Erzurum Termal Turizm Potansiyeli - Kudaka

KUZEYDOU ANADOLU KALKINMA AJANSIErzurum Termal TurizmPotansiyeliTurizm Raporlar No: 3Süleyman TOYSelim ÇATAKÇIEmine Bilgen EYMRLMurat KARAPINARErzurum 2010Her hakk sakldr.

TEEKKÜRBu çalmann hazrlanmasnda fikir ve materyal paylam konusunda deerlikatklarn esirgemeyen bata Erzurum l Özel daresi Genel Sekreter Yardmcs SaynMücahit Ercokuna, Palandöken Belediyesi Bakan Yardmcs Sayn Zafer Aynalyave Ömer Basteme teekkürü borç biliriz.Çalma GrubuEylül 2010i

ÇNDEKLERTEEKKÜR ................................................................................................................. i1. GR ................................................................................................................... 11.1. Termal Turizm ..................................................................................................... 11.2. Türkiyenin Termal Turizm Potansiyeli ............................................................... 21.3. TRA1 Düzey 2 Bölgesinin Termal Turizm Potansiyeli ....................................... 42. ERZURUMUN TERMAL TURZM POTANSYEL ..................................... 72.1. Aziziye (Ilca) Jeotermal Sahas ......................................................................... 102.2. Pasinler Jeotermal Sahas ................................................................................... 132.3. Köprüköy Jeotermal Sahas ................................................................................ 162.4. Hamamderesi mevkii Jeotermal Sahas (Küçüktüy)........................................... 182.5. Erzurum-Akda Jeotermal Sahas ...................................................................... 202.6. Erzurum-Arzuti Jeotermal Sahas ....................................................................... 202.7. Erzurum-Köse Mehmet Jeotermal Sahas ........................................................... 202.8. Çat- Hölenk Jeotermal Sahas ............................................................................ 222.9. Çat - Çimenözü .................................................................................................. 222.10. Erzurum-Olur Jeotermal Sahas ......................................................................... 222.11. Tekman - Meman Jeotermal Sahas .................................................................... 222.12. Tekman - Hamzan Jeotermal Sahas ................................................................... 222.13. Horasan-Hzrilyas Köyü Jeotermal sahas ......................................................... 223. ÖNERLER ........................................................................................................ 24KAYNAKLAR .......................................................................................................... 27EKLER ...................................................................................................................... 28Ek I. Aziziye kaplca suyunun ifa özellikleri .............................................................. 28Ek. 2. Aziziye termal suyun özellikleri ........................................................................ 29Ek 3. Aziziye'deki kuyulara ait MTA analiz formu ...................................................... 30Ek 4. Aziziye'deki kuyulara ait MTA analiz formu ...................................................... 31Ek 5. Aziziye'deki kuyulara ait MTA analiz formu ...................................................... 32ii

EKLLER DZNekil 1.1. Türkiyede scak su kaynaklarnn dalm (Özdemir 2007) .......................... 1ekil 1.2. Termal Turizm Kentleri Projesi ..................................................................... 3ekil 1.3. Türkiye s aks ............................................................................................. 5ekil 1.4. Jeotermal kaynaklarn dalm ...................................................................... 6ekil 2.1. Erzurum'un önemli termal su kaynaklar ........................................................ 9ekil 2.2. Aziziye jeotermal alannn konumu ............................................................. 12ekil 2.3. Pasinler jeotermal sahas ............................................................................. 14ekil 2.4. Pasinler jeotermal sahas ............................................................................. 15ekil 2.5. Pasinler termal turizm alan ......................................................................... 16ekil 2.6. Köprüköy Deliçermik .................................................................................. 17ekil 2.7. Köprüköy Deliçermik .................................................................................. 17ekil 2.8. Küçüktüy sondaj ......................................................................................... 18ekil 2.9. Küçüktüy kuyu ............................................................................................ 19ekil 2.10. Küçüktüy kuyu .......................................................................................... 19ekil 2.11. Kösemehmet kuyu ..................................................................................... 20ekil 2.12. Kösemehmet kuyular ................................................................................. 21ekil 2.13. Kösemehmet kuyu ..................................................................................... 21ekil 2.15. Hzrilyas köyü .......................................................................................... 23ekil 2.14. Mevcut tesis .............................................................................................. 23ekil 2.16. Hzrilyas termal kaynak ............................................................................ 23iii

TABLOLAR DZNTablo 1. Termal sularn scaklk snflamas .................................................................. 7Tablo 2. Erzurum'da bulunan termal alanlarn listesi ..................................................... 7Tablo 3. Erzurum'un önemli termal alanlar................................................................... 8Tablo 4. Pasinler jeotermal sahas akkan analizi ....................................................... 13iv

1. GRJeotermal sularn enerji üretiminden stmaya, balkçlktan termal turizme kadar çokgeni bir yelpazede kullanm mevcuttur. Alp Himalaya Jeotermal Kua üzerindebulunan Türkiye jeotermal su kaynaklar bakmndan oldukça zengin bir konumdadr.Türkiye jeotermal kaynak zenginlii ve potansiyeli açsndan dünyada ilk yedi ülkearasnda, Avrupa'da ise birinci srada yer almasna ramen, jeotermal s ve kaplcauygulamalar bakmndan bu potansiyelinden yeterince yararlanamamakta ve bu açdandünyada A.B.D, sveç, Çin ve zlandann ardndan beinci srada yer almaktadr.Jeotermal kaynaklarn ülke içinde corafi bölgelere göre dalma bakldnda, enyüksek pay (% 77.94) Ege Bölgesinin ald görülürken, Dou Anadolu Bölgesi %4.77lik oranla Marmara Bölgesinden sonra dördüncü srada yer almaktadr (ekil 1.1).ekil 1.1. Türkiyede scak su kaynaklarnn dalm (Özdemir 2007)1.1. Termal TurizmTermal turizm, turizmin teorik olarak snflandrlmas ele alndnda amaçlarna göreturizm tipleri snfnn alt bal olarak salk turizmi ile beraber anlr. Bununla1

eraber spor turizmi, kültür turizmi, i turizmi, rekreasyonel turizm ve hatta din turizmiile de beraber kullanlabilir ve çok yakndan ilikilidir.Termal turizm, mineral içeren termal sular ile çamurlarn insan salna yapt olumlukatklarn uzman hekim denetimindeki fizik tedavi, rehabilitasyon ve egzersiz gibiaktivitelerle desteklendii alanlara yaplan seyahat hareketidir (Bastem 1997).Termal turizm bir bölgede,· Dört mevsim turizme olanak salar,· Turistik tesislerde yüksek doluluk oran tekil eder,· stihdam artrr,· Dier alternatif turizm türleri ile beraber rahatlkla kullanlabilir ve turistik aktivitelerinçeitlenmesini salar,· Kür merkezi (tedavi) olanaklarna sahip tesisler maliyetlerini çabuk giderir ve karliletmelerdir,Yukarda bahsedilen nedenlerle, termal turizm bir ülkede potansiyeli olan ancak gerikalm alanlarda ekonomik ve sosyal refah salamak ve kalknmay tetiklemek için sonderece önemli roller üstlenebilir.1.2. Türkiyenin Termal Turizm PotansiyeliDokuzuncu Kalknma Plan Jeotermal Çalma Grubu Raporuna göre ubat 2005itibariyle Türkiyenin termal turizm amaçl kulland jeotermal enerji miktar 402 MWtve kaplca says 215tir. Planda bu kullanmn 2013 ylnda 1100 MWta ve kaplcasaysnn da 400e çkarlmas hedeflenmektedir (DPT 2006). Türkiyenin toplamjeotermal enerji potansiyeli 31.500 MWt olarak tahmin edilmektedir (DPT 2006). Bupotansiyel termal turizm açsndan bir milyonun üzerinde yatak kapasitesini ifadeetmektedir. Böyle bir kapasiteye ulalmas durumunda ise termal turizm sektörü ülkeyeylda toplam 12 Milyar 625 Milyon USD ek ekonomik katk salam olacaktr (DPT2006).2

Kültür ve Turizm Bakanlnn termal turizm anlay ise termal sularn ykanmaamaçl kullanmnn dnda insan sal, zindelik, rekreasyon, elence, dinlence vespor tesisleri gibi imkanlarn yer ald ve 12 ay boyunca hizmet verebilen tesislerinyaratlmas eklindedir. Salk ve termal turizmin gelitirilmesi amacyla Kültür veTurizm Bakanlnca balatlan Termal Turizm Kentleri Projesi kapsamndaTürkiyede jeotermal potansiyeller dikkate alnarak bölgesel olarak yeni alanlar tespitedilmitir (www.kultur.gov.tr; ekil 1.2).ekil 1.2. Termal Turizm Kentleri ProjesiBu alanlar; Güney Marmara Termal Turizm Bölgesi (Çanakkale, Balkesir. Yalova),Frigya Termal Turizm Bölgesi (Afyonkarahisar, Kütahya, Uak, Eskiehir, Ankara),Güney Ege Termal Turizm Bölgesi (zmir, Manisa, Aydn, Denizli) ve Orta AnadoluTermal Turizm Bölgesi (Yozgat, Krehir, Nevehir, Nide) eklindendir. Bubölgelerin her birinin destinasyon merkezi olarak gelitirilmesi ve bu bölgeler içindetermal kaynakl tesisler bata olmak üzere golf, doa turizmi, su sporlar vb. turizmtürleri ile bütünlemesi ve yakn çevredeki dier kültürel ve doal deerlerle deilikilendirilmesi hedeflenmektedir.3

Bu hedefler dorultusunda Kültür ve Turizm Bakanl, termal turizmde ksa vadedebölgelerde yürütülecek çevre düzeni planlama çalmalar sonrasnda 250 bin yatakkapasitesinin oluturulmasn; orta vadede pilot bölgelerde belirlenen illerdekitecrübelerden yararlanarak bu çalmalarn tüm ülkeye yaygnlatrlmas ile bir milyonyatak kapasitesine ulamay ve uzun vadede ise Türkiyenin Avrupa'da termal turizmkonusunda birinci destinasyon ülke olmasn, termal amaçl 15 milyon turistin gelmesinive termal turizme yönelik 500 bin tesisin iletmeye açlmasn planlamaktadr.1.3. TRA1 Düzey 2 Bölgesinin Termal Turizm PotansiyeliBayburt, Erzincan ve Erzurum illerini kapsayan TRA1 Düzey 2 Bölgesi içerisindeKuzey Anadolu ve Dou Anadolu fay hatlarnn kesiim noktas yer almaktadr. Bunedenle Bölge jeotermal kaynaklar bakmndan zengin bir potansiyele sahiptir (ekil1.3. ve 1.4.). Ancak yaplan sondajlarn ve mevcut tesislerin yetersizlii nedeniyle bölgebu potansiyelinden çok az miktarda yararlanmaktadr. Tüm Türkiyede 2634/4957 saylTurizmi Tevik Kanunu uyarnca ilan edilmi olan 65 adet Turizm Merkezinden Bölgeiçerisinde sadece iki tanesi (Pasinler ve Ilca (Aziziye kaplcalar) yer almaktadr.Bölgede yer alan iller arasnda Erzurum gerek sondaj saysnn ve su scaklnngerekse bu konudaki tesislemenin fazla olmas nedeniyle termal turizm açsndan dieriki ile göre daha avantajl bir konumdadr. Bu nedenle bu çalmada Erzurumun termalturizm potansiyeli ele alnm ve termal turizmin gelitirilmesi konusunda önerilere yerverilmitir.4

ekil 1.3. Türkiye s aks5

ekil 1.4. Jeotermal kaynaklarn dalm6

2. ERZURUMUN TERMAL TURZM POTANSYELTermal turizme kaynak deer olan yer alt su kaynaklarnn içinde erimi haldemadenlerin bulunmas ve scaklnn da 33°Cnin üstünde olmas arttr (Bastem 1996).Scaklklarna göre termal sularn snflandrlmas Tablo 1de verilmitir.Tablo 1. Termal sularn scaklk snflamasScaklk snf Souk Ilk Scak Çok scakScaklk (°C) 20°Cden az 20 37°C 37 42°C 42°Cden fazlaTermal sulara ait anlatlan bu özellikler dikkate alndnda, Erzurum kent merkezi veilçelerinde bu kriterlere uygun olan 170in üzerinde termal turizme olanak salayacakkaynan olduu belirtilmektedir (Tablo 2; Bastem 1996dan güncellenmitir). Erzurumve çevresindeki termal sular genel olarak tektonik kökenlidir. Sularn geldii derinlik1000 m civarndadr. Bu sular debi, scaklk, fiziksel ve kimyasal özellikleri bakmndanoldukça üstün özellikler tamaktadr. Sodyumlu klorürlü bikarbonatl snfna girenbu sular termal turizm ve salk turizmi için uygun alanlar sunmaktadr.Tablo 2. Erzurum'da bulunan termal alanlarn listesilçe Termal alan lçe Termal alanAkale Kzlarkale Çermii Çat Köseler çermiiKzl orak Çermiikiler çermiiCinis ÇermiiHölenk çermiiKesik köprü ac suyuBudak çermiiHns Dere çermik Yel çermiiDemirci çermii Aziziye Aziziye kaplcalarGemik çermiiOluklu çermikYelpis çermiiZincirli çermikPasinler Pasinler kaplcalar Tuzlu çermikSouk çermikAdsz çermikKüçük çermikÇatak çermiiBüyük çermikAkkaynarca çermiiPancar çermiiBalkl çermiiDeirmen çermiiSondaj çermiiGözeler çermiiGelingeldi çermiiCam çemiiKamuat kaynarcasSerçe boaz çermii enkaya AcsuAs Boa çermiiSarsuHorasan Balklaya içmesi YelsuAc Kurun içmesi Tekman Çamurlu çermikÇermikGökolan çermiiKantarkaya çermiiHamzan çermiiKarayaz Gücür çermii Yukar meman çermiiYekmal çermiiOrta meman çermiiNarman Çarkl çermii Oltu Baakl çermiiTaburun içmesiUzun Hamam çermiiOlur Ilkkaynak Çermii Tortum Esendurak çermiiSüngübayr çermii Köprüköy Deliçermik7

Erzurum kent merkezi ve ilçelerinde yer alan termal su kaynaklarnn saysnn fazlaolmasna ramen, bu kaynaklar arasnda termal turizm açsndan potansiyeli yüksekolan 1 kaynaktan burada bahsedilecektir (Tablo 3 ve ekil 2.1).Tablo 3. Erzurum'un önemli termal alanlarSra No. Cinsi Yeri Scaklk Debi Açklama(ºC) (lt/sn)1 Termal su Pasinler (sondaj) 40-43 325 Termal otel ve Kaplca2 Termal su Aziziye (sondaj) 38 75 Termal otel ve Kaplca3 Termal su Hamamderesi - Küçüktüy 30 22 Tesis yok4 Termal su Akda 30 5 lkel tesis5 Termal su Arzuti 31 5 lkel tesis6 Termal su Kösemehmet 25 10 Tesis yok7 Termal su Hölenk (Çat) 32 4 Tesis yok8 Termal su Olur 38 5 Tesis yok9 Termal su Köprüköy 27 10 Çamur havuzlar10 Termal su Meman (Tekman) 45 2 lkel tesis11 Termal su Hamzan (Tekman) 56 12 lkel tesis12 Termal su Çimenözü (Çat) 33 - 56 14 lkel tesis13 Termal su Hzrilyas (Horasan) 57 11 lkel tesis8

ekil 2.1. Erzurum'un önemli termal su kaynaklar9

2.1. Aziziye (Ilca) Jeotermal SahasBu jeotermal saha Erzurumun merkez ilçesi olan Aziziyede bulunmaktadr. Bugünekadar MTA tarafndan çeitli zamanlarda sahann jeolojik ve jeofizik etütleri yaplmve sahada 3 adet jeotermal kuyu açlmtr. Bu kuyulardan bir tanesi AziziyeBelediyesine ait kaplcann scak suyunu temin etmekte, iki tanesi ise kuyu ba vanaskapal haliyle yedek olarak bekletilmektedir. Ayrca Aziziye Belediyesine ait iki adetkaplcada da kaplcalarn hemen yaknnda bir krktan çkan yaklak 38°C scaklk ve25 lt/snlik debide scak su kullanlmaktadr. Aziziye sahasnda hâlihazr jeotermalakkanlarn scakl 36-38°C ve debisi 60 lt/sndir. Bu miktar Kültür ve TurizmBakanl standartlarna göre termalizm açsndan bir günde 7.200 kiinin scak suihtiyacn karlayabilecek seviyededir (Anonim 2003).Aziziye lçesinde bulunan jeotermal sularn MTA laboratuarlarnda yaplan analizler veTbbi Deerlendirme Kurulunun raporuna göre, romatizmal hastalklara, gözhastalklarna, sinir sistemi hastalklarna, deri hastalklarna ve metabolizmabozukluklar gibi bir dizi hastalklara iyi geldii tespit edilmitir (Bkz. Ek 1). Aziziyehavzasndaki jeotermal sulara ait kimyasal analiz sonuçlar Ek 2de verilmitir. Analizsonucu Aziziyede bulunan termal sularn sodyumlu-klorürlü-bikarbonatl termal sularsnfna girdii belirlenmitir. Aziziye jeotermal sahasnda bulunan üç adet kuyuya aitMTA analiz formu da Ek 3,4 ve 5te verilmitir.Aziziye lçesi gerek bulunduu konum gerei, gerekse sahip olduu uygun alanlarbakmndan hem termal turizm hem de termal turizm ile birlikte entegre edilebilecekalternatif turizm faaliyetleri açsndan son derece uygun bir alandr. Bu alanda mevcutdurumda Aziziye Belediyesi tarafndan iletilen termal tesislerin gelitirilmesi,kapasitesinin artrlmas, tantmn yaplmas ve özel sektörün de alana yatrm yapmasulalmas gereken hedefler arasndadr. Özellikle k turizmi, golf turizmi ve sporcuturizmi ile entegre edilebilecek olan bir termal turizm destinasyonu olmas için gerekliçabalarn bu alan için harcanmas gerekmektedir. Alan ayrca Erzurum kent halknnrekreasyon ihtiyacn karlayabilecek tesislerin yaplabilmesi açsndan da uygunmekanlara sahiptir. lçenin kuzeyinden güneyine doru akan Pulur Çay ve çevresi bu10

amaç için son derece uygundur. Bu aktivite için bir çekim merkezi olabilecek lçe,termal turizm potansiyelini de kullanarak turizm ile kalknma açsndan bir modelolabilir. lçede Turizm Tevik Kanunu kapsamnda Termal Turizm Alan ilan edilmiolan ve otel ve tesis yapm için ayrlm olan yüz bin metrekarenin üzerinde bir yüzölçüme sahip bir alan bulunmaktadr. Belediye snrlar içerisinde yer alan bu alan tümalt yap hizmetlerine sahiptir ve özel sektörden gelecek taleplerle tahsisi yaplabilecekkonumdadr (ekil 2.2).11

ekil 2.2. Aziziye jeotermal alannn konumu12

2.2. Pasinler Jeotermal SahasBu jeotermal saha Erzurumun 40 km dousunda, Pasinler lçesinin merkezindebulunmaktadr. Bugüne kadar MTA tarafndan çeitli zamanlarda sahann jeolojik vejeofizik etütleri yaplm ve sahada 6 adet jeotermal kuyu açlmtr. Bu kuyulardan 2adedinin üretimleri kesilmi 4 kuyu ise faal olarak çalmaktadr. Kuyulardan 1 tanesikaplcalarn scak suyunu temin etmek için, 1 tanesi de termal oteldeki havuz vekabinlerin scak suyunu temin etmek için kullanlmaktadr. Dier iki kuyu ise kuyu bavanalar kapal haliyle yedek olarak bekletilmektedir. Pasinler sahasnda mevcutdurumda çkan jeotermal akkanlarn scakl 40 43°C ve potansiyeli debisi 325lt/sndir. Bu miktar Kültür ve Turizm Bakanl standartlarna göre termalizm açsndanbir günde 35.000 kiinin scak su ihtiyacn karlayabilmektedir (Anonim 2003).Pasinler havzasnn jeotermal sularna ait kimyasal analiz tablosuna (Tablo 4) göre,termal sularn sodyumlu klorürlü-bikarbonatl termal sular snfna girdiibelirlenmitir. MTA laboratuarlarnda yaplan analizler sonucunda, Pasinlerde bulunanjeotermal sularn romatizmal hastalklara, sinir ve kas yorgunluuna, göz hastalklarna,sindirim sistemi hastalklarna ve metabolizma bozukluklarna iyi geldii tespitedilmitir.Tablo 4. Pasinler jeotermal sahas akkan analiziYERPASNLERPS-2KUYUSU13PASNLERPS-3KUYUSUPASNLERPS-4KUYUSUANALZ TARH 1992 1994 2000 2000SICAKLIK C 42 40 43 40DEB (lt/sn.) 95 110 50 70PH 8 7 7 6SPESFK KONDÜKTVTE (mho/cm) 4.430 4.200 16.400 4760BUHARLAMA KALINTISI (mg/lt) 3.298 3.250 - -K (mg/lt) 74 71 243 81Na (mg/lt) 920 860 2.290 700NH4 (mg/lt) 0.5 0.55 43 4,8Ca (mg/lt) 69 73 371 163Mg (mg/lt) 104 103 110 82As (Total) 0.01 0.01 - -B (Total) 6 6 27 1,3Li (mg/lt) 1 1 4 -SiO2 (mg/lt) 169 158 94 57CO2 (mg/lt) - - - -PASNLERPS-5KUYUSU

HCO3 (mg/lt) 1.202 1.200 2.956 1571CO3 (mg/lt) 10 9 9 9SO4 (mg/lt) 5 5 110 6,6Cl (mg/lt) 1.059 1.050 4.358 976I (mg/lt) 0.5 0.4 - -F (mg/lt) 0.2 0.2 0 0,1NO3 (mg/lt) 14 13 18 1,58NO2 (mg/lt) 1 1 0,1 0,1Kaplca alannda iletmeciliini Pasinler Belediyesinin yapt 2 adet kaplca veiletmeciliini Pasinler Kaymakamlnn yapt 72 yatak kapasiteli bir adet termalotel bulunmaktadr. Kaplcalar günübirlik olarak gelen 170 kiiye hizmet verecekkapasitedir.Mevcut tesisler ve kaplca alan ekil 2.3 ve 2.4te verilmitir.ekil 2.3. Pasinler jeotermal sahas14

ekil 2.4. Pasinler jeotermal sahasPasinler Termal Turizm Merkezi, 2634 sayl Turizmi Tevik Kanunu uyarnca17.10.1993 tarih ve 21731 sayl Resmi Gazetede yaymlanan karar ile TurizmMerkezi ilan edilmitir. Turizm merkezi alannn büyüklüü 18,7 hadr. alana ait1/5000 ölçekli Nazm mar Plan 16.01.2001, 1/1000 ölçekli Uygulama mar Plan ise28.02.2001 tarihlerinde onaylanmtr. Bu merkez için planlanan yatak kapasitesi1500dür.ekil 2.5te jeotermal sahann ve yatrm alannn görünümü verilmitir.Termal turizm alannda mevcut durumda bulunan kaplca ve otel tesisleri bakmszlk veiletme skntlar nedeniyle hem talep görmemekte hem de mevcut potansiyele uygunhizmet verememektedir. Bu nedenle termal turizm ve tedavi amaçl modern tesislerinkurulmas ekonomik yönden katk salayabilecek ve istihdam artabilecektir.15

ekil 2.5. Pasinler termal turizm alan2.3. Köprüköy Jeotermal SahasJeotermal saha Köprüköy ilçe merkezine 3 km mesafede bulunmaktadr. Bugüne kadarMTA tarafndan çeitli zamanlarda sahann jeolojik ve jeofizik etütleri yaplm olupsahada jeotermal kuyu açlmamtr. Krk ve çatlak sistemlerinden 27ºC scaklk ve 30lt/sn debide alnan jeotermal su 2 adet açk havuzda halkn kullanmna sunulmaktadr.Köprüköy ilçesinde daha çok mineral miktar yüksek olan çamurlardanyararlanlmaktadr.Köprüköyde bulunan jeotermal sularn yaplan analizleri sonucu, romatizmalhastalklara, solunum yolu hastalklarna, göz hastalklarna, sindirim sistemihastalklarna ve metabolizma bozukluklarna iyi geldii tespit edilmitir. Köprüköy16

sahasnda halihazr jeotermal akkan potansiyeli 30 lt/sn olup, bu miktar Kültür veTurizm Bakanl standartlarna göre termalizm açsndan bir günde 3.600 kiinin scaksu ihtiyacn karlayabilmektedir (Anonim 2003).Köprüköy lçesinde iletmeciliini Köprüköy Belediyesinin yapt 2 adet açk havuzve çamur ünitesi bulunmaktadr. Ayrca uzaktan gelen insanlarn konaklamas amac ileyaplm bir oda bir mutfaktan oluan pansiyon tipi evler sahada bulunmaktadr.Tesislerin bulunduu yerde piknik alanlar mevcut olup yaz aylarnda günübirlik olaraktesislere gelenler de olmaktadr.Bu alanda salk turizmi açsndan potansiyel son derece yüksek olmasna ramen,gerek ifal çamurun kullanm ve pazarlanmas gerekse suyun etkin biçimde turizminhizmetine sunulmas gerçekletirilememektedir. Bu nedenle bu alanda tesislemedentantma bir dizi youn çabann harcanmas gerekmektedir. Mevcut tesislerden ve alannkullanm durumundan görünümler ekil 2.6 ve 2.7de verilmitir.ekil 2.7. Köprüköy Deliçermikekil 2.6. Köprüköy Deliçermik17

2.4. Hamamderesi mevkii Jeotermal Sahas (Küçüktüy)Bu sahada dou-bat dorultulu oblik atml normal faylar bulunmaktadr. Scak sularbu faylara bal olarak çkmaktadr. Bu sahada MTA tarafndan Erzurum - Pasinler D-80 karayolunun 15. kilometresinde Hamamderesi mevkiinde açlan kuyulardan 30 o Cscaklk ve 22 lt/sn debide jeotermal çklar elde edilmitir. Bu sahada kaplca tesisleribulunmamaktadr.Saha içerisinde Erzuruma yaklak 9 km mesafede bulunan bir noktada (Küçüktüyköyü arazisi), 2009 ylnda MTA Genel Müdürlüü tarafndan bir sondaj daha yaplmve 750 m derinlie ulalmtr. Sondaj kuyusundan 51,6 ºC scaklnda ve 50lt/sndebide artezyenik scak su elde edilmitir.Kültür ve Turizm Bakanl standartlarna göre bu saha termalizm açsndan bir günde6000 kiinin scak su ihtiyacn karlayabilecek potansiyele sahiptir.Elde edilen bu scak su kayna ile alanda termal otel, Aquapark vb. tesisleryaplabilecei gibi Palandöken ve Konakl kayak tesislerine scak su terfi edilerek kayakturizmi ve termal turizm birletirilebilir. Küçüktüy Köyü sondaj alanna ait görüntülerekil 2.8, 2.9 ve 2.10da verilmitir.ekil 2.8. Küçüktüy sondaj18

ekil 2.9. Küçüktüy kuyuekil 2.10. Küçüktüy kuyu19

2.5. Erzurum-Akda Jeotermal SahasAkda Jeotermal sahasnda 30 o C scaklk ve 5 lt/sn debide jeotermal çklar olup,sahada ilkel bir kaplca tesisi bulunmaktadr.2.6. Erzurum-Arzuti Jeotermal SahasArzuti Jeotermal sahasnda 31ºC scaklk ve 5 lt/sn debide jeotermal çklar olup,sahada ilkel bir kaplca tesisi bulunmaktadr.2.7. Erzurum-Köse Mehmet Jeotermal SahasKöse Mehmet Jeotermal sahasnda 25 o C scaklk ve 10 lt/sn debide jeotermal çklarolup, sahada kaplca tesisi bulunmamaktadr. Sondaj 2010 ylnda yaplan 4 kuyudançkan su ile yamaç paraütü, çim kaya, aquapark, sporcu kamplar gibi bir çokalternatif turizm aktivitesi birletirilebilir. Alana ait görüntüler ekil 2.11, 2.12 ve2.13te verilmitir.ekil 2.11. Kösemehmet kuyu20

ekil 2.13. Kösemehmet kuyuekil 2.12. Kösemehmet kuyular21

2.8. Çat- Hölenk Jeotermal SahasÇat Hölenk Jeotermal sahasnda 40 o C scaklk ve 32 lt/sn debide jeotermal çklar olup,sahada kaplca tesisi bulunmamaktadr.2.9. Çat - ÇimenözüÇat Çimenözü jeotermal sahas 56 ºC scaklk ve 14lt/sn debiye sahiptir. Erzurum kentmerkezine 100 km mesafededir. Seraclk için de uygundur.2.10. Erzurum-Olur Jeotermal SahasOlur, Jeotermal sahasnda 38 o C scaklk ve 5 lt/sn debide jeotermal çklar olup, sahadakaplca tesisi bulunmamaktadr.2.11. Tekman - Meman Jeotermal SahasMeman Jeotermal sahasnda 45 o C scaklk ve 2 lt/sn debide jeotermal çklar olup,sahada ilkel kaplca tesisi bulunmaktadr.2.12. Tekman - Hamzan Jeotermal SahasHamzan Jeotermal sahasnda 56 o C scaklk ve 12 lt/sn debide jeotermal çklar olup,sahada ilkel kaplca tesisi bulunmaktadr.2.13. Horasan-Hzrilyas Köyü Jeotermal sahasHorasan lçesine yaklak 10 km Erzuruma 102 km mesafede bulunan HzrilyasKöyünde 2009 ylnda yaplan çalmalar sonucunda 64 metre derinlikten 11 lt/sndebiye ve 57 ºC scakla sahip bir potansiyel elde edilmitir. Bu alanda bu potansiyelile 900 yatakl bir tesis kurulabilir.22

Horasan Kaymakamlnn yapt çalmalar ile alanda var olan tesisler ksmeniyiletirilmi ve 8 m uzunluk ve 4 m genilie sahip iki havuz yaplmtr. Ancak çokdaha yüksek kapasiteli tesisleri kaldrabilecek nitelikte termal su potansiyeli alandamevcuttur.Cilt hastalklar, romatizma, kadn hastalklar ve kemik kireçlenmeleri için ifa kaynaolduu belirtilen termal suyun bikarbonat, klorür, sülfat, kalsiyum, karbondioksit gaziçerdii tespit edilmitir.Rezervi bir hayli büyük olan ve kükürt derecesi insan salna yararl derecede olduukantlanan kaplcann tantmnn ve tesislemesinin yaplmas için ciddi çalmalarnyaplmas gerekmektedir. ekil 2.14, 2.15 ve 2.16 alandan çeitli görünümlersunmaktadr.ekil 2.15. Mevcut tesisekil 2.14. Hzrilyas köyüekil 2.16. Hzrilyas termal kaynak23

3. ÖNERLERJeotermal sahalar rezervuar scaklklarna göre 3 grupta toplanmaktadrlar.Yüksek entalpili sahalar (150 o Cdan yüksek scaklk)Orta entalpili sahalar(70-150 o C aras scaklk)Düük entalpili sahalar (20-70 o C aras scaklk)Erzurum ve çevresindeki önemli jeotermal sahalar düük entalpili sahalar olduundan(36 o C-43 o C) genellikle termal turizm amaçl kullanlmaktadr. Termal turizmin enönemli özellii uygun tesislerde termal kür uygulamasnn yln 12 ay devam etmesi vekür süresine göre uzun konaklamay gerektirmesidir. Bununla beraber, Erzurum veilçelerinde salk ve termal turizm açsndan ulalan seviye standartlarn çok çokgerisindedir.Salk ve termal turizmde salkl yaama uygun doal çevreye, iklim koullarna,sosyo-kültürel çevre olanaklarna ve ifa özelliklerine ayrca doktor denetiminde fiziktedaviden yararlanma, dinlenme, elence-spor gibi insan saln korumak, zindekalmak, hastalklar tedavi ve rehabilite etmek amacyla yaplm modern termaltesislere ihtiyaç duyulmaktadr.Erzurumda bulunan jeotermal enerji potansiyelini daha etkin biçimde hareketegeçirebilmek ve bu sayede dört mevsim turizm olana salayarak ekonomiye katksalamak açsndan aadaki hususlarn yerine getirilmesi gerekmektedir;· l snrlar içinde yer alan jeotermal potansiyelin tantm yaplarak, termal turizmkonusunda ulusal ve uluslararas düzeyde il ile ilgili farkndalk yaratlmaldr. Buamaçla her yl panel ve sempozyumlar düzenlenmeli ve alann bu potansiyeli ileilgili farkndalk yaratlmaldr.· Belediyeler ve kaymakamlklarn elinde buluna tesislerin etkin çaltrlmas ve butesislerin kar edebildiinin gösterilmesi alana özel sektörün gelmesine katk24

salayabilecektir. Bu nedenle, Erzurum Merkez, Pasinler ve Aziziye lçelerindetermal tesislerin yapm ve gelitirilmesi konusunda ilde yer alan üniversitelerinilgili bölümleri, l özel daresi, Belediyeler ve turizm yatrmclar ortak çalmalaryapmaldrlar. Bu amaçla uygun ortamlar oluturulmaldr.· Erzurum zengin termal su potansiyeli olmasna ramen modern termal tesislere(Termal Tp Merkezleri gibi) sahip deildir. Bu nedenle; lde tüm ihtiyaçlara tamolarak cevap verecek termal tesislerin (Termal otel, termal havuzlar, kaplca,hamam, sauna, kür merkezleri, salk merkezleri, kür parklar v.s.) yaplmasgereklidir.· Bugünkü teknoloji ile termal sular ekonomik mesafelere tanabilmektedirler. Bunedenle potansiyeli fazla olan termal alanlardan kent merkezi de dahil olmak üzerescak sular baka alanlarda da kullanlabilmelidir. Örnein, Küçüktüy köyündekijeotermal su Palandöken Kayak Merkezine verilebilir ve Aquapark gibi tesislerdekullanlabilir.· Termal otel ve kür merkezlerinde belirli bir sürede devam eden tedavi srasndainsanlarn tedavi aktiviteleri dnda kalan vakitlerini deerlendirecekleri ve yerlihalkn da gelir elde edebilecei kullanmlar planlanp yaplmaldr.· K aylarnda k turizmi ile entegre olabilecek bir termal turizm planlamasyaplmaldr. Özellikle UNIVERSIADE ile kazanlm k turizmi potansiyelinintermal turizme de yönlendirilmesi uygun olacaktr.· Bugünkü artlarda termal sular hiçbir özellii bozulmadan ekonomik olmasdurumunda belli mesafelere izoleli paket borular ile s kayb olmadantanabilmektedir. Bu uygulama kompleks termal tesisler için gerekli artlarn,uygun ve yeterli arazinin teminini kolaylatrmaktadr.· Termal tesislerin krk ve çatlak sistemlerinden su almalar sürdürülebilirlikaçsndan olumsuzluklar tamaktadr. Bu nedenle tesislerin yapmnda gelecekte25

suyu garanti edecek teknikler kullanlmal ve yeterli say ve kapasitede kuyularaçlmaldr.· Jeotermal akkann çevreye boa atlmamas için reenjeksiyon mutlaka yaplmal vedenetlenmelidir.26

KAYNAKLARAnonim, 2003. T.C. Erzurum Valilii l Gelime Plan. Erzurum. 344 sayfa.Bastem, S., 2007. Termal Turizmi ve Erzurumun Termal Turizm Potansiyeli. YüksekLisans Tezi. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Turizm ve OtelcilikAnabilim Dal. 94 sayfa.Özdemir, A., 2007. Jeotermal enerji ve elektrik üretimi. Jeofizik Bülteni, 55,300-310.DPT, (2006). Dokuzuncu Kalknma Plan (2007 2013). 1 Temmuz 2006CUMARTES tarihli ve 26215 Sayl Mükerrer Resmî Gazete. TBMM Karar.www.dpt.gov.tr/DocObjects/Download/3044/oik665.pdf. (eriim 18.09.20100:014)http://www.kultur.gov.tr/TR/Genel/BelgeGoster.aspx?F6E10F8892433CFF03077CA1048A183466974C3824B6070A (eriim 18.09.2010, 00:16)27

EKLEREk I. Aziziye kaplca suyunun ifa özellikleri28

Ek. 2. Aziziye termal suyun özellikleri29

Ek 3. Aziziye'deki kuyulara ait MTA analiz formu30

Ek 4. Aziziye'deki kuyulara ait MTA analiz formu31

Ek 5. Aziziye'deki kuyulara ait MTA analiz formu32