6. sürdürülebilir tüketim ve aile

Ateş BAYAZIT HAYTA2. Toplumun çevreye etkisini tüketim alışkanlıklarını değiştirerek,yaşam biçimini çevreye duyarlı hale getirerek azaltmaya çalışanyaklaşımlar,3. Teknolojik iyileştirmeye dayalı yaklaşımlar,4. Ekonominin karar verme ölçütlerinin değiştirilmesine dayalıyaklaşımlar,5. Toplumun başarısına ilişkin ölçütlerin salt ekonomik değişkenlerlesınırlı olmaktan çıkarılarak genişletilmesine dayalı yaklaşımlar.İkinci grup stratejiler, tüketim alışkanlıklarının ve yaşam biçiminindeğiştirilmesine dayanmaktadır. Bu stratejinin içinde bir yanda yaygınmateryalist yaşam değerlerinin en aza indirilerek yaşamın gönüllüolarak basitleştirilmesi yer alırken; diğer yanda materyalist değerlerinhakim olduğu yaşam çizgisi sorgulanmadan çevreye etkiyi azaltıcı, yenidendeğerlendirme, tüketim çılgınlığının önlenmesi vb. uygulamalaryer almaktadır (Bookchin, 1996:78).Çevredeki kaynakları tüketen birey ve ailelerin, bu çevreyi korumadave sürdürmedeki rolü çok önemlidir. Bugün bireysel tüketiminneden olduğu atıklar çevreyi kirleterek kaynaklara zarar vermektedir.Özellikle deterjan, pet şişe, plastik, haşere ilaçları vb. atıklar topluyaşamın yoğun olduğu ve dünya nüfusunun hızla arttığı günümüzdeönemli boyutlara ulaşmaktadır. Toplumdaki her bireyin ve ailenin tüketimzorunluluğu göz önüne alındığında; satın alma, kullanma ve atmakonusundaki karar ve davranışların çevrenin korunması ve kaynaklarınsürdürülebilmesinde ne denli önemli olduğu ortaya çıkmaktadır. Özellikleailenin ev ile ilgili faaliyetlerini ekolojik düşüncenin dışında asladüşünmemek gerekir. Tüketicilerin evle ilgili kararları oluşturmadaçevre ile olan entegrasyonu gözardı edilmemelidir.Literatürde sürdürülebilir tüketim, sorumlu tüketim, bilinçli tüketimgibi farklı tanımlara sıkça rastlanmakla birlikte bu tanımlarınhepsinin aslında aynı kavramı ifade ettikleri görülmektedir (Bayraktar,2001:51).Sürdürülebilir tüketim; tüketicilerin satın alma kararlarında ve tüketimdavranışlarında yalnızca kendi kişisel ihtiyaçlarını tatmin etmekisteği ile motive olmayan, kararlarının ve davranışlarının muhtemel sonuçlarınıdikkate alan bir tüketim biçimidir. Bir başka ifade ile, bireyle-72 TSA / Yıl: 13, S: 3, Aralık 2009

Sürdürülebilir Tüketim ve Ailerin tüketimin yerel, ulusal ve uluslararası toplumlarda yaşayan bireylerüzerindeki etkilerinin farkında olmasıdır.Son zamanlarda ortaya atılan sürdürülebilir tüketici modeli, bireylerintüketim kararlarının sonuçlarını düşünmeyi onlara bir görev olarakyüklemektedir. Bireylerin tüketim kararlarını alırken, bu kararların çevreseletkilerini de düşünmeleri gereğinin günümüz çevre sorunlarınınçözülmesinde ne kadar etkili olduğu gerçeği ile karşılaşmamız gözardıedilemez. Bu sebeple insan sağlığını ve doğal dengeleri koruyarak, ekonomikkalkınmaya imkan sağlayacak şekilde kaynakların yönetiminisağlamak, çevre sorunlarının önlenmesinde ve giderilmesinde etkiliolabilecek uygulamalar geliştirmek, tüketici eğitimine önem vermek vegelecek nesillere yaşanabilir bir çevre bırakmak sürdürülebilir tüketimmodelinin tüketici olarak bireylere yüklediği en önemli görevdir (Kendirlive Çağıran, 2004:33).Sürdürülebilir tüketim modeli tüketicilerde olumlu davranışlargerçekleştirmeyi ve aynı zamanda olumsuz davranışları engellemeyiamaçlamaktadır. Tüketicilerde olması istenilen sürdürülebilir tüketimdavranışlarını şu şekilde sıralamak mümkündür:- Satın alınacak olan mal ve hizmetlerin kaliteli, güvenli, ucuz vesağlıklı olması konusunda titiz davranmak,- Haklarını bilmek, sahip çıkmak ve savunmak,- Firmalar arasında güvenirliliği ön planda tutmak,- Medyanın ve reklamların etkisinde kalmadan tüketim kararı almak,- Her çeşit savurganlık ve israftan kaçınmak,- Çevreye en az zararı verecek ürünleri seçmek,- Kimyasal madde içeren ürünleri kullanmamak,- Ani satın alma davranışında bulunmamak,- Enerji kullanımı konusunda dikkatli davranmak,- Kalite ve standart ölçülerine dikkat etmek,- Çevresel sorunlara duyarlı olmak,- Tüketim kararlarını alırken mantıklı ve duyarlı davranmak,TSA / Yıl: 13, S: 3, Aralık 2009 73

Sürdürülebilir Tüketim ve Ailesine ve parka gitme, bahçeye çiçek ya da ağaç dikme, birlikte alışverişeçıkma gibi faaliyetler sonucunda da doğayı tanımaları ve çevre kirliliğikonusunda çocukların bilgilendirilmesi sağlanabilir. Bununla birliktegörülen her bitki ve hayvan türünün hayatımız için vazgeçilmez önemini,tükettiğimiz şeylerin tümünün doğadan geldiğini, bir gün geliptamamen yok olacaklarını anlatarak onlara doğa sevgisini aşılayabilir,doğayı kirletmeden nasıl yaşayabileceğimiz konusunda özellikle ev veaile yaşantısında uygulanabilecek bilinçli çevre koruyucu davranışlarlaörnek olunabilir (Ural, 1991:47; Gönen ve Hablemitoğlu, 1992:34).Tüketim kalıpları ve alışkanlıkları ilk önce aile içerisinde kazanılmaktadır.Bir başka deyişle aile çocuk büyürken yalnızca gelişiminiyönlendirmekle kalmaz, aile içinde veya dışında çocuk için tüketimdavranışları ile ilgili bir davranış modeli oluşturur. Üstelik çocuklarhangi havayı soluyacaklarını, hangi suyu içecekleri, hangi yiyecekleritüketecekleri ya da hangi giysiyi giyecekleri konusunda tamamen annebabalarınıntercihlerine uymak durumunda kalmaktadır. Bu nedenle ailelerinbilinçli tüketim davranışları ile ne satın almak istiyorlarsa buürünlerin sonradan çevreye tekrar kazanılabilir olup olmadığına dikkatetmeleri, yeniden kullanılabilen ürünleri satın almaya özen göstermelerive bu ürünlerin kullanımını alışkanlık haline getirmeleri çocuğun budavranışları kendisine örnek model alması açısından önemlidir (Bayraktar,2001:52; Kocakurt ve Güven, 2005:37).Eski Türk ailesinde olduğu gibi günümüz ailesinde de anne-babanınyanında çocuklar her alanda olduğu gibi tüketim alanında da önemlibir yere sahiptirler. Zamanımızda çocukların sadece kendi harçlıklarınıve harcamalarını değil aynı zamanda ailenin satın alma kararlarını veharcamalarını yönlendirdikleri ve bu konuda etkili oldukları bilinmektedir(Odabaşı ve Barış, 2002:71). Aile üyeleri ile doğrudan ya da dolaylıolarak kurulan iletişimlerin her biri, çocuğun tüketim davranışlarınıkazanmasında önemli bir rol oynamaktadır. Çocuğun tüketim davranışlarınınşekillenmesinde ailenin doğrudan etkileri; tüketimle ilgilibilgileri edinme, inanç ve norm kalıplarının oluşumunu içermektedir.Bu oluşum gerek sözlü ifadelerle gerekse örnek davranışlarla gelişebilmektedir(Moschis, 1985:911).Aileler çocuklarını eğitmek amacıyla tüketim ürünleri hakkındabilgi vererek ve aile üyelerinin tüketici davranışlarını gözlemleyenTSA / Yıl: 13, S: 3, Aralık 2009 77

Sürdürülebilir Tüketim ve Ailetaklit ederek öğrenmenin aktif olduğu bir yaş dönemidir. Ayrıca çocuğunkumbarada biriken paralarla oyuncağının alınması, küçülen eskiyengiysilerin çocukla birlikte belirlenerek yeni sezon alışverişlerinin bunagöre yapılması, kullanılamayacak olan giysilerin ayrılarak bir başkasınaverilmesi gibi işlemler çocuğun tüketimi somut olarak görmesine vetüketme davranışında kendine ait sınırlar kazanmasına yardımcı olabilir(Nazik, 2005:64).Çocukların küçük yaşta öğrendikleri tüketim alışkanlıkları, gelecekteyetişkin olduklarında çevreyi etkileyecek önemli faktörlerdendir.Aile ve arkadaş grupları çocuk tüketicilerin eğitiminin önemli bir parçasıolmakla birlikte, kurumsal eğitim de ilkokulda verilmektedir. Okulagitme ile birlikte çocuklar, kendi satın alma özgürlüklerine kavuşabilmekteve harçlıklarını yönlendirebilmektedirler. Özellikle ilköğretimçağında 7-14 yaş grubunda yer alan çocuklar son çocukluk dönemleriniyaşamakta olup, her ürün ve reklamdan kolayca etkilenebilmektedirler.Cinsel kimliğin ön plana çıktığı ve aynı zamanda akran gruplarının büyükönem taşıdığı bu dönemde ilgiler ortaktır ve grup üyelerine karşıseçicilik ön sırada yer almaktadır. Özellikle sosyal statü, yaş, cinsiyetve giyim bu yaşlarda akran grubuna seçilmek açısından önem taşımaktadır.Bu bağlamda, çocuklara verilecek eğitimin daha kapsamlı ve sürekliolması gerektiği gündeme gelmektedir.Son yıllarda tüketici eğitimi konuları, okullarda tüm sınıflardaçeşitli derslerin konuları altında okutulmaktadır. Eğitim uzmanlarınagöre; tüketici eğitimi ne kadar küçük yaşta verilirse ileriki dönemlerdetüketici problemlerinin aşılması o derece kolay olmaktadır. Öte yandanuzmanlar çocuğun gelişim döneminin her sürecinde tüketici eğitimi almasınınönemini de vurgulamaktadırlar. Bu açıklamaya göre çocuklargelişim dönemleri sürecinde tüketici olarak beş evreden geçmektedirler;Gözlem: Çocuğun pazarda tanıştığı ilk evredir. Aileler genelliklebebeklerini ve çocuklarını bu evrede alışverişe götürmeye başlamaktadırlar.Bu gezilerde çocuk, alışveriş çevresi ile ilk etkileşimini kurmaktadır.Bu süreç 2. aydan 33. aya kadar olan süreci kapsamaktadır.Talepte bulunma: Bu evrede çocuk mağazada gördüğü ve ilgisiniçeken ürünleri talep etmeye başlamaktadır. Ayrıca bu evrede reklamlardanda etkilenmektedir.TSA / Yıl: 13, S: 3, Aralık 2009 79

Ateş BAYAZIT HAYTASeçim yapma: Çocukların yürümeye başlaması ile birlikte raflardabulunan bir ürünü seçmeyi ve raftan almayı artık başarabildikleri birdönemdir. Bu aşama çocuğun ilk fiziksel iletişimini içermektedir.Yardımlı alışveriş: Bu aşama çocuklara aile ve aile yakınları tarafındanverilen paraların yardımlı alışveriş ile harcanmaya başlandığıdönemdir. Aynı zamanda çocuğun elindeki para ile mağazadaki ürünlerisatın alabileceği kanaatine vardığı dönemdir.Bağımsız alışveriş: Gelişim sürecinin son basamağını oluşturmaktadır.Aile yardımı olmaksızın alışverişin yapıldığı dönemdir.Çocukların tüketici olmayı öğrenmeleri süreci olarak adlandırılan“tüketici sosyalizasyonu” da dört yaşından önce başlayıp, ömür boyudevam etmektedir. Buna göre; 4-5 yaşlarında çocuk tüketici rolünüdeneme aşamasındadır. 5-6 yaşlarındaki çocuk tüketici ilk kez kendibaşına hareket etmekte, hiç kimsenin yardımı olmaksızın kendi alışverişiniyapabilmektedir. 7-12 yaşlarındaki tüketici, düzenli olarak sık sıkalışveriş yapmakta, tüketimi bir görev ya da bir ayrıcalık olarak değil,kendi yaşındaki ya da kendisinden büyük insanların normal davranışıolarak görmektedir. 12-15 yaşlarında ise tüketici olarak toplumdakiyerlerini tam olarak almaktadırlar (Özgen ve Gönen, 1995:8).3. SONUÇ VE ÖNERİLERSon yıllarda yapılan çeşitli araştırmalarda ailelerin çevre ile ilgilikonulara gösterdiği duyarlılığın arttığı ve alışverişlerinde kendi isteklerinindeğil, çevre sağlığının ve korunmasının önem kazandığını göstermektedir.Hızla gelişen teknoloji ve değişen dünya çerçevesinde çevreninkorunmasından ve çevre dostu ürünler tüketilmesinde sürdürülebilirtüketim bilincinin kazandırılmasında ailelere önemli görevler düşmektedir.Aile ortamında kazanılan bilgi ve beceriler bireylerin ileridekidavranışları üzerinde etkili olmakta ve bireylerin gelecekteki tüketimeyönelik davranışlarını büyük ölçüde ailesinin tüketim davranışları belirlemektedir.Dolayısı ile sürdürülebilir tüketim konusunda ailelere yönelikbazı önerilerde bulunmakta yarar vardır.• Aileler ihtiyaç önceliklerini belirleyerek, rasyonel ve planlı sa-80 TSA / Yıl: 13, S: 3, Aralık 2009

Sürdürülebilir Tüketim ve Ailetın alma davranışını benimsemelidirler. Böylelikle para, zamanve enerji konusunda da tasarruf sağlanabilir.• Aileler satın alma sırasında ürünlerin etiketlerine, içerdiklerimaddelere dikkat ederek, doğaya zarar vermeyen, fazla ve zararlıatık oluşturmayan ve yeniden kullanılabilen maddelerdenyapılmış ya da bu tür maddelerle ambalajlanmış çevre dostuürünleri tercih etmelidirler.• Evsel atıkları azaltmalı ve verimli hale getirilmelidir. Örneğin;boşalan cam, plastik ve kağıt ambalajlar diğer atıklardan ayrıtoplanarak yeniden kullanılabilirler.• Aileler çevre korunmasında etkin ve kalıcı bir sonuca ulaşabilmekiçin örgütlenmelidirler. Batı’da gelişmiş ülkelerde buörgütlerin pek çok örneğini görmek mümkündür. Türkiye’dede bu konuda faaliyet gösteren çeşitli dernek, vakıf ve organizasyonlarbulunmaktadır. Çevreyi ve doğayı koruma bilincinintabana yayılmasını sağlayabilmek için bu tür örgütlerin küçükve yerel boyutlara indirgenmesi önemlidir.Sürdürülebilir tüketim bilincine sahip tüketicilerin artırılmasınayönelik yapılabilecek diğer faaliyetleri de şu şekilde sıralayabiliriz:• Örgün ve yaygın eğitim kurumlarında uygulanan çerçeve öğretimprogramlarında sürdürülebilir tüketim bilincini oluşturmayayönelik eğitim materyallerine yer verilebilir.• Ekonomik kalkınma ve refah ile sürdürülebilir tüketim arasındakipozitif ilişki çeşitli bilimsel etkinliklerle vurgulanabilir.• Ulusal ve uluslararası her türlü platformda çevre konularınınönemini vurgulayan faaliyetler desteklenebilir.• Başta yerel hükümetler olmak üzere bütün yasa koruyucularınkonu ile ilgili yasal uygulamalarında sürdürülebilir tüketim modeliniözendirmeleri sağlanabilir.TSA / Yıl: 13, S: 3, Aralık 2009 81

Sürdürülebilir Tüketim ve AileKendirli, S., Çağıran, H . (2004), “İşletmelerin Sosyal Sorumluluk BağlamındaEkolojik Çevre Yönetimi ve K.Maraş Sanayi İşletmelerinde Bir UygulamaÖrneği”, Standart Ekonomik ve Teknik Dergisi, Ocak.No.215:23-42.Kocakurt, Ö., Güven, S . (2005), “Çevre, Aile ve Çocuk”, Eğitim ve BilimDergisi, C.30, No.135:34-38.Makela, C.J . (2003), “Sharing the Sky : The Role of Family and ConsumerSciences in Sustainability”, Journal of Family and Consumer Sciences,C.95, No.2:4-10.Mc Gregor, S.L.T . (1999), “Globalizing Consumer Education : Shifting fromIndividual Consumer Rights to Collective Human Responsibilities”, Proceedingsof XIX th. International Consumer Studies and Home EconomicsResearch Conference, University of Ulster.Moschis, G . (1985), “The Role of Family Communication in Consumer Socializationof Children and Adolescents”, Journal of Consumer Research,No.11:898-913.Nazik, M.H . (2005), “Çocuk ve Tüketim”, Eğitim Dergisi, T.C Milli EğitimBakanlığı Yayımlar Dairesi Başkanlığı. Haziran-Temmuz Sayısı,No.6:64-65.Nazik, M.H . (2008), “Sürdürülebilir Tüketim”, Tüketici Bülteni, C.2,No.5:15-18.Nazlıoğlu, M . (1991), Sürdürülebilir Kalkınma Açısından Kadın ve Çevre,Sürdürülebilir Kalkınma El Kitabı, Türkiye Çevre Sorunları Vakfı Yayını,Ankara.Ural, S . (1991), Okulöncesi Dönemde Çevre İçin Eğitim – Çevre Eğitimi, TürkiyeÇevre Eğitimi Vakfı Yayını, Ankara.Odabaşı, Y., Barış, G . (2002), Tüketici Davranışı, Mediacat Kitapları, EsenOfset, İstanbul.Özgen, Ö. Gönen, E . (1995), İlkokul Çağındaki Çocukların Tüketim DavranışlarıÜzerine Bir Araştırma, Ankara Üniversitesi Yayınları, No:1270:8-9, Ankara.Yener, M . (1990), “Tüketici Eğitimi ve Aile Açısından Önemi”, Standart Ekonomikve Teknik Dergisi, No.346:19-21.Yener, S., Kocaman, T . (2001), Demographic Characteristics of Child Population,UNICEF.TSA / Yıl: 13, S: 3, Aralık 2009 83