TCNREWS6Q3

EREB SEMOŞIVANÊKURDUKURDÊNALAGOZÇAPXANE NASSAR - BÊRÛT

PÊŞGOTINDi sala 1935 an de, neşriyatên rdewleta Qefqasiyê, liTifiisê. bi rûsi bi navê «Şivanê Kurd û Kurdên Alagoz»,kitêbekçap dikir. Evkitêb ji kurdî hatibû wergerandin.Niviseyarê vê kitêbê, Ereb Şemo,xortekî kurd, koeer,jîrek û çavekirî ye, û zaroti û xortaniya xwe bi şivaniyêderbas kirine. Di biçûkayiya xwe de, ErebŞemo ji zimanê xwepêve, tirki û ermenîjî hîn bû bû. Di dibistana gundêxwede, têra xwe xwendin, û nivîsandina rûsî jî girti bû.n. Didespêka xortaniya wi de cenga mezina pêşîn «Cenga emperiyalistan»destpê kir. Şivanê me yê xort li cem leşkerênUris ên keli bûn Kurdistanê û bakurê Tirkiye vegbtibûn,xwekire terciman.Ji ber perîşaniyên mezinkudi zaroliya xwe de kişandibûn,Ereb Şemo bêvidarê rojên xweştir bû, ewî ev hêvî dimebdea Komunîst «tevayî» a «Inqilaba Sor» a sala 1917 ande* peyda kir.Di «Şivanê Kurd» de, Ereb Şemo, bi awakî gelek tabiîû besît, lê nebê aheng, jiyina adeti ya eşirên koçer ên Kurddixe ber çavên me. Em nikarin vê kitêbê bê elaqe û heyecanêbixwinin, nemaze ku ev adetên kevin ên hezar salanêdî,roj bi roj winda dibin. Kurdên Alagozê jiji mêj ve gihaştinebextiyariyanizama sovyeti. Di vê Kitêbê de, rûpelên ku behsawan dikin li ser zilma axan gelek dimînin û guhirandinanîzama civaki zerûrî didin zanîn. Bêş ên li ser feqîran, hatinerakirin. Isûla qelen,ku ne dihişt xortekî bê pere bibexwediyê jin û mal, , êdî ne maye, Koçer bi cî bûne û erd ji herkesî re hatiye par kirin. Ev tişt, giş,ji aliyê merivekî ku ba-'wer dike û dixwaze ku birayên wî yên kurd jî pê bawermendbin, gelek ji dil û can hatine nivîsandin.Ereb Şemo yek ji wan merivan e ku di Ermenistana

6 -Sovyetî de ji bo danîna elfabeyeke kurdî bitîpên latînî jî xebitîne.Ji wê pêve, li ser miletê xwe, tiştên din jî nivîsandine,wek bi ûrisl; Kurdên Qefqasiya û Derwêşên KurdEreb Şemo îro, di zanîngeha tarîxa dewlet a madiyetande momoste ye. «Ev kitêb li Parîsê ji aliyê Bazîl nîkîtîn hatiye wergerandinfransizî û jê dîsa bûye Kurdi.

7 -ÇENDGOTINÊN WERGERXwendevanên delal! Hun baş dizanin ku lOmilyon kurddi nav pênc dewletan de hatine par kirin: Tirkiye Iran, Iraq,Sûriye û Ermenistana Sovyetî. Ji vana, çaharên pêşîn ji kurdanre ne bi tenê serbestiya seqafi û siyasi lê heqên insanî,heqên jiyînê bi xwe ne dane, û çiqa ji wanhatiye, xebitîne dawan di tarî, nezanî û perîşaniyê de bihêlin, wan ji xwe re bikinkole, dewlemendiya axa wan ji destê wan bistînin, û wannehêlin tu cara çavê xwe vekin, destê hev bigirin û di' riyapêşveçûn û xweşiyê de arîkariya xwe û ya cihanê bikin.Lê, li Sovyetistan, rewşa kurdan bi au/akîdin e; li u/ê ji 60000. hezarKurdre serbestî û heqên 90 milyonUris, 30 milyon qozak. 5 milyon Gurcî û ^milyon Ermenî,hatine dayîn.Kurdên u/ê derê, xu/e bi xu/e idare dikin, bêşên xu/e jibo pêşveçûnawelatê xu/e xereb dikin, di dibistanên piçûkû bilinde bi zimanêxu/e dixu/inin; li Moskau/a nemînendeyên u/anli Ordiya Sor fermendarên u/an, û di zanîngehan de zanayênu/an hene.Tu jin ûjmêr, li u/ê bê xu/endin ne mane. Fikrên Nûketine serê her kesi û eu/ şiyar kirine. Di nav milet, axa,beg û mîr nq mane giş bû ne birayên hev û u/ek hev. Erd milkêgundî û febrîqe milkê emele bûne.Ferd ji bo milet, û milet ji bo ferd dişixule.Nivisevarê vê kitêbê.Ereb Şemo, ji miletê'kurd re, kudi sedî de not şivan, rencber, emele û belengaz maye, mîsalekîgelek hêja ye. Em dibîbin, bi çiau/ayîev lawkîşivan, reben û birçî bi sayeya fikir û nizamên nû, bû zanakimezin, nivîsevanekî bi nav û deng, û xilaskarekî bêtirs ji bobelengaz ûbindestan.Va ye, çiu/a, em vê kitêbê dîsa u/erdigerînin kurdî, u/êçap dikin û di nav miletê kurd de belav dikin. Em ji xu/endeva-

__ 8 _mêa xu/e hêvî dikin ku wêji gundî, koçer, pale emele û renceberênkurd re bixu/înin û ji wan re bidin zanîn ku eger mi-Jetê kurd heya nîha, bîndest, perîşan û paşdemayî ye, ne jirûyê u/an lê ji rûyê serekên u/an ênnezan, menfaet perest ûbêbext ji alîkî û ji aliyê din jî, ji istimar û faşistiya derve ye.Şikênandina kurda di salal925, 1930,1939 an de li Tirkiye,û ya 1920, 1930, 1945 Ji Iraq, ûxirakirina Cimhuri}reta KurdistanaIranê û kişandana kurdan serê çiyan ji gotinên meredelîlên hêja ne.Divê, kurd gîş bizanin ku, xilasiya miletekî, bi şiyarbûnû tanzîma piraniya xelkê wî, pêktê. -Piraniya miletême, rencber,şivan cotkar û emele ye. Azadî û serxwebûna Kurdistanê,hi destêvana û ji boqenciya vana wêbêne mêydanê. Ji lewre,me ev kitab, nemaze, ji bo wan wergerand ûçap kir.Em hêvîdar in ku ewê bihayê wê yê edebîû fikrîbizanin,jê ders bistînin û esbabên perîşanî û bindesthTa xwenas bikin ûli doraliyên xwe bi çavên ronak û bê tirs binêrin.

BIRA PÊŞÎN

- 11 -I-Malbatû Zarotiya min.Şemo Şamil ji Eşîra Hesenî, Kurdekî bê milk bû.Dimentîqeya Sûrmelî de-berê tabiêHikûmeta Erîvanê-şiwanîdikir. Piştîkojina wî mir, Şemo her du kurên xwe-BroûDerwêş - bi xwe re birin û ji wê derê derket.Di himbêzê de, bi van her du zarokan rebi rê ve çûn,jê re nehêsanîbû. Bro hîngê sê û Derwêş jî dusalî bûn; jibextê wî yê baş, pêre ji bo hilgirtinê tiştên din tunebûn.Li nêzîkî Qarsê, di gundê Azatê de, Şemo li cem Yûnavekîbi navê Todor bû şivan. Li cem Todor bi navêNaîme,Keçeke bêkes hebû. ŞemoŞamil xwest vê keçikê ji xwere bîne. Lê, Xadimeke bê dê û bav wek milkê axayê xwe têhisabkirin. Todor dizani ku kurd jinên xwe bi pere tînin,ango qelendidin, ji lewre, ewîjiŞemo Şamil xwestku dusalan belaş pezê wî biçêrîne. Şemo careke dî çavên xwe liNaîme gerandin, û ji bo jineke ewqas delal xebata du salankêm dî û bi dilxweşî razî bû.Di kadînekê de, bi kêfxweşî daw'eta wan çêbû.Naîme, xweş bi kêrî îşên malê dihat. Ji hiriyê rês diristû benik çêdikir û jê jî merş diwûnandin. Her du xweşkênmin-Çîçek û Gulzar - û Ez Ereb Şemo, em di vê kadînê dehatin dinê. Diya min her du kurên mêrê xu/e -Derwêş ûBro- diêşandin, lê em zaro megelek ji hev hez dikir.Şemo di zivistanê de, li cem dewlemendan dibû rencberû li karên wan dinêrî. Zir û zêçên wî êdî pir bû bûn. Bixebatênxu/e yên rojê, dê û bav, bi zor emxwedî dikirin,Tenûra me di nav kadînê de, dizivistanê de, carna birojan ve bê agir dima. Tudewarê me ne bû kuemji ziblêwan sergîna çêkin û tevî kayê tenûra xwe pê germ bikin, ji

- 12ber ku li aliyê me darû devî ne bûn.Pircaran, dadê, li cem xelkê bi rojê kar dikir, biwan re li hev dihat ku bihêlin em zaro, li axurê an li govapez rûnin, ji ber ku di zivistanê de ciyê pez û deu/ar germdibe. Lê tu xwedî belaş ne dihişt ew xwe germ bikin. Jileu/re, gava dadê, li mala u/an dişixulî, emir didane mekuem 'i ber alifên miyan rûnin. û ji sibê heya êvarê, birçîêmên ku ji alifan, diketin em wan berhevbikinû dîsa u/andeynin cihê wan. Eger eu/ li u/ê ne biu/ana, miyan pê li eu/qasqûtên giran biha bikirina.Gava em hinek serbert diman, xudiyê pez helez datanîber me ku em ji bosobeya u/î, u/îhur bikin. Evarê, piştîşixul, bi dadê re,ji tab ketî, bilez û baz em diçûn kadina xweya cemidî.Ji roja ku ez hinek mezin bûm, min xwest ez bibimeşivan. Birayên minji nihu de.bibavo re diçûn çolê wek duşivan,û arikariya wî dikirin û ewî jî ew hînî şivantiyê dikirin.Daxwazaminbi cîbû. Rojekê, serê sibê, bi bav û birayênxwe re ez çiim çolê ber golikan. Wê rojê ha, diya me jîbi me re hat da ku pincaran şanî me bide (Spînk, tirşo,mendik, pêkeskH.Ş...) Diviya bû, em şivan,zikê xwe bi nanû pincaran têr bikin. Dadê, heyftekê bi me re hate çolê. Pişlîku me ev pincar'ên ha naskirin, ew êdî nemahat. Her sibê,ewê perçeyek nan û hinek xwey bida meda ku em wan bipincaran bixwin. Birayên min, pincarên ku tên xwarin û jênnayêh xwarin jihevnas nedikirin û ew ji min dipirsîn. Diyamin pesnê min dida û digo gava ez mezin bibim ezê bibimşivanekî pispor...Bavê me jî, giyayên ko bi kêrî pez ne dihatin şanî medidan.Kîjan giya di pez de kurm pêyda dikin, bi kîjana pezênnexweş tên derman kirin, û pez ji guran çawa tê parastin...?Di destpêkêde, me pincar ji bo xwe ber hev dikirin

12-13Di vê zivistanê de agirê me hebû

,

k\," :\\,\\

13û ew bi nanê xwc dixwarin. Lê. piştre, diya me, hîn giyayêndin ji me re dan naskirin, wek : Spîdak, gûtik û Sîso)ttMe ew hişk dikirin, dibirin mal. Diya me ew dineqandin,ewdatanîn ser hev, û baş hişkirî, ew hiltanîn ji bo rojên ten-giyê-Gava ew hîn mezintir bûnj dadêji me, di zeviyan de,peydakirina helezê xwest, me jî her gav bi xwere hinek jêtanî mal.Me rîxa hişkjî ber hev dikir, bi avê' şil dikir û jê sergînçêdikir. Li bergermiya tavê, tepikên me hişk dibûn, û êvaranme ew bi xwe re dibirn mal. Her yekjime, diviyabû her'êvar deh liban jê bîne. Lê, êmin bi xwe, kêl'a min u pîskirinadestên min bi ziblê ne dihat. Dadê gazina ji min dikir ûez ceza dikirim.'Dê û bav jî xebata me kêfxweş bûn.Vê zivistana ha, tirsa me ji sermê ewqas ne girau bû. Metêraxwe helez, pincarû sergîn pêkanîbûn.Payîzê, nîvlazî, em ji sermê, baran û zipika gelek diêşiyan.Bê s'ebir, eni li benda ketina berfê bûn ko em neçinçolê.Sala Şivantiya me ya pêşîn bi vî awayî derbas bû.Li mal, nivîna me ji kayê bû. Me ew li erdê radixist ûme hesîrek ji giyayê nerm çêkirî datanî ser; balgêha me jî jivî tfiyayî bû. Li ser xwe jîme merşeke fireh davêt. Em zaro,licem hev, li ser rêzekê, radizan, û di nav bera me de pevçûnbê heseb bû, heryekî ji me dixwestli nîvî raze, ji ber kuew der hêj germtir bû. Herwekî ez piçûkê gişan bûm, ewciyê şeref pir caran, ji minre dihiştin.Di vê zivistanê de, cara pêşîn, agirê me hebû,"û dadêgelek bi kêfxweşî tenûr germ dikir. Piştî ku şîva me çêdibû. û nan dihate pehtin, diya me bi merşeke mezin devê tenûrêdigirt ku bi şev sar nebe. Êvaran, em li dora ten ûrê rûdiniştinû me lingên xwe dixistin tê de û xwe germ dikir.

~- 14 -Diya me ji pincarên ku ji havînê de tne hişk kiribûn (tirşayêkelandî) ji genim danû,ûji ardjî devşewitî û gelek xwarinênrengareng pêk tanîn.Ji bo çêrandina çêlekan, bavê min genim distand.Ewîbi vî karî, ji destpêka nîsanê heya dawiya çiriya paşîn, angoheya ketina berfa ewil radibû.2-Kerê meyê piçûk-Şivaniya MolokanBavo, ku genimji xwediyê dewaran distand bi piştaxwedibire êş. Gelek hez dikir ku kerekî wîhebe. «Hingê, ewêşixul hêsanîtir bibe.». Wî pir caran digot.Bê dewarekî, îşê me dijwar bû. Ji bo îşekî ne hêja, diviyabû em serê xwe li ber cîranan xwar bikin. Kûlak (gundiyêntêr mal û pere) ker didane me lê, ne bê tu tişt; ji bokiriya wî, rojek an du roj, ji me xebat dixwestin.Ji bo kirîna kerekî, bavo her sal du rûbl, (pereyê rûsî50 qirûş libnanî) datanin alîkî. Piştî sê salan, şeş rûbl bi girêkekemezin di paçikekî de, paçik di elbikeke tenekê de ûelbik di xurcikê de, hatibûn veşartin. «Bi sê an çar rûblêndin emêbikai-ibinkerekî ji xwe re bikirim), bavo digo.Gelek caran, bavo girêka bi sir vedikir û pereyênpaxirên gifan biha, jê vala dikirin. Bi dadê re careke din ewdijwartin. Di hisêbaxwe de, xwe şaş dikirin, û di cî de ji nûve dijmartin. Carna, em zaro, ji dengê wan şiyarbûyî, me liwan dinerî, çawa dijmêrin: bi hurikên 5,3,2 kopek (pereyêrûsî) rûbl pêktanîn, piştre paçika pere têde datanîn nav elbikê,û elbik jî li nav xurcikê.Di vê zivistanê de, Bavo li cem yûnanekî bi navê PalkaFriandofîlof dixebitî. Ewî aşek û gelek pez hebûu. Li biharê, limeha adarê, 4 rûbil dan bavo, ser deji bo xebata wî ya başjê re paltoya eskerî ya kurê Friandofîlof hediye kirin. Li doraheywênme çenberek girt û bi helahela me ew bir hundirêkadûnê,

Ev kera ha„ delala hemû malê bû; li havînê ewêdehşekanî.Me gelek bala xwe dida her du kerên xwe. Ji bo- 15-zivistanême ji wan re ji dil û can alifpêk tanî, me giya diçinî, mejê rêsîçêdikir, û gava hişk dibûn me ew dikişandin mal.Kerame, dimala me de gelek bi kêrî me dihat, me pê gunî û giyatan'în mal û liser pişta wêmetûrên genim ên giran dibirin êş.Di vê wextê de ez duşivanekî têgihaştî bûbûm û pir caranbavo, kerî bi timamî disparte min û birayên min ûewbixwe diçû mal.Salek welê derbasbû. Brayên minbûbûn şivanên bi serêxwe û ez jî bibavê xwe re dimam. Nihu em li ciyekî din rûdinin,Aleksandrovka; pistî ku bavê min bê şixul ma bû, emhatibûn vir.Di vê cîguhartinê de, kerê me yê piçûk gelek bi kêrî mehat. Ewî serweta me bi timamî kişand- merş, kulav, beroş, giyayêmeyênivînê ûfiraxn dîtir...Bajarê ku em niho tê debûn, berêkurda jê re Konê SordiffotiniêmihacirenûrisênMolokanjê re navê Aleksendrokadanîbûn.Ev gundê ha 7kîlometere ji Qarsê wê daye û bi awakîgelek şaîrane li ber çemê Qasat hatiye ava kirin. Gava yekçembi çem Viiçû, li doraliyên xwe wek xalîçeyên rengarengmêrg didîtin, *û hinek li dûr, zeviyên çandiniyê yên çarkoşekesk dikir, di nav zeviyan re, coyên avê H bin tîrîjên tavêwek şivên zîv diçirisîn. Li wî aliyê gund jî ciyê bîstanan bû.Molakan li we kelem, gîzer û hêsinayîyen din diçandin. Aleksandrovkadi navheşînayî û kulikan de xeriqî bû. Li biharê,wextê vebûna Kulîlkan, bihneke xemrevîn li her derê newalêînsan mest dikh'.Molokan di nav xweşiyê de dijîn û erdê wan têrhatinbû. Bi xwe, li her derê mintiqeya Qarsê, gundên ûrisan lierdên baş hati bûn avakirin, û molokan li serê her nefs jiji 50-80 donim milk hebû.Xelkê Aleksandrovka du bir bûn û her bir dêr û

16 -keşekî xas hebûn. Molokanên kûlak (dewlemend) kubi henek xelk ji wan re (merivên qenc) digotin, li me û limolokanên feqîr gelek zilm dikirin. Carna, Ewqas bê insafH şivanên piçûk dixistin ku bisaelan ve bê hiş em li erdediman. Hîn di bîra min de ye, şivanek hebû, bi navêMistö,rojek-êdî baş nizanim- dewar dereng anî bû an duga keti bûnbîstanê Kûlak Matîyû, evî.hingê lê da/her u dest û lingên wîşikênandin.Ji me pêve, çend şivanên din hebûn ku gelek diperîşaniyêdebûn. Lê, piraniya wan bêkiflet bûnji lewrehalê wandîsa dihate qedandin. Şivanekî gihaştî, bi kirêyaxwe idare dikir.Hîn tê bîra min, bi navê Hacî Silêman, şivanek hebûdostê bavê min bû. Carna, êvarên zivistanê, dihate mala meû ji me zarokan re serhatîyên xwe digotin. Ji tebea wî yavekirî û nerm me gelek hej wî dikir û tucaran, gava ewî guhême .dikişandda dengê me bide birîn, emjêne dienirîn.3 - Tadariya guranLi payizê, gelek caran gur dihatin heya nêzîkî gundême, xwe davêtin nêv kerî û pez dibirin. Dadê ûbavoji boselameta pez ku me diçêrand, gelek ditirsiyan. Tirsa wan a mezin,nemaze, ji bo min bû; ewan dizanîn ku zarokekî wekmin nikare xwe ji guran biparêze. Her êvar gava min kerîtanîmal, bêîku tu pez jê kêm be, dê û bavê min bi dengekîbilind, ser hev:« Şikir ji xwedê! Şikirji xwedê ku roj bê xisarderbaz bû!...»,digotin.Gava di zeviyan de, giya destbihişkbûnê dikir, jiyiname dijwartir dibû. Bê pincar ku parekê xwarina me ya bingehînbû,me têra xwe nedixwar. Vî halî, heya gihaştina genimdom dikir. Hingê me simbil jê dikirin, û li ser êgir me ewdikizirandin, fêrik çêdikirin û bi vî awayî birçîbûna xwe medikuşt. 'Piştî paleyiya genim, di zeviyên vala da êdî tu tişt nedima. Ji aliyê din, di bîst^nan de kartol digihaşt. Her sibê

- 17-çiwext mepez dibir çolê, mejipîrekên molokan çendkartoldixwest; gava kêbanî çavtengî dikirin û berame didan, ji nêzaxwe, bi veşarlî emdiketin nav bexçan û medizî dikir. Piştireme komek helez ber hev dikir, agir berdidayê û li bendavemirina wî dimanda ku kartolên xwe bexin di nav xuliyêngerm de; piştre bixwey me ewgelekbi lezet dixwarin.Eger me dizî dikir ji neçarî bû. Şiwan kiriya xweli paîzê, dereng, piştî ketina berfê, distandin, û heya wê wextê )diviya bû em îdare xwe bikin.Di nav pîrekên molokan de yek hebû, gelek kêfa wê bimin dihat, xaltika Paraşa. Ewê hej min dikir. Bê şik dilê wêbi vî şivanokî rebenê ji sermê tevizî, dêşiya, ku serêsibê,li payizê keriyê pez dibir çolê, Heftê du, car xaltika Paraşa,bi dizî ji min re nan û. xiyarên xwey kerî didan. Tu zaroyê wêne bû. Gelek caran, êvaranpiştî ku mepez dixist govê, ewêbanî min dikir û bi bermayîyên şîvê ez têr dikirim.Bêîku em pê bihesin,"paîzarast a bibaran, tevî serma ûmija.destpêdikir. Ber bi vê demê re, şixulên çolê timamdibûn.Liberiyê ji şivana pêve tu kes ne dima. Lê min xwebi tenêhis nedikir; licem min, hergav, hevalêmin êsadiq, sayê meyêpez, Çavreş hebû. Min gelek hej çavreşdikir, tucara, ew.bi gavek, ji min dûr ne dibû.Bavo tim digote min ku divê di paîzê de şivan çavveklrîtirbin; gur ji birçîna pir çavsor dibin, û hema firseteke piçûkbikeve destê wan, xwe davêjin nav pez û çendek jê dibin.Bavê minez hinî xwe parastinê ji guran dikirin. Her sibêwextê derêxistina pez, ewî çend perçe darê çam ên hişk ûqul kirî dixistin tûrikê min û digot: «Ev dar zû pêdikevinû rewîneke mezin didin,eger gurekî êrîşî te kir, vî darî vêxeû bixe devê wî, ewê baz bide...»Rojeke sar û bi mij, min keriyê xwe dibir çêrê. Piştîxurînîyeke sivik, ez dîsa birçi bû bûm. Digel vêyekê, perçeyên.an k'u sibê, dadê dandbû tûrikê min, gelek piçûk bû. Minnanê xwe kir du par, yek jê min xwar û ya dijî min da Çavreş.Lê ev perçeyê piçûk, şûna ku min têr bike, birçîbûna min

-18-hîn tûjtir kiribû. Wextê taşlê nêzik dihû.lêtûrik vala bû. Çavabikim? Min kerî nêzîkî bexça kir, ketim nav wan ûji xwe reçend kartol dizîn. Piştire min pez bir li ber berehekê. Liwê, komek darê ben hebû; min agir pêdada, xwe gcrm kir,û bi bêsebrîyeke tamdar, li benda vemirina êgir mam da kukartolênxwe bêxime dinav xuliyê de. Gava ku rivîn bi timamîvedmirî, bi lez û baz min kartolên xwe avêtin tê de.Ji nişkave, min dît ku Çavreş radibe, guhên xwe beldike û di nav mijê de li tiştekî dinêre. Dilê min his kir kuxeter nêzîk dibû. Lê ez gelek birçî bûm û ji min ne dihatkuez kartolên xwe di nêv êgir de bihêlim û herim. Ji ciyê xwene dilebitîm û bi fîkandineke sivik min îşaret didan Çavreşkubinuz, nûzû reyîn di nav mijê de windabû. Ezji piya,şaş li ber êgir dimam û min qenc guhê xwe dida reyinakuçik, pê re jî, bi çavên birçî, min li kartolên xwe yêri nîvpijayîdinêrî. Dilê min xurt tavêt: di nav mijê de çi derbasdibû? Gur andizP Şivanekî hîn bêtir tecribekar, ji reyîna sêwêfehim bikira ku Çavreş bêhna gur kiri bû...Çend deqîqe derbas bûir Çavreş dîsa xuya kir û bireyinênxurt hate ber min, herweki dixwest tiştekî bibêje min.Min fehim kir ku belayek hatiye serê me, Min lez da xwe.Destê min dilerizin. Min êzingê çam xiste gopalê xwe, lê jigêjbûna xwe minpêxislina wî ji bîr kir û ketim pê Çavreş. Bîstekdi, min du gur dîtin. Yeki ji wan, ji nihu de miyekxistibû devê xwe û êdin jî xwe danî bû ber Çavreş, diranênxwe jê re qîc dikirin, herwekî hevalê xwe diparast.Di vêdemê de, şîretên bavo hatinbira min. Wek berikekê,min xwe gihande êgir, êzingê xwe pêxist û gavarivîn awî geş bû, min xwe avêt ser gurê ku miyekbiribû alîkî. GavaÇavreş ez bi êgir dîtim cesaret girt û xwe avête gurê li berxwe. Şerekî dijwardi nav wan de destpêkir. Dilê min biÇavreşêşiya. Mlndevjimiyêberda û çûm arîkariya hevalê xwe yê sadiq.Di vêgavê de, Çavreş gur xistibû bin diranênxwe, lê heywanêkûvî bi a\yakî welê diranên xwe xistibûn qiriqa Çavreş ku

18-19 .Cavreş dihate hewara min

*'Cavrês dihate liewara min18-19

\'Vy*"Cavreş dihate hewara min18-19

19kûzkûzên sevêrebenjiyên gurbilintir bûn. Diviya bûezxwekûz'bîlezînim. Min bi destê xwe yê çep darê bi rivin girtibû, û bidestê xwe yê rast jî min rahişt kevirekî. Min êzingê pexistianî heya ser pozê dijniin û heyaji min dihaUnhîz, min kevirêxweli parsûyên;wî xist. Gur xwe ji lepên Çavreş derêxistûbi lez berê xwe da newalekê. Hevalê min êdî rîzgar bûbû.Digel vêyekê, gurêdin>î kişandibû nav mijê. Ez jiheyecanêdilerizîm; min berê xwe da aliyê wî û ez gihaştimê. Bidîtina min, gur xwe da ber tehtekê, pez avête alîkî, û diranênxwe li min beş kirin.Ezingê min êdî tu rivîn ae dida. Ez bê çek ma bûm. ûgurbi çavên xweyêntûj û şerût li min dinêrî ûxwe kar dikirbête min. Lê min xwe şaş ne kir. Bêî ku ez çavên xwe jigurhilînim, minhêdi, hêdi, êzîngê din pêxistji siûda min bûezîngzû agir gir't, û hingê min êrîş birê. Gavagur rivîna geşdît, xweji miyê bi dûr xist xwe gij kir û diranên xwe qîckirin. Di vê demê de min reyîneke xurt bihîst, Çavreş dihatehewara min.Rewş derhal guhirî; Hevalê min bera gur da, min jî kevirekavêtê, û piştre bi ezingê xwe yê pêxistî ez çûmeser û min agirxiste.gepa gur, tirs pê ket û di cî de, di navxirama da windi bû.Ser xilas bû bû û dijmin reviya bû. Min xwe nêzîkî'miyêkir. Rebenê, ji tirsa dilerizî, ûji sê ciyanbrîndarbû. Gavaez vegeriyam keriyêxwe, min dît bizinek avêtî ye erdê,gur ew dirandibû.Min pez ê belavbûyî da hev û ew anî nêzîkî êgir. Ezji tabê ketibûm, û birçîbûn j^ezabekê xurtir ez gêj dikirim.Bi destên xwe yên bi lerz, di nav xuliyên de li kartolên xwe.geriyan. Likû ne?.. Tu tiştjêne ma bû... Giş şewitr bûn.Deqîqeke tehl... Ez li ber girînê bûm...Ji goştê bizina dirandî minperçeyek da Çavreş; lê minbi xwe jê tamne kir û êvarêji nêza diliyayî, ez vegeriyam

20 -gund. Min, birûmetî, goşt bir xudiyê wî ku ji bê siûdiya minkeşeyê Molokan bû. Xezebeke dijwar ew girt; ez'birim axirê,û li wê, ewqasli min xist ku min ne dikarî xwejierdê rakim.Ez bê hiş li wê mam. Bavê min hat û ez li wê dîtim ûbi zehmet ez kişkişandim mal., Adet wa ye ku şivan ji xisara ji pez re ji aliyê guran,neyin berpirsiyar kirin. Herwekî şivan bê çek in, evtiştekîmaqûl e. Lê, kûlak Selîvcrston, mezinê Molokan, guhne daadet û qanûnan. Ji bo bizina dirandî, saliya min, -çend rûbil,û çend kopek-ji min birî.Jivanperan mehrûm bûyî; jibêgaviyê, zivistanê,ez licem xelkê nanzikî xebitîm.Biharê, min xwest ez dîsa vegerimkarê xwe yê kumin gelek hez dikir, ango. şivaniyê.Ez pir geriyam ku ji xwe re ciyekî pêydabikim. Tukes, ji bo piçûkbiina min bi min qaîl ne dibû û digotin ku ezne hêjame nanê zivistanê.Piştî mideteke dirêj, gundiyekî ez ji bo zivistaneketimam birim cem xwe.Li cem xudiyê min ê nû, gelek pez û dewar hebûn. EzH axir, li ser textikan radizam.Şixul ne hêsanî bû, diviyabû ez berê şefeqê rabim.axirbimabim, zibil bibime hewşê, wê baş kom bikim, alifa paqijbikim, êmê hespan û ê pez bidim... Ev tişt giş, jitaqeta minzêdetir bû, berê derketina rojê, diviya bû ez vana gişxilasbikim.Ji xebata min a baş,' axayê min, ji min gelek razî bû.Sibehan gava dihate axir, ciyê hesp û ye çêlekan gelek paqij ûdewar û pez têr xwarî didîtin. Ez gelek dixebitîm, ûji axirqet dernediketim.tenê, rojên cejnê,Xwarina min jî ji min re tanîn wê derê. Bimin li mal dixwar, ewjî ne bi xweyiyênmalê re, lê bi tena xwe.

21 -4-Cetel bi kêrî çitê?Havîn hat. Xwîşka min Gulzar û ez, melicem yekî xwekir golikan. Havîn bê sereş derbaz bû û heya paîzê em xweşbi karê xwerabûn.Carek mielimeya gund, 'ji bavê min xwest ku ji bo şixulekîxwe min rcke Qarsê, ' ji gundê me heft kîlometirwê da. Bavo razî bû, Mielîme tûrekû mektûbek danmin ji bo merê xwe ku bi du kurên xwe re li Qars rûdiniştû li wê memûrtî dikir.Piştîku ji bo vê zehmetê, min 15 kopek xistin bêrîkaxwe, bi dilxweşî ez bi rê ketim.Li bajêr, 'ji bo p"êyda . kirina mal, li gora adresa ku dabûn min, ez gelekgeriyam. Piştre, di hewşekê de min dukurikdîtin ku dilêystin' Bê pii-sîn, min nas kir ku ew kurê mielîmene. Min mektûb sanî yekî ji wan da. Kurik qîr kir; «Bavo,mektûbekji yadê!»Bavêwan, di cî de derket, mektub vekir, û piştî ku ewxwend, banî min kir. Zarokjî, ji hewşê hatin û em tev deketin mezeleke dî.Her du bira bi hev re pistepist dikirin û şaşli mindinêrin. Ji vi tişlî bêhna min gelek teng bû. Bistek dî zaroyêndinûhin jinji hatin. Giş li mezelê kombûyî, çavên xweji min hilnedikirin. Ez gelek aciz bûm. Pi.ştre, sebeb ji minre dan zanin; mielîme di mektûba xwede gotibû ku ez kurdim. Bê şerm.wekdehbeki ecêb, ji sere qehfê min, heya neynûkênlingên min, H min dinêrin. Hin ji wan ji mi:i çendtişt pirsin; min ji bi lez bersiva wan da.Wa dixuya, mielime, di mektûba xwe de hin tiştxwestibûn,ji ber ku mêrê wê em berdan û berê xwe daalîye bajêr.Zarok ji dora min girtin ûji min xwestin ku ez jî bi wcn rebilêyzim. , Lê her wekî min lêzlikên bajariyan ne dizanîn,min xwe da alîki.Gava bavê zarokan ji sûkê vegeriya, ew banî taştiyê

- 22kirin. Ji minVejîli metbexê xwarin dan. Xadimawan, jinikekebi laş û gewde û bi hinarikên sor.. firaxeke şorbê damin û li cem firaxêji, kefçî kêr û çetelek danîn. Mindizanî kefçî ji bo xwarinê ye, lê, kêr ûçetel ji bona çi...?Min da eqlê xwe û min jê derêxist ku ev lêztikên zarokane; hedîyek ji min re... Li gund, milhêbên mezin min dîbûn, û kêfa min gelek bi van milhêboka hat.Min sehina pêşîn û a ditir jî bi kefçiyê xwar û gava ezjimasê rabûm, min kêr û çetel xistin bêrîkaxwe. Xxadima kuçavênxweji min ne dizivirandinçû ûmeselegoteefendiyêxwe.Ewîji min pirsî eger min dil dikir bi rê hevim anna? Mingotê ku min dixwest ku ez vegerim mala xwe.Rexma tiştên baş ku min xwari bûn û hediyên delal kuminstandibûn, dilê min ne rahet bii. Her tişt li vir ji minre biyanî û ne nas bû û her kesî 'i min bi awaki ecêb dinêrî.Efendî ji odê, turikê bend kirî anî û du elbik jî dan minku ez wan dêynim bêrîkên xwe. Ewî qesden ev tişt dikir daku bibîneezê çawa xwe je' derêxim. Lê, bi awakî gelek adelî,min çetel û kêr ji berîkên xwe derêxistin û ew kirinpaşilaxwe, da ji elbika re cî çêkim. Hingê efendîji min-pirsî: «Têkêr û çetelê me ji ku birin?» -«Ma, we bi xwe ewji minreji hediye ne kh"in...»? bi telaş min jê pirsî.-Bê şik ,na. Kê ew ji te re hedîye dan?» Ew jî şaş mabû.Êmin, êdî, min xwe ne girt û bi xeyd min qîr kii ê; «Ne xwe,wextê xwarinê, we çima ew danîn ber min...?»Divê gavê dezaro xeber.gihandibûn cîrana û metbextije xelk bû bû; giş guhdariya rae dikirin.Kêr û çetel ji bo xwarinê danîn berte ne ji bo tiştekîdin», efendî gote min.Min ne dizani êdî çi bêjim. Zimanê min ne digeriya.Ez bi girînê ketim.Di nav jinande ku li me kom bû-bûn, ermenîyekhebû;

-23-ewê xwe nêzîkî min kir û pirsaji min kirin. Bi girîn, bi dengekîêşayîû dilşkestî min golê: «Li van îeyistokan binêre-kêrû çetel- ew ji min re hediye kirin û nihu jî dibêjin ku min ewbirin.» -«Ev nelêyistok in, jinika ermenî gote min, ew dante da kutubi wan xwarinê bixwî...»Dawiyê em li hev hatin. Hinekan dikeniyan û'dilê hinekanjîbi min ve dima. Efendî gote xadimê ku du çetelênkevinbide min; lê min ew red kirin. Efendî-bi xweşî ez qanîkirim û dawiyê min her du çetelên giranbiha xistin paşilaxwe.Piştî ku ji mielîme remektûbek dan min, min turik hilgirtû berê xwe da dîsa gundê xwe.Diriyaxwe de, ev hadiseyapîs ji bîra min qetdernediket,lê digel vê yekê bi van çetelan ez ewqas ne dilşikeslî bûmûminbilêztikawan ji xwe re gelek xeyala dikirin.Gelek caran,li rê, ez disekinîm, min ew derdixistin, hêyran, hêyi'an. liwan dinerî, û bi wan, kayên li erdê ketî hildikirin.Wê rojê ha, dinya pir xweşbû, û ez beriya êvarê gihoştimgund. Min mielîme,digel keça wê, li hewşê dî. Gava çavêwê bi min ket, bi lez, bi aliyê min ve hat. Min mektîib ûelbik danê,Bi xwendina mektûbê, mielîme kenî, keça wê liatcem û sebeb jê pirsî. Wê jî, çîroka çetel gotê, her du jî limin nêrîn û mideteke dirêj kenin. Min lurik jî da wan. Mielimepesnê min da û got ku ez kurikekî gelek bîr birimû hişt ez herim mala xwe.5-Dersên pêsîn-Nifûsa min.Pişlîdu rojan, gava mielîme, bi keça xwe redigeriya,ber bi aliyê koxika me ve hat. Ez derketim û bi bez çûmpêşiya wê.Ewkenîû pirsa bavê min k'ir. Min jî bi lez , banbavê xwe kir.Ewî jî hat, bi edeb kumê xwe rakir û silav lêda. Mielîme jê xwest ku mehê bi sê rûbil ez bibim dergevanê

_ 24 -dibistanê, Bavê min bi dilxweşî razî bû û ez bi mielîme re çûmdibistanê. Li wê, ewê berî gişan, ez birim ciyêêzinga û piştiredersxane;li we karên min çi bûnji min re dan zanîn:Diviyabûherro, ez dersxane bimalim, tozên mase pencere ûderî papij kim, sobeyan ,pêxim, bermîi tije av kim, û her sibêû êvar semawara mielîme Iiazir .bikim û ji bo şixulên wê,car, car herim bajêr.Roja pêşîn, gava ez ketim dersxane, hema, hêyran, mintemaşaya tabloyên li dîwaran daleqandî kir. Çi ne bû li wê?Têyr, heywan, heşerat, xerîte... Min tu tişt ji wan dernedixist,lê kêfamin bi wan gelek dihat. Bi tenê, tiştekhebû nedikete serê min; li cem teyrên rengareng tabloyeke ecêb û bitirshebû. Evzilamekî bi qehfeke rûtbû. Di qehfê de diran ûşûna çav û difin qûlên mezin hebûn û ev zilam bi teuê jjhestîya pêve ne tu tiştbû. Welê dihate miri ku, ev yek jiwan cinan bû ku li mal em pê ditirsandin. Tesîra vîtiştî dimin de ewqas mezin bûku gava, ez di ber re derbaz dibûm, minçavên xwe digirtin ûêvaran, di tariyê de, min ne diwêrî, bitenaxwe, li odêbimînin Min gelek hezdikir mana vî, ji mielîmebipirsim, lê ji fehîtiya mih, ji min ne dihat, Piştire minbala xwe da ku şagirt qet guh ne didan vê tabloyê. Bi viawayî. dilê min jî êdi xurt bû. Hedî, hêdî, bê tirs ez li berdimam ûmin sêyra tabloyên têyrên xweşik dikir.Roja pêşîn, gava êvarê, piştî şixul ez vegeriyam mal,hemî xelkê malê, bikêfxweşî dora mingirtin, minjîjiwan reyek, biyek, çi dîtibû û kiribû, got. Bavê min bawer ne dikirku mehê sêrûbil bidine min, û pir carandigo ku eger rûbiiekbiwa dîsa baş bû.Lê, gavameha min qediya, Mielîme banî me kir û jimin re 3 rûbil dan. Min nedizanî navêxwe binivîsim; şagirdekîlişûnaminîmza mindanî. Mielîmepere xiste destê minemir da min ku ez ji xwe re çakêt û şebqekê bikirim û gotemin: «Hingê ezê te bêxim dersê û te bielimînim xwendin ûnivîsandinê.»

25 -Bavo,ji bona kirîna cakêtekî minasiptir razî bû.lê jibo xwendin, izna min neda; ji tirsa ku eger ez jî wek şagirtêndin bielimim, ez êdî tu kiriênestînim....Ji min re pantalonekî kevin, şebqe û saqoyek, H goramin, gelek mezin, kirîn. Bi vi awayî, ez nihu,jiherî bi cilêxwe ê kevn, kêmtir diketim ber çavan. Li dibistanê, bê hayabavê xwe, ez diketim dersê, ji dil dixebitîm û bi ser de jî, minkarên xweyên dergivaniyê jî, xweş, bi cî tanîn.Min, bi rûken ûkêfxweşî hemû şixul dikirin û Mielîmeji min gelek razi bû. Lê, rexma çekên min ên nû, zaroyênMolokan ne dixwestin li cem min rûnin û digotin ku ez gelekqirêj im. Mielîme mecbûr bû min bi tena xwe bide rûniştin.Di şobeya nû hatiyan de, min destbi xwendinê kir. Minpir dixwest ez bielimim û ez zû û bi hêsanî dielimîm. Mielîmepircaran dihate maseya min û didît ku roj bi roj ez gelek pêvediçim.Em hînî elfabe, bi tîpên li ser kartonê leziqandî,dikirin;me ew dibijartin,ûji wan pirsên jime' xwestî pêktanîn;min jî, her gav, ew pirs ji ber dikirin.Ez bi keça Mielîme, Marûsiya re, bûbûm heval. Ew keçikekegelek delal bû û di şobeya dibistanê ya diwemîn de dielimîû baş bi xwendin û nivîsandin dizanî. Ewê di naskirinatîpan, dirûst kirina heean û pirsan de, gelek arîkariya mindikir. Her du Mielîmeyên min, ya mezin û ya piçûk, ji pêşveçûnênmin ecaîb diman.Min gelek hej Marûseya dikir, û sibeha gava, zû, lidersxane ûmezela Mielîme, min sobe pêdixistin ez li ser pêçiyênxwe dimeşiyam da ku wê şiyar ne kim.Carek serê sibê, berîdestpêkirinadersamin semawaranîûew danî ser masê û vegeriyam; di vê gavê de, Mielîme ez sekinandim,û Marûsiyabi awireke cidî û bi çavên biken' ji minre elfebayek hediye kir. Li ser kitêb.nivîsandineke desta hebûku hingê min ne dikarîbixwenda. Ez lê heyran mam û ji vê

_2«-hediyeyê, ewqas kêfamin hat ku min ne dizanî çawa ji binvêqeneiyê derkevim.Gava şagirthatin, ez li pişt maseya xwe rûniştîbûm ûbi serbilindî kitêba xwe danî bû ber xwe.Êvarê, carekji ders û şixul xilasbûyî, min kitêba xwedanîbin milê xwe û min bazda mal dakuxwişk û brayenxwe jîji kêfxweşiyaxyye paydar bikim. Bi kitêbekê vegeramin mal, qiyamet rakir. Xelkê malê dora min girtin, li kitêbamin bi elaqeke mezinnêrîn û guhdariya mesela wê kirin.Digelvê yekê, xwîşkênmin bawerne dikirin kutiştekîewpasbaşji min re hediye kirî binû ji bavo û yadê re digotin ku herhal, ew kitab li şûna kiriya min a meha diwemîn dane min.Her çend jî bisond û yemîn, min gote wan ku ew elfabe jimin re hediye kirine, dîsa baweriya wan bi min ne dihat.Roja dîtir,xweşka min a mezin bi yadê re çû cem Mielîmeda rastiye jê seh bikin;gelo minev kitab bi pere kirîbûan ji minre hediye dabûn? Mielîme gote wan ku ewê, ev elfabe,ji min re hedîye kiribû.bi ser de jî ewê his kir ku li berzimane xwîşka min tişteki dî heye û newêre bîbêje. Mielîmefikra wê fehim kir û gotê kti wê belaş dersamin dida, ku ezlawikekî gelek xebatker û zîrek im û ku serê salê, gava, ewêhere bajêr, ewê ji min re cilekî kevnji yên kurên xwe,bîne.Gava min dît ku halê min çêtir dibû min hîn bêtir xweda xebatê da ku rojek berî rojekê bikaribim kitêba ku Marûsiyaji min hedîye kiribû, bixwînim.Rojekji rojan, Marûsiya ji minpirsîkaji kitêba wê ezçi elimîbûm ûrûpela pêşîn vekir? Min zû, zû, xwend: «Ma-şana-şa (diya me), şa-şa (navek) oza (moz). h.ş....» Marûsiya bilez çû cem diya xwe û gotê ku Erebji nihu de elimiye xwendinê.Mielîme hate nêzîkî min û piştî ku guhdariya xwendinamin kir, destê xwe Hser serê min gerand, ez pîroz kirim ûgot: «Ji îro bi şûnda, tu êdî zû bielimîb

Li havinê min disa şivantî dikir; lê icar bi minre kitêbek jî hebû.26-27

ûM»»•\WLi havinê min disa şivantî dikir; lê îcar bi minre kitêbek jî hebû.26-27

'/';>, f vI\iKV \w^^Li havinê min disa şivantî dikir; lê îcar bi minre kitêbek jî hebû.26-27

_ 27Ji pesin û hezkirina Mielîme, ezewqas bextiyar bûmku min ne dizanî çi bêjim û çi bikim, ez gelek sor bûm ûhindik mabû ez ji dilxweşiyê bigirîm...Ez bi jmarûsiya re dost bûm, lê zaroyên Molokan hejîmin ne dikirin, limin dixistin, ez diheqirandim û ne dihîştimku ez bixwînim. Marûsiya ez ji wan dipirastim, diketnavberame û bi xweşî dixiste serê wan da ku dev ji min berdin.Bi vî awayî, zanîna min li dibistana gund destpêkir.Li havînê, gava dibistan girtî bû, min şivantî dikir, lênihu, DI TURIKÊ MIN DE, LI CEM PERÇEKÎ NAN, KITÊ-BEK JÎ HEBÛ, min tê de, tiştên ji beiê de elimî, dîsa dixwendin.Li zivistanê, wek berê, min li dibistanê dixwend ûkarên xwe jî dikirin.Bi pêşveçûna xwe, ez peşiyê sinifê bûm û min gelek numereyênbaş distandin: giş9û 10; şagirdên dewlemend û ti'-ral, ji min d'idexisîn û diranên xwe li min qîj dikirin, lêmin guh ne dida wan û heyfa min bi wan dihat.Ûsa, di çend salan de, min dibistana gund qedand ûxwendinûnivîsandin girtin.

28 -Ezşaş ma bûm... Gelo çavê min di wextekê de zilamekî hikûmetêbû, ji ber ku diemir de hatibû gotin ku diviya bûhemî mixtar arîkariya bavo bikin, yan na ewê berpirsiyarbiwana...? Bavê minji dil kenî û gote min ku berîçend salan,ew li gundê Qizil Çak-Çak şivan bû, û serekê polîsavê minteqê jîli wê rûdinişt. Rqjek mehîna wî winda bû bû ûbavê min ne dikarî wê pêyda bike, hingê, Serekê Polîsa kugelek hej mehîna xwe dikir, ji bavê min re emrekî nivîsandîda bû; ewî jî bi arîkariya mixtaran mehin bi dest xisti bû.Bavo gote min ku wê rojê ha bixwe, ez hatibûm dinê.bi awakîwelê ku ew wesîqa, bi tarîxa 28 çiriya pêşîn 1898, nifûsamin bi xwe bû.sPiştî ku min dibistana gund qedand, bi mideteke piçûk,em ji Aleksendrovkaderketin û berî çûn .gundê Vladîqars, jiwêjî, saleke dî,cem k'urdên koçer, da ku li wêdîsa, şivantiyêbikin.Di gundên kurdan de yên.lialiyê me, xudîkirina pezne wek a Molokan e, li cem van koç.eran, di wclalê çiyan dehayat bi timamî, bi awakîdinbti.6-«Baro-dan»-Cejna biharêJiyîn di gundeki de kurd dc, newekya gundên Moîokane,li wê, ê bêtir bi ziraetê mi.jûl dibin. Kurd xwedîpezin,û li çiyayên bi têr çêre rtidinin. Çêreyên çiyan dewlemendiyawelêtpêk tînin, bi deh hezaran pez li wê diçêrin, goşt ûdigrin.bezLi zivistanê, çiya biberfa stûr pêçandî ne lê li bin tîrêjênrojên biharê yên pêşîn tebiat zû vedinije. Berfdikele, erd nerm dibe,hêşinayî û kiilîlk, qûntarên çiya dixemilînin.Li çiyan, hewa siviktir e û wek li newalan ne germ e. Jilewre li wê, li havînê bi xwe, giya tu caran hişk na be. Şûnagiyayên hişk bûyî, giyayên dinên ter derdikevin, û kulîlkciyên xwe ji yên nû re dihêlin. Pez her gav çêriyên ter li ber

29xwe dibîne,û ]i sibê heya êvarê bêî ku ji gemiryê aciz bibe,diçêre. Liwê,weK li newalan, pezji puşî, mêşên mezin û heşeratêndin aciz nabe. Li ser darên çiyan bi hezaran têyir bihev re difirin û nêçîra kelmêş û mêşa dikin.Hema berf dihelc, giya şîn dibe,û kulîlk vedibin,gundêkurd xwe tev dideSerê sibê zû, çûn ti hatin destpê dike,kurd xwe pêk tinin da bi keriyên xwe veherin lêfa...Kurdan li lêfan gelekbalaxwe didin berxên nû zayî,wan xvveş têr dikin, da ku zû mezin bin, ûbikaribingava dinyadibe germ, derkevin zozanan.Li zozanan, kurda, bi awaki xas, dicivin hev û bi navê«obe» ji 40 heya 80 êlpêktînin, da bikaribin tevde, li çiyankeriyên xwe biçêrinin: Li serê her «obe» «Oba Başîyeka heye,endamê dcwlemenlir û bi nifûztirê xudiyên pez. Her tişt dibin emrê wî deye. Ew bê.ş davêje ser xelkê, ciyê çêreyan nîşandide û wextê zivirandina wan dibêje. Ew merkez bi întixabêdibû û gelek bi şeref bû, diviya bû her kes bê lam û cimemrên \Obe Başi» bi cî bine. «Obe Başî» hemen, hergavserekê qebîle ye ûli ber çavên feqîr û karkerm hakimê mitleqe, Ji lewre, li ser şivanan wacib e ji şixulên xwe yên şivantiyêpêve, hemî karên «Obe Başî» j; bê pere biqedînin:anîna pezê wî konê, bcr êvar jimartina wi, her sibê paqijkirina govan û derêxistina ziblê derve.Li sundê Keleha Res em bûne şivan. Em dimeha sibatêde hatinê, û hema giya di nevalan de şîn bû me pez dahev û me ew bire lêf'an.Li gora adetên wî civî, pişlî pez digehe lêfanû destbi zayinê dike, her kurdê dewlemend pezekî serjêdike, xwarindirust dike, cîran ûşivan diezimîne. Xudiyê pez ti jina wîbidestê xwe xwarin didin mêvanên xwe. Piştî xwarinê, xortstrandihêjinûbi şivanan redireqisin. Gava cejin diqede, herkes sipasên xwe pêşkeşî mêvandarê xwe dike û dia dike kujina wî li havînê gelek rûn û penîr pêk bîne, ku tu nexweşîneyête pez û ku zozan bixweşîhere serî.

30 -Wê rojê ha, mêvandar gelek comerdî nîşan dan û ewqasnan û goştdan me ku çar rojan têra xelkê malên mekir.Kurdan ji vê cejnê re«SerêPez» dibêjin. Di heyata xwedecarapêşîn bû ku min ev tişt didît û jê hêyran mabûm; lêyadê û bavo dikeniyan û digotin ku «Serê pez» ne cejnekeewqas mezin e, lêdi nêzîkê de, «Baro Dan»,roja salê ya xweştir,wê bê. Ezjibê sebir, li benda «Baro danê» dimam.Ji roja ku berxik hinek mezin ûxurtbûn ûberf hînbêtir li çiyan helîya,Obe-Başî roja «Barodan», ango derketinapez ji lêfaber bi zozanan ve, tayin kir. Berî hefteyek herkes haziriya xwe ji vê rojê re dikir. Ev roj bi xwe hat.Serê sibê, xelk, giş cilên xweşik ên cejnê li xwe dikin.Keçên ciwah, cilên bi rerigên ronak û têrzînet wergirtî, serênxwe bi kulîlkên ter dixemilandin, û xizêm datanîn bêvilênxwe. Kurda, li stûyê mî, beran û bizinên xwe gulîkên rengarengdanîbûn,û liyên çêtirên ji wan jîzingil daleqandibûn.Piştire ew berdabûn nav pez û saeta meşê tayin kiribûnBer bi rê derketina meve, roj liifiq qederek bilind bûbû. Ezman safi û bê ewir bû, hewa bi xweşiya germi^'a rojekêbiharê û bi bêhnakulîlkan dagirtî bû. Her tişt pêkhatîbûû Obe-Başî emrê seferê da.Li pêşiya «Baro-Dan» bi cilê xweyê xweşiktirû bilûra wî di dest de, ser şivan dimeşiya. Ewîwezîfeya serfermendardikir; ji şivanên xortre, jibo îdareyaberxikên pi'çûk û miyên neban talîmat didan. Li dû Serşivannerîyê spehîtir dihat, li stuyê wî zingilê mestir danîbûn.paşê gotin, min ktt ewî noteya bilintir lêdixist.Berê em bi rê kevin, axa banî şivanên xwe dikirin û jiwan re digotin: «Bi girtinateji xwe re şivan, ez ji te dixwazimku tu wezîfeya xwe baş bi cî bînî û qenc balaxwe bidîpezê min.»Gavatenbîhat qediyan, serşivan dest bi blûra xwe kirû em gişbi rê ketin. Keriyê me bi nîzam li dû şivan diçû û

- 31 -duşivan û zaro li her du alî, vir da, wê da, bazdidan, ne dihiştinku nîzamxirab be, û bi kopalên xwe, an bi fîkandinekexas, di nav kerî de, ji her pezî re ciyê wî nîşan didan.Ji vê rojê heyanihu, gelek sal derbaz bûne, lê tesîrêncejna Baro Dan a pêşîn, di bîra min de, pir vejandî mane.Herwekî îro bû, ez li ber. xwe,rûyên biken ên zaro, xort ûşivanan dibînim ti stranên wan dibihîsim. Cilên bi neqiş yênkeçikên delal û serê wan ênbi kulîlkan xemilandî di ber çavênmin re derbas dibin. Newal giş bi heşinayiyê pêçandî ye.Li her derê, ronahiya rojê diçirise û lidûr, çiya hîn li bin berfêne. Barînamîû ya berxikan, stranên Şivan û xortan li dûr,di newalan de ekisdikin, û gundi ji malên xwe derdikevinûtên sêyra me.Ev lişt, di salê de du caran çêdibin, li Biharê, gava -pez dibin zozanan, û li payîzê dereng, gava ji zozanan vedigerinmal. Divêji bîr ne kin ku dewlemendiya kurdên koçer gîdi keriyên wan de ye. Kurdan ji şîr, ne bitenê penîr û rûnêxwe yên.salekê derdixînin, lê jê gelek jî dibin bajaran û liwê digel hirî û pezên xwe yên zêde, wan difroşin, û bi vîawayî bêşê xwe didin û ji kifletên xwe re tiştên lazim dikirin.Ûsa, qet ne ecêb e ku kurdan, çûn û vegera, zozana di heyataxwe de bûyerên hêja bigirin û wan wek cejnên mezinbihesibînin.7-LiZozananXort, piştî ku çend kîlometir, bi germî, bi me re meşiyan, emberdan û vegeriyan malên xwe, lê şivan û duşivan zadên wanli pişt wan, hêdî, hêdî, dom bi riya xwe dikirin. Adetî,rojaewil mesafeyeke piçûk dibirin, piştire, her roj, hinbihin wêzêdedikim da kupez gelek newestînin ti wî hînî cîguhirandinêbikin.Kerî, ji hev û du hinek dûr, li du hev, bi rê ve diçûn.Li qonaxa pêşîn, emhinek rawestan da ku pez hinek bêhnaxwebistîneû biçêre.Hingê, bavêmin, wek serekşivan.ji

- 32me re, desbi parkirina diyariyên ku axeyan dabûn me, kir: na-n'goşt. helaw û mêyweyên hişk kiri. Heya hatina axan, bavêmin wekîlê wan bû.- Li rê, êvaran, şivan dihatin cem bavoû şîret jê distandin. Gelek pirsa jê dikirin: Ji bo istiraheta mîû berxikan çend carrawestan diviyabû, çendcarji wan re avdanlazim bû...?Li warê pêşin, em bi tena xwe pir neman. Piştî çarrojan, axen mebi kifletên xwe ve hatin û di cî de konên xwedanîn.Konênkurdên dewlemend, gelekmezin, û bi çar, pêncçîtan ji hev veqetandî, bi mehfûr û secadeyan raxistîbûn.Kon, hînjiwan ji hev dtir hinekanjî li cem hev, li quntarênçiyan, li nêzîkî tehtan, lehî ûrobarên çiyan, dihatin danîn. Jidûr, evkonên reş, wek warekî eskerî, dixuyan. Di van robarande, masiyên berad hebûn, ku di wê wextê de, ber bi kaniyanve derdiketin Her kes xwe, li wê, şidiyayîû şêntir dihesiyaû şixul ji me re xwe.ş û hêsanîtir dihat. Zaroyên axan, ji sibêheya êvaraê, li derve diman, dilêystin, di robarên nêzîk de,masî digirlin, û li çêre giya diçinîn.Jiyîna şivana,biawakî din bû. Li vir jî, dewlemendênkurd ji yên Molokan kêmtir eni ne diêşandin, Li Vir jîem perişanûbedbext bûn. Di hatina meji deştê ber bi zozana ve,diser kevir û zinaran reempêxas gihaştibûn jor. Ji dirih ûdaran, cilên me diqetiyan û em bi kincê zerzilî diman, wek licem Molokan. Malê minji van tiştanpêve ne bii: Kulavêşivaniyêku bi şev min xwe pê dipêç.and, turikê xwey, perçeyeknan û pîyanek. Carna. ji şivana hinek şîrmin bi dest dixist.Diviyabiiku. xwarina germ tti car neyê bîra me. Digelvêyekê,halê min dîsa ji yêndin hinek çêtir bû. Her du, sê, heftecarek, min dikarî serekîbidim mal, û li wê ji destê diya xwe,xwarinekegerm bixwim. Bav ii birayenmin, hinji me bijortir,pezê mêşindiçêrandin; di şiverêyeke welêre ku pezê biqiloçnikaribû derbaz be. Ewan bi mehan riiyê mal, ne didîtin.Li ber destê min kerek hebû ku pê, carna, berxek ne-

- 33 -xweş anlingşikestî, min tanîmal. Hurmirêminjîgiş, li serpiştavî kerîbû. Şivanahemû,24 saetên xwe libinezmên derbas didikirin.Wextê baran û bager, min xwe li bin beriha, di şikeft andi quncikeke şil de, vedişart û bê agir, bi cilên xwe yên şil,bi saetan ve, li wê, ji sermê dilerizîm- Carna, bi heftan, hetabi mehan ve, min dengê lu însan ne dibihîst.Di jiyîna xwe de, li ciyênkuvî, emher gav li ber xeteramirinê bûn. Me pez, ji tada guran, ji çeteyên dizan, ji herikandinasîpanên berfê û ji gundirbûna keviran diparast.Carna, kevirên mezinji serê çiyan bi dengekî gur digundirînû li berxwe çihebû, dibirin newalan.Biröjan, emli palên çiyayên asê, di kenarên zinaranre, û di kortalande dimeşiyan, pez ji ciyên bi xeter bi dûrdixist û balaxwe didaku tu ziyan negihêaxayênme.Carna bistrandin, an bi fikandin, bê tirs û telaş, wek pez kuviya, jitehtekê me xwe davête tehtekedin. Lê, piştire, me li jêr dinêrî,û li bin xwe,newala, an kortalên kûr ên bi lehiyan, didîtin,tirs dikete dilê me û emjêgêj dibûn. Her wekî dibêjin:Ji mirinê, em bi tiliyekê, dûr bûn. Lê, li miqabilê van,laşêmexurt, û hisên me tûj dibûn. Dicî de, bi roj an bi şev, gavatiştekî xerîb xwe nêzîkî me dikir, em pê dihesiyan û dengêngelek nizm, zû digihaştin guhên me.8-Lêstikên me.Car, car, duşivaua keriyên xwe nêzikî hev dikirin û bi xWdşibi hev re dilêyistin. Hinji lêystikên me jiyên kevinbûnkujipiçûkahiya xwe de me dizanîn, lê hin jê, me bi xwe derdixistin.Ewjî pir caran reqis û stranbûn. Mesela.me destên hevdigirtin û me heleqeyek çêdikir; yekî ji me distrand û ên d inji bi dengekî lêdivegerand.

-34-Yek ji stranênme ev bû:Lo Şivano, Io, lo Şivano, dil bi kulo, dil kovano.INavfe Şivanê'm EIî ye, pez berda dora gelî ye.Lo Şivano, lo, lo Şiva'no, dil bi kulo, dilkovanolBlûra Şivan'm zêytûn e, pir bedew û şikil cune,Bi wî dengê xwe yê xweş ew, di blurê de dixune .Lo Şivano, lo, lo Şivano. dil bi kulo, dil kovana!Lê keçikê, lê bedewê, navzirav û laşqelewê!Gava çavê m'le dikeve narazim ez roj û şewê.Çavên te î di reş kuştim ax û eman gidiyano!Me stranên kevin ên li ser egîdan jî, digotin. Wan zilamakubimêranî, jibobi destxistina çêreyên baştir, xwe davêtinser kurdên din, ew dikuştin, an ew bi xwe dihatinkuştin.Carna, me bêhna xwe, bi şerê berana jî derdixist, Jinav keriyên xwe, li beranên xurt ûşerker digeriyan, ewberdidanhev û seyra wan dikir. Karkirî ji me ew bû ku beranêwî berayêndîtir dida.Evlêstikên me bi dizîçêdibûn. Axeyaqebûl nedikir ku emkeriyên xwe bînin cem hev; ji tirsa ku pez têr nexwê û goştnegirê...Di tenhaîa me de, teseliya me ya bingehîn, blûra mebû. Her yekîji me yeke wê hebû û xweş lêdixist. Blûr bi kêrîgelek tiştan dihat:Bi hewakî hezîn, me pez û kerî li hev didan,bi ahengeke din me ew dibirin avê, dîsa bi nexmeke dinme banî yên winda bûyî dikir. Hêdî, hêdi me ew hînî dengû nexmeyan dikir. Gava berxikhin gelek piçûk bûn û me ewdibirin avdanê, me ji wan re, bi awakî welê dixist ku li ciyêndin nayê lêxistin. Gava me xwey dida wan, dîsa bi hewakîxas me ew didan hev.Berxên me zû dîelimîn dengênblûra û ew ji hev gelekxweş feriq dikirin. Kîjan deng ji bo kîjan sebebê bû, zû diketeguhê wan ûli gora wî dikirin.

35-'9-Ji Zozana veger-Cejna Payizê«BeranBerdan»Koçeriya kurdên xwedî pez ne bê sebeb e. Li biharê dinewalan de berf zûû li çiyan dereng, dihele. Berî, li quntarênjêrîn despêdike û hêdî, hêdî, her hefte, li ciyên ku berfli wê winda dibe, li bin germiya rojê, erd şîn dibe û bi giyayênter tê raxistin. Bi berfê re ku hin bi hin xwe bi şundadide, koçer bi keriyên xwe ve, hîn ber bi bilindahiyê ve derdikevin.Li payîzê, piştî nîvê çiriya pêşîn, tev dan ber meqlûbdestpê dike. Li newala baran û li çiyayên bilind berf,dikevin; Kurda jî, bi keçiyên xwe ve, ji ber berfê direvin,berexwedidmjêrû digehin warên xwe yên berê; li wê, nihugiya kuli havînê hişk bûbûn, ji nû ve, ter derdikevin. Piştire,di dawiya payîzê de, pez dadikeve newalênku hîn berf liwê ne ketiye, eger bikeve jî zû dihele û qet xwe nagire. Digelvê yekê, berf dereng namîne ku bigehe newalan jî, hingê,xwediyên pez bi keriyênxwere vedigerin wargehên xweyên zivistanê.Kurda, vê vegerapayîzê bûyereke bi xêyir dihesibînin;ji ber ku rojên zozana her xweştirû serbestir bin jî, ne bê xeterin. Ev dem bi xweşî digehe dawiya xwe û kerî bi selametîvedigerinciyên xwe û şivan jî kiriya xwe ya havînê timam,ji axayê xwe werdigirin. Digel vê yekê, ev roj ne wek a(Cejna Biharê) ye. Di vêdekêmtir tevdanû canheye. Guhirandinamewsimlisernefsa kurda tesîreke meztndike. Evtesîr.didema hatina rojênpayizêyên bimijûbaran de, hînbêtir xuyadike. Yek dibê qey pez bi xwe bi vê guhirandinê dihese. Gavamin pezê xwe ji zozana ber bi germiyana ve dibir, welêji min re dixuya ku. heywan, bi serên xwe yên, bi awakî dilşkestîxwar kirî, ji borîna rojên serbestî yên çiyan poşmanbûne, ûnaxwazin vegerin govên teng, û heva dawiya zivistanê,ji azadî mehrûm, tê de bimînin.Lê heyat bi ihtiyac û zerûretên xwe, me her gav bindest dike. Jinên xweyîpez, liser riya vegera mal, ji hev dipirsinegerhavîn xweş derbaz bû anna? Bi hev re hêsab dikin,û ji hev dipirsin her yekê ji wan, çiqa, rûn, penîr û cacili hev daye?

-36;-^Kurdên dewlemend, bi xirabî û bi hesûdiyê, qala kurdênfeqîr, ku rexma kêmaniya pezên xwe, bi xebat û zîrekiyaxwe bi nisbeta wan, gelek rtin û penîr, çêkiribûn. Zilama hêsabdikir, çiqa rûn, penir û hirî bikaribin bifroşin û bipereyêwanjixwe re genim û ce bikirin. Kurdên koçer kubipiranîbi xwedî kirina pez îdare xwe dikin, bi çandiniyê mijûlnabin. Ji lewremecbûr in dexlê xwe bikirin. Ev,ji bo wanmeseleyeke gelek dijwar e.îşêpeyda kirina çêreyê zivistanê jî ne hêsanî ye. Herwekî, koçer,li havînê ji pezê xwe re ji bo zivistanê tu êmpêk nayinin di zivistanê d e pezê xwe derdixînin çêrêya.Pîreka bi tiştên ku ji çerçiya kirîne, xwe dinepixînin u•wan şanî hev dikin: Destmal, derzî, ta, biçkov, kibrît, û zînetênpor. Xort û keç. sirênxwedibêjinehev; jixwe re kêûkêdergistîgirtine û wan bisiînin an na?Dilketiya behsa rojên bextiyarîyên zozana dikin, û ciyên ku bi delalên xwe re, bisaetan,li wê diman, tînin bîra xwe: kaniyen ku ji ava wan vexwarin,şevên tavheyivê, gava bi tenaxwe jiçavên xelkê dûr,li bin stêra, li serê çiyan, di nav kulîlk ûheşînayîyêde, deqîqeyênjiyîna xweyên xweştir derbaz dikirin, îawika digotinû direqisîn, û didawiyê de, bi navê xwedê sond dixwarin kuheya mirinêji hev resadiq bimînin. Ev tişt nihu, giş, dihatinber çavên wan û pê dilê wan davêt.Keç. diyariyên ku ji dostên xwe standibûn,;şanî hpvalênxwe didin: gustîlkên zîv,ên paxir, eynikeKedora wêzêr kirî,mirariyên rengareng.; Xort jîji aliyê xwe hediyeyên xwe şanî hevala dikin:Destmal, cizdanên neqişkirî, kirasên bineqşên hevrîşim, goreyênhirî, lepik,,,... Ev giş, ûli dora wan, giyayên zer, kulîlkênhişk bûyî, dar bi pelên xwe yên çilmisî, ezmana tari ûbayen hişk, deriyên zivistanê vedikin û li benda wê

37-digehinê, ;pîrek hurmirên xwe zû saz djkin, tiştên ji çiyaanîbi cî dikin, pezdijmêrin ûkarên xwe pêktînin.Piştire cejna (BERAN BERDAN) tê.Ji vê re, ji her kesîbêtir, kêfa şivan û ya (Jusivana tê. Di vêrojê de, karê wanxilas dibe û kiriya xwe ya havînê ji axên xwe distînin.Roja (BERAN BERDAN) ê, mî dixin govekê bi tenêû berranêntovêktt,li havînê,ji wan cuda diçêriyan, berdidin navwan. Ûsa dikin ku li biharê, giş di carekê de bizên.Gava beran berdidin nav miyan, kurd tifinga berdidin,herwekî şahîneta ziwaca miyên xwe dikin. Wê rojê ha, xwarinênrengareng- çêdikin, xelkê diezimînin, banî belengaza dikinû jiwan rexwarin didin. .Keçên'ciwan, destmalên xwe ji serê xwe dikin û wandavêjin stûyê beranên hêjatir, û xort jî diçin destmalên keçênku hez dikin û dixwazin bistînin, direvînin. Dê û bav balaxwe didin ka kîjan xort destm^lê keça wan distîne. Bi vîawayî dizanin ku keça wan li havînê, bi vîxortî re li hev hatiyeû di dilê wê de heye ku wî bistîne. Eger dê û bav razîdibin, nîşanawan tête birin û'piştî demekê jî, dawetawançêdibe.PiştîcejnafBERAN BERDAN), xwediyên pez hisêba şivanênxwe didîtin. Şivaneki, jibo xebata xwe ya havînê, ji 8 heya 9pez distandin û du.şivan jî,ji 3 heya 5. Li gora adetên ciyî liserhe'r25 serî, şivanekî pezek distand. Bi vê hisêbê, xwediyê200 an 250pezî, diviya bûl()anl5 pezbideşivanê xwe,ev jî li gora dijwarî û zehmetên ku dihalin kişandin, ne tutişt bû. Lê, bi ser de, her xwediyê pez, bi awakî din em di'xapandin. Ewbi cîranên xwe li hev dihatin, miqabilê pere,keriyênwan jî.bi yên xwe re dibirin zozana, ûbi vî awayî,'200, 300, serîbeî ku tiştekî bidin şivana, didan çêrandin.Digel vê yekê, rexma kêmbûna kiriya me, li cem kurdahalê me,ji 'yê. li cem Molokaji, çqtirbû. Ji bo miyekê ji aliyêgurarevandî, an dirandî, kurdanji heqên me ne dibirî ûwek Moioka^'bibêinsafîewqas, li me ne dixist. Je pêve heqê

her şivan hebû ku H havînê ji xwe re, bi dilê xwedî, pezekîserjêke. Ji bo sivik kirina perîşaniya me, ev tiştekî gelekgiranbiha bû.10-Pezên Win'da Bûyî-Mirina BrakîHavîna dîtir dîsa li gundê Keleha Reş li cem BaroyêEvdê em bûnşivan. Bavo, her du brayên min û ez, me-38-çêrandinahemû pezên wî, H ser xwe girt. Me gelek bi xweşî karêxwe pêk tanî; me guhdida gotinênbavo û bi xwe jêşiretdipirsîn. Bavo" êdî pîr bûbû û çêrandina pez êdî jê re pirzehmet dihat. Me bi tenaxwe şixul dikir û ne dihişt ku bavogelek biweste. Ewî bi tenê bi roj rahet dikir û bi şev, herwekîbaweriyawî bi me nedihat, ewbixwe diçûber pez.Ewî digoteme ku xort bi şevnikarin, heya sibê bê xew bimînin, û ku bişev, dizbi tifinga têne pez. Gura jî bi şev, bêtirxwe davêjinkeriya, ûbawerî bi kuçika jûbi tenê, nabe.Gava dibû şev, bavo, kincên stûr li xwe dikirin, çiftaxwe digirt, nizimdifîkandû çavên xwe di tariyê de digerandin.Ji kuçika re ciyê sekna wan nîşan dida û li wê ew didanvezelandin û nobetgirtin. Bitenê Bêlas, seyê hêja, tum bi wîre dima û bi bihustek j-ê ne di bû.Rojekê, serê sibê, gavaem şiyar bûn, brayê min Bro ne limalbû. Em gelek lê geriyan û Ii tu dera me ew peydane kir. Bi vî,aivayî, ez û Derwêş bitenêli berpez man. Piştîçend mehên dinhin kurd gotin me ku Broli gundekî dûr, şivantî dikir. Bavêmin, di cî de bi reket ûçû wî bîne. Lê Bro nexwest vegereû got ktt li mal bi têra xwe ne dixwar, ku kifletên malêgelek bûn û çêtir bû jê re ku bi tena xwe bişixule; qet ne bebi vî awayî ewê birçî ne mîne. Bavo û yadê gelek li berketin,lê.bêfêyde bû, Bro xistibû eqlê xwe ku bi tena xwe bimîne.Havîn bi xweşî derbas bû, lê, li payizê felaketek hate serême. Ji keriyê me sê pezwinda bûn. Bavê minpir li wangeriya, lê, taba wî vala çû. Ji bê umîdî, çû cem falçiyekê, ewêjî gotê ku şivan MîrzaTemo ew dizîne. Bavo çû cem, xeberdanê û jê xwest an peza an heqê wan bidiyê. Şivanê rebensond dixwar kuhaya wî jê ne bû. Lê bavo, jê bêtir bi goti

--39-nên falçiyê baweriya xwe anîû bi xeyd çû cemMûsa beg, serekêeşîra Mîrza Temo. Beg gelek bi nifûz bû, çi dixwest dikir.Da kugiliyên bavê min bibihîse, jê berxek xwest Bavoqaîl bû û bivî awyî ketdîwana wî ûgotêkuli gorafala qereçî,MîrzaTemo sê pezênwî dizine. Mîrza Temqyê reben, ku tucara dizî ne kiribû, bi sond û yemîn xwe xilas ne kir, Mûsabeg,bi zor,' sê pez jê standin,lê şûnaktt wan bidebavê min, ewji xwe re hiştin. Bavêminjivê miamelê pir aciz û dilşkestî bû;du, sê car çû cem beg û pez jê xwestin. Lê Mûsa beg guhne dayê û dawiyê gotê ku eger dom bitelebên xwe bike, ewêwê bide girtin û lêxistin.Bavê minŞdizanî ku her tişt ji destêbegtê, tirsiya û nema bi ser de çû. Me êdî dizanî ku, pezênme winda bûne, û bi wan re, kiriya me ya havînê jî. Em liber diketin, hêstir di çavên me re dihatin xwar û me digoku bela H pişt hev, wek kevirêh giran, têne ser me.Êvareke xweş a payizê, ez, bavo û birayê min Derwêş,gavaem li çolê rûniştibûnû me>anê xwe dixwar, kurdek, kume ne dinasî, hate cem me.Kurd, qedrê mivana ne bi tenê li mal, lê li çolê jî digirin, jilewre, bavo di cî de çû, şîr doşî, xwarin û vexwarin, danînbermêvanê me, jê reli ser kulavekî nivînek çêkir û piştirejê pirsî ka ewê bi çi dikaribû arîkariya wî bike. Mêvanê me piştîku spasên xwe pêşkeşî me kirin, gote ku eve çil roj in ku,sê pezên biyanî ketine nav keriyê wî û pê re diçêrin; ji xelkêpirsî bû û gotibûnê ku ême ne, ji lewrehatibû xeberê bideme.Jivê xeberê. em ewqa kêfxweş bûn ku me ne dizanîjibin qenciya kttvîzilamîbi me dikir, çawa derkevin... Piştireme bi hev rexeber da; welê derket ku mevanê mejiwekmeşivanekîbi icret bû û ku ev bela bi xwe, rojek hatibû serêWÎjî,jilewre dilê wîbi me ve mabû û eivqa zehmet dabûxwe kuvê xeberê bigehîne me.Roja dîtir ez pê re çûm da ku her sê peza bînim. Gava

-40-em nêzîkî kerî hatin, şivan û duşivan xwe li dora me çivandinû ji min xwestin ku ezpezên xwe binasim..

■*-41-pêçin û wî midetekê, li ser devê tenûrê bigirin û rojê, du, sêcar vî tiştî tekrar bikin.Bavo û yadê gotinên hekîm, yek bi yek bi cî anîn.Bi ser de jî, hekîm jibrayê mindu sêcar xwîn berda, di navşîr dekilis keland û ew diuiî ser singa wî. Van dermanênha tu tesîreke baş neda. Brayê min, hin bi hin, ber bi mirinêve diçû. Bavo,dilşkestî, miraceata şêxa kir. Lê, ewanjî,jiêşa reben re tu çare ne dîtin û Derwêş terka me da û ji destême çû. Bê wiji êdi bavo pîr bûyî, ne dikarî keriyên mezinîdarebike. Ji wêrojê bi şûnda, li cemzilamên bipezên hindikşivantîkir. Bi vîîşî dikari l)ê berdesl jî rabe. Ser xwestinawî, ez çtim bajêr, da ku ji xwe re karekîpeyda bikim, qet nebe,yê dergevaniyê. Belê, bi şivanliyê, êdî me ne dikarî nanêxwe derêxin, û ji zûda bi xwe, me bi têra xwe ne dixwar.Il-Li Bajêr-Şerê emperialîstanCenga mezina Pêşîn.Cîranên me xwe pêk tanîn ku herine bajêr, li wê genimû cehên xwe bifroşin û bi perêyê utan ji x/ye reşekir, çaycil ii c&iv û tiştên dîtir ku ji wi\n re, ji bo zivistanê, hetvcebûn, bikirin.Diya minji min re nan peht turek durit, cilên min ênqetiyayi çêkiiin, û bi şev, min xwe giliande kervanekê erebiyanû di du rojan de, em gihaştin Qersê.Bajarê Qersê, li milê çiyaki hatiye avakirin. Li serêçiyê, kelehekemezin heye. Li dora Qersê, liciyên bilind gelekasêgeh hene; Bi xwe, Qers bajareki cskerîye. Kêfa min, gelekbi wan xaniyên, bidu,sê tebeq, bi kolanên kuç kirî û bi bexçeyêndi heşinayiyêde xeriqi, dihat. Lê, ê bêtir ez lê hêyrandimam, mexzenên mezin bûn. Min ne dikari ji ber cemekanaku lipiştwan etwqas ti.ştên bi texlit û spehî hebûn bi dûrxim. Ji bo peydakirina karekî ez li her derê bajêrgariyamû min ew xweş nas kir.Ez li xanekê peya bûbûm û kiriya wê bi xebata xo>e derdixist:Her sibê min axir paqij dikir û heui.ş dimalî. Bi roj

-42-ez li şixulekî digeriyam.Lê, her roj destvala dizivirîm xanêû pereyên min jî digihaştin dawiya xwe. Ji 25 kopekpêve,tu tiştê min ne ma bû. Yekê, hingê şîret limin kir ku ez herimfebrîqeya kevirê xiram ku li Aleksendrovka vekiribûn,gundê kuberêmeli wê şivantî dikir. Ez çûmê û li karxanêrasti Molokan hatim ku min bi wan re li dibistanê dixwend.Bi arîkariya wan, ez ketim şixul. Xebata min ev bû: Danînakevirên kujibin axê derdixistin, di senduqan de. Qcdrê 150keç û xort bi vî îşî mijûl dibûn. Ev kar ne gelek çetin bû,min zûxwe hînî kir. Ji şefeq he}ra bi rojava, em dixebitîn,ango, qedrê yanzde saet û nîv Ii havînê, û deh saet li zivistanê;rojiya me jî, bi tenê, bi 30 kopek bû. Min kevirên başûxirab ji hev ferq kirin; mehê, ji bonacûda kirina wan ji hev,ji min re 10 rûbil didan. Piştire min her du xwişkên xwejîxistin xebatê. Gava êwhatin û bi cî bûn, mejixwe re xanîyekbi tena xwe girt; welê halê me hinek xweş bû û me dikarî,ji bo dê û bavê xwe, çend kopekjî deynin alîkî. Di vêfebrîqeyê de ez du sala xebitîm; gava em hîn li wê bûn,Cenga Emperiyalît (Serê mezînê pêşîn ku dewletên mezin kirji bo xwin û mal xwarina miletên piçûk û paşde mayî), destpekir.Di payiza sala 1914 de, Ordiya sisiya ya Kozaka, hategundê Alêksandrovka û li nêzîkî fabrîqeya me bi cî bû. Herwekîminbi rûsîdizanî, bieskeran re ez zû bûm dost. Herêvar, banîmin dikirin xwarin û nanê spî didanemin.Rojênyekşembê; ez bi wan re diçûm çem; gava hespên xwe dişuştinmin gelekarîkariya wan dikir. Eskerên Kozak û çend zabitênwan gelek hej mindikirin. Gava fermendarê wan bihîst kuez başbi kurdî, rûsî, ermenî û tirkî dizanim, ji min xwestku mehê bi 25 rûbil, ez li ordiyê bimînim û bibim tercimanêwê. Xwişkên min digirîn, ne dixwestin ku ez terka wan bidim.Lê,25 rûbil mehê, ji min re.ji hêstirên wan bihatir bûn;min guh ne da hêviyên wan û ez ketim ordiyê. Lê berê, minsê roj izin xwest da ku ez xwişkênxwe bibime mal û vegerim.Piştikumin ev tiştbicî anî min xwe xist ordiyê û mindest

_43-bi xebata xwe kir. Digel bi cî anîna karên xwe yên tercimaniyêdi navbera zabit, memûr û mixtaran de, diviya bû bi riyênwê minteqê ez giş bizanim, ji hespa re êm bikirim û bi tacirare jî bazar bikim.Piştî heftekê, di bajarê Kajîzman re ber bi Sarîbûlaxve em bi rê ketin. Berê, em li ser cadê dimeşiyan, piştire, liser qerara fermandar, em ketin şiveriyên gunda. Karê minpir dijwar bû:Min hem tercimanî, hem jî rêberî dikirin; diviyabû ez bi xelkê cî re xeber bidim û rê binasim. Pircaraem bi şev dimeşiyan, liwelatekî bi çiya, bi geliyên kûr, rêveçûn û rêderêxistin ne tiştekî hêsanî bûn; çar reyan ewqaspir bûn ku me xwe pir cara, şaş dikir. Gundiyên wê derê ji tesîrapropagandeyatirka, hej Ûrisa ne dikir û reyên xelet şanîme didan. Carek kurdû Tirkên wê derê em xapandin. Gavazabitên me hesiyan ku em di reyekê xelet re diçûn, miawînêfermendar du qirbacên xweş li min xistin; di gel vê yekê tusûç di min de ne bû.Welatê ku em tê re diçûn, gelek spehîbû. Lê pêşveçûnjî pir dijwar bû, girbûna kevira, zinarênbilind, kaşen asê û lehiyên çiyan, meşa medereng dikir. Hespênordiyê ne elimî bûnrêveçûnê. Liciyekî, em bîst ûpêncsaet sekinîn, me solên hespa nû kirin û erbeya selihandin.Jê pêve jî her ro, emhinek radiwestiyan; me bêhnaxwedistand.xwarinaçêdikirin û dixwarin.Roja neha em gihaştin sinorê Tirkiyê. Esker li Sarîbûlaxkom dibûn u li dirêjahiya geliyêuktir ênji dijmin veşartî,konên xwe datanin. Piştî istiraheta çend rojan, eskerênÛris derbazî tixûbê Tirkiyê bûn. Sê kîlometirji Sarîqamîşwê da, şer despê kir. Top, tifing û mîtralyoz dinya li hev dida.Gurgira wan bi awakî dayimî, hewa dadigirt.Karê me ewbû ku em di pişt çiyan re bizivirin û paşiyaeskerên "tirk bigirin. Di vê zivirînê de min rê w'mdakir;ji ber ku Kurdên koçer reyeke nerast şanî min da bûn. Pişfîvê hadisê baweriya serekên min êdî bi minne ma. Welê hatewan ku min ew xapandibûn; ez ji tercimaniyê derêxistim, û jibo du mehên xebatê bi tenê 7 rûbil dan min.

-44Heyif bû ku ez karekî welê berdim, lê tu ti^t ji destêmin ne dihat; min ne dikarî li cem kesî gili bikim. Ordiyame bi rê ket û li serê çiyan,bê çek, li welatekî nenas, ez bitcna xv.emam.Bi kû da herim? Min qerara xwe da ku ez vegerimSarîbiilaxûji wê jî herim Qiznefer, cem mêrê metika xwe ya, mirî. Di van geliyên kûr de, tije dehbeyênkuvi, bi tena xwemanne tişlekîxweşbû. Bi dilekî givaştî ûtevizî, ez bi rê ketimû hêdî, hêdî. gava ezl'ikirîm ku ev ne cara pêşîn bû kuez li ber xeterê dimam, eesnret hate min.I2-Hez kirinû'jin xwestin.Wek ez ditirsiyam ne bû; li rê, ez rastî tu serpêhatinêne bûm. Sax, selim.ez gihaştim Sarîbûlax ti ji wê jî Qiznefer.Li wê, min merivên xwe zû peyda kirin. Mêrê metika . minez nas nc dikirim.Bi tenê ewî bihîslibû ku ez dieûm dibistanêû ku min bixwendin û nivîsandinê dizanî. Ewî ez gelekbi xwcşî qebûl kirim û pirsa xelkê mala me kir. Eeebmayîdima ku riya 50 kilomclir, bêtirs, ez tena xwe hatî bim...Min jî ji wan re bikurtî, çawa ezli febrîqeya kevir dixebitim,çawa ezbûbûmierciman ûçima ez jêhatibûm dêrêxistin,golewi... Welê, qederêmehekê, ez li cem apê xwemamû di vêmidetê de, di î.şên malê de, min arîkariyakeça meta xwe,Gulê dikir. Em her du jîxort bûn;di vê mehekê de, berê, embi hev re bûndost,piştircbi raslî,dilê me kete hev.Bi hêvî ûrica Gulê ji min dixwest ku ez wê mehir bikim; eger bavêwê bê dili jbikira, ez wê birevînim. MA LI CEM KURDA .IIMESELA ZEWACÊ PÎSTIR ÇI HEYEV Min ji kû qelen peydabikiraVEv, wek pozê eiyayê Axri yê bilintir li ber min disekinî.Ma ez rebentirê dinyayê ne bûm? Min ne pere, ne jîpezhebûn û min dizanî k'-ibavê Gule wê bê qelen nade min. Liser vê meselê ez û Gulê, em çiqa fikirîn. Gulê, heta, stiranek j?çêkirûtê delanet li wana anî ku firotina jina kirine adetekekirêt û genî.Ji careke bêtir, bavê Gulê, zilamekî tirtire û bê dil, ku ji

',., ) iy^iBi hêvî ûrica, Gulê ji min dixwest ku ez wêmehir bikim.44-45

Z-Bi hêvi îirica, Gulê ji min dixwest ku ez wêmehir bikim.44-45

i^/Bi hêvî ûrica, Gulê ji min dixwest ku ez wêmehir bikim.44-45

-45-^aliyê tu kesê nehatibû hez kirin, xwe têkilîaxaftinên medikirDigo ku şêxê mezin, heta pêxemberê me bixwe.jinên xwe biqelen anîne; ne xwe, Xwedê bi xwe, ev adet danîye. Gulêciwabawîdidaûdigo ku bav, kcç.ênxwewek dewaradifroşin, wek■pezê'adî. û, ji bo isbat gclck mîsal jilanîn. Lê dawiya wanpevçûnan her giiînû hêstir bû. Gava min 'dît ku iştixalî bêfeyde ye û emnikarin vî kalî şerût iqna bikin min gulêbirealîkî; min gotê ku divê xem nexwê, ku ezê bixebitim ûqelenê wê pêkbînim.Bajarê Sarîbûlax bûbûqerargeheke mezin. hemû eskerênku diçûn eniyêan jêvedigeriyan, li wê kom dibûn. Gelekeskerali wê, ez wek tercimane kevin. dinasîm ûez hixwe re dibirim xwarinê. Bqjekê, serê sibê, eskerek hate malame û gote min ku serekê qerargehê, Mîrelay Emerîk, mindi cî de dixwaze da' kujc re tercimaniyê bikim. Min zû cilênxwe wergirtin û ç.ûmSarîbûlax. Di van rojan de, gundiyêndorê, gelek zad û qût anîbûn Ordiyê. Tu kes ji wan bi rûsînedizanî û tu rus jî bi zimanê wan fehim ne dikir.Gava ez nezîkîcrebeyan bûm, min dî ku fermendarê qerargehêbi xwe,li nav gundiyan sekiniye û dike, nake nikareji wan fehim bikêçima naxwazin pêştetir herin?Bi kurdî minji wan pirsî: Golin min ktidewarên wan ji tabê diketin û kurê gelek asê bii. Ez çûm cem fermendar, min silaveke eskerîdayê û çiji gundiyan hihistibû, gotê. Fermendar li min nêrî,kenî û ji min pirsi eger min dixwest ez bi bimeterciman, minbiçend zimana dizanî, mehiya min berê li Ordiyê bi çibû ûçima ez jê halibûmdcrêxistin...? Min jê re vegerand kuez biKurdî, bi Ermenî. bi Rûsî û bi Tirkî, dizanim ûsebeba derketinaxwejî ji Ordiyê gotê.ma ûji min pirsî ka di kîjanEermendar ji zanînên min saşdibistanên bilin de min xwendibti...?Min ji gotê ku ez kurd im, ku bi tenê rûsî min didibistanêde xwendiye, ênmayî, min li cemtirk, ûermeniyaşivatîkiriye û bi vî awayî,min zimanên wan girtine. Fermendaremjr da ku çekê eskerî li min kin...

-46Bi karê min ê nû halê min gelek baş bû. Sarîbûlax nihuji aliyê Drûjîna 593 ya Orengbûrg (Eskerên bi imir gelek mezinku du cara eskertiya xwe kirine.) işxal kirin. Ji wan re«()rdiya îsa» digotin.ew jî, jê gelckaciz dibûn. Carna erebeyênxwarin û zad gelek dereng dihatin û yekineyên eskerî bêqût diman. Hingê, zabitê lewazim, Andrîev, miawinê wî Nikolayêvû ez, bi çend Kozaqan re, em diçûn gundên doraxwe da ku pez, dewar û dexil bikirin. Gelek cara, malê gundiya,hemen.hemen, bê pere distandin. Li ber çavê me, zabitqayimeyên sexte pêktanîn û gundiya icbar dikirin ku wanimza bikin; pereyê mayî bi zabitên din re pardikir.Min zivistanên sala 1914 û 1915 bi timamî li wê derbazkirin. Her wekî, her tiştê min li ser Ordiyê bûji meaşêxwe min kêm xerc dikir ûmin pereyê xwe giş dida bavê Gulê,Seîdo, liserhêsaba qelen. Ez pêre bi 150 rûbil li hev hatibûm;eger min ev pere gî bidayê, Gulê wê ya min bibiwaû hingê heqê min hebû ez wê bibim. Qelen ne gelek giranbû, Seîdo bi vê miqdarê razî bûbû ji ber ku ez ne xerîb lê,kurxalê Gulê bûm.Bi vî awayî, hin bi hin, min qelenê Gulê dida Seîdo. Evtiştekî hêsanî ne bû, lê ji bo anînagulê, minê her tişt bikira...Gava ji qelençi dima min da, min sê roj izin stand ûezçûm cem Seîdo; min jê re got ku divê Gulê hazir bike kuez wê bibim cem dê û bavê xwe û dîsa vegerimser karêxwe.Lê hingê tiştek qewimî ku min tu cara ne anî bû bîra xweSeîdo qebûlne kir' keça xwebide min û bi eşkere got ku mintu qelen ne dabûyê û ku bi zor min dixwest ez Gulê birevînim.Bixwe.şî, nrin gotêkumin qelendabûyê; Seîdobi tehqîrlimin nêrî, her tişt inkar kir û got:

46-47Jina, tifing di dest de. namûsa xwe parast

46-47Jina, tiiing di dest de. namûsa xwe. parast

\Jina, tifing di dest.de, namûsa xwe. parast«-47

-47-mê çikûsû zalim,guhne dawan û herwekî du qasê minbû,rabû ku li min xe. Tifinga min li ser milê^min û qntaxa wêjî li destêmin bûn. Gava Seîdo hatemin, min baz da. Ew ketedu min, û ez li hewşê girtim. Destê xwe avêt tifinga min,lûla wê girt û ew bi aliyê xweveda. Bêî ku ez vegerimpaş,min xwe avêtepêş û tifing di destê min de teqiya. Seîdo dicî de hatibû kuştin.Ez girtim û ez birim cem fermendar, ji wê jî gundêKulê, li cem Serekê Polîsê minteqê. Di isticwabe de, şahid ûgulê jî bi wan re ifadamin tesdiq kirin û gotin ku eger Seîdotifinga min ne kişandaba ez direviyam û ev misîbet nedihate serê wî. Li ser xwestina '"Termendar, îşê min bi de-.rengî ne xistin ûez berdam. Lê merivên'Seîdo dawa xwinêli min kir û li kuştina min digeriyan. Êdî min ne dikarî ezli wan deran bisekinim û Gulê careke dî bibînim. Merivên wêew bi xwe re bir...I3-Li Tirkiyê.Li ser şîreta fermendar ez bûm tercimanê Ordiya I a KozakênLabînskî û çûm eniya Tirkiyê. Li wê, li gundên ku ketibûndestê Ûrisan, teqrîben, xelk, li ciyêxwe mabûn. Ezab ûişkenceku jialiyê zabit û eskerên Qeyser bi wan dihatinkirin,minbiçaven xwe didîtin. Leşkerên Imprator wa bawerdikir ku li şer her tişt mesmûh e: Talana malê xelkê, şikênandinaerzajin ûkeça...Da ku xwe biparêzin, jina dest bi şere canî û bêbextakir û li gora adetên kevin, xencer di dest de, bi mêranî namûsaxwe parast.Hadiseyek hin dibira min de ye: Di vê minteqêde, li gundêKêrik, pîrekekji eşîra minhebû.Ewê di mala xwe de çeleyeke jina pêk anî bû û nedihişt ku zabit ûesker bikevin hundirê malê. Di gel vêyekê,zabitên xort aşiqî vê delala şerevan bûbûn û gelek dixwestinku wê bêxine destên xwe.

_48-Zabitên Ûris diherbê de gelek pere distandin û gava lieniyê lihevxistin disekinî, xwe didan sefabeteke mezin. Birojanve, nemaze bi şev, diketinvexwarin û qumarê. Serekênwan ew didîtin bêî ku dengê xwe bikin, herwekî ev tişt gelekadetîbûn...Carekpiştî vexwarinekê, di şeveke xweş de ji yên havînê,çendzabit xistin serê xwe ku bikevin malajinên asê. Gavaderiyê hewşê girtî dîtin, xwestin di ser dîwaran rebikevinhundir. Zabitekî xwe bilind kirdaku derkeviyê. Van serxweşênha wa dizanîn ku dimal de tu peya nîne, lê gava ku tifingekli wê teqiya û berik di ser serêzabit re,derbaz bû, şebqawîqul û serê wî jî hinek birîn kir, pir şaş man... Zabit di cîde ji dîwêr hate xwar ûcareke dî ne wêrî xwe nêzîkî wi bike.Lê, yekê din west mêraniya xwe nîşan bide ti çû kujiwî alî, derbazî hindurê malê bibe; Tifingeke dî hate berdan,û zabit, bi milekî brîndar bûyî,pol, poşman, vegeriyacem hevalêxwe...Ji nîşandariyapîrekan ecayib mayî û ji tirsa ku dengêtifinga bigeheguhên dewriyeyên Ordiyê, zabitên me destvala û ser nizim vegeriyan ciyên xwe.Piştîçend rojên din, ji nû ve avêtin vê male. Lê dîsa,zabitê ku dixwest bibihure cem jinên kurdji aliyêtifingvanênveşarlî derbek li milêxwexwar û bi îez xwe bi ş/lnde da.îcar, yekêraporek da Erkanê Herba Qerargehê- Di cide, zabitekê inzibatê bi çendeka dinre hate wê de rê ku tehqîqatêbike. Ezjîdi vê cncimenê de 'lerciman b/mi. Gava emgihaştin malajinên kurd, zabit di pêşiyê de ez şandim da kuji pire/ca re bibêjim Au evencimen ji bo parastina wan hatiye.Ev giş bi roj çêdibz'm û gava gihaştim mal, li ber derî tifingeA"dirêjîmin b», lê minbi A'urdîgote wan: Metirsin,» ezji we me!„Hiştin A'tt ez bikevim hewşê it piştire himdiiê malê bi xwe.Hingê min dit ku şervanênme çar pîrek bûn: Xesû û her sêbûkên wê. Sereka çetê, bi rastî jinekeke gelek spehî, bûka pi-

fs^vliX'C-m'i«a

it!'pjp*'Sivabend û Xecê48-49

- .'^Sivahend û Xecê44-49

-49-çûAiir bû; her du bûkên din û xwesû, li bin emrê wê bûnoiş bi tifing û rex. Min gote wan ku Mezinê eskerî yê bilintirhatibii, lehqîqê; dixwest rastiyê bizane da ku yên bi sûçceza bike'. Pîrek çûn mezeleke dîLir ku bi hev re şewrê bikin.Yek ji wan tifinga wê bi dest û li min dirêj kirî, li berderî-sekinî. Piştî ku, qederê nîv sael, bi hev re axaftin, vegeriyanû li ser niyetên heyetê ez dam sondê, Minji bi yawan kir. Piştire heyet hat û ji hemû jina, jihin zabitû eslcera,pirsakirin. Evan ga/.ina ji wan jina dikirin û gelektiştên xirab di heqê 'ivan de digolin.,Ti isticwabê, pir filen zabit û eskeran ên ne baş derketinmeydanê. Dawiyê. hin zabit lmliii rêkirin yekîneyên din,ûjibo parastina jinên kurdji, nobetç.i halin danîn li bermala uian. Lê, pireka baweriya xwe bi u/an ne tanî û ne dihiştjiminpêvetn'kes bikeve mala wan.Çendheftebişûnda em bîn bêtir ketin nav Kurdan ûgihaştin civayê Sipanê ku bi bilindahi ji Axrî ne kêmtir e. Çiyayê.Sîpanê vê mihle.şm, çiyayê (Sivamend û Xecê) ku li weçend car min stirana wan bihîsl. «Siyabend û Xeçê* yek jiçtrokên kurd yên xweştir û spehîlir e.I4-Ezhêvî jjwedikim, mebinqurbanên derbênmin!Vegera min mal.Liber civavê sîpanê emgelek ne man, piştî ^nd rojan,ji serfermendiir emir hate me ku em bi pêşve herin. Belê, hser serdestiva Ordivên Ûriseniya şergelek çûbii pêş./ab.leki,çend Kozak û ez jî bi xwe re birin û di pê.şiyê de derket. Diviyabû, berî batina esker, em ji qerargehê re cî, ji Ordiye rexwarin û ji dewara rejî êm, peyda bikin.Gava di quntara çivakî rc ber bi jêr dib/in ine kurdekdîdireviyaû 10-15 peya jî li peywî, dida ser û tifinga berdidanê^lêberikênwangî vala diçûn. Firar tim dizmrî u digote

-50wari: «Ez ji we hêvî dikim, bela xwe ji min vekin û mebinqurbanên derbên min. ,fi min çi dixwazin? Ev meseleke borîye.» Mêrik baz dida, şîreta li wan dikirin, û gava guhnedidanêdizivirî wan, bera wan dida ti di her derbê de yekji dijminênxwe dixîsie erdê. Kozakên me tev de, tlestek fişek berdanêti li lingê wî egîdî xislin. Mêrik mecbûr bû bisekine.Di isticwabê de hatc zanin ku evzilam, ji bo hilanînatola xwe. ketibûndû vîpeyayê hêja. Firar ku, bimêranî û nişandariyaxwe em heyirî hiştibtîn, çû bû gundê ku ji'ziîda Iiwêmerive/e kuştibiî. Merivên kuşli wî dibînin, û henyekî dizaninku ji malbata wi tu kesê dîtir ne maye, didin pê kuwîbikujin. Qalilji gund direve, û ji tifingaxwe bawer, jidijminên xwe natirse, henekaxwebi wan dike ûjiwanredibêje: «Qurbanên berikên min mebin, bela xwe ji min vekin!»Ewên ku kctibiin dû wî giş hatin girlin û rêkirin berhakimê Mclazgirt,nû ketî destê Ûrisan. Brîndarjî hate danînxestexaneva eskerî; li wê, pi.şlîku brina wî bi timamî rahelbû, dîsa vegcriya mala xwe.Jiyîna min li eniyê, bi vî awayî derbas dibû: Çûn û hatinêndayimî di nav gundaii warên koçeran de. Zivistana sala1915-1910 nêzîk bû. Halê minjîpêre dij/wartir dibû; sermadestpê dikir û ez dil'ikirim vegerim mal. Di vê wextê de, gelekeskeranji malên xwe xebcrên xirab distandin. Ji tvan redihate nivîsandin ku.ji ber sel'erberiyê, tu kes li gunda ne mabûku bi çandiniyê mijiil be. Geîekji wan'ji eniyê direviyan.Her eend emnêziki çephê dibûn, rewşa me xirabtir dibû.Min xiste eqlê x/f;e ku ez xwe ji ;yezîfê derêxim... Meaşêsê mehan dan min ûdi cîde min berê x«;e dagundê Astaf'-lû, (li minteqeya Sûrmeli, labiî Erîvan û welatê bavê min).Gava ez gihaştim mal, min xelkê xwe di perişaniyekemezin dedîri, salakê dûrketina min ji mal, ew ji xebatkerekmehrûm kiribûn û işênwan tevlehev bûbûn. Di vê nebûnamin de H mal, çavên diya min êşiya bûn; her weki doktor ne

51-bûn, çûbûn cem hekîmêkurmancî; ewan jî çavên diya minewqas baş derman kiribûn ku, rebenê bi zor ber xwedidît û nema êdi bi kêrî işêu malê dihat. Her du xwişkênmih kebaniya malê dikir. Bavê min jî, rexma pîrî û êşênxwe. dîsa diçû ber dewarên xelkê.Gava ez ketim hundirê malê. diya min ez ji dengêmin nas kirim. Xwe avête min da min maçî bike; ne dihiştku tukes berî wê nêzîkimin bibe. Bebenê ne dikari cilc minê eskeri bibîne; destênxwe li ser min digerandin û kêfa wêbi.bedla min a eskeri û bi bjçkokên wê yên mezin, dihal'Pişti ku'ez têra xwe himhêz kirim, diya mînhişl ku xwişkênmin jî bên silav lî min bikin.Xebera hatina min zû li gund bclav bû. Merivû nasênme hatin xweşhatinamin. Bavo neli mal bii, çûbû ber golika.Xwişkamin çû xeberê bidiyê ûlibergaranê rimêdaku ewvegere mal. Bexma pîrbûna xwe, bave min, bê sekin, bihinçikandîû çav bi hêstir, bi lez hate mal, ez himbêz kirimû gote min: «Çima te ezberdam? Ez êdi pîr bûmc û nikarimheri'm ber dewêr...!»Piştire rûnişt, bêhnaxwe kişand û bi girinê ket. Hingê,min heştî rûbilên xwe derêxistin, danê û got: «Evêjibo zivistanê,têra we bikin.D Kelek kefa bavê tnin hat: ,Ii bo wî, herwekîelimîbûkiriyên bê qiymet, he.şlî rûbil, xezneyekemezinbûn.Qederek ji payizêderbaz bû bû û çêreyên havînê digîhaştindawiya xwe. Min ciyê bavê xwe girt; da bihêlim çendrojan xweş rahet bike.Min turikê xwe yê kevin bir û çûm dîsa çolê, ber golika,Bi xwe piştî çend rojên tlin berf daket, çêre êdî ne manû ez vegerh'am mal. Ez çend rojan di nav xelkê xwe de mamû piştire di şixulekî fikirim.I5-Di partiyê de.Minizna xwe ji mal xwest û berê xwe da bajarêSarîqamîş.Li wê, ji bo xebatên avahiyê di (Drûjana 6 a) de ( tab )û-

-52-ra ihtiyatan), cz bûm emele. Piştî çend rojan, gava serekênmin bihîst kuez'bi çendzimana dizanim, ez dîsa kirim terciman.Drûjana me ber biErzerûmê ve, ku di meha Sibatê deketibti destê Urisan, lêhesîna teng çêdikir. Di vî karî de, 'jiher miletan Kurd, Ermenî. Tirk, Gurcî... çcnd hezar cmeledişixulin. Ji van pêve, ji Moskowa û bajarên Bûsiya yênmezinjî, gelek ûris hebim*. Min ji wan gelek naskirin û bi Kilîmov,Mîxaîlov, Popov Şûkro Kornev re ku piştire min liînoskova dî, ez bûm dost. Ji Kornev peve cwên din gi? endamênpartiya Sosiyal Dêmokrat a Bolşevîk bûn û di teşkilatênveşarti de dixebitîn. Kêfa i»an bi min gelek dihat; ezkirim hevalê xwe û ez pir caran dibirim civinên xwe.Heya wc gavc, hcyamin ji civatên veşarlî ne bû. Cara pêşînbû ku cz rastî xcbatkerênsewrewî dibatim. Di civinên xwedeendamen civatbibêjim ku pirguhjimin dixwest ez ji emeleyên ne Ûris rencdin şixul û zêdekirina kiriyên xwe telebbikin. Min li ser xwe girtinên gihandin emeleyênKurd, Tirk û ycn dîtir... Ewan jî di ci de gotinên me ecibandinûxwcstinên xwebeyan kirinku, bi tercimaniya xwe mingihandinciyênberpirsiyar. Meqamên bilind serên xwe di berxwe re berdan, li ber xwestinên emcleyan serê xwe daninûhin, bi hin kiriyên wan zêdc kirin.EmeleyênMoskowa ji min rc neşriyatên sewrewi (serhildan,lapcrîn) didan. Bi saya xwendina van kitêban û timû tim bi ditina endamênpartiye, hêdî, hêdi min li berxwe didîtû ji bo Azadiya milelên bin dest û xilasiya l'eqîr û xebatkeraji bin istimara xwedî milk û dewlemenda, dibûm şeravanekîbêtirs ûserhişk. Berê, fcrq di navbera Bolşcvîk û partiyêndin de çi bû, min ne dizani, lê, min hez dikir ku hemupartiyên isyan û azadîxtuaz xwe bikine yek û tevde jj bo armancakêbixebitin: RAKIRINA LSTIBDAD Û ZILLM, SEKI-NANDINA ŞER. NASKIRIN.A HEQEN HEMU MILETAN,ÇI BIÇÛK, ÇI MEZIN, XILASKIBINA FEQÎR Û XEBATKE-

--53RAN .II BIN TEHEKUMA SERMIYAN, ANGO JI YA DEW-LEMENDA. Min fi'krên xwe gotin hevaiên xwe. Kilîmov, dûmû dircj bi min re axaft û pi.şlire kitebekepir mezin da min kumin bi diqetekekûr xwend. Paşê, ez ç.ûm civînên Bolşevîkandi nav rêla da,li wê ji bo qulibandina hikumctê Bolşevîkxwe pêk tanîn, Tenbîha li min kirin kuji tu kesîre behsavan civîna nekim yan na polîs wê bihatana me û em gişbigirtana...Bi vî awayî, hin bi hin, pêşiya min firehfir bû; xebatateşkîlatên partiyê ezbi xwe re kişandim û min xwe gihandeBolşevîka.

BIRA. DIWEMlN

-56-l-Sala 1917.Kelaşahiya rojên Sibatêxwe danî. Bêmanabima şer jiher kesî re êdî eşkere bû, lê dîsa, di gel vê yekê dom dikir.«Qeyser êdî ne maye, lê... Hikumeta Miweqet hikim dike.» Ûtabûrên nû rêdikirin eniyê.Li mîtînga (li hevgihanên mezin), Menşevîk û Eser(Civata xwediyê arda yêniştirakî, malpardar) xwe tev didanû armancên xwe bi qîrin belav dikirin: «Şer heya serdestiyadawînîwEsker, li ciyê xwe melûl ûdil'şkestî diman, bê deng gubdidan $»otaran,'bê dil û bisistî, dihiştin ku wan rêkineniya şer.c"> 'Û li eniyê, grûya (qitea)êrîşî dijmin ne dibir û dixwestku wanvegerînin welatê wan, Bûsiya.Fermendarî,.ji bo itaeta wan, Kozak û Jûnkera (şigirdêndibistanên cengê) rêdikirin.Ji Rtisiya, di ser eiyan re xeberên bêbextî û birçîbûnê,dihatin. Xeyid, gilî, ûgazin, ji eniyê, digihaştin paşiya wê ûdi navesker û emeleyan de, belav dibim.Dinav van dilêşî û gazina de, zerûriyeta bi tehdîd xwedabihîstin «Edî şer raweslînin! Mevegerînin mal!»Drûjana me a Qefqasiya, hingê, li Sarîqamiş dixebitî.Dinavmede gelekelemanên Rûsiya hebûn, lê herweki hikûmetaQeyser bi wan bawer ne bû, çek ne dida wan ti ewdiîşênavahî ûçêkirina riyan de, didan şixulandin.Cejna yekê Gulanê, (Cejna Xebatkera) nêzik dibû. Te.şkilataBolşevîkana bi dizîjî kti ez tê de bûm, bi dil ûcan xwejivê rojê re pêk tanî. Meqerar da ku emê Seyranekê Gulanê ûmîtîngekê pêk bînin, rêçika Bolşevîkan bidin zanin û ji eskerû xebatkera re, çima Hikumeta Miweqet şer ne disekinand,bidin fehitu kirin.Armancên me ev bûn: «Bawastandina şer. Aşîtiyekebêilhaq û terxîs kirina Qrdiyê.w wek endamê teşkîlata bi dizî,karê min ew bû ku ezdi nav xelkê bajêr de beyaname û gazi-

_ 57-ziyên Komunîstan belav bikim.Bi kincên minên kurmancî.tu kesji min bi şibhe nedibû.Bi kum û destmalû bi şal û şapikên xwe ve, serbest, ez li navbajêr digeriyam û li ciyên, ji berê de tayin bûyî, ez rastî hevalênxwe dibûm. Beyaname ûkitêbokan didan wan.Bi roj em di nav rêlê de dixebitîn û êvarê ez vedigeriyambajêr.Carekê, gavabêrîkên min tije beyaname ez ji holikaxwe derdiketim, li ber sênca iêlê, rastî hevalê xwe yê Drûjana,eleman Şineydir, hatim. Mm bala xwe da. bû ku, ew her gav,herwekîbi tesadifî, li wê, rastl min dibû, heya ez ji ber çavênwî windabibimlimindinêrî, herwekî dixwestminji casosanbiparêze...Ez sekinîm ûbala xwe uayê. Ew kenî û nêzîkî min bû:Tu diçî? Ewî gote min û li dora xwe nêrî.—Ez diçim. Û tu jî ,ji xwe re digerî?...Ez digerim, Şineydîr kenî: Ereb! Min jî bixwe rebibe!Diltengî nîşan da û sor bû. Minbaş liçavên wî nêrî ûgotê:-Biku da?Bajêr...Çima?!!Ezebi te re bim. Ez dizanim...Tu çi dizanî? Bêje...!Şineydir kenî.Metirse xeber bide!Ezêji çi bitirsim? Ez dizanim... Ez ji zûdadizanim,hêdikagotêguhê min û destê xwe li bêrîka min xist... Here,Ereb, bi dilekî xurt here!Ez livir im... Û Şineydir, bi fîkandinê,di ber sêncê re meşiya.Ez ketim du wî, ew girt û gotê:Şineydir!

58--Çi ye?Te gotiye hinekan?!Tu dînî... Gelo yek dikare vi tiştî bibêje her kesî?!Ev di şeva Yekê Gulanê de bû. Min ji wê bi şûnda êdîŞineydir ne dî. Gava ez gihaştim bajêr, min beyanameyadan hevalekî xwe kuli benda m'in bû, û berê xwe da istasyonaSarîqamîş da kubikevim naveskeraku, ji bo bihîstinaxeberên Rtisiya, li wê komdibûn.Li istasiyonmin lihevgihaneke gewre dî. Bi nêzîkayî,hemû lekên Ieşkergehê li wêkom bû bûn. Meydana li ber istasyontije xelk bû. Civîn li ser vî ti.ştî hatibûxwestin: Pakêtênkujieskerare ji Rûsya hatibûn rêkirin, di rê de riziyabiin, û gava gihaştibim Sarîqamîş, midire istasiyon ew ji wagonaavêtibim, ji ber ku êdî bi kêrî tu tiştî ne dihatin.Timam di vêgavê de, yekînekê rêdikirin eniyê. Eskerapakêten riziyayî dîtin, ji enira xwe çûn li midîr xistin û mîtîngekpêkanîn.Qebûl ne dikirin herin cephêûdixwestin ku wanvegerînin malên wan. Gelekdiaxaftin û ser gerim bûn.Gotarên wan gelek lesîr li min dikir. Bi lerza şabûnêez dilerizim. Dilê min pir dixwest ku ez derkevim pêşiya vaneskeran ku bêrawestan, xwe tev didan. Qiweteke ne nas, ez,berbisenduqa ve ku menberekpêk tanî, avêtim. EsA'erekîezsekinandim.Bra, ez dixwazim xeber bidim, ez bolşevîk im!...Kenî ûdestê xweda min. Ez derketim ser sendûqa. Liwê qiyafeta min a Kurdî, bi kum ûdestmal ti bi şal û şapik,eskera eleqedarkirin. Li dora min herkes xwe kerkir.Xeber bide esker gote min, lê bi dengekî bilind, daku herkes te bibihîse!Bi qetandin ûnîvqtirçî kirina pirsên rûsî, min dest biaxaftinê kir, û, di nav çend salên dawîn de, min çî dibûn ûhiskiribûn, gotin wan. Min gote ku, berê Qeyser em dixeniqandin,lênihu, lişûna wî, bajariyên dewlemend, beg û axame dixeniqînin û me rêdikin mirinê. Divê ku em wan ji hi-

- 59kim bavêjin û vegerin malên xwe.Ev tirk e! Zabeteki îewt, lewt, kir, derket ser minberêûhate min.Eskera lê kir qîrîn: «Dêstê xwe dirêjî meke!»Ezji ser sendûqa hatim xwar û di nav xelkê de windabûm.Mîtîng heya miqdarekê ji şêve jî dom kir.Bi şev dereng, ji tiştên ku min kiribûn kêfxweş, di kolanaistasiyona teng re, ez vedigeriyam holika xwe, û min jixwe, re hêdî, hêdî, straneke kttrdî digot. Ji nişkave, ji paşmin reperepa lingêzilama hat. Ez sekinîm. Çend meriv dabû dû min.Vaye..! Zabitêku ketibu pêşiya wan kireqîr, û di destêwî de tiştekî giran dikila.Bi wî li serê min xist. Bê hi.ş, ez ketim erdê...Di hebsa Sarîqamîş de, di hicreke piçûk de, min çavênxwe vekirin.Nobetdar kete hicra min. Gava dît ku min bi nalîn, serêxwejierdêhildikir, pehineke hişk lirûyê min da û got:Tu dîsa hatî hi.şê xwe, ne,.? Sa, kurê sa..!Ez dîsa ketim erdê...Di hicra xwe de, çend rojan, cz bi tena xwe mam.Piştî isticwabê ezbirim cem girtiyên din. Li'wê, çend eskerhebûn, Di navwan de, bi nave Nikolayev, zilamekî rîspî ûxwendejî hebû.Gava bihîst ku ez dimitîngê de hatibûm girtin, Nikolayêvji min re dest bi dayinaşîretan kir, da ku di isticwabê de, çiû çawa cewab bidim? Lê, hevalên min, ji bcrc de, rê şanî mindabûn da ku ez wan nefroşim.Ez birim cem mistenlîq. Ewî, di mîtîngê de, min çi gotibûn,ji min pirsîn. Di bersîvên xwe de, bi rûsiyeke çat, pat,minjêre tiştên tevlihev gotin.

60Hakim qîr dikir û lingê xwe li erdê didaXwe kermeke! Tedimîtîngê de behsa Bolşevîka kir?!!Bolşevîk?... Ûmin şaş lê nêrî.»Tu Bolşevîka nasdikî?... Hakim bi dengekî bilindqîrdikir min, û şeşderba xwe dida singa min.Ezdikeniyam û serê xwe dihejand.Bêje...Ezbolşevîka nas dikim! Miletekî mezin... Dibê lazimeşerê Tirka bêtekirin..Divê herkes heriyê...Hakim tif dikir, xwe hiltavêt û banl nobetdara dikir kuli min xin.Bêje... Hakim dîsa qîr dikir, û şeşderba xwe li ber guhêmindigirt.Lê,bigirîn,mindîsadigot:Bolşevîk, miletêmezin..Şerê tirk dixwaze»Piştî ku-bi min re çend rojan, kişkişandin, hakim qanîbû ku xeletî çêbû bû û li hebsê, yekcar ez ji bîr kirim û di despêkahezîranê de ez berdam.Ezdicide,çûm civata xwe.Hevala, mayinamin li wêminasib, nc dî; di wê rojê de, ez vegeriyam welatêbavêxwe.Gundê me, Bêav.2-Ligund.Li welêt tu tişt ne guhirî bû. Wek berê, Walî hin «Xwedêû Qeyserê» minteqê bû. Wekadetî, çawişê Jendermê, kurdadavêtin ber dara, û mal û pereyê wan dixwar. Kurda jî hînxwe bê deng dikir û li ber zilamên hikumetê xwe heya erdê ditewand.Ne dizanîn ku li Bûsiya inqilabek çêbûye û Qeyserêdîne maye.Mingundicivandin û HBûsiya çi çêbûbû,gotewan. Gundiyabitirs guhdariya min dikir û kala, bi pistepist, şiretadidanmin: «Bala xwe bide, Ereb! Hakim wê bibihîse û belakî

61-bîne serête.»Û ez berdidam û diçûn malên xwe.Mezinê gund, Cindiyê Emo guh li gotinên min bû. Hatecem min û bi çawişê jandarma eztirsandim.Gotinên minvala ne çûn. Heta, berî hatina min jî, liser azadî û parkirinaerd û milka, hîn gotin gihabûn gundiyan;lê Kurd ji hikumetêewaas ditirsiyan, ne diwêrîn ji kêku bû, tişta bipirsin.Lê, H gundê me bi xwe, ji minrehevalek derket. Ev, binavê Xelîlê Şero, gundiyekî feqîr bû. Li serê çiyan.me bihev re, çend şev derbaz Airibûn û li serîşên dinê û jiyîna xwe, axaftibû. Min jê re qala Bolşevîkakiribû û gotibûyê ku ev jigundiya re serbestî û erazî dix«;azin.Xelîl guhdariya min dikir ûjişahiyê çavênwî diçirisîn. Em bihev re di zeviyan de digeriyan; Xelîlbitiliyê xwe,şanî erdênxwediyê milka ên bê hed û hêsab, dida û ji kêfxweşî bihnçikiyayî,digo:Ev erd jî, wê yên me bin...Giş ême ne. Emê her tiştji destê wan bisiînin...Û pez û dewar?Ewjîwê bikevin deste milet...Xelîl dikenî û wek zarokekî piçûA" xwe hildida:Divê ev tişl, rojek berî rojekê,çêbibin;Em bi tena xwe nikarin. Divê milet tev de xwe rahijêvî karî... Min gotê.Gundên Kumsoro û Qerekele bi xwe, wê bibin ên herkesî? Lê eger erd têr nake?..Erd wê têra me gişan bike, min dilê wî rahet kir...Carekê, Xelîl gundîkî xweşhal, Cindiyê Ûso, anî.Ereb, Ewî gote min, tu dibêjî ku erd ê her kesîye?Belê.Û hikumet? Ew erd nadê me...

-62Emê ji xwe re hikumetekê deynin.Eskerên wan hene.-Kî?Serekên me.Emê jî heq, îman ûçiyayên me hene...Cindî ponijî, û bêîku tiştekî dî bibêje, serê xwe nizimkir û vegeriya gund.Roja ditir disa hat:Ereb, tu îsrayil Mîrakiyan dinasî?Belê ez wî dinasim.Ezli cem wî bûm. Cindî sekinî û li çiya nêri.Te tiştek gotê?Belê,Mamoste îsrayil Mîrekiyan çî dibêje?Ew jî wek te dibêje, Ereb. Cindî xwelal kir, piştirebidengekî nizimbiserde ajot:Ez çûm Qerekelê.Kurd çi difikirin li wê?Erazî dixwazin.Çrd dixwazin?» Şaş, mintekrarkir...-»-BeIê, li Qerekelê û li Gazaçîn, gundî behsa erd dikin...Bêje, emê çi bikin?»Min got...Serekên xwe biqewirînin?Belê...Ewê bi me re bibe, Cindiyê Ûso, wê bibe hevalê me...Belê, Xelîl xwe ne dixapand. Cindiyê Ûso bû hevalê me,û piştî wî pirgundiyên dîtir jî ketin şopa wî

- 63-Roja ditir, serê sibê zû, siwarek bi lez hate gund Bi qîrqîrêçû mala mezinê gund. Di cî de kurd li dora wî kombûn.Mixtar! Siwar, bi dengekî bilind, ban kir,axa emirdaye ku gundî gişherin mala wî, jiber ku îro, walî bi xwewê bê cem wî û we giş dixwaze...Cindiyê Emo bi îtaet serê xwar kir.Ji bona çi? Hinekan li dorêpirsî.Metirsin, suuar biken vegerand. Nihu, êdî azadî ye.Axa nema dikarin zilim bikin. Piştire qîr kir hespê xwe, ewraAir telebê ûberêxwe da çiyê.«Serbestî? Axaêdî zilim nakin!!!»«Herin cem axa, Xelil digo, nihuazadî ye!...-Zimanê xwe pir dirêj meke û bala xwe bide gotinênxwel Cindiyê Emo gotê û bi tiliyê xwe ew tebdîd kir.» .Herkes xwe lal kir. Emo, bi awirên tûj, li dora xwenêrî, lêvên xwe yên qermiçî li hev xistin û got: «Herin, lê bitertîb, we seh kir?!!»Gundiya da rê û bê deng ber bi çiyayê ve meşiyan.Li gundê Digurêmezin, bi nêzîkayî, hemu xelkê minteqê,civiya bûn.Nemînendeyên hemu miletên ciyê me li wê bûn.Nemînendeyê Hikumeta Miweqet, gotarek da. «Sewreyekli Rûsiya hatiye çêkirin, ewî digo. Qeyser ne maye,û êdi.milet ji aliyê neminendeyên xwe tê gerandin, û li serwan jî Hikmeta Miweqet heye.»Û erazî?! Xelil kire qîr.Pirsa erd weke barûdê, agir girt. Bi sedan ve dengaev pirs tekrar kir.Gotarbêj zorda xwekudengê gundiyan bide birîn; lê tukes guh ne didayê. ji bihntengiya xwe, çû cem mezinekîkurdê gelek bi nifûz, Egid beg.

- 64-Ez li nêzîkî memberê bûm û guh bi gotinenwî dibûm:Ev xwestin ji kuketine navKurda?!!Egîd beg bi çav ez nîşan damê.A!a! Nemînendeyê Hikumet mirmirî, û bi diqet li minnêrî.Ez bi cilêeskerî bûm. Piştire devê xwe da guhê Egîd beg,û tiştek pistepist kirê.Egîd beg bi giranî serêxtyehejand ûbanî Çawişê Jendermê kir. Ewî jî, bê deng, temaşa min kir,û bi işareta teyid serê xwe bir ber xwe.Ereb, derkeve, xeber bide! Xelil bi lez hatî cem min,digote min. Hevalên me hêvîji tedikin ku tu ji wan re gotinênr,wc yên gund bibêjî. Li benda te ne zû bike!Bi lez, ez derketim ser memberê.Firarê eskerî...!Nemînendeyê Hikumeta Miweqet, dinav diranên xwe re fîkandûxweji min dûr kir. Guhdar bêdengbûn.Hevalino! Bi dengekî bilind min destpê kir.Ereb... Ereb... Ev navdi nav koma guhdaran dejidevê herksê derdiket.Em gundî, mihtacî erd in. Heya kengê emê bibin koleyênxwediyên milk û wek dewarên wan bijîn? Û erd, Bolşevîkwl didin me. Ewdibêjin: «Ji şer re dawî, ji xebatkera re,febrîkeû karxane, ji gundiya re erazî!»Gava, min his kir ku yek bi milê min digire û minberbi xwe ve dikişîne, min xwe zivirand û min destê NemînendeyêHikumet li ser xwe di:Dengê xwe bibire... Yan na..? ewî xwe tewand sermin û ji guhê min re mimirî.Rûyêwîji xezebê sorbûbû.Wî berde! Bira xeber bide...! Çima tu wînahêlî?!!Gundiya ji nû ve lê kire qîr

«mEm erd dixvvazin, heya kengê emê kole bimînin?64-65

64-65Em erd dixwazin, heya kengê emê kole bimînin 'l

64-65Em erd dixwazin, beya kengê emê kole bimînin?

- 65 -Bibêje, Ereb, bibêje...!Gava min dî kugundî diqîrin, mîtînga eskera û hebsaSarîqamîş, hatin bîra min. Ez dîsa li wan zivirîm. NemînendeyêHikumet, xurt mjlê min girti bti. Egîd beg ji xe}rda xwedilerizî û bi çavên tîje kîn û bi çîrs, li min dinêrî.'Min milê xwe ji destê wî derêxist û dom bi gotara xwekir:«Jendermeya, xwediyên milk, dewleraend ûaxa, kurdadavêtin ber dara û ji îro bi şûuda jî, ewê'i wan xin. Divêem sovîyetên (meclisêngundî, emele û esker ji bo gerandinahemu karên welêt) gundî, û emeleyan bibjêrin,»Gotinên min ev bûn.Na! Emê hikumeteke mehelî û miweqet deynin, lê,ne sovyeta! Nemînende kire qîr, û ez dehf dam alîkî. Minhis kir ku destekî giran milê min digivaşt . Ev Egîdbeg bi xwe bû.îşê min bi te heye, Ereb, ewî gqte min.Tu gotinên min bi te nînin, bi xeyid minvegerandê,û'milê xweji destê wî filitand.Ciwaba teev e, Ereb?Bi gurekî re, yek an bi agir, an bi berik, xeber dide,min gotê, ji aliyê wî de tufkir û ji memberê hatim xwar.Civîn, heya derangiya 'şevê, dom kir. Gelek hele, hele,û deng hebûn. Nimînendeyê Hikumeta Miweqet, ji hemuxwestinên kurda re mazereta dîtin û bi cî anîna wanli serxwe girt. Lê, gavaintixabat çêbûn, hemu namzedên Taşnaqûyênbega derketin. Namzedê me, Israyîl Mîrakiyan ket,heta,ew mecbûr kirin namzediya xwe bikişîne.Ditariya şevê de, ezvedigeriyammal. Ewrên girandi serçiyan re hêdî, hêdî,derbaz dibûn. Car, car, heyîv, wek dasekê,di pişt wanre, rûyê xwe yê şên nîşan dida. Ez di şi-

_66~vereyekê çiyan re dimeşiyam, û hevalên min ên Bolşevîk,ku li wê, di bajarên Ûris de,dixebitin, dihatinber çavên min.Ji nişkave, ji tarjyê, sêzilama xwe avêt min: «Kemînek danînjimin re...» min ji xwe re, didilê xwe de got. Çiqa'ji mindihat, min kulmek li rûyê yê pêşîn, xist. Min li destê xwetiştek lezîqoy his kir...Xtran,,,Kurê sa! Mêrikî îerizî qîr kire min û rûyêxwe bi destêxwe pêçand. Diduyên dîtir, şûrên bi çirs li destê wan, bankir min: «Li ciyê xwe bisekine..!»«Ewê min bidin ber xencera.... Min di dilê xwe dego. Hun ki ne?!bTu hatîyî girtin,yekê ji wan gote min. Eger tu li berxwe bidî, emê te bikujin.Ji bona çi?Li ser emrêmezin.Diduyê din jî, jipaş, xwe avêt min û destênmin badan. Liberxwedan bê feyde bû. Destên min girêdan û ez birim Dugir.Gava em gihaştin mala Egîd beg, çireyên wê pêxislî,tavheyiveke çilmisî xwe raxistibû li ser gundê raketî. Jendermederket jor û dihindure xanî de, winda bû.Wî binin hundir! Nemînendeyê Hikumeta Miweqetkireqîr û li berderiyê mezin sekinî. Li pi^t wî, Egîd beg, devbi ken li min dinêrî:Derbaz be; tu ê bibî mîvanê me yê gelek ezîz. Bi keneketijehenek,Egîd beg gote min, ez dehif dam bundir ûderê li me girt.Min çavên xwe li dora xwe gerandin: Çawişê jendermê,Nemînendeyê hikumet û çend Taşnaqên dewlemend, li piştmasê rûniştîbûn. Egîd beg ez kişandim ber wan û got:Ha ji we re!

67-Tu bölşevîk î? Nemînende ji min pirsî.Min deng ne kir.BêjeiEvtuî ku gundiya radikî ser me? Xeber bide!Li xwe nagire bi mere biaxêve jî, Egîd beg bi henekgot, çavênwîji xezebê agir dibarand. Bi gavên hêdîû giranhate ber min:Biştexile: Ew ziriya û kulmên'xwe givaştin. Min,devê xwe venekir.Hingê, wek kitikekî, xwe tetuand, û xwe avête min. bi herdu destên xwe qirika min gi.rt û ew givaşt. Bihna min çikîya ûezketimerdê.Ah! Ah! Sa! Kurê Sa! Tu erd dixwazî?/ Egîd begdigotemin û bi cizmeyên xwe pê li laşê min dikir. Piştire ji jendirmeyare got: « Wî bibin axurê û wî hepis bikin; ezê bikim kuxeber bide»Ez kişandim hewşê û avêtim axurê...Jenderma û çawişên wan ez diêşandim û miameleyênxirab bi min dikirin.Zibilbimin didan kişandin, li rûyê min tif dikirin û li mindidan; lê, wadixuyaku ne diwêrîn minbikujin. Egîdbegbi xwe,her wekî piştire min bihîst, ne dizanî çi bi minbike; mînakulibenda tiştekîbû...Êvara roja pênca, ez birim daîreya hikumetê û kaxitekbi min dan îmza kirin. Tê d'e min sond dixwar ku êdî di wêminteqê de tu tevdanê nekim. Pişlî vî, ez serbest berdam.Gava ezderketim derve, çûna xweya rast bi rast mal, min başnedî .tirsiyam ku egîd beg min bêxe xefkê û tifingekê li min bideberdan. Çend roja, ez li cem gundiyekîji nasên xwemam, ûbi wî min ji Xelîl re da zanîn kubi şev, bi çek bê û min bibe.Xelîl dereng ne ma, û oi şev, bi çend kurdênçekkirî re,hate Dugir. Di nav wan, de min rûyê cidi ûxemgîn ê CindiyêÛso di.

68-Li rê min her tişt gote wan.Xelîl bihnteng dibû û dixwest pereyê Egîd beg jê revegerîne. Ango, dixwest vegere Dugir û wî bikuje. Min xisteeqlê wî ku armanca me, ne xwîn rijandin, lê, şiyarkirina kurdaû xilaskirina wan ji bin nîrê beg, axa, Taşnaq, xiyedî milkû, emperiyalism (istîmar)ê, bû.cemmin...Tuêlimalame biminî, Cindî gote min; hikumet nayêÛ min xwe li mala wî veşart.Çend roj borîn. Êvarê,bi dizî, ez ji cem Cindiyê Ûsoderdiketim û bi Xelîl re, li gunda digeriyam; min ji gundiyanre, Bolşevîk çibûn, dida zanîn û digote wan ku divê erdêndewlemendaj i wan bêne istandin û ji gundiyan re bêne parkirin .Êvarekê, gava em li malaCindîciviyabûn timebehsa tirsû sistiya gundiya dikir, jina Cindî, ji nişkave kete hundirûkireqîr: «Jendirmaî..»Li ku ne? Me qîrand û rabûn ser xwe.Li mala kalo Şamil...Xwe veşêrel Cindîgote min û ji mal derket. Min xwexistnavtenûrê.Gava jendirmeyên sia>ari, hatin ber deriyê me, banî bavêmin kirin û bi qirbac ew tirsandin:Bêje! Kurê te li kti ye?Bavê min digirî û sonddixwar ku ji roja Dugirê, ez nedibûm. Diya min, di nav ax û tozê de, li ber hespa,li ser çogên xwe, digirî û hêvî ji wan dikir ku rehmaxwe li wan bînin...Xelk li hev gihabûn. Jendirma H her derê malê,geriyan;gava ez ne dîm, ji kîna xwe, disa bela xwe dan dê ûbavê min. Lê, gundiya xwexist nav wan, û ew ji destê wanxiîas kirin û gotin wanku ji roja Dugirê, êdî tu kesî ez ne

dîbûm, Jendirme, destvala vegeriyanû gotin dê û bavêminku eger ewê min bigirin, ewê hisêba xwe bi min rebibînin...Ev tiştgiş, Cindî pişti vegera xwe mal, gotin min, ji bodê û bavê min ên pîr û kal, dilêmindişewitî, lê min dizanî kuheyaez li wê me, hikumet ûbegên me ew rahet ne dihiştin.Minfikra xwe gote Cindî. Ew hinek ponijî ti piştire fikra minqebûlkir û qerar da ku piştî çend rojan ez ji wê derê herimDimala me de, her tişt tevlehev bûbû. Diyaminli erdê,bi girîn, hurmirênme yên bela vala bûyî, li hev didan. Bavêmin rabû, hate ber min, midetekê li min nêrî:Ereb, bêje, te çi diziye? Gote min û destê xwe danî sermilê min.Min tu tişt ne diziye, bavo.Ne xwe, te kuştinek kiriye?Min tu kes ne kuştiye.Ne xwe, Jenderm a, çima li te digerin?Ez nizanim.Tu naxwazî rastiyê bêjî bavê xwe, diya xwe?Bavo!Bêje...Ez dixwazim ku hemu miletên dinê bigehin heqênxwe, ezdixwazim ku gundî xwedî erd bibin, bextiyar bibin,ji koletî, nezanî, û perîşaniyê, xilas bibin. Welatê me ciyekîfireh û dewlemend e, lê,miletê kurd bindest, paşde mayî ûbelengaz e.Çima? Ji ber ku,ji alîkî, biyanî, tiistimar, ji aliyêdin jî, axa, maldar û xwediyên milka, me wek dewara dişixulînin.Em dixebitin, ew dixwin. Em zehmetê dikişînin ew kêfdikin.Emji xwendin ûilim mehrûm, bê xwarin û cil, lê, ewdi bajêr, qesra û dibistana de imrên xroe derbaz dikin, û,li me, ne bi çavê insan, lê wek heywana, dinêrin. Çima? jiberkuerazi, febrîke, peieû hikim di destê wan de ne. Ezdixzzmzimkukarxane ji emeleyanre, û erd jigundiya re, bin.Ez dixwazim ku tu gundî bê erd nemîne. Û tu jî bibî xwedî

-70erd.Te seh kir, bavo, çima li kuştina min digerin ?Nihu ezdiçim, lê, ezê dîsa vegerim. Bi xatirê we!.„Ereb tu kurême yê tenê yî, em êdî pîr bûne, çima tulihelaka me digerî?!!Bavo digirî, û hêstirên mezin di çavên wî re dihatinxwar û di ser rûyê wî yê qermiçi re, deherikîn.Emşivan in, em ne mihtacê erdê ne, diya min digo,li ser çoga, xwedikişkişand û bi tiliyên xwe yên hişk, çîpênmindigirtin.Bi xatirê tebavo... Minewxurtdi himbêza xwe degivaşt,û piştire, min diya xwe ji erdê rakir.Ereb! Bi nalînê, ewê gote min, û bê hereket, keteerdê...Mintrukê xwe avête milê xwe û bi lez,min da rê. Lidûr, dinav tehta re, şirîta şefeqê bi zor dixuya.Min berê xwe da Alêksandropol (îro Lenînakan).

_71 _3-Ji Alêksandropol Stavropolê.Li Aleksendropol eskerpêl didan.Li meydanê, li istasyonê,kom, kom diçûn û dihatin.Hin tirena esker dibirin eniyê, ûhineka jî, jêvedigerandin.Ewênji cebhê hatî, li istasion, bi deng û tevdanên xwe,qiyamet radikir, mîtanga pêktanîn,şandiyar rêdikirin. Yekîneyêndin ku diçûn eniyê, siwarî tirêna dibûn bi gotinên«Mal »bi rê diketin û di tariyê de winda dibûn.«Herin, enî êdî qe...»Vasiya, eskerî bolşevîk ku min dihatina xwede Aleksendropol, naskiribû bi kêfxo>eşî, di navdiranên xwe re fikand. Xwe avête tirêna ku dikete istasiyonê,xwe pê girt û gote min: «Şamil we re, xwe bavêjiyê!...))Di mezeloka firenê de min ciyê xwe çêkir.Ber bi Tiflisê ve em bi rê ketin.Çend roja, li Tiflis,mene dizanî em çi bikin? Dihategotin ku li rê, tirên disekinandin. Xelk talan dikirin, çekdistandin û dikuştin. Rewş endîşenak bû. Digotin ku li nêzîkîGanca, tirênek perçe, perçe kiribûn, heçî tê de bûn çekê wanhatibû standin, û tu kes ne dizanî ew biribûnkû? Midîrê istasyonne dihiştku esker birê kevin. Ji nişkave, hate gotinkujibobêçek û rêkirina eniyê eskerên ku li Tiflîs bûn,Kozak bianiyana...Eskerxwe tev da. Mîtîngek danî,da ku bizanin li goravê xeberê, ewê çibikin? Çekên xwe bidin wan an xwe Iiber wan bigirin?... Vasiya diçû û dihat û bi çend eskera repistepist dikir.Şamil! Ewî dawivê banî minkir.Eznêzîkîwi bûm.Gelo tu riya Viladikokaz dinasî?Gî H dora min kom bûbûn.Belê, ez dizanim. Minvegerandê. Digelvêyekê tucara

- 72-bi peyatî, ez ne çûbûm Vîladîkokaz.Me darê. Panzde rojan em li çiya man, dawiyê. dimeha çiriya pêşîn de em gihaştin Viladîkokaz.Li vir bi xwe, tu nizam tune bû. Esker, bi timamî, tirenzeft dikirin û diçûn Rûsiya. Hevalên min xistin serê minku ez ji bi wan re herim Stavropol. Li Viladîkokaz jî, HikumetaMiweqethebû, û min li wê tu kes nas ne dikir. Min dilêxwe kir ku ez herim ciyên dûrtir, Rûsiya, xebatgeha Bolşevîka...Bi vî awayî, emgihan Stavropol. Bojadîtir, ez çûm lihevalên xwe yên partiyê bigerim. Bojeke timam, min herderê bajêr nas kir, bêî ku rastî tu nasê xwe bêm.Ez vegeriyam istasyonê. Li nav bajêr, bêdengî hikimfermabû. Bi Vasiya re, dûm û dirêj,li ser rewşa xwe, me axaft,Didawiyê de, me qerar da ku em hinekî bisekinin. Da kuem jinêza nemirin, me ji xwe re hemaltî dikir.Ûsa, me çend roj derbas kirin.Carekê, li istasyonê ez li şixul digeriyam. Bêwiyek liwê rûniştî bû, û li ber lingên wîjî, çend çente hebûn. Minxwenêzîkî wî kir:Hemwelat, belkî tu hewcedarê arîkariyê yî?» Min gotêû çenteyên wî nîşah danê. Ewî, ji ser serê min heyalingênmin limin nêrî:Gelek baş e, arîkariya min bike, ezê heqê tebidim.Ewî H min vegerand.Min çente danînmilê xwe û em çûn mala wî ku ji istasyonêgelek dûr bû.Çente pir giran bûn, û yek ji wan di pişta min re hatexu>ar.Tirsiyayî ez sekinîm. Ewî şaş H min nêrî: «Min efû bikeheval! Ez ji singa xwe brîndar im; jilewre minnedikarîarîkariyate bik.»

- 73«Ji min.re heval got.» Ezfikirîm û min çente dîsa hilgirtinû em di riya xwe re çûn.Gava em gihaştin mala wî, ewi heqê min û çayû nandanminûjikûdihatim ji min pirsî. Min baweriya xwe pêanî û çîroka rev û hatina xwe jêrego.Nexwptû bolşevîk î?! Ewîji min pirsî'.Belê...Kaxitên te hene?Çi kaxit?Şehadetname yan pirseke borînê.-Na...Ûsa nabe... Lê, binêr min, ezêjite re tiştekî binivîsim;here vê adresa ha, ewê te qebûi bikin...Minkarta wî girt û bi dilşahî ez çûm ku HVasiya bigerim,Şpak bû...Roja dîtir em ketin Ordiya Sor. Fermendarê me Mîralay-4-şerê HundirDi sala 1918 de, mifraza me, di mintiqeya Salîsk de,Şerê çeteyên Rûsên Spî, dikir.Gava mifraza me girêdayî alaya yekemîn aStavropolêkirin, hevalê niinVasiya, di vegirtina Batayisk de, hate kuştin.Piştire, dimintiqeya Tasarîslen de, me bi Rûsên Spî relihevxistin; ûdidawiyê de, emçûn ku Stavropolji çemberaKozakan xilas bikin.Her wekî, ji leşgergeha wî, ji eniyên din re qiwet rêdikirin,rewşa Stavroqol roj bi roj, dijwartir dibû. Çeteyên SpîHdorabajêr xuya kir, û ordiyên Spî xwe kar kir ku êrîşî bajêrbikin. General Şkûro, eniya me qelaşd û hate me. Piştîşerên xwînrêj, bajar kete destê dijmin. Me xwe kişande gundêTataroskavêû ji wê jî, bi ber êrîşekê, me xwest ku em bajêr

74-dîsa bêxin destê xwe. Du cara, em gihaştin nav bajêr, lê herdu cara jî em bi şûnda vegerandin.Di van lihevxistinan de, yek ji fermendarên me yênmêrtir û hêjatir, heval Şpak hate kuştin.Ji gundê Totaroskokyê, me xwe kişande serNevîmoskaya.Di van şeran de, ji bo êrîşa Stavropol, li ber çemê Manîç, bergehekenû hate danîn. Bi mifrezeyên piçûk,me avêtser bajêr,lê, li Medevêdka em bi şûnda hatin êxistin.Li wê, nexweşiya tifûs ez avêtim erdê. Bi birîndaran reezbirim Piyatîgrosk û ji wê Viladîkokaz.Li wê jî, binexweşiya(Paratîfoîd), ez dîsa ketim nav nivîna.Ez hêdî, hêdîdihatim ser xwe. Tîfus, û Paratîfoîd, ezyekcar ji qiwet xistibûm û xwarina xestexanêjî, ne dihate xwarin.Hingê, Çeteyên Ûrisên Spî, dest bi êrîşî kir. Rojekê, medengêtopa bihîst; xestexane, wek kumîroyekê fûrî...Rûsên Spî.. Rûsên Spî... Ev pirsli dora me, jidevê herkesî derdiketin. Ên ku dikarîn ji piya pisekinin, lez didanxwe ku ji xestexanê derkevin.Li cem min KozakekjiKûban hebû; rabû ser xwe û cilêxwe xwest.Tudiçî? Minjê pirsî.Herê.Kû da?Xwebigehînim ordiya xwe.Lê, ka binêr! Tu bi zorxwe li ser piya digirî...Xem nake, Irlivir bimînim da kuderve, ezê xurt bibim. Ma tu dixwazî ezRûsên Spî bên û min bidin ber xencera?Kozakê me ji xestexanêderket. Min jî dil kir ku ez herim,lê, ez ewqas sist bûm ku bê arîkariya tu kesî, minne dikarî li odeya xestexanê bixwe bimeşim.«Çiqa ji min bê, ezê xwe zû, zû, rahet bikim!.»

75Ev xjvestin di min de ewqas xurt bû ku, yek dikare bêje,ewê di çend rojan de ez bi qiwet kirim. Di nav odê de,ez êdî, bi tena xwe dimeşiyam, nêzîkî pencereya dibûm û guhêxwe dida.dengê tifinga. Şerêdî.li navbajêr çêdibû.Rojekfc,sere sibê me bihîst ku Rûsên Spî ketine nav bajêr û ew*girtme.Piştî çend saetan, Kozak hatin xestexanê; li Kozakênkomunîst û li Drûjana >wedigeriyan; gava ji wan didîtinetv di cî de dibirin hewşê û ew didan ber tifinga.Serê minê rût û riha min a li xestexanê dirêj bûyî, şikxiste dile wanku ez cuhî me.Tu cuhî yî! Digotin min, her du milên min digirtin ûez dihejandim.Na, ez kurdim.Tu derewa dikîû ev?... Berde!... Binêrin... Bi zor derpiyêmin daxistin. Min digote wan ku ez misilman im û ku...Şewata derbekê qemçî, gotinên min dan birîn. Ez avêtim erdêû bikulma bi min ketin.Di vê gavê de, Sertebîb xwe gihandehewara min. Li ser milên wî nîşanên zabita hebûn:Ev çiye?Çi dikin? Ewî qîr kire kozakan.Ezbenî, emhêsaba cuhîyekî dibînin...-Kê gote we ku ev cuhî ye?...Cuhî bi xwe ye. Ez benî... Livir, temaşe bike!...Evkurde, misilman e... Wî di cî de berdin!...Kozaka, şaş bûyî, ez berdam; lê ne bi dilê wan bû. Gavaderdiketin qîr kirin miri:Emê dîsa bêne te, tu ji destê me nafilitî...Wê şevê,jiderba ketî, mest û helak, min ji nexwêşnêrhêvî kir ku ji min re cUekî peyda bike. Ên hevalên me yênmiri, giş li wê bûn. Pîrê jiminre pantalonek qetiyayîûçakêtekanîn. Ber bi sibê ve, min xestexane berda, û li derve,

- 76rastî ermeniyên mihacir hatim ku bi min gelek şa bûn. Yek'ji wan, Xaço, nasekê me yê kevin bû.Li bajêr, talan ûvegirtina xaniyan be perwa dom dikir.Xwe veşartin dijwar û bi xeter bû. Xwediyênxaniyanjibonefsaxwe dilerizîn.Tu kes ne dikarî gazina ji wanbike, ji berku li kuçan, li ber deriyan, komunîst, eskerên Ordiya Sor, ûherçî kesên ku ew vedişartin, didan ber tifinga an bidarvedikii in. Li nav bajêr ger bi xwe, bi xeter bû; eger hema,kêfa kozakekî serxweş bi rûyê yekî ne hata, di cî de, şeşderbaxwe derdixist û ew di serê wî de vala dikir.Dawiyê, jinaXaço, derketina min ji mal minasiptir dî.Evarekê, Xaço ji min re nan û kartol danûezbi rê ketim.Bi şevê, ez ji bajêr derketim; armanca min ew bû ku di eniyarûsên Spî re derbaz bim û xwe bigehînim Sora. Piştî çendrojan ez gihaştim gundê Qîzler. Min nepere ne jî nan bebû.Ermeniyekî dewlemend ez birim cem xwe ku ez jê rebexçevaniyê bikim.Digotin ku di van rojan de, Sora, di nav qamîşa de xwedabûn xuyakirin. Bi kêfxweşî, minguhdida vanxebera, û, jibin de jî min xwe pêktanî ku ez dom bi riya vwe bikim. Piştîçend rojan, firseteke xweş kete destê min.Carekê, çend zabitên serxweş hatibûn bexçeyê me. Efendiyêmin jiwanîtirsiyayî, ji wan re xwarin, vexwarin jin anînû sefahet destpê kir. Hctasibê, heya bêhiş ketin, vexwarin.Hinekji wan, mest bûyî, li bexçê, li bin sitêra raketin.Wê şevê, xew qet ne ket çavên min û min seyra sefahetawana kirêt kir. Gava gi.ş serxweş ketinmin xiste eqlê xwekuezçekênwanbidizim ûxwebavêjim nav qamîşa. Du tifingênKozaka, li ber masê avêtî biin , lê, rext li raketiyan bûn. Min bêhnaxwegirtû çar lepika, xwegihande Kozakekî, rextê wî biri,tifinggirtû ji wê reviyam. Mideteke dirêj, bêîku rastîhevalênxwe yên Sor bêm, ez di nav qamîşa degeriyam.Ji teab ketî, min xwe dirêj kir ku hinekî bêhna xwe bis-

_77-tînim.Hindik raa bû ku ez di xew herim, çend zilama xweavêtin min û di navmilênxwe de ez givaştim. Min zorda xwekujidestêwanbifilitim,lê ezxuatgirtibûmûli berîkên mindige.riyan. Min baş li rûyê wan nêrî û ji nişkave, kenekêez girtim..Nexwe.ewbûn... Fedaiyên me yên sorbi xwebûn...Gava zanîn ez kî me, ez birim mifrezeya canbêzara. Liçiyan, li dar û deviyan me xwe diveşart û me davêt ser tirênênçek û posatşer, ûyekîneyênpiçûkênRûsên Spî. Me riyaeskerên Jeneral Dratsenko ênşikestî digirt û gelek xisar didanordiya Şkûro ya par û mar bûyî. Di van roja de, OrdiyaSorji, eskerên Jeneral Denînkîn, ji Xarkof derdikirin.Dibihara salal920de, li Georgîviyesk, me xwe gihandeOrdiya sor.Li Qefqasiyaya Baknr, dijminên Sewreya Sor şikestibûnû heimt eniyên şer ji wan pak bûbûn. Em, şerevan bixwe, çûn eniyeA-e nû, eniya ava û sazkirina abûriya (iqtisadiyat)Qefqasiya yahilweşiya yî.4-Veger.Salên Şerê Hindur, ji bo mideteke dirêj, ji Kurdistan, jiwelatê min ez bi dûr xistibûm. Di Sibata Sala 1924 de, partiyame ez rêkirim Ermenistanê dakuliwê, di navKurdadebixebitim. Komîteya Navçe (Licne Merkezî) ya partiya KohmnîstaErmenistanê, ez tayin kirim kubi îşên (Eqeliyatên Qewmî)mijûl bibim. Ji wê rojê de, rûpela jiyina min a nû despêkir. Min xwe xist şerê xwînmijên miletê kurd: şerê axateşnaq û bega, da kuli şûna wan, li warên koçer, û ligundan,sovietên gundî, emele û febrîka, pêkbînim.Bi dilxweşiyeke mezin, min çiya, û çêreyên welatê xwedîtin, ciyên ku di piçûkahiya xwe de, min bi bav û brayênxwe fe keriyên xelkê çêrandibûn.Mij, hin bi hin stûrtir û bi xoftir dibû û serêAxrl yêW

ewir, ji min vedişart.«Dêû bavên min, hîn sax in, gelo?» Didilê xwe de min ji xwe dipirsî, û hêdî, hêdî, nêzîkî çiyayêngundê xweyên kesk dibûm.Va ne, holikên me, yên di erdê de temirî! Lêçi qewimiye?Gundên kurdan giş vala bûn. Derî û pencereyên xaniyanvekirî bûn... Çi bi gundiya hatibû?... Xelîl li kû ye?...Bavo, Yadê?.,. Ez daketim newalê. Di çemê şile re ku sînorêngundên Ermenî û Kurd pêk tîne, derbazbûm û li berxaniyê pêşîn sekinîm.Ermeniyekî porspî, di bîstanekî de erddikola.Hevall Min gotê, kurd li kû ne?Ewî, çavên xwe yên nîv kor rakirin ser min, bi milêxwe xweydanaxwe paqij kir:Gelo tu nizanî? Ewî bi bê bawerî, vegerande min ûdîsa zivirî şixulê xwe.Guh bide min, mingotê û ji hesp hatim xwar. Bêjemin, diya min, bavê min Şemo, li kû ne?Şemo? Ma tu nuhatî yî?Belê.Ewgiş çime... Kalo destê xwe dirêjî çiyan kir.Kû da?Ser çiyayê Alagozê.Alagozê? ji mêjve?Belê, ji mêjve. Here li wan deran bigere...Piştjre, kalo, pişta xwe, bi awakî welê damin, min fehimkir ku êdî tu gotinên wî ne mabûn.Piştî ji mal derketinamin bi çeud rojan, hikim ketibûdestê partiya Taşnaq. Ev partiya ermeniyên dewlemend, adijminênsewrê, ûyadijminên hiqûqnasên gundî ûxebatkeranbû. Armancawêev bû: PêkanînaErmenistanekêjideryakê heyaderya din ango ji derya Reş heyaDerya Spî. Ji bo bi cî anî-

79-na vê armancê, ewê qelandina kurdên Ermenistanê danibûber xwe; da ku bitimamî paşiyaxwe jiwan pakbike ûpiştirebi hemu qiwetênxwe, xwebavêjeser Kurdistana Tirkiyê.Ji lewre, nihu mingund vala didîtin û ezab û işkenceyênxebatker û feqîrên kurd,dihatin ber çavên min. Kurdênku min li bakurê Qefqasiyê, dibûn, ji min re qalazilma Taşnaqankiribûn.Çeteyên Taşnaq,bi çekên ku Ordiya Qeyser li Ermenistanêhiştibûn, gundên kurdû tirkmeri, talan û wêran dikirin.Lê, eşîrên ku, wek Sipkî, Hesenî û Zukrî, serekên wanhikmê partiya Taşnaq qebiil kiribûn, li ciyê xwe mabûn.Mezinên wan ritbe û nîşan standibûn. Hinek ji wan bûbûnefser (zabit). Van axa û bega, ji Taşnaqa re eskerên kurdpêk anîbûn, û pê, bi hevaltiya Taşnaqa, feqîr û xebatker diqelandin.Li ser her mifrezekê kurd, Taşnaqa yek ji zilamênxwe yên mixlis datanîn., Li miqabilê vê arîkariyê, begên kurdji nûve,sixreyên derebegitiyê danîbûn; heta, ewên ku di zemanêQeyser de bi xwe hatibûn lakirin jî. Xebatker, êdîjitaqet diketin, Taşnaq, mawzer di dest de di bin emrên Ximpab^t(serekênçete) ên xwe, li gora dilê xwe, dikuştin, talandikirin, dişewitandin, xelk didan ber xencera. Ttt kesî ne dikarîserê xweli ber wan rake. Serekê eşîra Zerkî, Cangîraxa, bûbû serfermendarê qiwetên kurdî û, ritbeya serheng(mirelay) standibû. Ûsif beg "teymurof jî, di civatmileta Taşnaqandenemînende bû.Beg har bûbûn. Kê bi emrê wan ne dikir, heya bikeveber mirinê, dihate lêxistin; milk û pez û dewarê wî jê dihatinstandin. Ji bo OrdiyaTaşnaq, bêşên bilind hatibûn avêtinser xelkê, dewar û zadên wan, bê hisab û kitab, dihatinzeit kirin. Lê, para şêr, dîsa di destê began de dima.Egîd beg Teymurof,ji aliyê Taşnaqan, serekê polîs ta-

80yin bûbû; bi zilm û bi bêwicdanî, mala xelkê dişewitand ûeşîra Şerqî tanî helakê.Her wekî, Şerqiyan êdî ne dikarînhikmaTaşnaqan hilgirin, li deşta Serdar- Abad isyan kiribûn ûdanîna hikma Sovietan xwestibûn. Ji bo şerê wan, Taşnaqali bin fermendariya GaroSasonî, ordiya xwe rêkiribûn. EşîraŞerqî ya piçûk, bê çek û bê arîkar ne dikarî li ber alayênTaşnaq ên heya diranên xwe çek kirî, xwe pir bigire. Isyanaiwan ne çû serî, û rebena ji destêTaşnaqan, işkenceyênli tn deran ne didîtî kişandin; her tiştê wan hate hilweşandinû ew bi xwe di xwînaxwede hatin xeriqandin...Çend rojan, bi ûmida peydakirina dêû bavê xwe, ezgund bi gundgeriyam, lê, tu kesi ne dikarî min li ser wanageh bike. Her wekî kurd girêdayî adetên xwe bûn, gavamin, behsa wan dikir, serê xwe xwar dikirin û bê deng diman.Hingê, Min zanî ku felaketek hatiye serê dê û bavêmin. Min berê xwe da Alagozê, cem kurdên koçer. Di niqtekêde min bixwe re jendirmeyekbir û êvara roja dîtir, hêdî,hêdi, di şiveriyeke teng re, em digihaştin çiyê. Hespên medi kaşa çiyê re, bihn çikandî, bi rê ve diçûn.Bîsteke dî em ketin merceke piçûk. Li vê, Li wê, ber bigeliyê ve, konên reş hatibûn danînin. Li ber konekî, kurdKom bûbûn; em li cem wan sekinînû ji wan hêvî kir ku konêSereka Sovyeta şanî me bidin. Giş li hev nêrîn û destêxu>e dirêjî deştê kirin:Sovyet li wê ne, cem me, li vir, hîn axa û şêx in.Ev çêre, ya kîjan eşîrê ye? Min pirsî.Ya e$îra Hesenî ye.Serek kî ye?Elixan beg Teymurof, yekî ji wan got. Û serekê çêrejî, Şêx Silêyman e. Tu bêfeyde pirsa sovyetan dikî. Piştire konekîmezin û zengîn şanî min da û bi ser de aj ot: -Mistefa begTeymurof hatiye; ew heznake ku kurda behsa sovyetan bi-

- 81 -in.Zilamekî bejin kin, ji kon derket û ber.bi me ve hat. Jikemera wî ya ziv xencerekdaleqandî bû. Di destê wî de, qemçiyekebi qebda zêrîn hebii. Kurdan, li ber wî xwe heyaerdê tewandin.îşê me bi serekê soviyetêre heye, binermi, min vegerandê.Çi dixwazin?Bi rûsî.ewî jimepirsî.Mistefa beg kenî:Serekê eşîr pismamê min e, û mala wî, ha, li wêyelEwî gote me û bi destê xwe newalek, di mija êvraê de nîv xuya,şanî me da.Sipas, min gotê û hespê xwe dirêjî konê pismamê wlkir.Li ber devê newal,bi tenê bi kevir dora wan girtî, konênkurdên feqîr hebûn. Liber deriyê yekî ji wan, jinikekebejin bilind û porspî, disekinî. Min silav lê kir; rû û dengê wê,tiştek ji zarotiya min a dûrketî, anî bira min.Min bala xwe dayê:-Xaltika Parê! Min qîrkirêûji besp hatim xwar. Ew,tirsiyayîxwe bi şûn de da.EzErebim, Ereb Şemo. Ez nayim bîra te, XaltikaParê?Na, tu ne Ereb î, tu bê simbêl î, te rûyê xwe kur kiriyelEwê bi bişkî gote min.Hingêhate bîra minku Ijcem kurda, kurkirina Simbêlguneheke mezin bû.Min gelek xwe westand da ku baweriya wê bînim ku ezEreb Şemoyê şivan bi xwe bûm, ku pir caran, ewê ez ji destêbavê min derêxistibûm, gava, ewî dikir ku li min xe. Servan gotinan, êdî, tu şikên wê ne mabûn û bi kenekê dilxweçiyêez ezimandim mala xwe. Em ketin konê wê yê dîsa weke

82-berêperîşan. Di cî de, Xaltîka Parê, xwe da xebatêdakujime re xwarineke pêk blne.Ereb, çi hatiye serê te? Muyên spîketine porê te... Ûdestê xweli ser serê min gerand.Min hingê behsa Bûsyaya Sovyeti û şerê hundir kir, û,ji vî bi şûnda.kurd êdî çawa wê bijîn, gotê. Bi şevdereng, Gelo, mêrê Xaltika Parê,hate mal. Ewî, ji sibê heya wêdemê,şixulê begê xwe dikir. Gava bihîst ku ez kurê Şemo me, bikêfxweşî silavlimin kir û rûnişf. Dûm û dirêj, li ser kurdame ji xwe re axaft.Çar salbûn ku nîzama sovyetî, li Ermenistanê hatibûdanîn, lê, gundî û koçerên kurd, dîsa wek berê, bi isûlaeşîrtî dijîn, li ser wan, dîsa,axa an kurên wan hikim dikir.Hîn, meclisên eşraf û dewlemendan hebûn, û. şêxajîji aliyêxwe gundî ûrencberên kurd bi navê dîn tazî dikirin. Isûlênistismara kurda wekeberê diman, bi tenê rengê wan guhirîbûn. Nihu, axa û beg, şûnaku rast bi rast bi destê xwe, xelkêbiêşînin û malên wan bixwin, şêx didanpêşiya xwe.Perçeyên erd, çêre û zozanên baştir, di destê beg û gundiyêndewlemend de bim.Û yên ku bi kêrî tu tiştî ne dihatin, ji gundiyên feqîr,rencber û belengazan re hatibûn hiştin, Keriyên bega, bisedan ve seri, ji bêşamiaf bûn, ji ber ku xwediyên wan li serhikim bûn. Edalet jî biawayê berê,, dîsa bi deslê began dihatebi cî anîn. Di nav eşîrê de, ji boneheqî û mixalefetekê,axa û begapezanperedistandin, bêşikkuji bo xwe, lê neji bo yên ziyan diti.Xelk hîn xûkî didan begû axan; lê nihu jê re (reeû)digotin. Zilamên begaên xas hebûn, ku xweş têr kirî, li herderê, pesnê begên xwe didan û ew parazkerên ieqîran, didanzanîn. Gava Nemînendekîsovyetl dihate wê derê, ev xulamdiçûn pêşiya wî û li singa xwe dixistin û qîr dikirin ku di

83-nav eşîrê de hikim gelek baş e, û feqîr ji her tada û neheqiyêhatine parastin. Kurda ciyên qemçiyên bega xweş tanînbîra xwe lê ne diwêrînrastiyê bibêjin nemînendeyên Soviyetan. Ji çîrokên Gelo, yekî xweş his dikir ku ev kurdên perîşanli riyekê digeriyan ku ji bin zilmêxilas bibin. Gava, Gelobîhîst ku ez ji Erîvanê hatibûm rêkirin daku kurdên feqîrbigehînim hev, erd û çêre ji destê bega û axa bistînim û wanjiyên mihtacre par bikim, bi tirs gotemin:Ereb, beg axa û deu)lemend ûxurtin, lê, embixwe?...Û Gelo çavên xwe li konê xwe yê rût gerandin.Divê arîkariya Hikma Sovyetî bikin, da ku xelk jizilmaaxa, begû dewlemenda xilas bikin. Dive ku hemu kurdji xwe re soviyetan deynîn, min gotê.Pişti ku ez bi Gelore li hev hatim ku êvarê hemu kurdênrencber û feqîr li mala xwe bicivîne, ez sibê zû, ji malderketim. Nîro, em gihan çêreya Yûsif beg, serekê Eşîra Hesenî,Li wê, li'meydanekepiçûk, bîsteksiwarî 'li hev gihabûn,û gundiyên feqîr jî, li dora wan kom bûbûn.Cirid! hevalê min gote min.Siwara, bi qîrîn, serê hespên xwe ber bi nevalê ve berdanû darên xwe avêtin hev.*.Şêx, beg ûmaldar, li alîkî, li cem hev bûn û H lêstikêdinêrîn. Gava em ji wan xuya bûn, Elîxan beg hate pêşiyame; ew jiberê de agehkiribûn. Deh gava ji me wê de, ji hesphatexwar û bi rûsî, xêrhatin dame.Li vir Serek kî ye? Min jê pirsî ûjli koma beg, şêx ûmaldara'n nêrî.Ezim, xulamê Dewleta Sovietên Lenîn, Serekê KoçerênEşîra Hesenî, Elîxan beg*dîsa silav da û xwe xwar kir.Em kurd bi xwe Jû tu kesjîbela xwemileteki piçûk in, em-têkilî tu kesî nabin,nade^me. Miletê me bi xweşî dijî û gişjinizama Lenîn razî ne, Elîxan beg gote min.

84-Min dîsa çavênxwe li dora xwe gerandin û li ser balagihênnerim paldayî, min kalekî porspî dî. Bi giranî ewêsilavda me ûem ezimandin konê xwe. Elîxan û Yûsifbegne dizanîn ku ez kurd im û 'bi bev re serbest bi kurdîxeberdidan. Beg,şêx, maldar û mela, li dora meli serçoga rûniştin.Ez gelek kêfxweş bûm ku ez wekbiyanî dizanîm.Gava Yûsif begbihîst ku ezji Erîvanê. têm.dest bi pesandinaNîzama Sovyelî kir.. Li ser (destexanekî), xwarin danîn ber meVa ye xwarina me. Ûsif beg gote min; em miletekî gelekfeqîr în. Berêherkesî, Tirka û Ûrisa li me tada dikirin,lê nihti, li bin hikmaSovyetî, jiyîna me xweştir bûye. Dengêxwe hinekî birî ûli dora xwe nêrî. Guhdarên wî, giş bi teyidserê xwe bijandnn.Em bi nizama Sovyelî pir kêfxweş in. Em ne Qeysernejî dewleteke kurdî ya bi serê xwe dixwazin. Em koçerênserbest in. Heta zimanê me bi xwe nîn e.nîşan da.Zimanê kurda nîn e?H Min gote Yûsif beg û xwe şaşMe çi ziman beye? Li vir em bi rûsî, û li minteqaAbaran, kurdên me bi ermenî dixwinin.Min dengê xwe ne kir.Êvaiê, keriyên pezên bê hed û hêsabj li ber konênYûsif beg bûn kom- Ev e halê te yê qedandinê? Min di dilexu>e de got û li berdeh, donzde şivanên bi kincên peritî, lihezaran serîyên pez nerî.Meizin ji wan xwest û me berê xwe da konê Gelo. Li wê,kurdên belengaz li benda me bisekiniyam...Wê şeva ha, di nav iehtan de, li cem kona, civîna kurdenfeqîr yên Alagozê ya pêşîn hate danîn. Koçera, bêdeng,guh dan gotinên min ên li ser Soviyetan.Min gote wan ku Lenîn dixwest ku miletê kur.d azad

85-bibe, di xweşiyê de bijî ûji destê axa, beg û dewlemendaxilas bibe...Piştî civinê, kurdênfeqîr, dîsa bê deng ji hev cuda bûn,da ku sibê herin û ji gund iyên din re gotinên min belav bikin.Ev civîna me ya pêşîn, bê deng derbaz bii, lê, piştî vegerame,çiya û deşt ûzozan, wek lehiyekê, xwe hildan:Erebêda ku mejiŞivan! Erebê Şemo, Lenîn bi xwe ew rêkiriyebindestî, perîşanî, nezanî û zilmê, xilas bike...Kurda digotin.Adetên 'çend sed sala xebatker û rencberên kurd elimandibûnsebrê. Jilewre, ewan bi tirs ûbi dizî ji halên xwegazin dikirin. Li cem kurdên gundî, berê hatina min jî, lihinekciyan, soviyetên gunda hatibûn danîn. Lê, hin dewlemendjîketibûn nav wan.Serekê yekê ji van Soviyeta, hevalê min, Xelîl bi xwebû. Min ev gund, ji bo şerê beg, axa, û şêxa, ji xwe re kireqerargeh. Li wê, bi saz û gihandina xortên kurd me destpêkir.Ji bo peydakirinadê û bavê xwe ez gihaştim heya Tiflîsê,û li wê, xweşka min, ji çihatibû serê wan ez agehkirim.vPiştîçûna min ji mal, Taşnaqa, bavê min gelekêşandibûnda ku bikin ku min vegerîne mal. Bavêmin, ji bêgaviyêbi kifletên xwe ve, ji welêt derketibû û çûbû mintiqeya Aleksendropol.Piştî wî, gelek mihacirên kurd hatibûn wê derê.Lê, li wê jî, kîn û dijmintî xistibûn nav mileta, û serekêneskerî bi kêfa xwehereket dikirin. Carekê, ximpabêtên Taşnaq,bavê min biribûn derve û ew êdî venegerandil ûn.Piştî çend roja, nêzikî gundeki, bavê min kuştîdibûn.Xwişka min jîbi yadê rederketibû çiyê; li wêdiya minjî ji nêza miribû.jBi vî awayî, minixtiyarênxwesax ne dîn. Ez vegeriyam

serkarên xwe. Di navsalekê de, mirijifeqîrû rencbera, fireqekexurtpêkanî. Disala 1925 an de.beg ji hiqûqên siyasl ketin;feqlr ew nedihiştin ku bikevin civînên wan. Şerekîdijwardi nav me û wan destpê kir. Bega xwestin ku xelk li merakin. Şêx û mela lanetê Xwedê H min û li hevalên min berandinû em xayinên dîn, dijminên miletêkurd, dijminên miqedesatû yên adetên bav û kalan, îlan kirin.Ji bo parastina mezinahî, hikim û dewlemendiya xwe, û,jibocahîl, sefîlû perîşan hiştina rencber û xebatkerên kurd.şêx, axa ûbega, miraceatî hei tişt kirin, li kuştina me bixwegeriyan, lê me guh ne da wan û Ii ser riya xwe bê tirs û telaşmeşiyan.Di sala 1925 an de, li hemu warên koçeran, saviyet hatinbijartin. Bi vi awayî, me dawiya zilim, neheqî û zorkeiyabegûaxa ûşêxên kurd anî.

KURDÊN ALAGOZ

89l-Tirsa Derebegên Aioyoz.Çiyayê Alogoz, çiyakî gelek mezin û asê ye; ji beriyaSerdarabaddigehe heya geliyê Mîsxan. Bi lenêkoçer derdikevinzozanên wî, ûli wê, keriyêu xwe diçêrînin.Pozo wî vê bilinlir, li ra serê çar qL-zayen Ermenislanêyên mezin dinêre. PJ>eran,Mela Gogleha, Talîn û Aştarak Ji 'dûr ve, yek dikare li serdi.-êjahî û pehnayiye //'ÎJibine. Li we,ewir, wek pêlên derya vênhi kef, kom dibin. Ezmanjî, li wêşîn, vala û bê hed e. Aiagoz, di ser deşla Eriva a deu'lemendre, hilbûye, û, rojên germ ên havînê, di rojên paleyî yêndijwar de, çavên xebalkerên ji teab ii gcrmiyê keiî, li serê wîyê biberf dinêriu.Gczo, kurdek ji bevale xwe re dibfije û bi destêxweserê pozêAlagoz şanî dide, nihu li wê ba çiqa hênike, li nêzîkî.berfakn li wê me par şivanlî dikir.Belê, 'Beko. Eger me bizaniya ku axa û şêxên rne, emdixapandin, qel me keriyen wan diçêrandin? Carekê, bifikir!Ez p'ênc sala. bi kifletên xwe re, çûm ber pczê Egîd ûMecîdbeg; lê, didawiyêdc bêi ku liştekî bidin min ez qewirandim.Min li cem mezinê wan giliyê xwe kir, ewî, di serde.şûna ku heqê min bide, ez dam ber dara, çima min ji begagazin kiribûn...feqîr kirinc!...Oh, Xzz/edê; Te /z>elê kiriye, te ew dewlemend û emHer du jî xwe bê deng dikin ii melûl, destên wan hîn■bêtir qebdên xenceran digivêsirEzman erd ji gelekî nêzîk ve dipêçand, herwekî dixwestwî himbêz bike, roj ewqas xurt diçirisî, wa dixuya ku ewe digermiya xwe de bihele.Gezo' û Beko, piştî paleyiyê, vedigeriyan malên xwe, û,ji pereyên ku kar kiribûn, kêfxweş bi rê ve diçûn.

90Nêzîkî çiyê bûbim;bayeki honikji qunlarên Alagoz ewbaweşandin. Xiftanên wanvekirî, dilşa dimeşiyan û bêhnakulîlkên çolê ya xweş dikişandin bindurê xwe.Gava Gezo ii Bcko gihaştin gtindê xwe, Şemîran, roj çûbûava tî pez û dewar digiha.ştin mal.Li doragund, li scr mêrgê, qederê du sed zilam kombûbûn. Gezo û beko tirsiyan:Ev, ber hal,begên me ne kêl' dikin, Beko got, eger mebibîninewêji me xercê begîtiyê bixwazin.Emê li henda şevêbimînin, Gezo vegerand, û emê pi.ştire,ji wî alî bikevin gund.Her du jî li wê,qederekê, bê deng man, lê piştire da kubizanin li wê (,:i dcrbaz dibû, hêdî, hêdî, bi dizî, û di tariyêde, xwe gihandin nêziki xelkê.Qeliya koçeran di distan desordibû, agirê êzîngapêldidan. Li jor, liczmên, slêr bi ronahiya xwe ya sardçirisîn.Li ber êgir, li ser doşek û balgibên uerm beg û axa rûniştibûn.Hempa (dewlemend) li ce.n wan ci girtibûn.Li paş wan,xulamên wan, heya diranên xwe, bi.xencer,şûr, debençe û lil'ing, çck kirî, disekînîn.Ji wan dûr, gimdiven fe(|îr,li henda emrên zzmn, serê wanxwar, li ser hev kom bûhiîn.Begek ji wan rabû ii bi awirên lûj li dora xwe nêrî:Berî peydabûna vîkomunîstê ha, het ti.şt xweş dimeşiya.Me xwe bi xwc îdare dikir. Xortên me bi gotinên mezinênxwe dikirin, lê. bi hatina wî,heî ti.şl guhiri.Şemoyê Oso.mêrxas ti egîdê began,ji ciyêxwe rabû û got:Ewî ez jiserektiyagund avêtim û got ku ez hempa me(gundiyê dewlemend).Zugirt ku gub didine wî gelek in; ew jî bêbe^tiya adetû isûlên esîrtivê dikin û diriva mezin û kalan re nameşin.

91-Binêrin, meselen,cemMihê dişixulî,kurê şivanê me; bereji bo perçekî nan I5û nihuji giliyi wî kiriye da ku Mihê kiriyawî giş bidiyê. Evlişl, gi.şji kû lenPBê şik, ji vi komunîstê;ewê wan hemuva ji rê derêxe,1 usif beg bi ser de ajot.Tu deng nîn e. Qelî di rûn de diqijqije, û ba, bêhnawê dibeji feqîran re ku li jêr rûniştine. Bayekî sar tê.Dîsa bêdengî. Şêxê mezin radide:Hun dizanin çima,Yûsif beg, Caugir begûEgîd beg,hun li vir civandin? Ewan huncivandin da ku hun, XelkêEêîra, zilamen sadiq û mcrxas, kêia xwe bînin, dilşa bibiri!Htin, xadimen dîn ti Xwedê!!...Bi dor ji gundiya re şcrbel didin.Bi xweşiya begê min! Şemoyê Oso dike qir.Evê ha, li gora talîmalên bega, mala feqîr û fiqereyandişewitînc. Ji lewrexelk ji' difîrsin. Duhi bi xwe, çûbû talanaeşira Şerqî,kujiwcslê Taşnaqa de rahûbû began.-Serekê eşîra Şerqî dixwaze bi me re bibe, ŞemoyêOso dibêje, lêev komûnistên zugirt /mnahêlinXulamên min, e.şira min asadiq! Csif beg destpê kir.Hun jdizanin ku bavê min, bapirên min û kalanênmin, mezinahî liwe dikir. Em, nihu ji heftbavaye ku serektiyawe dikin. Hun ji me re sadjq û möli bûn û hun jiadatên eşîrtiyê dernediketin. Mala Y.ûsil' begamiqedesû nanêwi,hun ji ' bela, nexweşî ii perî.şaniyê, û, pez û dewarênwe jî ji ê.şaparastin. Lê, nihu hikmeke nû derketiye, hikmeke'ku ne dîn u ne Xwedê rlinase. Li gora vê nîzamê, divê herkesfeqir,belengaz ii zugirt bibe. u tu kesjî dewlemend nebe.Hingê feqir di naveşire de, wê çavabijîn? Keleş, meseleri,û hin perîşanêndin, eger kerivên Xûdo iie bûna, ewê* , 'nanê xwe ji kû derêxistana? Na, ev nizam bi kêrî koçerên'wek me nayê. Bi çiminwe îdare dike, ûawayîkubê, bi arîkariya Xwedê, îrö kurêCangîr begjîli sej- eşîra xwe yê. Me, bi

92 -vi awayi xwe xweş îdare dikir û tu kesîjîji rê dernediket. Lê,va ye, em nizanin jikû û çawa ha't? Kurê uvanêmeyêkevin,Misto. Ewî bêbextî li dîn, malbal û milelê xwe kir ii çû ji xwere jineke ûris anî, ji dîn derketiye, Xwedê nas nake, bûye (komunîsf),simbelê xwe kurkiriye, û yek dibê qey gawireke. Uketiye nav şivan û gavanên ehmeq û wan dixapîne. Ewjibêbexlî lidînêxwe dikin û dikevin dû wî, û xort.jî xwe komsomol(xortên komunîst) dinivîsin.Ev e mehek e ku ketiye dû min, şivanê Mecîd beg dibêje.Ev pisê ha, Yûsif beg dom dike, nihu jî dixebite ku,her wekîgotine min, me bêçek bike. Çi dixwaze? Em ji heqêintixabale dûr xislin û riihu jî çekên mejime distîne, dixwazeçekên malbata me, çekên hav ûkalanên me,ji destênme derêne.Xadimên min ên sadiq, xelkê eşîra! Bî çi awayîkube'.divê em xwe ji Mistoxilas bikin. Malê beg pir e, heya hunbixwazinewêpe7 bide we,konekî mezinwêbide we, bi şerta kuhun wî //'inda bikin.—Bi navê Xwedê,bi navê din ir îman, bi pakiya eşîrakurdî, divê hun wî sax nehêlin!!Lî ser van gotina, beg, axa, pisaxa û şêx rabûn û ji zilamênx/z>ere, destbi belavkirina diyariya kirin. Di navfeqîrade, ewê pêşîn knqebûl ne kir tiştekî wan bistîne, rencberekjieşîra Zukrî, Edê bû. Di cî de, hemu dewlemend û mirovênwan, xwe avêtin wî û kirin ku wî bitirsînin:Pîsêheram!Tu bi me rebêbexliyê dikî??»Edê xwe ji nav koma dezi)lemenda derdxist û xwegigande feqîra ku wek keriyekîxwe digihandm hev.. TutehdîdEdê ne ditirsand. Ew ji nihu de, di sovyetekê de biibû endamûguhdariya gotarêjrt neminendeyên.Hikumetê kiribû, û,ewî xweş dizanîku, di nêzîk de, destê prolêtariya (xebatke-

93-rên feqîr) wêbigihişta van çiyari iî û ewê dawiya van tiralênx^wînmij,bianiya...Hempa, levdc ji serekên eşîrare sond dixwatin ku ewêheya dawiyêbi wan re bimînin. Lê, feqîra bi xwe, \we dabûrixalîkî û bêmad, û bê deng, li wan dinêrîn. Pîr Ebas xwenêzîki wan kir;Heft salan,min mixtari kir û min lu cara xwedê jibiraxwederhexisf; lê, hun wek berxa, ji aliyê vi Xwedanenashatin xapandin!....Tu tişt nc qewimiye, cemaet vegerandê.* Belê, nihii jiwere, bi qemçiya xwe, 'çawişeki jendirmalazim e,,yan uadiviya bû evwezîfe bidana min da ku min hunbielimendana ilaeta heg û rispiyên we û ne ya Misto. PîrEbas di nav diranên xwc re cvgotin fîkandin.Bira bawerneftin, Mecîd beg jialiyê xwe bi dengekîbilind gol ku,Bolşevîk we pir dom bikin. Di nêzîkê de ewêdîsa bikevin bin qemçiya me. û eme bingê şani wan bidin...Ji şerabê serxwe.ş kctî. beg ç.i dihale ser zimanê wan digotin.Mecîd begrabû. derfekê şerabê di desiekî û piyanekjî di desîe din de, bi hejandinê, xwe gihande feqîra kn şerabê'bide wan. Li goraadetên kevin, herwekî beg bi xwe xizmetdikir, diviya bû ku herkesji destê wî qedehê bistîne û vexwe.Haie berEdê:-Ruro!. Di wextê Taşnaqa de ez zabit bûmû nihu, kerê mezin, lu li minxwar dinêrî... Ezê şanî te bididim..Bigir. ve'xwe!... Piyanakîtije.şerabdibe ber devê Edê.Mecîd beg ez venaxu»îm, ez tayî me.Serseriyê mezinlMecid beg bi tinazkire qîr, tu nizanîkuşerab ta dikuje? Ewî qedeh danî ser lêvên Edê.Lê, Edê qet venexwarûfeqîrên din jî. jê tam nekirin.Şêx, axa. iir-îspî, bi eşkere dijun lê, kirin; çima ji destê begqedeh ne girtibû, û,ji rûyê-wî, feqîrên dinjî, venexwaribûn.

__94 —Goşt, nan û şerab,heya sibê, ji maseyahkêhi ne bûn.Teşnaqek di nav Yûsif û Cangîr beg de rûnişti bii, û, wa dixuyaku şiret li wan dikir, ji wan her duyan re pisfepist dikir,ri, piştire ewanji dizivirîn û bi feqîra re diştexilîn. Şiv digihaştdawiya xwe. Çend hebji vexwarinê mest bûyî, li ber êgirraxistî bûn erdê û xir, xir dikirin. Şêx,'hempa ii merivenbega,li cem hev rûniştîbûn û qala mêranî û talanên ku di wextêTaşnaqa de kiribûn, dikir'in. 'Hingê Ermeniyê Taşnaq (Ximpabêtekîkevin) rabû, xwe.şbi kttrdî dizanî; berê ewê, emrên ku Misto, li ser beg, axa ûpisaxa, derêxistibûn; xwendin û piştire jî goiara jêrîn da:Hun baş dizanin, e/fêdespê kir, ev nîzam qaurn ye,ew mala guridiyan xira dike û dixwaze ku gişfeqir bin da kuwan hemu bike emele ûxebatker. Ji. nav we, ên feqîrtir dibêjêreû wan dike mezin û serekên we, wekevî Mistoye ha,mesela.Bi rastî, ev Misto kî ye? Hun giş baş dizanin ku bavêwî û ew bi xwe, li cem tirk, molokan, ermenî û kurda, şivanbûn. Tu cara, ji olçekê bêtir zadê wan û ji kereki pêve tudewarê wan ne bûn. Taşnaq bidestêxwe pirekibi simbêl nîşandide: -Va ye axayê wî! Ew dikare rastiyê ji we re bibêje. Ûnihnjî ev Mistoyê Şivan, ketiye nav me û feqîra radike begaxa ûşêxa. Xorta dixapîne, wan rêdike bajêr, û liwêji der-'sên ku dabûn Misto, didine wan jî. Eger htm hez dikin kumala we neyête xira. kirin, divê ku hun bikevin pê begên xwe,û şerê zilamên wek Misto bikin.Gotara wî, bi reyina ssya ûbidengêsimêhespa.hate birîn. Dengekî xtirt li derve dikife qîr«-Serekê Soviyetagund likû ye? Ji milîsa re (eskerê bejik) cî çêkin!»Cefil kete navkoma civiyayî. Giş xwe avêtin malai Taşnaqêbizdiyayî ji şaşbûnaxwe, kete nav koma-kûçika kuhiodikma wîbidirînin, eger hinêkî dî xwe ne gihandaba nialaMecîd beg. Gund xwe bêdeng.kir...

l95--2-Piçûk di nav xwe de diaxêvin.Gezo û Beko di ciyê xwe de heyirî diman. Ewan xweşdizanînku, li wê, li deştê, li gundên ermeniyanku ew lihavînêlê dişuxilîn, siha tu be'g ne mabzi, lê li vir, li gundênk'urda,wek berê, beg hînbiçek in û hîn, bi kêfa xwe hikim liktirda dikin. Gezo û Beko, mideteke dirêj xwe ker kirin ûliser tişten ku dîbûn, raman.Şeva'payizê digihaştdawiya xwe.Stêrveciimirîn. Bayeki sar û sivik derbaz dibû.Gezojiciyê xwerabû, çii cem Beko û çawa zilamekîiakelîdihejînin ew hejand:Babe, 'herin mal, gotê; ewêdînelivir in.Emê sibêEdêbibînin û pê re li tiştên ku lazim ebikin, bifikirin.Belê, Gezo, gotinên te rasf in. Edêkurikekî bêjaye.Emjî iz'ck li gundên ermenî bikin; emê xwe bigehînin wî, malikaxwe (hewze) deynin û tevde bixebitin.Tu çi dibêjî?Te xwe winda kiriye?

96-Gelekî mitala kir û piştire kete xew. Sibê, bi qorînaçêlekê ku jina wî, diberserê wî re dibirgaranê, çavên xwevekirin.Gava gund şiyar bû, roj qederekê bilind bûbû.Piştî dawetaşevê dî, xelk di xew de mabûn; digel vêyekê roj tijexem xuya dikir.Gole (serekê keriya) û Obe başî fserekê zozana) ji bovegera germiyana emir dabtin. Herkes dixebiti û lez didaxwe: Kon radikirin, cil, mehfûr û ktilav ba didan, stûnênkon girêdidan û werîs ditewandin...Gezo û Beko lez ne didan xwe. Tu tiştê wan ne bû.Bi tenê xwediyênkeriya xwe ji bo germivana pêktanîn.Beko li ber mala xwe rûnîştî bû gava Edê hate cem:Rojxwes Beko! Tu kinga hatî?-Duhi.Te li deştê havîn çawa derbaz kir? Tu nexweş ne ketî?Na, Beko vegerandê, ji aliyê nexweşiyê tu gazinên menebûn, lê, em ji germî fetisî bûn.Te Misto dî?Tu nizanî ewêkingabê?Na, çawane diçun bajêr.me dikarî wî bibînin? Em li colê bûn û qetÇi xeberên nû li cem we hene?Gotinên min pirin; lê divê em xwe giş bicivînin daku ez gundî ûwe re bêjim.emeleyên ermenî, çawa xwe tanzîm dikin, jiHavînê, Bekobi ser de ajot, Misto çûbû zozain. Liwê xelkdicivandin û ew hînî xwe tanzîm kirinê dikirin; lêbega bela xwe danê û nehiştin kuşixul bibe serî.Bêje min, li cem we civîna du hîçî' bû? Beko jê pirsî.Ji bo vî tiştî bi xwe, min dixwest ez Misto bibînim,Edêbidengekî nizim vegerand û li dora xwe nêrî, da kujêrebêjim ku, livir beg, şêx û hempa, bi arîkariya Taşnaqa,

-97-dixwazin belakî bînin serê wî.IBelakîbînin serê wî! Çawa?»Hineka dixu/azin qebîleyên xwe giş bicivînin û li cemhikumetê giliyî wî bikin. Le,gelek beg û Taşnaq di carekê dekuştina wî çêtir dibînin.Lê hevalênme çi dibêjin?Hevalên me ki ne?Ma feqîr gîne biMisto re ne? Ew baş dizanin ku ji rojahatina Misto halê wan xweştir bûye. Garekê bifikire! DigundênErmeniyande, feqîr ji bêşabitimamîmiafin. Lê, licemme, feqîr(bêşakoçeriyê, bêşa dexlêûyabega didin). Li wêevçarsal in ku nîzama Bolşevîka, nîzama şewrên gundî û xebatkerahatiye danîn, li vir li cem me, hîn hikma bega wek berêdimeşe, Beko biser de ajot. Hinekî bifikir malava! Ez rastiyêdibêjim. Cangîr û Elixan beg dîsa bûne serekên eşîrê.Ewêxema kê bixwin? Bêşikxemayên xwe.yên dewlemendan;lê ême bi xwe, me tazî dikin. Ne xwe bi rastî, nîzamasoviyetî hîn ne ketiye cem me...Hîn dinya zû bû. Hewa ji bêhna erdê ya ziwa dagirtî bû.Roj ku derdiket hinekî bû tarî; ewirekî reş ew pêçand û sihaxwe raxist ser çiya, gund, Edê û Beko.Beko weke natînê,keserek kişand, hinekî wê de çû û liser kevirekî rûnişt. Edî jî xwe nêzîkî wî kir.Bala xwe bide min Edê, Beko hêdîka gofê, di gundênermeniyan de ku emlê bûn, nahêlin axa û hempa têkîlîşixulên gund bibin, heta, wannaxin civîna jî. Xeçedûr axatê bîra te? Milkê wî ji destê wî standin û ew ji rencbera reparkirin. Digel vê yekê, li cem me hîn beg û axa bi kêfaxwe dikin. Li wê,hema, her roj, minezimê xebatkeran dihat.emdicivandin,bi me re daxaft ûemê çawa xwejibin destêaxa û dewlemenda, xilas bikin, digote me...Gava Misto jî me dicivîne, Edê gotê, ew jî me ji her

- 98tiştî ageh dikeû riyên azadiyê şanî me dide, lê, hin bêbextdiçin û gotinên wi digehînin beg ii axan. Ma halê me xirab enihu?Em êdî tu tişt nadine bega; û her wekî em feqîr în hikumetjî bêşa ji me nastîne. Lê, eger ji te, tê bêşên Yûsifbeg û Elî beg mede; ewê di cî de, egîdê xwe Şemoyê Oso,rêkin te û bi zor wanji te bistînin.Binêr, êmin, ezçi difikirim? Beko xwe hinekî tevdaû got. Divê emxeberê bidin Misto, an serekêcanbêzara; yanna, beg wê Misto bidin kuştin.Na, vî nakin, Edêvegerand û rabû ser xwe; newêrinxwe bêxin vî belayî.Yûsif beg bi xwe got: «Divê em wî nekujin,yan na, ji bo wi, ewê mebidin ber tifinga.» Di wextêTeşnaqan de, Yûsif beg di civatmiletê de nemînende bû, jilewre bi qanûna dizane. Di wexte qeysera de, her meh diçûcem Hakimê Qefqasiyaya û ji bo serektiya Eşîra Hesenî,jê'meaş distand.bikin.Li dawiyê, şevê di çi qerar dan?Piraniya wan gotinên xwe kirinyek ku giliyî MistoNexwe,divê ktt, Beko~got, emê banî feqîrû rencberanbikin; herwekî di gundêhdeştê de dikin û emê, begû Taşnaqbi Misto' re wê çibikin, bêjinewan.Ez bawer im ku, feqîrû rencber wê hevaltiya beg û dewlemenda nakin, ûbi mere bimeşin.Belê, divê em wan bicivînin, Edê vegerand...Beko, ûEdêji hev cudabûn.3-Li ser riya germiyana.Jindest hiltînin.Her ti'şt pêkhatibû.Hurmur li ser ga ku zaro ji heraliyêgund kom kiribûn, hatibûn barkirin. Nêzîkî saet heşt, ker-

99 -van, weke werîsekî dirêj û bi can hate ser rê ku lê giya şînbûbûn.Cangîr beg, şerekê êlê, qet guh ne dida nîzama'sovietî ûwek di wextê bav û bapîrên xwe de, an weke di wextê Taşnaqade,hereket dikir. Li hespekî sergerim siwar bûyî, mînaLi paş keriya şivanekî, H ser milê xwe pezekî Hngşkestî hilgirtibû. Reben westiyabû û bi zor bi rê ve diçû.. Pez ku xwe tim xwe tev dida, ji destê şivan filitîûketeerdê. Çavê Cangir beg pê ket; hate cem şivên li serzengûyên hespê xwe ji piya sekinî û çiqas jêdihat,bi qemçiyarabûyê: ..Kerê mezin! Teçawan wêrî vî pezî li erdê xî? Tuserfermendarekî, li ciyekî bilind sekinî û hişt ku kervan diberwire derbaz be. Gava dît ku hertiştsazbûye, hespê xweyê boz ajot û kete pêşiya koçeran ktt mîna dîwarekî, diherikîn.lingekîwi ne hêja yî! Ezêşanî te bidim, sa, kurê sa!»Rencberê reben, H- bin derba tewandî, kire hewar:Mîrê min, min ew bi qesidne xiste erdê... Ew bixweji destê min xwe derêxist, min ew ji dûr ve hilgirtibûû ezjiteab ketibûm...Gotinên şivan ji beg re giran hatin; çawa rencberekîdikarî bêedebî bike û li ber begê xwe xeber bide? Mecîd beghîn bêtir xeyidî, hespê xwe ajot ser şivanêreben û li bin qemçiyanew avête erdê.Gavaşivan dît ku ne dikarixweji destê wt xilas bike,xwe avête nav jinan kugihaştibûn cem wan, û xwe li paşwan veşart.Cangir begji adet û isûlên kevin derneket. Ewî dizanîku li sûçdarekî ku xwe davêje bextê jina, êdî lênaxin. Di pevçûnande,di kuştina de, di şera de, jin kefiya xwe ji serê

-100-xwe radikin, wê davêjin erdêû dibêjin: «Bi navê Xwedê, vêsînorê miqedes bigirin, êdî li hev mexin, bela xwe ji hev vekin»Û her du neyar bi ya wan dikin û deyji hev berdidin.Ji siûdaxwe, te xwe avête piştajinan; ym na, min şanîte bidalKurê berez, diya te şîrê keradaye te!,.. Û Cangîrbeg hîn dom bi dujina dikir...Ciyê herkes di êlê de gelek bi nizam hatibû saz kirin:Li pêşiyê jinên dewlemenda li hesp an gasiwar bûyî, diçûn,bi çendgavali paş, jinên feqîr, yên rencber û şivana, dimeşiyan.Li pişt wan zarokên piçûk girêdayî bûn.Ewên ku bê zarobûn, barên welê giran hilgirtibûn ku,bi zor di bindebirê vediçûn. Li dû wan, gayên barkirî, hespû çêlek, û di dawiya gişan de,mî û bizin di riya xwe re diçûn.Dewlemend, şêx,melayên qure û ,"rîspî, li ser hespa, di herdu alî re, li cem kifletên xwe, bi pozbilindî dimeşiyanRoj ronak û gerim bû. Jina Cangîr bega şanzde salî, Zedînexanim, li ser hespê, li cem firax, nivînên xwe yên hevrîşimû micewherata,diçû, di deryayên xeyala de, hêdî, hêdîhibaiveşînê, mêş an kelmêş, diqewirandin û H cariyên xwe qîrdikir. Pezê ketî, yê merivekî mêrê wê bû; ji lewre xanimê ne,dikarî bêteref bimîne :Çima, ewê digotemêrêxwe. teevbêbextêha di cidenekuşt? Ew giş êdî bûne wek gura ku li deviya dinêrin. Bi tenêqemçî dikare wan bîne îtaetê, yan na ewê rabin û me biqurtînin...Dengekîtevlehev, ji.^lê. hildibû... Mî, berx û bizin dikaliyan,çêlek û ga dioriyan, û, ji her alî, zaro û keçik pehlrzokên xwe digotin...)Gezo lêdana şivan dibû, Lê ew bi rojani. li gundên ermenîxebitîbû, ketibû nav çivîna ûewî baş dizanî hikma so-

Ev êdî bes e ! Em dikarin ji heqê wan derkevin.100-101

^ - öIVJ&lEv êdî bes e !Em dikarin ji heqê wan derkevin...100-101

\.■J&SEv êdî bes e ! Em dikarin ji heqê wan derkevin..100-101

-101-yetî çiqas heqên xebatker û feqîra diparêze, jilewre ew vî tiştîqebûl nake, û gaziya reben, gundiyên feqîr.gundiyên pî(yên ku halê wan diqete), û xu>endevanên bi wicdan, dike daku dawiya zilma beg û axayên kevneperest bînin.Li ser laşê piraniyaji we, ciyên qemçiyan hînsax nebûne; lênihu wexthatiye, divê hun bizanin ku ev hal ê'dî nema dikare dom bike.Nihu hikma me ye, hikma xebatkera, hikma rencber,cotkar, şivan, gavan, emele û paleya.Divêkuêdîbeg û axa jime bitirsin! Lê, ji ehmeqiyaxwe, heya nihti, em xwe datînin ber derbên wan, Bi navê eşîrtiyêxulamtiya wan dikin, ji bo wan hev û du dikujin û bi serde jî, bêşa didin wan. Kê Cangir begjimereserekbijaritiye?l!Cima soviveteke meva gund nîne ? Em êdî ji vî halîtêr bûne.. .Evgotin ketindevê jina ku, libinbaren giran dimeşiyan.Piştî wan, zilamajî xwe gihandin dengê Gezo. Deng bilintirdibû û xelk li dora Gezo kom dibûn.Li zozana Carigir beg bi hesinekî H min xist yekî digo.Û ewî li sermin jî du dar şkênandin, çima ku min jikaniyê kuli nêzîkîkonê wî ye av dibir...Ev êdî bes e! Em dikarin ji heaê wan derkevin...Hempa Smail Şêxo hate nêzîkî cemaetê û gote wanku nihu beg wê bê û hêsaba xwe ji bo wan gotinaewê biwanre bibîne. Xefk li dora wî bûn kom. Şivanekî bi laş û gewdekire qîr: «Wî ji hespê bîniri xwar.»Ên mala me xirab dikin ev in; ri ewî Smaîl ji piştawîgirt û ew ji hesp kişande jêr.Li se.i qîr qîrên Smaîl, Cangîr beg hespê xwe bezandû hate wê derê: -Xwe ji hevbidinalî yan ezê berdim! Xelk dev ji Smaîlêji derba ketî berdan û xwe dan paş.

102 -Kê destpêkir? Cangir beg ji cemaetê pirsî.Me giş, me tevde kir! Bi dengekê gotin.Gava çavên jina li Cangîr beg ketin, stûnên konan jiserbarên ga kişandin û xwe avêtin wî. Di nav wan de hinavêElmast, jinikeke bejin bilind hebû. Ew di wextekê de Umalên Molokan xebitî bû, piştire, gava vegeriya bû welêtHikumeta Soviyetî erd dabûyê.Elmast bi dilekî pola, stûnek di dest de, xwe avêteCangîr beg û derbek avêtê ku, çû li hespê wî ket. Heywanxwe hilda û xwe da alîkî. Gelek jin û mêrêndin jê cesaretgirtin û Cangîr beg tehdîd kirin û ew revandin. Bîstekedî, PîrEbas, çend şêx ûdewlemendaji kitêbên miqedes ayetdixwendin û digotin ku li sereka rabûn guneheke pir, pirmezin e.Hingê Gezo derket ser tehtekê û destpêkir:Hevalino! Iro bi xwe, divê em zilamekî rêkin Erîvanê,cem Misto da ku wî jiher tiştî ageh bikin. Divê ku emçekên beg, axa û hempa, ji wan bistînin. Hun giş, diçin û têngundên ermenî û gurcî û dizanin ku li cem wan, axa û mixtarne mane. Lê, heya nihu li vir beg ûhempa me dixeniqînin.Divê em, wek Cangîr beg, dersê hempa jî bidim, Elmastdibêje, êw xulamên began in û her gav destê wan digirin,ji ber ku nezan û kole mayina me ji menfaeta wan e.hebên din axaftin û qewirandina Cangîr beg xwestin.ÇendDi vê gavê de, merivek xwe gihande êlê û xebera jêrînda:Misto hatiye gund, Serekê Komîteya Bicîbir (Licnemerkeziye), Elîxan û hin din jî pê re ne. Dixwazin soviyetêngunda bibijêrin. Lê her wekî nihu koçer vedigerin germiyana,berê çûn cem kurdên gundî, piştî heftekê, ewe bêne cemme.^

Nûhatîhîn îlawe kir kuElîxan beg ji mixtariyê hatibûavêtin, lê ku ^êx, hempa û encimena eşrefa, gazîmiletkiribûnda ku, dîsali serkar anîna wî bixwizeû danîna soviyetaqebûl neke.Ev giş, karên Mistone! Şêx û hempa digotin; pîr Ebasher gav li pêşiya wanbû. Divê em wî nehêlin, yan, na ewêtozame rake...Koçer nêzikî çiyakî bilind dibûn, Boxûtlû, ku wekenanekîşekir, kenarên wî bilind bûn; zinarekî mezin ber biezmana ve hilbii bû û ji 'jêr gelek reş û tarî dixuya.Piştî şîveke sivik, herwekî şev xweş bû, hemu li binstêra raketin.Serêsibê, diviyabû dîsa dom bi riya xwe ,bikin...Dawiyê, roja sisiya, koçer gihaştin germiyana xwe, Liwê, li ser erdekî glover û fireh. Konên xwe danîn U ew cî jixwe re kirinwarê zivistanê.dimînin.Li biharê, gava berê pez didin zozana, ev der dîsa ValaDi vê midetê de, ev der dîsa têr çêre dibin û li zivistanê,peza, xwêş têr dikin.4-Fîkrên nû dlinav milet de belav dibin.Dema dayina xûkiya bega û sixreya wan hatibû .Egîd beg bi xulamên xweji eşîrê re da zanîn ku herinciyê pezê wî yê zivistanê çêkin. Cangîr beg jî emirdaêlaxwe.Gundiyên feqîr û pî (yên hinekî xweşhal), berê kujixwe re tiştekî bikin, diviya bû ku, mal, û zar û zêçên xwelibin ezmên bihêlin, bi mer û bêra herin şixulê bega biqedînin.Gelek ji wan qebûl ne kir, li dora Gezo civiyan ûne razîbûna xwe nîşan dan.

-m-Mecîd beg, qemçiyek di dest de, di ber koçera rederbaz bû û biawirli wan nêrî. Tu kes ii yên rûniştî ji bo ikarahaadetênkevin,, bi hatinawî ranebû.Xem nakê, baş e, baş e, rûnin!... Egîd beg gote wan.Di nêzîk de, ezê we ji bav û kalanên we bêtir bêxim binhikma xwe. Hunbawer dikin ku nîzama we ewê dom bike,ne?!!Hunêpaşê bibînin!... Ingiîz û Taşnaq çermê we û yêxortên we yên Komunîst wêrakin...Tukesî bersîva wî ne da. Mecîdbeg derbaz bû. Li wî,aliyê wargekê, hempa, şêx û eşraf li cem Egîd beg diciviyanû.bi saetan ve, şewra hevdikiriri.Gava, hinfeqîr û pî bi danîna konên began mijûl bûnkomsomolek (Endamekî ji xortên komunîst) ji bo xwestinaêgir çû cem wan.tenê ne...Here bixebite!... Tu çi karî dikî, Tiralo?!!Zilamekî kal ku dixebitî gotê, ên H emrê bega ne emEz tu cara şixulê dijminên xwe nakin, Konsomol vegerandê.gote kalo:Ew ji kû dijminên me ne? Kalo heyirî...Di Vê gavê de Misto derket, gotinên wan bîhîstin ûDijminênme kîne,ezê ji te re bibêjim; gotinên minxweş bêxe serêxwe, wan di nav nas û hevalên xwe de belavbike û wan jî Hdijminên xwe rake. Eger em destê hevbigirin,em bi hevreheval ûyek binemêbikaribin zorawan bibinji;ber ku heqbi me re ye...Min, dijminên me kî nehîn fehim ne kir? Kalo dîsapirsî.Dijminên meyên pêşîn û dijwartir, beg, axa, şêx û

-105-hempane.Bi wasiteya adetên kevin, ewmejixwe re dikinxulam ûmeji bo şixulên xwe dixebitînin. Va ye binêr! Ewrênreş ji nihu de kom dibin;bîsteke din, baran wê bikeve, kifletênte wê şilbibin; ji ber kuberê ku tu konêxwe deynî, begtemecbûr dike ku ttt yê pezê wî deynî. Em nikarin êdî, bi vîawayî bijîn. Li gora adetênkevin, divê ku em bêgotin, serêxwe li ber beg, axa, şêx û hempa, xwar bikin û guh bidingotinên wan, ne ji ber ku ew zilamên qenc, xwenda, zana û bieqil in,.lê, ji ber ku bi tenê beg an dewlemend in. Em jialiyê wan çiqas tên êşandin û kêm kirin!... Li cem dewlemenda,kontijemal û pereye,lê, li pişta feqîra kiraseknîne.Divêkuem adet û qanûnên xwe yen kevin bavêjin û êdî guh nedin beg û axa kuemirên wek van didine me: «Zidî qudsiyetaşêxa tiştekî mebêjin! Ewê we korbikin!...» ûgava yek qala şêxekîdike, beg wî davêje ber dara.Bî vîawayî ew hev û dudigirin û ji feqîra xebat û îtaetêdixwazin. Divê em van qanûna ku ji aliyê beg, axa, şêx ûdewlemenda hatine danîn berdin ûqanûnên zyelê çêkin ku pêfeqîr bikaribin bijînûxweji bin istibdada axa û şêxan xilas bikin.Çima beg, axa û şêxênfeqîr tune ne? Ji ber ku ew me icbardikin kueni ji wan re bixebitin.Lidinyayêhertişt bi xebatê çêdibe, lêeger tu bixebitî ûxebata te ji xeyrête re be, bê şik, tu ê teqîr û bi ser de jî bindest ûmehkûm bimînî...Berê, gelek miletên din weke me dijîn.Ew jî weke me koçer ûgundî bûn. Lê, ewan berî mefehim kirin, bi ziraet û candiniyê re seneat jî elimîn û ji xwerebajarênmezin çêkirin. Lê, em hîn wek berê dimînin. Emdi koçeriyê de didin dû bega, û, di gunda de jî, bi navê eşîrtiyê,girêdayî axayekî dimînin, xizmeta wan, dikin.ji bo nav,mezinahî û dewlemendiya wan, şerê feqîrên din dikin, hevû dudikujin, ûbixwîna xwe.jibeg, axaan şêxên xwe re eraziyêndin vedigirin. Ev hal, mîna vê meselê ye: Herwekî ba-

106vekîdukur hebim; yek ji wan, piştî ku hate dinê, midetekêdi derguşê de ma,piştire meşiya, mezin bû û bû zilam. Lê,ê din tim di derguşê de ma û tu cara jê derneket.Em wek vikurê paşîn in. Ev çend hezar sal in ku emhatine dinê, lê em hîn di derguşê de ne û em bi jîriya xelkêdijîn. Êdî, ji bo me jî wext e da ku em jî rabin ser xwe û wekmiletên din bijîn. Binêr, meselen, li gora adetên me yên koçera,divê ku her kurd konê xwe bi awakî miayen dêyne, yanna, ji qanûn derketin,mal û malbata wî tev de, wê bîne helakê.Lê, digel vê yekê, beg û şêxên me, konên xwe bi kêfaxwe datînin û tu belanayê serê wan. Nexwe ev çima bi tenê,jime,ji feqîra re' kifr e? Dîsaligora adetên eşîrtiyê, divêku her eşîr,her bavik, bi serê xwe bijî û wek dewletekebiyanî, xwe bi xwe îdare bikê, û çavên wan jî, hema, tim limilk û malên eşîr an bavikên din bin. Gava zilamek, ji eşîrekêdibe dijminê zilamekî, ji eşîrêke din, her du eşîrjibo vanher du zilama, dibin dijminên hev, û, bê sebeb, xwîna hevdirijînin. Ev tişt ne ji bo carekê, an du cara, lê tim û tim. Ûev pevçûn,şer û xwînrijandin, oi tenê bi kêrî beg û axeyatên. Heta, ew bi xwe vêdubendîyê dixin nav xelkê.Bigir meselen.Dijmintiya esîrên Ortlî û Kasan; ev çendsal in ku hev û du dikujin, ûbi ser dejî, bertîla didin begalê, ev êclî eşkere bûye ku dijmintiya her du qebîle bi teşwîqaEgîd beg destpêkir. Bro, li ber mirinê bi xwe got ku tu kesji qebîleya Kasan li kuştina wî ne digeriya, lê Egîd beg bi xwefitne dabû wan; ewî bi guhêxwe bîhîstibû. Hingê, Kasanaxwe avêtin wî û derba mirinê danê.Çi xirabî û perîşanî ji van tiştan tên serê kurdên koçerû gttndî...Piştire, li goraadetên me, divê ku şixulên giran û dij>warji aliyê jina bêne tiedandin. Ewji vî tiştî zûnexweşû pîrdibin û zû dimirin. Û jinanîn li cem me çawa çêdibe? Birayêxwe bigir meselen:kalbûye û hîn heya nihu ji xwe re jin,

107 -ne aniye; ji ber'ku pereyê wi nîne û nikare qelen bide: Lêdewlemend bi xwe?..! Ha ji te reegidbeg: Sê jinên wîheneû nihu jî ji xwerekeça Nado ya donzde salî xwestiye. ApêCangîr beg 56salî ye, lê di van^rojan de, bi pere, keça Tahira 14 salî ji xwe re anî. Kê ev qanûn danîne? Û kê gotiye kudetideniend dikarin bizewicin û gelek jina ji xwe re bînin û,emfeqîr nikarin yekêjî bistînin? Bêşik, beg, axa û şêxa evadet û qanûn danîne.Di her civînê de, min rakirina qelen xwest û we gişdestê xwe radikir. Em hemu, rojek beri rojekê, rakirinaqelen ûjivî nîrî, xilaskirinamilet dixwazin. Vê havînê, lizozana, di (Civîna Mezin) de, pîr, kal, keç û xort tevde, merakirina qelen teleb kiribû.ji kalo pirsî.Lê, beg, axa û şêxa ji bo vî tişiî çi digotin? KomsomolÇi digotin...?Digotin ku ev bê imkan e, kuev gunehe, ku MistoÛris aniye ûxayinekî dînê me ye, ku êwî ji xwe re jinekesimbêlê xwe kur kiriye. Wan rojên ha, êvarekê,beg li hev civiya bûn û difikirîn bi çi awayî xwe ji Mistoxilas bikin...Cemaet xwe ker kir. Komsomol demekê rama, piştireji bêrîka xwekaxitek derêxist û bi dengekî bilind, emrê lexûbûnaqelen xwend û got ku heçi bi pere jinekê bînê, ewêbête girtin û 500rûbil ceza, wê jêbêne standin. Piştire, hetaktt keçik ne bûye şanzde ûktirik jîhejde salî, nikarin bizewicin.Û divê ku, di davjin û mêr deji 10 sal bêtir ferq nebe.Û dawiyê, qanûn êdî nahêle ku tukesji jinekê bêtir bînê.Bijî...! Kalo ban kirû ji kêfa xwe mera xwe avête hewayê.Kurdên kubi îşên begamijul bûn, hatin û li dora wankom bûn. Kalo ji Komsomol xwest ku careke dî emrê lexû-

108 -kirina qelen bixwîne. Ewî dîsa, ew xwend û ji wan re, hertist da fehim kirimBîjî Misto ! Bîjî Misto ! Xelkê kir qîrîn.Mecîd beg deng û keriên wan bihîstin. Rabû û berbi wan ve çû. Misto bi gotara xwe ya birî dom dikir :Belê, her wekî min digot, em hîn di dergûşê demane ;me adetên bav û kalan, wek tiştên mîqedes girtine.Lê, beg, axa û şêxên me bi xwe, van adeta ji bo mezinahî,dewlemendî û merkezên xwe, ji xwe re dikin alet ;û milet feqîr, nezan, perîşan û paşde mayî dihêlin. Çimaem bê xwendin in ? Çima em bê seneat in ? Ji ber ku,beg, axa û şêxên me, bi nezan, şivan, gavan, rencber ûfeqîr mayina me, me bê şzehmetji xwe re dikin xulam ûkole û bi kêfa xwe bi me dileyzin. Û,ji bo mayina vî halî,ev mezinên me yên ha destê xwedixin destê xwînxwarênme û dijminên insaniyet û pêşveçûnê. Hun dibînin ku mehîn bi Teşnaq û Ingîlîza ditirsînin. We nihu seh kir çimabeg, axa û şêx, dijminên me yên pêşîn in....Lê eger, em baş bifikirin û em destê xwe bidine hev,em dikarin ji bin zilim û nîrê wan xwe xilas bikin, ûroj bi roj pêşde herin.Ev giş rast e,gundiya, tev de, bi dengekî gotin.Misto di cî de ew berdan û çû gundekî din.Mecîd beg hate cem koma feqîra ; gava çavê wî liKomsomol ket, xwe nêzîkî wî kir û ji serê wî heya piyênwî iê nêrî û bi xeyid lê kire qîr :Çima tu şixulê zwe disekinînî ?Careke din, eger tu bêobeya min, ezê stuyê te badim...Komsomol qet xwe şaş ne kir :Ji mêj ve êdî obeya te ne maye. Va ye obeya te I

109Xort ev gotin û bi destê xwe şikeftek nîşan dayê :Êmê tedi nêzîkê de, bêxinê.Mecîdbeg qemçiya xwe rakir û xwe avête Komsomolku li wî xe. Lt zilamên pîr û kal ku şixule wî dikirinbi enir gotin :Destê xwe nedî vi mêrxasê ha, yan na emê aliyê wîbigirin û emê te pîs bikin... !Hun li van zugirtên ha binêrin ... Ne bi tenê ji wanre qemçî lazim e, lê divê ku quna wan jî bi hesinekî sorkirîbête dax kirin, herwekî Egîd begEv bi xwe tiştekî nake û nahêlebi Şerqiya re kir.em jî bixebitin, zilamênbega gotin, divê serê Misto jî bête pelaxtin, ewî evserseriyên ha rakirin mezina...!Mecîd beg sekinî, qebda xencera xwe givaşt û bi awirii, xelkê ku gazin dikirin nêrî û mirmirî :« Xem nake. Dinêzîkê de dora me wê bê, û emê şanî we bidin, kurên sa...l»Komsomol bê deng vegeriya mala xwe.5 - Serhişkiya Derebegiya dom dike.Roj diçû ava. Jor, li ezmana, êlo, ji hev dûr, li hewahilavistî diman, weke ktt bi çavên xwe yên tûj, li nêçîraxwe digeiiyan. Car, car, li gîrên rût, dengekî zirav ûkûvîdihat ;ev jî dengê êlokî çiyayî bû.Konên bega û govên pezêwan hatibûn danîn. Şêxajîkonên xwe vegirtibûn. Ewrekî reş, H ûfik xuya kir ; bayekîxurt ew ber bi warê koçera ve anî. Berî rojava, taviyeke xurthat. Zaro û hur murên ewên ku ji bo beg û şêx dişuxilînşil bûn. Bayê payizê yê sar rabû. Zaro ji sermê dilerizîn.Bi hatina şevê baran sekinî.

-110-Zaroyên beg, axa, şêx û hempa, ji kona derketin, destênhev û du]'girtin, stran gotin û reqisîn.Zaroyên xebttkera,di nav cilên şil de xwe pêçabûn û bi keser seyrawan dikirin...Hingê feqîra gotînên Misto anîn bira xwe û heya sibfi,je beg, axa û şêxa gazin kirin û lanet li wan barandin.Sibehî,roj tîrêjên xwe dirijandin li ser beriyê, û giya'li beyara, weke tayên hevrîşmê yên zirav dîçirisîn.Beyar, mîna şevekê zivistanê bi tirs û melûl inwek meydanekê şer, vir da, wê da ji hestiyên insan û heywana,tije ne.Di wextê Teşnaqan de, kurd it ermenî ku ne dixwestinbikevin bin hikma tifinga Teşnaqa xwe li wê vedişartin.Roj hîn bilintir bû. Dewar û pez ji şahiyê diboriyanû dikaliyan. Hesp, bi hiskirina rahetiya germiyanê, dîşîhiyan.Jin jî, bi dilxweşî, li dora bara diçûn ûdihatin.Gava hempa, bi giranî piyase dikirin, da ku piştî siwariyaçend roja lingên xwe yen tevizî rahet bikin, feqîrakevir hildigirtin û ji bo konên xwe cî dikolan. Zaroyên wanjî berx dibirinçêrandinê.Cangîr begiJdiltengî dikir kuzû here Yûsif beg bibîneû jê re bûyerên rojên daunn bibêje.Li ser hespê xwe, di şîveriyeke xwar û mar re, ser berêr dibu. Jinişkave, j'i nêzîk, ji pişt tehtan, keneke gur keteguhê wî : Jînên kurd dikeniyan. Cangîr beg hespê xwesekinand. Jê hate xu/ar û di şiverê re beziya çivanekan,giha erdekî bi sêlak ku diçû heya golê, coyeke kûr tê rederbaz dibû. Jînên kurd jê av'dikişandin, ji ber ku li wê,av ji ya golê paqijtir, cemidîtir û zelaltir bû.Emîne, Pişta wê li şiverê û fistana wê yaşîn lê, li

. %Sa iu yî û bavê te ye ! Ewî li Mecîd beg kire qîr.uo iii

'^■^m iSa tu yî û ba'vê te ye ! Ewî li Mecîd beg kire qîr.110 111

«-.:^:\t$.v ■'u '4\\J\ISa lu yî û bavê te ye ! Ewî li Mecîd beg kire qîr,no 111

■■M.\\V.vl\^Sa tu j'î i. ba'vê te ye !Ewî li Mecîd beg kire qîr.110 lu

-111-wê' disekinî. Ji bin kûfiya Wê ya glover, ji serê wê ye'piçuk, ber bi paş ve avêtî, 14 keziyên zirav û dirêj, dihatinxwa\. Ji dora xwe ne ageh, Emîne serê xwe dihejand û dikenî. Li ber wê, destên wî li kêlekên wz, xortekî kurdbi laş û gewde, rawesta bû. Ewî diranên xwe yênxweşik û spî nîşan didan, brûyên xwe digijgijandin, û bi xiftanaxwe ya peritî, bi kumê xwe yê riziyayî û bi piyên xweyên nîvxas, li Emîne dinêrî. Gava çavê wî li Cangîr begket, çend pirs gotin Emînê, xwe xwar kir, şerbika xwegirt û bi zerikekedest bi dagirtina wê kir.Emîne xwe zivirand û çavên wî rastî yên Cangîr beghatin. Rûyê wê, berê sor, piştire bû zer û ken jêivinda bû.Cangir beg heyirî, xwe hilda. Emîneya wî, bi tenaxwe, bi vî zilamê perîşan ti bi kincên peritî re çi dikir ?Ji xeydê, qirika wî hate givaştin. Diranên xwe reqriqandin,bê deng xwe nêzîkî ktirdê blengaz kir, şerbika wî jê standû ew ewqas bi < qîwet dehif da ku şivanê reben xwe negirt û ket.Sa !Cangi'r beg zuriya, tu ciyê xwe nas nakî ? ! ! Berêku tu hîn sax î jiber min biqele...!Kurmancê feqîr rabû, bi milê xwe rtiyê xwe paqij kir,hinekî ma, piştire rahişte darekî û Cangir beg tehdîd kir :Sa tu yî û bavê te ye !Ewî lê kire qîr, pişta xwe tewand,ji şiverê xwe da alî û di nav tehtan de winda bû.Emîne...! DengêCangîr begê biri dilerizî... Emîne...! Te jibîr kir ku tu dergistiya min î ? Te çawa diwêrî tu bi vîşjvanê reben re xeberbidî, û hetapê re henaka jîbikî...? Majiîro heya du heftan eze qelen rênekim bavête...?Tu çawa qelen rêkî, ma êdî qelen maye ? Emîne heyirî,jê pirsî. Eger tu qelen bidî, li gora qanûhên soviyetî, ewête bigirin.

112Xem mexwe, ewê miri nagirm. Êzê qelen bi awakî welêbidin ku tu kes pê nizanê..Cangir. beg,mîrim... Emîne bi denegekz nizim gotê, ewşivanê me ye, hatibû avê û arîkariya min kir.Lê, eger yeki ji eşîra me ew dzba, di nav xelkê deîştixalî wê çêba,hingê ez mecbûr dibûm te berdim.Oh î Ez gorz, min efû bike ! Ew jî ne şivanekz adz ye.Eiz) jî ji maleke baş e. Bavê wî mêrxasê hemu eşîra Hesenîbû. Em bi hev re mezin bûne. Bavê min ew bireba xwe, jiberku mêrekî hêja ye. Carekê, ewî bi tenaxwe keriyê me ji destê dîza derêxişt. Lê, nihu, Emînedîbêje, ez bi malbata xwe û bi şêxa sond dixwim ku ezêêdîli rûyê wi yê kirêt nanêrin. Û Emîne bi girînê ket.de çû :Bi dîtina hêstirên çavên wê, xeyda Cangîr beg di cîBaş e, Emîne, bi dengekî şîrîn ewî gotê, ez te efû dikim.Ez bawer im ku ev tişt ji bocara pêşîn bû û ku carcekedî çê nabe... Ezê emir bidim xttlamên xwe ku v$sêwelekî ji vir biqeunrînin.Vî geniyê ha xwest ku bi êgirbilêyze... Çavên xwe bimale û êdî megirî...Emîne û Cangîr beg li hevhatin. Piştî nîv saetekê herwekî tiştak ne qewimî bû, Emîne, kûzê wê li ser milê wê,berê xwe dabû çiyê û Cangîi beg jî vedigeriya ciyê kuhespê xwe li wê hiştibû.Lê, hesp li wê ne bû. Kurdê êşayî, ji bo hêlanînaheyfa xwe,ew revandibû.Cangîr beg hêrs bû ; lê, tu tişt jê ne dihat. Tu kesli wê ne bû ku emir bidiyê û neyarê xwe pê bidê girfin.Bi peyatî xwe gihande konê Yûsif beg.Di nav warê koçeran de xeber zû belav bû. Kêfa feqî-

-iiaragelek pê dihat û pêsnê' vî merxasî hêjadidan...Beyarên çolê li bin tîrêjên rojê dişewitin.Di germiyabi rewrewk de, ûfiq xwe dilorîne û dilerize.Li perava golê ya bi sêlak, konên Yûsif beg ên rêşxweş dixuyin,^ û li paş wan wekkomên giya, konên feqîrabelawela ne.Pez ji golê wêda diçêre, hesp li ber qiraxê, bi diranênxwe yên spî ûxurt giyayên ter heya bi rehên wan vejê dikin.Bîst gava ji konê Yûsif ê mestir wê de, ji mêvana fekonekî nû vedigirin, Ji ber ku ji Yûsif beg re dane zanînku Teşnaq, (Ximpabêtên kevin), wê bêne cem wî.Dûyê agira dirêj dibe, li ser yekî nan lêdixin, û liser yekî din goşt dibirêjin. Sêyran xanim, jina Yûsif begji xadima re emir dide . Her der paqij û her tişt sazdikin.Yûsif beg, bi giranî, li ser mehfûrekî rûniştiye ; li beriyêdinêre û çavneriya mêvanên xwe dike. Li cem wî,Cangîr beg jê re dibêje ku di nêzîkê de, ewê dest bi bijartinasoviyetên koçeran bikin .Tu dizanî, Cangîr beg, ku kurê min derêxistine ? Nihuçûne cem kurdên gundî û piştî çend rojan ewê bêne cemme. Zor bide qebîla xwe daku te bikin serekê soviyeta xwe.Bi şêxa re bixebite ku feqîra bixapînin.Na, Yûsif beg. Vî Mîstoyê malxirab feqîr û belengaz lime rakirine. Dîbêjin ku, di havînê de, ew diçû û dihatecem me, xelk dicivandin û bi kêfa xwe ew lanîn ser daxwazaxwe; bêîku haya me jê hebe.Belê, Cangîr beg, tu rast dibejî. Gava Mişto Hgundft merencber û feqîr civandin, em ne xistin civînê ûji mereda

- 114 -zanîn ku êdî milet mezinahiya bega 11 axa ya bi zor naxwazeû ku ji îro pêve ewê xwe bi xwe îdare bike. U hingeşêwra gund bê me hate danîn.Di vê gavê de, ji gundê Qoçê zilamek hate wê de rê ûgot ku ji deşta Serderabad hin siwar ber bi konên koçerave dihatin.Deşta Serderabad ... ! Çi ordiyên dijwar di nav te rederbaz bûne ... ! Bi ser dirêjahî û pehnaiya te re, Teşnaq,Tirk û mihacirên kurd çûn û hatin. Te hinibêza xwe jiwan re yek bi yek vekir. Lê, ew, bêî ku li ser erdê te yêbê pîvan, tu şopa bihêlin, giş winda bûn û çûn...Beriya ziwa û bê av, bêdengiya xwe ya giran biparêze...Kê bawer dikir ku li vê beriyê ku ji ewqas insanare bû bû goristan, rojekê, bi vekin'na coya Serderabad, bihezaran gundên kurd wê bêne avakirin. Ew kurdên ku,bav û kalanên wan, bi sedan ve sala, di vê beriyê re bikoçeriyê derbaz bûbön.Li beriyê hesp xweş bi teleb bi rê ve diçin. Li çolaû li çiyan xebera hatina Misto û ya Encimena Mintiqêya Tenfîzî ji bo bijartina meclîsên şewrê hin zûtir digehingunda.Belê li çola û li beriyê, di nav tehtan de û di neuzalade, ji van k%urdên reben re, bi tenê Hikmê Soviyetî bextiyarî,xweşî, azadî ûpeşveçûn, anîn...6 Daweteke EşîraGava bavê wî mir Bro hîn gelek pîçuk bû. Ji wî, jêre 20 pez, ga û hespek mabûn. Diya Bro, Besê, her gavdigo : « Bavê te li ber mirinê gote min ku bi van peza ez

-115-qelenê te bidim û jinekê ji te re bînim », û ewê bi dil ûcan li van miyan dinêrî.Ji bo peyda kirina dergistiyeke hêja ji kurê xwe reBesê,gelek geriya , lê tim taba wê vala diçû ; qelenekî girandixwestin.Ji piçûkahiya xwe de, Bro, Emîne nas dikir û her dujî hej hev dikirin. Lê, Bro ne diwêrî dilê xwe ji diyaxzue re veke.Carekê, di şeveke tarî de, gava Bro ji xebata xwevedigeriyamal, rastî Emîne hat ku melûl û bi dilekî xemgîndîçû. Bi ditina wê, Bro lê keni, silav lê kir, ew girt, ewkişande singa xwe, û ew maçî kir û rûyê w.êçima ewqaş bêmadû çavênwê çîma tije hêstir bûn, jê pirsî.Emîne gotê ku Cangîr beg ew ji xwe re dixwest.Ez kurê koçereki bi şeref im, Bro vegerandê, ez dilêxwe naguhirim. Tu yê bibî ya min ! Em tevde mezin bûne.Me bi hev re zarotiya xwe di zozanên Alagozê dederbaz kiriye û gotin daye hev û du. Çawa dibe ku nihubêbextî li min bikî...? Dibêjim qeypiştî mirina bavê minû feqîr ketina me...Na, Bro, ez weke berê hêj te dikim, Emîne bi girîngotê !Lê, li bêsûidiya me binêre... Vî Cangîr begê qereqûşez ecibandime û bavê min dilê wî naşkîne û dibêje : « Ewbeg û zilamekî dewlemen de ;ewê qelenekî giran bide...»Bro gelek kûr rama ; ewî dizanî bi begekî re şer kirinçiqa dijwar e, nemaze bi serekê êlê re. Lê, ewî dî clde xiste bîra xwe ku here ji diya xwe re bêjê ku qelenêEmîne bidê.Li gora adetê, Besê apê Bro ezimand mala xwe û hJdizî qelen hate dayin.

-116Piştî Irhevhatin û dayina qelen dîvê ku xort ji merivêndergistiya xwe re diyariya bidê ûli ber wan bi zîrekîû xwinşêrîniya xwe jî xwe bi qiymet bikê. Besê ku, ciyêbavekî girtibû, li kurê xwe dinerî û digot : « Te dît, kurêmin, min wesiyeta bavê te bi cî anî.Sibê, tu yê bibî xwedîjin. Ji îro bi şûn da, êdî tu bi serêxwe yî. Divê ku tuxwe bi xwe îdare bikî û ji her tîştî bêtir bala xwe bidêmiyên xwe. Sivik, pozbilind mebe. Gava tu diçî nav eşîrekêku zilamên wê bi çavekî ne divê ku tu jî wek wan bibîû xwe bîelimînî adetên vvan.Baş e, dayê, Bro vedigerandê.tl nihu emê bi mêvanên xwe mijul bin ;gelo ji her kesre diyarî hatin rêkirin ?Li gora isûlên eşîrtiyê, divê ku, desgirtî ji her vexwendiyêdawetê re diyariyekê bişinê : Destmal, sabûn, êlax..

-117-Li Wî aliyê. gund tevdaneke din hebû. Li wê jî, siwarji bona cirîdê civiya bûn. Heryekî ji wan zor dida xwe kuhinerên hespê xwe pêş xelkê bike. Hineka bi hev re şertdigirtin û hin jî li ser esîl bûna hespênxwe isbatên rengarengderdixistin.Dawiyê, beza hespa despê kir. ' Mêydana hespa 10kîlometir dirêj bû. Siwar bi çargavên piçuk, gavadigihaştin serê meydanê, bi dengê zirneyê tîz ku kêlê siriwariya dixist bi hespên xwe cenbazî û hinerbaziyên dijwardikirin.Xelkê bi vî awayî kêf dikir. Di vê gavê de, Bro Hsertextê zavatiyê rûniştî bû. Xortê ku li dora wî ciyiyabûndistrandin, direqisîn. Hineka serê wê kur dikir, ew dixemilandinû cîlên xweşîk Iê dikirin. Li gora adetên kurdênaliyê me, porê wî bi derence dibirîn ; her hevalkî wî diçûcem berber, pere didayê û jê dixwest ku para wl j? yayên din zûtir biqusîne. Pere ku, bi vî awayî kom dibû,dîçûsendûqa xorta.Emê bêne Emînê : Ew jî di bin kon de, bi hevalênxwe re rûniştibû. Ewane cilên wê lê dikirin, û lî goraadetên kurdî, digirîn jî. Yekê ji keçika strapa cilwergirtinabûka digot :Xerîba Xwedê me.Li ber penca rojê me.Hesreta mala bavême.Porê xwe venakim.Hinê pêwernakim.Sûştina dayik# ji bîr nakim.Xaniyê bavê te bi kort e ;Van dilopan şort, şort e,Xwakê megirî zavayê Xort e !

- 118 -Piştî her mîsra, giş digiriyan. Lê, digel vê yekê, heryekê ji wan digote bûkê : « Tu çiqas bextiyar î ! Mêrê texort û çeleng e. Lê, em bi xwe hîn nizanin çi bête serême... ? Dibe ku, em jina sîsiya, an çahara ya kalekî genîbibin ? Hingê bê dîlê xwe emê mala bavê xwe berdin ûji dil hêstirên çavari birijînin...Ber bi nîvroyê ve, gund hinek bê deng bû. Emînesiiyarî hespekî kirin û bi hevaltiya siwara, ew birin malaBro. Li ber derî tifinga berdan û diya Bro, di her destekîxu»e de du firax girtin û reqsa koçerî kir. 'Gava Emîne di şîpandeyê re derbaz dibû kûzek danînber wê ; ewê ew*şikênand û kete hundirê malê û daweth li wê giha dawiya xwe.Deryayê dengê meriva xwe ker kir. Herkes çû malaxwe û her der bê deng bû.Ev e saleke ku Emîne mêr kiriye. Li gora hisaba wê,ev sêzde heyiv in ku hatiye mala Bro. Bi tenê, piştî zeuzacaxwe bi midetekê, Emîne dikarî rûyê xwe veke, helijê hêlîne û bi xesuya xwe re xeber bide.Cangîr beg Emîneya xwe ya delal ji bîr ne kiribû.Gava xulamê ku ewî rêkiribû cem bavê Emînê, Vegeriyaû nûçeya zewaca Emînê bi Bro re, anî Cangîr beg sondxWar ku ewê Bro saxnahêle...Saet pê saet, roj pê roj, meh pê meh diçûn ; Bro bikêf û dilxeweşîyê bi Emînê re dijî û diya wî jî H cembûk û kurê xwe di deryabextiyarîyê de ajinî dikir.Demêke Nû Despêkir.Bihar nêzîk dibe. Wa dixuye ku roj li ser erdê, bitîrêjên xweyên zêrîn, dixwaze her tiştî bişewitîne. Teht ûgirên wargeha zivistanê êri zerdiçirisin,, °

118-119Demeke nû despêkir.

'/'////// -'Slv////# ;wftvCvC^\ 7Demeke nti despêkir.118-119

M W.->/'/' s' 'S'^■^'*////#/Demeke nû despêkir.118-119

119-Li bin kon agir pêketîyc. Çend 'kurd li dorawî civiyane;Siha simbêlên wan ên dirêj dikeve ser rûyê wan ûçavên wan ji guriya êgir diçirisn. Pir hêdî, wekemirmiraavekê, bi hev re xeber didin :Gelek başe ! Bi vî awayî, Edê, li ser çêre, milk ûbêşa dest bi axaftinê kir. Carekê bînin bira xwe, ewî digo,ji destê van zaliman me çiqas ezab û perîşanî kişand ! Erd û çêreyênbaş di destê wan de bûn û bi ser de jî tu bêş ne didan. Lê,ji me bi xwe, her tişfê me distandin.. Nihu, her wekî Mistodigo, emê her tiştê wan bistînin, erd û çêre wê bikevin destêşewrên gundî û koçer...Edê, dum û dirêj behsa gelek tiştên din kir, piştire,blûra xwe girt û ew danî ser levên xwe. Weke tîrêjên rojagerm, ahengên wê bayê berigê dadigirtin, diketin nav kona, jijin û dergistiya re, şadî dibirin û delalên wan tanîn bîra wan.Feqîra, jibo serbestî, rizgarî û ji kolelî derketinaxwe strandin û reqisîn. Ber bi sibê ve, dengê blûrê hatebirîn û xelk ji hev belav bû.Ji nişkave, obeya di xew de, bi hewar û qîrînên bilindşiyarbû, Zilamên nîv tazî an bî kiras û derpî, ji kona derketin.Di nava meydanê de peya kom bû oûn û xwe tevdidan; tu kes nedizanî behsa çi ewqas bi germî dikirin ? Tukes sebebê hetuara wan seh ne dîkir ?Lê, wa ye, siha merivên beg û axa ên bi gazin tLi dûwan jî, sofî û şêxên rêhdirêj xuya kirin.Ho, ehlê dîn 1, Evane despê kirin. Xzuedê Teala ji mere belakî dişîne. Ne bi tenê hikim kete destê xwedênenasa, lênihu jî beg, axa û şêxa digirin- Em nihu giş li ber helakêne !... Sebebê van tişta gî Mîsto ye, dê herine wî ji ortêrakin û heyfa me jê hêlînin î...Lê.gundiyên feqîr, ciwêlek, rencber, pale û pî ji vê nû-

-120-çeyê gelek kêfxzueş bûn û bi lez û bez dîsa vegeriyan konêrixwe. Li meydanê, bi tenê, beg* axa, şêx, meriv û xulamênwan man.Şeveke tarî, şeveke bi çavên şîn, erd xiste himbêzaxwe û her tişt xwe ker kir...ERMENISTANA SOVIETI ji kurda re gundên nû avakirin. Li şûna konên reş û kadîna, nihu, bi du, sê tebeq ûbi pencereyên fireh, xaniyên wan ên bilind hene. #Feqîr, ciwêîek û pî ji xwe re kolxoz (Erazî, pez û dezuarênmişterek) pêkanîne û xwediyên mal û milk bûne. Çandiniyaxwe bi traktora dikin. Di kolxoza de imkîneyên to, penîr ûnivişk hene.Di nav kurda de, seneatkarên mitexesîs û nûder bêhed û hêsab bûne. Giş endamên ( aza ) kolxoza ne. Xorthemu di partiya Komunîst de ne û ketine dibistana.jPirji wandi zanîngeha seneat û ya karên bîlind de dixwinin. Bihazaran di zanîstgehên Lenîngrad û Moskowa de dielimin.Bê elektrîk û bê av tu xanî, bê dibistan, sînema, xestexaneû mizgeft e tu gund ne mane. Melayên wan, bi dîyanetêre ilmên nû jî dixwînin, digehin dereceyên gelek bilirid,'û dibin memûrên hikumetê yên resmî.Nihu, li warên koçeran, jîneke iştirakî ya nû dikele.Li şûna ku xulamtiya beg axa û şêxa bikin, xwîna hevbirijînin, perîşan û çavgirtî bimînin û di destêistimar dealet bibin, kurdên Alagozê îro di aşîtiyê de ji bona pêşveçûnaSoviyetistan û ya cîhanê û ji bona xilasiya 12 milyonkurd, bê rauzestan, şev û roj dixebitin..,DAWÎ . . .

end ^iirenKurdî yênŞev/ristanê

1S3 -Celalî.Gaziya minPêşkeşi* 100 hejmarê « Riya Teze »dikim.Sala,Zemana,EmGrêdayî mabûn...Mabûn grêdayiDi bin,NfrêQeyd û zincirêAxa, û mîranBega, imperialista 1Pişt vekirîPêxasBelengazDest qelişî.Libitîn ,Xebitîn.Ewan XarVexar !..EmMabûn be êlimDi tariyê deNava dinyayê de,

^- 124 -Kirina me,Ya wan bû.Heq, emegWan re bû.Li nav mila,DerbêQemçî,ÇomaqÛ dar bû.Evê zûlmêEvê qehrê,Usa,QatQatHeta rojekêDewam kir hat.Paşê,QeurimîLi Ûrsetê (1)Slleh teqiyan,Eşya reqiyan.Bû deng û gazîBi vî avazîa Inqlab !Xlas !Prolêtariat (2) esas ! »(1) Soviyetistan(2) Sinifa xebatkarên feqîr.

-125-Ev deng,Blind bûDi çiya de wer bû.Qefqas hingaftGhişt rohelat.Zûlmet qelişî,Tarî vebû,BûşefeqSor bû Oktiyabr (1)Oktiyabr,Kurek agir..,Keliyayi !..Keliya !ZinciraÛstiyê pala,Emegdara,Qûtbû, >Heliya.Bi sinifa xwe veîro em jî tevî wanXebatkarê Kurmanca !Li dewleta ŞeiurêAza, bextiyar bûnÊv çi bilindayîk ?Çi işq û ronkayîk?Binêr !Niha em(1) Meha Çiriya Pêşîn (Inqilaba sor 'di vê mehê de çêbû).

126Xwey ilmXwey kûltûr (4)Xxey hebûn.Ev Keremek mezin e .Bizanbin 1Em bîrbînin !Dayim herin,Li riya Lenîn !A. MîrazîEMIN IROEm feqîr û fiqare bûn,Bê gûman û îdare bûn,Pencê qetlê li ser me bûn,Ageh ji serê xwe tunebûn.Serême mij û dûman bû.Em sefîl û sergerden bûn,Zikek têr, cara birçî bûn.Li çola û mexera bûn.Iro zeman, zemanême,Hakim ketine bin Hngê me,Bi Saya hikumeta Şewristan,Derge û diwan bûne yê me.Şewrê da me medeniyet,Ilim û xweridin û huriyet,Li dijmina bûye qiyamet,(4) Çand (seqafet, tehsîl)

127 -Em in îro, aza û serbest.Me beyreqa xwe blirtd kiriye,Dujminê me ji me reviye,Gerek em hê blind bikin,Duniya timam aza bikin.Duniya ku temam azabe,Komunîzmê li din}'ê rabe,Kapîtalizmê (1) ji dinyê winta be.Diniya wê temam aza be ISTALIN.Tu yî rehber hevalê Stalîn !Tu yî serkar şagirdê Lenîn,Lenîn firqe çêdikir ji firqêd mayîn,Te firqa Lenîn dha kiriye qewîn.Tu çrayîÇra hemuya,Navê te belav bû çar aliya,Ser topa dinyê welatek ne ma,llmê te bela ne h& mîna çem û kaniya.Tu stêrka geş î, şûle didî.Tu behrek kûrî, delqe didz,Xeberêd te qebûl dikin, pale û gundî.Tu rehberî ;rehberiyê dikî,Li ber rast « çepa »tu şer dîkî,Tu tehsîla Marks û Lenîn zengîn dikî.Her milet rabûne serêd xwe blind dikin,Inqlabê di nava xwe de hazir dikin,Pey gotina te û Lenîn diçin qet ji bîr nakin,Sekinîne dau>a azayî û serbestiyê dikin.Tu sedrî ji me re, sedrek alî,Hevalekî ezîz, rehberek tamî,Pale û gundî bi timaml,Glîyêd te qebûl dikin bi dostanî.(1) Sermayedarî

Rastkirina XeletaXelet Bûpel rêz rastXereb715XercDibîbin725diblninEw125emEw1215emTirşayê141Tirşoyê1429Bivan peran,bavo kereke mêkirî.Dikirin1726dikirimEz xwe kûz191ez xwe bilezînimRîzgar196rizgarXuliyên1930XuliyêGeriyan1931geriyamGolikan211golikvanHin2128hinTê2221teGihaştin2318gihaştimBimînin2419bimînimBod îtina2726bo dîtinaÇavê281bavêFeqîr362feqîr dikirinTekteke405tehtekeşuna