopeia (2005). 5th Edition, Councilof Europea, 67075, Strasbourg Cedex, France.Alpmen, G., Alt›nkurt, T., Bergifladi, N., Topalo¤lu, Y.,Tunçel, T., Araman, A., Yener, G., Özsoy, Y. (2000).Farmasötik Teknoloji ve Kozmetoloji LaboratuvarKitab›; AB Ofset, ‹stanbul.Geçgil, fi. (1991). Farmasötik Teknolojiye Bafllang›ç,Cihan Matbaac›l›k, ‹stanbul.Gürsoy, A. (2004). Farmasötik Teknoloji-Temel ‹fllemlerve Dozaj fiekilleri, Piksel Biliflim Matbaac›-l›k ve Filmcilik Hizmetleri Ltd.fiti., ‹stanbul.Gürsoy A., Dortunç B., Akbu¤a J. (1999). FarmasötikTeknoloji Uygulamalar›, 2.bask›, Güler Ofset, ‹stanbul.Güven, K.C. (2001). T›bbi ve Kozmetik Formüler,Avc› Matbaas›, ‹stanbul.‹zgü, E. (1984). Genel ve Endüstriyel FarmasötikTeknoloji I ve II, A.Ü. Eczac›l›k Fakültesi Yay›nlar›,No.57, Ankara.Sandalc›, G.-M. (2000). Belgelerle Türk Eczac›l›¤› IV,Dr. Nejat Eczac›bafl› Yay›nlar›, MAS Matbaac›l›k A.fi.,‹stanbul.The United State Pharmacopeia/The NationalFormulary (2008) (USP 31, NF26), The United StatesPharmacopeial Convention, 12601 Twinbrookparkway, Rockville, MD 20852.Türk Kodeksi (1954). II. Bask›, ‹stiklal Matbaac›l›k veGazetecilik Koll. Ort., Ankara.Türk Farmakopesi (1974). Milli E¤itim Bas›mevi, ‹stanbul.Yak›c›, C. (Editör), Özkan, Y. (Bölüm yazar›) (2006).Sendrom II- Eczac›l›k Terimleri Sözlü¤ü, LogosT›p yay›n›, Ankara.

PRAT‹K ‹LAÇ B‹LG‹S‹, ‹LAÇ fiEK‹LLER‹10Amaçlar›m›zBu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Müstahzar kavram›n› tan›mlayabilecek,Müstahzarlar›n özelliklerini tan›mlayabilecek,Müstahzar tiplerini tan›mlayabilecek,Müstahzarlar ile pratikte karfl›lafl›lan problemleri çözebilecek,Müstahzarlar›n eczane prati¤indeki önemini aç›klayabilecekbilgi ve becerileri kazanabileceksiniz.Anahtar Kavramlar• Farmakoloji• Farmakokinetik Teknoloji• ‹laç• Müstahzar• Majistral ‹laç• Ofisinal ‹laç• Kombine Preparatlar• Farmasötik Biçimler• S›va¤• Etken Madde• Jenerik ‹sim• Ticari isim• Patent• Ruhsat‹çerik Haritas›Pratik ‹laç Bilgisi,‹laç fiekilleriPratik Müstahzar Bilgisi• G‹R‹fi• ‹LAÇLAR VE HAZIRLANIfiAÇISINDAN T‹PLER‹• MÜSTAHZAR TANIMI VEÖZELL‹KLER‹• MÜSTAHZAR T‹PLER‹ VESINIFLANDIRILMASI• MÜSTAHZAR-PATENT ‹L‹fiK‹S‹• MÜSTAHZARLARIN ECZANEDEK‹YERLEfi‹M‹• MÜSTAHZAR-REÇETE ‹L‹fiK‹LER‹• REÇETES‹Z SATILAN ‹LAÇLAR

Pratik Müstahzar BilgisiG‹R‹fiMüstahzarlar günümüzde reçetelere yaz›lan, eczanelerde sat›lan ve hastalar taraf›ndankullan›lan tedavi araçlar› aras›nda en çok ad› geçen ilaç tipleridir. Di¤er ilaçtipleri olan ofisinal ilaçlar ve majistral ilaçlar artan sanayileflme süreci sonundakullan›m› giderek azalan ve günümüzde art›k neredeyse hemen hiç eczanelerdehaz›rlanmamaktad›r. Çünkü art›k reçete ile hastaya verilmesi istenen ilaçlar aras›ndahemen hiç ofisinal ve majistal ilaç olmamaktad›r. Gerek müstahzarlar›n gereksedi¤er ilaç tiplerinin çeflitli özellikleri vard›r. Bu özellikler, haz›rlan›fl, farmasötikbiçimler, ticareti, teknoloji, ilac›n hastaya sunumu, vb. ilaçlarla ilgili çeflitli konulardankaynaklanmaktad›r. Bu özelliklerin verilmesindeki temel amaç, müstahzarlar›neczane hizmetlerindeki konumuna yönelik pratik bilgilerin kazand›r›lmas›d›r.Bu ünitede müstahzar biçimindeki ilaçlara yönelik özellikler sistematik biçimdeverilmifltir.‹LAÇLAR VE HAZIRLANIfi AÇISINDAN T‹PLER‹Dünya Sa¤l›k Örgütünün tan›mlamas›na göre ilaç, çeflitli kaynaklardan elde edilen,hastal›klar›n teflhisi (diyagnoz), tedavisi (terapi) veya hastal›klardan korunma (profilaksi)amac›yla kullan›lan kimyasal madde ve madde kar›fl›mlar›d›r. Bu genel tan›mlamaile ilaç ve ilaç hammaddeleri (etken maddeleri) ayn› kapsam alt›nda yeralmaktad›r. Kimyasal aç›dan bak›ld›¤›nda ilaç etken maddesi ço¤u kez saf madde,bazen de “standardize edilmifl” kar›fl›m biçimindedir. Kar›fl›mlar genellikle farmakolojikaç›dan etken oldu¤u ve kar›fl›mda bulundu¤u bilinen bir kimyasal maddeüzerinden standardize edilmektedir. Bu tür kimyasal maddenin etki için gerekenbelirli miktarlarda kar›fl›m içinde bulunmas› “standardizasyon” aç›s›ndan zorunluluktur.Tedavide kullan›lan ilaçlar, çeflitli ilaç hammaddelerinin belirli oranlarda vebelli yöntemlerle kar›flt›r›lmas› ile çeflitli ilaç formlar›n› (farmasötik formlar) oluflturmaküzere haz›rlanmaktad›r. Bu ba¤lamda ilaçlar iki grup hammaddeden oluflmaktad›r:• ‹laç etken maddeleri,• ‹laç yard›mc› maddeleri (farmasötik eksipiyanlar, s›va¤lar).Bir ilaç içinde ço¤u kez birden fazla ilaç yard›mc› maddesi veya etken maddesibulunabilmektedir. Hemen bütün ilaç formlar›nda ilaç etken maddesinin yan›nda“eksipiyan (dolgu maddesi)” bulunmaktad›r. ‹laç etken maddeleri genellikle

244 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekilleriSIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹MS ORUçok düflük miktarlarda (ço¤u kez miligram düzeylerinde) kullan›lmak zorunda oldu¤undandolgu maddesi etken maddenin “dozaj›n›”, yani hastaya kolayl›kla verilebilmesinisa¤lamaktad›r. Eksipiyanlar ilac›n farmasötik biçimine göre çeflitlilikSIRA S‹ZDEgöstermektedir. Örne¤in, s›v› preparatlarda en yayg›n eksipiyan sudur, kat› preparatlardaise DÜfiÜNEL‹M laktoz, niflasta gibi maddelerden dolgu maddesi olarak yararlan›l›r.Bilindi¤i gibi ilaçlar çeflitli farmasötik biçimlerde kullan›lmaktad›r: Tablet, draje,efervesan tablet, kapsül, pastil, çözelti, flurup, süspansiyon, emülsiyon, ovül,SORUsupozituvar, merhem, pomat, losyon, ampul, flakon, vb.D‹KKATSIRA S‹ZDEKonu ile ilgili D‹KKAT daha ayr›nt›l› bilgilere Ünite 8. ‹laç dozaj flekilleri bölümünde ulaflabilirsiniz.SIRA S‹ZDE‹laçlar›n bu kadar çeflitli formda haz›rlanmas›n›n çok say›da nedenleri vard›r:• StabiliteAMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ (dayan›kl›l›k): Ço¤u durumda ilaçlar›n uzun süre dayanmas›n› sa¤lamakönemli bir teknolojik sorundur. ‹laçlar genellikle sulu ortamlarda daha kolaykimyasal de¤iflimlere maruz kalmaktad›r. Kat› ortamda ise stabilite sa¤lamakK ‹ T A Pdaha K kolayd›r. ‹ T A P Bu nedenle ilaçlar›n daha çok tablet, draje, kapsül, pastil gibiformlar› haz›rlanmaktad›r.• Uygulama kolayl›¤›: Oral (a¤›z yoluyla) kullan›lan preparatlar›n hastalar taraf›ndanTELEV‹ZYONTELEV‹ZYONuygulanmas› kolayd›r. Bu nedenle yukar›da belirtilen kat› ilaç formlar›-na ek olarak flurup, süspansiyon, emülsiyon gibi farmasötik flekiller haz›rlanmaktad›r.• Biyoyararlan›m›n artt›r›lmas›: S›v› ortamlardaki ilaçlar›n biyoyararlan›m› kat›‹NTERNETpreparatlara ‹NTERNETgöre genellikle daha fazlad›r, çünkü fizyolojik s›v›lar›n içinde ilac›nda¤›lmas› ve oradan absorbsiyonu daha yüksek oranda ve h›zl› gerçekleflmektedir.Ayr›ca, baz› ilaçlar›n kat› halden sal›narak fizyolojik s›v›lar›n içindeda¤›lma ve çözünme problemleri vard›r. Bu nedenle efervesan tablet, flurup, süspansiyon,emülsiyon gibi preparatlar daha fazla kullan›lmaktad›r.• Lokal (yerel) etki sa¤lanmas›: Merhem, pomat, losyon gibi preparatlar deri ve mukozalarüzerinde yerel etki sa¤lanmak istedi¤inde uygun preparatlard›r. Vajinave serviks üzerinde etki oluflturmak için ovül ve vajinal süposituvar, rektum ve kolonüzerinde yerel etki istendi¤inde de rektal supozituvarlar kullan›l›r.• ‹lac›n a¤›z yoluyla kullan›lamamas›: Bebeklerde veya bilinci yerinde olmayanhastalarda oral yoldan ilaç kullan›m› olas› de¤ildir. Bu durumlarda ya rektal süpozituvarya da ampul, flakon gibi enjeksiyon yoluyla kullan›lan preparatlardanyararlan›lmaktad›r.• Çabuk ve fliddetli etki: Bu durumda ampul, flakon gibi enjeksiyon ile u¤ulanabilenilaç flekilleri kullan›l›r. En h›zl› etki intravenöz (toplardamar içine) yap›lanenjeksiyon ile sa¤lanmaktad›r, çünkü bu uygulamada absorbsiyon basama¤›yoktur.• Depo (sürekli) etki sa¤lamak: Depo etki çeflitli flekillerde sa¤lanabilmektedir. Ya¤l›çözelti veya süspansiyon halinde haz›lanan baz› ilaçlarda depo etki sa¤lanabilmektedir.Ayr›ca, çeflitli özel kaplama ve farmasötik yard›mc› maddeler kullan›larakhaz›rlanan baz› draje ve tabletler depo etki sa¤lamaktad›r.Yukar›da belirtilen farmasötik formlar genelde eczanelerde de haz›rlanabilece-¤i gibi, daha çok ilaç fabrikalar›nda haz›rlanmaktad›r. Bu ba¤lamda farmasötik teknolojiyönünden üç tip preparattan söz etmek mümkündür:

• Ofisinal ilaçlar,• Majistral ilaçlar,• Müstahzarlar (Spesiyaliteler).SIRA S‹ZDE10. Ünite - Pratik Müstahzar BilgisiDÜfiÜNEL‹MSORUSIRA S‹ZDE245DÜfiÜNEL‹MSORUS›v› ortamlardaki ilaçlar›n biyoyararlan›m› kat› preparatlara göre genellikle D‹KKAT daha fazlad›r,ancak buna karfl›n stabiliteleri daha düflüktür.D ‹KKATSIRA S‹ZDESIRA S‹ZDE‹laçlar›n çok say›da farmasötik formda olmas›n›n ana sebepleri nelerdir? SIRA S‹ZDESIRA S‹ZDE1• Ofisinal ilaçlar, farmakope ve di¤er resmi kitaplar›n kabul AMAÇLARIMIZ etmifl oldu¤u düzenlemeve formüllere göre eczanelerde haz›rlan›p saklanan DÜfiÜNEL‹M ilaç flekilleridir. AMAÇLARIMIZDÜfiÜNEL‹MBunlardan baz›lar› stabilitesi düflük oldu¤u ve beklemekle bozuldu¤u içintaze haz›rlan›r ve eczanelerde haz›r bulundurulmaz, örne¤in K S‹ ORU T sitrik A P asit flurubugibi.K SORU ‹ T A P• Majistral ilaçlar, eczanelerde haz›r bulunmayan fakat hekim taraf›ndan reçeteyeyaz›lm›fl formüle göre eczanelerde eczac›lar taraf›ndan TELEV‹ZYONhaz›rlananTELEV‹ZYOND‹KKATD‹KKATilaçlard›r. Bu ilaçlar asl›nda hekim taraf›ndan hastaya özel haz›rland›¤› içindaha duyarl› biçimde dozaj› yapma olana¤› bulunmaktad›r. SIRA S‹ZDE Ayr›ca, hastayaSIRA S‹ZDEözel olarak haz›rlanm›fl olmas›n›n hasta psikolojisi üzerinde olumlu etkileride bulunmaktad›r. Ancak ne var ki, gerek ofisinal ilaçlar›n ‹NTERNET gerekse majistral‹NTERNETilaçlar›n günümüzde kullan›m› genifl ölçüde azalm›flt›r AMAÇLARIMIZ DÜfiÜNEL‹Mve art›k eczanelerde AMAÇLARIMIZDÜfiÜNEL‹Mpek nadiren ilaç yap›lmaktad›r. Eczanelerde bu kapsamda art›k en fazla yap›lanpreparatlar çözelti ve patlard›r. Bunlar›n ço¤u haricen SORU kullan›l›r. Bu türSORUK ‹ T A PK ‹ T A Pilaçlar›n fliflelerine k›rm›z›, dahilen kullan›lanlar›n üzerine ise beyaz renklietiketler ile ilac›n ad›n›n yaz›lmas› eski bir gelenektir.D‹KKATD‹KKAT• Müstahzarlar, ülkemizde Sa¤l›k Bakanl›¤›ndan ruhsat ald›ktan sonra bir ilaçlaboratuar› veya fabrikas›nda seri halde üretilip eczanelerde TELEV‹ZYON mamul ürünTELEV‹ZYONolarak sat›lan ilaçlard›r. Bu gruptaki ilaçlar›n eczanede SIRA haz›rlanan S‹ZDE ilaçlaraSIRA S‹ZDEoran› sanayideki geliflmelere ba¤l› olarak 20. yüzy›l›n›n ilk çeyre¤inden sonratüm dünyada giderek art›fl göstermifltir ve art›k eczanelerde sat›lan ilaçlar›nneredeyse tamam› müstahzar kategorisindeki ilaçlardan oluflmaktad›r. AMAÇLARIMIZ ‹NTERNET‹NTERNET AMAÇLARIMIZMÜSTAHZAR TANIMI VE ÖZELL‹KLER‹K ‹ T A PArapça kökenli “müstahzar” sözcü¤ünün Türk Dil Kurumu Büyük Türkçe Sözlü-¤ünde yer alan iki anlam› vard›r: “1. Kullan›ma haz›r duruma getirilmifl, haz›rlanm›fl.2. Önceden haz›rlanarak eczanede bulundurulan haz›r ilaç, preparat.” Bu tipTELEV‹ZYONpreparatlar› tan›mlamak için kullan›lan di¤er bir sözcük olan “spesiyalite (spécialité)”de frans›zca kökenlidir.K ‹ T A PTELEV‹ZYONTürk Dil Kurumu Büyük Türkçe Sözlük: http://tdkterim.gov.tr/bts/‹NTERNET‹NTERNETMüstahzarlarlar da di¤er ilaçlar iki grup kimyasal maddeden oluflmaktad›r:1) ‹laç etken maddeleri ve 2) ‹laç yard›mc› maddeleri. Majistral ilaçlardan farkl›olarak hemen kullan›lmak zorunda olmad›klar› ve eczanelerde belli bir süre beklemekzorunda kalabildikleri için, “stabilite (dayan›kl›l›k)” konusu müstahzarlardadaha büyük önem kazanmaktad›r. Bu amaçla çok say›da ve farkl› yard›mc› maddelermüstahzarlarda kullan›lamaktad›r. Antimikrobiyal, antifungal, antioksidan türüprezervatif (koruyucu) maddeler müstahzarlar›n içinde yer almaktad›r. S›v› haldekimüstahzarlar›n stabilitesini sa¤lamak genellikle kat› haldeki müstahzarlardandaha zordur ve yukar›da ad› geçen prezervatif maddeler kullan›lmal›d›r.

246 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekilleriSIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹MSORUD‹KKATDi¤er ilaçlarda oldu¤u gibi müstahzarlar›n bileflimine de hastan›n ilac› rahatkullanabilmesi için çeflitli yard›mc› maddeler konulmaktad›r: Bunlar genellikle koku,tad ve görünüm de¤ifltirici, aromatik su veya ya¤, fleker vb. tadland›r›c› ve ilaçboyas› niteli¤inde maddelerdir. Bunlar›n da say› ve çeflidi müstahzarlarda dahafazlad›r.Müstahzarlar›n bileflimine giren yard›mc› maddelerin cins ve say›lar› müstahzarlar›nfiziksel hali ve müstahzar›n bilefliminde yer alan etken maddenin niteliklerinegöre farkl›l›klar göstermektedir. Örne¤in, s›v› preparatlarda ço¤u kez s›va¤ olaraksu kullan›l›rken, yan›nda kimyasal bozunmay› önlemek için antioksidan maddeler,mikrobiyolojik bozulmay› önlemek için antifungal, antibakteriyel özellikteprezervatif yard›mc› maddeler preparat içine konulmaktad›r. Tablet, draje, kapsülgibi kat› preparatlarda s›va¤ laktoz, niflasta gibi maddelerdir. Tabletler etken maddeve s›va¤, arap zamk›, kitre zamk› gibi çeflitli do¤al zamklar ile yap›flt›r›larak belliçaplarda homojen (tekbiçim) granüller haline sokulduktan sonra preslerde belirlibas›nç düzeylerinde s›k›flt›r›larak tablet halini almaktad›r. Burada presleme iflleminekolayl›k sa¤lamak üzere “kayd›r›c›lar” preparata kat›lmaktad›r. Drajelerde iseoluflturulan tablet boyal› ve flekerli bir kaplama ile kaplanmakta ve balmumu ile cilalan›pparlat›lmaktad›r. Bazen tabletler mide yerine “ba¤›rsaklarda aç›lmas›” istendi¤indeözel bir kaplama ile kaplanmaktad›r. Ayr›ca, sürekli etken madde sal›n›ml›depo (uzun) etkili preparatlar için de farkl› baz› farmasötik yard›mc› maddelerkullan›lmaktad›r. Ovül, supozituvar gibi kat› preparatlar ile merhem, pomat, kremgibi yar›-kat› preparatlarda dolgu maddesi ya¤ ve ya¤s› maddelerdir. ‹ki fazl› preparatolan emülsiyonlarda ise dolgu maddesi hem su hem de ya¤d›r. Emülsiyonlardafaz ayr›flmas›n› önlemek için “yüzey aktif maddeler” ve “k›vam artt›r›c›lar”kullan›lmaktad›r. Süspansiyonlarda da flokülasyonu (kekleflerek çökmeyi) önlemekiçin benzer yard›mc› maddeler kullan›lmaktad›r.SIRA S‹ZDEDi¤er ilaçlarda oldu¤u gibi müstahzarlarda da bir veya birden fazla etken maddebir arada DÜfiÜNEL‹M bulunmaktad›r. Bu tür ilaçlara “kombine müstahzar” veya “kombinepreparat” ad› verilmektedir. Burada amaç, ayn› hastal›k üzerinde etkili olan ilaçetken maddelerinin etki güçlerini artt›rmak ve/veya ilaç etken maddelerinin hastadaoluflturaca¤› olumsuz ve istenmeyen yan etkileriSORUönlemektir.Daha fazla bilgi D‹KKAT için Ünite 6. ‹laç etkileflimleri bölümüne bak›n›z.SIRA S‹ZDEKombineSIRApreparatlarda,S‹ZDEço¤u durumda etken ilaç say›s› ikidir. Ancak, multivitamin-mineralpreparatlar›nda oldu¤u gibi, çok daha fazla say›da etken madde birpreparat içinde yer alabilmektedir. Ancak, üretici taraf›ndan kombine preparatlardadikkat edilmesi gereken en önemli nokta etken maddeler aras›nda ortaya ç›ka-AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZbilecek fizikokimyasal etkileflimlerdir (geçimsizlik). Ayr›ca, etken maddenin farmasötikyard›mc› maddeler ile de bu türden bir etkileflimi olmamal›d›r. Müstahzarlardaçeflitli tipte K ‹ Tve Afiziksel P formda etken maddeler kullan›labilmektedir. ‹nhalasyonK ‹ T A P(solunum) yoluyla kullan›lan preparatlar hariç, müstahzarlar›n ço¤u etken maddekat› halde, az say›da olan di¤er baz›lar› da s›v› haldedir. ‹nhalasyon tipi müstahzarlardaise maddenin TELEV‹ZYONher üç fiziksel halinden birinde (gaz, s›v›, kat›) olabilen etinTELEV‹ZYONmaddeler uygun formülasyonlar ile ilaç haline getirilebilmektedir.Müstahzarlarda kullan›lan etken maddeler ya saf madde halinde ya da farmakolojiketkisi olan madde kar›fl›mlar› halindedir. Saf maddelerin belirli fizikokimyasalparametrelere dayanan standart özellikleri (spesifikasyonlar›) olmal›d›r. ‹laç-‹NTERNET‹NTERNETlar›n hemen hepsinin spesifikasyonlar› farmakope, kodeks, formüler gibi resmi ki-

10. Ünite - Pratik Müstahzar Bilgisitaplarda kay›tl›d›r. Rengi, kokusu, tad›, kristal yap›s›, içerdi¤i nem oran›, kristal suyu,ergime veya kaynama noktas›, safs›zl›k yüzdesi vb özellikler ile miktar tayinyöntemleri bu resmi kitaplarda yer almaktad›r. Bu özelliklere dayanarak müstahzarüreticisi laboratuar ve fabrikalara gelen ilaç etken maddelerinin üretimden önce“kalite kontrol” ifllemleri mutlaka yap›lmal›d›r. Kalite kontrol ifllemi sonras›ndabu kitaplarda belirtilen kalite normlar›na uymayan ilaç etken maddeleri SIRA S‹ZDE müstahzarüretiminde kullan›lmamakta ve üreticisine iade edilmektedir, çünkü tan›m› gere¤i“standart özellikler” tafl›mas› gereken ilaç, etken maddenin belirlenen standartlar›nDÜfiÜNEL‹Malt›nda spesifikasyonlara sahip oldu¤undan, art›k standart özellikler tafl›mayacakt›r.Farmasötik yard›mc› maddeler için de bu kitaplarda tan›mlanm›fl spesifikasyonlarvard›r.SORUMüstahzarlarda kullan›lan etken maddeler ya saf madde halinde ya da D ‹KKAT farmakolojik etkisiolan madde kar›fl›mlar› halindedir.247SIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹MS ORUD‹KKATSIRA S‹ZDESIRA S‹ZDEMüstahzarlarda kullan›lan madde kar›fl›mlar› ço¤unlukla bitkisel kaynaklardançeflitli yöntemler ile yo¤unlaflt›r›larak çekilen ilaç etken maddeleridir. Bunlar ekstre,tentür, alkola, distilat halinde olabilmektedir. Ekstreler, AMAÇLARIMIZ genellikle iki flekildehaz›rlan›r: a) dekoksiyon ve b) infüzyon. “Dekoksiyon” (Lat. decoctum: kaynatma) AMAÇLARIMIZkurutulmufl veya taze bitkisel veya hayvansal materyalin ufalanmas› ve toz edilmesindensonra belli miktar›n›n yine belli miktar su ile su banyosu K ‹ üzerinde T A P belli birK ‹ T A Psüre (ço¤unlukla yar›m saat) kaynat›lmas› ve oluflan kar›fl›m›n 40°C’ye so¤utulmas›ndansonra süzülmesi suretiyle haz›rlan›r. “‹nfüzyon” (Lat. infundire: dökmek)ise ufalanm›fl bitkisel materyal üzerine kapal› bir kap içinde TELEV‹ZYON kaynar su dökülerekTELEV‹ZYONve 5 dakika kaynar su banyosunda bekletilerek haz›rlan›r. Daha sonra dekoksiyonda oldu¤u gibi süzülür. “Tentür” (Lat. tinctura: boyamak), bitkisel, hayvansal veyasentetik ilaç ham maddelerinin genellikle karanl›kta ve s›k› kapal› kaplarda, uygun‹NTERNET‹NTERNETçözücülerle maserasyon (bekletme) veya perkolasyon (sürekli ak›fll› s›v› temas›)yoluyla ifllem görmesi suretiyle elde edilmektedir. “Alkola” (Lat. alcoholata), do¤alilaç hammaddesinin alkol (etanol) içinde belli bir süre maserasyonu (bekletilmesi)sonras›nda distilasyonu (dam›t›lmas›) suretiyle haz›rlanmaktad›r. “Distilat” (Lat.distillare), imbik vb. kaplarda genellikle bitkisel ham maddelerin su veya uygunbir çözücü ›s›t›lmas› ve buharlaflan bu çözücünün ayr› bir kapta yo¤unlaflt›r›lmas›ile elde edilmektedir. Yukar›da belirtilen flekillerde haz›rlanan ekstre, tentür, alkola,distilat vb madde kar›fl›mlar› ilaç etken maddesi olabildikleri gibi ayn› zamandafarmasötik yard›mc› maddeler olarak, örn. koku ve tat de¤ifltirici gibi, farmasötikteknolojide kullan›lmaktad›r. Müstahzar haz›rlamada kullan›lan bu tür maddelerinekstre, tentür gibi baz›lar› vakum alt›nda kurutularak da kat› ilaç formlar›n›n bileflimindegirmektedir. Bu flekilde haz›rlanan ekstre, tentür, alkola, distilat vb. ilaçhammaddelerinin de standart özellikler tafl›mas› gerekmektedir.Bitkisel ürünlerden haz›rlanan kar›fl›m halindeki ilaç etken maddeleri SIRA nelerdir S‹ZDE ve bunlarnas›l haz›rlan›rlar?DÜfiÜNEL‹MMüstahzarlar, ilaç laboratuvarlar› veya ilaç fabrikalar› taraf›ndan belli kalitenormlar›na uyularak haz›rlanan ticari ürünlerdir ve bunlar›n ticari adlar› vard›r. Buticari adlar›n üzerine genelikle “ ® iflareti (Registered mark: Kay›tl› SORU ticari marka)” konulmaktad›r.Belli “jenerik ad›” olan etken madde veya maddeleri içeren müstahzarlar›n(tek etken maddeli veya kombine) çeflitli üreticiler taraf›ndan farkl› ticariD‹KKAT2SIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹MSORUD‹KKATSIRA S‹ZDESIRA S‹ZDEAMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ

248 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekilleriadlarla piyasaya sürüldü¤ünü görmekteyiz. Bu durumlara örnekler Tablo 10.1’deyer almaktad›r.Tablo 10.1Baz› tekli vekombinemüstahzarlar, etkenmaddeleri ve ticariadlar› (Aç›klamalariçin bknz:Müstahzar tipleri ves›n›fland›rmalar›).Müstahzar›n TicariAdlar›ASPIRIN ® , ALGO ® ,ASEGAN ® , ASPINAL ® ,ASPIMIRIN ® , OPON ® , vb.ANALGOL ®‹laç Etken MaddesininJenerik Ad›Asetilsalisilik asitAsetilsalisilik asit + ParasetamolAç›klamalarTürkiye ilaç piyasas›nda formülasyonve etken madde miktar› aç›lar›ndanbiribirine çok benzeyen 20 kadarpreparat vard›r. Bu isimlerden ilki,asetilsalisilik asit preparat› ilk olaraküreten firmaya aittir. Analjezik ve antipiretiktir.Asetilsalisilik asit ve parasetamol’ünkombine preparat›d›r.ASPIRIN FORTE ® Asetilsalisilik asit + Kafein Bu kombine preparatta kafein asetilsalisilikasidin analjezik etkisine katk›sa¤lamaktad›r.A.P.C. ® , DOLVIRAN ®Asetilsalisilik asit + Kafein+ KodeinBu üçlü kombinasyonda kodein deanaljezik etkiye katk› sa¤lamaktad›r.CAFERGOT ® Ergotamin + Kafein Ergotamin ve kafein’in kombine preparat›d›r.Antimigren etkilidir.ERGAFEIN ®AVMIGREN ®Ergotamin + Kafein + ParasetamolErgotamin + Kafein + Parasetamol+ MekloksaminYukar›daki kombine preparat›n içineparasetamol de konarak a¤r› kesicietkiye katk› sa¤layan kombine antimigrenpreparatt›r.Bu dörtlü kombinasyonda, mekloksaminantitussif (öksürük kesici) etkisinedeniyle kombinasyonda yer birbilefliktir.VIAGRA ® , DEGRA ® ,EGIRA ® , SILDEGRA ® ,VIGRANDE ® Sildenafil Bu ticari isimlerden ilki “innovatörfirman›n” (ilac› gelifltiren üretici firman›n)verdi¤i ticari add›r, di¤erleriise “jenerik preparatlar›n” ad›d›r. Sildenafiliçeren preparatlar erkeklerdeerektil impotens (iktidars›zl›k) tedavisindekullan›l›r.Müstahzarlar tüm dünyada çeflitli ülkelerde kullan›lmadan önce ülkenin ilgilisa¤l›k kuruluflundan “ruhsat” almak zorundad›r. Ruhsat kavram›, ilaçlarda s›kl›kla“patent” kavram› ile kar›flt›r›lmaktad›r. Ruhsat, herhangi bir ülkede yetkili bir sa¤l›kkuruluflu (örn.: Sa¤l›k Bakanl›¤›) taraf›ndan bir ilac›n üretim, itahalat›, ticari pazarlamave/veya da¤›t›m› için verilen resmi izindir. Sözkonusu ruhsat patentli, patentsizveya patent koruma süresini tamamlam›fl uluslar aras› normlara göre “ilaçözelliklerini” tafl›yan ürünlere verilmektedir. Patent ise, herhangi bir üretici (kifliveya firma) taraf›ndan üretilen ve ticari de¤er tafl›ma olas›l›¤› yüksek olan bir ürüniçin “fikri mülkiyet hakk›d›r”. Yani, bir anlamda patent ile üreticinin bir ürün üzerindeki“eme¤i” korunmaktad›r. Patentli ürünü, ticari amaçlarla kullanmak isteyendi¤er kifli veya firmalar patent hakk› olan paray› üreticiye (innovatöre) ödemek zorundad›r.Herhangi bir farmakolojik etkiyi gösteren madde, gösterdi¤i aktivite nedeniylepatentlenebilmektedir, ancak ruhsat alamayabilmektedir. Ülkemizde ilaç-

D‹KKATD‹KKATSIRA S‹ZDESIRA S‹ZDE10. Ünite - Pratik Müstahzar Bilgisi249AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZlara ruhsatlar› Sa¤l›k Bakanl›¤› vermektedir. Ayr›ca, OTC (Over-the-counter; reçetesizsat›lan) ürün niteli¤indeki bitkisel preparatlara da Tar›m ve Köyiflleri Bakanl›¤›ruhsat vermektedir. (Bknz. Yaflam›n içinden). Amerika Birleflik DevletlerindeK ‹ T A Pilaçlara ruhsat› sa¤l›k bakanl›¤›na ba¤l› bir kurulufl olan “FDA (Food Drug Administration)”vermekte ve tüm dünyada ilaç ruhsatlar› için norm olan özellikleri belirlemektedir.Ayr›ca, Avrupa Birli¤inin de ilaç ruhsat ifllemleri için oluflturdu¤uT ELEV‹ZYONbenzer bir kurulufl vard›r: “EMA (European Medicines Agency)”.K ‹ T A PT ELEV‹ZYONFDA ve EMA hakk›nda daha fazla bilgi için http://www.fda.gov/default.htm ‹NTERNET vehttp://www.ema.europa.eu/ linklerine bak›n›z‹NTERNETBir müstahzara ait kutu ve etiket (ambalaj) standart olup flu bilgileri içermelidir:• Müstahzar›n ad›, farmasötik flekli, ambalaj içindeki ilaç say› veya gramaj›(örn.: 20 draje, 30 tablet vb.),• Formüle giren etken maddelerin isim ve miktarlar› (örn.: gram veya miligram),• Formüle giren yard›mc› maddelerden özellikle boyalar›n isimleri,• ‹lac›n kullan›l›fl yeri ve indikasyon alan› (her preparatta olmayabilir; opsiyonel)• Üretici firman›n ad› ve ruhsat sahibinin tam ad› ile aç›k adresi,• ‹mal (üretim) yeri ve aç›k adresi,• Ruhsat tarih ve numaras›,• ‹malat (üretim) tarihi, seri numaras› ve ilac›n son kullanma tarihi,• Fiyat küpürü (KDV dahil fiyat, ilaç ad› ve ilaç say›s› bilgileri içerir) ve barkod/karekod,• Reçeteyle veya reçetesiz sat›ld›¤›,• Kullan›m flekli ile ilgili k›sa bilgiler (örn.: “A¤›za püskürtülerek kullan›l›r”;“Bir bardak su veya flekerli su ile kar›flt›r›larak içilir” gibi),• Saklama koflullar› ve baz› önemli uyar›lar.‹laçlar›n ambalaj› üzerinde yaz›l› önemli uyar›lardan baz›lar› flunlard›r:• “Kullanmadan önce prospektüsü okuyunuz”• “Beklenmeyen bir etki görüldü¤ünde doktorunuza baflvurunuz”• “Çocuklar›n ulaflamayaca¤› yerlerde ve ambalaj›nda saklay›n›z”• “Fiyat kupürü olmayan ambalajlar› sat›n almay›n›z”• “Kesilmifl veya aç›lm›fl ambalajlar› sat›n almay›n›z”• “Tabletleri çi¤nemeyiniz ve parçalayarak yutmay›n›z” (Depo etkili/Kontrollüsal›ml› preparatlar için özellikle önemli)• “Uyku haline neden olabilir. Etkilenilirse araç ve makine kullan›lmamal›-d›r” (Sedatif özellikleri olan antihistaminik vb. ilaçlar için önemli)• “ .......’› yutmay›n›z. Burun delikleri içine sürmeyiniz. Küçük çocuklar›nburun delikleri içine sürüldü¤ünde ani kollaps yapabilir.” (Kafur, mentolvb. aromatik maddeler içeren pomat, merhem türü ilaçlar için önemli).Ambalaj›n üzerindeki son kullanma tarihi önemlidir, çünkü üretici firma taraf›ndanyap›lan stabilite kineti¤i çal›flmalar›yla ilac›n hastal›¤› tedavi etti¤ini garantileyenson tarih ambalajdaki bu tarihtir. Bu tarihten sonra da muhtemelen müstahzariçinde etken madde olacakt›r, ancak bunun hastal›¤› tedavi edememe olas›l›¤› bulunacakt›r.Belki de saklama koflullar›ndaki farkl›l›¤a göre oluflan kimyasal bozunmaile preparat›n içinde hiç etken madde bulunmayacakt›r. Müstahzar içindeki ilaçetken maddelerinin kimyasal bozunma ürünleri ço¤u kez istenen farmakolojik et-

250 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekillerikiyi sa¤layamamaktad›r, hatta bazen esas etken maddeye göre bunlar daha fazlayan etkiye neden olabilmektedir. Örne¤in, zaten nefrotoksik etkileri olan tetrasiklinlerinkimyasal bozunma ürünlerinin bu yan etkilerinin esas ilaç etken maddelerindendaha fazla oldu¤u anlafl›lm›flt›r. Bu nedenlerle, son kullanma tarihini geçmiflilaçlar sat›lmamal›, hasta taraf›nda da sat›n al›nmamal›d›r. Ayr›ca, evde kal›p dason kullanma tarihini geçen ilaçlar da kullan›lmamal›d›r. Eczanede son kullanmatarihini geçen ilaçlar eczanenin al›fl-verifl yapt›¤› depoya teslim edilmelidir.Yukar›da da belirtildi¤i gibi müstahzar ambalaj›n›n içinde “hasta taraf›ndanokunmas› gereken” bir prospektüs bulunmas› gereklidir. Her ne kadar prospektüslerhasta için yaz›lm›fllarsa da ço¤u prospektüs içinde hastan›n anlamakta zorlukçekti¤i veya hiç anlamad›¤› ifadeler ve sözcükler bulunabilmektedir. Mesleki terminolojiye(T›p terminolojisine) ait olan bu ifadelerin hasta taraf›ndan anlafl›lmas›-n› sa¤lamak üzere eczac› ve/veya ilac› yazan hekim yard›mc› olmal›d›r.Prospektüs içinde, ambalaj ve etiket üzerinde ilaçla ilgili yaz›l› olanlar d›fl›nda, flubilgiler yeterince ayr›nt›l› olarak alt bafll›klar halinde düzenlenmifl biçimde yer almal›d›r:• Ayr›nt›l› bileflimi (formül),• Farmakolojik özellikleri (farmakokinetik bilgiler de dahil),• Endikasyonlar›, yani ilac›n kullan›ld›¤› alanlar (detayl› olarak),• Kontrendikasyonlar›, yani ilac›n kesinlikle kullan›lmamas› gereken durumlar,• Uyar›lar/Önlemler; bu bölümde ilaçla tedaviye ait baz› uyar›lar, bebekler, çocuklar,yafll›lar (pediatrik ve geriatrik hastalar), hamileler, emzikli anneler gibi özelhasta gruplar›nda ilac›n kullan›lma özellikleri,• Yan etkiler/advers (beklenmeyen) etkiler; en s›k rastlanan yan etkiler ve yan etkiile ilgili en önemli uyar› büyük harflerle yaz›lm›fl olarak: “BEKLENMEYEN B‹R ET-K‹ GÖRÜLDÜ⁄ÜNDE DOKTORUNUZA BAfiVURUNUZ” fleklindedir,• ‹laç Etkileflmeleri ve di¤er etkileflimler (alkol, besin vb.) ile bu etkileflimlere yönelikönlemler,• Kullan›m flekli ve dozu, dozlardan birisi atland›¤›nda yap›lacak olan fleyler,• Doz afl›m› (afl›r› dozaj) durumunda ortaya ç›kacak etkiler ve bunlar›n tedavisi,• Saklama koflullar›,• Ticari takdim (sunum) flekli ve ambalaj muhtevas› (içeri¤i),• Piyasada mevcut di¤er farmasötik dozaj flekilleri.FDA ve EMA taraf›ndan ruhsat alan ilaçlar›n prospektüslerinin biraz farkl›l›k olmaklabirlikte Türkiye’deki ilaç prospektüsleri ile ayn› bilgiler içerdi¤i görülmektedir.Aradaki en önemli farkl›l›k, bu iki kurulufl taraf›nda verilen ruhsatl› ilaçlar›nprospektüsleri daha kapsaml› ve ayr›nt›l› olmas› ve alt bafll›klar›n›n biraz farkl› olmas›d›r.MÜSTAHZAR T‹PLER‹ VE SINIFLANDIRILMASIMüstahsarlar fiziksel tip ve farmasötik biçimlerine göre s›n›fland›r›labilmektedir.Buna göre bafll›ca 4 grup müstahzar s›ralanabilir:1. Kat› ilaç formlar›,2. Yar›-kat› ilaç formlar›,3. S›v› ilaç formlar›,4. Gaz ilaç formlar›.

10. Ünite - Pratik Müstahzar Bilgisi251Kat› ‹laç Formlar›Kat› ilaçlar, toz, diskus, granül, pastil, tablet, draje, kapsül, yak›, transdermal plaster,ovül, supozituvar gibi formlarda olabilmektedir. Bu kat› ilaç formlar›n›n çokçeflitli alt tipleri de bulunmaktad›r. Dozaj problemleri nedeniyle, günümüzde müstahzarolarak “toz” ve “granül” biçiminde preparat art›k pek fazla piyasada bulunmamaktad›r.Ancak, bu iki preparat tipi d›fl›ndaki kat› ilaç formlar› piyasada yayg›nolarak kullan›lmaktad›r. Tozlar›n son y›llarda “diskus” ad› verilen bir özel uygulamaflekli vard›r. Bu uygulamada toz do¤rudan do¤ruya özel apareyi yard›m›ylainhale edilerek (soluma yoluyla) vücuda al›nmaktad›r. Özellikle ilac›n bronfllarve akci¤erlerin etkilemesi istendi¤inde bu preparat ve uygulama flekli tercih edilmektedir.“Yak›lar”, lokal etki sa¤lamak için deri yüzeyine yap›flt›r›l›p etken maddesiyüzeysel etkiler sa¤larken, yine deri yüzeyine yap›flt›r›lan “transdermal plasterlerdeki”etken madde kontrollü sal›mla deri katmanlar›n› aflarak kan dolafl›m›naulafl›rlar ve böylece sistemik etki olufltururlar. “Ovül” ve “supozituvarlar” asl›ndaoda s›cakl›¤›nda kat›, ancak vücut s›cakl›¤›nda s›v›laflma (erime) özelli¤ine sahipya¤l› s›va¤lar içermektir. Bu özellikleri ile belki ovül ve supozituvarlar yar›-kat› ilaçformlar› olarak düflünülebilir, ancak uygulama an›nda hala kat› olduklar› için kat›preparatlar kapsam› alt›nda de¤erlendirilmelidirler. Ovüller kad›nlarda esas olarakvajina, serviks ve uterusun etkilenmesi gereken durumlarda “vajina içine konarak”kullan›l›rlar, haz›rlan›fl ve farmasötik yard›mc› maddeler yönünden supozituvarlarabenzerler. Supozituvarlar ise lokal veya sistemik etki elde etmek için “rektal yoldan”kullan›l›rlar. Sistemik etki sa¤lamak üzere supozituvar kullan›m› oral yoldanilaç almas› mümkün olmayan eriflkin hastalar ile bebek ve küçük çocuklarda önemkazanmaktad›r. “Pastiller”, genellikle a¤›z bofllu¤u ve larinks (yutak) üstü bölgelerdelokal etki sa¤lamak için a¤›zda “çi¤nenerek” veya “emilerek” kullan›lan kat›preparatlard›r. Nitrogliserin örne¤inde oldu¤u gibi dilalt›na konup emilerek kullan›lan(sublingual uygulama) baz› tabletler çok h›zl› bafllayan bir sistemik etki sa¤lamaktad›r.Bu sayede çok ivedi bir biçimde anjina pektoris krizleri geçifltirilerekkalp enfartüsü önlebilmektedir. “Tabletlerde” çok çeflitli farmasötik teknoloji varyasyonlar›ile preparata farkl› özellikler kazand›r›labilmektedir. Özel kaplamalar iletabletin mide yerine barsaklarda aç›lmas› sa¤lanabilmektedir. Bu durum salisilatlarörne¤inde oldu¤u gibi ilac›n mideyi fliddetle tahrifl etti¤i durumlarda veya ilac›nmide asidi ile etkisini genifl ölçüde yitirdi¤i durumlarda önem kazanmaktad›r. Buson duruma örnek olarak penisilin grubu antibiyotikler ve eritromisin verilebilir.Ayr›ca, tabletlere çeflitli farmasötik teknoloji teknikleri ve farmasötik yard›mc› maddelerkullan›larak “kontrollü sal›m özelli¤i” verilebilmektedir. Bu son özellik ileilaçlar›n uzun ve depo etkili olmas› ve bu sayede hastalar›n çok fazla say›da ilaçalmas› (yutmas›) önlenmekte, kullan›m kolayl›¤› sa¤lanmaktad›r. “Kapsüller”, etkenmadde üzerinde fazla ifllem yapmadan ve fazla farmasötik yard›mc› maddekullanmadan haz›rlanan ilaç formlar›d›r. Kapsüllerin çeflitli tipleri vard›r. Örne¤in,“yumuflak jel tipi kapsüller” bal›k ya¤› gibi s›v› haldeki ilaç etken maddelerini a¤›zyoluyla uygulama kolayl›¤› sa¤lamaktad›r. Ayn› bal›k ya¤› s›v› ya¤l› çözelti halindede uygulanabilmektedir, ancak bu preparat›n kötü tad› ve kokusu kullan›m›n› güçlefltirmektedir.Kapsüller de özel bir kaplama sayesinde ba¤›rsakta aç›lan kapsüllerhalini almaktad›r.

252 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekilleriYar›-Kat› ‹laç Formlar›Bu gruptaki ilaç formlar› ak›flkanl›¤›n› muhafaza eden k›vaml› ve ya¤s› preparatlard›r.Merhem, pomat, krem gibi adlarla an›lan tipleri vard›r. Bu preparatlar oda s›-cakl›¤›nda yar›-kat› özellikte olup, bir tüp içinden s›k›larak veya kap içinden elleal›narak sürülmek suretiyle kullan›lmaktad›r. Yar›-kat› olan bu ilaç formlar› vücutyüzeyinde veya vücut boflluklar› üzerine uyguland›¤›na s›v›laflarak etken maddeninvücuda ulaflmas›n› sa¤lamaktad›r. Hemen hepsi lokal amaçlarla kullan›l›r, dermatolojik,oftalmolojik, otik ve nazal amaçlarla deri, göz, kulak ve buruna uygulanmaktad›r.Göz ve kulakta kullan›lacak preparatlar steril olmak zorundad›r. Ayr›ca,say›lar› pek fazla olmamakla birlikte a¤›z içi, rektum ve vajinal mukozaya uygulanantipleri de vard›r.Apirojen: Atefl oluflturanmaddelerden ar›nm›fl olmaözelli¤i. Sterilize edilip canl›mikroorganizma içermeyençözeltide yer alan ölümikroorganizma SIRA S‹ZDE kal›nt›lar›enfeksiyona yol açmasa daatefl oluflturabilir.DÜfiÜNEL‹M‹zotonik: Hücrelerdeki ozmotikbas›nç ile uyumlu olmaözelli¤i. SORUS›v› ‹laç Formlar›Daha önce de belirtildi¤i gibi s›v› ilaç formlar› biyoyararlan›m› en yüksek olan preparatlard›r,çünkü etken maddelerin fizyolojik s›v›lara kar›flmas› daha kolayd›r. Ancak,çok önemli bir stabilite (dayan›ks›zl›k) problemi vard›r, çünkü preparat hemmikrobiyolojik hem de kimyasal bozulmalara aç›kt›r. Bu nedenle stabilitenin sa¤lanmas›için çok çeflitli farmasötik yard›mc› maddelere ihtiyaç vard›r ve genellikles›v› halde saklanan preparatlar›n raf ömrü kat› halde saklananlara göre daha k›sad›r.Lokal ve sistemik olarak kullan›lan tipleri vard›r. Losyon, çözelti, emülsiyon,süspansiyon, flurup, ampul, flakon, aerosol, sprey gibi biçimlerde haz›rlan›rlar. Ayr›ca,parenteral yoldan (enjeksiyon ile) kullan›lacak preparatlar›n s›v› ilaç formdaolma zorunlulu¤u vard›r. Parenteral olarak kullan›lacak çözelti, süspansiyon, emülsiyon,ampul, flakon gibi preparatlar›n steril (mikroorganizma içermeyen), apirojenve izotonik olmalar› gereklidir. Ya¤l› çözeltiler damar içine (intravenöz) enjekteedilemezler, kas içine (intramusküler) veya subkutan (cilt alt›na) enjekte edilmelidir.fiurup tipinde preparatlar› uygun tat ve kokular› nedeniyle çocuklar›n kul-SIRA S‹ZDElanmalar› kolayd›r. Ba¤›rsaklardan emilmeyip gastrointestinal sistemde (mide-ba-¤›rsak kanal›) DÜfiÜNEL‹M lokal etki sa¤lamas› istenen ço¤u preparatlar süspansiyon formundahaz›rlanmaktad›r. Aerosol ve sprey tipinde preparatlarda s›v›lar›n bas›nçla püskürtülmelerisonucunda oluflan ince s›v› parçac›klar› içinde çözünmüfl durumda bulunanilaç inhalasyon yoluyla kullan›lmakta ve akci¤erlere kadarSORUulaflabilmektedir.D‹KKATSIRA S‹ZDEParenteral olarak D‹KKAT kullan›lacak çözelti, süspansiyon, emülsiyon, ampul, flakon gibi preparatlar›nsteril (mikroorganizma içermeyen), apirojen ve izotonik olmalar› gereklidir.SIRA S‹ZDEGaz ‹laç Formlar›Çok az say›da müstahzarda etken ve yard›mc› madde gaz halindedir ve inhalasyonAMAÇLARIMIZ (solunum) yoluyla kullan›l›rlar. Bunlar ço¤unlukla eczanelerde bulunmamaktad›r. AMAÇLARIMIZDaha çok solunum uyar›c›s› olarak kullan›lan gaz karbojen (%5 CO 2 + %95 O 2 kar›fl›m›)ve baz› gaz haldeki genel anestezikler bu kategoride yer almaktad›r.K ‹ T A PResmi kullan›m K ‹ T A Paç›s›ndan müstahzarlar, patent korumas› olan (innovatör) vepatent korumas› olmayan (jenerik) olmak üzere iki kategoride s›n›fland›r›labilmektedir.TELEV‹ZYONTELEV‹ZYONSIRA S‹ZDEMüstahzarlar SIRA fiziksel S‹ZDEtip ve farmasötik biçimlerine kaç ana kategoride toplanmaktad›r?3‹NTERNET DÜfiÜNEL‹M‹NTERNETDÜfiÜNEL‹MSORUSORUD‹KKATD‹KKAT

10. Ünite - Pratik Müstahzar Bilgisi253MÜSTAHZAR-PATENT ‹L‹fiK‹S‹Dünyan›n birçok ülkesi ve teknolojik yönden ileri ülkelerinin tümünde oldu¤u gibiülkemizde de “uluslararas› patent yasas›” yürürlüktedir. Patent bulufl yapan kiflive kurulufllar›n eme¤ini koruma alt›na alan yasal ve resmi bir uygulamad›r. Patentbulufl yapan kifli ve kurumlar›n bulufl üzerindeki haklar›n› ancak belli süreler ilekorumaktad›r. Patent koruma süreleri incelemeli patent için 20 y›l, incelemesiz patentiçin 10 y›l, faydal› model için ise 7 y›ld›r. ‹laçlar için patent koruma süresi 20y›ld›r. Söz konusu bu koruma asl›nda buluflun ortaya ç›kar›lmas› sürecinde eldeedilen “verilerin” korunmas›d›r. Herhangi bir farmakolojik etkiye sahip olan ilac›npatentlenmesi mümkündür ve bu aflamada patentlenen ilaç aday› için ço¤u kez“ruhsat” al›nmas› mümkün olamamaktad›r. Bu noktadan sonra, ilaç aday› olanmadde için 5-10 y›l sürecek emek ve sermaye yo¤un bir AR-GE süreci gerekmektedir.Bu süreç içinde maddenin bazen ilaç olamamas› oldukça büyük bir olas›l›kolarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. ‹nceleme alt›na al›nan her 10.000 maddeden sadece1 tanesinin ilaç olabilme ayr›cal›¤›na eriflti¤i bilinmektedir. Bunun temel nedeni“insan sa¤l›¤›na verilen önem” ve bu önemli alan içinde ilac›n hem hastay› tedavietmek hem de hastaya zarar vermemek fleklinde özetlenebilecek bir misyon üstlenmesidir.Gerekli AR-GE süreçlerinin tüm aflamalar›n› tamamlad›ktan sonra fazIII klinik araflt›rmalar› baflar› ile geçen ilaç aday› madde gerekli formülasyon çal›fl-ARGE: ‹laçtaaraflt›rmagelifltirme ikiaflamadan oluflmaktad›r:malar›n›n da tamamlanmas›yla “ruhsat” almak üzere resmi SIRA sa¤l›k S‹ZDE otoritelerine 1) Preklinik aflama SIRA (hayvan S‹ZDE(FDA, EMA, Bakanl›k, vb.) baflvurmaktad›r. Ruhsat süreci de yaklafl›k 2 y›l süre almaktad›r.Dolay›s›yla keflfedilen yeni ilaç ile ilgili veri koruma süresi asl›nda uygu-güvenli¤i test edilir)deneylerinde ilaçlar›nfarmakolojik etkenli¤i velamada 20 y›ldan çok daha k›sad›r (iyi durumda 10 y›l kadar), DÜfiÜNEL‹M yani ilaç piyasaya 2) Klinik aflama DÜfiÜNEL‹M (4 fazdanoluflan bu aflamada ilac›nç›k›p dünyada tan›nd›ktan sonra 10 y›l (bazen 3-5 y›l gibi daha k›sa süre) veri korumas›alt›nda sat›lmaktad›r. Bu tür patent korumas› alt›nda olan SORU ilaçlara innova-insanlarda üzerinde SORU testetkenlik ve güvenli¤iedilmektedir.tör ilaç (orijinal ilaç veya referans ilaç) tan›mlamalar› yap›lmaktad›r. Böylece ortayaç›kan 3-10 y›ll›k dönem içinde innovatör etken maddeyi tafl›yan müstahzar, piyasadaayn› etken maddeyi tafl›yan baflka müstahzar ve dolay›s›yla rekabet olmak-D‹KKATD‹KKATs›z›n hem ulusal hem uluslararas› pazarlarda sat›l›p hastal›klar›n tedavisinde kullan›lmaktad›r.Patent korumas› kalkan etken maddeleri içeren müstahzarlara SIRA S‹ZDE jenerikSIRA S‹ZDEilaçlar ad› verilmektedir. Jenerik ilaçlar, innovatör ilaçlara göre daha ucuzdur, çünküayn› etken maddeden müstahzar üretimi yapan üretici firmalar aras›nda ço¤uAMAÇLARIMIZzaman fliddetli say›labilecek rekabet vard›r. Bu rekabet hem müstahzar fiyat›ndaAMAÇLARIMIZucuzlamay› hem de jenerik etken madde ile hat›r› say›l›r düzeyde AR-GE çal›flmalar›n›zorunlu k›lmaktad›r. Jenerik ilaçlarda AR-GE çal›flmalar› genellikle formülasyonve kombine preparat gelifltirme çabalar› fleklinde olmaktad›r. Bu flekilde gelifl-K ‹ T A PK ‹ T A Ptirilen yeni ürünlere “süperjenerikler” ya da “süperjenerik ilaçlar” ad› verilmektedir.Süperjenerik müstahzarlar, gelifltiren üretici firmaya rekabet aç›s›ndan avantajTELEV‹ZYONTELEV‹ZYONsa¤lamaktad›r, çünkü bu tür ilaçlar›n piyasada ayn› endikasyon alan›ndaki di¤erilaçlara göre terapötik avantajlar› olmaktad›r.http://www.turkpatent.gov.tr/portal/default.jsp linkine patent koruma ‹NTERNET süreleri hakk›ndadaha fazla bilgi için bak›n›z.‹NTERNET‹laçlar için patent koruma süresi ne kadard›r?SIRA S‹ZDE4SIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹MDÜfiÜNEL‹MSORUSORUD‹KKATD‹KKATSIRA S‹ZDESIRA S‹ZDE

254 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekilleriMÜSTAHZARLARIN ECZANEDEK‹ YERLEfi‹M‹Müstahzarlar›n eczanedeki kapakl› ve caml› dolap bölmelerine yerlefltirilerek sat›flahaz›r tutulmalar› gerekmektedir. Caml› bölmeler ›fl›k ald›¤›ndan ve bazen de günefl›fl›¤›n› so¤urarak ›s›nd›¤›ndan baz› tip preparatlar›n saklanmas› için uygun olmayabilmektedir.Merhem, pomat gibi yar›-kat› ve çözelti, losyon, emülsiyon, süspansiyon,ampul, flakon gibi s›v› preparatlar›n caml› olmayan kapakl› bölmelerde saklanmas›daha uygun olacakt›r. Bu tip dolaplar eczane dolab› tasar›m›nda genellikle altk›s›mda yer almaktad›r. Caml› dolaplara konulan ilaçlar sürekli olarak eczane çal›-flanlar›n›n gözü önünde oldu¤u için yeri daha kolay ak›lda kalmaktad›r ve arananilaçlar›n daha kolay bulunmas› aç›s›ndan avantajl›d›r. Ayr›ca, eczanede bulunan ilaççeflidini sergileyerek hasta ve müflteriler üzerinde psikolojik etki yaratacakt›r. ‹nsülingibi baz› ilaçlar baz› ilaçlar buzdolab›nda saklanmal›d›r. Supozituvar ve ovül gibis›cakta erime özelli¤i tafl›yan farmasötik biçimdeki ilaçlar›n da stabilitesinin sa¤lanmas›bak›m›ndan buzdolab›nda saklanmas› uygun olacakt›r. So¤uk zincir ile tafl›nmas›gereken ilaçlarda mutlaka sat›lana kadar buzdolab›nda tutulmal› ve hastan›nda bu ilac› so¤uk bir ortam içine koyarak teslim almas› sa¤lanmal›d›r.Tablet, kapsül, draje gibi kat› formdaki ilaçlar eczanede sat›lan ilaçlar›n en büyükve en fazla çeflit içeren bölümünü içerdi¤inden bunlar caml› dolaplara yerlefltirilmelidir.Altta kalan dolaplara ›fl›kta bozulma özelli¤i tafl›yan ampul, flurup, süspansiyon,emülsiyon, çözelti, merhem, pomat, krem gibi preparatlar farmasötik flekilgruplanarak yerlefltirilmelidir. ‹laçlar›n yerlefliminde bu tür kaba gruplamadansonra tek tek ilaçlar›n yerleflmesi sa¤lanmal›d›r. Bu yerleflimde iki tür temel yaklafl›mvard›r:• ‹laç ticari adlar›na göre alfabetik yerleflim,• ‹laç endikasyon (kullan›m alanlar›) ve farmakolojik etkilerine göre yerleflim.‹laç ticari adlar›na göre yerleflim ilac›n yerinin ö¤renmesi ve bulunmas› aç›s›ndankolayl›klar sa¤layabilmektedir. Bu yerleflim meslekte henüz yeterince deneyimkazanmamam›fl ve ustalaflmam›fl eczane çal›flan› için daha uygundur. ‹laç endikasyonalanlar› ve farmakolojik etkilerine göre yerleflim deneyim kazanm›fl veustalaflm›fl eczane çal›flanlar› için daha uygundur. Bafllang›çta bir tak›m zorluklar›olmas›na karfl›n, hasta ile gelen bir reçetede yer alan ilaçlar› raflarda birbirine yak›nolarak bulma ve hastaya daha h›zl› hizmet verme gibi önemli bir avantaj› vard›r.Bu tür yerleflimde ilac›n ATC numaras›ndan (Anatomical and TherapeuticalCode) yararlanmak mümkündür ve bu kodlar Rx MediaPharma program›ndan kolayl›klabulunabilmektedir. Endikasyon alanlar›na göre gruplanm›fl ilaçlar›n kendiiçlerinde de müstahzar ticari ad›na göre s›n›fland›r›lmas› mükemmel bir yaklafl›molacakt›r. Bu durum ilaç çeflidi çok fazla olan büyük eczanelerde büyük kolayl›klarsa¤layacakt›r. ‹laçlar›n yerleflimi tercihinde inisiyatif do¤al olarak eczanenin sahibiolan ve hastaya karfl› eczanede birinci derecede sorumlu olan eczac›ya b›rak›lmal›d›r.Eczane personeli gelen hastaya en iyi hizmeti vermesi gerekti¤ini hiçunutmamal›d›r, çünkü verilen iyi hizmet eczanenin itibar›n› artt›rarak yine kendisinedönüt sa¤layacakt›r.MÜSTAHZAR-REÇETE ‹L‹fiK‹LER‹Reçete, hekimin hastas›na tedavi için verdi¤i ilaçlar› yazd›¤› ve bu ilaçlar›n uygulamabilgilerini eczac›ya iletmek üzere kulland›¤› üzerinde çeflitli notlar içeren resmibir belgedir. Di¤er bir deyiflle, hekim (veya reçete yazma yetkisi bulunan di¤erpersonel, ör: hemflire, sa¤l›k personeli) taraf›ndan eczac›ya yap›lm›fl bir talimat for-

10. Ünite - Pratik Müstahzar Bilgisimudur. Türkiye’de T›p doktoru ile Difl ve Veteriner hekimlerin reçete yazma yetkisikendi yetkinlik alanlar› içerisinde geçerlidir.Reçetelerin yaz›m›nda silinebilir kalemler kullan›lmamal›d›r (tercihan tükenmezveya dolma kalem ile doldurulmal›d›r). Reçetenin üzerine okunakl› bir biçimde elyaz›s› ile ilaç isimleri ve kullan›m bilgileri yaz›lmal›d›r. Reçetenin okunakl› olmas›‹ngiltere’de yasal olarak zorunluluktur. Emsal bir hukuki davada yanl›fl ilac› vereneczac› kadar hekimin de sorumlulu¤u oldu¤u bildirilmifltir. Türkiye’de 1953 y›l›6197 say›l› “Eczac›lar ve Eczaneler Hakk›ndaki Kanun”un 25. maddesi uyar›nca eczac›larreçetede yanl›fll›k oldu¤undan kuflkuland›klar›nda, ilgili hekim ile temas etmedenreçeteyi imal edemezler. Ancak bu kanun a¤›rl›kl› olarak majistral reçeteyibaz alm›flt›r. 1974 Türk farmakopesinde (flu anda kullan›mda olan birçok ilaç dahilde¤ildir) maksimum miktar› aflan reçeteler için, aflan ilac›n miktar k›sm› alt›n›n2 çizgi ile çizilmesi ve yan›n›n imzalanmas› gerekmektedir. Reçete üzerindeki de-¤ifliklikler hekim taraf›ndan mutlaka paraf edilmelidir. Reçete kapsam›nda kaç ilac›nyaz›laca¤› ülkeler ve kurumlar aras›nda de¤ifliklik göstermektedir. fiu anki uygulama4-5 ilaç ile s›n›rl›d›r. Bir reçetede bulunmas› gereken bilgiler 2 k›s›m alt›ndatoplanabilir (bunlar ülkeden ülkeye de¤iflebilmektedir): 1) SIRA Mutlaka S‹ZDEbulunmas›gereken bilgiler, 2) Olmas› tercih edilen (zorunlu olmayan) bilgiler.255SIRA S‹ZDEReçetede Mutlaka Bulunmas› Gereken BilgilerDÜfiÜNEL‹MDÜfiÜNEL‹MReçetede mutlaka bulunmas› gereken bilgiler aras›nda reçeteyi yazan hekimin ad›,soyad›, diploma numaras›, imzas›, reçetenin tarihi (bu tarih özellikle SORUSGK’ya ba¤l›SORUgeri ödeme sisteminde önemli olabilmektedir), hastan›n ad›, soyad›, hasta protokolnumaras›, adresi, tan› (geri ödeme kurumunun uygulamalar›na göre yaz›lmas›D‹KKATD‹KKATistenebilmektedir), R, Rx veya Rp (Latince “Recipe” den türetilmifl ve gelenekselleflmifliflaret ile bafllang›ç), ilac›n ismi, ilac›n farmasötik dozu, formu ve miktar›, ilac›nkullan›m talimat› bulunmaktad›r. Reçetede ilaç ismi isim etken SIRA S‹ZDE madde olarakSIRA S‹ZDE(jenerik isim) veya ticari ismi ile verilebilir. Jenerik ismin yaz›lmas› önerilmektedir,ancak kombine preparatlar için ticari ismin yaz›lmas›n› zorunlu k›lan uygulamalarAMAÇLARIMIZbulunmaktad›r. E¤er ticari ismi ile yaz›l›yor, uygulamada eczac›n›n farmasötik eflde¤eriile de¤ifltirme yetkisi bulunuyor ve çeflitli nedenlerden dolay› ticari isim ya-AMAÇLARIMIZz›lacak ise “muadilini vermeyin” veya “sadece yaz›lan ilac› verin” fleklinde belirtilmesigerekmektedir. ‹lac›n miktar›: geleneksel olarak “D:” olarak ifade edilir. ‹la-K ‹ T A PK ‹ T A Pc›n Kullan›m talimat›: geleneksel olarak “S:” olarak ifade edilir. Bu “Signa” etiketleanlam›nda eczac› taraf›ndan ilaç kutusu üzerine yaz›lmas› istenen bilgileri içerir.TELEV‹ZYONTELEV‹ZYONBu bilgilerin içinde kullan›m s›kl›¤›, yemeklerle iliflkisi (önce-sonra), maksimummiktar›n ne olaca¤›, toplam uygulama süresi vb. gibi bilgiler yer al›r.http://www.sgk.gov.tr/wps/portal/tr linkine Sosyal Güvenlik Kurumu ‹NTERNET hakk›nda daha fazlabilgi için bak›n›z.‹NTERNETOlmas› Tercih Edilen (Zorunlu Olmayan) BilgilerReçetede zorunlu olmayan ancak bulunmas›nda faydal› olan bilgiler vard›r. Hastan›nyafl› baz› ülkelerde zorunludur. Baz› ülkelerde 12 yafl›n alt› veya 60 yafl›n üzerindekihastalar için zorunludur. Ayn› isimli kiflilerin ayr›lmas›n›, ayn› aileden dedetorun gibi ayn› ismi tafl›yan kiflilerin aras›nda ayr›m yap›labilmesini sa¤lar. Hekiminirtibat adres ve telefon numaralar›, herhangi bir nedenle eczac›n›n ba¤lant›kurmay› istemesi halinde son derece önemli kolayl›k sa¤lar.

256 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekilleriSIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹MSORUD‹KKATReçete TipleriÜlkemizde sa¤l›k uygulamalar›na esas olan 4 tip reçete vard›r:• Beyaz (normal) reçete: Normal bir düz beyaz ka¤›ttan-bilgisayar ile ç›kt›al›nm›fl veya matbu olarak haz›rlam›fl kurum reçetelerinin tamam›n› kapsayanreçetelerdir.• Yeflil reçete: 1971 “Psikotrop Maddeler Sözleflmesi” uyar›nca ba¤›ml›l›k vekötüye kullanma potansiyeli olan ilaçlar için düzenlenen reçetedir.• K›rm›z› reçete:. 1961 “Uyuflturucu Maddeler Tek Sözleflmesi” uyar›nca, opioidlerve kokain gibi uluslararas› kontrole tabii ajanlar içeren ilaçlar için yaz›lanreçetelerdir. Bunlar›n d›fl›nda sonradan eklenen flunitrazepam ve metilfenidatbulunmaktad›r. Bir hasta için en fazla 5-10 günlük reçete düzenlenebilir.Tavan dozu bulunmaktad›r.• Mor reçete: Kan ve kan ürünleri için düzenlenen reçetelerdir.Yeflil ve k›rm›z› reçeteler seri numaral›d›r. Biri as›l ve 2 nüsha olmak üzere 3sayfadan oluflur. Reçetenin asl› ile bir kopyas› hastaya verilir. Di¤er nüsha hekimdosyas›nda saklan›r. Reçete eczaneye geldi¤inde reçete sahibi hastan›n kimli¤i veadresi reçetenin arkas›na eczac› taraf›ndan kaydedilir. Eczac›lar bu tür reçetelerinasl›n› 2 nüsha formuna kaydederek SB ‹EGM taraf›ndan kontrol edilmesi için ertesiay›n 20’sine kadar ‹l Sa¤l›k Müdürlüklerine teslim edip bir kopyas›n› saklarlar.Son uygulamalara göre yatan hastalar›n yeflil ve k›rm›z› reçetelin baflhekim onay›SIRA S‹ZDEgerekirken, ayaktan tedavi gören hastalar›n reçetesine baflhekim onay› gerekmemekte,sadece ilgili hekimin onay› yetmektedir. Kodein, opioitler içerisinde olmas›nakarfl›n DÜfiÜNEL‹M kombine preparatlar içerisinde 20 mg’a olan dozlar›nda normal reçetekapsam›nda reçetelenebilir. Bunun gibi difenoksilat, fenobarbital ve dekstrometorfangibi ajanlar kombine preparatlar içerisinde yeflil reçete kapsam›na girmeksizinSORUnormal reçete içerisinde reçetelenebilmektedir.“Psikotrop” ve D‹KKAT “uyuflturucu” ilaçlar sadece yeflil ve k›rm›z› reçete ile sat›labilmektedir.Ülkemizde hemen tüm ilaçlar›n reçete ile sat›lmas› gerekti¤i müstahzar ambalajlar›üzerinde yaz›l›d›r. Ancak, bu kural uygulamada esnetilmekte ve reçetesizSIRA S‹ZDESIRA S‹ZDEolarak birçok ilaç verilmektedir. Hastaya zararl› olabilecek hiçbir ilaç reçetesiz verilmemelidir.Özellikle antibiyotikler, kuvvetli etkiye sahip analjezik-anti-AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZenflamatuvar ilaçlar, terapötik penceresi dar olan kalp yetmezli¤i ilaçlar› (örn.: digoksin,dijitoksin gibi), antikoagülan ilaçlar, lityum ve benzeri ilaçlar kesinlikle reçetesizolarak K ‹ hastalara T A P verilmemelidir. Antibiyotikler kullan›ld›¤›nda belki hastala-K ‹ T A Pra önemli bir zarar› olmamaktad›r, ancak gereksiz ve bilinçsizce kullan›lan antibiyotikkendisine karfl› duyarl› mikroorganizmalar›n rezistan (direçli) hale geçirmekteve o antibiyoti¤e TELEV‹ZYONgerçek anlamda ifl düfltü¤ünde, yani o antibiyoti¤in tedavi ede-TELEV‹ZYONce¤i esas hastal›k belirdi¤inde ilaç etkisiz kalmaktad›r.SIRA S‹ZDE‹NTERNETDÜfiÜNEL‹MSORUD‹KKAT5Ülkemizde müstahzarlar SIRA S‹ZDE için kaç tip reçete kullan›lmaktad›r?‹NTERNETREÇETES‹Z SATILAN ‹LAÇLARReçetesiz sat›lanDÜfiÜNEL‹Milaçlar veya dünyada yayg›n kullan›lan ismiyle OTC (Over-the-Counter)ilaçlar insanlar›n basit rahas›zlar› için kendilerini tedavi etmeleri amac›ylagelifltirilen bir SORU sa¤l›k doktrininin parças›d›r. Bu doktrinin ç›k›fl yeri (orijini) ABD’dirve ilk kez FDA taraf›ndan OTC ürünler için tan›mlama FDA taraf›ndan yap›lm›flt›r.OTC ilaçlar kapsam›nda zarars›z oldu¤u kabul edilen baz› sentetik ilaçlar, vitamin,D‹KKATSIRA S‹ZDESIRA S‹ZDEAMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ

DÜfiÜNEL‹MDÜfiÜNEL‹MSORUS ORU10. Ünite - Pratik D‹KKAT Müstahzar BilgisiD‹KKAT257mineral preparatlar› ve bitkisel ürünler yer almaktad›r. Halen ülkemizde SIRA S‹ZDE OTC ilaçlar›belirleyen yasal bir düzenleme bulunmamaktad›r. Ancak, beyaz reçeteye tabiSIRA S‹ZDEilaçlar›n hemen hepsinin “reçetesiz” sat›n al›nabildi¤i bilinen bir gerçektir. ÖteAMAÇLARIMIZyandan Tar›m ve Köyiflleri Bakanl›¤› taraf›ndan bitkisel baz› ürünlere “g›da takviyesi”ya da “beslenme ö¤esi” gibi tan›mlamalara alt›nda imal ve ithal ruhsat› veril-AMAÇLARIMIZmektedir. Bu ürünlerin birçok ülkede OTC ürün kapsam›nda “ilaç” gibi ifllem gördü¤üunutulmamal›d›r. Zarars›z gibi gözüken bu ürünler, gerçekten de tek baflla-K ‹ T A PK ‹ T A Pr›na önemli bir zararlar› olmasa da beraberinde ilaç kullan›ld›¤›nda önemli say›labileceketkileflimlere yol açabilmektedir. Bu nedenle, oluflabilacak tehlikeli durumlar›nönlenmesi ad›na OTC ürün kapsam›nda yer alan ilaçlar›n da “Sa¤l›k Ba-TELEV‹ZYONTELEV‹ZYONkanl›¤›” taraf›ndan ruhsatlanmas› daha uygun olacakt›r (Bknz. Yaflam›n içinden).FDA’n›n OTC ilaç ve ürünler için uygulamalar› hakk›nda daha ‹NTERNET fazla bilgi içinhttp://www.fda.gov/Drugs/ResourcesForYou/Consumers/BuyingUsingMedicineSafely/Un-derstandingOver-the-CounterMedicines/Choosingtherightover-the-countermedicine-OTCs/ucm150299.htm linkine bak›n›z‹NTERNETSon CümlelerKaliteli sa¤l›kl› hizmetleri bir tak›m çal›flmas›n› gerektirmektedir. Bu tak›m›n içindehekimler, difl hekimleri, veterinerler, hemflireler, hastabak›c›lar, eczac›lar, eczaneteknikerleri bir uyum içinde çal›flmak zorundad›r. Bu tak›m oyununun en önemliarac› ilaçlard›r. Günümüzde en çok kullan›lan ilaçlar›n müstahzarlar oldu¤u düflünülürsesa¤l›k hizmetleri mensuplar›n›n her birinin kendi uygulama alan› içindemüstahzar bilgisine az ya da çok ihtiyaç duydu¤u görülecektir. ‹yi bir tak›m oyunuiçin bu flartt›r ve bu iyi tak›m oyunun galibi ve kazançl› taraf› hasta olacakt›r.

258 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekilleriÖzetA MAÇ1A MAÇ2A MAÇ3Müstahzar kavram›n› tan›mlamak.‹laçlar hastal›klar›n tedavisinde kullan›lan kimyasalmaddeler ve madde kar›fl›mlar›d›r. Majistralve ofisinal ilaçlardan farkl› olarak, müstahzarlarçeflitli yöntemler ile eczane d›fl›nda, bir ilaç laboratuvar›veya fabrikas› taraf›ndan haz›rlanarakçeflitli farmasötik formlarda eczanelerde sat›lanilaçlard›r. Majistral ve ofisinal ilaçlar eczanelerdehaz›rlanmaktad›r.Müstahzarlar›n özelliklerini tan›mlamak.Müstahzarlar standart özelliklerde haz›rlanarakpiyasaya arz edilen ve eczanelerde sat›lan sa¤l›kürünleridir. Müstahzar esas olarak iki ana k›s›mdanoluflmaktad›r: Etken maddeler ve yard›mc›maddeler. Bu iki grup madde çeflitli yöntemlerkullan›larak farkl› farmasötik formlarda haz›rlan›r.Müstahzarlar›n farmasötik formlar› stabilite,kullan›m özellikleri, farkl› durum ve yafl kategorilerindekihasta gruplar›n›n özellikleri dikkateal›narak oluflturulmaktad›r. Müstahzarlar›n enönemli özellikleri bir sa¤l›k otoritesi taraf›ndanruhsatland›r›lmas› ve birço¤unun reçete ile sat›lmas›d›r.Müstahzar tiplerini tan›mlamak.Müstahzarlar fiziksel karakterlerine göre kullan›mlar›nayans›yan 4 ana kategoride toplanmaktad›r:Kat› ilaç formlar›, yar›kat› ilaç formlar›, s›v›ilaç formlar› ve gazilaç formlar›. Bu ana kategorilerinçeflitli alt tipleri de bulunmaktad›r ve dörtkategoriden ilk üçü en yayg›n kullan›lan müstahazartiplerini içermektedir. Müstahzarlar ayr›capatent korumas›ndaki konumuna ve patent korumas›sonras›ndaki ARGE durumuna göre innovatorilaç, jenerik ilaç ve süperjenerik ilaç fleklindede s›n›fland›r›lmaktad›r.A MAÇ4A MAÇ5Müstahzarlar ile pratikte karfl›lafl›lan problemleriçözmek.Müsrahzarlar›n eczane prati¤indeki en önemliyönü reçetelerdir. Reçete, hekimin hastaya yönelikolarak tan›mlad›¤› ilaç kullan›m bilgileri veeczac›ya yönelik talimatlar›n› içeren resmi birbelgedir. Bu resmi belgenin gereklerinin yerinegetirilmesinde eczane teknisyeni eczac›ya yard›mc›olmal›, hasta ve hekime karfl› sorumluluklar›nyerine getirilmesine katk› sa¤lamal›d›r. Buamaca yönelik olarak reçete özelliklerini ve tipleriiyi bilinmeli ve yasal zorunluluklar› yerinegetirilmelidir. Önemli bir sorun oldu¤unda eczac›ve reçeteyi yazan hekime dan›fl›lmal›d›r.Müstahzarlar›n eczane prati¤indeki öneminiaç›klamak.Müstahzarlar eczane prati¤inin belkemi¤idir. Günümüzdemajistral ilaçlar›n kullan›m›n›n çok azoldu¤u ve esas olarak tedavilerin müstahzar kategorisindekiilaçlar oldu¤u düflünülürse konununönemi kendili¤inden ortaya ç›kacakt›r. Müstahzarlareczaneye has belli bir düzen içinde yerlefltirilmelive gelen hastaya ilaç hizmeti verilecekbiçimde haz›r tutulmal›d›r. Kullan›m süresigeçen ilaçlar raflardan kald›r›lmal›, mevcudu bitenilaçlar ise depodan siparifl edilmelidir. Unutulmamal›d›rki, toplumlar›n geliflmifllik düzeylerindekien önemli kriterlerinden birisi sa¤l›k hizmetlerininkalitesidir. Kaliteli bir sa¤l›k hizmetiile en önce yarar sa¤layacak olan hastad›r. Ayr›-ca, bir insanl›k gere¤i olan sa¤l›k hizmetinde eczanehizmetlerinin kalitesi yine mesle¤e itibarolarak geri dönecek ve bu kalite anlay›fl› toplumdaherkesin yüzünün gülmesine yard›mc› olacakt›r.

10. Ünite - Pratik Müstahzar Bilgisi259Kendimizi S›nayal›m1. Afla¤›dakilerden hangisi ilaçlar›n farkl› farmasötikformlar›n›n olmas›n›n nedenlerinden biri de¤ildir?a. Daha fazla sat›fl ve kârb. Uygulama kolayl›¤›c. Stabilited. Biyoyararlan›m›n artt›r›lmas›e. Çabuk ve fliddetli etki2. Afla¤›dakilerden hangisi bebeklerin tedavisindekullan›lan farmasötik flekildir?a. Tabletb. Drajec. Supozituvard. fiurupe. Kapsül3. Afla¤›dakilerden hangisi farmakope ve di¤er resmikitaplar›n kabul etmifl oldu¤u düzenleme ve formülleregöre eczanelerde haz›rlan›p saklanan ilaç flekilleridir?a. Majistral ilaçlarb. Ofisinal ilaçlarc. Müstahzarlard. Jenerik ilaçlare. Süperjenerik ilaçlar4. Farmasötik flekli emülsiyon olan ve dahilen kullan›-lan ilaçlara afla¤›daki farmasötik yard›mc› maddelerdenhangisi ilave edilmez?a. Antifungal, antimikrobiyal prezervatiflerb. Antioksidan maddelerc. Yüzey aktif maddelerd. Tat ve koku de¤ifltiricilere. Kayd›r›c›lar5. Afla¤›daki bitkisel ilaç ham maddelerinin hangisi bitkininüzerine kaynar su dökülmesi suretiyle haz›rlanmaktad›r?a. Alkolab. Tentürc. ‹nfüzyond. Dekoksiyone. Distilat6. Afla¤›dakilerden hangisi ticari bir ilaç ad›d›r?a. Asetilsalisilik asitb. Kafeinc. Aspirind. Ergotamine. Sildenafil7. Afla¤›daki reçetelerden hangisi kan ve kan ürünleriiçin kullan›lmaktad›r?a. Majistral reçeteb. Mor reçetec. Resmi reçeted. K›rm›z› reçetee. Yeflil reçete8. Afla¤›dakilerden hangisi müstahzar ambalaj›n›n üzerindebulunmas› zorunlu bilgilerden biri de¤ildir?a. Kontrendikasyonlar›b. ‹lac›n ad›c. ‹mal tarihid. Etken madde ismie. Fiyat kupürü9. Afla¤›daki müstahzar tiplerinden hangisi eczanelerdebuzdolab› içinde muhafaza edilmelidir?a. Drajelerb. Kapsüllerc. Tabletlerd. fiuruplare. Supozituvarlar10. Ülkemizde ilaçlara hangi resmi kurum ruhsat vermektedir?a. Sosyal Güvenlik Kurumub. EMAc. FDAd. Sa¤l›k Bakanl›¤›e. Tar›m ve Köyiflleri Bakanl›¤›

260 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekilleriKendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›1. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹laçlar ve Haz›rlan›flAç›s›ndan Tipleri” bölümünü tekrar gözdengeçiriniz.2. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Müstahzar Tipleri veS›n›fland›r›lmas›” bölümünü tekrar gözdengeçiriniz.3. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Müstahzar Tan›m› veÖzellikleri” bölümünü tekrar gözden geçiriniz.4. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Müstahzar Tipleri veS›n›fland›r›lmas›” bölümünü tekrar gözdengeçiriniz.5. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Müstahzar Tipleri veS›n›fland›r›lmas›” bölümünü tekrar gözdengeçiriniz.6. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Müstahzar Patent ‹liflkisi”bölümünü tekrar gözden geçiriniz.7. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Müstahzar Reçete ‹liflkileri”bölümlerini tekrar gözden geçiriniz.8. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Müstahzar Reçete ‹liflkileri”bölümlerini tekrar gözden geçiriniz.9. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Müstahzarlar›n EczanedekiYerleflimi” bölümünü tekrar gözden geçiriniz.10. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Müstahzar Reçete ‹liflkileri”bölümünü tekrar gözden geçiriniz.S›ra Sizde Yan›t Anahtar›S›ra Sizde 1‹laçlar›n bu kadar fazla formda haz›rlanmas›n›n uygulamadakigereksinimlere dayanan çeflitli nedenleri vard›r:Stabilite (dayan›kl›l›k), uygulama kolayl›¤›, biyoyararlan›m›nartt›r›lmas›, lokal (yerel) etki sa¤lanmas›, ilac›na¤›z yoluyla kullan›lamamas›, çabuk ve fliddetli etki,depo (sürekli) etki sa¤lamak. Daha ayr›nt›l› bilgi için“‹laçlar ve Haz›rlan›fl Aç›s›ndan Tipleri” konusunu tekrarinceleyiniz.S›ra Sizde 2Bitkisel ürünlerden haz›rlanan kar›fl›m halindeki ilaçetken maddeleri ekstre, tentür, alkola, distilat halindeolabilmektedir. Ekstreler, genellikle iki flekilde haz›rlan›r:a) dekoksiyon ve b) infüzyon. “Dekoksiyon” (Lat.decoctum: kaynatma) kurutulmufl veya taze bitkisel veyahayvansal materyalin ufalanmas› ve toz edilmesindensonra belli miktar›n›n yine belli miktar su ile subanyosu üzerinde belli bir süre (ço¤unlukla yar›m saat)kaynat›lmas› ve oluflan kar›fl›m›n 40°C’ye so¤utulmas›ndansonra süzülmesi suretiyle haz›rlan›r. “‹nfüzyon”(Lat. infundire: dökmek) ise ufalanm›fl bitkisel materyalüzerine kapal› bir kap içinde kaynar su dökülerekve 5 dakika kaynar su banyosunda bekletilerek haz›rlan›r.Daha sonra dekoksiyon da oldu¤u gibi süzülür.“Tentür” (Lat. tinctura: boyamak), bitkisel, hayvansalveya kimyasal ilaç hammaddelerinin genellikle karanl›ktave s›k› kapal› kaplarda, uygun çözücülerle maserasyon(bekletme) veya perkolasyon (sürekli ak›fll› s›v›temas›) yoluyla ifllem görmesi suretiyle elde edilmektedir.“Alkola” (Lat. alcoholata), do¤al ilaç hammaddesininalkol (etanol) içinde belli bir süre maserasyonu(bekletilmesi) sonras›nda distilasyonu (dam›t›lmas›) suretiylehaz›rlanmaktad›r. “Distilat” (Lat. distillare), imbikvb. kaplarda genellikle bitkisel hammaddelerin suveya uygun bir çözücü ›s›t›lmas› ve buharlaflan bu çözücününayr› bir kapta yo¤unlaflt›r›lmas› ile elde edilmektedir.S›ra Sizde 3Müstahzarlar fiziksel tip ve farmasötik biçimlerine dörtana kategoride toplanmaktad›r: a) Kat› ilaç formlar›, b)Yar›kat› ilaç formlar›, c) S›v› ilaç formlar›, d) Gaz ilaçformlar›. Daha ayr›nt›l› bilgi için “Müstahzar Tipleri veS›n›fland›r›lmas›” konusunu tekrar inceleyiniz.

10. Ünite - Pratik Müstahzar Bilgisi261KaynaklarS›ra Sizde 4‹laçlar için patent koruma süresi 20 y›ld›r. Genel olaralpatent koruma süreleri incelemeli patent için 20 y›l, incelemesizpatent için 10 y›l, faydal› model için ise 7 y›ld›r.Daha ayr›nt›l› bilgi için “MüstahzarPatent ‹liflkisi”konusunu yeniden inceleyiniz.S›ra Sizde 5Ülkemizde müstahzarlar için dört tip reçete kullan›lmaktad›r:1) Beyaz reçete, 2) Yeflil reçete, 3) K›rm›z› reçete,4) Mor reçete. Daha ayr›nt›l› bilgi için “Müstahzar-Reçete ‹liflkileri” konusunu yeniden inceleyiniz.Bowman, W.C., Rand, M.J. (1980). Textbook ofPharmacology (2nd Edition), Oxford: BlackwellScience.Bökesoy, A., Çak›c›, ‹., Melli, M. (2000). FarmakolojiDers Kitab›. Ankara:Gazi Kitabevi.Geçgil, fi., Geçgil, H.T. (1972). Galenik FarmasiyeBafllang›ç ve Supozituvarlar, ‹stanbul: YörükMatbaas›.Kayaalp, S.O. (1999). BNF/T‹K Türkiye ‹laç K›lavuzu:1999 Formüleri, ‹stanbul:Turgut Yay›nc›l›k.Kayaalp, S.O. (2005). Rasyonel Tedavi YönündenT›bbi Farmakoloji (11. Bask›), Cilt 1. Ankara:Feryal Matbaac›l›k.Kayaalp, S.O. (2005). Rasyonel Tedavi YönündenT›bbi Farmakoloji (11. Bask›), Cilt 2. Ankara:Feryal Matbaac›l›k.Kayaalp, S.O. (2007). T‹K5 Türkiye ‹laç K›lavuzu:2007 Formüleri. ‹stanbul:Turgut Yay›nc›l›k.Kayaalp, S.O. (2008). Klinik Farmakolojinin Esaslar›ve Temel Düzenlemeler (4. Bask›), Ankara: FeryalMatbaac›l›k.Li Wan Po, A., Li Wan Po, G. (1997). OTC Medication:Symptoms and Treatments of CommonIllnesses (2nd Edition), Oxford: Blackwell Science.Üstünes, L. (2010). RxMediaPharma ‹nteraktif ‹laçBilgi Kayna¤› Yaz›l›m›, Gemafl, ‹zmir.

PRAT‹K ‹LAÇ B‹LG‹S‹, ‹LAÇ fiEK‹LLER‹11Amaçlar›m›zBu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Eczanede bulunan ve ilaç olmayan di¤er ürünleri tan›yabilecek,Koruyucu ve tedavi edici amaçlarla kullan›lan de¤iflik ürünlerin özelliklerinis›n›fland›rabilecek,Cerrahi malzemeleri ve pansuman gereçlerinin önemini ve özellikleriniyorumlayabilecek,Bebek mamalar›, anne ve bebek bak›m ürünleri, günlük bak›m ürünleri,kontak lens çözeltileri gibi günlük hayatta çok kullan›lan ilaç d›fl› ürünlerinönemini aç›klayabileceksiniz.Anahtar Kavramlar• Cerrahi Malzeme• Sabun• Homeopatik Preparatlar• Kontakt Lens Ürünleri• Saç Boyalar›• Mamalar• fiampuan• Bebek Kozmetikleri‹çerik Haritas›Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laçfiekilleri‹laç D›fl› Ürünler• G‹R‹fi• CERRAH‹, MED‹KAL VE SIHH‹MALZEMELER• KOZMET‹K ÜRÜNLER• D‹⁄ER ÜRÜNLER

‹laç D›fl› ÜrünlerG‹R‹fiGeçmiflte yaln›zca eczanelerde sat›lan bir çok ürün çeflitli sebeblerden dolay› bugüneczanelerde al›c› bulamamaktad›r. Eczac› dan›flmanl›¤›nda ve eczane güvenilirli¤iiçerisinde tüketicilere ulaflt›r›lmas› gereken bir çok ürün, aktarlarda, marketlerde,pazarlarda ve parfümerilerde sat›lmaktad›rlar.Medikal ve s›hhi malzemeler, dermokozmetikler, bitkisel ürünler (droglar, bitkiçaylar›, fitoterapötikler, fitofarmasötikler, nutrasötikler), mamalar, sporcu destekürünleri, anne ve bebek bak›m ürünleri, a¤›z ve difl sa¤l›¤› ürünleri, optik ve homeopatiürünleri gibi ilaç d›fl› birçok ürün eczanelerde ve eczac› dan›flmanl›¤›nda kullan›c›laraulaflt›r›lan ürünlerdir. Bu flekilde “sadece eczanelerde bulunur” kavram›-n›n güçlenmesini sa¤layarak, ilaç d›fl› ürünler eczaneler ve eczac›lar arac›l›¤› ile dahagüvenli ve bilinçli bir flekilde kullan›l›r hale getirilebilir.Difl pat›ndan kontakt lens çözeltisine, saç boyas›ndan k›r›fl›kl›k önleyici kremekadar birçok ilaç d›fl› ürünün üretiminde ve kullan›m›nda eczac› rolü büyüktür.Kozmetik preparatlar›n araflt›r›lmas›, gelifltirilmesi ve haz›rlanmas›, farmasötikdozaj flekilleri ile ayn› kurallara dayan›r ve bu preparatlar, eczac›n›n sahip oldu¤ubilgilerle haz›rlanabilir. Yeni tafl›y›c› sistemler ve yeni uygulama flekilleri ile günümüzünmodern kozmetik uygulamalar›, kiflisel sa¤l›k, temizlik ve kaliteli yaflam›amaçlamaktad›r.Bu ünitede, ilaç flekillerinin d›fl›nda kalan ve sa¤l›¤› koruyucu, tedavi ediciamaçlarla kullan›lan de¤iflik özellikteki ürünlerden k›saca bahsedilecektir.CERRAH‹, MED‹KAL VE SIHH‹ MALZEMELERPamuk, gazl›bez, sarg› bezleri, dren, cerrahi iplikler, bisturi, sonda, pensler, flaster,enjektör, serum seti, kelebek set gibi cerrahide kullan›labilecek bütün malzemeve materyallerdir. Bunlar ortopedi, göz, gastroenteroloji ve cerrahide kullan›lmalar›nagöre de¤ifliklik ve çeflitlilik göstermektedir. Her alana özgü baz› spesifikcerrahi malzemeler bulunmaktad›r. Genel olarak kullan›lanlar› inceleyecek olursak;Pamuk: Beyaz selüloz liflerden oluflan pamuk emici özelli¤inden dolay› çokkullan›l›r. Su, alkol gibi yayg›n olarak kullan›lan çözücülerde çözünmez. Selülozunkayna¤›na göre, do¤al (tabii) selüloz pamu¤u ve viskoz selüloz pamu¤u olmaküzere iki tip pamuk vard›r.Gastroenteroloji: Mide veba¤›rsak hastal›klar›n› konualan t›p dal›.

264 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekilleriKompres: Belli bir k›s›mveya lezyon üzerine, tazyikyapmas› için, uygulananped, ilaçl› bez.fiekil 11.1Do¤al selüloz pamu¤undan haz›rlanan ve farmasötik amaçla kullan›lan pamuklar:Taranm›fl pamuk, hidrofil pamuk (T.F.’de kay›tl›, tamamen temizlenmifl liflerdenibarettir), steril hidrofil pamuk (Coton aseptique) (Gaz bezi içinde tampon olarakkullan›l›r), oksitlenmifl pamuk (Cellulosum oxydatum)(Pamu¤un azot oksit ile oksitlenmesisonucu haz›rlan›r. Difl çekimi sonras›nda bofllu¤a tampon olarak tatbikedilir) ve ilaçl› pamuklard›r (Buhar, dald›rma ve püskürtme yöntemleri ile haz›rlan›r).Kuru yerlerde ›fl›ktan ve tozdan korunacak flekilde ambalajlan›p saklanmal›d›r.Hemostatik pansuman materyali: 100 g pamuk, FeCl 3 çözeltisi + gliserin +su (80:60:225) kar›fl›m›na dald›r›l›r, s›k›l›r, ›fl›ktan uzakta kurutulur ve saklan›r.Gaz bezi (Tela depurata, Adsorbent Gauze-Hidrofil gaz bezi, Gaze hydrophile):Pamuk, tabii ve suni selüloz ipli¤inden dokunmufl seyrek bir tülbenttir. Adsorbanve antiseptik olarak kullan›l›r. Beyaz, kokusuz ve farkl› ebatlarda bir bezdir.Kuru yerlerde nem ve tozdan korunacak flekilde ambalajlan›p, steril ise kullan›l›ncayakadar sterilitesi bozulmayacak flekilde saklanmal›d›r. Etiketinde sterilolup olmad›¤›, boyu, eni ve di¤er özellikleri belirtilmelidir.Hidrofil tülbent: S›k dokunmufl gaz bezidir ve daha sa¤lamd›r.Gaz kompresler: Organ s›v›lar›n› emerek, yara, deri ve mukozaya ilaç uygulamakve bu s›rada pamu¤un yap›flmas›n› önlemek amac›yla kullan›l›r. Dört köflekesilmifl hidrofil gaz bezi aras›nda pamuk vard›r. Göz kompresleri de ayn› yöntemlehaz›rlan›r, flekilleri yuvarlakt›r.‹laçl› gaz bezleri: Vazelinli gaz bezi, fenollü, rivanollü ve iyodoformlu gazbezleri ve röntgenle görülebilen hidrofil gaz bezi.Sarg› Bezleri: Sarg› için, yara üzerine pansuman materyalini tespit için veya k›-r›k-çatlaklar› sarmak için kullan›l›r. Gaz sarg›, bez sarg›, elastik sarg›, yan›k sarg›,alç›l› sarg›lar gibi çeflitli flekillerde olabilirler.Bisturi: Keskin a¤›zl› operatör arac›d›r (neflter). Bisturi sap› ve bisturi ucu olmaküzere iki k›s›mdan oluflur. Bu aletler deri insizyonlar› ve düzgün kesim gerektirendaha derin dokular›n insizyonlar› için kullan›l›rlar. Bisturi uçlar› numaralar›na görede¤iflik boy ve uzunlukta olabilirler. Örne¤in 20, 15, 12, 11, 10 gibi (fiekil 11.1).Dikifl makas› (Sivester Makas›): Sütürlerin kesilmesi için kullan›l›rlar.Stapler tabanca: Derinin kapat›lmas›n› h›zland›ran tek kullan›ml›k aletlerdir.Bisturi sap› vebisturi ucuDikifl (Sütür) Materyalleri: Cerrahide kullan›lan çok çeflitli sütür materyallerive i¤neler vard›r.Cerrahi iplikler (cerrahi sütür, katgüt, ameliyat dikifl iplikleri): Vücudun kesilmifl,y›rt›lm›fl ve operasyonla aç›lan yerlerini dikmeye, ba¤lamaya veya birarayagetirmeye yararlar. Sütür materyalleri iki grupta toplanabilir:1. Organizmada absorbe veya resorbe olabilenler (Belli bir süre sonra organizmayauyup kaybolan, kendili¤inden eriyen),2. Organizmada absorbe olmayanlar.

SIRA S‹ZDESIRA S‹ZDE11. Ünite - ‹laç D›fl› Ürünler265Absorbe olanlar vücutta emilime u¤rarlar. Bu sütürlerin al›nmas›na gerek yoktur.En çok kullan›lan absorbe olabilen sütürler aras›nda katgüt, poly-glycolic acid (Dexon),polyglactin 9-10 (Vicryl), polydioxanone (PDS) ve Polygli-caprone 25 (Monocryl)say›labilir. Absorbe olmayanlar vücutta erimezler ve al›nmalar› gerekir. Sütürmateryalleri cerrahi esnas›nda kullan›m için steril özel ambalajlarda haz›rlan›rlar.Sütür materyallerinin bu özel ambalajlar›n›n (fiekil 11.2) üzerinde sütür materyalineait bilgiler yaz›l›d›r. Bu bilgiler d›fl paketin, iç paketin ve en içten ç›kan kartonun üzerindebulunur. Bu bilgiler aras›nda sütürün ismi, rengi, monofilaman m› polifilaman m›oldu¤u, üreten firman›n kodu, üretim tarihi, sütürün kal›nl›¤› ve uzunlu¤u, i¤nenin tipi(yuvarlak veya keskin), i¤nenin uzunlu¤u say›labilir.Cerrahi i¤ne tipleri: Cerrahide kullan›lan sütürlerin i¤neleri iki gruba ayr›l›r (fiekil11.3):• Delikli i¤neler: Delikli i¤nelerle yap›lan dokudaki aç›kl›k i¤ne ile iki sütürun kal›nl›¤›ndad›r.Delikli i¤neler ile estetik olmayan dikifller at›l›r.• Deliksiz i¤neler: Deliksiz i¤nelerde, i¤nenin içinde sütürlar›n kolayl›kla yerlefltirilebilece¤iaç›k bir kanal bulunmaktad›r. Dokudaki aç›kl›k tek sütür kal›nl›¤›ndabulunur. Plastik cerrahi ve göz ameliyatlar›nda çok kullan›l›r. Günümüzdesütüru kesmek için zaman harcanmas›n› önlemek için hafif bir çekme ile deliksizi¤neden kurtulan çeflitleri de vard›r.Son kullanma tarihiUSP olarak dikiflin kal›nl›¤›3/0(2...)Metrik olarak dikiflin kal›nl›¤›Materyalin tipi ve tan›m›VICRYL75ETHICONW9136v›oletKod Nofiekil 11.2Sütür içambalaj›n›nokunmas›‹¤ne flekli ve tan›m›Dikiflin uzunlu¤uSterilizasyon MetoduEO EtilenoksitÜretim No1/4 daire 3/8 daire 1/2 dairefiekil 11.3Cerrahi i¤ne tipleri5/8 daireJ fleklindeUcu geriye k›vr›k1/2 e¤ridüzEczanelerde ilaç d›fl›nda bulunan ürün yelpazesinde neler vard›r? SIRA S‹ZDEDrenler: Yara kapat›lmas›n›n son aflamas› olan deri ve deri alt› dokular›n sütürasyonundan(dikme) önce ameliyat sahas›na postoperatif dönemde DÜfiÜNEL‹Ms›z›nt› veya1SIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹MSORUSORUD‹KKATD‹KKAT

266 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekilleribirikim olaca¤› düflünülüyorsa dren yerlefltirilmelidir. Bu özellikle operasyon sonras›ndapotansiyel boflluk kalan vakalarda buradaki birikimi d›flar›ya almak için gereklidir.Penrose drenlerde birikim yerçekiminin etkisi ve d›flar›dan bask› ile boflal›r.Bu drenler sahaya konulduktan sonra yara kenar›na sütüre edilerek pansumans›ras›nda yanl›fll›kla al›nmalar› engellenmifl olur. Dreni tesbit etmek için öncebasit bir dü¤üm at›l›r. Hemovak sistemli drenler haval› drenlerdir. Yani içlerindekihava boflalt›larak emme özelli¤i sa¤lanacak flekilde üretilmifllerdir. Ameliyat sahas›nauygun kal›nl›kta dren yerlefltirilip deriye tespit edildikten sonra bunlar hemovaksistemine ba¤lan›rlar. Bunlar›n kendi emme güçleri vard›r. Sterilizasyonlar›120°C’ de otoklavda yap›l›r. Is›ya dayan›kl› tüp içine kesilmifl kauçuk dren konurve sterilize edilir.fieker ölçüm ürünleri: fieker hastal›¤›, t›ptaki ad› ile “Diabetes mellitus” kanflekerinin yükselmesi, idrarda fleker ç›kmas›d›r. Yükselen kan flekeri y›llar içindeçeflitli belirtilerle kendini gösterir.Kan flekeri ölçüm sonuçlar› birçok faktörle de¤iflebilir; kan›n al›nd›¤› yer, kullan›lanmateryalin kan veya plazma oluflu, kullan›lan ölçüm yöntemi, fleker sonuçlar›n›etkileyebilir. Kan flekeri tayini, toplardamar kan›nda, örne¤in önkol damar›ndanal›nan kanda yap›labildi¤i gibi k›lcal damardan yani parmak ucundan al›nankanda da yap›labilir. Bugün en s›k kullan›lan yöntem toplardamardan al›nan kan›nplazmas›nda yap›lan ölçümdür. Plazma flekeri tam kan flekerinden yaklafl›k % 10yüksektir, yani ayn› yerden al›nan kanla yap›lan ölçümler bile e¤er farkl› materyalkullan›l›yorsa farkl› sonuç verebilir.Teknik geliflmelerle birlikte diyabetlilerin, küçük tafl›nabilir cihazlar yard›m› ilekendi kendilerine kan ve idrar flekerlerini kolay, güvenilir olarak ve k›sa sürede ölçebilmeleri,diyabet tedavisinde hekim, eczac› ve hastaya kolayl›k sa¤lam›flt›r.Modern diyabet tedavisinde ekip olarak (hekim, eczac›, hemflire, diyetisyen)hastan›n tedavi edilmesi, hastan›n e¤itimi, e¤itimin devaml›l›¤›, sonuçta hastan›ndiyabetine sahip ç›kmas›, diyabet tedavisine kat›l›m›n›n sa¤lanmas› esast›r. Diyabetlininkendisinin evde flekerini takip etmesi ve gerekti¤inde hekimi ile görüflmesi,iyi bir fleker düzeni temininde ve hipoglisemiden korunmada kesinlikle yararl›olarak kabul edilmektedir.Yap›lan çal›flmalarda e¤itilmifl diyabetlilerin kendi takiplerini daha az aksatt›klar›gözlemlenmifltir.Evde fleker takibinin yararlar› nelerdir?• Evde fleker takibi yap›larak kan flekerinin gün içindeki de¤iflimi yak›ndanizlenir, tedavinin ne kadar etkili oldu¤u görülebilir, gerekti¤inde tedavi de-¤ifliklikleri gecikmeden yap›larak iyi bir kan flekeri düzeni elde edilebilir,kan flekerinin afl›r› de¤iflmeleri, fleker düflüklü¤ü veya yüksekli¤i önlenebilir.Bunlar›n yan›nda düzenli bir fleker kontrolü, yüksek flekere ba¤l› flikayetlerinkaybolmas›na ve daha kaliteli bir yaflama olanak sa¤lar.• Günlük fleker de¤iflimleri yak›ndan izlenebildi¤inden tatil, spor gibi birçokgünlük aktiviteler rahatl›kla yap›labilir.• Günlük fleker de¤iflimleri yak›ndan izlenebildi¤inden flekerin afl›r› yükselerekkomaya yol açmas› önlenebilir, bu nedenle hastaneye yatma ihtiyac›n› azalt›r.• Kendiniz fleker de¤iflikliklerini izledi¤iniz için, tedaviniz konusunda sorumlulu¤unuzuunutmazs›n›z. Hekiminizle temasa geçerek tedavinizin daha güvenliolmas›na yard›m eder sonuçta uzun dönemde komplikasyonlardanuzak bir yaflam elde edebilirsiniz.

11. Ünite - ‹laç D›fl› Ürünler267fieker ölçüm cihazlar›, fleker ölçüm stripleri ve lansetler fleklinde diyabet hastalar›n›nyayg›n olarak kulland›¤› ürünlerdir. ‹nsülin kullanan diyabetliler, gebe diyabetliler,idrar flekeri ile izlenemeyen diyabetliler, evde kan flekeri ölçümü ile takipedilmelidir. Evde fleker takibi için küçük fleker ölçüm cihazlar›, kan flekeri çubuklar›(bunlara flerit veya strip de denir) ve parmak delme aletleri gereklidir. Günümüzdekiteknoloji parmak ucundan al›nan 1 damla kan›n SIRA ölçüm S‹ZDEçubuklar›naSIRA S‹ZDEdamlat›l›p cihazda saniyeler içinde okunmas› ile fleker sonucunu ö¤renmeyi sa¤lam›flt›r.Kan flekeri ölçümünde kullan›lan cihazlar genellikle güvenilirdir. BuradaDÜfiÜNEL‹MDÜfiÜNEL‹Msonuçlar› etkileyen en önemli etken hastan›n, ölçümleri ne kadar do¤ru yapt›¤›d›r.Kullan›m› kolay olan cihaz ve sistemlerde hata pay› azalmaktad›r.Medikal sarf malzemeleri: Enjektörler, gebelik testleri, atefl SORU ölçerler, flasterler,SORUelastik bandajlar, gazl› bezler, sarg› bezleri, sondalar ve hasta bezleridir (fiekil 11.4).Ortopedi ürünleri: Boyunluklar, bel, kar›n ve gö¤üs korseleri, D‹KKAT dizlik, dirseklik.D‹KKATVaris çoraplar›: Bayan erkek dinlendirici varis çorab›, seyahat çorab› vb.ürünler bulunabilir.SIRA S‹ZDESIRA S‹ZDEBunlar›n d›fl›nda, anne ve bebek ürünleri, haflere ilaçlar› (bit ve sirke spreyleri),sigara b›rakma ürünleri, epilasyon aletleri, hemoroid ürünleri, gö¤üs bak›m› ürünleri,gö¤üs sa¤l›¤› ürünleri, do¤al sa¤l›k ürünleri, zay›flama ürünleri AMAÇLARIMIZ SIRA gibi S‹ZDE ürünler de bulunmaktad›r. AMAÇLARIMIZSIRA S‹ZDEBu konu ile ilgili daha detayl› bilgiye Prof.Dr. fiükran GEÇG‹L’in Farmasötik K DÜfiÜNEL‹M ‹ T Teknolojiye A P bafllang›ç(Cihan matbaac›l›k, 1991) ve Gürsoy’un Farmasötik Teknoloji -Temel Konular ve Dozajfiekilleri (Kontrollü Sal›m Sistemleri Derne¤i Yay›n›, 2004) kitaplar›ndan SORUulaflabilirsiniz.TELEV‹ZYOND‹KKAT‹NTERNETSIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹MK ‹ T A PSORUTELEV‹ZYONfiekil 11.4Baz› medikal D‹KKATmalzemeörnekleri‹NTERNETSIRA S‹ZDE‹drar Torbalar› Enjektörler Kan Verme SetleriAMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZK ‹ T A PK ‹ T A PLateks Foley Kataterler Serum Setleri TELEV‹ZYON Silikon Foley KataterlerTELEV‹ZYON‹laç d›fl› ürünler ile ilgili daha detayl› bilgilere www.rxmediapharma.com ‹NTERNET adresindenulaflabilirsiniz.‹NTERNETAfiILAR, SERUMLAR ve BÜYÜK HAC‹ML‹ ÇÖZELT‹LER:Bu preparatlar, tedavide çeflitli hastal›klar için koruyucu olarak uygulanmaktad›r.Afl›larla ilgili bilgi bu kitab›n “Dozaj fiekilleri” adl› sekizinci ünitesinde verilmifltir.Serumlar: Mikroorganizmalara karfl› ba¤›fl›k hale getirilen at, s›¤›r gibi hayvanlar›nkan›ndan haz›rlan›r. Hastal›k etkeninden haz›rlanan afl›, önce serum elde edilecekhayvanlara enjekte edilir. Bu suretle afl›lanan hayvan›n kan›nda bu mikroplarakarfl› bol miktarda antikor meydana gelir. Bu hayvan›n kan› al›narak serumu

268 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekilleriElektrolit: Çözelti içindeveya eridi¤inde iyonlar›naayr›lan ve bu flekildeelektri¤i iletebilen madde.ayr›l›r ve insanlara ba¤›fl›kl›k vermek için kullan›l›r. Serumlar ile kazan›lan ba¤›fl›kl›kuzun sürmedi¤i için bu serumlar daha çok hastal›klar›n tedavisinde kullan›l›r.Serumlar derialt›ndan, adale içine veya gerekti¤inde damardan da yap›l›rlar.Serumun temel özellikleri:1. Antikor-antitoksin içerir.2. Hastal›k olufltuktan sonra verilir.3. Hastal›¤› tedavi edicidir.4. Pasif ba¤›fl›kl›k kazand›r›r.Tetanoz, Difteri, Basilli Dizanteri, Gazl› Kangren, fiarbon ve daha birçok hastal›¤akarfl› serumlar vard›r.Kurutulmufl insan Serumu, Dried Human Serum, Human Albumin.Difteri Serumu, Diphteria Antitoxin.Botulizm Serumu, Botulinum Antitoxin, Botulism Antitoxin.Gazl› Gangren Serumu, Gas-gangrene Antitoxin, Mixed Gasgangrene Antitoxsin.Tetanoz Serumu, Tetanus Antitoxin.Kuduz Serumu, Rabies Antiserum, Antirabies Serum.Anti Rh Kan gruplar› Serumlar›, Anti-C Rh Serum, Anti D-Rh Serum, Anti-E RhSerum, Anti-Rh Blood, Group›ng Serums, (Anti-D, Anti-C, Anti-B).Büyük hacimli çözeltiler: Hacimleri 100 mL’nin (500 mL veya 1000 mL) üzerinde,i.v. uygulanan enjeksiyonluk çözeltilerdir. Sulu çözelti veya d›fl fazlar› suolan emülsiyon, konsantre çözelti veya liyofilize toz preparat fleklinde bulunabilirler.Konsantre çözelti uygun steril bir çözücü ile seyreltilerek, toz ise uygun çözücüdeçözündürülerek istenilen hacme tamamlan›r ve kullan›l›r. Bu çözeltiler, steril,pirojensiz ve izotonik olmal› ve antimikrobiyal madde içermemeli ve farmakopelerinöngördü¤ü standartlara uymal›d›r. Büyük hacimli çözeltiler plazma hacminitamamlamak, besleyici olarak (besleyici çözeltiler, glukoz ve sodyum klorür enjeksiyonlukçözeltisi) ve elektrolit dengesini düzeltmek (elektrolit çözeltiler, Ringerenjeksiyonluk çözeltisi USP 31) amac›yla kullan›l›r.Plazma hacmini tamamlayan çözeltiler, hastaya kan nakli yap›lamad›¤› zamanveya yap›lana kadar durumu geçici olarak düzeltmeye yarayan çözeltilerdir. Buamaçla kullan›lan maddeler, antijenik ve toksik olmamal›, metabolize olabilmeli veçözeltileri izotonik olmal›d›r. Dekstranlar bu ifl için uygun maddelerdir ve yayg›nolarak kullan›l›r. Tablo 11.1’de parenteral s›v›larla ilgili k›sa bilgiler verilmifltir.

11. Ünite - ‹laç D›fl› ÜrünlerK›saltmaTürkçe anlam›Dextran 40 in G5W %5’lik a/h glukoz çözeltisi içinde %10 dekstran 40Dextran 70 in G5W %5’lik a/h glukoz çözeltisi içinde %6 dekstran 70Dextran 40 in NS w/v %0.9’luk a/h sodyum klorür çözeltisi içinde %10 dekstran 40Dextran 70 in NS %0.9’luk a/h sodyum klorür çözeltisi içinde %6 dekstran 70G5WEnjeksiyonluk su içinde %5 a/h glukozG10WEnjeksiyonluk su içinde %10 a/h glukozG25WEnjeksiyonluk su içinde %25 a/h glukozG2.5W~1/2NS%0.45’lik a/h sodyum klorür çözeltisi içinde %2.5 glukozG5W~NS%0.9’luk a/h sodyum klorür çözeltisi içinde %5 glukozG5W~1/2NS%0.45’lik a/h sodyum klorür çözeltisi içinde %5 glukozG5W~1/4NS%0.225’lik a/h sodyum klorür çözeltisi içinde %5 glukozG4W~1/5NS%0.18’lik a/h sodyum klorür çözeltisi içinde %4 glukozHARTMANN’SBileflik sodyum laktat enjeksiyonluk çözeltisiHARTMANN’S~G5W Bileflik sodyum laktat enjeksiyonluk çözeltisi ve glukoz %5’lik a/hNS%0.9 a/h sodyum klorür (normal salin)1/2NS%0.45 a/h sodyum klorür (1/2 normal salin)RINGER’SBileflik sodyum klorür enjeksiyonluk çözeltisi BPCWFI (Water for Injection) Enjeksiyonluk suTablo 11.1Büyük hacimliparenteral s›v›laraörnekler269KOZMET‹K ÜRÜNLERCilt bak›m ürünleri: Cilt bak›m›n›n ve ürünlerinin temel amac›, cildin sa¤l›kl› veiyi durumda kalmas›n› sa¤lamak ve baz› cilt problemlerinin çözümüne yard›m etmektir.Kullan›lan ürün ile cildin temizlenmesi, s›k›laflt›r›lmas› ve nemlendirilmesi/yumuflat›lmas›sa¤lan›r. Cilt temizli¤i cilt bak›m›nda ilk ad›md›r ve bundakiamaç, sebum, ölü deri hücreleri ve ter gibi derinin fizyolojik at›klar›n›n giderilmesi,cilde yap›flan çevresel kirliliklerin ve makyaj art›klar›n›n uzaklaflt›r›lmas›d›r. Cildinsu ile y›kanmas› ya¤lar› gidermek için yeterli de¤ildir ve su kullanmadan cilttemizli¤i yap›labilmelidir. Bu sebeple, sabun, temizleme kal›plar›, kremler, jeller,losyonlar, köpükler, ya¤lar ve maskeler kullan›lmaktad›r.Baz› krem formülasyonu ve cilt bak›m ürünleri örnekleri:Cold Cream (serinletici krem), Galen zaman›ndan günümüze kadar kullan›lanbir krem olup, halen ayn› isimle bilinmektedir. Formüldeki suyun buharlaflmas›yladeride serinlik hissi verir. Formülde su miktar› % 45 den fazla ise d›fl faz› su, azise d›fl faz› ya¤ olan bir pseudo-emülsiyon oluflur. Beyaz balmumu %12 -24, bademya¤› %50 -70, s›v› parafin %45-50, lanolin %3-20, koruyucu y.m., parfüm y.m.,gülsuyu %5-37, distile su %35 içeren farkl› Cold krem formülasyonlar› mevcuttur.Temizleyici kremler cildi, su kullanmadan temizlemek gayesiyle haz›rlan›r. Deriyeovularak sürülür; sonra temiz bir bez veya tampon ile temizlenir. Genellikleya¤/su tipinde bir emülsiyon yap›s›nda olup deterjan yap› ve özelli¤inde temizleyicimaddeler içerir.Ya¤/su tipi yüz temizleyici kremler; s›v› parafin %18, setil alkol %2, bal›k nefsi%5, gliserin %5, gliseril stearat %5, koruyucu-antioksidan y.m., distile su %55 oranlar›ylahaz›rlan›r.

270 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekilleriEmülsiyon yap›s›ndaki ya¤l› jel; ya¤l› madde (s›v› parafin %12, gliserin tri-2-etilhekzanoat%50), nemlendiriciler (sorbitol %10, PEG 400 %5), yüzey etken madde(açilmetil taurat %5, polioksietilen oktil dodesilalkol eter %10), distile su %8 içerir.Mum esasl› maske; mikrokristal mum %13, parafin mumu %60, setil alkol %5,s›v› parafin %20, bentone 38 %1.4, izopropil alkol %0.6 içeren formülasyondur.Cilt s›k›laflt›r›c› ürünler: Cildin s›k›laflt›r›lmas› amac›yla temizlik sonras› kullan›lanürünler, ciltteki gözeneklerin daralmas›n› sa¤layarak al›n, burun ve çeneyi içerenbölgedeki sebum üretimini kontrol alt›na al›p cildin ya¤lanma olas›l›¤›n› azalt›rlar,cildi ferahlat›rlar ve k›smen cildin üst tabakas› üzerinde soyucu bir etki olufltururlar.Cilt s›k›laflt›r›c› formül örne¤i; etanol %15, hamamelis suyu %30, gliserin %3,gülsuyu %52.Cilt nemlendirici/yumuflat›c› ürünler: Hiçbir sorunu olmasa bile, cildin varolandengesini korumak ve d›fl etkilerin neden olaca¤› hasar› önlemek için kullan›lmas›gerekir.Do¤al nemlendirici kar›fl›m›n yap›s›; amino asitler ~%40, pirolidon karboksilikasit ~%12, sodyum/potasyum laktat ~%2, üre ~%7, NH 3 , ürik asit, glukozamin,kreatin ~%15, sitrat ~%0.5, Na + , K + , Ca ++ , Mg ++ , PO 4 3- , Cl - ~%18.5, flekerler, organikasitler, peptitler ~%8.5 fleklindedir.Vücut bak›m ürünleri: Sabunlar, banyo ürünleri, vücut flampuanlar›, bebek preparatlar›,hijyenik ba¤lar, böcek kovucular, vücut deodoranlar›, antiperspiran preparatlar,vajinal deodoranlar, ayak deodoranlar›, k›l dökücü preparatlar (depilatuarlar),günefl ürünleri gibi oldukça genifl ürün yelpazesi vücut bak›m›nda kullan›l›rlar.Sabunlar: Uzun zincirli ya¤ asitlerinin, sodyum hidroksit, potasyum hidroksitveya aminlerle oluflturdu¤u tuzlard›r. Yumuflak ve sert olarak s›n›fland›r›l›rlar. Tuvaletsabunlar›, fleffaf sabunlar, lüks sabunlar, deodoran sabunlar, krem veya nemlendiricisabunlar, bebek sabunlar›, cildi koruyucu sabunlar, afl›nd›r›c› sabunlar gibipek çok sabun çeflidi vard›r.Banyo ürünleri: Banyodan önce ve sonra kullan›lan, vücudu temizleyen, kifliyirahatlatan, cildi yumuflatan ve suyun sertli¤ini gideren preparatlard›r. Banyo tuzlar›tabletleri, banyo ya¤lar›, banyo köpükleri gibi preparat tipleri vard›r.Bebek preparatlar›: Yetiflkinlerin cildi, kiflisel özellikler, çevre, hastal›klar gibi etkenlerleçok farkl› olmas›na ra¤men, bebeklerde bu farkl›l›k çok azd›r. Yeni do¤an›ncildini kapsayan sebumun içeri¤i farkl›d›r ve bu nedenle bebek cildine uygunürün seçmek gerekir. Sebum sal›m› göz önüne al›narak bebek cildinin günde birkez y›kanmas› gerekir. Bebeklerde, bez dermatitleri, isilik, ya¤l› tabaka dermatitleri,atopik dermatit gibi cilt rahats›zl›klar› görülür. Bebek preparatlar›n›n uygulamaalan›n›n darl›¤›, kullan›m s›kl›¤› nedeniyle ürünün kararl›l›¤› önemlidir. Bebek pudralar›,sabunlar›, flampuanlar›, ya¤lar›, kremleri gibi preparat tipleri mevcuttur.Hijyenik ba¤lar: Vajina d›fl› koruma ürünleri olup, vücut bak›m›, temizli¤i vehijyeni için kullan›lan ürünlerdir. Kullan›m süresinin uzunlu¤u emme yetene¤i ileorant›l› olmal›d›r. A¤›rl›k ve boyutta önemli parametredir. Hijyenik ba¤lar, AmerikaBirleflik Devletleri de dahil pek çok ülkede t›bbi ürün olarak kabul edilir.Böcek kovucular: Böceklerin cilt ile temas›n› ve asalak olarak yaflamalar›n› engellemekamac›yla, cilde sürülerek uygulanan preparatlard›r. N, N-dimetil-m-toluamid(DEET), hidroksietil izobutil piperidin karboksilat ve dimetil ftalat›n heksilenglikoldeki kar›fl›mlar›n› içerirler.Vücut deodoranlar› ve antiperspiran preparatlar: Deodoranlar, kötü kokuoluflturan bakterileri ortadan kald›rarak antibakteriyel etki gösteren ve istenmeyenkokular› güzel kokularla maskeleyen preparatlard›r. Aerosol deodoranlar, spreydeodoranlar, roll-on deodoranlar vb. fleklinde formülasyonlar› vard›r.

11. Ünite - ‹laç D›fl› Ürünler271Antiperspiranlar, özellikle koltukalt› bölgesinde fazla terlemeye engel olan preparatlard›r.Günefl ürünleri: Güneflten koruyucu preparatlar, deriye ulaflan ultraviyole (UV)›fl›n›n›n miktar›n› kontrol eden, deriyi günefl yan›¤›ndan korurken, h›zl› ve düzenlibronzlaflma sa¤layan preparatlard›r. Etkili güneflten koruyucu formülasyon, suya dayan›kl›,güvenilir, fiyat› uygun ve sunumu fl›k olmal›d›r. Farkl› formülasyonlar fleklindehaz›rlan›rlar. Krem, losyon, ya¤l› s›va¤ baz›nda formüller, S/Y veya Y/S emülsiyonu,jel, çubuk, köpük, sprey ve aerosol fleklinde formüle edilebilen ürünlerdir.Makyaj ürünleri ve parfümler: Cilde güzel ve do¤al görünüm vermek amac›ylakullan›lan ürünlerdir. Günümüzde makyaj ürünleri pek çok farkl› moda renkteüretilmekte, çok çeflitli ürün tipleri bulunmakta ve mevsime göre de farkl› ürünlerpiyasaya ç›kmaktad›r.Yüz pudralar›: Toz pudralar, kompakt pudra, k⤛t tabaka tipi yüz pudras›, s›-v› yüz pudras›, gibi çeflitli tiplerde yüz pudralar› mevcuttur.Fon-dö-tenler: Cilt rengini iyilefltirme, cilt kalitesini düzenleme ve lekeleri kapama,gibi farkl› amaçlarla kullan›lmaktad›rlar. Toz, çift kullan›ml›, ya¤ bazl›, Y/Sve S/Y emülsiyon tipinde fon-dö-ten formülasyonlar› mevcuttur.Dudak boyalar›: Ya¤l› bir baz ve renk verici maddelerden oluflan, duda¤a uyguland›¤›ndaopak bir tabaka b›rakan ve son y›llarda en fazla kullan›lan kozmetikpreparatlard›r.Göze uygulanan makyaj ürünleri: Göz makyaj ürünlerinin uygulanmas›, gözleridaha belirginlefltirir, güzellik ve anlam verir. Göz kenar› boyalar›, rimel (maskara),göz farlar›, kafl kozmetik ürünleri gibi çok çeflitli göz makyaj ürünleri mevcuttur.Saç bak›m ürünleri: Saça renk vermek, parlakl›k kazand›rmak, saç›n hacimligörünmesini ve tarama kolayl›¤› sa¤lamak, fleklini korumak, parlakl›k vermek,çevresel faktörlerden korumak gibi çok çeflitli amaçlarla çeflitli ürünlerkullan›l›r.Saç temizleyici ürünler: fiampuanlar, yüzey etken madde, k›vam verici, sertlefltirici,hacim artt›r›c›, renk verici, opaklaflt›r›c›, parfüm ve koruyucu içerenürünlerdir.Temel bir flampuan formülü (saydam s›v› flampuan) örne¤i:Sodyum polioksietilen lauril eter sülfat %30Sodyum lauril sülfat %10Hidistan cevizi ya¤ asidi dietanolamit %4Gliserin %1Parfüm, renk verici, koruyucuy.m.fielat yap›c›, pH ayarlay›c› maddey.m.Saf su %55Kremli flampuan formülü örne¤i:Trietanolamin polioksietilen eter sülfat %10Sodyum polioksietilen lauril eter sülfat %20Sodyum lauril sülfat %5Laurik asit dietanolamit %3Laurik dimetilamino asetik asit betain %7Katyonik selüloz %0.2Etilen glikol distearat %2Protein türevi %0.5Parfüm, koruyucu, flelat yap›c›y.m.pH ayarlay›c› maddey.m.Saf su %52.3

272 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekilleriSaç›n büyümesini gelifltirici (dökülmeyi önleyici) ürünler: Alkol/su çözeltilerineçeflitli etken maddelerin eklenmesiyle haz›rlanan ve saçl› deriye ifllevlerini düzeltmekamac›yla uygulanan formülasyonlard›r. Saçl› derideki dolafl›m›n h›zlanmas›sonucu, saç›n sa¤l›kl› büyümesi sa¤lanarak saç kayb› önlenir. ‹çerdikleri etkenmaddelerin tipine, miktar›na ve etkinli¤ine ba¤l› olarak, saç büyümesini gelifltiricilerkozmetik, yalanc› ilaç, OTC ürünler olarak s›n›fland›r›l›rlar.Saç›n görünüflünü düzelten ürünler: Saç›n temizlenmesinden sonra görünüflünüdüzeltmek, kolay flekil almas›n› sa¤lamak, taranmas›n› kolaylaflt›rmak, elektriklenmesiniönlemek, hacim kazand›rmak, k›r›klar› düzeltmek ve pürüzsüz/ipeksibir görünüm kazand›rmak için kullan›l›rlar. Saç köpükleri, spreyleri,jöleler, flekil verici losyon, saça uygulanan çubuk fleklinde pomat saça flekil vericiürünler aras›ndad›r.Saç kremleri, saç ucu k›r›klar› giderici saç losyonu, saç ya¤lar› gibi saç bak›mürünleri mevcuttur.Perma ifllemi için özel losyonlar kullan›lmaktad›r.Saç boyalar› ve renk aç›c›lar›: Rengi aç›lm›fl, beyazlam›fl saç› boyayarak dahagenç bir görünüm sa¤lamak amac›yla kullan›l›rlar. Geçici saç boyalar›, yar› sabitsaç boyalar›, sabit saç boyalar›, saç›n rengini aç›c›lar gibi formülasyon tipleri bulunmaktad›r.T›rafl için kullan›lan ürünler: T›rafl, genellikle hergün yap›lan temizlik ifllemioldu¤u için, bu ifllemin cilt üzerinde herhangi bir zarar› olmamas› gerekir. Ayr›cat›rafl sonras› ürünler kullan›larak, t›rafl iflleminin neden oldu¤u rahats›zl›klar giderilirve cilt bak›m› yap›lm›fl olur. T›rafl için kullan›lan ürünler, ›slak t›rafl için, kurut›rafl için ve t›rafl sonras› ürünlerdir.Islak t›rafl için kullan›lan ürünler: Temel ifllevi sakal› yumuflatmak ve t›rafl b›-ça¤›n›n cilt üzerinde rahatça kaymas›n› sa¤lamak olan bu ürünler, cilt için irritanözellik göstermemeli, kesilen k›llar›n yüzden kolayca uzaklaflmas›n› sa¤lamal›, t›-rafl ifllemi bitmeden kurumamal›, fiziksel ve kimyasal dayan›kl›l›¤› sa¤lanm›fl olmal›d›r.Köpüren t›rafl kremleri, köpüren t›rafl çubuklar›, t›rafl köpükleri, sonradan köpürenaerosol jeller, köpürmeyen t›rafl kremleri gibi ürünler bu gruba girmektedir.Kuru t›rafl için kullan›lan ürünler: Elektrikle çal›flan t›rafl makinesi kullan›larakyap›lan bu ifllem esnas›nda, sakal›n kuru ve temiz olmas› gerekir. Kuru t›rafl öncesikullan›lan ürünler çözelti, çubuk ve toz fleklinde üretilirler.T›rafl sonras› kullan›lan ürünler: Özellikle k›llar›n deriden ç›kt›¤› noktalardakihasar ve irritasyon önemlidir. T›rafl sonras› cildin rahatlamas›, irritasyonun giderilmesi,gerginlik hissinin yok edilerek cildin yumuflamas›, t›rafla ba¤l› olas› bir enfeksiyonoluflumunun engellenmesi için, t›rafl sonras›, çözelti, jel, köpük, emülsiyonve toz fleklinde baz› ürünler kullan›lmaktad›r. Çözelti tipi t›rafl sonras› formülasyonlarlosyon olarak bilinmektedir. Bunlar, parfüm içeren sulu etanollü berrakçözeltiler olup, %5’i geçmeyecek oranda gliserin, sorbitol veya propilen glikol gibinemlendirici madde ve derideki gerginlik hissini yok etmek için, izopropil miristatveya lanolin gibi maddeler içerirler.Çözelti veya jel fleklinde haz›rlanan t›rafl sonras› ürünler, yüksek oranda etanoliçermeleri nedeniyle, ciltte irritasyona neden olabilirler. Bu nedenle, düflük alkoloran›na sahip veya ya¤/su emülsiyonu fleklinde haz›rlanm›fl bir ürün kullan›m› ilebu sorun giderilebilir.Toz fleklinde haz›rlanan ürünler ise, t›rafl sonras› oluflan baz› çizik ve yaralar›örterler ve cildin parlamas›n› önlerler. Bu amaçla, talk, kaolen, magnezyum karbonat,kalsiyum karbonat, çinko oksit veya titanyum dioksit kullan›lmaktad›r.

S ORUSORUD‹KKAT11. Ünite - ‹laç D›fl› ÜrünlerSIRA S‹ZDED‹KKAT273SIRA S‹ZDET›rafl sonras› kullan›lan ürünlere, olas› bir enflamasyonu engellemek ve t›raflsonras› deri bak›m›n› sa¤lamak amac›yla, antienflamatuar madde, AMAÇLARIMIZ protein hidrolizatlar›,pantenol, sodyum laktat ve niazinamid gibi maddeler eklenebilir. AMAÇLARIMIZBu konu ile ilgili daha detayl› bilgiye Prof. Dr. Yasemin YAZAN’›n Kozmetik K ‹ T A PBilimi (NobelT›p Kitabevleri, 2004) kitab›ndan ulaflabilirsiniz.D‹⁄ER ÜRÜNLERTELEV‹ZYONMamalar, Anne ve Bebek bak›m ürünleri: Gö¤üs ucu kremleri, hamilelik çatlaklar›n›önleyici ürünler, anne sütünü artt›ran ürünler, gliserinli bebek sabunu, papatyaözlü bebek flampuan›, piflik kremleri, bebek losyonu, bebek ya¤›, bebek‹NTERNETbanyo köpü¤ü gibi birçok ürün çeflidi bulunmaktad›r.Bebek Mamalar›: Bebek ve süt çocu¤unun beslenmesi amac› ile haz›rlananürünlerdir. Anne sütünün yeterli olmad›¤› veya annenin bebe¤ini sütü ile yeterliseviyede besleyemeyece¤i durumlarda bebek suni mamalarla beslenir. Bu tür mamalar›nformülünde inek sütü veya süt tozu en güvenilir ve temel maddedir. Süt,bebekler için oldu¤u kadar çocuklar ve ihtiyarlar için de iyi bir besin maddesidir.Süt, yap›s›ndaki kaliteli proteinler, vitaminler ve mineral maddeler nedeni ile deemin bir besindir. Süt, pastörize edilerek ve süt tozu üretimi ile de uzun süre korunabilir.Süt ve süt tozu ile beslenen çocuklarda, genellikle 2 yafl›ndan sonra sebze,meyve ve bal›k ile zenginlefltirilmifl takviyeli bir beslenme sistemi uygulamakgerekir.Çocuk Mamalar›, Sa¤l›k Bakanl›¤›’n›n izin verdi¤i tesislerde haz›rlan›r. Bebekmamalar›n›n alt› ayl›k çocu¤un bir günlük kalori ve vitamin ihtiyac›n› karfl›layanmiktar›, çocu¤un sindirim kapasitesine uygun olmal›d›r.Bebek mamalar›n›n afla¤›daki özellikleri tafl›malar› gerekir:• Maman›n 100 gram› içinde faydalan›labilecek kalori miktar› en az 350 kaloriolmal›d›r.• Mama içinde bulunmas› gereken miktarda vitamin ve madensel maddelerindo¤al besin maddeleri (süt, süt tozu) ile sa¤lanamad›¤› durumlarda, eksikolan vitamin ve madensel maddeler mamaya ayr›ca ilave edilmelidir.• ‹lave edilen tüm katk› maddeleri farmasötik kalitede olmal›d›r.• Ürün seçiminde hekim ve eczac›n›n dan›flmanl›¤›na baflvurulmal›d›r.Çocuk mamalar›n›n 100 kalori sa¤layan miktarlar›n›n ortalama de¤erleri Tablo11.2’de verilmifltir.MaddelerProteinA VitaminiD VitaminiKalsiyumDemirB1 VitaminiB2 VitaminiPP (Niasin)B6 VitaminiC VitaminiMiktarlar›% 2’ den fazla olmal›200 - 400 I.U.50 -100 I.U.70 mg1 mg0.06 g0.09 mg0.9 mg0.05 mg4 mgK ‹ T A PTELEV‹ZYON‹NTERNETTablo 11.2Çocuk mamalar›n›n100 kalori sa¤layanmiktar›nda bulunanmaddelerinortalama de¤erleri.

SIRA S‹ZDESIRA S‹ZDE274 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekilleriDÜfiÜNEL‹MDÜfiÜNEL‹MÇocuk mamalar›nda patojen mikroorganizma bulunmamal›, sterilize edilenlerdehiçbir mikroorganizma SORU ürememelidir. S›v› haldeki çocuk mamalar›n›n pastörizeS ORUveya sterilize edildikten sonra tüketime verilmesi gerekmektedir5179 Say›l› “G›dalar›n Üretimi, Tüketimi ve Denetlenmesine Dair Kanun HükmündeKararnamenin De¤ifltirilerek Kabulü Hakk›nda Kanun” 05.06.2004 tarihli veD‹KKATD‹KKAT25483 say›l› Resmi Gazete’de yay›mlanarak yürürlü¤e giren bu Kanun hükümlerinegöre; Do¤al SIRA S‹ZDE kaynak, do¤al maden, içme, t›bbi sular ile ifllenmifl içme, ifllenmiflSIRA S‹ZDEkaynak ve ifllenmifl maden suyu üretimi, uygun flekilde ambalajlanmas› ve sat›flesaslar›na iliflkin hizmetler ile enteral beslenme ürünleri dahil özel t›bbi amaçl› diyetg›dalar, AMAÇLARIMIZ t›bbi amaçl› bebek mamalar› ile ilaç olarak kullan›m› bilimsel ve kli-AMAÇLARIMIZnik olarak kan›tlanm›fl ancak reçeteye tabi olmayan ürünlerin üretim, ithalat, ihracatve denetimine iliflkin hizmetler Sa¤l›k Bakanl›¤›nca, G›da maddeleri ve g›daK ‹ T A PK ‹ T A Pile temasta bulunan madde ve malzemelerin üretim izni, g›da sicili, tescil, istihdam,laboratuvar kurulufl izni, ithalat ve ihracat izinleri, piyasa gözetimi ve denetimi(g›da sat›fl ve toplu tüketim yerleri ile üretim yerlerinin denetimi) gibi hizmetlerTar›m ve Köyiflleri Bakanl›¤›nca yürütülmektedir.TELEV‹ZYONTELEV‹ZYONEmzik, biberon, difllik ve ç›ng›raklar ve di¤er bebek aksesuarlar› mevcuttur.‹NTERNET‹laç d›fl› ürünler ‹NTERNET ile ilgili mevzuat ve yönetmeliklere http://www.saglik.gov.tr adresindenulaflabilirsiniz.SIRA S‹ZDEBebek mamalar› SIRA seçiminde S‹ZDESIRA S‹ZDESIRA S‹ZDE nelere dikkat etmeliyiz?2Sporcu Destek Ürünleri: Kilo ald›r›c›lar, protein tozlar›, aminoasitler, L-glutamingrubu DÜfiÜNEL‹M destekler, ya¤ yak›c›lar, protein barlar, performans artt›r›c›lar, sporcuDÜfiÜNEL‹MDÜfiÜNEL‹MDÜfiÜNEL‹Mdestek vitaminleri içeren ürünler, sporcu g›dalar› gibi de¤iflik destek ürünleri mevcuttur.Burada SORUSORUSORUSORU önemli olan yasaklanm›fl dopingli ürünleri kullanmamakt›r. Sporcuyuyasaklanm›fl maddeleri veya yöntemleri kullanmaya yönlendirmek veya onlaraD‹KKATyard›m etmek D‹KKAT spor ahlak›na ayk›r› olup, dopingle ilgili bir suç olarak say›lmaktad›r.Doping, sporcular› performanslar›n› art›rmak için yasaklanm›fl maddeleri veD‹KKATD‹KKATDoping: Uluslararas›Olimpiyat Komitesi (IOC) yöntemleri kullanmalar› ile elde edecekleri haks›z avantajlardan, baz› maddeler iletaraf›ndan SIRA S‹ZDE yasaklanm›flSIRA S‹ZDESIRA S‹ZDE yöntemlerin SIRA neden S‹ZDEolabilece¤i yan etkilerden korumak için yasaklanm›flt›r. Doping,sadece ahlak ve sa¤l›k sorunu de¤il ayn› zamanda yasal yapt›r›mlar› olan birmadde veya yöntemlerinsporcu taraf›ndan bilinçliveya bilinçsiz olarakAMAÇLARIMIZ sorundur. Anabolizanlar gibi birçok ilac›n t›bbi amaç d›fl›nda sporda kullan›mlar›AMAÇLARIMIZ kullan›m›. AMAÇLARIMIZyasakt›r.AMAÇLARIMIZUluslararas› Olimpiyat Komitesi taraf›ndan bildirilen yasakl› maddeler: Uyar›c›-‹ T lar (Amfetamin, ‹ T efedrin vb.), Narkotik Analjezikler (Morfin vb.), Anabolik AjanlarK ‹ T A PK ‹ T A P(Testosteron vb.), Diüretikler (Furosemid vb.), Peptit hormonlar ve benzerleri(Eritropoietin, büyüme hormonu, vb.).TELEV‹ZYONYasakl› TELEV‹ZYON doping yöntemleri ise; kan dopingi ve idrar›n farmakolojik, kimyasal ve fizikselolarak ifllem görmesidir. Ayr›ca sporcular taraf›ndan kullan›m› k›s›tl› olan mad-TELEV‹ZYONTELEV‹ZYONdeler: Alkol, marihuana, lokal anestezikler, kortikosteroitler ve beta-blokörlerdir.‹NTERNET‹NTERNET‹NTERNETBkz: www.formvesaglik.com‹NTERNEThttp://www.vgfbf.org/index.php?secim=doping adreslerinden ulaflabilirsiniz.A¤›z ve difl sa¤l›¤› ürünleri: A¤›z bak›m ürünleri, a¤›z bofllu¤una uygulanan(difl macunlar› ve tozlar›, a¤›z banyolar›) veya difl protezlerinin bak›m› için kullan›lanürünlerdir. Difl çürüklerinin önlenmesi amac›yla, ço¤unlukla florür tafl›yan

11. Ünite - ‹laç D›fl› Ürünler275maddeler tercih edilmektedir. A¤›z bak›m ürünlerinde flor kayna¤› olarak kalayflorür, sodyum florür ve sodyum monoflorofosfat kullan›lmaktad›r. Florür içerendifl macunlar›n›n düzenli kullan›m› ile difl çürüklerinde %25-44 oran›nda azalmaolmaktad›r. Difl pla¤› oluflumunu engellemek veya en az düzeye indirmek için baz›kimyasal maddeler ve mekanik yollar (etkili difl f›rçalama, difl ipli¤i kullanma vedifl hekiminin yapaca¤› özel mekanik temizleme) kullan›labilir.Difl macunlar›: Yar› kat› özellikte olan difl macunu, yaklafl›k 2 dakika süren etkilibir f›rçalama ile düzenli kullan›ld›¤› zaman, g›da art›klar›n›, plak dokusunu d›fletmenler nedeniyle oluflan lekeleri diflten uzaklaflt›rma gücüne sahiptir. Hemen hemenbütün difl macunu formülasyonlar›nda temel olarak bulunmas› gereken maddelerayn›r. Bunlar yaklafl›k kullan›m oranlar› ile Tablo 11.3’te verilmifltir. Difl macunlar›kendi kendilerini mikrobik bozulmaya karfl› koruyabilen özelli¤e sahiptir.Nemlendiricinin görevi, yar› kat› difl macunu kütlesinin viskozitesinin art›fl›n› engellemekve formüldeki di¤er toz maddeleri pat özelli¤ine getirmektir. Nemlendiricimadde, su moleküllerini kendine do¤ru çekerek, suyun macun kütlesini terk etmesiniönler. Bu amaçla, gliserin, sorbitol, propilen glikol ve polietilen glikoller kullan›lmaktad›r.fieffaf jel difl macunu, sigara içenler için difl macunu, opak difl macunu,gibi difl macunu örnekleri üretilmektedir. Bitkisel ekstreler içeren, örne¤in misvak,nane gibi, difl macunlar›, farkl› a¤›z sular› ve difl sa¤l›¤› ürünleri mevcuttur.Madde% OranMekanik afl›nd›r›c›lar 20-50Nemlendiriciler 20-30Ba¤lay›c›lar 0.5-2Köpük oluflturucular 1-3Koruyuculary.m.Tatland›r›c›lar 0.1-0.5Tedavi edici/koruyucu maddeler 1-10A¤›z gargaralar› veya banyolar›: A¤›z kokular›n› gidermek ve kiflisel a¤›z bak›-m› sa¤lamak amac›yla kullan›lmaktad›r. Bir a¤›z gargaras›, k›sa sürede ferahl›k vetemizlik sa¤lar. Yaln›zca sabahlar› farkedilen a¤›z kokusunun nedeni, genelliklegece boyunca a¤›zda tükrük hareketinin olmamas›, kokulu g›da art›klar›n›n a¤›zdanuzaklaflt›r›lamamas› veya bakteri üremesidir. A¤›z gargaralar›, çözelti tipindehaz›rlanm›fl, temel olarak alkol, nemlendirici, yüzey etken madde, koku vericimadde, antimikrobik madde ve sudan oluflan saydam preparatlard›r. Difl çürümesinekarfl› koruyucu etki için kullan›lan a¤›z gargaralar›nda, sodyum florür ve kalayflorür kullan›l›r.A¤›z banyolar›nda, antibakterisid madde olarak, timol, salol gibi fenol türevimaddeler ve katerner amonyum türevi yüzey etken maddelerden yararlan›l›r.Difl protezi temizleyicileri: Difl protezinin bak›m ve temizli¤i için kullan›lanürünler, toz, tablet veya çözelti fleklinde haz›rlanan preparatlard›r. Amaç, protezdekig›da art›klar›n›n, tükrük art›klar›n›n ve oluflan lekelerin giderilmesidir. Bu preparatlar,düzenli olarak kullan›ld›¤›nda protez üzerinde tartar oluflumunu da önlerler.Efervesan özellikte de haz›rlanabilen kat› formülasyon fleklindeki protez temizleyicileri,suda çözündükten sonra kullan›l›rlar. Tablet veya toz halinde haz›rlanm›flolanlar, serbest oksijen veren madde, alkali madde, proteaz enzimi ve elektrolitmadde içerirler. Elektrolit olarak genellikle, sodyum klorür, alkali madde olaraksusuz trisodyum fosfat, sodyum karbonat veya sodyum bikarbonat kullan›l›r. Sod-Tablo 11.3Difl macunuformülasyonunagiren maddeler veoranlar›

276 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekilleriyum perborat veya sodyum perkarbonat, serbest oksijen veren madde olarak %20-50 oran›nda formülasyona eklenir. Çözelti fleklinde olan protez temizleyicileri ise,sodyum klorür içeren seyreltik sodyum hipoklorit çözeltisidir.Difl tozlar›: Kullan›m› difl macunu kadar yag›n olmayan difl tozlar›, dayan›kl›,haz›rlanmalar› kolay ve maliyeti ucuz ürünlerdir. Temel olarak, afl›nd›r›c›, köpükoluflturucu, tat ve koku verici madde içerir. Afl›nd›r›c› özellikleri fazla olan difl bak›mürünleridir. Nemlendirici, su ve ba¤lay›c› veya jel oluflturucu madde bulundurmazlar.Örnek bir difl tozu formülasyonu; %96 kalsiyum karbonat, %2 sodyum laurilsülfat, %2 magnezyum peroksit ve kâfi miktar tat ve koku verici maddelerdenoluflmaktad›r.Optik ve göze uygulanan ürünler: Göz, çok hassas bir organ oldu¤u içingözde kullan›lan oküler ilaçlar kadar di¤er göze uygulanan ürünler de (günümüzdeyayg›n olarak kullan›lan lensler ve lens çözeltileri) oldukça önemlidir.Lensler; Lensler bafll›ca, kontakt lens ve intraoküler lens olmak üzere iki tiptir.Kontakt lensler genel olarak poli metil metakrilat (PMMA)’dan haz›rlan›rlar. BugünPMMA yan›s›ra hidroksi etil metakrilat (HEMA), silikon, hidrojeller ve akrilatlarkullan›lmaktad›r. Kontakt lenslerin bafll›ca kullan›m amac› görme bozuklu¤unudüzeltmektir. Ancak bu özelli¤i yan›s›ra etken madde verici sistem olarak da kullan›l›rlar.Kontakt lenslerde aran›lan özellikler, iritasyon yapmamalar›, gaz geçirebilmeleri,›slanabilmeleri, yüzeylerinde protein tutmamalar›, kontaminasyona aç›kolmamalar›, sterilizasyona dayan›kl› olmalar›d›r.Kontakt lensler: Kontakt lens kullanan hastalarda, etken maddenin etki süresiiçerisinde, göz damlalar› içindeki maddeler lensle etkileflme gösterilebilir. Bu durumdalens, önerilen süre tak›lmamal› veya tercihen koruyucu madde içermeyentek doz preparatlar› kullan›lmamal›d›r. Sert lenslerin saklanmas› ve ›slat›lmas› içinkullan›lan formüllerin, hidrofilik lensler için kullan›lmamas› gerekir. ‹lac›n gerekti-¤inde buzdolab›nda saklan›lmas› konusu hastaya hat›rlat›lmal›d›r.Intraoküler lensler; Genel olarak PMMA’dan haz›rlan›rlar. Ayr›ca HEMA, silikon,hidrojel, poliüretan, polikarbonat ve akrilat polimerler de kullan›l›r. Gözeimplante edildikleri için, enflamasyon yapmamalar›, immunojenik (ba¤›fl›kl›k meydanagetiren) reaksiyonlar›n›n çok düflük olmas›, kanserojenik olmamalar›, sterilizasyonadayan›kl› ve uzun ömürlü olmalar› istenir. Oküler sal›m sistemleri ile ilgilibirçok in vitro çal›flma ve in vivo hayvan deneyleri yap›lm›fl olmas›na ra¤menhastalar›n kullan›m›na sunulmufl preparat say›s› s›n›rl›d›r.Yapay Gözyafl› Preparatlar›: Gözyafl›n›n yetersiz olmas› ya da fizyolojik özelliklerindekibaz› bozukluklar›n bulunmas› sonucu ortaya ç›kan kuru göz hastal›¤›n›ntedavisi genellikle hastan›n yak›nmalar›n›n azalt›lmas›na yöneliktir. Bu amaçla kullan›lanpreparatlar, göz kurulu¤u tedavisinin temelini oluflturur.Yapay gözyafl› formülasyonunun, ›slat›c› özellik tafl›mas› ve epitel ile gözyafl›filminin lipit tabakas›na zarar vermeden, filmi dayan›kl› hale getirerek hastalar› rahatlat›r.Kuru göz hastal›¤›n›n tedavisi, yapay gözyafl› formülasyonlar› ile azalangözyafl›n›n yerine konmas› (Tablo 11.4), kontakt lenslerle göz yüzeyi neminin korunmas›,özgün ilaç tedavisi, mukus art›klar›n›n giderilmesi ve gözyafl› viskozitesininazalt›lmas›, gözyafl› kayb›n›n önlenmesi ve cerrahi tedavi ile mümkün olabilir.

11. Ünite - ‹laç D›fl› Ürünler277PolimerHEC, PEO, PVAPVAGEL, HPMC, PSBMCPVAMCHPMCHPMCHECDEX, PVADEX, HPMCCMC, PSBHPCPVA, PEGPVAPVABileflimiKoruyucuTHIM, EDTACHBCHB% O.004 BAC% O.004 BAC% O.004 BAC% 0.01 BAC, EDTA% 0.01 BAC% 0.01 BAC, EDTA% 0.01 BAC% 0.01 BACPRB, CHBkoruyucusuzkoruyucusuzCETTHIMTablo 11.4Yapay gözyafl›olarak kullan›lanpreparatlarBAC : benzalkonyum klorürPSB : polisorbat 80CHB : klorbutanolPVB : polivinil pirolidonHEC : hidroksietil selülozPEO : polietilenoksitMC : metilselülozPVA : polivinil alkolHPMC : hidroksipropil metilselülozDEX : dekstranCET : setrimitGEL : jelatinCMC : karboksimetilselülozEDTA : disodyumPRB :metil ve propil parabenPEG : polietilen glikolTHIM : tiyomersalYapay gözyafl› preparatlar› ile oküler preparatlar aras›nda fark var SIRA m›d›r? S‹ZDESIRA S‹ZDE3Homeopati ürünleri:DÜfiÜNEL‹MHomeopati, bedenin kendi iyileflme gücünü harekete geçiren tamamlay›c› bir tedaviDÜfiÜNEL‹Myöntemidir. Cerrahi müdahale gerektiren durumlar›n d›fl›ndaki hastal›klar›nbüyük ço¤unlu¤unda homeopati uygulanabilir.SORUSORUYaklafl›k 200 y›l kadar önce Almanya’da Dr. Samuel Hahnemann taraf›ndan gelifltirilerekdünyaya yay›lan, bedenin kendini do¤al olarak iyilefltirmesine D‹KKAT yard›meden etkili bir bilimsel sistemdir.“Benzeri benzer ile tedavi”, yani “Similia similibus currentur” homeopatinin temelyasas›d›r. Buna göre, herhangi bir madde sa¤l›kl› bir kiflide hastal›k belirtileriSIRA S‹ZDEoluflmas›na yol aç›yorsa, ayn› hastal›k belirtilerini gösteren bir hasta o maddeyletedavi edilebilir.AMAÇLARIMIZHomeopatik tedavide bir tak›m belirli prensiplere göre haz›rlanm›fl preparatlar D‹KKATSIRA S‹ZDEkullan›l›r.‹laçlarda bitkiler, mineraller ve hayvansal maddeler kullan›lmaktad›r. K ‹ T A P HomeopatikK ‹ T A Pilaçlar haz›rlan›rken kar›fl›m halinde de¤il, tek bir ana madde olarak birifl-TELEV‹ZYONTELEV‹ZYON‹NTERNET‹NTERNET

SORUSORUD‹KKATD ‹KKAT278 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekilleriSIRA S‹ZDESIRA S‹ZDEleme tabi tutulurlar. Bu de¤iflim süreci ve ifllemi “potansiyellefltirmek” olarakAMAÇLARIMIZtan›mlan›r. Bu yöntem sayesinde zehirli ve zararl› maddeler dahi zarars›z hale getirilip,do¤ru dozajla baflar›l› ve tehlikesiz bir biçimde tedavide kullan›labilmektedir.K ‹ T A PTELEV‹ZYON‹NTERNETBu konu ile K ilgili ‹ T daha A P detayl› bilgiye T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› veEti¤i (Anadolu Üniversitesi Yay›nlar›) kitab›n›n 9. Ünitesinden (Tamamlay›c› Tedavi sistemlerive Kullan›lan Bitkiler) ulaflabilirsiniz.TELEV‹ZYONKullan›lan yaklafl›k 3000 çeflit homeopatik ilac›n ana maddeleri mineral, bitkisel,metal ya da hayvansal kaynakl› olabilir. Ço¤unlu¤u bitkisel kaynakl›d›r. Bumaddeler klasik t›pta, bitkisel ürünlerle tedavide (hipoterapi, ayur veda vb.) halenkullan›lmaktad›r. ‹NTERNET ‹çlerindeki iyilefltirici gücün a盤a ç›kmas› için özel yöntemlehaz›rlan›rlar. Bu yöntem suland›rma ve çalkaland›rma aflamalar›ndan oluflur.Toplama, tan›mlama, kalite kontrol, korunma, standardize etme, birlefltirme vehaz›rlama aflamalar›ndan sonra homeopatik ürün elde edilir.Dünyada standartlara uygun homeopati ilaçlar› üreten birçok ilaç flirketi mevcuttur.Bunlardan baz›lar›n›n web sayfalar›na bakabilirsiniz:Deutsche Homöopathie Union www.dhu.comHomöopathisches Labor Gudjons www.gudjons.comARCANA www.arcana.de (sadece almanca)Hahnemann Laboratories Inc. www.hahnemannlabs.com‹lgili Linklerwww.abchomeopathy.com (Homeopatik referanslar ve yard›mc› araçlar)www.homeocases.org (Bilimsel araflt›rmalar, vakalar, homeopatlar›n listeleri vs içeriyor)www.hpathy.com (1000 in üzerinde homeopati sayfas›n›n linkinin bulundu¤u birsayfa)www.homeopathyhome.com (Homeopatiye adanm›fl çok amaçl› bir sayfa)www.homeoinfo.com (Klasik homeopati ile ilgili bir ayr›nt›l› bilgi ve bir çok homeopatisayfas›na link bulunan zengin bir sayfa )www.dzvhae.com/portal/loader.php (Dünyadaki homeopati kurulufllar›n›n vederneklerinin listesi bulundu¤u sayfa)www.olne.net (Profesyonel içerikli bir homeopati sayfas› )www.trusthomeopathy.org (British Homeopathic Association sayfas›)www.lmhi.net (Liga Medicorum Homeopathica Internationalis (LMHI) bir uluslararas›medikal homeopatik topluluktur)www.homeopathyeurope.org (Homeopatik t›p doktorlar› ve di¤er homeopati ileilgili profesyonellerin olusturdu¤u bir kurumdur)www.homeopathic.org (Amerika’da homeopatiyi destekleyen öncü bir organizasyon)www.vithoulkas.com (Yunanistan da yaflayan dünyaca ünlü klasik homeopat ProfessorGeorge Vithoulkas sayfas›)

11. Ünite - ‹laç D›fl› Ürünler279ÖzetA MAÇ1A MAÇ2Eczanelerde bulunan ve ilaç olmayan di¤erürünleri tan›mak.Eczanelerde çok say›da ilaç d›fl› ürünler bulunmaktad›r.Pamuk, gazl›bez, sarg› bezleri, dren,cerrahi iplikler, bisturi, sonda, pensler, flaster,enjektör, serum seti gibi cerrahi t›bbi ve s›hhimalzemeler mevcuttur. Cilt bak›m ürünleri, vücutbak›m ürünleri, makyaj ürünleri ve parfümler saçbak›m ürünleri, t›rafl için kullan›lan ürünler gibigenifl bir kozmetik ürün vard›r. Ayr›ca, flekerölçüm ürünleri, medikal sarf malzemeleri,ortopedi ürünleri, varis çoraplar›, mamalar, anneve bebek bak›m ürünleri de eczanelerde bulunanilaç d›fl› ürünlerdir.Koruyucu ve tedavi edici amaçlarla kullan›lanürünlerin özelliklerini s›n›fland›rmak.Her çeflit canl› sa¤l›¤›n› koruyucu ve tedavi ediciamaçlarla kullan›lan bu ürünlerin özellikleri, üretildiklerimalzemeler, ambalajlar› ve kaliteleri sonderece önemlidir.A MAÇ3A MAÇ4Cerrahi malzeme ve pansuman gereçlerininönem ve özelliklerini aç›klamak.Pamuk, gazl›bez, sarg› bezleri, dren, cerrahi iplikler,bisturi, sonda, pensler, plaster, gibi cerrahimalzemeler, pansuman gereçleri ve medikalmalzemeler ortopedi, göz, gastroenteroloji,kalp-damar cerrahisinde kullan›lmalar›na görede¤ifliklik ve çeflitlilik göstermektedir. Her alanaözgü baz› spesifik cerrahi malzemeler vard›r.Önemli olan do¤ru malzemeyi do¤ru yerde kullanmakt›r.Genel olarak ilaç d›fl› ürünlerin kullan›m›n› veönemini aç›klamak.Eczanelerde bulunmas› gereken; medikal ve s›hhimalzemeler, dermokozmetik, bitkisel ürünler(droglar, bitki çaylar›, fitoterapötikler, fitofamasötikler,nutrasötikler), mamalar, sporcu destekürünleri, anne ve bebek bak›m ürünleri, a¤›z vedifl sa¤l›¤› ürünleri, optik ve homeopati ürünlerigibi ilaç d›fl› birçok ürün eczanelerde ve eczac›dan›flmanl›¤›nda hastalara ulaflt›r›lmal›d›r. Buürünler insanlar›n günlük yaflant›lar›n›n bir parças›oldu¤u için kaliteli olmal› ve uzman kiflilerintavsiyelerine göre kullan›lmal›d›r.

280 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekilleriKendimizi S›nayal›m1. Afla¤›dakilerden hangisi ilaçl› gaz bezlerinden biride¤ildir?a. Gaz kompreslerb. Vazelinli gaz bezic. ‹yodoformlu gaz bezid. Rivanollü gaz bezie. Fenollü gaz bezi2. Sütür iç ambalaj›n›n üzerinde afla¤›daki bilgilerdenhangisi yaz›lmaz?a. Son kullanma tarihib. Uygulama yoluc. Dikifl uzunlu¤ud. ‹¤ne flekli ve tan›m›e. Materyalin tipi ve tan›m›3. I. Antikor-Antitoksin içerir,II. Hastal›k olufltuktan sonra verilir,III. Pasif ba¤›fl›kl›k kazand›r›r,IV. Hastal›¤› tedavi edicidir,Yukar›dakilerden hangileri serumlar›n temelözelliklerindendir?a. I, II, III ve IVb. II, III ve IVc. I, III ve IVd. II ve Ve. III ve IV4. Afla¤›dakilerden hangisi büyük hacimli çözeltilerinözelliklerinden biri de¤ildir?a. Steril olmas›b. Pirojensiz olmas›c. ‹zotonik olmas›d. Antimikrobiyal madde içermesie. Farmakope standartlar›na uymas›5. Afla¤›dakilerden hangisi cilt bak›m ürünlerinin kullan›mamaçlar›ndan biri de¤ildir?a. Cildin sa¤l›kl› ve iyi durumda kalmas›n› sa¤lamakb. Cildin temizlenmesini sa¤lamakc. Cildin s›k›laflt›r›lmas›n› sa¤lamakd. Cildin nemlendirilmesini/yumuflat›lmas›n› sa¤lamake. Cildin kurumas›n› sa¤lamak6. Afla¤›dakilerden hangisi cilt bak›m ürünlerinin formülasyonlar›ndanbiri de¤ildir?a. Sabunb. Temizleme kal›plar›c. Kapl› tabletd. Kreme. Losyon7. Afla¤›dakilerden hangisi makyaj ürünlerinden biride¤ildir?a. Yüz pudralar›b. Varis çorab›c. Fon-dö-tenlerd. Dudak boyalar›e. Rimel (maskara)8. Saç bak›m ürünleri hangi amaçla kullan›lmaz?a. Saça renk vermekb. Parlakl›k kazand›rmakc. Saç›n hacimli görünmesini sa¤lamakd. Saç›n tarama kolayl›¤› sa¤lamake. Saç›n boyunu uzatmak9. Afla¤›dakilerden hangisi difl macunu formülasyonunagiren maddelerden biri de¤ildir?a. Mekanik afl›nd›r›c›larb. Nemlendiricilerc. Ba¤lay›c›lard. Analjeziklere. Köpük oluflturucular10. Afla¤›dakilerden hangisi yapay göz yafl› preparatlar›n›nözelliklerinden biri de¤ildir?a. Sterilb. Uygun pHc. Kolay y›kanabilmesid. Uygun viskozitee. ‹zotoni

11. Ünite - ‹laç D›fl› Ürünler281Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›1. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Gaz bezi” bölümünü tekrargözden geçiriniz.2. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Dikifl (Sütur) Materyalleri”bölümünü tekrar gözden geçiriniz.3. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Serumlar” bölümünü tekrargözden geçiriniz.4. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Büyük hacimli çözeltiler(infüzyonlar)” bölümünü tekrar gözden geçiriniz.5. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Cilt bak›m ürünleri” bölümünütekrar gözden geçiriniz.6. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Cilt bak›m ürünleri” bölümünütekrar gözden geçiriniz.7. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Makyaj ürünleri ve parfümler”bölümünü tekrar gözden geçiriniz.8. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Saç bak›m ürünleri” bölümünütekrar gözden geçiriniz.9. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “A¤›z ve difl sa¤l›¤› ürünleri”bölümünü tekrar gözden geçiriniz.10. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Optik ve göze uygulananürünler” bölümünü tekrar gözden geçiriniz.S›ra Sizde Yan›t Anahtar›S›ra Sizde 1Medikal ve S›hhi Malzemeler, medikal ve S›hhi Malzemeleriçin Dermokozmetik, Bitkisel Ürünler (Droglar,bitki çaylar›, fitoterapötikler, fitofarmasötikler, Nutrasötikler),Mamalar, Sporcu Destek Ürünleri, Anne ve bebekbak›m ürünleri, A¤›z ve difl sa¤l›¤› ürünleri, Optikve Homeopati ürünleri gibi ilaç d›fl› birçok ürün Eczanelerdeve eczac› dan›flmanl›¤›nda halk›m›za ulaflt›r›l›r.S›ra Sizde 2Sa¤l›k Bakanl›¤›’n›n izin verdi¤i tesislerde haz›rlanan,içeri¤i alt› ayl›k çocu¤un bir günlük kalori ihtiyac›n›karfl›layacak bileflimde ve çocu¤un sindirim kapasitesineuygun olmal›d›r. Maman›n 100 gram› içinde faydalan›labilecekkalori miktar› en az 350 kalori olacakt›r. ‹laveedilen bu maddeler farmasötik safl›kta olmal›d›r.Ürün seçiminde hekim ve eczac›n›n dan›flmal›¤›na baflvurulmal›.S›ra Sizde 3Normal oküler preparatlar gibi yapay gözyafl› preparatlar›da steril, uygun pH ve viskozitede ve izotonik olmal›d›r.Yapay gözyafl› preparatlar›n›n bileflenleri, polimerler,prezervatifler ve yüzey etken maddeler, tonisite(kas-organ›n gösterdi¤i normal gerginlik hali ayarlay›c›maddeleri içerir iken oküler preparatlar farkl› farmakolojiketkilerde etken maddeleri içerirler.

282 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekilleriKaynaklarA¤abeyo¤lu, ‹., Do¤anay, T., Çelebi, N., Acartürk, F.,Ocak, F., Ocak, Ö., De¤im, T., De¤im, Z.G., Taka,S., Türkyilmaz, A., Teksin, Z, Coflkun, Ö., Uslu, A.,Yetkin, G., Parlatan, Z, fienköylü, A., ‹mren, S., Sever,S. (1999). Farmasötik Teknoloji LaboratuvarElkitab› 3. Bask›, Ertem Matbaa, Ankara.Bayraktar-Alpmen, G. (1978). Kozmetik Preparatlar,‹stanbul.British Pharmacopeia 2008, The Stationary Office onBehalf of the Medicines and Healthcare productsRegulatory Agency (MHRA), London.European Pharmacopeia 2005, 5 th Edition, Councilof Europea, 67075, Strasbourg Cedex, France.Alpmen, G., Alt›nkurt, T., Bergifladi, N., Topalo¤lu, Y.,Tunçel, T., Araman, A., Yener, G., Özsoy, Y. (2000).Farmasötik Teknoloji ve Kozmetoloji LaboratuvarKitab›; AB Ofset, ‹stanbul.Geçgil, fi. (1991). Farmasötik Teknolojiye Bafllang›ç,Cihan Matbaac›l›k, ‹stanbul.Gürsoy, A. (2004). Farmasötik Teknoloji-Temel ‹fllemlerve Dozaj fiekilleri, Piksel Biliflim Matbaac›-l›k ve Filmcilik Hizmetleri Ltd.fiti., ‹stanbul.Gürsoy A., Dortunç B., Akbu¤a J. (1999). FarmasötikTeknoloji Uygulamalar›, 2. bask›, Güler Ofset, ‹stanbul.Güven, K.C. (2001). T›bbi ve Kozmetik Formüler,Avc› Matbaas›, ‹stanbul.‹zgü, E. (1984). Genel ve Endüstriyel FarmasötikTeknoloji I ve II, A.Ü. Eczac›l›k Fakültesi Yay›nlar›,No.57, Ankara.Ommaty, R. (2008). Vademecum- Modern ‹laç Rehberi,Medical Tribune yay›nc›l›k, ‹stanbul.Üstünes, L. (2010). RxMediaPharma@2010 ‹nteraktif‹laç Bilgi Kayna¤›, www.rxmediapharma.comThe United State Pharmacopeia/The National Formulary2008 (USP 31, NF26), The United StatesPharmacopeial Convention, 12601 Twinbrook parkway,Rockville, MD 20852.Türk Kodeksi 1954, II. Bask›, ‹stiklal Matbaac›l›k veGazetecilik Koll. Ort., Ankara.Türk Farmakopesi 1974, Milli E¤itim Bas›mevi, ‹stanbul.Yak›c›, C. (Editör), Özkan, Y. (Bölüm yazar›) (2006).Sendrom II- Eczac›l›k Terimleri Sözlü¤ü, LogosT›p yay›n›, Ankara.Yazan, Y. (2004). Kozmetik Bilimi, Nobel T›p Kitabevleri,‹stanbul.

PRAT‹K ‹LAÇ B‹LG‹S‹, ‹LAÇ fiEK‹LLER‹12Amaçlar›m›zBu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Do¤al ürünleri, drog ve bitkisel drog preparatlar›n› tan›mlayabilecek,Bitkisel preparatlar›n haz›rlanma yöntemlerini karfl›laflt›rabilecek,Bitkisel preparatlar› özellik ve kalitelerine göre s›n›fland›rabilecek,Bitkisel preparatlar› di¤er ilaçlar ile karfl›laflt›r›p de¤erlendirebileceksiniz.Anahtar Kavramlar• Do¤al Ürün• Bitkisel Drog• Bitkisel Preparat• T›bbi Bitkisel Ürünler• Fonksiyonel G›dalar• Farmakope• Ara Ürün Ekstreler• Bitki Çaylar›• Kalite• Kalite Kontrol• Etkinlik• Güvenilirlik• Depolama ve Saklama‹çerik Haritas›Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laçfiekilleriDo¤al Ürünler -Bitkisel Preparatlar• DO⁄AL ÜRÜNLER• TIBB‹ B‹TK‹SEL ÜRÜNLER• AVRUPA VE TÜRK FARMAKOPES‹• B‹TK‹SEL DROGLAR• B‹TK‹SEL DROG PREPARATLARI• B‹TK‹SEL PREPARATLARINHAZIRLANIfi fiEK‹LLER‹• B‹TK‹SEL PREPARATLARIN KAL‹TEKONTROLLER‹• B‹TK‹SEL PREPARATLARINSAKLAMA KOfiULLARI• B‹TK‹SEL PREPARATLARIN KAL‹TE,GÜVEN‹L‹RL‹K ve ETK‹NL‹KLER‹

Do¤al Ürünler - BitkiselPreparatlarDO⁄AL ÜRÜNLERDo¤a tüm canl›lara karfl› hep cömert davranm›flt›r. Flora ve faunadan temin edilenbirçok do¤al ürün binlerce y›ld›r ya oldu¤u gibi ya da ifllenmifl olarak g›da, sa¤l›kve tedavi amac›yla kullan›lmaktad›r. Milyonlarca y›ll›k evrimi sonucu canl›lar biyoçeflitlilikile bulunduklar› ortamlarda farkl›laflmalar ve de¤iflkenlikler göstermifltir.Günümüzde de halen keflfedilmeye devam edilen; baflta bitkilerden olmak üzerehayvansal kaynaklardan, böceklerden, deniz (marin) canl›lar›ndan, mantar ve mikroorganizmalardançeflitli flekillerde yararlan›lm›fl ve ço¤u ürün içerdikleri özel biyokimyasallardandolay› ilaç olarak de¤erlendirilmifldir.Dünya floras›nda yaklafl›k 300.000’den fazla çiçekli bitkinin bulundu¤u vebunlardan 50.000’den fazla bitkinin, t›bbi amaçlarla kullan›ld›¤› tahmin edilmektedir.Avrupa Birli¤i ülkelerinden Federal Almanya, bitkisel ürünlerin yayg›n olarakkullan›m›nda, ayr›ca üretiminde önemli bir merkezdir. Almanya’da, yaklafl›k 1.500bitki tedavi amaçl› kullan›l›rken, Asya’da Çin Cumhuriyeti’nde geleneksel Çin ilaçlar›aras›nda yaklafl›k 5.000’den fazla bitkinin kullan›ld›¤› ve bunlardan 700’den fazlas›n›nda Çin Farmakopesinde kay›tl› oldu¤u bilinmektedir. Avrupa Farmakopesi’nin6. bask›s›nda (PharmEur, 2010) ise 230’den fazla bitkisel drog ve 50’den fazlabitkisel drog preparat› kay›tl›d›r. Almanya’da 150’den fazla t›bbi bitkinin tar›msalkültürü yap›l›rken, bu rakam›n Çin’de 250 civar›nda oldu¤u bilinmektedir. Amerika,Avrupa ve Asya’da t›bbi ve aromatik bitkilerin ticareti 2009 y›l›nda yaklafl›k 50 milyarDolar ($) ile küresel ekonomide önemli sektörler aras›nda yer almaktad›r.Bitkilerin çeflitli flekillerde tedavi amaçl› olarak kullan›m› insanl›k tarihinin bafllang›c›nakadar uzanmaktad›r, ancak son yüzy›lda klinik ve bilimsel veriler ile desteklenerek“ilaç” olarak farkl› farmasötik flekillerde modern tedavide kabul görmektedir.Vitaminler, mineraller, ya¤lar ve ya¤ asitleri, aminoasitler ve proteinler gibi do-¤al maddeler canl›lar›n varl›klar›n› sürdürebilmeleri için gerekli g›da bileflenleridir.Bu faydal› temel maddelerden ayn› zamanda sa¤l›¤› koruma amaçl› olarak da yararlan›lmaktad›r.Baz› bitki ve g›dalardaki vitamin, mineral vb. maddelerin oranlar›n›nfarkl› olmas›ndan dolay›, ayr›ca di¤er g›dalara göre bilimsel olarak ispatlanm›fl dahaüstün özellikler (hastal›klardan koruyucu, iyilefltirici gibi) tafl›yan besinler; fonksiyonelg›dalar, g›da deste¤i, besin takviyesi, nutrasötik olarak tan›mlanmaktad›r.Fonksiyonel g›dalara domates, so¤an, sar›msak, enginar, ›s›rgan, kabak çekirde¤i,siyah üzüm, çoban üzümü gibi birçok örnek verilebilir. Domatesin içinde bulunanaktif bileflen likopen veya siyah üzümlerden elde edilen resveratrol gibi zen-G›da veya g›da maddesi,Tar›m ve KöyiflleriBakanl›¤›’nca: “Tütün vesadece ilaç olarakkullan›lanlar hariç olmaküzere; içkiler ve sak›zlar ilehaz›rlama ve iflleme gere¤ikullan›lan maddeler dahil,insanlar taraf›ndan yenilenve/veya içilen, ham, yar›mamul veya mamul hertürlü madde”dir.

286 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekilleriginlefltirilmifl veya saflaflt›r›lm›fl etkili bileflenler baz› kaynaklarda nutrasötik olarakgeçmektedir.Bu ünite kapsam›nda bitkisel kökenli droglardan elde edilen bitkisel preparatlarüzerinde durulacakt›r. Bitkisel ürünlerin tan›mlar›, özellikleri ve kullan›mlar›ndadikkat edilecek konular, kanun ve yönetmelikler ile ilgili örnekler verilecektir.TIBB‹ B‹TK‹SEL ÜRÜNLERDo¤ada yayg›n olarak bulunan veya tar›m› yap›lan bitki ve bitkisel kaynakl› hammaddeler g›da veya aromatik özellikleri d›fl›nda yayg›n olarak tedavi amac›yla ilaçolarak kullan›l›rlar. Ancak t›bbi amaçlar ile kullan›lacak bitkilerin etkilerini pratik,tekrarlanabilir, güvenilir olarak sa¤layabilmeleri için, ilaç etken maddelerinde,müstahzarlarda oldu¤u gibi bitkisel ürünlerin belirli bir kalitede olmalar› gerekmektedir.Bunu sa¤lamak üzere de bitkisel ürünlere özgü Farmakope standartlar›-na ve monograflar›na ihtiyaç vard›r.SIRA S‹ZDET›bbi bitkiler SIRA geleneksel S‹ZDE olarak kullan›lan ilaçlard›r. Sizce tüm t›bbi bitkiler faydal› m›d›r?1T.C. Sa¤l›k Bakanl›¤›, ‹laç Eczac›l›k Genel Müdürlü¤ü’nün bitkisel ürünler ile ilgilikulland›¤› genel tan›mlamalara bakacak olursak:DÜfiÜNEL‹MDÜfiÜNEL‹M“Bitkisel T›bbi Ürün: Bir ürünün içeri¤ini oluflturan aktif maddelerden bir veyadaha fazlas› SORU veya bir veya daha fazla preparat veya bir veya daha fazla say›daSORUbu tip bitkisel kaynakl› preparatla birleflen bitkisel maddelerdir.Bitkisel Maddeler: Bütün olarak parçalara ayr›lm›fl ya da kesilmifl bitkiler, bitkiparçalar›, yosunlar, mantarlar, ifllenmemifl ve genelikle kuru ve bazen de tazeD‹KKATD‹KKATliken. Spesifik numunelere tabi olan eksudalar da bitkisel maddeler olarak de¤erlendirilirler.Bitkisel maddeler kesin olarak kullan›lan bitki parças› ve binominalSIRA S‹ZDESIRA S‹ZDEsisteme göre botanik ad› ile tan›mlan›r”.AMAÇLARIMIZ T›bbi bitkilerden modern ilaç flekilleri olarak haz›rlanan preparatlara günümüzdefarkl› ülkelerde AMAÇLARIMIZbitkiseller, bitkisel ilaçlar, bitkisel terapötikler, do¤al ilaçlar, ge-leneksel ilaçlar, fitoterapötik, fitofarmasötik, fitofarmaka (fitofarmakon), fitomedisin,fitofarmasötik, K ‹ T A Pfitofarmakoterapötik, alternatif ilaçlar gibi çok farkl› isimlerleK ‹ T A Ptan›mlanmaktad›r. Ancak son zamanlarda Avrupa Birli¤i ülkelerinde ortak bir terminolojikullanmak amac›yla EMEA (Avrupa ‹laç De¤erlendirme Ajans›) taraf›ndanTELEV‹ZYON bu tür ürünlere TELEV‹ZYON “Herbal Medicinal Products” (=T›bbi Bitkisel Ürünler) terimi kullan›lmas›uygun bulunmufltur.Yukar›da verilen bilgiler do¤rultusunda anlafl›laca¤› üzere t›bbi bitkisel ürünlerhastal›klar› iyilefltirmek, fliddetini hafifletmek, korunmak, tedaviye yard›mc› olmak‹NTERNETamac›yla bitki ‹NTERNET veya bitki kar›fl›mlar›n›n çeflitli k›s›mlar›n›n do¤rudan veya bir tak›mSIRA S‹ZDEifllemlerden SIRA geçirilmesinden S‹ZDE sonra haz›rlan›p ambalajlanm›fl halde pazara sunulandroglar veya preparatlar›d›r. Bitkisel ilaç, aktif bileflenler olarak bitkilerin toprak alt›veya toprak üstü k›s›mlar›n› (kök, kabuk, yaprak, çiçek, meyva, tohum vb.) veyaDÜfiÜNEL‹MDÜfiÜNEL‹Mbaflka bitkisel materyali, bunlar›n kombinasyonunu, ham halde ya da bitkisel preparatlarhalinde tafl›yan modern ilaç teknolojisinin tüm gereksinim ve kurallar›naSORUuygun olarak SORU haz›rlanm›fl, bitmifl ve etiketlenmifl t›bbi ürünler olarak tan›mlanabilir.D‹KKATSIRA S‹ZDEBitkilerden saflaflt›r›lm›fl, D‹KKAT yap›lar› kimyasal olarak tan›mlanm›fl maddeler veya bitkisel etkenmaddelerle kombine edilmifl, sentetik kimyasal madde içeren ürünler bitkisel ilaç de¤ildir!SIRA S‹ZDEAMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZK ‹ T A PK ‹ T A P

12. Ünite - Do¤al Ürünler - Bitkisel PreparatlarT›bbi bitkisel ürünler, Sa¤l›k Bakanl›¤›, ‹laç Eczac›l›k Genel Müdürlü¤ü’nde ilaçve ara ürün olarak de¤erlendirilerek ifllem görmektedir. 25.11.1999/23887 say›l›Resmi Gazete’de ç›kan “T›bbi Farmasötik Ruhsatland›rma Yönetmeli¤i’nde De¤ifliklikYap›lmas›na Dair Yönetmelik” gere¤ince “bir farmakolojik aktiveye sahip oldu¤ugeleneksel kullan›ma dayanan, literatürlerde ve Farmakopelerde yer alan,fakat klinik etkinli¤i ve emniyeti düzenli klinik araflt›rmalar ile yeterli derecede ispatlanmam›fl,etkili madde olarak ham veya ifllem görmüfl bitkisel drog ve kar›fl›mlar›n›ihtiva eden, insanda kullan›lmak üzere t›bbi bir kullan›m verilerek piyasayaarz edilecek olan özel ambalaj›ndaki ürünler” bitkisel farmasötik ürün (ilaç)olarak de¤erlendirilmektedir.Bitkisel ürünler, ara ürün olarak “tedaviye yard›mc› ve sa¤l›¤› koruyucu do¤al(bitkisel, hayvansal, mineral vb.) ve di¤er farmasötik ürünler” fleklinde tan›mlanmaktad›r.Ara ürün kapsamdaki bitkisel farmasötik ürünler baflta fitofarmasötik,nutrasötik, kozmesötik, çaylar olmak üzere vitamin ve mineral formülasyonlar›n›,protein ve aminoasitleri, vajinal hijyen preparatlar›n›, kulak/burun hijyeni preparatlar›n›,yapay tatland›r›c›lar›, rektal preparatlar›, öksürük ve bo¤az pastillerinikapsamaktad›r.K›saca t›bbi bitkisel ürünler, geleneksel kullan›ma sahip olmas›na SIRA S‹ZDEra¤men bilimselolarak etkileri (profilaktik/terapötik endikasyonlar, fizyolojik/farmakolojiketki) yeterince ispatlanmam›flsa, herhangi bir toksisitesi veya yan etkisi yoksa ilaçDÜfiÜNEL‹Myerine ara ürün olarak de¤erlendirilir. Bu flekilde konu ile ilgili kiflilerin Sa¤l›k Bakanl›¤›’ndakiruhsatland›rma ifllemlerinde üretim, ithalat, ve sat›fl faaliyetleri içinkolayl›k sa¤lanm›fl olur.SORUT›bbi bitkisel ürünlerin sat›fl› sadece eczanelerde olmal›, bu ürünlerin D‹KKAT aktar, baharatç›,market ve zincir ma¤azalarda, internette denetimsiz ve kontrolsüz sat›fl›na izin verilmemelidir.Sa¤l›k ile do¤rudan ilgili bu konularda profesyonel ve temel dan›flmanl›k görevinihekim, eczac› ve di¤er uzmanlaflm›fl sa¤l›k personeliSIRA S‹ZDEyürütmelidir.287SIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹MSORUD‹KKATSIRA S‹ZDEBitkilerin kalite, güvenilirlik ve etkinlik kriterleri ile ilgili çok AMAÇLARIMIZ say›da kaynak vard›r.Örne¤in, ulusal ve uluslararas› nitelikli Farmakope, kodeks ve benzeri AMAÇLARIMIZözelstandartlar [Avrupa Farmakopesi (EP), Alman Farmakopesi (DAB) /Kodeksi (DAC),‹ngiliz Farmakopesi (BP), ‹ngiliz Bitkisel ‹laç Farmakopesi (BHP), K ‹ TÇin A PFarmakope-si (PPRC), Hint Ayurvedik Farmakopesi (API), Alman Homeopatik ‹laç Farmako-K ‹ T A Ppesi (HAB), Komisyon-E monograflar› ve ESCOP monograflar› gibi] içinde ilaç etkenve yard›mc› maddelerinin yan›nda bitkisel droglar› da içerir. TELEV‹ZYON T›bbi bitkilerin veTELEV‹ZYONdroglar›n yayg›n kullan›mlar›ndan dolay› sadece bitkisel drog monograflar› konusundaözelleflmifl Farmakopeler ve standart baflvuru kaynaklar› da mevcuttur.Kalite kriteri olarak bu standartlar›n›n d›fl›nda kalan tüm do¤al ürünlerin t›bbi ve‹NTERNET‹NTERNETfarmasötik aç›dan bir de¤eri yoktur. Di¤er tarafta, g›da ve kozmetik amaçlarla kullan›lando¤al ürünlerin de kabul edilir standartlarda olmas› istenir. Bu durumda ilgilimevzuatlar, G›da Kodeksleri, Türk Standardlar› Enstitüsü (TSE), Kalite Yönetim Sistemleri(ISO 9001, ISO= Uluslararas› standart Organizasyonu), G›da Güvenli¤i YönetimSistemi (ISO 22000 HACCP, HACCP = Hazard Analysis and Critical Control Points),Amerikan Baharat Ticaret Kurumu (American Spice Trade Association =ASTA)vb. standart ve kalite kriterlerinin dikkate al›nmas› gerekmektedir.

288 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekillerifiekil 12.1Türk Farmakopesi (2004)AVRUPA VE TÜRK FARMAKOPES‹Farmakope ilaç terminolojisinin, ilaç ile ilgili analitik yöntem, cihazlar›n ulusal veuluslararas› nitelikte standardizasyonunu sa¤layan resmi baflvuru dokumanlar›d›r.Etken maddelerin ve ilaçlar›n canl›larda hastal›klardan korumada, hastal›klar›n teflhisve tedavisinde kullan›labilmesi için tafl›mas› gereken özelliklerin yer ald›¤›, resmikaynak niteli¤indeki kitaplard›r. Farmakopeler, her ülkenin ilgili uzmanlar›ncamultidisipliner olarak haz›rlanmakta ve belirli zaman aral›klar›nda güncellenmektedir.Örne¤in flu an itibariyle 2010 y›l› sonunda yay›nlanan Avrupa Farmakopesi’nin7. bask›s› geçerlidir.Ülkemizde Farmakope niteli¤inde ilk kodeks (ilaç formüllerinin kay›tl› oldu¤uresmi kitap) 1844 y›l›nda Osmanl› ‹mparatorlu¤u döneminde yay›nlanm›flt›r. Cumhuriyetinilk y›llar›nda 1930’da ilk Türk Kodeksi olarak, 1940 ve 1948’de ise 2. bask›s›ve 2. bask› eki olarak yenilenmifltir. Daha sonra 1974 y›l›nda Türk Farmakopesiad›yla bas›lm›flt›r. Türkiye, 1994 y›l›nda Avrupa Farmakope Komisyonu asil üyeli¤ineseçilmifl, Avrupa Farmakopesi (EP) Türkiye’nin resmi Farmakopesi olarakkabul görmüfltür. 2004 y›l›nda Sa¤l›k Bakanl›¤› taraf›ndan Türk Farmakopesi’ninbirinci cildi “Avrupa Farmakopesi Adaptasyonu” fleklinde bas›lm›flt›r (bkz. fiekil12.1). Birinci ciltte tan›mlamalar, tarifler ve genel yöntemler yer al›rken, monograflar›nyer ald›¤› di¤er ciltler ise halen haz›rl›k aflamas›ndad›r. Bitkisel drog monograflar›içermesi aç›s›ndan Farmakope konu ile ilgili ayr› bir önem tafl›maktad›r.SIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹M2Türkiye’den SIRA Japonya’ya S‹ZDE bitkisel preparat ihracat› yap›lacakt›r. Hangi Farmakope geçerlidir?DÜfiÜNEL‹MSORUSORUD‹KKATD‹KKAT

12. Ünite - Do¤al Ürünler - Bitkisel PreparatlarB‹TK‹SEL DROGLAR“Türk Farmakopesi’ndeki tan›ma göre bitkisel droglar (Plantae medicinales)(1433):“...genellikle bütün, parçalanm›fl veya kesilmifl bitkiler, genellikle kuru haldeancak bazen taze, ifllenmemifl bitki parçalar›, algler, mantarlar, likenlerden ibarettir.Özel bir ifllemden geçmemifl baz› salg› ürünleri (eksüdatlar) da bitkisel drogkabul edilir. Bitkisel droglar ikili isimlendirme sistemine göre (cins, tür, varyete veotör) geçerli bilimsel botanik isimleriyle tan›mlan›rlar.” Örnek: fiekil 12.2.’de gösterilent›bbi bitki Pimpinella anisum L. (anason)’dan elde edilen drog Anisi fructus(anason meyvas›)’ dur.289Drog: Genel olarak ilaçhaz›rlanmas›nda,hastal›klarda tedavi amaçl›olarak kullan›lan biyolojik,inorganik veya sentetikkökenli ilaç hammaddeleridir. Elde edildiklerikaynaklara göre bitkisel vehayvanlar droglar olmaküzere ikiye ayr›l›r.fiekil 12.2T›bbi Bitki: AnasonPimpinella anisumL. – Drog: AnisifructusFlores(çiçekler)Herba(toprak üstü)Folium (yaprak)Folia (yapraklar)Flos (çiçek)Fructus (meyve)Radix (kök)Bitkisel droglar›n kayna¤› ve üretimi de önemli bir konudur. Farmakope’de bitkiseldroglar›n üretimleri ile ilgili de bir paragraf mevcuttur: “... tar›m ürünü veyayabani bitkilerden elde edilirler. Uygun toplama, tar›m, hasat, kurutma, parçalamave depolama flartlar›n›n sa¤lanmas› bitkisel dro¤un kalitesi için esast›r.”

SIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹MSIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹MDÜfiÜNEL‹MSORUDÜfiÜNEL‹MS ORU290SORUPratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekilleriSORUD ‹KKATD‹KKATD‹KKATSIRA S‹ZDEBitkisel ürünlerle D ‹KKAT ve droglarla ilgili güncel bilgiler Farmakopelerden araflt›r›l›p ürününham maddedenSIRAitibarenS‹ZDEstandartlara uygun olup olmad›¤› kontrol edilmelidir.SIRA S‹ZDESIRA S‹ZDESa¤l›k Bakanl›¤› onayl› de¤iflik farmasötik dozaj formlar›nda 700’den fazla araAMAÇLARIMIZ ürün niteli¤inde, 200’den fazla bitkisel preparat mevcuttur (RxMedia).AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZK ‹ T A PAyr›ca Uzaktan K ‹ E¤itim T A PProgram› T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i (L.Genç, ed.) Kitab›na bak›n›zK ‹ T A PK ‹ T A Pfiekil 12.3TELEV‹ZYONTELEV‹ZYONBitki ve bitkilerde drog olarak kullan›lan organlarTELEV‹ZYONTELEV‹ZYON‹NTERNET‹NTERNETFlosDrog (Latince)Türkçe‹NTERNET‹NTERNETSemenGemmaFructusHerbaStipesFoliumCortexLignumTuberaRhizomaRadixBulbusBitkisel Droglarda KaliteFarmakope’de ayr›nt›l› olarak tarif edildi¤i gibi: “Bikisel droglar, toprak, toz, kir ilemantar, böcek ve di¤er hayvan kirliliklerini mümkün oldu¤unca içermemelidir.Çürümüfl olmamal›d›r. Ar›nd›rma ifllemi uygulanm›flsa, bitkinin bilefliklerininbundan etkilenmedi¤inin ve zararl› art›klar›n kalmad›¤›n›n gösterilmesi gerekir.Bitkisel droglar›n ar›nd›r›lmas›nda etilen oksit kullan›lmas› yasakt›r” fleklinde kaliteesaslar› s›ralanm›flt›r.

12. Ünite - Do¤al Ürünler - Bitkisel PreparatlarAyr›ca, “...monografta aksi belirtilmemiflse, yabanc› madde (2.8.2) testi uygulan›r.Ta¤flifli mümkün bitkisel droglar için uygun bir özel test uygulan›r. Mümkünse,bitkisel droglar, bütün kül (2.4.16), hidroklorik asitte çözünmeyen kül (2.8.1),ekstre edilebilir madde, fliflme indisi (2.8.4) ve ac›l›k de¤eri gibi testlere uyum göstermelidir.Kurutmada kay›p (2.2.32) testi, monograf›nda aksi belirtilmemiflse, bitkiseldroglara uygulan›r. Uçucu ya¤ miktar› yüksek droglar için su miktar tayini(2.2.13) yap›l›r. Bitkisel droglar pestisit art›¤› (2.8.13) gereklerine uymal›d›r. Gereksinimlerdahilinde, bitkinin do¤as›, gerekli hallerde bitkinin kullan›laca¤› preparat,varsa bitki üzerinde yap›lm›fl olan ifllemlerin tam kayd› dikkate al›n›r. Pestisitart›¤› miktar› genel yönteme ek yöntemle tayin edilebilir. Bitkisel droglar›na¤›r metallerle kirlenme tehlikesi göz ard› edilmemelidir. Bir monograf a¤›r metalveya belli elementlerin s›n›rlar›n› vermemiflse, gerekli hallerde, bu limitlere gereksinimduyulabilir.Bir veya birden çok bitkisel drog içeren ürünlerin mikrobiyolojik kalitesi konusundakitavsiyeler, Farmasötik preparatlar›n mikrobiyolojik kalitesi (5.1.4-kategori4) metninde yer al›r.”Özellikle konu ile ilgili e¤itimin ve yeterli bilinçlendirmenin olmad›¤› k›rsal bölgelerdedaha fazla ve kolay maddi kazanç elde edebilmek amac›yla bitkilerde ta¤fliflyayg›nd›r.291Ta¤flifl: Droglar›n içinebaflka bir madde veya bitkikar›flt›rma, kat›flt›rma.Bitkisel drog, ürün vepreparatlar›n kalitekontrolleri ile ilgili bilgilerdaha sonra verilecektir.B‹TK‹SEL DROG PREPARATLARIFarmakope’de tarif edilen bitkisel droglardan toz etme, ekstraksiyon vb. gibi bir ifllemsonunda elde edilen bitkisel ham maddelerdir. Bitkisel drog preparatlar›n›n,çaylar›n, ekstrelerin Farmakope’deki tan›mlamas› afla¤›da verilmifltir.Bitkisel Drog Preparatlar› = Plantae MedicinalesPraeparatore (1434)Bitkisel drog preparatlar›, bitkisel droglar›n ekstraksiyon, distilasyon, s›kma, fraksiyonlama,saflaflt›rma, yo¤unlaflt›rma veya fermentasyon gibi ifllemlere tabi tutulmas›ylahaz›rlan›rlar. Bunlar parçalanm›fl veya toz edilmifl bitkisel droglar, tentürler,ekstreler, uçucu ya¤lar, s›k›lm›fl usareler ve ifllenmifl salg› ürünleri (eksüdatlar)’d›r.Bitki çaylar›, bitki çaylar› (1435) monograf›na uyum gösterir. Çözünebilir bitkiçaylar›, kullan›m öncesi hemen haz›rlanan, bir veya daha fazla bitkisel drogpreparat›ndan oluflan toz veya granüllerden ibarettirGerekli yerlerde aflatoksin s›n›rlar›na ihtiyaç duyulabilir. Baz› özel durumlarda,radyoaktif kirlenme tehlikesi dikkate al›n›r.Aksine bir hüküm veya öneri yoksa, bitkisel droglar›n miktar tayini uygun biryöntemle yap›l›r.Bitkilerin drog olarak kullan›lan k›s›mlar› fiekil 12.2.’deki örnekte ve fiekil12.3.’de gösterilmifltir. Ayr›ca drog olarak kullan›lan bitkisel ürünler Tablo 12.1.’delistelenmifltir.

292 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekilleriTablo 12.1Drog olarakkullan›lan bitkiselürünlerDrog (Latince)AetheroleumAmylumBalsamumCarboCeraExtractaExtracta fluidaExtracta siccaExtracta spissaGallaeGummiGummi resinaLatexOleoresinaOleumOleum virginalePixPlantae ad ptisanamPlantae medicinalisPlantae medicinalis preparatoreResinaSuccusTincturaTürkçeUçucu ya¤NiflastaBalsamKömür – karbonMumEkstreS›v› ekstreKuru ekstreYumuflak ekstreMaz›ZamkReçineli zamkLateks – eksudatYa¤l› reçineYa¤ (sabit ya¤)S›zma sabit ya¤KatranT›bbi çayBitkisel drogBitkisel drog preparatlar›ReçineUsare – bitki özsuyuTentürParçalanm›fl veya Toz Edilmifl Bitkisel DroglarBitkisel droglar›n uygun boyutta parçlanmas› veya toz edilmesi ile haz›rlan›rlar.Standardize edildikten sonra çeflitli formlarda bitkisel ilaç haz›rlanmas›nda kullan›-l›rlar. Bitkisel droglar›n standardizasyonunu Farmakopelerde ayr› alan monograflardabelirtilen özelliklere (spesifikasyonlara) göre yap›l›r. Bunlar; yabanc› maddemiktar tayini, kül miktar tayini, ekstre edilebilir madde, fliflme indisi ac›l›k de¤eri,kurutmada kay›p gibi testlerdir. Uçucu ya¤ miktar› yüksek droglar için su miktartayini yap›lmas› gerekmektedir. Ayr›ca pestisit art›¤› kontrolleri yap›lmal›d›r.T›bbi Bitki Çaylar›Parçalanm›fl veya toz edilmifl olarak kullan›lan droglara t›bbi bitki çaylar› örnek verilebilir.Farmakope’de t›bbi bitki çaylar›n›n tan›mlanmas›:Bitki Çaylar›= Plantae ad ptisanam (1435)Bitki çaylar›, a¤›zdan kullan›m niyetiyle dekoksiyon, infüzyon veya maserasyonla haz›rlanarakkullan›lan bir veya birden çok bitkisel drogdan ibarettir. Preparatlar kullan›mdanhemen önce haz›rlan›rlar.Bitki çaylar› genellikle büyük ambalaj veya poflet halinde temin edilirler. Kullan›lan bitkiseldroglar, ilgili Avrupa Farmakopesi monograf›na, yoksa Bitkisel droglar (1433) genelmonograf›na uyum gösterirler.Bitki çaylar›n›n mikrobiyolojik kalitesi (5.1.4-kategori 4) hakk›ndaki tavsiyeler, ilgili haz›rlamayöntemini (kaynar su kullan›m›) dikkate al›r.

12. Ünite - Do¤al Ürünler - Bitkisel Preparatlar293Bitki çaylar›, bitkisel preparatlar aras›nda en kolay ve en yay›n kullan›lan fleklidir.Bir veya birden çok bitkinin tamam› veya de¤iflik k›s›mlar›ndan haz›rlanançaylard›r. Tek bir drog kullan›labilece¤i gibi 8-10 farkl› drogtan oluflan kar›fl›mlar›da yayg›nd›r. Dekoksiyon, infüzyon veya maserasyon yöntemleri ile kullan›mdanhemen önce taze haz›rlan›rlar. Çeflitli rahats›zl›klarda (üst solunum yollar›,so¤uk alg›nl›¤›, öksürük; mide-ba¤›rsak, safra kesesi, böbrek ve mesane;psikolojik, huzursuzluk ve uykusuzluk vb.) kullan›l›rlar. Bitki çaylar›n›n haz›rlanmas›ndakullan›lan droglar ilgili Avrupa Farmakopesi monograflar›na, e¤er ilgilimonograf yoksa Bitkisel droglar genel monograf›na uygunluk göstermelidir. T›bbibitkisel çaylar›n haz›rlanmas›nda önemli bir kaynak ve k›lavuz “Alman standartlisanslar›”d›r (St. Zul. = Standard Zulassungen), bu kaynaktan örnek bir preparatafla¤›da verilmifltir.Bitki çaylar›n›n haz›rlanmas›nda kullan›lacak droglar; kaba veya ince do¤ranm›flveya kesilmifl haldedir. Drog olarak yapraklar kullan›lacaksa genellikle dörtköfleli parçalar halinde kesilirler. Odunlar, kökler ve kabuklar ince yongalar halinegetirilir. Meyve ve tohumlar ise genellikle bir bütün halindedir, baz› durumlardakullan›m öncesinde dövülerek parçalan›rlar.Haz›rlan›fl flekillerine göre bitki çaylar›;• Poflet çaylar,• Çözünür (haz›r) çaylar,• Püskürtmeli kurutulmufl ekstreler,• Çay granülleri fleklinde olabilirler.Bitki çaylar›n›n mutlaka afla¤›daki kalite standartlar›na uymas› gerekmektedir:• Çay haz›rlamada kullan›lacak drog Farmakope kalitesinde olmal›d›r.• Çay haz›rlarken kolay y›rt›lmayan, zamks›z, iplikle dikilmemifl ve üzerindeyaz› veya bask› tafl›mayan pofletler kullan›lmal›d›r.• Drogdaki aroman›n korunmas› ve drogun nem almamas›na dikkat etmekgerekir.• Bitki çay› etiketinde üretim tarihi ya da daha iyisi, son kullanma tarihi mutlakabulunmal›d›r.Bitki çay›n›n haz›rlanmas›, genelde günlük çay haz›rlama tekni¤inde oldu¤ugibidir. Parçalanm›fl kuru drog üzerine kaynar su ilave edilip, 5-10 dakika kadarbeklenir ve süzülür. Bu yöntemin farkl› uygulamalar› Farmakopelerde dekoksiyon,infüzyon ve maserasyon olarak yer almaktad›r.Çay haz›rlarken dikkat edilecek konular;• Önemli konulardan biri mikrobiyal kontaminasyon ve üremedir; infüzyonve dekoksiyon haz›rlarken mikroorganizma say›s› büyük oranda düfler veyayok olur. Maserasyon yöntemi ile haz›rlanan çaylarda ise uzun sürelibeklemelerde çayda mikroorganizma üreyebilir ve bu nedenle hijyenik aç›-dan çok dikkat edilmelidir,• Çay haz›rlamada kullan›lan drog ve s›v› miktarlar›n›n oranlar›,• Kullan›lan dro¤un toz edilme derecesi,• Kullan›lan ekstraksiyon yönteminde uygulanan s›cakl›k ve süre,gibi konular çay›n kalitesini ve etkinli¤ini do¤rudan etkileyebilir.Bitki çaylar›nda yap›lan kontroller; öncelikli olarak çay›n ambalaj›ndaki etiketbilgileriyle, dokümanlarda belirtilen bilgi içeri¤inin ayn› olup olmad›¤› kontroledilir. Ek olarak, nakliye esnas›nda fiziksel bir hasar meydana gelip gelmedi¤ine,haflarat ve küf kontaminasyonuna u¤ray›p u¤ramad›¤›na ve a¤›rl›¤›na bak›l›r. Buamaçla, her ambalajdan belli bir plan dahilinde örnekler al›n›r ve bu örnekler

294 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekilleriüzerinde makroskopik, mikroskopik ve fitokimyasal testler yap›l›r. Testlerde eldeedilen de¤erlerin Farmakopelerde o drog için belirtilmifl olan de¤erler ile uygunlu¤unabak›l›r. Ayr›ca bitki çaylar›nda bakteri kontaminasyonu, a¤›r metal ve radyoaktifart›k testleri de yap›labilir.Örnek T›bbi Çay Preparat›:SIRA S‹ZDESIRA S‹ZDEÖksürük çay› [St.Zul. 2009.99.99]Hatmi kökü 25 k (Althaeae radix) (Althaea officinalis)DÜfiÜNEL‹MRezeneDÜfiÜNEL‹M10 k (Foeniculi fructus) (Foeniculum vulgare)‹zlanda likeni 10 k (Lichen Islandicus) (Cetraria islandica)SORUSinirli ot SORU 15 k (Plantaginis herba) (Plantago lanceolata)Meyan kökü 10 k (Glycyrrhizae radix) (Glycyrriza glabra)Kekik 30 k (Thymi herba) (Thymus vulgaris)D‹KKATD ‹KKATProspektüs Bilgisi:• Kullan›m: Üst solunum yollar› rahats›zl›klar›, nezle ve bronflitte.SIRA S‹ZDE• Dozaj SIRA ve S‹ZDE kullan›m flekli: Bir çorba kafl›¤› çay üzerine yaklafl›k 150 mL kaynarsu ilave edilir, kapa¤› kapat›l›p 10 dk bekletilip süzülür. Baflka türlü önerilmediyse,günde bir kaç kez, birer bardak taze haz›rlanm›fl olarak tüketilir.AMAÇLARIMIZ• Not: Ifl›k ve nemden korunmal›d›r.K ‹ T A PTELEV‹ZYON‹NTERNETAyr›ca Uzaktan K ‹ E¤itim T A P Program› T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i (L.Genç, ed.) Kitab›na bak›n›zBitkisel EkstrelerTELEV‹ZYONEkstreler, genellikle kuru haldeki bitkisel veya hayvansal kökenli droglardan çeflitliyöntemlerle elde edilen, s›v›, kat› veya yar› kat› k›vamda yo¤un preparatlard›r.Tentür haz›rlamada oldu¤u gibi baz› preparatlar için, ekstre edilecek drog, enziminaktivasyonu, ‹NTERNET ö¤ütme veya ya¤l› maddelerden ar›nd›rma gibi bir ön iflleme tabitutulabilir. Ekstreler, etanol veya baflka bir uygun çözücü kullanarak, maserasyon,perkolasyon veya baflka uygun bir yöntemle haz›rlan›rlar. Ekstraksiyondan sonraçözücü, alçak bas›nçta ve bozulmaya neden olmayacak bir s›cakl›kta yo¤unlaflt›r›-larak uzaklaflt›r›l›r. Ekstredeki çözücü art›¤› belirtilen s›n›r de¤erlerinin alt›nda olmal›d›r.Standart ekstreler, uygun inert maddeler kullanarak veya baflka bitkisel veyahayvansal ekstrelerin kullan›m›yla, bilefliklerin istenen miktarda olmas›n› sa¤layacakflekilde haz›rlan›rlar.Ekstreler;• S›v› ekstreler,• Yumuflak ekstreler,• Kuru ekstreler olmak üzere üç flekilde olabilirler.S›v› ekstreler; genellikle bir k›s›m kütlesi veya hacmi, orijinal kuru dro¤un birk›s›m kütlesine eflde¤er olacak flekilde haz›rlanan ak›flkan özellikte preparatlard›r.Bu preparatlarda, gerekirse, çözücü içeri¤i, bileflikler veya kuru bakiye gereksinimlerineuyum için ayarlama yap›labilir.S›v› ekstreler etanolün suyla uygun seyreltmeleri ile ya da sadece su kullan›larakmaserasyon, perkolasyon gibi yöntemlerle haz›rlanabildi¤i gibi, kuru ekstreyibu çözücülerden biri ile çözdükten sonra, gerekirse süzülerek de haz›rlanabilirler.Ekstreler bekletildiklerinde hafif bir çökelti oluflumu gözlenebilir. Bu durum, ekstreninbileflimi önemli ölçüde de¤iflmedi¤i sürece kabul edilebilir. S›v› ekstrelere;

12. Ünite - Do¤al Ürünler - Bitkisel Preparatlarba¤›l yo¤unluk, etanol içeri¤i, metanol ve 2-propanol miktar› ve kuru art›k miktar›gibi testler uygulan›r. Elde edilen de¤erler ilgili drog için monograflarda belirtilende¤erler içinde olmal›d›r. Ifl›ktan korunarak saklanmal›d›r.S›v› ekstre fleklinde haz›rlanan preparatlar›n etiketlerinde flu bilgilerin bulunmas›gerekmektedir:• Kullan›lan dro¤un ad›,• Kullan›lan dro¤un taze ya da kuru halde oldu¤u,• Kullan›lan çözücünün ad› ve yüzde hacim/hacim (h/h) cinsinden etanolmiktar›,• Etken bilefli¤in miktar›,• Bafllang›çtaki drog miktar›n›n son s›v› ekstreye oran›,• Antimikrobiyal özellikte koruyucu ilave edilmifl ise ad› ve miktar› belirtilmelidir.Yumuflak ekstreler; s›v› ve kat› ekstre aras›nda bir k›vama sahip preparatlard›r.Ekstraksiyon iflleminde kullan›lan çözücünün k›smen buharlaflt›r›lmas› sonucuelde edilirler. Yumuflak ekstreler sadece uygun deriflimde etanol veya su kullan›-larak haz›rlan›rlar. Yumuflak ekstrelerin kuru bakiye miktar›, genellikle, kütlesinin% 70’inden az de¤ildir. Antimikrobiyal özellikte bir koruyucu madde içerebilirler.Kuru art›k miktar› o drog için monografta belirtilen s›n›rlar içinde olmal›d›r. Kuruart›k tayininde; düz tabanl› bir kapsüle 2.0 g veya 2.0 mL ekstre konularak tam tart›m›yap›l›r. Daha sonra su banyosunda kurulu¤a kadar uçurulur ve 100-105°C’liketüvde 3 saat süreyle kurutulur. Desikatörde so¤utulur ve tekrar tart›l›r. Sonuç kütleyüzdesi cinsinden hesaplan›r.Yumuflak ekstre fleklinde haz›rlanan preparatlar›n etiketinde, s›v› ekstre fleklindehaz›rlanan preparatlar›n etiketinde yer alan bilgiler yer almal›d›r.Kuru ekstreler; uygun çözücü ile ekstraksiyon sonunda çözücünün tamamenbuharlaflt›r›lmas›yla elde edilen kat› özellikteki preparatlard›r. Kuru ekstrelerin kurumadde içeri¤i, genellikle % 95’ten daha az de¤ildir. Standart kuru ekstreler ise,uygun inert maddeler veya baflka bitkisel veya hayvansal droglar›n kuru ekstrelerikullan›larak, bilefliklerin istenen miktar›n› sa¤layacak flekilde haz›rlan›rlar. Bu tipekstrelerde, kurutmada kay›p miktar› test edilmelidir. Ifl›ktan korunarak saklanmal›d›r.Etiketinde s›v› ve yumuflak ekstre etiketinde yer almas› gereken bilgilere ilaveolarak, standart kuru ekstrelerin etiketinde kullan›lan inert maddenin ad› vemiktar› da yer almal›d›r.Türk Farmakopesi’nde (2004) ekstreler flu flekilde tan›mlanm›flt›r:Ekstraksiyon: Droglar›niçindeki etken maddeleriçekip ç›karma, tüketmeifllemidir.295Ekstreler= Extracta (0765)Ekstreler, genellikle kuru bitkisel veya hayvansal droglardan üretilen s›v›, kat› veyayar›-kat› k›vamda yo¤un preparatlard›r. Baz› preparatlar için, ekstre edilecek drog,enzim inaktivasyonu, ö¤ütme veya ya¤›ndan ar›nd›rma gibi bir ön iflleme tabi tutulabilir.Ekstreler, etanol veya baflka bir uygun çözücü kullanarak, maserasyon, perkolasyonveya baflka bir uygun, valide edilmifl yöntemle haz›rlan›rlar. Ekstraksiyondan sonra,gerekti¤inde, istenmeyen maddeler uzaklaflt›r›labilir.

296 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekilleriTentürlerTentürler, genellikle kuru haldeki bitkisel veya hayvansal kaynakl› droglar› alkolveya sulu alkol ile tüketilmesi sonucu elde edilen s›v› preparatlard›r. Baz› droglardantentür haz›rlarken drog, enzim inaktivasyonu, ö¤ütme veya ya¤l› maddelerdenkurtarma gibi bir ön iflleme tabi tutulur. Tentürler, maserasyon, perkolasyon gibiyöntemler kullan›larak haz›rlan›rlar. Her iki yöntemde de drog uygun boyuta getirilmiflolmal›d›r. Tentürler, ayr›ca ekstrelerin uygun konsantrasyonda alkolde çözündürülmesiylede elde edilebilirler. Tentürler genellikle, ya 1 k›s›m dro¤a 10 k›-s›m çözücü veya 1 k›s›m dro¤a 5 k›s›m çözücü olacak flekilde haz›rlan›rlar. Tentürlertaze haz›rland›klar›nda genellikle berrakt›rlar ancak bekletilince az miktar çökeltioluflabilir. Tentürler, ›fl›ktan korunarak saklanmald›r. Tentürlerde yap›lmas›gereken testler; ba¤›l yo¤unluk, etanol içeri¤i, kuru art›k miktar›d›r.Tentür fleklinde haz›rlanan bir preparat etiketinde flu bilgilerin bulunmas›gerekmektedir:• Kullan›lan dro¤un ad›,• Kullan›lan dro¤un taze ya da kuru halde oldu¤u,• Tentür haz›rlamada kullan›lan alkolün konsantrasyonu,• Etken bilefli¤in miktar›,• Bafllang›çtaki drog miktar›n›n ekstraksiyonda kullan›lan çözücü miktar›naya da tentüre oran› belirtilmelidir.Uçucu Ya¤larAromatik bitkilerden genellikle distilasyon yöntemi ile elde edilen kendine has koku,tat, renk ve görünümlerinin yan› s›ra uçucu özelli¤e sahip kar›fl›mlard›r. Farkl›flekillerde hastal›klar›n tedavilerinde kullan›l›rlar.Genelde uçucu ya¤lar oda s›cakl›¤›nda s›v› haldedir ancak gül ya¤›nda oldu¤ugibi baz› örneklerde oda s›cakl›¤›nda donabilmektedir. Uçucu ya¤lar bitkilerde genelliklesalg› tüyleri, salg› kanallar› gibi özel salg› organlar›nda bulunurlar. Uçucuya¤lar bu bitki k›s›mlar›ndan, genellikle distilasyon yöntemi ile elde edilirler.Uçucu ya¤lar›n ço¤u sudan hafiftir ve suyla kar›flmad›¤›ndan suyun üstündetoplan›rlar. Uçucu ya¤lar, petrol eteri, benzen, eter, etanol gibi organik çözücülerinço¤unda çözünürler. Sulu etanolde çözünebilme özellikleri, uçucu ya¤lar› sabitya¤lardan ay›r›r. Uçucu ya¤lar›n bilefliminde genellikle hidrokarbonlar ve bunlar›noksijenli türevleri bulunur.Uçucu ya¤larda yap›lan baz› test ve analizlere örnekler:• Uçucu ya¤larda su aranmas›,• Uçucu ya¤larda yabanc› ester aranmas›,• Uçucu ya¤larda sabit ya¤ ve reçineleflmifl uçucu ya¤ aranmas›,• Uçucu ya¤lar›n koku ve tad›,• Uçucu ya¤larda uçurma art›¤›,• Uçucu ya¤lar›n alkoldeki çözünürlükleri.Sabit Ya¤larSabit ya¤lar, ya¤ asitlerinin gliserinle yapt›¤› triesterlerdir. Bitki ve hayvanlarda depomaddesidirler. Sabit ya¤lar›n büyük bir k›sm›n› gliseritler oluflturur. Gliseritlerise ya¤ asitlerinin gliserinle yapm›fl oldu¤u ester yap›s›ndaki maddelerdir. Gliseritlerdeen çok bulunan ya¤ asitleri; laurik asit, palmitik asit, stearik asit, oleik asit, linoleikasit, linolenik asittir. Bitkisel ya¤lar s›kça haricen veya dahilen tedavi amaçl›kullan›lan do¤al ürünlerdendir. So¤ukta veya s›cakta bir mekanik ekstraksiyon

12. Ünite - Do¤al Ürünler - Bitkisel Preparatlar297yöntemi olan presle s›kma yöntemi ile veya petrol eteri, n-hekzan gibi çözücülerile tüketme yoluyla elde edilirler. S›cakta s›kma yöntemi ile elde edilen ya¤lar dahaçok sabun yap›m›nda kullan›l›rken, g›da ya da tedavi amaçl› kullan›lacak ya¤largenelde so¤ukta s›kma yöntemi ile elde edilirler. Sabit ya¤lar bekletildiklerindeac›lafl›r, nemli ortamda lipaz enziminin etkisiyle sabunlafl›r ve asitlik indisi artar.Sabit ya¤lar›n kontrolünde kullan›lan yöntemlerden baz›lar›:• ‹nce tabaka kromatografisi ile ya¤lar›n tan›nmas› (bkz. fiekil 12.4.),• Koku,• Ya¤lardaki alkali kirlilikler,• Gaz kromatografisi ile ya¤lardaki yabanc› ya¤lar,• Ya¤lardaki steroller,• Miktar tayinleri (asitlik indisi, ester indisi, iyot indisi, peroksit indisi vb.).fiekil 12.4Farmakope’debitkisel sabitya¤lar›ntan›nmas›ndakullan›lankarfl›laflt›rmal›karakteristik incetabakakromatogramlar›(Kaynak : TürkFarmakopesi,2004)1 2 3 4 5 6 7 8 9 101. Yer f›st›¤› ya¤› 6. Soya ya¤›2. Zeytin ya¤› 7. Ayçiçe¤i ya¤›3. Susam ya¤› 8. Kolza ya¤›4. M›s›r ya¤› 9. Kolza ya¤› (erusik asitten kurtar›lm›fl)5. Badem ya¤› 10. Bu¤day özü ya¤›B‹TK‹SEL PREPARATLARIN HAZIRLANIfi fiEK‹LLER‹Uygulama biçimlerine ve kullan›m amaçlar›na göre bitkisel drog preparatlar›n›nhaz›rlanmas›nda farkl› ekstraksiyon yöntemleri kullan›lmaktad›r. Bu ifllemlerin temelindeham drogun, uygun çözücü ile belirli flartlarda etkilefltirilmesi ile drogdabulunan etken madde ya da maddelerin çekip al›nmas›d›r. Bu amaçla en fazla kullan›lanekstraksiyon yöntemleri flunlard›r;Maserasyon: Farkl› bir fleklide belirtilmemiflse drog uygun ebatta parçalan›r.Belli miktarda al›nan drog, kapal› bir kapta su kar›flt›r›l›p oda s›cakl›¤›nda ara s›raçalkalanmak suretiyle birkaç saat bekletilir ve süzülür. Süzüntü hem so¤uk olarakhem de ›s›t›ld›ktan sonra içilebilir.Maserasyon yöntemi, müsilaj içeren droglar için daha uygundur. Özellikle, so-¤uk suda çözünmeyen bilefliklerin istenmedi¤i durumlarda maserasyon yöntemitercih edilir.Dijesyon: Uygun boyuta getirilmifl dro¤un 30-40°C’de ›s›t›lmas› ile yap›lan birmaserasyon ifllemidir. Ortam ›s›s›n›n daha fazla art›r›lmas› çözücü etkinli¤ini art›rmad›¤›gibi yap›lan ekstraksiyon ifllemi için de uygun de¤ildir.

298 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekilleriPerkolatör: Cam, porselen,bak›r, paslanmaz çelik gibimateryallerden yap›lm›flde¤iflik büyüklükte sütunveya tanklard›r.SIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹MSORUD‹KKATSIRA S‹ZDE3Perkolasyon: Uygun boyuta getirilen dro¤un belli bir miktar› perkolasyondakullan›lacak çözücünün belirli bir miktar› ile iyice kar›flt›r›l›p bir süre bekletilir veperkolatöre aktar›l›r. Daha sonra üzerine sürekli bir fleklide yavafl yavafl çözücüilave edilerek, perkolatör muslu¤u uygun bir ak›fl h›z›na göre ayarlan›p perkoleedilir. Bu iflleme drogdaki tüm etken maddeler tüketilinceye kadar devam edilir.Devaml› ekstraksiyon: Devaml› ekstraksiyon ifllemi Soxhlet apareyinde uygulan›r.Soxhlet apareyi; balon, ekstraktör k›sm› ve so¤utucu olmak üzere üç k›-s›mdan oluflur. Bu amaçla, çözücü balona konur ve ›s›t›c›ya yerlefltirilir. Drog birkartufl içinde ekstraktöre konur. Kaynama bafllad›¤› zaman genifl çapl› olan çözücüç›k›fl borusundan çözücü buharlar› yükselir, so¤utucuda yo¤unlaflarak drogüzerinde birikmeye bafllar. Ekstraktördeki çözücü seviyesi ince çapl› olan sifon borususeviyesine geldi¤i zaman sifon gerçekleflir ve ekstre balona döner. Bu flekildeifllem ekstraksiyon tamamlan›ncaya kadar belli miktar çözücü ile devam eder.‹nfüzyon: Uygun boyutta parçalanm›fl drog üzerine kaynar su ilave edilip, kapal›bir kapta s›k s›k kar›flt›r›larak hafif atefl üzerinde k›sa bir süre (befl dakika) ›s›-t›lmas› suretiyle yap›lan bir ifllemdir. So¤uduktan sonra süzülür. Genel olarak infüzyon,bitki çaylar›n›n özellikle de bitkinin yaprak, çiçek ve herba k›s›mlar›ndanhaz›rlanan çaylarda kullan›lan bir ekstraksiyon yöntemidir.Dekoksiyon: Dekoksiyon haz›rlamak için ufalanm›fl drog üzerine so¤uk su ilaveedilir ve kar›fl›m kapal› bir kapta s›k s›k kar›flt›r›larak hafif atefl üzerinde yar›msaat ›s›t›l›r. ‹nfüzyonun aksine s›cakken süzülür. Bu yöntem özellikle sert (odun,kök, kabuk) ve özellikle tanen içeren droglar için uygundur. Dekoksiyon ve infüzyoniçin kullan›lacak drog miktar› farkl› bir fleklide önerilmemiflse, genellikle 100gr su için 2 gr drog olacak flekildedir. Gerek dekoksiyonlar gerekse de infüzyonlartaze olarak haz›rlan›p tüketilmelidir. Bal ya da fleker ilavesiyle kullan›labilir.Distilasyon: Bu yöntemle uçucu bileflikler elde edilir. Uçucu ya¤lar bitkilerden;›s› ve suya hassasiyetleri, yo¤unluklar› ve sudaki çözünürlüklerine ba¤l› olarak kuru,su, su-buhar, buhar distilasyonu gibi farkl› yöntemlerle elde edilir. En yayg›n haliylesu distilasyonu, ›s›tmayla bozulmayan taze ve kuru, bitkisel materyale uygulananyöntemdir. Bitkisel preparatlardan uçucu ya¤› elde edilecek bitkiler kazan içindes›cak su ile kaynat›l›r. Oluflan su buharlar› bir so¤utucu vas›tas›yla yo¤unlaflt›r›-l›r. Kaynama s›ras›nda su buhar, ile sürüklenen uçucu ya¤, so¤utucuda yo¤unlafl›ptoplama kab›na geldi¤i zaman yo¤unluk fark›ndan dolay› faz oluflturarak sudan ayr›l›r.Bu amaçla, Florentin kab› gibi özel düzeneklerden de faydalan›l›r.S›kma: S›kma ile bitki özsular›, sabit ya¤lar ve baz› özel durumlarda (örn. turunçgillerde)uçucu ya¤ gibi bitkisel preparatlar farkl› tekniklerle ve makinalar(örn. mekanik pres) ile elde edilmektedir.Bitkisel droglardan SIRA S‹ZDE hangi ilaç flekilleri haz›rlanabilmektedir, hangi ilaç formlar› vard›r?B‹TK‹SEL PREPARATLARIN KAL‹TE KONTROLLER‹Bitkisel droglardan DÜfiÜNEL‹Mbir ifllem sonucunda elde edilen ürünler için yap›lmas› gerekenifllemler ve safl›k kontrolleri ekstreler için geçerli olan monografla ayn›d›r. Bunagöre verilmesi SORU gereken bilgiler flunlard›r:• Tan›m: Kullan›lan bitkisel drog belirtilmelidir.• Üretim: Üretim yöntemi k›saca belirtilmelidir.D‹KKAT• Özellikler: Bitkisel ürünün fiziksel özellikleri verilir.• Tan›ma testleri: Numunenin teflhisinde yard›mc› olabilecek baz› testler uygulan›r;SIRA makroskopik S‹ZDE ve mikroskopik özelliklerinin yan› s›ra bitkisel ürün-AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZK ‹ T A PK ‹ T A P

12. Ünite - Do¤al Ürünler - Bitkisel Preparatlar299den haz›rlanan ekstre çözeltisinde ince tabaka kromatografisi ve yüksekperformansl› ince tabaka kromatografisi sonuçlar› verilmektedir.• S›n›r testleri: Toplam kül miktar tayini, hidroklorik asitte çözünmeyen külmiktar tayini,yabanc› madde miktar›, kurutmada kay›p, uçucu ya¤ tafl›yan droglar için su miktartayini uygulan›r. Yan› s›ra hidrokolloit içeren droglara fliflme indisi, ac› maddetafl›yan droglara ise ac›l›k de¤eri testleri uygulan›r. Bu testlere ait s›n›r de¤erlerimonograflarda yer almaktad›r.• Miktar tayini: Etkiden sorumlu madde ya da maddelerin miktar tayinindeeskiden kimyasal ve spektroskopik miktar tayini yöntemleri kullan›l›rken,günümüzde geliflmifl kromatografik teknikler kullan›lmaktad›r. Bitkisel üründeetkiden sorumlu maddenin bilinmedi¤i ya da etkiden bir kimyasal maddegrubunun sorumlu oldu¤u hallerde, ilgili grup maddelerin spektrofotometrikveya kromatografik miktar tayinleri yap›lmaktad›r. Genelde en fazlayüksek bas›nçl› s›v› kromatografisi yöntemi tercih edilmektedir, ancak gazkromatografisi ayr›ca ince tabaka kromatografisi de yayg›n olarak kullan›lanyöntemler aras›ndad›r.B‹TK‹SEL PREPARATLARIN SAKLAMA KOfiULLARIBitkisel ürünlerin depolama, paketleme ve saklama flartlar›na dikkat edilmelidir.Droglar›n depolanmas› ve saklanmas› s›ras›nda bozulmaya neden olabilecek bafll›caetkenler flunlard›r:• Ifl›k,• Is›,• Nem,• Ö¤ütme derecesi.Genel olarak bütün bitkisel materyaller ve preparatlar›n ›fl›ktan korunmas› gerekmektedir.Özellikle yaprak, çiçek ve herba droglar›n›n renkleri ›fl›k etkisiyle aç›-l›r ve droglar›n genel görünümleri bozulur. Di¤er taraftan, ›fl›k, do¤al ürünlerdekimyasal reaksiyonlara neden olarak numunenin kimyasal bileflimini bozar.Is›, bitkisel preparatlarda bozulmaya neden olan, dolay›s›yla kalitesini etkileyenönemli bir faktördür. Özellikle uçucu ya¤ tafl›yan droglarda s›cakl›¤›n artmas› uçucubilefliklerin kayb›na, dolay›s›yla uçucu ya¤ miktar›n›n azalmas›na neden olur.Bu nedenle, bitkisel ürünler ve preparatlar›n mümkün olan en düflük s›cakl›ktasaklanmas›na dikkat edilmelidir.Bitkisel ürünlerin bulundu¤u ortamda nem oran›n›n yüksek olmas›, bu ürünlerdekibaz› enzimleri aktif hale geçirir ve yap›s›ndaki bilefliklerin bozulmas›na nedenolur. Ayr›ca yüksek orandaki nem, üründeki küf ve mikroorganizmalar›n geiflimiiçin uygun bir ortam oluflturur. Bu da yine bitkisel preparatlar›n h›zl› bir fleklidebozulmas›na yol açar. Bu nedenlerden dolay›, bu tip ürünler kuru ortamlarda depolan›p,saklanmal›d›r.Bitkisel ürünlerin bozulmas›nda etkili olan di¤er bir etken, materyalin ö¤ütmederecesidir. Çok ince ö¤ütülmüfl materyalde yüzey alan› artt›¤›ndan istenmeyenfaktörler daha fazla ifllev yapar. Bu nedenle ö¤ütülerek saklanan bitkisel ürünlerdeve preparatlarda bozulma bütün örneklere oranla daha hz›l› gerçekleflir. Bu durum,özellikle, uçucu ya¤, tanen ve ac› madde içeren bitkisel preparatlar için dahada önem tafl›maktad›r. Özellikle bu etken maddeleri tafl›yan materyallerin toz edilmedensaklanmalar› gerekmektedir.

300 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekilleriBitkisel preparatlar kontaminasyon ve di¤er maddelerden etkilenmemesi amac›ylanem ve havaya karfl› ek korumal› kaplarda, s›k›ca kapat›lm›fl olarak saklanmal›d›r.Baz› bitkisel ürünleri korumak için saklama kab› içine uygun bir nem çekicimadde (örn. silika) konulmal›d›r. Nem çekici madde kullan›lacaksa numunelerinsaklanmas›nda düz tabanl› kaplar tercih edilir ve tabana nem çekici silika koyulur,delikli bir levha üzerine ince bir tabaka yay›l›p bitkisel materyal onun üzerineyerlefltirilir. Bir di¤er yol ise, silikan›n bez torba içerisinde bitkisel ürünlerinkab›na uygun bir flekilde yerlefltirilmesidir.Bitkisel preparatlar›n saklanmas›nda dikkat edilmesi gereken bir di¤er konu isehaflerelere karfl› korunmad›r. Bu amaçla numune uygun bir çözücü veya kimyasal(örn. kloroform) ile fumige edilir, iyice havaland›r›ld›ktan sonra saklan›r. Klorluçözücülerin kullan›lmas› sa¤l›k aç›s›ndan çok uygun olmasa da alternatifi olmamas›nedeniyle kullan›lmaktad›r.Genel olarak bitkisel preparatlar› saklamak için, a¤z› s›k›ca kapat›labilen tenekekutular kullan›l›r. Uçucu ya¤ içermeyen, az miktardaki droglar, plastik kaplar›nyan›s›ra ahflap veya mukavva kutularda saklanabilir. Uçucu ya¤ içeren numunelerdenmiktarlar› az olanlar, kahverengi (amber) cam veya poliamit fliflelerde saklanmas›uygundur. Ancak polietilen, polipropilen veya polivinilklorür kaplar, bitkiselmateryal veya etraf›ndaki hava bofllu¤undan uçucu ya¤› absorbe ettiklerinden dolay›saklama için uygun de¤ildir. Di¤er bir alternatif ise küçük alüminyum, paslanmazçelik veya renkli cam kapakl› fliflelerde a¤z›na kadar doldurulmufl ve s›k›cakapat›lm›fl halde, düflük s›cakl›kta ve inert azot gaz› alt›nda saklamakt›r. Çok tercihedilmese de antioksidan maddelerin kullan›m› ile bozunma önlenebilmektedir.Ambalaj ve EtiketlemeSaklama kadar bitkisel preparatlar›n uygun bir flekilde ambalajlanmas› ve içeri¤i ileilgili etiketlenmesi de büyük önem tafl›r. Bitkisel droglar›n etiketleme bilgileri ilgilifarmarkopelerde ve genel monograflarda yer al›r. Bitkisel preparatlarda daha detayl›bilgilere rastlamak mümkündür. ‹lgili bakanl›klar›n (Sa¤l›k Bakanl›¤› veya Tar›mBakanl›¤›) ürünle ilgili ruhsatland›rma kriterlerine göre farkl›lar gösterir.K›saca üretim tarihi ya da son kullanma tarihi gibi bilgiler etikette yer al›r. Etiketsadece do¤ru bilgileri içermekle kalmamal›, ayn› zamanda etkileyici bir görünümede sahip olmal›d›r.B‹TK‹SEL PREPARATLARIN KAL‹TE, GÜVEN‹L‹RL‹K VEETK‹NL‹KLER‹Bitkisel kökenli ilaçlar›n haz›rlanmas› konvansiyonel ilaçlar›n haz›rlanmas›ndanfarkl›l›k içermez. Hatta genelde daha zor ve karmafl›k koflullar içinde üretilirler.Aktif bileflen olarak kullan›lan bitkisel drog veya preparatlar Farmakope monograflar›namutlaka uymal›d›r, ayr›ca etkinlikleri ve güvenilirlikleri güncel bilimselverilerle desteklenerek ispatlanmal›d›r. T›bbi bitkilerin geleneksel kullan›mlar›önemli bir avantaj teflkil ederken, olas› bitki-bitki, bitki-ilaç, bitki-g›da etkileflimlerive kiflisel faktörler (cinsiyet, yafl, kronik hastal›klar, süre gelen tedaviler vb.) dedikkate al›nmal›d›r.Daha önce de bahsedildi¤i gibi, bitki türlerine has karmafl›k biyolojik ve fitokimyasalyap›lar› ile ilgili kalite kontrollerinde zorluklar› da beraberinde getirmektedir.T›bbi amaçla kullan›lacak bitkisel ürünlerin tohum aflamas›ndan bafllayan kalite kriterleri,etken madde profili aç›s›ndan uygun tür veya ›rklar›n seçimi, tar›m›, üretimi,hasat›, nakliyesi, depolanmas› ve ambalajlanmas› iyi ziraat ve toplama uygulamala-

12. Ünite - Do¤al Ürünler - Bitkisel Preparatlarr›, iyi üretim uygulamalar› vb. faktörleri bünyesinde bar›nd›rmaktad›r. Bitkisel ürünveya bitkisel preparatlar›n bafllang›ç ve / veya bitmifl ürünlerine yap›lan kalite kontrolyöntemleri k›saca; fizikokimyasal analizler, kalitatif ve kantitatif testler, gerekirseilaç formlar›n›n veya standardize ekstrelerinin miktar tayinleri, bunlar›n dissolüsyonlar›,yard›mc› maddelerinin kontrolü, stabilite kontrolleri fleklinde SIRA S‹ZDE s›ralanabilir.Etkinlik için ise klinik çal›flmalar, fitoeflde¤erlilik çal›flmalar› gerekmektedir. Son y›llardabitkisel ürün ve preparatlarda istenmeyen etkiler ayr›ca çeflitli etkileflimler ileDÜfiÜNEL‹Milgili bulgular ve durumlar bilimsel kaynaklarda yer almaktad›r.Sonuç olarak bitkisel preparatlar kullanmadan önce mutlaka eczac› gibi konunungerçek uzmanlar› taraf›ndan bilgi al›nmas› büyük önem tafl›maktad›r.SORUBitkisel ürünlerden haz›rlanan ilaçlar›n konvansiyonel ilaçlardan kalite, D‹KKAT etkinlik ve güvenilirlikaç›s›ndan hiç bir fark olmamas› beklenir.SIRA S‹ZDE301SIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹MSORUD‹KKATSIRA S‹ZDEAMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZK ‹ T A PK ‹ T A PTELEV‹ZYONTELEV‹ZYON‹NTERNET‹NTERNET

302 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekilleriÖzetA MAÇ1A MAÇ2Do¤al ürünleri, drog ve bitkisel drog preparatlar›n›tan›mlamak.Biyoçeflitlili¤in olanaklar› ile mikroorganizma,hayvan, bitki vb. do¤al kaynaklardan yüzy›llarboyunca ilaç dahil olmak üzere çok çeflitli flekillerdeyararlan›lm›flt›r. ‹laç olarak kullan›lan biyolojik,inorganik veya sentetik maddeler drog olaraktan›mlanmaktad›r. Konumuz itibariyle bitkiselkökenli ilaç ham maddelerine bitkisel drog;bunlar›n ekstraksiyonu, distilasyonu, fraksiyonlanmas›gibi ifllemlerden geçirilerek haz›rlanantentürler, ekstreler, ya¤lar vb. ürünlerdir.Bitkisel preparatlar›n haz›rlanma yöntemlerinikarfl›laflt›rmak.Günümüzdeki modern teknolojik imkanlar ilebitkilerin içindeki etken maddeleri ve etken maddefraksiyonlar›n› elde etmek mümkündür. Etkenmaddelerin biyoaktivitelerine ve fitokimyas›naba¤l› olarak bitkisel materyalden seçici olarakizolasyonu gerçeklefltirilmektedir. Farkl› ekstraksiyonyöntemleri ile farkl› biyoaktif ekstrelerelde edilmektedir.A MAÇ3A MAÇ4Bitkisel preparatlar› özellik ve kalitelerine göre s›-n›fland›rmak.Bitkisel ham madde kalitesi Farmakope standartlar›n›karfl›lamas› durumunda ilaç niteli¤ini kazan›r.Bitkisel ürünlerde kalite, tohum aflamas›ndanambalajdaki son ürüne kadar çok önemlidir. Bitkiselpreparatlar›n kalitesini belirleyen unsurlarbiyolojik materyalin do¤as›yla ve dolay›s›yla fitokimyas›ylado¤rudan iliflkilidir, buna ba¤l› olarakda etkinli¤i ve güvenilirli¤i söz konusudur.Bitkisel preparatlar› di¤er ilaçlar ile karfl›laflt›r›pde¤erlendirmek.Konvansiyonel ilaçlarla karfl›laflt›r›ld›¤›nda ilaçolarak kullan›lan bitkisel prepatlar kalite, etkinlikve güvenilirlik aç›s›ndan kesinlikle fark göstermemelidir.

12. Ünite - Do¤al Ürünler - Bitkisel Preparatlar303Kendimizi S›nayal›m1. Afla¤›dakilerden hangisi do¤al ilaç kaynaklardan biride¤ildir?a. Is›rgan yapra¤›b. Deniz süngeric. Mikroorganizmad. Killi toprake. Köpek bal›¤›2. Afla¤›dakilerden hangisi hastal›klar›n tedavisindekullan›lan bitkisel üründür?a. Nutrasötikb. Fonksiyonel g›dac. G›da deste¤id. Besin takviyesie. Fitofarmasötik3. Afla¤›dakilerden hangisi domatesin içinde bulunanaktif bir bilefliktir?a. Resveratrolb. Polifenolc. Likopend. Glutene. Karoten4. Afla¤›dakilerden hangisi bitkisel preparat olarakde¤erlendirilmemektedir?a. Resveratrolb. Standardize ekstrec. Bitki çay›d. Uçucu ya¤e. Sabit ya¤5. Afla¤›dakilerden hangisi bitkisel ürünlerin kalitekontrolleri ile ilgili resmi kaynaklardan biri de¤ildir?a. Farmakopeb. Kodeksc. Monografd. Reçetee. TSE6. Afla¤›dakilerden hangisi drog olarak kullan›lan bitkik›s›mlar›ndan biri de¤ildir?a. Herba – Toprak üstüb. Fructus - Meyvec. Cortex - Kabukd. Radix - Köke. Ferrum - Demir7. Afla¤›dakilerden hangisi t›bbi bitki çaylar›n› haz›rlamaflekillerinden biri de¤ildir?a. Poflet çayb. Buzlu çayc. Granüle çayd. Haz›r çaye. Püskürtmeli kurutulmufl ekstreler8. Afla¤›dakilerden hangisi bitkisel drog preparatlar›-n›n haz›rlanmas›nda ›s› uygulanmadan yap›lan bir ekstraksiyonifllemidir?a. Dijesyonb. Dekoksiyonc. ‹nfüzyond. Maserasyone. Devaml› ekstraksiyon9. Afla¤›dakilerden hangisi bitkisel ürünlerde bozulmayaneden olan fiziksel etkenlerden biri de¤ildir?a. Is›b. Ifl›kc. Nemd. Parçac›k boyutue. Mikroorganizma10. Afla¤›dakilerden hangisi bitkisel ürünlerin kalite, etkinlikve güvenli¤ini etkilemez?a. Fiyatb. Kurutmac. Nakliyed. Depolamae. Ambalajlama

304 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekilleriOkuma Parças› 1Sa¤l›k Bakanl›¤› bitkisel t›bbi ürünlerin ruhsat baflvurular›ndaistenen bilgiler:Resmi Gazete, 19.01.2005 tarihli ve 25705 no’lu “BefleriT›bbi Ürünler Ruhsatland›rma Yönetmeli¤i”nden al›nt›d›r:Madde 1- Bu Yönetmeli¤in amac›; befleri t›bbi ürünlerinistenen etkinlik ve güvenilirli¤e, gereken kaliteyesahip olmalar›n› sa¤lamak üzere, ruhsatland›rmaifllemlerinde uygulanacak usul ve esaslarile ruhsatland›r›lm›fl befleri t›bbi ürünlere iliflkinuygulamalar› belirlemektir.Madde 2- Bu Yönetmelik, befleri kullan›m için endüstriyelolarak üretilen veya ithal edilen beflerit›bbi ürünler ile bunlar için ruhsat baflvurusundabulunan ve/veya ruhsat verilmifl olan gerçekve tüzel kiflileri kapsar.Ancak;a) Sadece bir hasta için reçeteye göre eczanede haz›rlananve yayg›n olarak majistral formül ismiylean›lan her türlü ürün,b) Bir Farmakopenin formüllerine uygun olarakeczane taraf›ndan do¤rudan sunulmak amac›ylahaz›rlanan ve yayg›n olarak ofisinal formülad›yla an›lan her türlü ürün,c) 29.01.1993 tarihli ve 21480 say›l› Resmi Gazete’deyay›mlanan “‹laç Araflt›rmalar› Hakk›ndaYönetmelik” hükümleri sakl› kalmak kayd›ylaaraflt›rma ve gelifltirme çal›flmalar›nda kullan›lmas›amaçlanan t›bbi ürünler,d) Yetkili üretici taraf›ndan ileri ifllemlerde kullan›lmas›amaçlanan yar› mamul ürünler,e) Kapal› kaynak halinde haz›rlanan her türlü radyonüklidler,f) ‹nsan kaynakl› tam kan, plazma veya kan fraksiyonlar›,bu Yönetmeli¤in kapsam› d›fl›ndad›r.Madde 3- Bu Yönetmelik; ......2001/83/EC say›l› befleri t›bbi ürünler hakk›ndaki direktifineparalel olarak haz›rlanm›flt›r.Madde 4- Bu Yönetmelikte geçen;a) Bakanl›k: Sa¤l›k Bakanl›¤›n›,b) Kanun: 1262 say›l› ‹spençiyari ve T›bbi MüstahzarlarKanununu,c) Befleri T›bbi Ürün/Ürün: Hastal›¤› tedavi etmekve/veya önlemek, bir teflhis yapmak veya bir fizyolojikfonksiyonu düzeltmek, düzenlemek veyade¤ifltirmek amac›yla, insana uygulanan do¤alve/veya sentetik kaynakl› etken madde veyamaddeler kombinasyonunu,d) Ruhsatl› Befleri T›bbi Ürün: Bakanl›kça onaylanm›fl,kullan›ma haz›r flekilde, özel bir ambalajdave belirli bir isim ile pazara sunulan beflerit›bbi ürünü,e) Madde: Kayna¤› insan (insan kan› ve insan kan›ndanelde edilen ürünler), hayvan (mikroorganizmalar,bütün hayvanlar, organ parçalar›, hayvansalg›lar›, toksinler, özler, kan ürünleri), bitki(mikroorganizmalar, bitkiler, bitkilerin bölümleri,bitki salg›lar›, bitki özleri), kimyasal (elementler,do¤al olarak oluflan kimyasal materyaller,kimyasal de¤ifliklik ya da sentez yoluyla elde edilenkimyasal ürünler) olabilen her türlü maddeyi,...........Modül 3'ün hükümleri, Avrupa Farmakopesi monograf›na/monograflar›nauyulmas› dahil, bitkisel t›bbiürünlerin ruhsatland›r›lmas› için de geçerlidir. Baflvurununyap›ld›¤› tarihteki bilimsel bilginin durumu dikkateal›n›r;1. Bitkisel maddeler ve bitkisel preparatlar:Bu Ek'te geçen "bitkisel maddeler ve preparatlar" ile ilgiliflartlar Avrupa Farmakopesi'nde belirtilen "bitkiselilaçlar ve bitkisel ilaç preparatlar›" flartlar› ile eflde¤erkabul edilecektir.*Bitkisel maddenin isimlendirilmesi ile ilgili olarak, bitkininbinomiyal (çift isim) bilimsel ismi [cins, varyete veotör (isimlendirici)] ve mümkün oldu¤unda kemotipi,bitki parçalar›, bitkisel maddenin tan›m›, di¤er isimleri(Farmakopelerde yer alan sinonimleri) ve laboratuvarkodu sunulur.*Bitkisel preparat›n isimlendirmesi ile ilgili olarak, bitkininbinomiyal bilimsel ismi [cins, varyete ve otörjve]mümkün oldu¤unda kemotipi, bitki parçalar›, bitkiselpreparat›n tan›m›, bitkisel maddenin bitkisel preparataoran›, ekstraksiyon solvent/solventleri, di¤er isimleri(Farmakopelerde yer alan sinonimleri) ve laboratuvarkodu sunulur.*Bitkisel maddelerin ve bitkisel praparatlar›n maddelerineiliflkin bölümün belgelendirilmesi için, mümkünoldu¤unda, fiziksel flekli, bilinen terapötik etkiye sahipmaddelerin veya belirleyicilerin (molekül formülü, ba-¤›l molekül kütlesi, yap›sal formül, göreceli ve mutlakstereokimya dahil, molekül formülü ve ba¤›l molekülkütlesi) ve di¤er maddelerin tan›m› sa¤lan›r.*Bitkisel maddenin imalatç›s›na iliflkin bölümün belgelendirilmesiamac›yla her bir tedarikçinin (fason imalatç›da dahil) ve mümkün oldu¤unda, bitkisel maddenin

12. Ünite - Do¤al Ürünler - Bitkisel Preparatlar305imal edilmesi /toplanmas› veya test edilmesi için önerilenmerkez veya tesisin ad›, adresi ve sorumlulu¤u sa¤lan›r.*Bitkisel preparatlar›n imalatç›s›na iliflkin bölümün belgelendirilmesiamac›yla her bir imalatç›n›n (fason imalatç›s›da dahil) ve mümkün oldu¤unda, bitkisel preparatlar›nimal edilmesi veya test edilmesi için önerilenmerkez veya tesisin ad›, adresi ve sorumlulu¤u sa¤lan›r.*Bitkisel maddenin imalat ifllemleri ve ifllem kontrollerinintan›mlanmas› amac›yla bitki üretimi ve bitkinintoplanmas›n› yeterli flekilde aç›klayan bilgi sa¤lan›r. Bubilgilere bitkisel t›bbi ürünün co¤rafi kayna¤› ve ekim,hasat, kurutma ve depolama koflullar› dahil edilir.*Bitkisel preparat›n imalat ifllemleri ve ifllem kontrollerinintan›mlanmas› amac›yla bitkisel preparat›n imalatifllemlerini yeterli flekilde aç›klayan bilgi sa¤lan›r. Bubilgilere ifllenme, solventler ve belirteçler (reaktifler),saflaflt›rma aflamalar› ve standardizasyon dahil edilir.*‹malat ifllemlerinin gelifltirilmesiyle ilgili olarak, mümkünoldu¤unda, bitkisel madde/maddelerin ve bitkiselpreparat/preparatlar›n gelifltirilmesine iliflkin, önerilenuygulama yolu ve kullan›m› dikkate alarak, k›sa birözet sa¤lan›r. Uygulanabilir hallerde destekleyici bibliyografikverilerde yer alan bitkisel maddelerin ve bitkiselpreparatlar›n ve baflvurusu yap›lan bitkisel t›bbi ürününiçinde etken madde olarak bulunan bitkisel maddelerinve bitkisel preparatlann fitokimyasal kompozisyonunukarfl›laflt›ran sonuçlar tart›fl›l›r.*Bitkisel maddenin yap›s› ve di¤er özelliklerinin aç›klanmas›ylailgili olarak botanik, makroskopik, mikroskopik,fitokimyasal nitelikler ve gerekliyse, biyolojik aktivitesineiliflkin bilgi sa¤lan›r.*Bitkisel preparat›n yap›s›n›n ve di¤er özelliklerininaç›klanmas› ile ilgili olarak fitokimyasal veya f›zikokimyasalnitelikler ve gerekirse biyolojik aktivite hakk›ndabilgi sa¤lan›r.*Bitkisel madde/maddelerin ve bitkisel preparat/preparatlarmspesif›kasyonlar›, uygulanabilir hallerde sa¤lan›r.*Uygulanabilir hallerde bitkisel madde/maddelerin vebitkisel preparat/preparatlar›n test edilmesi için analitikyöntemler sa¤lan›r.*Analitik yöntemlerin validasyonuyla ilgili olarak, bitkiselmaddelerin ve bitkisel preparatlar›n test edilmesindekullan›lan analitik yöntemler iliflkin deneysel verilerdahil olmak üzere, analitik validasyon bilgileri, uygulanabilirhallerde sa¤lan›r.*Seri analizleriyle ilgili olarak, bitkisel madde/maddelerinve bitkisel preparat/preparatlar›n serilerinin tan›mlar›ve seri analizlerinin sonuçlar› (Farmakopede yeralan maddeler dahil) mümkün oldu¤unda sa¤lan›r.*Bitkisel maddelerin ve bitkisel praparatlar›n spesifikasyonlar›nailiflkin gerekçelendirme, mümkün oldu¤undasa¤lan›r.*Bitkisel maddelerin ve bitkisel preparatlar›n test edilmesindekullan›lan referans standartlar veya referans maddelereiliflkin bilgiler, mümkün oldu¤unda sa¤lan›r.*Bitkisel maddenin ve bitkisel preparat›n monograf konusuoldu¤u durumlarda baflvuru sahibi Avrupa ‹laçKalitesi Müdürlü¤ü taraf›ndan verilen uygunluk sertifikas›için baflvurabilir.2. Bitkisel T›bbi Ürünler:Formülasyon gelifltirilmesi ile ilgili olarak, bitkisel t›bbiürünün önerilen uygulama yolu ve kullan›m dikkate al›-narak gelifltirmeyi aç›klayan k›sa bir özet sa¤lan›r. Uygunhallerde, bibliyografik verilerde kullan›lan ürünler ilebaflvuruya konu olan bitkisel ürünün fitokimyasal kompozisyonunukarfl›laflt›ran sonuçlar tart›fl›lacakt›r......( Kaynak:http://www.mevzuat.adalet.gov.tr/html/23079.html)Okuma Parças› 2Zay›flama ilaçlar›na dikkat!11 Mart 2010 – MilliyetFarmakognozi ve Fitoterapi Derne¤i üyesi ve Mikro-GenAr-Ge Direktörü Dr. Özgür Göknel, Uzakdo¤u’dan gelenzay›flama tabletlerinin içinde tiroit bezi ekstrelerine,kalp krizine yol açabilen sibutramin maddesine,ölüme yol açt›¤› için ABD’de yasaklanan amfetaminerastland›¤›n› söyledi.Göknel, yapt›¤› aç›klamada, geçen haftalarda afrodizyakolarak sat›lan befl bitkisel tabletin Sa¤l›k Bakanl›-¤›’nca yasakland›¤›n›, bu befl tablette de Sa¤l›k Bakanl›¤›onay›n›n olmad›¤›n› belirtti.Amerikan G›da ve ‹laç Dairesi (FDA) onay›n›n, Sa¤l›kBakanl›¤› onay› anlam›na gelmedi¤ini ve halk aras›ndayanl›fl anlafl›lan bu durumun hayli suistimal edildi-¤ini belirten Göknel, Türkiye’de baflta bitkisel afrodiziyakolmak üzere birçok alanda Sa¤l›k Bakanl›¤›’ndanonayl› bitkisel tabletlerin de bulundu¤unu ifade etti.Amerika’dan ithal edilen g›da takviyesi ürünlerinin tan›t›mbroflürlerinde "FDA’dan onayl›d›r" ibaresinin yerald›¤›n›, bu ibarelerin yaln›zca bir aldatmaca oldu¤unusavunan Göknel, flunlar› kaydetti: "FDA, g›da olarakkabul etti¤i ve mutlak koflulda hiçbir yan etki, toksisiteoluflturmayarak bütünüyle güvenli maddelerin

306 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekillerilistelerini yay›nlar ve üretici firmalar pazara ç›karacaklar›ürünün içeri¤ini FDA’ya internet üstünden iletiriletmez pazara g›da takviyesi olarak verir. FDA, bunlar›nvücuttaki toksisite d›fl›nda hiçbir etkisi ile ilgilenmezyani bir ilaçtaki gibi araflt›rmaz ve incelemez. Çünkübu ürünlerin ekmek, meyve suyu ya da bisküvidenbir fark› yoktur. Ülkemiz ve pek çok Avrupa Birli¤i (AB)ülkesi için de bu ayn› flekildedir. Ancak AB ülkelerinde,‹ngiltere’de ve Türkiye’de bitkisel preparatlar Sa¤l›kBakanl›¤›’ndan da izin alabilmektedir.Ancak bu oldukça güç, zor ve zahmetli bir prosedürdürve hem ileri teknoloji hem de yüksek bir bilimsel yeterlilikgerektirir. Örne¤in deve dikeni, karaci¤er hastal›klar›ndailaç olarak kullan›lan çok faydal› do¤al bir bitkidir.Deve dikeni ekstresinden yap›lan tabletler, eczanelerdebol miktarda bulunmaktad›r. Ancak bunlardanbiri hariç di¤erleri g›da takviyesidir. ‹laç üretim prosedürünegöre üretilmemektedir."SA⁄LIK BAKANLI⁄I ONAYININ ÖNEM‹Göknel, Sa¤l›k Bakanl›¤›’ndan bitkisel tabletler içinonay al›rken bu farmasötiklerin ne için kullan›laca¤›,hangi hastal›klar›n tedavisinde etkili olaca¤›, ne sürekullan›labilece¤i, yan etkileri var ise toksisitesine ait bilgilerinSa¤l›k Bakanl›¤› ile üretici firman›n birlikte çal›flmas›sonucu ortaya ç›kan kullan›m k›lavuzlar›ndabelirtildi¤ini söyledi.Tüketicilerin bir hastal›k durumunu ya da t›bbi bir flikayetlerinigidermek için mutlak koflullarda Sa¤l›k Bakanl›¤›izinli preparatlar› kullanmak zorunda olduklar›n›vurgulayan Göknel, ancak vücuda katk› sa¤layacak,vücut gelifltirecek ürünleri ya da form ve enerji içeceklerindeTar›m ve Köyiflleri Bakanl›¤› (TK‹B) izinliolanlar›n kullan›labilece¤ini ifade etti.Göknel, zay›flama tabletlerinin günümüzde en çok suiistimaledilen durum oldu¤unu söyledi. ‹thalat yapanpek çok firman›n birtak›m bitkisel g›da takviyelerini "zay›flat›r"slogan› ile ya da bunu net bir flekilde ifade edemesede "kilo kayb› sa¤lar" gibi cümlelerle pazarlad›¤›-na dikkat çeken Göknel, "Zay›flama vücuttan doku kayb›d›r.Hiçbir do¤al ya da bitkisel madde, çok h›zl› bir flekildekilo kayb› oluflturamaz. E¤er böyle bir kay›p sa¤l›-yorlarsa o zaman o kay›p böbreklerden, karaci¤erdenya da di¤er önemli organlardan da olabilir. Bunun olmayaca¤›n›kimse garanti edemez" diye konufltu.UZAKDO⁄U’DAN GELEN ZAYIFLAMA ÜRÜNLER‹Uzakdo¤u’dan gelen zay›flama ürünlerinin ölüme yolaçabildi¤ine dikkati çeken Göknel, "Birkaç ay öncemedyada gördü¤ümüz haberlerdeki k›rm›z›biber hap›-n›n ölüme yol açmas› buna bir örnek teflkil etmektedir"dedi. Hongkong’da yap›lan bir çal›flmada, bitkisel vedo¤al diye sat›lan zay›flama tabletleri içinde bulunanbilefliklerin, çok özel metotlar kullan›larak araflt›r›ld›¤›-n› anlatan Göknel, flöyle konufltu:"Uzakdo¤u’dan gelen tabletlerin içinde tiroid bezi ekstrelerine,sadece doktor kontrolünde kullan›lmas›naizin verilen ve kalp krizine yol açabilen ve bu nedenletüm Avrupa’da ve daha sonra da ülkemizde eczanelerdensat›fl› yasaklanan sibutramin maddesine ya da bununtürevi olan n-desmetilsibutramin ve n-bisdesmetilsibutraminmaddelerine, ölüme yol açt›¤› için ABD’deyasaklanan amfetamin ve bunun türevleri metamfetaminerastlanm›flt›r. Ayr›ca karaci¤eri bozan n-nitrosofenfluramin,fluramine de görülmüfltür.Bu maddeler kalp krizi ve karaci¤er, böbrek yetmezli¤igibi ölüme yol açan pek çok toksisiteye neden olmaktad›rve iflin çok daha kötü yan› bu maddeler, laboratuvarlardasaptanamayabilmektedir. Bunlar›n varl›¤›-n›n gösterilmesi için çok mükemmel teknoloji kullananlaboratuvarlara, çok iyi yetiflmifl teknik personele ve bukonuda uzmanlaflm›fl olmaya ihtiyaç vard›r. Yani k›rm›z›biberhap›n›n içinde bu maddeler olsa bile bunlarsaptanamayabilirler."Kaynak: http://saglik.milliyet.com.tr/zayiflama-ilaclarina-dikkat-/genelsaglik/haberdetayarsiv/01.04.2010/1209991/default.htm

12. Ünite - Do¤al Ürünler - Bitkisel Preparatlar307Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›1.d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Do¤al Ürünler” ile ilgili bölümütekrar gözden geçiriniz.2.e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Do¤al Ürünler ve T›bbi BitkiselÜrünler” ile ilgili bölümleri tekrar gözdengeçiriniz.3.c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Do¤al Ürünler ve T›bbi BitkiselÜrünler” ile ilgili bölümleri tekrar gözdengeçiriniz.4.a Yan›t›n›z yanl›fl ise “T›bbi Bitkisel Ürünler” ileilgili bölümü tekrar gözden geçiriniz.5.d Yan›t›n›z yanl›fl ise “T›bbi Bitkisel Ürünler veFarmakope” ile ilgili bölümleri tekrar gözdengeçiriniz.6.e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bitkisel Droglar” ile ilgilibölümü tekrar gözden geçiriniz.7.b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bitkisel Drog Preparatlar›”ile ilgili bölümü tekrar gözden geçiriniz.8.d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bitkisel Preparatlar›n Haz›rlan›flfiekilleri” ile ilgili bölümü tekrar gözdengeçiriniz.9.e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bitkisel Preparatlar›n›n SaklamaKoflullar›” ile ilgili bölümü tekrar gözdengeçiriniz.10.a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bitkisel Preparatlar›n Kalite,Güvenilirlik ve Etkinlikleri” ile ilgili bölümütekrar gözden geçiriniz.S›ra Sizde Yan›t Anahtar›S›ra Sizde 1Her bitkisel ürün drog de¤ildir, her bitkisel preparat/ilaçde¤ildir! Bitki veya kar›fl›mlar›n›n drog kalitesinde olmamas›faydadan çok zarar verebilir. T›bbi bitkilerin,droglar›n ancak Farmakope standartlar›nda/kalitesindeolmas› halinde ilaç niteli¤inde güvenilirlik ve etkinlikgöstermesi beklenir.S›ra Sizde 2Bu konuda öncelikte ithalatc› firman›n talepleri gözönündebulundurulur. Japonya’ya ihraç edilece¤inden dolay›bitkisel preparat›n spesifikasyonlar›n›n Japon Farmakopesi’negöre olmas› istenebilir. Ancak firman›n bu konudaözel talepleri de olabilir, ilgili analizlerle ve analizsertifikalar›yla talep edilen ürünün kalitesi tescil edilir.S›ra Sizde 3Tablet, kapsül, draje, flurup, krem, merhem, solüsyon veintra venöz (paranteral çözeltiler hariç), uzun süreli sal›-n›m ilaç flekilleri dahil olmak üzere neredeyse tüm kat›,yar›-kat› ve s›v› ilaç flekillerinde farkl› etkileri görmek üzerefarkl› preparatlar endüstriyel boyutta üretilmektedir.

308 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekilleriKaynaklarAnonim (1974). Türk Farmakopesi, T.C. Sa¤l›k ve SosyalYard›m Bakanl›¤› Say›:435, Milli E¤itim Bas›mevi,‹stanbul.Bafler, K.H.C. (2009). Avrupa Farmakopesinin BitkiselDroglar›, Modern Fitofarmakoterapi ve Do¤alFarmasötikler, 1 (11)14-24.Bafler, KH.C. (1997). T›bbi ve Aromatik Bitkilerin‹lâç ve Alkollü ‹çki Sanayilerinde Kullan›m›, ‹stanbulTicaret Odas› Yay›nlar›, Yay›n No: 1997-39,Mega Ajans Reklamc›l›k ve Matbaac›l›k Ltd. fiti., ‹stanbul.Baytop, T. (1999). Türkiye’de Bitkilerle Tedavi, Geçmiflteve Bugün. Nobel T›p Kitapevi. ‹stanbul.Council of Europe (2007). European Pharmacopeia,6th Edition Strasbourg, France.Evans, W.C. (2009). Trease and Evans' Pharmacognosy,16th Ed., W.B. Saunders, Edinburgh.Gurib-Fakim A. (2006). Medicinal plants: Traditionsof yesterday and drugs of tomorrow, MolecularAspects of Medicine 27, 1–93Heinrich, M., Barnes, J., Gibbons, S., Williamson, E.M.(2004). Fundamentals of Pharmacognosy andPhytotherapy, Churchill Livingstone; London.Kartal, M. (1999). Avrupa Birli¤i Ülkelerinde T›bbi BitkiselÜrünlerin Ruhsatland›r›lmas›, Turhan BaytopAnma Kitab›, ‹stanbul.Sa¤l›k Bakanl›¤› (2004). Türk Farmakopesi-AvrupaFarmakopesi Adaptasyonu, ‹laç ve Eczac›l›k GenelMüdürlü¤ü, Ankara.fiener, B. (2009). Türkiye’de Bitkisel ‹laçlarla ‹lgiliMevzuat›n Dünü, Bugünü ve Gelece¤i, Modern Fitofarmakoterapive Do¤al Farmasötikler, 1 (11) 5-13.Üstünes, L. (2010). RxMediaPharma ‹nteraktif ‹laçBilgi Kayna¤›, Gemafl Genel Mühendislik MekanikSanayi ve Tic. A.fi., ‹zmir.Wichtl, M. (2004). Herbal Drugs and Phytopharmaceuticals,3rd Edition, CRC Press, Boca Raton.Yararlan›lan ‹nternet AdresleriAvrupa ‹laç Kurumu (European Medicines Agency)websitesi http://www.emea.europa.eu/htms/human/hmpc/index.htm(eriflim tarihi 01.04.2010)http://www.emea.eu.inthttp://ec.europa.eu/enterprise/sectors/pharmaceuticals/human-use/herbal-medicines/index_en.htmhttp://www.ema.europa.eu/htms/general/contacts/HMPC/HMPC.htmlThe European Scientific Cooperative on Phytotherapy(ESCOP) websitesi (2009). http://www.escop.com/(eriflim tarihi 01.04.2010)‹laç ve Eczac›l›k Genel Müdürlü¤ü web sitesihttp://www.iegm.gov.tr/ (eriflim tarihi 01.04.2010)RxMediaPharma® 2010‹nteraktif ‹laç Bilgi Kayna¤›,http://www.rxmediapharma.com

Sözlük309SözlükAAbsorbsiyon: EmilimAddisson Hastal›¤›: Adrenal korteks yetmezli¤i sonucu ortayaç›kan bir hastal›k.ADME: Farmakokineti¤in dört faz› olan, Absorbsiyon (emilim),Da¤›l›m, Metabolizma ve Ekskresyonu (at›l›m) süreçleri.Aerosol: Bir kat› veya s›v›n›n havada as›l› çok küçük taneleri.Agregasyon: Topaklanma, biraraya gelme, kümelenme.AIDS: Kazan›lm›fl immün yetmezlik sendromu.Akromegali: Hipofiz bezinin afl›r› çal›flmas› sonucu yüzünirileflmesi, el ve ayaklar›n afl›r› büyümesi.Akrosiyanoz: Vücudun uç bölgelerinde meydana gelen morarma.Akut miyokard enfarktüsü: Koroner arterin trombus ile t›-kanmas› nedeni ile kalp kas›nda bölgesel nekroz oluflumu.Alerji: Vücudun belli bir fleye karfl› afl›r› hassas oluflu, baz› allerjenlerekarfl› organizmada do¤ufltan veya sonradangeliflen afl›r› duyarl›l›k.Alopesi: Saç dökülmesi.Alzheimer hastal›¤›: Merkezi sinir sisteminin çeflitli k›s›mlar›ndanöron ve sinaps kay›plar› nedeni ile ortaya ç›kan;biliflsel ifllevlerde azalma, öz bak›m yetersizlikleri, çeflitlinöropsikiyatrik ve davran›flsal bozukluklar ile belirginbir hastal›k.Amenore: Adet görememe.Ampul: Doldurulduktan sonra eritilerek, kaynaflt›r›lmak yoluylas›cakl›k uygulanarak kapat›lm›fl cam kap.Anal fissür: Anüs (makat) kenar›nda oluflan a¤r›l› mukozaçatla¤›.Analjezik: A¤r› hissini ortadan kald›ran, a¤r› kesici.Analjezik: A¤r› kesiciAntianemik ilaç: Anemi (kans›zl›k) tedavisinde kullan›lanilaç.Antiasit: Midenin pariyetal hücrelerinin salg›lad›¤› hidroklorikasiti nötralize ederek mide suyunun asitli¤ini azaltanilaç.Antidepresan ilaç: Depresyon tedavisinde kullan›lan ilaç.Antidiyabetik ilaç: Diabetes mellitus (fleker hastal›¤›) tedavisindekullan›lan ilaç.Antiemetik ilaç: Emezisi (kusma) önlenmesi veya tedavisiiçin kullan›lan ilaç.Antihipertansif ilaç: Hipertansiyon (yüksek tansiyon) tedavisindekullan›lan ilaç.Antienflamatuar ilaç: ‹nflamasyon (iltihap) tedavisinde kullan›lanilaç.Antikoagülan ilaç: Kan›n koagülasyon (kan p›ht›laflmas›n›)yetene¤ini azaltan ilaç.Antiperspiran: Terleme olay›n› engelleyen.Antipiretik: Atefl düflürücü.Antiprüritik: Kafl›nt› önleyici.Apirojen: Atefl yükselmesine neden olan bir madde tafl›mayan.Aseptik: Patojen mikroorganizma içermeyen, mikropsuz.Ast›m: Solunum yollar›ndaki geçici daralmaya ba¤l› olaraknefes alma güçlü¤ü ve öksürük gibi belirtiler ile ortayaç›kan bir solunum sistemi hastal›¤›, ast›m.Artralji: Eklem a¤r›s›.Afl›r› aktif mesane: Mesane kas›n›n afl›r› kas›lmas›.Ateroskleroz: Arterlerin iç çeperlerinde lipid plaklar› oluflmas›ile ortaya ç›kan damar sertleflmesi.Atoni: Bir organ›n normal gerginli¤ini kaybetmesi, tonüs kayb›.Atopik: Normal yeri d›fl›nda bulunan, alerjik durum veya alerjiyaratan etkenle ilgili.BBiyoyararlan›m: Bir farmasötik dozaj fleklinden (intravenözyolla kuulan›lanlar hariç) etkin maddenin de¤iflmedensistemik dolafl›ma geçifl h›z› ve miktar›.Blefarit: Göz kapa¤› enflamasyonu.Blefarospazm: Göz kapa¤› kaslar›n›n spazm›.Bronkodilatör ilaç: Bronfl düz kaslar›nda gevflemeye nedenolan ilaç.Buflon: Kulak kiri.CCompose: Birkaç maddeden oluflan, bileflik.Crohn hastal›¤›: Sindirim kanal›n› tutan kronik inflamatuarbir hastal›k.DDegradasyon: Bir bilefli¤in kendisini oluflturan daha basitparçalara ayr›lmas›.Demans: Bunama.Deodorant: Pis kokular› gideren, ortadan kald›ran.Depilatuvar: Saç ve k›l kayb›na sebep olan.Dermatit: Deri iltihab›.Digestan: Sindirimi kolaylaflt›r›c›.Disfonksiyonel uterus kanamas›: Organik bir nedene ba¤l›olmayan normal d›fl› uterus kanamas›.Dismenore: A¤r›l›/sanc›l› adet görme.Distoni: Kas tonusu bozuklu¤u.Diüretik: Böbreklerden idrar ç›k›fl›n› artt›r›c›.Diyare: ‹shal.

310 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekilleriDoping: Uluslararas› Olimpiyat Komitesi (IOC) taraf›ndan yasaklanm›flmadde veya yöntemlerin sporcu taraf›ndanbilinçli veya bilinçsiz olarak kullan›m›.Doz: Bir seferde verilen veya etkileflen madde miktar›.Drog: Genel olarak ilaç haz›rlanmas›nda kullan›lan, hastal›klardatedavi amaçl› olarak kullan›lan biyolojik, inorganikveya sentetik kökenli ilaç ham maddeleri.EEfervesan: Su veya nem etkisiyle karbondioksit (gaz) a盤aç›karan, f›fl›rdayan, köpüren.Ekstraksiyon: Droglar›n içindeki etken maddeleri çekip ç›-karma, tüketme ifllemi.Ekstremite: Kollar ve bacaklar.Emboli: Dolafl›mla sürüklenen p›ht› parças› veya bir maddeile damar›n t›kanmas›.Emetojenik etki: fiiddetli mide bulant›s› verici ve kusturucuetki.Emezis: Kusma.Empotans: ‹ktidars›zl›k.Enema: Rektum yoluyla kal›n ba¤›rsaklara s›v› verme, d›flk›y›yumuflatarak boflaltma veya hastay› ba¤›rsak yoluyla beslemeve tedavi amac›yla belirli maddeleri ihtiva eden kar›fl›m›nkal›n ba¤›rsaklara verilmesi.Enfeksiyon: Hastal›k etkeni olan mikroorganizman›n vücudagirmesi ve yay›lmas›.Enflamasyon: Enfeksiyon, travma ve irritan maddeler gibiuyaranlarca bafllat›lan; dokuya zarar veren etkenin ortadankald›r›lmas›n› ve dokunun onar›lmas›n› hedef alanfizyopatolojik süreç, iltihap, yang›.Endometriyozis: Endometriyal dokunun uterus d›fl›ndakivarl›¤›.Enjeksiyonluk su: Distilasyon veya tersine ozmos ile haz›rlanansaf su.Enürezis nokturna: Befl yafl ve üzeri çocuklarda görülen gecealt›n› ›slatma sorunuErektil disfonksiyon: Cinsel iliflki için gerekli olan penisereksiyonun bafllat›lmas›nda, sa¤lanmas›nda ve devam›ndayetersizlik.Eritrosit: K›rm›z› kan hücresi, alyuvar.Etken madde: ‹nsan veya hayvan vücudundaki yap› veya ifllevlerifarmakolojik olarak etkileyen; hastal›klar›n tedavisi,korunmas› veya tan›s›nda etkisi olan bir ilac›n herhangibir bilefleni.FFarmasötik eflde¤er: Ayn› veya k›yaslanabilir standartlarauyan, ayn› etkin madde(ler)’yi ayn› miktarda içeren ayn›dozaj fleklindeki ürünlerdir.Feçes: D›flk›Fermentasyon: Enzim etkisiyle bir madde veya bilefli¤in yap›s›n›nbozulmas›, ekflimeFIP: The International Pharmaceutical Federation, Uluslararas›Eczac›l›k FederasyonuFlakon: S›v›, kat› veya steril ilaçlar›n sakland›¤› küçük hacimlicam veya plastik flifleFlokülasyon: Bir s›v› içinde da¤›lm›fl küçük taneciklerin biraraya gelerek gözle görülebilir bir kütle oluflturmas›.Flotasyon: Dispersiyon ortam› ila yeterince ›slanmam›fl ilaçpartikülleri yüzeyde havay› tutarak süspansiyonun üstk›sm›nda yüzmesi.Fraksiyon: K›s›m, bölüm.Friksiyon: Ovma, ovuflturma.GGalaktore: Emzirme dönemi d›fl›nda memeden kendili¤indensüt gelmesi.Gastrointestinal (GI) kanal: Mide-ba¤›rsak kanal›.Geriatrik: Yafll›n›n bak›m ve tedavisine iliflkin.Germisit: Mikroplar› öldürücü madde.G›da veya g›da maddesi: Tütün ve sadece ilaç olarak kullan›lanlarhariç olmak üzere; içkiler ve sak›zlar ile haz›rlamave iflleme gere¤i kullan›lan maddeler dahil, insanlartaraf›ndan yenilen ve/veya içilen, ham, yar› mamul veyamamul her türlü madde.Glokom: Göz içi bas›nc›n yükseldi¤i göz hastal›¤›.GLP: Good Laboratory Practice, ‹yi Laboratuvar Uygulamalar›.GMP: Good Manufacturing Practice, ‹yi Üretim Uygulamalar›.GPP: Good Pharmacy Practice, ‹yi Eczac›l›k Uygulamalar›.Graves hastal›¤›: Tiroid bezinde yayg›n büyüme ve hipertiroidizmile belirgin otoimmun tiroid hastal›¤›.Gut hastal›¤›: Ürik asit metabolizmas› bozuklu¤u sonucu,kanda ürik asit miktar›n›n artmas› ve nöbetler halindegelen fliddetli eklem a¤r›lar› ile belirgin kronik hastal›k.HHashimoto tiroiditi: Tiroit bezine karfl› geliflen otoimmün reaksiyonsonucu ortaya ç›kan ve genellikle hipotiroiditablosu ile kendini gösteren hastal›k.HBS: Hydrodinamically Balanced System, Hidrodinamik dengelisistem.Hemoroit: Anüs çevresinde genifllemifl venlerin meydana getirdi¤imeme fleklinde oluflum, basur.Hepatit: Sar›l›kHermetik: Hava geçirmez, hava geçmez.Hidrolitik: Hidrolize sebep olucu, hidroliz yap›c›.Hifem: Gözün ön (anterior) odac›¤›nda hiperemi ve/veya kanama.

Sözlük311Hipoalbüminemi: Kandaki albümin proteini miktar›n›n azalmas›.Hiperglisemi: Kan glukoz miktar›n›n afl›r› art›fl›.Hiperürisemi: Kandaki ürik asit düzeylerinin normal de¤erlerinüzerine ç›kmas›.Hipoglisemi: Kan glukoz miktar›n›n ileri ölçüde azalmas›.Hirsutizm: Özellikle kad›nlarda normalin üzerinde k›llanma.Homeopati: Benzeri benzerle tedavi etme yöntemi.Homojen: Her yeri ayn› özelli¤i gösteren, türdefl.‹‹diopatik trombositopenik purpura: Trombositlere karfl›geliflen otoimmün reaksiyon nedeni ile trombosit say›s›-n›n azalmas› sonucu ortaya ç›kan purpura bkz. Purpura.‹diosenkrazi: Belirli bir fleye (ilaç, g›da mad., gibi) karfl› afl›r›duyarl›k gösterme hali.‹mmün sistem: Ba¤›fl›kl›k sistemi.‹nert: Kimyasal tepkimeye girmeyen, di¤er maddelerle etkileflmeyenveya canl› organizmalar için zararl› olmayan.‹nfertilite: K›s›rl›k.‹nhalasyon: Solunum yoluyla vücuda ilaç alma.‹nversiyon: fiuruplarda sakkaroz’un früktoz ve glükoz’a parçalanmas›.‹nvolüsyon: Genifllemifl bir organ›n eski haline gelmesi.‹ritis: ‹ris inflamasyonu.‹rritan: Tahrifl edici.‹rritasyon: Tahrifl edici etki sebebiyle deri veya mukozadameydana gelen tahrifl.‹zohidrik çözelti: Kan ve vücut s›v›lar› ile ayn› pH’ya (7.2/7.4)sahip olan çözelti.‹zotonik: Hücrelerdeki ozmotik bas›nç ile uyumlu olmaözelli¤i.‹zotonik çözelti: Vücut s›v›lar› ile ayn› ozmotik bas›nç gösterençözelti.JJenerik eflde¤er: Orijinal ilaçlarla ayn› farmakolojik etkileresahip oldu¤u, hasta üzerinde ayn› tedaviyi sa¤lad›¤› bilimselçal›flmalarla kan›tlanan ve orijinal ilaçlar›n korunmasüreleri bittikten sonra sat›fla sunulabilen ürünler.KKapiler damar: K›lcal damar.Karamelizasyon: fiekerin fazla ›s›t›lmas› sonucu koyu k›vaml›kahverengi hal almas›.Kafleksi: Genel sa¤l›k durumunun bozuklu¤u ile ilgili olarakfliddetli zay›flama.Katgüt: Cerrahi iplik.Keloid: Y›rt›k, yara ya da kesi yerinde oluflan afl›r› nedbe dokusu.Koagülasyon: Koyu k›vam kazanma, p›ht›laflma.Koalesans: Birleflme, kaynaflma, normalde ayr› iki parçan›nbirbiri ile birleflmesi.Konjonktiva: Gözün ön yüzeyini ve göz kapaklar›n›n arkayüzeylerini örten ince zar.Koroid pleksus: Beynin üçüncü, dördüncü ve lateral ventriküllerininduvarlar›nda bulunan ve beyin omurilik s›v›s›n›salg›layan k›vr›ml› ince kan damarlar›n›n oluflturdu¤u a¤.Kronik: Uzun süredir devam eden, müzmin.Kronik obstruktif akci¤er hastal›¤›: Zararl› partiküllerin vegazlar›n sürekli olarak solunmas› sonucu akci¤erlerdeoluflan anormal iflamatuvar yan›t›n neden oldu¤u, ilerleyicihava ak›m› t›kan›kl›¤› ile belirgin kronik solunumyollar› hastal›¤›.Kolelitiyaz: Safra kesesinde ya da safra yollar›nda tafl oluflmas›.Kombinasyon: ‹ki veya daha fazla ilac›n tedavide daha fazlayarar sa¤lamak üzere birlikte kullan›m›.Kompres: Belli bir k›s›m veya lezyon üzerine, tazyik yapmas›için, uygulanan ped, ilaçl› bez.Konjonktiva hiperemisi: Göz kanlanmas›.Konjonktivit: Konjonktiva inflamasyonu.Konstipasyon: Kab›zl›k.Kontaminasyon: Bulaflma, patojen mikroorganizmalar, virüslerya da herhangi etkenle bulaflan kirlenme.Kontrasepsiyon: Gebeli¤in önlenmesi.Kopya ilaç: Orijinal ürünün koruma süresi dolmadan piyasayasunulan ürünler.Korozif: Deri, göz veya vücudun di¤er bölümlerine temas etti¤indegeri dönüflümsüz hasarlara neden olan madde.Kriptorflidizm: Testisin skrotuma inmemesi.Kseroftalmi: Göz kurulu¤u.Kserostomi: A¤›z kurulu¤u.Küflenme: Organik maddelerin üzerinde, nem ve ›s›n›n etkisiyleoluflan, ço¤u yeflil renkli mantar.LLatent periyot: Etkene maruz kald›ktan sonra hastal›¤›n klinikbelirtilerinin ortaya ç›kmas›na kadar geçen süre.Lezyon: Dokuda patolojik de¤iflim gösteren bölge.Liken: Papül oluflumu ile belirgin deri hastal›¤›.Liyofilize: H›zla dondurulup sonra düflük ›s›da süblimasyonlasuyundan kurtar›lm›flLokal: Bölgesel.Lokal anestezik ilaç: Hastada bilinç kayb›na neden olmadan,vücudun belli bir bölgesinde a¤r› duygusunu ortadankald›ran ilaç.

312 Pratik ‹laç Bilgisi, ‹laç fiekilleriMMarihuana: Kenevir yapraklar›ndan elde edilen bir madde,haflifl, esrar.Membran: Zar.Menenjit: Beyin ve omurili¤i çevreleyen zarlar›n iltihab›.Menopoz: Kad›n›n adet kanamalar›n›n sona ermesi.Mikrozomal Enzim ‹ndüksiyonu: Baz› ilaçlar endoplazmikretikulumun pürüzsüz k›sm›nda yer alan enzimlerin miktarlar›n›artt›rarak o enzimlerle metabolize edilen ilaçlar›ndaha kolay y›k›lmas›n› sa¤larlar. Böylece bu ilaçlar›netkisinde azalma gerçekleflir.Miyalji: Kas a¤r›s›.Miyokard: Kalp kas›.Miyokard infarktüsü: Kalbi besleyen koroner arterin t›kanmas›sonucu bölgesel nekroz oluflumu.Miyom: Kas dokusundan geliflen iyi huylu tümör.Multipl skleroz: Santral sinir sisteminde miyelin k›l›flara karfl›geliflen otoimmün reaksiyon sonucu ortaya ç›kan, istemlihareketlerde düzensizlik ve kaslarda kuvvet kayb›ile belirgin hastal›k.Müshil: Ba¤›rsaklar› çal›flt›r›p temizleyen, d›flk›n›n kolayl›klad›flar› ç›kmas›n› sa¤layan.NNekroz: S›n›rl› doku ölümü.Non-iyonize: ‹yonize olmam›fl.Nötropeni: Kanda nötrofil lökosit say›s›n›n azalmas›.OObsesif-kompulsif bozukluk: Saplant›-zorlant› bozuklu¤u.Oküler miyopati: Göz küresi d›fl kaslar›n›n ilerleyici distrofisiOligomenore: Seyrek adet görme.Oligospermi: Menide sperm say›s›n›n normalden az olmas›.Oral: A¤›z yolu ile al›n›p bo¤azdan geçip sindirim sistemindenorganizmaya geçen.PParafili: Sap›k cinsel dürtü.Parenteral preparat: ‹nsan veya hayvan vücuduna enjeksiyon,infüzyon veya implantasyon yoluyla kullan›lmaküzere haz›rlanan steril preparat.Partikül: Parçac›k.Patent: Bulufl sahibinin, bulufl konusu ürünü belli bir süre rekabettenkoruyarak üretme, kullanma veya satma hakk›.Patojen: Hastal›k oluflturan.Pediatrik: Çocuk hastal›klar› ile ilgili.Pelet: Deri alt›na implante edilerek kullan›lan depo etkili s›-k›flt›r›lm›fl tablet.Pemfigus: Deri ve mukozalarda veziküller ve büller ile kendinigösteren otoimmün bir hastal›kPeptik ülser: Mide asidinin fazlal›¤› nedeniyle yemek borusununalt bölümünde, midede veya düodenumda meydanagelen ülser.Periton: Kar›n bofllu¤unu çevreleyen zar.Perkolatör: Cam, porselen, bak›r, paslanmaz çelik gibi materyallerdenyap›lm›fl de¤iflik büyüklükte sütun veyatanklar.Permeabilite: Geçirgenlik.Pernio: Deride so¤uk nedeni ile oluflan k›zart› ve fliflkinlik ilebelirgin durum.Pirojen: Atefl yükselmesine neden olan etken.Plevra: Akci¤erlerin d›fl yüzü ile gö¤üs bofllu¤unun iç yüzünüörten zar.Polip: Mukozadan geliflerek d›flar› uzanan iyi huylu tümör.Polidipsi: Çok su içme.Poliüri: Çok idrar ç›karma.Premenstürel sendrom: Adet öncesi gerginlik.Primer ambalaj: ‹laçlar›n ilk temas ettikleri ambalaj.Profilaksi: Hastal›klar›n oluflumunu veya geliflimini önlemekamac›yla yap›lan tedavi amaçl› giriflimler.Progresif: ‹lerleyici.Orijinal ilaç: Dünyada ilk kez ilaç olarak ruhsatland›r›larakpazara verilen yeni bir etkin maddeyi, belirlenen tedavidozlar›nda içeren ürün.Ortopedi: Kemik, eklem ve kaslardan oluflan hareket sistemindekibozukluklar›n tedavisini konu alan t›p dal›.Osteoartrit: Kireçlenme.OTC: Over-the-counter, tezgâh üstü ilaç.Otitis eksterna: D›fl kulak yolu iltihab›.Otitis media: Orta kulak yolu iltihab›.Otoimmün hemolitik anemi: Otoimmün reaksiyon nedeniile eritrositlerin parçalanmas› sonucu oluflan anemi.Psikotrop ilaç: Ruh ve sinir hastal›klar›n›n tedavisinde kullan›lanilaç.Psöriyazis: Sedef hastal›¤›.Puberte: Ergenlik.Purpura: Cilt içine olan kanama.RRaf ömrü: ‹lac›n haz›rlanmas›ndan son kullan›m tarihine kadarkisüre.Raynaud sendromu: El ve ayak parmaklar›na giden kan damarlar›n›nspazm› sonucu kan ak›m›ndaki azalma nedeniile parmaklarda oluflan solukluk, morarma ile belirginhastal›k.

Sözlük313Rektal: Rektum (kal›n barsaklar›n kolon ile anüs aras›ndauzanan afla¤› bölümü) yoluyla ilaç kullan›m›.Rekonstitüye toz: Stabilite problemi olan etkin maddelerintoz veya süspansiyonlar›n›n kullan›lmadan hemen öncesuland›r›lan flekli.Replasman tedavisi: Vücutta eksik olan endojen maddenind›flar›dan verilmesi ile yap›lan tedavi, yerine koyma tedavisi.Retinopati: ‹nflamasyonsuz retina hastal›¤›.Rezistans: Direnç.S-fiSahte ilaç: Dünya Sa¤l›k Örgütü taraf›ndan tan›mland›¤› üzere''sahte ilaç'' hiçbir etkin madde içermeyen, sadecedolgu maddeleriyle ilaç formu biçiminde sunulan, tedaviyönü olmayan maddeler.Sebum: Ya¤ bezlerinin meydana getirdi¤i salg›, ya¤ bezi salg›s›Sedasyon: SakinleflmeSedimentasyon: Bir s›v›n›n ihtiva etti¤i maddelerin dibe çökmesi,çökelme.Selektif: Seçici.Semptom: Belirti.Serotonin reseptör antagonistleri: Vücutta çeflitli yerlerdebulunan ve endojen bir madde olan serotonin’in kendisineözgü 5HT reseptörlerine ba¤lanmas›n› önleyen ilaçlad›r.5HT1, 5HT2, 5HT3, 5HT4, 5HT5, 5HT6 ve 5HT7olmak üzere 7 tipi vard›r. Baz›lar›n›n alt tipleri de bulunmaktad›r.Serviks: Uterusun boyun k›sm›.Simple: Bileflik olmayan, sade.Sistemik lupus eritematozus: Etiyolojisi tam olarak bilinmeyen,birçok organ› tutabilen, otoimmün kronik bir ba¤dokusu hastal›¤›.Spatül: Maddeleri tartmak, yaymak, kar›flt›rmak vb. amaçlakullan›lan yass›, tahta, plastik ya da metal alet.Spazmodik tortikolis: Boyun kaslar›nda ortaya ç›kan spazmodikkas›lmalar nedeni ile oluflan boyun e¤rili¤i.Stabil: Dayan›kl›, herhangi bir etki ile bozulmayan, de¤iflmegöstermeyen.Steril: Mikropsuz.Stimülan: Uyaran, uyar›c›.fiase: ‹çindeki toz kar›fl›mlar›n› veya granüleleri koruyan, alüminyumfolyo, lakl› ka¤›t gibi farkl› materyallerden yap›lm›fltamamen kapal› paketler.fiellat (flelat): fielasyon (bir maddenin di¤er bir maddeye yakalanmas›,bir metal iyonunun organik bir moleküle ba¤lanmas›)sonucu oluflan yeni bileflik.TTa¤flifl: Droglar›n içine baflka bir madde veya bitki kar›flt›rma,kat›flt›rma.Terapi: Tedavi, vücuttaki hastal›klar›n giderilmesi veya etkisininazalt›lmas›.Terapötik abortus: T›bbi nedenle yapt›r›lan düflük.Terapötik etki: Tedavi edici, iyilefltirici etki.Terapötik pencere: En basit tan›mlama ile terapötik pencere,ilac›n minimal düzeyde etkisini bafllatan eflik kankonsantrasyonu ile toksik etkilerin bafllad›¤› kan konsantrasyonuolarak bilinen ve ilaçla tedavi güvenli¤inibelirleyen en temel parametre.TES: Time-Controlled Explosion System, Zaman kontrollü patlayansystem.Tinnitus: Kulak ç›nlamas›.Tiroidit: Tiroid bezinin iltihab›.Toksik doz: Zararl› yan etkiler oluflturan veya zehirlenme belirtilerineneden olan ilaç miktar›Toksik etki: ‹laçlar›n yüksek dozda kullan›lmas› sonucundageliflen zararl› etkiler.Trankilizan: Yat›flt›rma, teskin etme.Transdermal flaster: Zarar görmemifl deriye uygulanarakderideki engeli geçtikten sonra etkin maddeleri sürekliolarak sistemik dolafl›ma verecek flekilde çeflitli boyutlardahaz›rlanan, esnek yap›da farmasötik preparat.Tromboz: Damar›n kan p›ht›s› ile t›kanmas›.ÜÜlseratif kolit: Kal›n ba¤›rsakta iltihaplanma ve ülserler ilebelirgin hastal›k.Üriner enkontinans: ‹drar kaç›rma.VVaris: k›vr›mlar gösteren genifllemifl ven.Vazodilatör: Damar gevfletici.Vazokonstriktör: Damar büzücü.Ventrikül: Beyin, kalp gibi organlar›n içindeki boflluk.Vertigo: Bafl dönmesi.Villüs: Mukoza yüzeyinden ç›kan küçük ince uzant›.YYan etki: ‹laçlar›n farmakolojik etkilerine ba¤l› olarak geliflenistenmeyen etkiler.Yard›mc› madde (excipient): ‹lac›n haz›rlanmas›nda tafl›y›-c›, çözücü veya seyreltici olarak yararlan›lan veya ilac›niçinde yer alan etkin maddeler d›fl›ndaki bileflenler.