Göynük Kenti, Geleneksel Konut Mimarisi

Göynük Kenti, Geleneksel Konut MimarisiAYTENERDEMDr., YTÜ Mim. Fak.Rest.Anabilim Dalıı-RAMSAY, W.M.,Anadolu'nun TarihiCoğrafyası, Çeviren MihriPektaş, Milli Eğitim Basımevi,İstanbul,1961, s.264.2-Texier, Charles,Asie Mineure,Description Geographiqueet Archeologique,Librairie De Firmin-Didot,Paris, 1896, s.149.3-Evliya Çelebi, Evliya ÇelebiSeyahatnamesi, Cilt 1-2,Çeviren Mehmet Zıllıoğlu,Sadeleştiren T.Temel Kuran-N.Aktaş, Üçdal Neşriyat,İstanbul, 1975, s.677-680.4-Tuğrul, Lütfi; Fırat,Nezih, "Germenos FrigKitabesi", istanbul ArkeolojiMüzesi Yıllığı, S.13-14,1966, s.230-235.5-Evliya Çelebi, a.g.e, s.677-6-Ahmet Rasim,Osmanlı Tarihi,Çev. Hakkı Dursun Yıldız,Meydan Yayınları, İstanbul,1966-67, s.13.7"Anonim, Göynük A Town InATimber Region, ODTÜMimarlık Fakültesi,Restorasyon Bölümü, Ankara,1970, s.8.8-Erdem, Ayten, "GöynükTarihsel Siti, Dini ve SivilMimarlık Ürünleri,Koruma Sorunları veYeni Yapılanma Koşulları",YTU, Yayınlanmamış DoktoraTezi, İstanbul, 1996,s.168-199.Batı Karadeniz Bölgesi'nde bulunan veBolu'nun bir ilçesi olan Göynük, eski İstanbul-AnkaraKarayolu üzerinde bulunmaktadır.Dağlık bir alanda, kuzeye ve kuzeydoğuyadoğru V şeklinde açılan iki vadinin yamaçlarındakurulan kentin fiziksel yapısınınoluşmasında kenti çevreleyen tepeler, vadiyamaçları ve vadilerin ortasından akan derelernitelik ve nicelik açısından belirleyici olmuştur.Batıdaki Beybahçesi Vadisi'nin ortasındanBeybahçesi -Gobaylar- Deresi, doğudakiGöynük Vadisi'nin ortasından ise GöynükÇayı geçmektedir. Bu iki vadinin arasındaise her iki vadinin de birer yamacını oluşturan"Hisar Tepesi" yükselmekte ve kentikuzey-güney doğrultusunda âdeta ikiye bölmektedir.İskân, bu vadilerin yamaçlarında,eteklerinde ve dere kenarlarında yapılmıştır.Kentin Tarihsel GelişimiKentin bilinen en eski ismi "Kainon Gallicanon"dur 1 . Bu bölgeden geçen Roma AskeriYolu üzerindeki "Dadaştan" ında Göynükolması muhtemeldir 2 . Osmanlılar dönemindesırasıyla "Torbalı", "Torbalı-Göynük","Torbalı-Gölyük", "Türbeli-Köylük" adlarıylaanılmıştır 3 .Bithynia bölgesi içinde yer alan kente aiten eski yazılı belge, Germenos (Soğukçam)Köyü'nde bulunan Frig dönemine ait TürbeÖnü Kayası'dır 4 .Bizans Dönemi'nde Göynük'te, Bursa Tekfurlarıtarafından "Aleksandr Anos" adıylaanılan bir kale yaptırıldığı söylenmektedir 5 .Göynük'ün Türklerin eline geçiş tarihlerihakkında farklı görüşler ileri sürülmeklebirlikte Göynük'ün 1292 yılında, Osman Beyzamanında, Samsa Çavuş tarafından alınmışolması kuvvetli bir ihtimaldir. Bu dönemdeBağdat Yolu üzerinde olmasındandolayı önem kazanmıştır 6 .Cumhuriyetin ilanından günümüze kadarolan dönemde, kent için 3 ayrı imar planıhazırlanmış ve içerik olarak birbirlerindençok da farklı olmayan 3 koruma kararı alınmıştır.İlk imar planı 1951 yılında hazırlanmış,plan kararları doğrultusunda İstanbul-Ankara Karayolu (Gazi Süleyman Paşa Bulvarı)kentin içinden geçirilmiş ve sonuçolarak geleneksel doku büyük ölçüde tahribatauğramıştır. Evlerinin yıkılmasınatepki gösteren Göynük halkının itirazlarısonucunda plan tamamen uygulanamamıştır7 . 2. imar planı 1976 yılında hazırlanmış,onaylanmış, fakat uygulanmamıştır.1983,1987 ve 1990 yıllarında, sırasıyla GayrımenkûlEski Eserler ve Anıtlar Yüksek Kurulu,Kültür ve Tabiat Varlıkları Yüksek Kuruluve Ankara, Kültür Varlıklarını KorumaKurulu tarafından Göynük'te tespit ve tescilçalışmaları yaptırılmış, sit alanı sınırlarıtespit edilmiş ve koruma amaçlı imar planınınhazırlanmasına karar verilmiştir. Kentiçin hazırlanmış olan 3. imar planı, "GöynükKoruma İmar Planı'nı İçeren Göynük İmarPlanı" 1991 yılından beri yürürlüktedir.Kent Dokusunu Oluşturan ÖğelerGöynük, topografyadan dolayı yapılaşmanınve ulaşımın zor çözümlendiği bir kentstrüktürüne sahiptir. Geçmişte olduğu gibigünümüzde de dini, idari, ticari, konaklamave eğitim yapıları vadilerin birleştiğialanda -kent merkezinde- yer almakta, konutlarise dere kenarlarında ve yamaçlardabulunmaktadır.Göynük Vadisi'nin ortasından geçen GaziSüleyman Paşa Bulvarı, Beybahçesi Vadisi'ninortasından geçen Beybahçesi Caddesiile bu iki yolu birbirlerine bağlayan ve geçmiştekervanların geçtiği yol olan AnkaraCaddesi, kentin en önemli ana akslarıdır(Bkz. HaritaD. Bu ana akslara çoğu kez derelerüzerindeki köprülerle bağlanan ikincilcadde ve sokaklar çok dik olup, taş ya daahşap basamaklarla kademelendirilmiştir.Homojen bir yapıya sahip olan kent 6 mahalledenoluşmaktadır. Yenice ve Cuma mahalleleridışında kalan diğer mahalleler bünyelerindebulunan camilerle aynı adı taşımaktadır.Göynük Vadisi'nde bulunan CumaMahallesi kentin ilk yerleşim alanıdır.Kentin ortasında, Hisar Tepesi'nin eteğindeyer alan ve iki vadiye de hizmet eden gelenekselçarşı, genellikle 20. yüzyıl başlarındayapılmış olan 1-2 katlı, ahşap strüktürlü dükkânlardanoluşmaktadır. Çarşıda gelenekselbiçimde mal üretmekten ziyade kente ve çevreköylere hizmet eden ticaret yapılmaktadır.

1*10 ı. «emOırtc. ıısduı »«m»» roMdur»» so« ncimtıoıc «reııMuati ıy>»MAW»»»-«*ı»Kl»«ır»'»Kentin kurulduğu dönemden günümüzekadar gelebilen en eski anıt Gazi SüleymanPaşa Hamamfdır (M.yüzyıl). AkşemsettinTürbesi ile Ömer Sekkin Türbesi 15. yüzyılda,Gazi Süleyman Paşa Camii ile HükümetKonağı 19. yüzyılın son yıllarında yapılmışolan anıtlardır.Tarihsel merkez içinde çoğunlukta olan yapılarkonutlardır. Gerek ölçek, gerekse malzemebakımından birbirlerine benzeyen vegenellikle bahçeli olan bu konutları mimarilerineve yapılış dönemlerine göre 3 grubaayırmak mümkündür.a) 19. yüzyılda ve 20. yüzyıl başlarında yapılmış,Osmanlı Evi 8 kapsamında savılabilenkonutlarb) Yaklaşık olarak 1930-1970 yılları arasındayapılmış olan geleneksel konutlar.c) Genellikle kentsel ölçeğe ve gelenekselmimariye aykırı betonarme konutlar.Geleneksel KonutlarınGenel Yerleşim ÖzellikleriBütün geleneksel konutların ön cephelerimanzaraya - derelere ve karşı yamaca- yönelikolarak tasarlanmıştır. Kent genelinde, yamaçlardanderelere doğru olan arazi eğimininde manzara ile aynı doğrultuda olması,geniş parseller içindeki konutların aynı zamandahem eğime paralel, hem de manzarayayönelik konumda olmalarını sağlamıştır.Arazi eğimi düzlük alanlarda %5-10, yamaçlarda%25-30 civarında değişmekteolup, yer yer %40'a kadar çıkmaktadır.Özellikle yamaçlardaki konutlarda, konutunön bahçe seviyesi ile parselin en üstnoktasındaki yamaç veya sokak seviyesiarasındaki fark, bazen 1-1.5 ya da 2 katoluşmasını sağlayacak kadar fazla olmaktadır(BkzJablol). Bu tip konutlarda önbahçe -manzara- cepheleri 2-3 katlı ikenarka cepheler tek katlı olmakta, cadde vesokağın konumuna göre evlerin ana girişleriile katların adları da değişmektedir.Topografyanın ve manzaranın neden olduğubu çok seçenekli ve biraz da karmaşıkyapılanmadan dolayı 3 katlı konutlardakatları en üstten itibaren sırasıyla "esasyaşam katı", "orta kat" ve "bahçe katı"olarak adlandırmak, iki katlı konutlarda ise"esas yaşam katı" ve "bahçe katı" şeklindesıralama yapmak daha doğru olacaktır.Geleneksel konutlar genellikle ayrık, bazende bitişik düzende yapılanmışlardır. Çokküçük de olsa bahçeleri bulunan tescillikonutların büyük bir kısmı 1,2 ya da 3 yüzleriile sokak oluşum hattını belirleyecekşekilde bahçe kenarına yerleştirilmiş, diğerleriise sokaktan geriye çekilerek bahçeiçine alınmıştır. Bu konutların büyük birkısmında parsel alanının 0.60'ı yapıya,0.40'ı bahçeye ayrılmıştır.Geleneksel konut dokusu 2 kat ve 2 katınçeşitlemelerinden oluşmakla birlikte, 3katlı konutlar da sayısal bakımdan önemlibir yer tutmaktadır. Özellikle 1930-1970 yıllarıarasında yapılmış olan kare pencerelikonutlar arasında 3 katlı konutların sayısıoldukça fazladır. Geleneksel konutların katyükseklikleri ise katların kullanım amacına,topografyaya, yapılış dönemlerine veyayaptıran kişinin zenginliğine göre değişmektedir.Genellikle eski tarihli evlerde,bahçe katlarının yükseklikleri; ahır, hayat,depo vb. mahallerin yer almasından dolayıdiğer katlardan daha yüksek tutulmuş, bazende yüksek tutulan bahçe katının birkısmında ara kat oluşturulmuştur. Dahayeni tarihli evlerdeki bahçe katı yüksekliğiise ahır, samanlık gibi mahaller bulunmadığıiçin basıktır.Geleneksel KonutlarınPlan Özellikleri ve Tipleri• Katların Kullanım BiçimleriGöynük evlerinde bahçe katı hizmet ve üretimeylemleri için ayrılmıştır. Hayat, ahır,samanlık, odunluk, ambar, kiler bazen fırınevi gibi mahallerden en az birkaçı ya da tamamıbu katta veya bu katla birlikte bahçedeyer alabilmektedir. Eğer bahçe katınınbir bölümü üzerinde basık bir ara kat oluşturulmuşise odalardan biri kışlık oda olarakkullanılmış, diğeri ise evde yetiştirilenkıza, ailenin yaşlılarına ya da eğer ahırınüzerinde ise hayvanlara bakan kişiye ayrılmıştır.Ara katta bazen mutfak, ambar ya dakiler gibi mahaller de bulunabilmektedir.Orta kat, sokak veya cadde seviyesinde isegiriş katı olarak kullanılmakta ve "esas yaşamkatı" ile benzer bir plan düzeni içindeolmasından dolayı bu kat gündelik yaşamaayrılmaktadır."Esas yaşam katı" ise evli çocuklara ve konuklaraayrılmakta, eğer orta kat yok isegündelik yaşam da bu katta geçirilmektedir.• Plan düzeniİşlevsel nedenlerden ve mahremiyettendolayı sokağa ve bahçeye kapalı olarak yapılanbahçe katlarının dış konturları -araziyekademeli olarak oturanlar dışında- genellikleüst katların dış konturları ile uygunlukgöstermektedir. Bu katlar, bir üstkatın plan düzeninin kurulmasına olanaksağlayacak şekilde tasarlanan taşıyıcı duvarlarve ahşap dikmelerden ibaret olup,belirli bir plan şemasına göre biçimlenmemektedir.Bahçe katlarındaki bu dışa kapalılıkve plan şemalarındaki belirsizlik, 1930-1970 yılları arasında geleneksel teknikleyapılmış olan evlerde işlevlerin farklılaşmasıve kadının toplumdaki yerinin değişmesindendolayı ortadan kalkmıştır. Bu değişimeuygun olarak yapılan bahçe katlarınınplanları da üst kat planlarına uygun birdüzende tasarlanmıştır (Zekâi Eke Evi, ZennurSayın Evi).Orta kat ve esas yaşam katı planları isebenzer plan düzeni içinde ortak özelliklertaşımakta ve evin plan karakterini bizevermektedir (Bkz.Tablo2). Bu katların planlarınıbelirleyen unsur olan sofa -çardakdışetkilere kapalı bir mekân olarak tasarlanmıştır.Sofanın odalar arasındaki konu-TABLO 2 -GÖYNÜK TCSCİIÜ KONUTLARINDA PLAN IİPOIOJİSİTablo ITablo 2

TAaO S - TESC illi GOtnOk KONUUAflNOA, PIAN OOiCNltHİTablo 3muna, biçimine, ve diğer mahallerle ilişkisinegöre "esas yaşam katı plan" düzenioluşmuştur. İç sofalı, orta sofalı ve nadirenköşe sofalı olarak gelişen plan düzenlerindenen çok uygulanmış olanı iç sofalı tasarımlardır(Bkz.Tablo3).İç sofalı planlarda, dar kenarı evin manzarayabakan kenarının orta aksına oturtulmuşolan sofanın diğer kenarları ise odalarve evin diğer mahalleri ile sarılmıştır. Sofanınevin bir cephesinden diğerine kadar yapıderinliğince uzandığı örneklerde, sofanınbir yanındaki oda sayısı ortalama olarak iki,karşılıklı olarak sofanın iki yanında yer alanoda sayısı ise dörttür. Katları birbirine bağlayanmerdiven genellikle sofanın içindedir.Bazen sofayı çevreleyen odalardan biri ambar,kiler ve tuvalet gibi servis mahallerineayrılmış olabilmekte (Pulcular Evi, MüftülerEvi), bazen sofanın bir yanında odalar, biryanında ise servis mahalleri bulunabilmekte(Yüceller Evi), bazen de sofanın bir ya daiki uzun kenarının orta aksında, odalarınarasında merdiven, tuvalet, kiler gibi mahalleryer almaktadır (Tüccarlar Evi). Eğerparselin topografyası uygunsa yapı derinliğinceboydan boya uzanan sofaların iki darkenarı da pencere ve kapılarla dışarıya açıl-maktadır (Yağcılar Evi, İsmail Yağan Evi).Yapının arka tarafının yamaca yaslandığıdurumlarda ise yamaç kenarı mecburensağır olmakta ve bu yüzden sofa sadecemanzaraya bakan kenarından ışık almaktadır(Pulcular Evi). Bu tip örneklerde, sağırkenara da kışlık oda ya da tuvalet, kiler gibimahaller konarak sofanın üç tarafı sarılmışve böylece sofanın daha korunaklı olduğubir plan düzeni oluşturulmuştur (AliKaya Evi, Tüccarlar Evi).Göynük'te orta sofalı plan düzenindeki konutlaradaha az rastlanmaktadır. Bu tip konutlarıngenellikle üç tarafı dışa açık, dördüncükenarı ise dışa kapalıdır. Merkezi sofa,köşelerdeki odaların aralarına eyvanlarlagirerek genişlemektedir. Bu eyvanlarmerdiven, kiler, tuvalet, lavabo gibi mahallereayrılmış, bazen de oda olarak kullanılmıştır(Saatçiler Evi, Postacılar Evi). Tuvalet velavabo mahallerinin eyvanların önüne eklenmişbir çıkıntı içinde çözümlendiği örneklerde fazladır (Şengül Erdem Evi, KasaplarEvi, Tahsin Pekmez Evi). Merkezi sofanınoda köşeleri genellikle pahlanmış olup, odagirişleri bu pahlı köşelerdendir. Orta sofalıdüzenlerde genellikle odalar, çıkmalarla sofaeyvanlarının önüne geçmektedir (ŞengülErdem Evi, Saatçiler Evi, Kasaplar Evi). Odalarlasofa eyvanlarının birlikte çıkma yaptığıya da sofa eyvanının çıkma ile odaların önünegeçtiği örneklere de rastlanmaktadır(Tahsin Pekmez Evi, Hafızlar Evi).Köşe sofalı planlar, tescilli konutlar arasındaçok az uygulanmıştır. Genellikle bir cephesimanzaraya, bir cephesi ise caddeyeyönelik olan evlerin cadde tarafında köşesofa yer almakta, sofanın birbirine dik ikikenarına ise odalar ve diğer mahaller sıralanmaktadır(Varlık Evi).Geleneksel Konut CephelerininBiçimlenme İlkeleri• Cephe TipleriGöynük'te geleneksel konutların bütün genelözelliklerini manzara cephesi olarakadlandırdığımız, çoğu zaman eve giriş cepheside olan ön cepheler taşımaktadır(Bkz.Tablo 4). Arka cepheler; kısmen ya datamamen toprağa gömülü olmalarındanve planlamada servis mahallerinin arkakenara konmasından dolayı, yan cephelerise bazen mahremiyet, bazen de parsel konumuile bağlantılı olarak, ama genelliklestürüktürel bakımdan taş duvarların yankenarlarda bulunması nedeniyle sağır görünümlüdür.Arka ve yan cepheler ancakbulundukları parselin arkasından ya da yanındancadde veya sokak geçiyor ise yapınıncadde ile ilişkisini sağlamaları nedeniyleönem kazanmaktadır (Hacı Beyler,Ş.Erdem, Geredeliler, Zekâi Eke Evleri vb.).Geleneksel evlerin cephelerine hakim olankat, pencere ve çıkmalarla dışa açılan "esasyaşam katf'dır. Bu katla birlikte eğer varsaorta kat ya da ara kat da cephelerin biçimlenmesinekatkıda bulunmaktadır. Genelliklesağır taş duvarlardan ibaret olan bahçekatlarının ön cephelerinde ise ahır ve evegiriş kapıları, temek delikleri-mzqa\şeklindeki pencereler- ile bazen birkaç küçükpencere yer almaktadır. "Esas yaşamkatı" üzerinde yer alan alaturka kiremitli,kırma ya da beşik çatılar, kireç harçla sıvanmışalaturka kiremit şapkalı bacalarla birliktecepheleri tamamlamaktadır.Manzara cephelerinin etkin unsurları sofaile odalardır. Özellikle cephenin orta aksındayer alan sofalar, bazen pencere biçimiya da sayısı, bazen de balkon veya kapalıçıkmaları ile kendilerini belli etmekte, ikiyanında yer alan çıkmalı ya da çıkmasızodalar da bu belirginliği pekiştirmektedir.Geleneksel konutların cepheleri genelliklezeminden itibaren önce çamur, sonra da kireçharç ile sıvanmıştır. Bununla birlikte, taşbeden duvarlarının bir kısmının sıvanmadığıya da ahşap çatkı düzeni ile çatkı arasındakiahşap malzemenin sıvanmadan açıktabırakıldığı veya ahşap malzeme ile kaplandığıörneklere de rastlanmaktadır (PostacılarEvi, Geredeliler Evi, Hafızlar Evi).Geleneksel konutların ön, bazen de yan vearka cephelerinde, özellikle "esas yaşamkatı" seviyesinde, düşey eksene göre birsimetri mevcuttur. Ara ve orta katlarda simetridenhafif kaçma söz konusu olabilmekte,bahçe katında ise simetri tamamıylabozulmaktadır. Cepheler "esas yaşamkatı", ara kat veya orta kat seviyelerinde,oda ve sofa duvarlarının cepheye yansıdıklarınoktalara konan köşe ve ara pervazlarıile bölümlere ayrılmaktadır. Genellikle 3bölümlü olan konut cephelerinde eğer sofaortada ise simetri ekseni ile sofanın ortaekseni çakışmaktadır.• ÇıkmalarGeleneksel konutlarda çıkmalar, genellikleen üstteki "esas yaşam katf'nın döşemeseviyesinde ve yapı yüzeyine paralel olarakyapılmışlardır. Dikdörtgen ya da düzçıkma olarak adlandırabileceğimiz bu çıkmabiçimi; konutların manzara, sokak veyacadde ve nadiren yan bahçe cephelerinde

oluşturulmuştur. Çıkmalar ya yapı boyuncatüm cephede ya oda genişliğince köşelerdeya da sofa genişliğince cephe ortasındayer almıştır. Cephe ortasında, sofanınönünde yer alan çıkmaların bazılarıbalkon olarak düzenlenmiştir. Balkonlargenellikle manzara, bazen de cadde cephelerininortasındaki sofaların önünde, köşeodaların arasında çeşitli biçimlerde tasarlanmıştır.Bu balkonları; yarı gömme,gömme, gömme olmayan ve köşe oda yada sofa-oda önünde uzanan balkonlar olarakgruplandırmak mümkündür. Oymalı,tornalı, ya da ahşap lataların çapraz veyayanyana çakılması ile oluşturulan korkuluklarkullanılmıştır.• PencerelerEsas yaşam katı seviyesinde, en önemlimekânlar olan sofa ile odaların manzarayabakan kenarlarına bol sayıda pencere konmuştur.Cephe sayısı birden fazla olan evlerde,sokak-manzara ya da bahçe-manzaraköşesine gelen ve en fazla iki kenarı iledışa açılabilen odalarda (yazlık oda) bulunanmaksimum pencere sayısı altıdır. Busayı çıkmalarla dışarıya taşan odalardaçıkma derinliği içine de pencereler konmasındandolayı sekize çıkmaktadır. Odalarınarasında yer alan sofanın manzara kenarındakipencere sayısı ise genellikle iki yada üçtür. Sofanın manzaraya doğru çıkmayaparak odaların önüne geçtiği durumlardaise pencere sayısı beşe çıkmaktadır. Sofanınmerkezi konumda olduğu örneklerdeise sofa, eyvanlar sayesinde en çok üç yönedoğru dışa açılabilmekte ve pencere sayısıda dokuz olmaktadır. Oda pencerelerigenellikle dikdörtgen ya da kare, sofa pencereleriise dikdörtgen, kare ya da kemerliolabilmektedir.Manzara cepheleri üç bölümlü (sofa ortada)olan evlerdeki en çok uygulanan penceregruplanma düzeni; dikdörtgen pencerelerle3-2-3, 3-3-3 ve 2-2-2, kare pencerelerle1-1-1 şeklindedir.• Kat Silmeleri ve Köşe PervazlarıGenellikle bütün geleneksel konutlarınözellikle ön, bazen de bütün cephelerinde,"esas yaşam katı", orta kat veya ara katdöşeme seviyelerinde ahşap kat silmesibulunmaktadır. Döşeme kirişlerinin cephedengözükmesini önlemek için 2,5-3 cm.kalınlığında, ortalama 20 cm. genişliğindekibir kaplama tahtası döşeme kirişlerininönüne yerleştirilmiş, üzerine de yaklaşık 2cm. kalınlığında ve cephe yüzeyinden 2-3cm.kadar dışarı taşan bir başka kaplamatahtası dik olarak çakılmış ve kat silmesioluşturulmuştur.Kat silmesinin dışında, pencerelerin altında,genellikle bütün cephe boyunca uzananpencere silmeleri ise 8-10 cm. genişliğinde,2-2,5 cm. kalınlığında olan ve bu kalınlığıtamamen sıva içine gömülü bulunanahşap tahtalardan oluşmaktadır.Yapıların köşelerinde ve bölme duvarlarınıncepheye yansıyan yüzlerinde bulunanpervazlar, 16-18 cm genişliğindedir. Çoğukez zemin katın belirli bir seviyesinden itibarenbaşlayan köşe pervazları, yer yerkat silmeleri ile kesilerek saçak altına, bazende pencere üst başlık seviyesine kadardevam etmektedir. Bazı örneklerde köşeve ara pervazlarına, profilli taban ve başlıklarya da sadece başlıklar konmuştur(Gürcüler, Hacı Beyler, Kavaklar, İsmail YağanEvleri, vb.).Yapım Sistemi Özellikleri veMalzeme Kullanımı• Taş DuvarlarKayalık bir araziye yapılmış olan konutlar,fazla derin olmayan taş temellere sahiptir.Ayrıca, geleneksel konutların bahçe katlarındakitaşıyıcı duvarlar ile bahçe duvarlarıda moloz taştan yapılmıştır. Yapının taşbeden duvarlarından biri veya ikisi, kısmenya da tamamen yapının saçak altı seviyesinekadar devam ettirilmiş ve üst katlardakiocaklar bu duvarlara konmuştur. Moloztaş duvarların yapımında kuzeydoğudakiBuzluk Tepesi'nde bulunan mağaralardanelde edilen ve "köfke" adı verilen hafif, gözeneklive işlenmesi kolay olan taşlar kullanılmışolmakla birlikte, bazen çevredekikayalıklardan ve dere kenarlarından eldeedilen taşlarda kullanılmıştır.Ortalama olarak 60-90 cm. kalınlıkta olanbahçe katı taş duvarlarında bağlayıcı olarakkireç harç kullanılmış, duvarların mukavemetleriniarttırmak için de 80-90 cm.aralıklarla tekrarlanan, 10/10 veya 12/12 cm.kesitlerinde ahşap hatıllar konmuştur. Duvarlarıniç ve dış yüzlerine duvar boyuncayerleştirilen ve yer yer üzerlerine dik olarakkonan duvar kalınlığındaki ahşap kamalarlabirbirlerine bağlanan bu hatıllar,genellikle meşe ve çam ağaçlarından yapılmıştır.Bu duvarlarda ahşap hatıllardanbaşka, bazen başlıklı ahşap dikmelerin vepayandaların da bulunduğu görülmektedir.Böylece üst katlardan gelen düşey yüklerbu ahşap dikmelerle karşılanmak istenmiştir.Taş duvarların genellikle dış, bazende iç yüzleri önce çamur, sonra da kireçharç ile sıvanmıştır.• Ahşap Çatkılı DuvarlarKonutların "esas yaşam katı", ara kat veorta kat duvarları ocaklı beden duvarlarıdışında tamamıyla ahşap çatkı düzenindeyapılmıştır. Ayrıca bahçe katındaki bazı dışve iç duvarlarda ahşap çatkılı olabilmektedir.Bahçe katının bitim seviyesinde, taşbeden duvarları üzerine yerleştirilen ahşaphatıllar ile ahşap iskeletin oturacağıtaban oluşturulmuş, zemin kat döşeme kirişleribu tabanın üzerine oturtulmuştur.Kiriş başlarının üzerine konan bir ikinci tabanada (alt taban) köşelerde ve pencerekenarlarında bulunan ana dikmelerle, aradikmeler bastırılmıştır. 10/10, 12/12 ,14/14cm. kesitlerinde olabilen ana dikmeler,pencere alt ve üst seviyelerinde kuşaklarlabirbirlerine bağlanmış, yer yer payandalarladesteklenmiş ve tavan seviyesindeüzerleri çepeçevre üst tabanla sarılmıştır.Tavan kirişleri ile çatı mertekleri de bu üsttabanlara oturtulmuştur.Ahşap çatkılı duvarların kalınlıkları eski tarihlievlerde dış duvarlarda 15 cm., iç duvarlarda10-12 cm. kadar iken, daha geç dönemeait evlerde ise 16-19 cm. arası kalınlıktadır.Dikmelerin arası bazen taş, bazen kerpiç,bazen de ahşap malzeme ile doldurulmuştur.Çatkı arasının kerpiç veya taşla doldurulduğuörneklerde, ana dikmelerin arası-Tablo 4-

na yaklaşık 20-30 cm. de bir ara dikmelerkonmuş, şekilsiz köfeki taşları saman katkılıçamur harçla üstüste boşluklara yerleştirilmiştir.Kerpiç dolguda ise ayrıca dikmeleriyatayda da bağlayan ahşap kuşaklareklenerek daha küçük bölümler oluşturulmuşve bu bölümlere kerpiçler verevolarak yerleştirilmiştir. Taş ve kerpiç dolguiyi sıva tutmakla birlikte, ahşap strüktür ilebağlantı sağlayamadığından dolayı depremkuşağında bulunan yörede çok fazlauygulanmamıştır. Yuvarlak kesitli, ahşapmalzeme ile yapılan ahşap dolgu, en fazlakullanılan dolgu biçimidir. Ahşap çatkı arasınadikmelerle hemen hemen aynı kesitteki,sadece kabuğu soyulmuş ağaçlar; yatay,düşey veya hem yatay, hem de düşeyolarak sıralanmış, böylece sıva taşımayauygun bir zemin sağlanmıştır. Gerek çatkıda,gerek dolguda kullanılan bütün ahşapmalzeme çamdır. Özellikle taban, kiriş vedikmeler çamdan yapılmıştır.Ahşap çatkılı duvarların iç ve dış yüzleri,önce samanlı çamur harç ile sıvanmış, busıva fazla kurumadan üzerine dövülmüşketen sapı katkılı, kireç harç ile ikinci bir sıvadaha yapılmıştır. Daha yeni tarihli bazıevlerde ise ahşap dolgulu duvarların üzerineönce sıvayı tutması için verev konumda,aralıklı olarak çıtaların çakıldığı, bu çıtalarınüzerine de önce çamur, sonra da kireçharçlı sıvanın yapıldığı görülmektedir(Varlık Evi).• DöşemelerDöşemeleri oluşturan ahşap kirişler, evinkısa kenarına paralel olarak ortalama 40-50 cm. aralıklarla yerleştirilmiştir. Bahçekatı ile üstündeki kat arasındaki döşemekirişleri; taş bahçe katı duvarları üzerindekiahşap tabanlara ve kendilerine dik konumdauzanan daha kalın kesitli, ana kirişlereoturtulmuştur. Ortalama olarak 20/20,22/22 cm. kesitinde olan bu ana kirişler;yörede hepçeken olarak adlandırılmaktadır.Bahçe katındaki başlıklı ya da başlıksızahşap dikmelere ve taş duvarlara oturankareye yakın daire kesitli hepçekenler,bir ya da birden fazla olabilmektedir. Döşemekirişleri ortalama olarak eski tarihli evlerde16/16,18/18 cm, daha yeni tarihli evlerdeise biçilmiş kereste kullanılmasındandolayı 5/12 veya 8/20 cm.kesitlerindedir.Döşeme kalınlıkları 18-21cm. arasında değişmekte,orta katlı evlerde ise "esas yaşamkatı" döşeme kalınlığı 28-32 cm. kalınlığakadar çıkabilmektedir.Göynük evlerinde kiriş başları genellikletek yöne doğru çıkartılmış, gerek duyulmadıkçabirbirine dik, iki yöne doğru kirişbaşı çıkartılmamıştır. Bu yüzden döşemelerdeen çok, kiriş başlarının olduğu yöndeçift taban, diğer yönde tek taban yöntemikullanılmıştır. Döşeme kirişlerinin dış cephedengözüken aralıkları ya ahşap ya dataş malzeme ile doldurulduktan sonra bazende doldurulmadan ahşap kat silmeleriile örtülmüştür.Döşeme kaplaması olarak bahçe katındataş, diğer katlarda ahşap kaplama kullanılmıştır.Ahşap döşemelerde; 2-3 cm. kalınlığında,20-30 cm genişliğindeki tahtalar binişizve geçmesiz olarak yanyana ve döşemekirişlerine dik konumda çakılmıştır.• ÇıkmalarBasit, konsol çıkma; döşeme kirişlerinin dışarıyauzatılması ile oluşturulan çıkma biçimidir.Bu tip çıkmalarda çıkma derinliğiancak 40-50 cm.kadar olabilmektedir. Döşemekirişlerinin çıkma yapılacak cepheyeparalel konumda olduğu örneklerde ise bukirişlere dik konumdaki hepçekenler dışarıyadoğru konsol olarak çıkartılmıştır.Payandalı veya konsol destekli çıkmalardaçıkma derinlikleri fazla, dışarıya doğru çıkandöşeme kirişleri daha ufak kesitli olmaktadır.Bu tip çıkmaların en yalın şeklidışarıya doğru çıkarılan döşeme kirişlerindensadece çıkmanın iki başındakilere destekkoymak biçimindedir. Bazen ortadakikirişlere de sık aralıklarla destek konabilmektedir.Destekli çıkmaların bir başka uygulanışbiçimi de; çıkmanın dış kenarına,çıkma yapan döşeme kirişlerinin altına, kirişleredik konumda olan ve çıkma boyuncauzanan bir kiriş koymak ve göğüslemeveya konsollarla bu kirişi desteklemektir.Bu uygulama biçimlerinin dışında farklı detaylarlaçözümlenmiş, destekli çıkmalararastlanmaktadır.Köşe çıkmalarında döşeme, birbirine dikolan iki yönde de çift tabanlı olarak oluşturulmaktave iki yöne de çıkarılan kiriş başlarıyer yer payanda veya konsollarla desteklenmektedir.Birbirine dik iki ayrı cephedeoluşturulan destekli veya desteksizçıkmalar ise bir cephede döşeme kirişlerinin,diğer cephede de hepçekenlerin dışarıyakonsol olarak uzatılması biçiminde uygulanmaktadır.Çıkmaların altı genellikle kapatılmamıştır. Çokaz da olsa, çıkma altının ahşap kaplamaylakapatıldığı örneklere de rastlanmaktadır (Müderrisoğlu,Ş.Erdem, Talat Pekmez evleri).ÇatılarÇatılar, genellikle dört yöne eğimli kırmaçatılardır. Bu tip çatıların yanısıra iki yöneeğimli / beşik çatılar ile üç yöne eğimli, birtarafı kalkan duvarlı, kırma çatılar da yapılmıştır.Kırma çatılar ayrık düzenli, bir kenarıkalkan duvarlı kırma çatılar bitişik düzenli,beşik çatılar ise hem bitişik düzenli,hem de ayrık düzenli yapılarda kullanılmıştır.Yapıların çıkıntılı kısımları genellikle aynıeğimle devam eden ana çatı ile örtülmüşolmakla birlikte çıkma çatılarının ayrıcaçözümlenerek ana çatıya saplandığı örneklerde mevcuttur. Bazı balkon çatıları,beşik çatılı olarak çözümlenmiş ve bu nedenlebalkonların üst kısmında üçgen alınlıklaroluşmuştur.Oturtma çatı yöntemi uygulanan çatılarda,kalın kesitli çatı mertekleri üzerine mertekleredik konumda ve sık aralıklarla, fazlakalın olmayan latalar konmuş, bunlarınüzerine de dik olarak kiremit altı tahtalarıçakılmıştır. Çatı örtüsü genellikle alaturkakiremittir. Bu kiremitler saçak ucunda, yelkovantahtalarına dayanmaktadır. Ortalamaolarak 50 cm. genişliğinde olan saçaklarınaltı kaplanmamış olmakla birlikte saçakaltı kaplanmış olan birkaç örnektemevcuttur (Ş.Erdem, Varlık, Yağcılar, Geredelilerevleri.).Sonuçİmar planları yüzünden iki kez kimlik kaybıtehlikesi ile karşılaşmasına rağmen değişimedirenebilme gücünü gösteren, ancakson yıllarda bu direncini kaybetmiş olanGöynük'te "koruma-imar planı" kararlarıtam olarak uygulanmalı, yaya ölçeğindeolan kentin karakteristik sokaklarına taşıtlarıngirmemesine özen gösterilmeli, özellikleyamaç zirvelerine yapılan kaçakyapılar önlenmeli ve restorasyon uygulamalarıKültür Bakanlığı tarafındandenetlenerek, geleneksel yapıların tahribatıönlenmelidir.