Tarım Alet ve Makine İmalat Sanayii

TÜRKİYE KALKINMA BANKASI A.Ş.SEKTÖREL ARAŞTIRMALARTARIM ALET VE MAKİNE İMALATSANAYİİNDEKİ GELİŞMELER VETARIM SEKTÖRÜNE BAZI NİCELGÖSTERGELER AÇISINDAN BİR BAKIŞSA/99-5-11HAZIRLAYANB. ALİ EŞİYOKUZMANARAŞTIRMA MÜDÜRLÜĞÜMayıs 1999ANKARATKB MATBAASI

İÇİNDEKİLERSayfa NoGİRİŞ 1I.TARIM ALET VE MAKİNA İMALAT SANAYİİNDEKİ GELİŞMELER 3I.1.Sektörün Tanımı ve Sınıflandırması 3I.1.1.Tarım Sektörü ile İlişkisi 4I.1.2.Genel Durum 4I.2. Üretim 5I.2.1.Traktör Üretimi 5I.2.2.Mevcut Kapasite ve Kullanım 7I.3. Talep Tahmini 12I.4.Tarım Alet ve Makinaları 17I.5.GAP Bölgesinde Traktör, Tarım Alet ve Makinaları Talebi 21I.6.Bölgesel Düzeyde Seçilmiş Bazı Tarım Alet ve Makinaları parkı 22I.7.Bölgelere Göre Traktörleşme 26I.8. Sektörel Rekabet Gücü 27I.9.Dış Ticaret 29I.10.Tarım Alet ve Makinaları İmalat Sanayiinde Dış Ticaret ve Üretimde Yoğunlaşma 32I.10.1.Dış Ticarette Yoğunlaşma 33I.10.2.Üretimde Yoğunlaşma 36II.TARIM SEKTÖRÜNE BAZI NİCEL GÖSTERGELER AÇISINDAN BİR BAKIŞ 38II.1.Tarımın Dış Ticaretteki Yeri 38II.2.Verimlilik 41II.2.1.İşgücünün Verimliliği 42II.2.2.Seçilmiş Bazı Ürünlerde Verimlilik Düzeyinin Uluslar arası Karşılaştırması 43II.3.Tarımda Gini,Toplanma Oranı ve Değişim Katsayısı 47II.4.Değişkenlik Katsayısı 49II.5.Toplanma Oranı 52III. GENEL DEĞERLENDİRME 54EK 59KAYNAKÇA 61III.GENEL DEĞERLENDİRMEVI.KAYNAKÇA

GİRİŞTürkiye tarımında mekanizasyon 1 süreci esas olarak, II .Dünya savaşısonrasında (Marshall yardımının etkileri ile de hızlanan) bir dönemdebaşlamıştır. Bu süreç sonraki yıllarda tarımı gözeten iktisat politikalarınınsağladığı olumlu koşullarla 1980’li yıllara kadar devam etmiştir.Genel olarak sinai kesimle tarım 2 kesimi, daha spesifik olarak da tarımalet ve makine imalat sanayi ile tarım sektörü arasında güçlü birkorelasyon mevcut olup sadece birini baz alan bir çalışma olgunun biryüzünü görmek anlamına gelir ve bu boyutuyla eksik bir analiz niteliğitaşır. Bu bağlamda çalışmanın kurgusu söz konusu kuşkudan hareketleplanlanmış, I. Bölümde tarım alet ve makine sanayiine ilişkin gelişmeleranaliz edilirken, II. Bölümde tarım sektörüne ilişkin olarak seçilmiş bazıampirik bulguların gelişimi değerlendirilmiştir.1 Mekanizasyon sürecinden, başta traktör olmak üzere gittikçe artan oranlarda modern tarım alet vemakinaları ile,daha nitelikli bir işgücü (hiç kuşkusuz girdilerin) kullanımını anlatıyoruz.2 Tarımla ilgili olarak iktisat kuramında “ikili yapı-Düalist” kuramı olarak adlandırılan ve çeşitlivaryasyonlardan oluşan kuramsal bir çerçeve oluşturulmuştur. Bu yaklaşımların temel özellikleri olarakşu varsayımlar öne çıkmaktadır: Tarımda azalan getiri ve düşük verimlilik söz konusudur. Kurama göre“modern” sektör sanayileşmenin gerçekleştiği pazar için üretimin yapıldığı,değişime ve yeniliklere açıkbir nitelik taşırken, “geleneksel-geçimlik”sektörde (tarım sektöründe) kapalı bir ekonomik yapıgeçerlidir. Pazar için üretim ya yoktur ya da son derece zayıftır. Bu kuram, tarıma ilişkin birçok yapısalsorunu doğru olarak saptarken, gerçekte tarım ile sanayi arasında gittikçe artan ilişkileri doğrukavrayamaması nedeniyle tarımın “gelişmeye-kalkınmaya” katkısını gerçekçi çözümleyememiştir.1

Çizelge 1:Traktör Üretimi7000060000500004000030000200001000001950’den sonra tarımsal alanların mekanizasyonu sonucunda traktörkullanımı artmış buna paralel yurt içi traktör üretiminde artışlaryaşanmıştır. 1990 yılında 30098 adet olan yıllık üretim, 1997 yılında %85artarak 55565 adete ulaşmıştır.19471950195519601970198019901995199619971998**Aşağıda Tablo 2 ve çizelge 2’de ise traktör parkındaki gelişmegösterilmiştir.Tablo 2: Traktör Parkındaki Gelişme1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997637449 654636 672845 692454 703373 725933 746283 757505 776863 807303 874995Kaynak:DİE6

100000090000080000070000060000050000040000030000020000010000001987 yılında 637.449 adet olan traktör parkı zamanla artarak 1997 yılında874.995 adete ulaşmıştır.Çizelge:Traktör Parkı19871988198919901991199219931994199519961997I.2.2.Mevcut Kapasite ve KullanımAşağıda Tablo 3 ve çizelge 3’de traktör üretiminde KKO’nın gelişimigösterilmiştir.Tablo3: Traktör Üretiminde KKO’ları1994 1995 1996 1997 1998Üretim 25169 44068 52590 55565 60000 *Kapasite 62500 47500 47500 73000 73000KKO (%) 0,40 0,93 1,11 0,76 0,82Kaynak: OSD (1999).(*):Tahmini.7

1994 kriz koşullarında % 40’lara kadar düşen kko’ları sonraki yıllaryüksek sayılabilecek bir kko’ya ulaşmıştır.Çizelge 3:Traktör Üretiminde KKO1,210,80,60,40,201994 1995 1996 1997 1998Çizelgede de izleneceği gibi kko’ları 1994 yılında dibe vurmuş, 1996yılında en yüksek kko’nına ulaşılmıştır.Aşağıda tablo 4’de ise iller itibariyle tarımsal mekanizasyonun birgöstergesi olarak kullanabileceğimiz traktör parkının gelişimigösterilmiştir8

Tablo 4: İllere Göre 1000 Hektara Düşen Traktör Sayısı ve İller Bazında Traktörİller 1995 N-µ 1996 N-µTraktör SayısıTraktör SayısıAB(N)(N)ADANA 34.298 22.579 30.425 140.839 745073 41ADIYAMAN 7.277 -4.442 7.661 -4.691 280433 27AFYON 19.463 7.744 20.401 8.049 619889 33AĞRI 2.869 -8.850 3.008 -9.344 329005 9AMASYA 11.217 -502 11.591 -761 238954 49ANKARA 39.642 27.923 40.952 28.600 1325876 31ANTALYA 22.930 11.211 24.781 12.429 415124 60ARTVİN 349 -11.370 360 -11.992 37341 10AYDIN 28.011 16.292 29.473 17.121 375542 78BALIKESİR 31.611 19.892 33.354 21.002 459017 73BİLECİK 5.476 -6.243 5.825 -6.527 11247 518BİNGÖL 457 -11.262 482 -11.870 39501 12BİTLİS 598 -11.121 1.005 -11.347 127911 8BOLU 17.789 6.070 18.294 5.942 229323 80BURDUR 9.723 -1.996 10.217 -2.135 203274 50BURSA 41.023 29.304 43.394 31.042 375104 116ÇANAKKALE 23.155 11.436 24.039 11.687 282734 85ÇANKIRI 7.815 -3.904 8.269 -4.083 225111 37ÇORUM 23.121 11.402 24.604 12.252 613389 40DENİZLİ 24.628 12.909 26.224 13.872 368925 71DİYARBAKIR 9.787 -1.932 10.742 -1.610 778171 14EDİRNE 24.161 12.442 27.243 14.891 363549 75ELAZIĞ 4.435 -7.284 4.662 -7.690 142678 33ERZİNCAN 3.548 -8.171 3.640 -8.712 170701 21ERZURUM 6.183 -5.536 6.428 -5.924 289703 22ESKİŞEHİR 15.839 4.120 13.610 1.258 564197 24GAZİANTEP 12.002 283 12.706 354 352650 36GİRESUN 1.358 -10.361 1.463 -10.889 156963 9GÜMÜŞHANE 2.011 -9.708 2.052 -10.300 84094 24HAKKARİ 290 -11.429 284 -12.068 9594 30HATAY 14.040 2.321 14.819 2.467 259086 57ISPARTA 9.425 -2.294 10.032 -2.320 212569 47İÇEL 9.344 -2.375 10.128 -2.224 391129 26İSTANBUL 17.254 5.535 18.276 5.924 107796 170İZMİR 37.046 25.327 39.024 26.672 359500 109KARS 5.479 -6.240 5.753 -6.599 238731 24KASTAMONU 13.920 2.201 14.300 1.948 282521 51KAYSERİ 12.077 358 12.705 353 1108360 11KIRKLARELİ 13.218 1.499 13.605 1.253 258349 53KIRŞEHİR 6.524 -5.195 6.823 -5.529 438215 16KOCAELİ 9.710 -2.009 9.995 -2.357 142708 70KONYA 41.745 30.026 43.976 31.624 2583959 17KÜTAHYA 16.895 5.176 17.638 5.286 378479 47MALATYA 9.383 -2.336 10.161 -2.191 390592 26MANİSA 39.271 27.552 42.210 29.858 439173 96K.MARAŞ 8.584 -3.135 9.033 -3.319 482174 19MARDİN 3.834 -7.885 4.103 -8.249 374076 11MUĞLA 15.520 3.801 16.488 4.136 266237 62MUŞ 3.230 -8.489 3.297 -9.055 265278 12NEVŞEHİR 13.223 1.504 13.792 1.440 341593 40NİĞDE 8.238 -3.481 8.626 -3.726 270353 329

Tab.devamıORDU 1.488 -10.231 1.558 -10.794 262363 6RİZE 25 -11.694 26 -12.326 54152 0SAKARYA 20.649 8.930 21.222 8.870 203257 104SAMSUN 29.174 17.455 30.513 18.161 403650 76SİİRT 1.180 -10.539 1.170 -11.182 77183 15SİNOP 3.663 -8.056 3.865 -8.487 116077 33SİVAS 13.082 1.363 13.846 1.494 767578 18TEKİRDAĞ 26.203 14.484 27.033 14.681 395180 68TOKAT 30.640 18.921 31.354 19.002 322768 97TRABZON 137 -11.582 142 -12.210 110659 1TUNCELİ 388 -11.331 386 -11.966 70397 5Ş.URFA 9.622 -2.097 10.902 -1.450 1150276 9UŞAK 8.327 -3.392 10.794 -1.558 22915 471VAN 3.752 -7.967 3.853 -8.499 244159 16YOZGAT 16.560 4.841 17.452 5.100 807433 22ZONGULDAK 8.665 -3.054 8.605 -3.747 101131 85AKSARAY 7.966 -3.753 8.549 -3.803 411646 21BAYBURT 1.062 -10.657 1.144 -11.208 56992 20KARAMAN 2.974 -8.745 3.525 -8.827 323324 11KIRIKKALE 3.073 -8.646 3.379 -8.973 298938 11BATMAN 2.539 -9.180 2.700 -9.652 113800 24ŞIRNAK 698 -11.021 813 -11.539 114010 7BARTIN 1.531 -10.188 1.638 -10.714 63149 26ARDAHAN 514 -11.205 656 -11.696 90596 7IĞDIR 889 -10.830 992 -11.360 77555 13YALOVA 242 -11.477 379 -11.973 25497 15KARABÜK 2.211 -9.508 2.411 -9.941 98173 25KİLİS 1.194 -10.525 1.510 -10.842 97739 15OSMANİYE 0 -11.719 5.752 -6.600Σ 937.528 Σ 988.142µ 11719,1 µ 12351,775OS 9.122,97 os 9.371,20σ2 130.795.622,30 σ 2 138.336.781,1SS 11.436,59 SS 11.761.665,00Kaynak: Kendi hesaplamalarımız.Σ: Toplam değeriµ: Aritmetik ortalamayıOs: Ortalamadan sapma değeriσ 2 : VaryansıSS:Varyansın karekökünü (standart sapmayı)A:Toplam tarım alanınıB:1000 hektara düşen traktör sayısını göstermektedir.10

1996 yılı 1995 yılına göre daha traktör sayısı açısından daha değişkenbulunmuştur. Gerek standart sapma gerek varyans değerlerinde bu durumaçıkça görülmektedir.1996 yılını baz alan bir değerlendirme yapıldığında, iller düzeyindeortalamadan yüksek değere sahip iller; Adana, Afyon, Ankara, Antalya,Aydın, Balıkesir, Bolu, Bursa, Çanakkale, Çorum, Denizli, Edirne,Eskişehir, Gaziantep, Hatay, İstanbul, İzmir, Kastamonu, Kayseri,Kırklareli, Konya, Kütahya, Manisa, Muğla, Nevşehir, Sakarya, Samsun,Sivas, Tekirdağ, Tokat, ve Yozgat olarak tespit edilmiştir.Ortalamadan düşük değere sahip iller ise; Adıyaman, Ağrı, Amasya,Artvin, Bilecik, Bingöl,Bitlis, Burdur,Çankırı,Diyarbakır, Elazığ, Erzincan,Erzurum, Giresun, Gümüşhane, Hakkari, Isparta, İçel, Kars, Kırşehir,Kocaeli, Malatya, K.Maraş, Mardin, Muş, Niğde, Ordu, Rize, Siirt, Sinop,Trabzon, Tunceli, Ş.Urfa, Uşak, Van, Zonguldak, Aksaray, Bayburt,Karaman, Kırıkkale, Batman, Şırnak, Bartın, Ardahan, Iğdır, Yalova,Karabük, Kilis ve Osmaniye olarak belirlenmiştir.İkinci kategoride yer alan illerden Kocaeli ve İçel istisna kabul edilirsediğer illerin ekonomik gelişmişlik düzeylerinin de göreceli olarak geriolduğu söylenebilir.11

I.3.Talep TahminiTarımda traktöre olan talebi etkileyen başlıca faktörler traktör fiyatları,traktör kredileri, kredi faiz oranları,girdi fiyatları, taban fiyatlar, enflasyonvs gibi faktörler sayılabilir.Günümüze kadar talep tahminlemesine 4 yönelik bir çok analiz metoduuygulanmış ve geliştirilmiştir. Bu metodlar arasında en önemlileri;i) yakın geçmişe ait (2-5 yıl) verilerin basit veya ağırlıklıortalamalarından yararlanılarak yapılan zaman serisi analizleri,ii) bağımsız değişkenlerini yukarıda belirtilen faktörlerin en az biriveya daha fazlasının oluşturduğu doğrusal, doğrusal olmayan, tekliveya çoklu regrasyon analizleri,iii) ve son olarak uzak geçmişten günümüze kadar talep gelişiminineğimine istatistiksel olarak en uygun modelin(doğrusal, logaritmik,kübik, kuadratik, üssel, s-eğrisi gibi) belirlenerek yakın ve/veyauzak geleceğe yönelik yapılan trend projeksiyonu analizleridir.Render ve Stair (1985) bu üç metoddan trend analizlerinin hem kısa, hemorta ve hem de uzun vadeli tahminleme çalışmalarında gerçeğe en yakınsonuçlar üretebileceğini belirtmişlerdir (DPT, 1995:89).Traktör talebi, traktör parkındaki artış miktarına hurdaya ayrılan traktörsayısının eklenmesiyle de belirleneceği ortadadır. Başka bir ifadeyletraktör parkındaki artış aslında, yeni traktör talebine eşittir ve bunahurdaya ayrılan traktörlerde (yenileme traktörleri) eklenirse o yılki toplamtalep elde edilir. Aşağıda tablo de verilen teorik hurda çıkış değerlerindenson 5 yılın ortalaması alındığında her yıl ortalama 14570 adet traktörün4 Talep tahmini yapılırken VII.BYKP ÖİK raporundaki yöntem benimsenmiştir12

hurdaya ayrıldığı beklenebilir (Bu değer VII.Beş yıllık kalkınma planı içinhazırlanan ÖİKR’da 9642 olarak bulunmuştur.) Bu durumda gelecek içinyapılabilecek park tahminlemesi ile olası park artışına bağlı olarak talebinprojeksiyonuda gerçekleştirilebilir. 1963-1997 yılları arası Türkiye traktörparkının gelişimi aşağıda Tablo 5’ de gösterilmiştir.Bu çalışmada traktör talebini belirlemeye dönük olarak önce ekonometrikçalışma yapılmış ancak anlamlı sonuçlara ulaşılamamıştır. Traktör talebinibelirlemeye yönelik olarak ikinci yöntem olarak trend analizi yöntemiuygulanmış, değişik formlarda (Linear, cubic, quadratic, logarithmic,exponential vs ) modeller denenmiş, gerek determinasyon katsayısıgerekse de gerçek ve tahmini traktör parkının gelişimini en tatmin ediciolarak linear modelin verdiği belirlenmiştir. Yıllık ortalama 14570traktörün hurdaya ayrılması ve park artışının da yaklaşık 26404 olmasıdurumunda toplam traktör talebinin her yıl yaklaşık olarak 40974 adetolması beklenmektedir.Tablo5: 1963-1996 Yılları Arası Türkiye'de Traktör Parkı Gelişimi13

Park ParkartışıÜretim ithalat ihracat YurtiçiToplam Arz1963 50844 7982 7982TeorikHurda Çıkışı1964 51781 937 7006 7006 60691965 54608 2827 6419 6419 35921966 65108 10500 8969 407 9376 -11241967 74982 9874 13976 1757 15733 58591968 84874 9892 15118 1705 16823 69311969 96407 11533 13412 822 14234 27011970 105865 9458 7518 412 7930 -15281971 118525 12660 15687 300 15987 33271972 135726 17201 22893 3286 26179 89781973 156139 20413 32585 4922 37507 170941974 200466 44327 25363 4426 29789 -145381975 243066 42600 32365 19468 51833 92331976 281802 38736 36602 40724 77326 385901977 320578 38776 31380 40279 71659 328831978 370259 49681 17673 14311 31984 -176971979 402777 32518 14484 1581 16065 -164531980 436369 33592 16936 3689 20625 -129671981 458714 22345 25358 339 25697 33521982 491001 32287 35716 246 3152 32810 5231983 513516 22515 41799 28 7008 34819 123041984 556781 43265 46782 412 1651 45543 22781985 583974 27193 37830 552 3679 34703 75101986 612731 28757 28053 514 8 28559 -1981987 637449 24718 35986 347 73 36260 115421988 654636 17187 31327 356 517 31166 139791989 672845 18209 18884 80 300 18664 4551990 692454 19609 30712 720 145 31287 116781991 704373 11919 21381 1132 36 22477 105581992 725933 21560 21723 1475 28 23170 16101993 746283 20350 32809 3863 36672 163221994 757505 11222 25169 850 27 25992 147701995 776863 19358 44068 2495 14 46549 271911996 807303 30440 52590 4726 3533 53783 233431997 874995 67692 55565 6248 2896 58917 -8775TOPLAM 14517532 824151 912120 162472 23067 1051525 219392Kaynak: DİE,OSD Değerlerinden Hareketle kendi Hesaplamalarımız.Tablo 6: 1997-2005 Yılları arası Traktör Talep Projeksiyonu’nu Belirleyen Park veHurda Çıkışı Değişimleri14

TAHMİNİDEĞERLERGERÇEK PARK * PARK HURDA ** YURT İÇİ ***PARK ARTIŞI ÇIKIŞI TALEP1997 8749951998 26404 901399 14570 409741999 26404 927803 14570 409742000 26404 954207 14570 409742001 26404 980611 14570 409742002 26404 1007015 14570 409742003 26404 1033419 14570 409742004 26404 1059823 14570 409742005 26404 1086227 14570 40974Kaynak: Kendi Hesaplamalarımız.(*):Gerçek park değeri üzerinden yapılan trend projeksiyonu analizleri çıktılarının irdelenmesi sonucunda uygun görülen Linearmodele göre tespit edilmiştir.(**): Son beş yılın ortalama değeridir.(***): Traktör parkı içim tahmin edilen artış+Tahmini hurda çıkışı.Çizelgede ve tabloda görüldüğü gibi gerçek ve tahmini(linear modele göretahmin edilen tahmini park) park eğrileri / doğruları birbirine oldukçayakın oluşmaktadır.Çizelge 4:Tahmini ve Gerçek Park10000009000008000007000006000005000004000003000002000001000000196519691973197719811985198919931997Park GerçekPark Tahmin15

Tablo 7: Gerçek ve Tahmini Traktör Parkı GelişimiPARKPARKGERÇEK TAHMİN EĞİLİM PARK ARTIŞI1965 54608 18723,39328 890062,511 26404,215691966 65108 45127,608961967 74982 71531,824651968 84874 97936,040341969 96407 124340,2561970 105865 150744,47171971 118525 177148,68741972 135726 203552,90311973 156139 229957,11881974 200466 256361,33451975 243066 282765,55011976 281802 309169,76581977 320578 335573,98151978 370259 361978,19721979 402777 388382,41291980 436369 414786,62861981 458714 441190,84431982 491001 467595,05991983 513516 493999,27561984 556781 520403,49131985 583974 546807,7071986 612731 573211,92271987 637449 599616,13841988 654636 626020,35411989 672845 652424,56971990 692454 678828,78541991 704373 705233,00111992 725933 731637,21681993 746283 758041,43251994 757505 784445,64821995 776863 810849,86391996 807303 837254,07961997 874995 863658,2952Park artışı 26404,2157Kaynak: Kendi HesaplamalarımızDETERMİNASYON K. 0,98156409816

I.4.Tarım Alet ve MakinalarıTarım alet ve makinaları üretimi büyük ölçüde siparişe göreşekillendiğinden ve mevcut teknolojinin değişik taleplere uyum göstermesinedeniyle bu sektörde talep tahminini sağlıklı olarak gerçekleştirmekoldukça zordur. Diğer yandan sektördeki talebi birçok unsur etkilediğindentatmin edici talep tahminlerine ulaşmak zorlaşmaktadır. Nitekim bu durumVII. Beş Yıllık Kalkınma Planı için hazırlanan “Tarım Alet ve MakinalarıÖİKR” da şöyle ifade edilmektedir: “Tarım alet ve makinaları talebitarımsal gelir, zirai krediler, ürün destekleme fiyatları, girdi kullanımı,sosyal yaşamdaki gelişmeler ve makine ve ekipmanların üreticiye sağladığıyarar ve benzeri faktörlere bağlı olarak değişmektedir. Bunların birkaçınıgöz önüne almadan yapılacak talep tahminleri fazla gerçekçiolmayacaktır.”Tarım alet ve makine parkındaki gelişmeler incelendiğinde oldukça dalgalıbir gelişmenin yaşandığı izlenmektedir(bkz tab: 8,9,10). Bu durum gerekparktaki sayısal gelişmede gerekse de % değişmede açıkça izlenmektedir.Diğer yandan DPT tarafından ÖİKR için hazırlanan talep tahminiöngörüleri ile gerçekleşen değerler arasında önemli farklar tespitedilmiştir. Sektöre ilişkin bu yapısal özelliklerden dolayı(ve uyguladığımızekonometrik ve istatistiki testlerin anlamlı çıkmaması nedeniyle) taleptahmini tarım alet ve makine sanayi için yapılmamıştır. Tarım Alet veMakine İmalat Sanayiinde, parktaki sayısal gelişmeler, % değişmeler veparktaki artışlar Tablo 8, 9 ve 10’da gösterilmiştir.17

Tablo 8: Seçilmiş Bazı Tarımsal Alet ve Makine Parkındaki GelişmeBirim :Adet1992 1993 1994 1995 1996 1997Hayvan Pulluğu 517056 486037 462480 433142 421834 334318Kulaklı traktör pulluğu 687119 708455 724049 744986 775231 819362Döner kullaklı traktör pulluğu 22878 23075 22145 21464 20420 20466Diskli traktör pulluğu 65894 66188 65568 59475 59202 59165Toprak frezesi 17567 19062 20954 19904 22201 28300Kültüvatör 293206 307511 317099 329422 345520 369040Merdane 48001 45034 45060 46747 48173 56472Traktörle çekilen çapa89151 93448 96161 99615 105962 11281makinasıTahıl mibzeri 66772 65718 65129 64967 66757 79593Kombine tahıl mibzeri 102084 111161 117008 121423 125464 130606Pancar mibzeri 10275 8697 8808 9029 9216 7962Üniversal mibzer 60722 66220 69819 72218 74458 61573Çiftlik gübre dağıtıcısı 456 458 515 750 831 1687Kimyevi gübre dağıtıcısı 193990 201845 208826 218535 229492 260378Orak makinası 43053 45177 45742 47127 47287 64346Biçer bağlar makinası 3445 3451 3529 3588 3513 4792Balya makinası 7708 7763 7859 7909 8505 7478Harman makinası 132475 134613 137508 141908 143608 132265Sapdöver 62060 64189 64249 67212 63414 89633Pancar sökme makinası 958 1025 1357 1510 1712 2035Slaj makinası 292 388 479 792 1466 1908Selektör 3014 3167 3141 3172 3347 3506Tarımsal mücadele uçağı 64 68 61 58 54 54Sırt pulverizatörü 441019 460645 476398 494648 498364 540308Tarım arabası (Römork) 686491 707024 719837 742959 773858 85417118

Tablo 9:Seçilmiş BazıTarım Alet ve Makine Sanayi Parkındaki% Gelişmeler1993 1994 1995 1996 1997Hayvan Pulluğu -5,99916 -4,84675 -6,34363 -2,61069 -20,747Kulaklı traktör pulluğu 3,105139 2,201128 2,891655 4,05981 5,69263Döner kullaklı traktör pulluğu 0,861089 -4,03034 -3,07519 -4,86396 0,22527Diskli traktör pulluğu 0,446171 -0,93673 -9,29264 -0,45902 -0,0625Toprak frezesi 8,510275 9,925506 -5,01098 11,5404 27,4717Kültüvatör 4,878822 3,117937 3,886168 4,88674 6,80713Merdane -6,18112 0,057734 3,743897 3,05046 17,2275Traktörle çekilen çapa makinası 4,819912 2,903219 3,591893 6,37153 -89,354Tahıl mibzeri -1,57851 -0,89625 -0,24874 2,75524 19,2279Kombine tahıl mibzeri 8,891697 5,259938 3,773246 3,32804 4,09839Pancar mibzeri -15,3577 1,276302 2,509083 2,0711 -13,607Üniversal mibzer 9,054379 5,434914 3,436027 3,10172 -17,305Çiftlik gübre dağıtıcısı 0,438596 12,44541 45,63107 10,8 103,008Kimyevi gübre dağıtıcısı 4,049178 3,458594 4,649325 5,01384 13,4584Orak makinası 4,933454 1,250636 3,027852 0,33951 36,0755Biçer bağlar makinası 0,174165 2,260214 1,671862 -2,0903 36,4076Balya makinası 0,713544 1,236635 0,636213 7,53572 -12,075Harman makinası 1,613889 2,15061 3,199814 1,19796 -7,8986Sapdöver 3,430551 0,093474 4,611745 -5,65078 41,3458Pancar sökme makinası 6,993737 32,39024 11,27487 13,3775 18,8668Slaj makinası 32,87671 23,45361 65,34447 85,101 30,1501Selektör 5,076311 -0,82097 0,986947 5,51702 4,75052Tarımsal mücadele uçağı 6,25 -10,2941 -4,91803 -6,89655 0Sırt pulverizatörü 4,450148 3,41977 3,830831 0,75124 8,41634Tarım arabası (Römork) 2,991008 1,812244 3,212116 4,15891 10,378319

Tablo 10 : Seçilmiş Bazı Tarım Alet ve Makine Parkındaki Artış1993 1994 1995 1996 1997Hayvan Pulluğu -31019 -23557 -29338 -11308 -87516Kulaklı traktör pulluğu 21336 15594 20937 30245 44131Döner kullaklı traktör pulluğu 197 -930 -681 -1044 46Diskli traktör pulluğu 294 -620 -6093 -273 -37Toprak frezesi 1495 1892 -1050 2297 6099Kültüvatör 14305 9588 12323 16098Merdane -2967 26 1687 1426Traktörle çekilen çapa makinası 4297 2713 3454 6347 -94681Tahıl mibzeri -1054 -589 -162 1790 12836Kombine tahıl mibzeri 9077 5847 4415 4041 5142Pancar mibzeri -1578 111 221 187 -1254Üniversal mibzer 5498 3599 2399 2240 -12885Çiftlik gübre dağıtıcısı 2 57 235 81 856Kimyevi gübre dağıtıcısı 7855 6981 9709 10957 30886Orak makinası 2124 565 1385 160 17059Biçer bağlar makinası 6 78 59 -75 1279Balya makinası 55 96 50 596 -1027Harman makinası 2138 2895 4400 1700 -11343Sapdöver 2129 60 2963 -3798Pancar sökme makinası 67 332 153 202 323Slaj makinası 96 91 313 674 442Selektör 153 -26 31 175Tarımsal mücadele uçağı 4 -7 -3 -4 0Sırt pulverizatörü 19626 15753 18250 3716 41944Tarım arabası (Römork) 20533 12813 23122 30899 80313Tarım alet ve makinalarından hayvan pulluğunun sayısında mekanizasyonsürecine paralel düşüş yaşanırken, Traktör pulluğu, toprak frezesi,kültivatör, kimyevi gübre dağıtıcısı, orak makinası, sırt pulverizatörü,tarım arabası gibi makine ve aletlerde artış yaşanmıştır. Tablodangörüldüğü gibi birçok üründe belli bir trend görülmemekte inişli çıkışlı birseyir izlenmektedir.20

I.5.GAP Bölgesinde Traktör Tarım Alet ve Makinaları TalebiGAP yaratacağı nitel ve nicel değişmeler nedeniyle Türkiye’nin en önemlientegre bölgesel kalkınma projesidir. GAP bölgesinde sulu tarımageçilmesi ile birlikte ürün deseni içerisinde en önemli değişmenin, pamuk,buğday-arpa, yem bitkileri, meyve-fıstık üzerinde olduğu belirlenmiştir(Anonymous’dan aktaran VII.BYKP ÖİKR, 95).Bölge düzeyinde traktör ve tarım alet ve makine talebi çeşitli yöntemlerleyapılmaktadır. Bu yaklaşımlardan birisi, ürün deseni, toprak, ve iklimözellikleri, üretimde kullanılan tarım makinalarının tip işlem sayıları, işbaşarıları vb özellikler dikkate alınarak birim üretim alanı başına toplamenerji gereksinimleri (kWh/ha) esas alınarak tahminlerin yapıldığıyöntemdir(VII.BYKP ÖİKR, 96).Sabancı ve Işık (1994) Enerji esasına dayalı yöntem kullanılarak ve GAPbölgesi ile gerek iklim gerekse toprak özellikleri bakımından benzerliklergösteren Çukurova bölgesi verilerinden yararlanarak tahmin yolunagitmişlerdir. Buna göre çoklu ürün desenlerinin yer aldığı işletme veyayöreler için ortalama birim traktör gücü gereksinimi değerlerinin; kurutarımda 0,5 Kw/ha, sulu tarımda da 1,25 Kw/ha dolayında olduğubelirtilmiştir. ( Işık (1998), Sabancı et.al. (1990), Anonymous (1993)’denaktaran VII.BYKP ÖİKR(19 96 )).ÖİKR(1996)’da GAP bölgesi için öngörülen tarım alet ve makine talebiaşağıda tablo 11’de gösterilmiştir. ( Tarım alet ve makine sanayine ilişkinolarak talep tahmin analizinin önündeki zorluklar önceki satırlardabelirtilmişti. Ancak burada daha spesifik bir alan için yapılan tarım alet vemakine öngörüleri olsa olsa kaba bir fikir vercektir)21

Tablo11: GAP Bölgesinde Tarım Alet ve Makinaları TalebiMakina 1999 2000Balya makinası 18 28Tahıl ekim makinası 640 637Biçerdöver 86 120Biçme Makinası 116 68Diskaro 658 1076Karık Açma Pulluğu 135 298Sıra Arası Çapa Makinası 310 603Pamuk Ekim Makinası 228 483Pulluk 0 0İlaçlama Makinası 245 286Santrifüj Gübre Dağıtıcı 0 0Dipkazan 97 201Harman Makinası 298 196Tarım Arabası 0 0Fide Dikim Makinası 69 145DPT (1995).Tablodan da izleneceği gibi GAP bölgesinde exstansif (yaygın) tarımdanentansif (yoğun) tarıma geçişle birlikte mekanizasyon sürecine paraleltarım alet ve makine talebinde önemli talep genişlemesi beklenmektedir.I.6.Bölgesel Düzeyde Seçilmiş Bazı Tarım Alet ve MakinalarıAşağıda Tablo 12 ve 13’ de ise bölgeler düzeyinde seçilmiş bazı tarım aletve makine sanayindeki sayısal gelişmeler gösterilmiştir.Bölgesel düzeyde tarım alet ve makine sayısındaki gelişmeler göz önünealındığında; Tarımda mekanizasyon düzeyinin en yüksek olduğubölgelerin 2. ve 1. bölge olduğu görülmektedir. Tarım alet ve makinekullanım düzeyinin en düşük olduğu bölgeler ise 5. ve 6. bölgelerolmuştur. Başka bir ifadeyle bölgeler düzeyinde makine kullanımındaönemli farklılıklar bulunmakta olup, bazı bölgelerin gittikçe entansiftarıma geçmesine paralel olarak güçlü bir potansiyel talep bulunmaktadır.22

Tablo12: Bölgelere Göre Seçilmiş Bazı Tarım Alet ve Makine Sayısındaki Gelişmeler (1996)Kulaklı traktör Hayvan pulluğu Kültüvatör Kimyevi gübre Tarım Harmanarabasıpulluğu dağıtıcısı (Römork) makinası ToplamTÜRKİYE 775231 421834 345520 229492 773858 143603 29190301.Bölge 132090 50173 72816 41095 131748 37216 4651382.Bölge 211518 116623 55963 61193 184171 32977 6624453.Bölge 136212 25501 50057 44024 124598 3079 3834714.Bölge 77797 31498 47814 26171 78635 9899 2718145.Bölge 13769 16652 5550 1881 14683 6021 585566.Bölge 26435 15448 20487 8596 30327 7144 1084377.Bölge 48239 80822 15064 1621 79099 15806 2406518.Bölge 75243 7657 39012 5993 59733 17754 2053929.Bölge 95088 42680 39001 45578 112701 33773 368821Kaynak: DİE verilerinden hareketle kendi hesaplamalarımız.1.Bölge:Ankara,Bilecik,Bolu,Çankırı,Çorum,Eskişehir,Kırşehir,Kütahya,Uşak,Yozgat,Kırıkkale2.Bölge:Aydın,Balıkesir,Burdur,Çanakkale,Denizli,İzmir,İsparta,Manisa,Muğla3.Bölge:Bursa,Edirne,İstanbul,Kırklareli,Kocaeli,Sakarya,Tekirdağ4.Bölfe:Adana,Antalya,Gaziantep,Hatay,İçel,Kahramanmaraş5.Bölge:Ağrı,Artvin,Erzincan,Erzurum,Kars6.Bölge:Bingöl,Bitlis,Diyarbakır,Hakkari,Mardin,Muş,Siirt,Şanlıurfa,Van,Batman,Şırnak7.Bölge:GiresunGümüşhane,Kastamonu,Ordu,Rize,Samsun,Sinop,Trabzon,Zonguldak,Bayburt8.Bölge:Adıyaman,Amasya,Elazığ,Malatya,Sivas,Tokat,Tunceli9.Bölge:Afyonkarahisar,Kayseri,Konya,Nevşehir,Niğde,Aksaray,KaramanKulaklı traktör pulluğu kullanımında 2. bölge, hayvan pulluğukullanımında 2. bölge, kültüvatör kullanımında 1.bölge, kimyevi gübredağıtıcısı kullanımında 2. bölge, tarım arabası kullanımında 2. bölge,harman makinası kullanımında 1. bölge ilk sırada yer almıştır. Başka birifadeyle 1. ve 2. bölgeler mekanizasyonun en yüksek olduğu bölgelerolarak öne çıkmaktadır.23

Tablo13:Bölgelere Göre Seçilmiş Bazı Tarım Alet ve Makinaların GelişimiBölgeToplam1.Bölge 4651382.Bölge 6624453.Bölge 3834714.Bölge 2718145.Bölge 585566.Bölge 1084377.Bölge 2406518.Bölge 2053929.Bölge 368821Kaynak: DİE verilerinden hareketle kendi hesaplamalarımız.Çizelge 5:Bölgelere Göre Toplam Alet veMakina Sayısı70000060000050000040000030000020000010000001.Bölge2.Bölge3.Bölge4.Bölge5.Bölge6.Bölge7.Bölge8.Bölge9.BölgeÜlkemizde Tarım alet ve makinaları üreten firmaların oldukça fazla olmasıve bunun yaklaşık olarak %80’nin küçük ölçekli tesislerden oluşmasınedeniyle bu tesislerdemodern tekniklerin kullanılmadığı dolaysıylaverimliliğin düşük kaldığı izlenmektedir. Sektörde çok fazla tesisinbulunması yanında varolan kurulu kapasitenin çeşitli talep kaymalarınauyarlanabilme yeteneğinden dolayı mevcut bir kapasite tespiti zorlaşmaktayada anlamını yitirmektedir. Ancak, Türkiye kurulu kapasitesinin toplamtalebin oldukça üzerinde olduğu ÖİKR’da özellikle belirtilmektedir.24

Aşağıda Tablo’14 de sektörün önemli üreticilerinden T.Z.D.A.Ş’nin yıllaritibariyle tarım alet ve makine üretimi verilmiştir.Tablo 14: T.Z.D.A.Ş'nın Tarım Alet ve Makina Üretimi (1990-98)1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998CinsiToprak işleme 2283 1963 673 2041 1937 311 300 119 730Ekim ve dikim 499 492 26 120 165 13 132 130 51Sulama ve Gübreleme 367 1362 508 1159 631 100Bitki koruma bakım makine ve düzenleri 30 300 101 298 25Hasat harman makinaları 850 248 426 429 263 150 100 115 200Ürün temizleme makine ve düzenleri 10 100 51 70 166 125 100Taşıma-iletme makinaları 1799 1653 806 1006 803 246 628 105Tarımsal işletmelerede kullanılan diğermakineve düzenler3894 4367 1633 1691 2011 221 373TOPLAM 9732 10485 4072 6598 5880 1239 1071 1117 1311Kaynak: T.Z.D.A.Ş.T.Z.D.A.Ş’ın üretiminde zamanla önemli düşüşler görülmektedir. Örneğin1990 yılında toplam üretim 9732 adet iken 1998 yılında 1311 adetedüşmüştür. Özellikle 1995-1998 döneminde düşüş oldukça önemliboyutlarda bulunmaktadır.25

I.7.Bölgelere Göre TraktörleşmeAşağıda Tablo 15’de bölgeler düzeyinde traktörleşmenin gelişimigösterilmiştir.Tablo15: Bölgelere Göre Traktör Sayısı ve YüzdeleriBölgeler 1950 % 1952 % 1971 % 1991 %Ortakuzey 1.379 14 4.421 14 20.179 17 127.932 18Ege 2.562 26 8.063 26 26.213 22 151.822 22Marmara 1.484 15 4.561 14 18.833 16 110.482 16Akdeniz 3.002 30 7.097 23 20.621 17 74.969 11Kuzeydoğu 32 0 477 1 22.79 2 16.415 2Güneydoğu 318 3 1.968 6 4.450 4 24.035 3Karedeniz 185 2 609 2 4.460 4 51.488 7Ortadoğu 263 3 1.181 4 8.407 7 50.204 7Ortagüney 680 7 3.038 10 13.380 11 95.475 14TÜRKİYE 9.905 100 31.415 100 118.825 100 702.822 100*Varyans1E+06 7645897 66547605 2186612169ss 1086,7 2765,122 8157,672 46761,2251ort 1100,6 3490,556 13202,78 78091,3333değişme katsayısı 0,9874 0,792172 0,617875 0,59880172çarpıklık 0,8699 0,587617 -0,08729 0,20549911Kaynak: TC Başvekalet İstatistik Umum Müdürlüğü, 1950 Ziraat Sayımı Neticeleri, No.371, Ankara,1956,s.12-13; ve Zirai Bünyeve İstihsal 1946-1954,no.363,Ankara, 1955,s.13-31;DİE,Tarımsal Yapı ve Üretim,1971-1973,No.740,Ankara,1975;DİE,1991Genel Tarım Sayımı Köy Genel Bilgi Anketi Sonuçları,No.1550,1992’den aktaran Köymen (1999).(*): İstatiski hesaplamalar tarafımızdan eklenmiştir.Bölgeler düzeyinde traktörleşmenin tarihsel gelişimi incelendiğinde 1950yılında Akdeniz bölgesi % 30 ile ilk sırada yer alırken onu Ege bölgesiizlemiştir. Zaman içerisinde Akdeniz bölgesinin traktör sayısında eğilimseldüşüş yaşanmış, 1991 yılında % 11’e düşmüştür. Buna karşın diğerbölgelerde nispi artışlar yaşanmıştır. Başka bir ifadeyle zaman içerisindebölgeler düzeyinde traktör sayılarındaki eşitsizlik azalma eğilimigöstermiştir. Bu durum hesapladığımız istatistik testlerde açıkçagörülmektedir.Aşağıda Tablo 16’da ise toprak gruplarına göre traktör sahibi aileler 1991yılı itibariyle % olarak gösterilmiştir. Tablodan rahatça okunabileceği gibitopraktaki ölçek büyüdükçe traktör kullanımı artmakta, tersi durumda26

azalmaktadır. Başka bir ifadeyle, “geçimlik” tarım ekonomisinin yerini“pazar için üretimin” aldığı ticari büyük ölçekli işletmelerde,mekanizasyon sürecine koşut traktör kullanımında da artış görülmektedir.Tablo16:Toprak Gruplarına Göre Traktör Sahibi Aileler-1991(%)50'den az Sırası50-99 Sırası 100-199 Sırası 200-499 Sırası 500+ SırasıOrtakuzey 14,4 3 34,1 4 58 3 80,3 2 94,8 2Ege 17 2 47,9 2 68,4 2 68,2 5 87,2 4Marmara 26,7 1 63 1 88 1 94,1 1 100 1Akdeniz 12,2 4 40,9 3 56,7 4 75,4 3 91,7 3Kuzeydoğu 4,3 8 12,8 8 16,9 9 38,3 8 54,7 9Güneydoğu 5 7 12,6 9 25,6 8 36,7 9 55,7 8Karedeniz 6,4 6 29,2 7 41,7 7 46,6 7 80,1 7Ortadoğu 12,2 4 32,4 5 43,6 6 66,9 6 85,4 6Ortagüney 10,6 5 29,8 6 54,8 5 75,3 4 87 5TÜRKİYE 12,5 5 35,6 4 51,3 3 64,5 2 71,2 1I.8. Sektörel Rekabet GücüBir ülkenin mal ya da sektör bazında ihracatının yapısı bazı iktisatçılaragöre o ülkenin sahip olduğu karşılaştırmalı avantajlarını, ithalatının yapısıise ülkenin karşılaştırmalı dezavantajlarını yansıtmaktadır (Togan,262).Bu bölümde imalat sanayiinin ve tarım alet ve makinalarının rekabetgücünü Balassa’nın (1965) geliştirdiği RCA (Açıklanmış KarşılaştırmalıÜstünlük –Revealed Comparatıve Advantages) endeksi kullanarakhesaplanmıştır. 5RCA =LN [(X İ / X t ) / (M İ / M t) ] . Denklemde5Rekabet gücü hesaplanmasında bir diğer hesaplama yöntemi de CEP (Comparative ExportPerformance) indeksi olarak bilinen hesaplama yöntemidir. [CEP=( x it/ x t ) / ( x iw / x w ) *100. ] Formülde;x it i. Mal grubunun ilgili ülke ihracatını, x t ilgili ülkenin toplam ihracatını, x iw i. mal grubunun dünyaihracatını, x w Dünyanın toplam ihracatını göstermektedir. CEP > 100 olması durumunda ilgili ülkeninilgili mal grubundaki ihracat payının aynı mal grubundaki dünya ihracatı payından yüksek olduğunugösterir.27

X i : Türkiye’nin bu mal grubunda yapmış olduğu ihracat,X t : Türkiye’nin yapmış olduğu toplam ihracat,M i : Türkiye’nin bu mal grubunda yapmış olduğu ithalat,M t : Türkiye’nin yapmış olduğu toplam ithalatı göstermektedir.RCA indekslerinde RCA>50 ise bu mal grubunda rekabet gücünün yüksekolduğu,-50

Tablo 17: RCA İndeks Değerlerine Göre Sektörel Rekabet Gücü (1996). (ISIC, Rev. 3)Sektör Sektör Adı RCA(*) RGY RGMS RGDkodu15 Gıda ürünleri ve içecek 70.9 RCA> 5016 Tütün ürünleri 151.4 RCA> 5017 Tekstil 158.3 RCA> 5018 Giyim eşyası 451.9 RCA> 5019 Bavul, saraçlık ve ayakkabı 17.9 -50

kısıtlanmış, ancak bedelsiz ithalat yoluyla balya makinası, çayır biçmemakinaları ve biçerdöver ithalatı yapılmıştır (VII.BYKP ÖİKR, 65).Aşağıda tablo18’ de GTİP numaralarına göre ihracat miktarları vedeğerleri gösterilmiştir.Tablo 18: Tarım Alet ve Makinaları İhracatıGTİP 1996 1997Miktar Değer Miktar Değer8432 179.935 2.728.205 163.598 2.236.7518433 293.567 5.914.049 165.733 5.925.1608434 60.507 5.106.45 132.439 833.5748436 64.321 834.750 316.862 1.651.9928437 5.221.805 22.940.901 7.427.744 31.638.850Kaynak: İGEME8432 : Toprak işleme alet ve makinaları8433 : Hasat ve harman makinaları8434 : Süt sağma makinaları ve sütçülükte kullanılan makine8436 : Kümes hayvancılığına ve civciv çıkartma ve büyütme makine ve cihazlarına ait aksam ve parçalar8437 : Tohumları temizleme, ayırma, öğütme, işleme makinalarıÇalışmamızın temel konusunu 8432 ve 8433 GTİP numaraları ile toprakişleme alet ve makinaları ve hasat ve harman makinaları oluşturduğundanbu iki değerdeki gelişmeleri göz önüne alıyoruz. 1996 yılı itibariyle toprakişleme alet ve makinalarında 2.728.505 $ olan ihracat miktarı zamanlaazalarak 1997 yılında 2.236.751 $ a düşmüştür. Hasat ve harmanmakinalarında ise 1996 yılında 5.914.049 $ olan ihracat miktarı 1997yılında da aynı düzeylerde 5.925.160 $ olarak gerçekleşmiştir.Aşağıda Tablo 19’ da ise ithalat değerleri gösterilmiştir.Tablo19: Tarım Alet ve Makinaları İthalatıGTİP 1996 1997Miktar Değer($) Miktar Değer($)Adet Kg Adet Kg Adet Kg Adet Kg8432 6.050 305.621 2.982.988 1.007.1198433 22.896 678.223 17.960.939 8.861.067 15.595 565.227 32.210.634 6.925.5288434 448.125 10.446.812 341.221 6.702.4788436 228 1.002.143 244.865 9.330.261 1..991 1.506.174 328.131 9.076.0698437 155 212.285 3.131.716 3.661.309 43 244.566 3.288.132 5.123.45330

Toprak işleme alet ve makinalarında 1997 yılında adet olarak 2.982.988 $kg olarak da 1.007.119 $ ithalat yapılmıştır. Hasat ve harmanmakinalarında ise 1996 yılında adet olarak 17.960.939$, kg olarak8.861.067 $ ithalat yapılırken 1997 yılında adet olarak 32.210.634 $olanihracat miktarı kg olarak 6.925.528$ olarak gerçekleşmiştir.1996 yılı itibariyle, İhracat değerleri ülke bazında hesaplandığında(8432)de ilk sıraları Libya, Suriye, Yunanistan, Tunus alırken (8433) deİsrail, Almanya ve Sudan almıştır.İthalat açısından bakıldığında ise 8432’de ilk sıralarda AET(12) veAET(15) ülkeleri yer alırken, 8433’de OECD ülkeleri ilk sırada yeralmıştır. Ülke bazında ise 8432’de ilk sıralarda İtalya 2.478.687 $ ile ilksırada yer almıştır. 8433’de ise gene İtalya 19.772.651 $ ile ilk sırada yeralmıştır.31

I.10.Tarım Alet ve Makinaları İmalat Sanayiinde, Dış Ticaret veÜretimde Yoğunlaşma 3Dış ticarette yoğunlaşma, dış ticaretin belirli sayıdaki firma tarafındankontrol edilmesi olarak tanımlanmaktadır. Genellikle çalışmalarda dahayaygın kabul gören iki ölçüt kullanılmaktadır: Yoğunlaşma oranı (CR m ) veHerfindahl indeksi (H-I).Yoğunlaşma oranı, belli sayıdaki firma, madde, fasıl veya ülkeninkümülatif paylarını ifade etmektedir. Hesaplanan değer 0 ile 100arasındadır. Bu oran şu şekilde ifade edilmektedir:mCR m = Σ P İ *100İ=1CR m : Yoğunlaşma oranıP İ =Firma,madde,fasıl veya ülkenin payıBurada, CR 1 en büyük birimin payı, CR m ise m inci birimin kümülatifpayıdır m değerinin seçilme işlemi tamamen keyfidir. Genellikle yapılançalışmalarda, CR 4, CR 8 değerleri hesaplanmaktadır. Birim sayısının azoluşu yoğunlaşmanın az sayıdaki birim tarafından kontrol edilmesianlamına gelmektedir.Herfindahl indeksi (H-I) ise şöyle ifade edilmektedir.3 Neo-klasik iktisat teorisinin temel varsayımlarından birini oluşturan “tam rekabet”varsayımı uzundönemde firmalar arasında bir farklılaşmanın olmayacağını, tam rekabet piyasasında uzun dönemdengesinin; Fiyat=kısa dönem marjinal maliyet=kısa dönem ortalama maliyet=uzun dönem marjinalmaliyet=uzun dönem ortalama maliyet eşitliğinin sağlandığı noktada gerçekleşeceğini , başka birifadeyle, tekel kurabilecek bir farklılaşmanın elde edilemeyeceğini varsayar. Gerçekte reel piyasakoşullarında (tam rekabet koşullarının yaşanmadığı piyasalarda) ise bazı firmalar ürünlerini marjinalmaliyetlerin üzerinde bir fiyata satabildikleri gibi, bazı firmalar da ürünleri marjinal değerlerinin altındabir fiyata satın almaktadırlar. Bu durumda talep ve arz arasında nisbiliği yansıtan ve böylece kaynakdağılımını sağlayan bir gösterge olarak fiyatlar, güvenilir bir gösterge olmaktan çıkar ve sonuçta kaynakdağılımının bozulmasına neden olur. Neo-klasik teorinin “tam rekabet”den uzaklaşması durumununyarattığı bu durum, başta E. Mason olmak üzere 1930’lu yıllarda iktisatçıların üzerinde durduklarıçalışma alanlarını oluşturmuştur.32

H-I=Σ P İ 2 *100Başka bir ifadeyle, bu indeks,yoğunlaşma oranı hesaplanacak tümbirimlerin toplamdaki paylarının kareleri toplamı olarak tanımlanmaktadır.H-I:Herfindahl indexP i: firma, madde, fasıl veya ülkenin payı.N birim sayısı olmak üzere indeks ı/n ≤ H-I ≤ 1 değer aralığındabulunmaktadır. Tek bir birim için hesaplandığında indeks değeri 1’e eşittir.Tüm birimler eşit dağılmış ise indeks en küçük değer olan ı/n değerine eşitolur.Bu bölümde imalat sanayiinde ve tarım alet ve makinaları imalatsanayiindeki yoğunlaşma düzeylerine ilişkin olarak ampirik bulgulara yervereceğiz. İlk olarak Dış Ticarette yoğunlaşmaya ilişkin olarak DİE(1996)’nin hesaplamalarından yararlanıyoruz.I.10.1. Dış Ticarete YoğunlaşmaDış ticarette yoğunlaşma , dış ticaretin belirli sayıdaki firma tarafındankontrol edilmesi olarak tanımlanmaktadır. Aşağıda tablolarda DİE (1998)tarafından 1996 yılı itibariyle dış ticarette yoğunlaşmayı ölçmeye yönelikçalışmanın metal eşya, makine teçhizat, ulaşım aracı, ilmi ve meslekiölçme aletleri ile birlikte (3822) sektör kodu ile gösterilen tarımsalmakine yapım ve onarım sektörüne ilişkin yoğunlaşma değerleriverilmiştir.CR4 yoğunlaşma düzeyinde bakıldığında tarımsal makineyapım ve onarım sektöründe (3822) ( ilk 4 büyük ülkenin ihracat olarak) %36,8 değerine sahip olduğu görülmektedir.Genel olarakdeğerlendirildiğnde; 3822’de yoğunlaşmanın düşük olduğu görülmektedir.33

İthalat açısından ise ilgili sektörün % 77,2 ile oldukça yüksek sayılabilecekbir yoğunlaşmanın varlığı dikkat çekmektedir(bkz.Tab:20,21).Tablo 20: Metal Eşya, Makine ve Teçhizat, Ulaşım Aracı, İlmi ve Mesleki Ölçme Aletleri Sanayiiİhracatında Ülkelerin Yoğunlaşma ölçütleri (1996).ISIC Değer Ülke (*) CR 1 CR 2 CR 3 CR 4 CR 5 CR 6 CR 7 CR 8 H-I($) Sayısı3811 94949785 119 26.8 34.4 40.9 46.4 49.4 52.3 54.6 56.8 0.0903812 19197678 79 19.2 36.4 51.0 57.2 62.2 66.7 70.9 74.7 0.1013813 116797635 85 20.4 28.1 33.9 39.7 45.0 50.2 54.5 58.4 0.0683819 390775224 138 18.8 35.2 41.4 47.2 52.7 57.1 60.3 63.3 0.0783821 2957231 45 40.0 55.2 62.9 68.7 74.3 79.5 83.3 87.0 0.2013822 30076505 79 11.7 21.1 29.3 36.8 44.0 49.1 54.1 58.4 0.0533823 51016943 98 17.3 24.5 29.1 33.3 37.5 41.4 44.7 47.9 0.0493824 119766427 103 11.5 22.3 29.4 35.4 40.4 44.3 48.0 51.5 0.0453825 20113879 73 20.1 31.4 42.3 53.1 57.9 61.9 65.4 69.0 0.0863829 385871641 140 15.9 27.9 38.7 46.6 54.2 58.1 61.9 64.9 0.0683831 226473523 109 19.5 33.1 40.6 44.7 48.4 52.0 55.5 58.7 0.0713832 345014637 104 29.7 41.9 47.9 53.7 58.9 61.7 64.4 66.8 0.1173833 131380406 119 21.7 30.6 37.8 43.7 49.0 53.1 57.1 59.8 0.0733839 520377678 114 41.3 48.9 56.2 60.0 63.6 66.9 69.9 72.8 0.1893841 64599421 49 20.1 39.0 50.6 59.3 67.1 73.9 78.4 82.7 0.1143842 438263 19 57.4 77.3 84.7 88.9 91.6 94.1 96.3 97.1 0.3773843 892075382 122 22.2 36.3 49.4 56.6 61.6 65.4 68.2 70.9 0.0983844 16980861 68 27.2 42.5 52.1 56.4 60.8 64.8 68.5 72.1 0.1173845 61800124 47 68.2 81.7 91.1 96.2 97.8 98.8 99.2 99.3 0.4953849 10165368 58 34.4 46.1 56.1 63.9 68.1 72.1 74.8 77.5 0.1553851 45873659 112 26.2 33.7 39.2 43.5 47.1 50.6 53.7 56.5 0.0863852 8689069 56 33.7 49.5 58.9 62.5 65.8 68.4 70.9 73.4 0.1543853 1982235 65 15.6 27.1 35.2 42.2 48.5 54.1 57.9 60.8 0.062Kaynak:DİE (1998).(*):Belirtilen alt grupta ihracat yapılan ülke sayısı34

Tablo 21: Metal Eşya, Makine ve Teçhizat, Ulaşım Aracı, İlmi ve Mesleki ÖlçmeAletleri Sanayi ithalatında Ülkelerin Yoğunlaşma ölçütleri (1996).ISICDeğer$Ülke CR1 CR2 CR3 CR4 CR5 CR6 CR7 CR8 H-ISayısı *3811 254211626 74 21.3 39.0 47.2 54.5 61.0 66.1 70.4 74.3 0.1023812 22123044 41 44.3 59.4 73.2 80.1 84.1 86.3 88.2 90.0 0.2463813 265221299 49 23.9 47.8 68.4 75.7 81.5 83.9 85.8 87.3 0.1663819 605102794 101 22.0 43.1 56.5 66.0 70.4 74.2 77.9 80.4 0.1263821 106528897 42 45.7 68.3 78.4 82.9 86.7 90.3 93.3 96.1 0.2763822 92923091 42 40.2 58.8 68.4 77.2 84.3 87.5 90.3 92.9 0.2203823 576908703 65 25.8 48.0 57.2 63.7 69.8 74.4 78.8 82.9 0.1393824 3782028252 80 35.5 57.0 66.7 72.4 77.1 81.1 84.9 88.2 0.1923825 743754176 71 24.8 37.3 47.8 57.5 65.6 71.3 76.0 80.6 0.1143829 2427490623 93 27.5 47.6 55.6 63.5 71.1 78.5 81.4 84.0 0.1413831 542124093 83 30.3 43.5 53.1 62.5 71.4 75.3 78.3 80.6 0.1393832 1618444699 97 16.8 30.3 37.8 45.3 51.8 58.2 63.8 69.0 0.0773833 128712171 56 28.5 46.3 58.6 67.4 75.6 81.4 84.5 86.9 0.1473839 565568890 82 33.8 48.0 57.5 64.6 69.8 73.7 77.2 79.7 0.1563841 499763943 43 24.8 49.2 60.3 65.6 69.3 72.6 75.3 77.8 0.1423842 189022554 23 76.5 89.6 93.8 96.9 98.6 99.1 99.5 99.7 0.6053843 2853774454 77 39.6 51.4 61.6 70.5 77.2 83.9 87.5 90.2 0.2013844 65370473 48 24.3 38.0 51.0 62.9 70.8 78.1 82.9 87.5 0.1263845 1033626968 44 29.7 50.3 65.3 79.3 91.9 94.3 96.0 96.8 0.1893849 78721100 26 43.4 56.8 68.1 76.5 83.0 86.9 89.6 91.5 0.2333851 694521238 78 27.8 47.2 57.0 65.4 72.0 77.0 81.8 86.2 0.1433852 185464136 60 17.3 34.1 50.7 63.8 69.5 74.9 79.8 83.7 0.1153853 99296628 48 20.5 39.6 54.6 63.3 71.0 78.5 86.0 91.9 0.129(*): Belirtilen alt grupta ithalat yapılan ülke sayısı.35

Firma açısından bakıldığında ise 3822’nin ithalat ve ihracat açısındanyoğunlaşma düzeyinin orta düzeylerde olduğu izlenmektedir.Tablo 22: Metal Eşya, Makine ve Teçhizat, Ulaşım Aracı, İlmi ve Mesleki Ölçme Aletleri Sanayi ithalatındave ihracatında firmaların Yoğunlaşma ölçütleri (1996).ISICDeğer$Ülke CR1 CR2 CR3 CR4 CR5 CR6 CR7 CR8 H-ISayısı *3822 92923091 865 21.8 37.5 41.0 44.1 46.2 47.5 48.6 49.73822 30076505 407 21.1 31.9 37.9 42.8 47.0 50.1 53.0 55.3I.10.2. Üretimde YoğunlaşmaAşağıda tablo 23 de ise Devlet sektörünün tamamı ile özel sektörde 10 vedaha fazla kişi çalışan işyerleri yoğunlaşma oranları tarımsal makineyapım ve onarımı için verilmiştir.Tablo 23: Tarımsal makine yapım ve onarımında yoğunlaşma oranlarıYılİşyeri CR4 CR8 HISayısı1980 103 68,74 77,38 0,165721981 118 71,67 80,73 0,164471982 115 69,35 83,20 0,172931983 111 70,52 86,06 0,163711984 111 74,16 86,23 0,191221985 138 79,68 58,86 0,203451986 118 79,07 84,78 0,241931987 120 77,71 82,73 0,257391988 120 80,61 85,37 0,267811989 118 76,95 82,21 0,237991990 97 79,98 85,25 0,272131991 90 76,61 83,75 0,214651992 115 80,16 86,20 0,244851993 106 85,37 89,10 0,308121994 109 79,91 84,48 0,26422Kaynak: Güneş(1998).Güneş (1998) çalışmasında 1980-1994 yılları arasında imalat sanayiindeyoğunlaşma düzeyini incelenirken, CR4 oranından yararlanmıştır. CR436

yoğunlaşma oranına göre imalat sanayiinde yoğunlaşma dereceleri kriteriolarak; 0-30 arasında düşük (rekabet var), 31-50 arasında ise orta, 51-70arasında ise yüksek, 71-100 arasında ise çok yüksek yoğunlaşmanınvarlığına işaret etmektedir. Tarımsal makine ve gereçleri yapım ve onarımalt sektörü, “işyeri sayısının artmasına karşılık yoğunlaşmanın artığısektörler” kategorisinde, “yüksek düzeyden çok yüksek düzeyyoğunlaşmaya geçen sanayiler” arasında yer almıştır. İncelenen dönemitibariyle tarımsal makine ve gereçleri yapım ve onarımında ilk dört işyerikatma değerin %77’sine çalışanların %58’sine sahip bulunmaktadır(Güneş,1998:91). Tarımsal makine ve gereçlerin yapım ve onarımıyoğunlaşmanın yüksek olduğu sektörler (CR4’ün % 50’den büyük olduğu)arasında bulunmuştur.37

II. TARIM SEKTÖRÜNE BAZI NİCEL GÖSTERGELER AÇISINDAN BİRBAKIŞBu bölümde Tarım alet ve makinaları ile yakından ilgili olan tarımsektörüne ilişkin olarak, bazı nicel göstergeler ışığında genel birdeğerlendirmeye yer vereceğiz. Böylelikle Tarım alet ve makine sanayininuzun dönemde olası potansiyel eğilimleri hakkında genel bir kanıya varmışolcağız. Başka bir şekilde ifade edilecek olunursa, tarımın gelişkinlikdüzeyi ve/veya potansiyel gelişme olanakları, genel olarak o ülkenin sınaibirikimi, Pazar koşulları, verimlilik düzeyi ile yakından ilgilidir ve bugelişmelerden etkilenmektedir.II.1. Tarımın Dış Ticaretteki YeriTarımın AB(15)’ne yönelik dış ticaretteki (ihracattaki) yeri incelendiğinde,1995 yılında (miktar) % 14 , % 17 (değer) olan payı, 1996 yılında sırasıylagerileyerek % 13 ve % 15’e düşmüştür. Tarımın ihracat içerisindeki payıdünya söz konusu olduğunda ise hem değer hem de miktar olarak 1995yılında %16 olarak gerçekleşmiştir. 1995 yılında bir miktar gerileyerek %15 olarak gerçekleşmiştir. İthalat da ise AB (15)’ne dönük olarak 1995yılında, miktar cinsinden % 9, değer cinsinden % 4; 1996 yılında miktarcinsinden % 8, değer cinsinden % 3’e gerilemiştir. Dünya ölçeğindebakıldığında,1995 yılında miktar olarak % 8,değer olarak % 7 olan payı1996 yılında miktar olarak % 9’a, değer olarak % 6’a düşmüştür.Tarımsal ihracat da 1995-96 döneminde AB(15) %7 düşüş, Dünya %3artmıştır. ithalat da ise AB(15) ülkelerinde yapılan ithalat da %19 düşüşyaşanırken, Dünya ithalatının payı % 9 artmıştır. Aynı dönemde Toplamihracat AB (15) ülkelerine dönük olarak % 4 Dünya ülkelerine dönükolarak da % 7 artmıştır. İthalat da ise AB (15) ülkelerinde yapılan ithalatda % 9 artış, Dünya da ise % 35 düzeyinde artış yaşanmıştır .38

II.2.VerimlilikBu bölümde Türk tarımındaki verimlilik düzeyine ilişkin olarakdeğişkenlere yer vereceğiz. Bunlar; işgücünün verimliliği, seçilmiş bazıendüstriyel ürünlerdeki uluslararası verimlilik karşılaştırması ve göreliverimliliktirVerimlilik genel olarak sektörel düzeyde ve/veya makro düzeydeteknolojik gelişmenin en önemli göstergesini oluşturduğundan onunbüyüklüğü ya da seyri önemli bir bulgu olarak değerlendirilmektedir.Ancak buradan belirtelim, verimlilik düzeyi toplam üretim fonksiyonukullanılarak hesaplanabileceği gibi kısmi verimlilik olarak dahesaplanabilir. Bu çalışmada kısmi verimlilik göstergelerine yerverilmiştir.İşgücü verimliliğine sektörel düzeyde bakıldığında; tarımda 1970’leremek verimliliği büyüme oranının en yüksek düzeylerde seyrettiği yıllarolarak görülmektedir. Ancak bu oran 1980’li yıllarda düşmüş, 1990’lıyıllarda ise negatif seyretmeye başlamıştır. 1970 ‘li yıllarda ortalamabüyüme oranı %3.1,1980’li yıllarda %2.4 olarak gerçekleşirken, 1990’larınilk yarısında ortalama büyüme oranı % -1.2’ye düşmüştür (Çakmak &Zaim, 1998). Diğer yandan incelenen dönemde işgücü başına katma değeryılda ortalama % 0.73 büyümüştür.Tablonun incelenmesinde ortaya çıkan bir bulgu da göreli verimlilikdüzeyinde izlenmektedir. Endeksler açıkça göstermektedir ki göreliverimlilik son yıllarda daha hızlı olmak üzere tarımın aleyhine olmuştur.39

II.2.1. İşgücünün VerimliliğiTablo 25 : İşgücü Başına Sektörel Katma Değeri(1987 fiyatlarıyla,1000TL).Göreli verimlilikTarım Sanayi Tarım-dışı Tarım dışı/ Tarım San/Tarım1970 1219 4057 4662 3,82 3,331971 1268 4278 4786 3,77 3,371972 1269 4325 4988 3,93 3,411973 1172 4527 5117 4,37 3,861974 1247 4473 5107 4,10 3,591975 1287 4818 5377 4,18 3,741976 1390 5120 5731 4,12 3,681977 1354 5015 5654 4,18 3,701978 1393 5181 5540 3,98 3,721979 1393 4885 5313 3,81 3,511980 1410 4683 4979 3,53 3,321981 1385 5091 5232 3,78 3,681982 1433 5178 5286 3,69 3,611983 1424 5340 5508 3,87 3,751984 1436 5733 5772 4,02 3,991985 1434 5842 5868 4,09 4,071986 1504 6376 6075 4,04 4,241987 1515 6771 6476 4,27 4,471988 1632 6655 6357 3,90 4,081989 1441 6820 6425 4,46 4,731990 1535 7417 6878 4,48 4,831991 1470 7390 6907 4,70 5,031992 1670 7292 6797 4,07 4,371993 1607 8436 7601 4,73 5,251994 1543 7485 6966 4,51 4,851995 1465 8652 7726 5,27 5,91Çakmak ve Zaim (1998) Tablo 25’deki verimliği hesaplarken aşağıdatablo 26’ da verilen tarımdaki işgücü verilerinden hareket ediyorlar. İşgücüverimliliği hesaplanırken HİA+Bulutay serisinden yararlanılmıştır.40

Tablo 26: Türkiye Tarımında İşgücüHİA a +Bulutay FAO b CORNELL SAYIM b1970 8835 11362 102301971 8930 114051972 9025 114601973 9017 114851974 9009 114781975 9001 11424 116951976 8917 113581977 8984 112271978 8976 111061979 8968 110271980 8960 11295 11021 111051981 8953 11428 110921982 8924 11633 112161983 8895 11885 113661984 8866 12147 115131985 8837 12390 11618 121191986 8813 12604 116801987 8786 12796 117011988 8796 12972 116881989 9208 13146 116891990 9233 13328 11680 125481991 9557 13519 116851992 8772 137161993 8999 139171994 9307 141251995 10054 14340Kaynak: Bulutay (1995), DİE (1995), FAO (1997), Cornell (1997)’den aktaran Çakmak & Zaim (1998).(a): İstihdam(b): Aktif nüfus.II.2.2. Seçilmiş Bazı Ürünlerde Verimlilik Düzeyinin Uluslar arasıKarşılaştırmasıBirim alan başına düşen ürün miktarı olarak ölçülen verimlilik , tarımıngelişkinlik düzeyinin bir göstergesi olarak yorumlanmaktadır. Türkiye’detarımsal verimlilik düzeyi birçok üründe dünya ortalamasının altındabulunmaktadır. Bu durum Türk tarımının henüz doğa koşullarına bağlıolduğunu, modern araç ve yöntemlerin tarımda yaygın ve etkin bir biçimdekullanılmadığını göstermektedir.Ülkelerin üretim faktörleri varlıklarının değişik olması nedeniyleverimlerde yapılacak uluslar arası karşılaştırmalarda dikkatli olunmasıgerekmektedir. Üretim faktörlerinin nitelik ve nicelik olarak farklı olması41

ve ürünlerdeki göreli avantajların değişik olmasından dolayı her üründe enyüksek verime ulaşmak akılcı olmayabilir. Bu nedenle verim seviyelerinikarşılaştırmak yerine artış hızlarını karşılaştırmak daha anlamlı olacaktır(Zaim & Çakmak, 1998:333).Aşağıda Tablo 27’ de seçilmiş bazı ürünlerde verimlilik gelişimi göreceliolarak gösterilmiştir.Tablo 27 incelendiğinde Mısır dışında Türkiye’nin tüm ürünlerdeki verimartışları açısından dünya, gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerin hepsininaltında kalmıştır .Tablo 27: Seçilmiş ürünlerin verimlerinde uluslar arası karşılaştırma, 1970-19951970-72 1982-84 1993-95 Büyüme Oranı (%)1 2 3 1-2 2-3YıllıkBUĞDAYDünya 1144 1626 2238 42,13 37,64 2,74Gelişmekte olan 867 1299 2115 49,83 62,82 3,77Türkiye 1371 1877 1941 36,91 3,41 1,77Arjantin 1396 2064 2033 47,85 -1,50 1,7Mısır 2963 3588 5298 21,09 47,66 2,55Meksika 2879 4270 4039 48,32 -5,41 1,23Pakistan 1148 1575 1974 37,20 25,33 2,28Gelişmiş 1300 1844 2331 41,85 26,41 2,36ABD 2189 2548 2502 16,40 -1,81 0,89Batı Avrupa 2137 3257 4803 52,41 47,47 3,29Fransa 3951 5608 6554 41,94 16,87 2,43Almanya 4062 5462 6747 34,47 23,53 2,29Yunanistan 1990 2547 2550 27,99 0,12 0,97İspanya 1281 1974 2016 54,10 2,13 2,48ARPADünya 1856 2079 2184 12,02 5,05 0,9Gelişmekte olan 1137 1285 1515 13,02 17,90 1,17Türkiye 1457 1970 2093 35,21 6,24 1,63Arjantin 1215 1964 2135 61,65 8,71 3,14MısırMeksika 1236 1929 2312 56,07 19,85 2,09Pakistan 654 704 985 7,65 39,91 1,51Gelişmiş 2100 2295 2407 9,29 4,88 0,91ABD 2373 2919 3092 23,01 5,93 1,25Batı Avrupa 3121 3799 4041 21,72 6,37 1,25Fransa 3347 4856 5513 45,09 13,53 2,63Almanya 3617 4605 5302 27,32 15,14 1,78Yunanistan 2113 2291 2427 8,42 5,94 0,5İspanya 1714 1974 2096 15,17 6,18 0,7742

Tablo: Seçilmiş ürünlerin verimlerinde uluslar arası karşılaştırma, 1970-1995 (tab.dev).MISIRDünya 2571 3367 3852 30,96 14,40 1,74Gelişmekte olan 1479 2120 2699 43,34 27,31 2,51Türkiye 1707 2588 4016 51,61 55,18 4,31Arjantin 2211 3066 4371 38,67 42,56 2,55Mısır 3729 4284 5968 14,88 39,31 2,41Meksika 1244 1782 2307 43,25 29,46 2,8Pakistan 1110 1271 1430 14,50 12,51 0,94Gelişmiş 4298 5355 6096 24,59 13,84 1,64ABD 5387 6299 7380 16,93 17,16 1,61Batı Avrupa 4325 6169 7895 42,64 27,98 2,73Fransa 4956 6196 7886 25,02 27,28 2,31Almanya 4891 5915 7228 20,94 22,20 1,8Yunanistan 3320 9074 10588 173,31 16,69 5,5İspanya 3605 5469 6773 51,71 23,84 3,1PİRİNÇDünya 2351 3114 3666 32,45 17,73 2,1Gelişmekte olan 2255 3039 3603 34,77 18,56 2,21Türkiye 2503 2680 2991 7,07 11,60 0,62ArjantinMısır 5312 5615 7922 5,70 41,09 1,73MeksikaPakistan 2295 2536 2641 10,50 4,14 0,37Gelişmiş 5226 5397 5674 3,27 5,13 0,45ABD 5244 5328 6388 1,60 19,89 1,23Batı Avrupa 4749 5526 5714 16,36 3,40 0,86FransaAlmanyaYunanistanİspanya 5902 5823 6263 -1,34 7,56 0,2143

Tablo: Seçilmiş ürünlerin verimlerinde uluslar arası karşılaştırma, 1970-1995 (tab.dev).ŞEKERPANCARIDünya 29869 32320 33621 8,21 4,03 0,72Gelişmekte olan 23047 25544 29015 10,83 13,59 1,35Türkiye 37084 33693 34699 -9,14 2,99 0,09ArjantinMısırMeksikaPakistanGelişmiş 30507 33364 34628 9,37 3,79 0,75ABD 44810 45150 45187 0,76 0,08 0,12Batı Avrupa 39699 46510 54036 17,16 16,18 1,53Fransa 44535 55342 68284 24,27 23,39 2,37Almanya 39023 40800 50931 4,55 24,83 1,21Yunanistan 52987 61992 61053 16,99 -1,51 0,55İspanya 27301 36814 46160 34,84 25,39 2,24AYÇİÇEĞİDünya 1121 1214 1154 8,30 -4,94 0,47Gelişmekte olan 819 1124 1155 37,24 2,76 1,83Türkiye 1116 1230 1389 10,22 12,93 1,21Arjantin 768 1184 1764 54,17 48,99 3,98Mısır 1465 1832 2072 25,05 13,10 1,7MeksikaPakistanGelişmiş 1223 1259 1155 2,94 -8,26 0,26ABD 1067 1191 1358 11,62 14,02 0,86Batı Avrupa 945 1282 1256 35,66 -2,03 3,05Fransa 1686 2031 2080 20,46 2,41 1,33AlmanyaYunanistan 869 1692 1476 94,71 -12,77 2,39İspanya 801 936 621 16,85 -33,65 0,71Kaynak: FAO(1997)’ dan aktaran Çakmak & Zaim (1998).II.3.Tarımda Gini, Değişkenlik Katsayısı ve Toplanma OranıBu alt bölümde Türkiye tarımında tarımda eşitsizliğin ölçütü olarak Giniendeksini 1970 ve 1991 yılları için kullanıyoruz. Gini değerleri bireyaklaştıkça eşitsizlik artmakta birden uzaklaştıkça eşitsizlik azalmaktadır.Gini endeksi için aşağıda belirtilen formülden yararlanarakhesaplanmaktadır.44

G= [1/N 2 Σ Σ | x j –x k | f (x j ) f(x k) ] / 2µ (Bulutay et.al, 1966: 7).J kTablo 28:1950-1991 Arasında Bölgelere Göre Toprak Dağılımı Adaletsizliği (Gini Endeksi)BÖLGELER 1950 1970 1991Ortakuzey 0,625355 0,570108 0,553351Ege 0,756755 0,535872 0,511194Marmara 0,466107 0,532863 0,518111Akdeniz 0,929443 0,643427 0,600400Kuzeydoğu 0,582592 0,585146 0,588735Güneydoğu 0,801252 0,698232 0,697977Karadeniz 0,468877 0,527432 0,482928Ortadoğu 0,659248 0,569066 0,555633Ortagüney 0,736837 0,591765 0,413093TÜRKİYE 0,726366 0,615968 0,596982Kaynak: Köymen (1999)Tablonun incelenmesinden de anlaşılacağı üzere Güneydoğu bölgesi veAkdeniz bölgeleri toprak dağılımındaki eşitsizlik açısından ilk sıralardayer almıştır. Güneydoğunun toprak yapısı tarihsel olarak Anadolu’danfarklı olagelmiştir. Keyder (1993)’in belirttiği gibi özellikle 1858kanunundan itibaren toprak mülkiyet haklarını düzenleyen (özelleştiren)yasadan sonra başta Irak, Suriye ve Güneydoğu Anadolu bölgeleri olmaküzere büyük toprak sahipliği egemen olmaya başlamıştır. Sonraki yıllardaaşiret-toprak ağalığına dayalı bu sistem derinleşmiş ve topraktaki eşitsizliğibesleyen bir süreci yaratmıştır. Örneğin 1950 yılında 500+ dekarkategorisindeki işletmelerin sahip oldukları toprak dekar %33 iken 1970yılında%34’e, 1991 yılında ise % 49’a yükselmiştir. Bu kategoridetemerküz sadece bu bölgede görülmektedir. Akdeniz bölgesindekieşitsizliklerin temelinde ise, tarımda yaşanan mekanizasyon sonucu topraktemerküzünün yaşanmış olacağını düşündürmektedir. Bir ilginç noktadaOrtagüney bölgesinde toprak dağılımında yaşanan gelişme olmuştur.1950yılında 0,73 olan gini değeri zamanla azalarak 1970 yılında 0,59’a 199145

yılında ise 0,41’e düşmüştür. Başka bir ifadeyle toprak dağılımındakieşitsizlik bu bölgede büyük ölçüde azalmıştır.II.6.Değişkenlik KatsayısıBu bölümde 1980 ile 1991 yıllarına ilişkin olarak işletme büyüklükleri ileişletme sayısı arasındaki Değişkenlik katsayısını buluyoruz. Hesaplamalarsonucunda 1980 yılına ait ortalama sapma 58,41,1991 yılına ait değer ise37,26 olarak bulunmuştur. Başka bir ifadeyle 1991 yılı değerleri 1980yılına göre daha az değişkendir.Tablo 29: Değişkenlik Katsayısı (1980)İŞLETME BÜYÜKLÜKLERİİŞLETME SAYISIN m N*m DK1-49 2179593 25,00 67774450 72,9735890450-99 770342 74,50 54259989100-199 438109 149,50 60491138,5200-499 193498 349,50 62222883500+ 21905 500,00 182080003603447 262956460,5SINIF ARALIKLARI FREKANSLAR50-72,9 DEN AZ 22,9 Na72,97-99 DEN AZ 26,03 Nf50--99 DEN AZ 49 770342Na 360016,9755Nf 409224,5359769241,5114N m m-x N*M-X1-49 2179593 25 47,97358904 104562898,950-72,9 DEN AZ 360016,9755 61,45 11,52358904 4148687,67372,97-99 DEN AZ 409224,5359 85,98 13,00641096 5322542,49100-199 438109 149,5 76,52641096 33526909,38200-499 193498 349,5 276,526411 53507307,47500+ 21905 500 427,026411 9354013,5323602346,511 72,97358904 210422359,41980 DK 58,41258156Kaynak: Kendi Hesaplamalarımız.46

Tablo 30: Değişkenlik Katsayısı (1991)İŞLETME BÜYÜKLÜKLERİ İŞLETME SAYISIN m N*m DK1-49 2710978 25 67774450 64,7935664150-99 728322 74,5 54259989100-199 404623 149,5 60491138,5200-499 178034 349,5 62222883500+ 36416 500 182080004058373 262956460,5SINIF ARALIKLARI FREKANSLAR50-64,7 DEN AZ 14,7 Na64,7-99 DEN AZ 34,3 Nf50--99 DEN AZ 49 728322Na 218496,6Nf 509825,4728322N m M-X N*M-X1-49 2710978 50 14,79356641 40105033,0850-64,7 DEN AZ 218496 57,35 7,443566412 1626389,48764,7-99 DEN AZ 509825 81,85 17,05643359 8695796,254100-199 404623 149,5 84,70643359 34274171,28200-499 178034 349,5 284,7064336 50687425,2500+ 36416 500 435,2064336 15848477,49DK 37,26550764Kaynak: Bizim Hesaplamalarımız.4058372 151237292,8II.5.Toplanma OranıBu alt bölümde ise Türkiye işletme büyüklüklerine göre toplanmaoranlarını 1980 ve 1991 yılları için hesaplıyoruz. Toplanma oranıhesaplanırken;k-1 k-1TO=[Σ (p-q)] / Σformülünden yararlanılmıştır. Formüldeki k sınıf1 1sayısını temsil etmektedir. p ve q lar kümülatif yüzdeleri ya da lorenzserisini ifade etmektedir. Toplanma oranı 0 ile 1 değerleri arasında yeralmaktadır. Toplanma oranının 1’e yaklaşması dağılımın adaletsiz, sıfırayaklaşması ise adaletli bir dağılımın varlığını gösterir. Türkiye içinhesapladığımız toplanma oranı 1980 yılı için 0,3149; 1991 yılı için ise0,3205 olarak bulunmuştur. Başka bir ifadeyle 1980 yılına göre 1991yılında işletme sayılarının daha adil dağıldığı görülmektedir. Sonuçlaraşağıda Tablo 31 ve 32‘de özetlenmiştir.47

Tablo 31 :1980 Toplanma Oranıİ. Büyüklükleri İşletme sayısı(N) % m N*mΣN(Kümülatif)ΣN*m(Kümülatif)Pqp-qTO1-49 2.179.593,00 60,48633433 25,0054.489.825,002.179.593,00 54.489.825,00 60,486 21,289 39,198 0,314938650-99 770.342,00 21,37791953 74,5057.390.479,002.949.935,00 111.880.304,00 81,864 43,710 38,154100-199 438.109,00 12,15805311 149,5065.497.295,503.388.044,00 177.377.599,50 94,022 69,300 24,723200-499 193.498,00 5,36980286 349,5067.627.551,003.581.542,00 245.005.150,50 99,392 95,721 3,671500+ 21.905,00 0,60789017 500,0010.952.500,003.603.447,00 255.957.650,50 100,000 100,000 0,000TOPLAM 3.603.447,00 15.702.561,00 844.710.529,50 105,745Tablo 32: 1991 Toplanma Oranıİ. Büyüklükleriİşletmesayısı(N)% m N*mΣN(Kümülatif)ΣN*m(Kümülatif)P q P-q TO1-49 2710978 66,7996264 25,00 67774450 2710978 67774450 66,7996 25,77 41,03 0,32051150-99 728322 17,9461572 74,50 54259989 3439300 122034439 84,7458 46,41 38,34100-199 404623 9,97007914 149,50 60491138,5 3843923 182525577,5 94,7159 69,41 25,3200-499 178034 4,38683187 349,50 62222883 4021957 244748460,5 99,1027 93,08 6,027500+ 36416 0,8973054 500,00 18208000 4058373 262956460,5 100 100 04058373 262956460,5 110,748

III. Genel DeğerlendirmeTürk tarımında makinalaşma esas olarak II. Dünya savaşı sonrasında başlamış , 1948 yılındaMarshall Yardım Planı’nın uygulamaya konulması ve 1950 yılından itibaren iktidara gelenhükümetlerin uyguladıkları tarımı gözeten tarıma dönük kaynak aktarma mekanizmaları,tarımda mekanizasyon sürecini hızlandırmış, ancak bu süreç plansız ve belli bir eşgüdümdenyoksun gerçekleştirildiği için istenen amaçlar gerçekleştirilememiştir. Tarımdamekanizasyonunun bir göstergesi olarak kabul edilen traktör sayısı, 1948’de 1746 iken,1950’de 16500’e, 1960’da 42000’e yükselmiştir. Traktör parkındaki artış 1980’li ve 90’lıyıllarda da artmış, 1990 yılında 693.454 olan park, 1997 yılında 874.995 adete ulaşmıştır.Ancak tarımda kullanılan traktör sayısı ile traktör ekipmanı ve öteki tarımsal makinalararasında optimal bir denge kurulamamıştır. Kimi tarımsal araç ve gereçler optimal seviyeninüstünde seyretmiştir. Bunlara örnek olarak kültivatör, gübre dağıtıcısı ve mekanik tırmıkgösterilebilir. Buna karşılık kimi araç ve gereç sayısı da yeterli düzeyde artmamıştır. Distora,merdane, çapa makinası, ve özel mibzer daha yavaş artmıştır. Sonuçta çarpık ve uyumsuz birmakine parkı ortaya çıkmış, tüm tarımsal makine ve ekipmandan optimal seviyedeyararlanmak olanaklı olmamıştır .Tarımda gözlemlenen hızlı makinalaşmaya karşılık ülkemizde traktör ve diğer makineekipman sayıları hala mevcut ekilen arazinin optimal düzeyde işlenmesi için gerekli olansayıların oldukça altındadır. 1985 verilerine göre mevcut makinaların kapasitesi 23.9 milyonbeygir gücü iken tarım alanlarının optimal bir biçimde işlenmesi için 31.3 milyon beygir gücükapasitesinde tarımsal makinaya ihtiyaç olduğu hesaplanmıştır (Dinler, 1988: 213).Türkiye’de tarımsal mekanizasyon daki gelişmelerin etkileri ve sorunları iktisat yazınınındaen çok tartışılan konularından birini oluşturmuştur. Mekanizasyona karşı geliştirileneleştiriler özellikle şu noktalarda oluşmuştur: Mekanizasyon toprak verimliliğiniartırmaksızın, tarımda artan işgücü bolluğuna rağmen işgücünden tasarruf sağlamaktadır . Budurum işsizlik sorununu büyütmekte ve kır nüfusunu kentlere iten başlıca göç nedenlerindenbirini oluşturmaktadır .49

Türk tarımının temel sorunlarından biri de düşük verimlilik düzeyindegörülmektedir. Kazgan’ın (1999) belirttiği gibi, Türkiye tarımında 1980’liyıllarda tarımsal üretimde, daha önceki yıllarda süren “yoğun-entansif” tarımageçiş sürecinden uzaklaşma görülmektedir . Bir yandan kimyasal gübre ilaç gibiverimi artırıcı girdilerin kullanımı duraklarken, bir yandan da nadasa bırakılantoprakların ekime açılması yoluyla üretim artışı, daha da geniş bir toprakyüzeyini artan makinalaşma sayesinde ekme yoluyla sağlanmış, hektarverimindeki artış duraklamaya girmiştir. Değişim süreci daha yoğun tarımageçiş yerine daha yüzeysel tarıma geçiş şeklinde olmuştur.Toplam tarımsal üretim içerisinde önemli ağırlığa sahip kimi ürünlerinverimlilik gelişimi mukayeseli olarak incelendiğinde, aşağı yukarı tümürünlerdeki verimlilik düzeyinin gelişmekte olan ülkelerin gerisinde kaldığıtespit edilmiştir. İşgücü verimliliğinde de son yıllarda önemli aşınmayaşanmıştır. Bu durum açıkça Türk tarımının büyük ölçüde doğa koşullarınabağlı olduğu, yıldan yıla değişen üretim ve verim dalgalanmalarının yaşandığı,kullanılan teknolojinin geri olduğunu göstermektedir.Bir diğer gelişme de tarımsal ithalatda yaşanmıştır. “kendi kendine yeterliülke”söylemi uygulanan politikalar sonucu sona ermiş, net tarımsal ihracat(tarım ürünleri+ tarıma dayalı ürünleri ihracatı-bunların ithalatı) iki katındanfazla artarak 1976’da 1,13 milyar $’dan 1982’de 2,31 milyar $’a yükselmiştir.1983 yılıyla birlikte başlayan azalma 1987’de 1,41 milyar $’la en düşükseviyeye düşmüştür. Bu görünüme göre 1980’li yıllarda tarımda meydana gelenyapısal değişme 1990’lı yıllar için ciddi bir tehlike ortaya çıkarmıştır. Bu da,Türkiye’nin net tarım ürünü ihracatçısı bir ülke olmaktan çıkarıp net tarım ürünüithalatçısı bir konuma girmesidir (Kazgan, 1999: 35-36).50

Türk tarımının yaşanan temel sorunlardan biri de, “ürün planlaması”nınyapılmamasıdır. Bu durum birçok ürünün üretiminde yüksek dalgalanmalaraneden olmakta, fiyatlar aşırı derecede istikrarsızlaşmaktadır. Başka bir ifadeyletarımda tipik bir “cobweb” durumu yaşanmaktadır 9Tarımı etkileyen bir diğer unsurda “fiyatlama” sürecinde görülmektedir.Tarımda esas olarak “esnek fiyatlama”geçerlidir. Sanayi sektöründe uygulananve maliyetlerin üzerine bir kar oranının eklenmesiyle bulunan mark-upfiyatlamanın aksine, esnek fiyatlamada (tarım sektörünün özgün koşullarınedeniyle) üreticiler çoğu kez ürünlerini maliyetlerinin altında piyasaya arzetmek zorunda kalmakta, bu durum kırsal kesimin gelirlerinde dalgalanmalarayol açarak bu kesimi aşırı düzeyde dışsal gelişmelere duyarlı kılmaktadır.Tarım alet ve makine sanayi genel olarak değerlendirildiğinde ise şu noktalaröne çıkmaktadır:Tarım alet ve makine sanayinde çok sayıda ve mali rasyoları yetersiz olan küçükölçekli işletmelerde üretim yapılmaktadır. Bu durum sektörel düzeyde Ar-Gesürecini olumsuz etkilemekte, inovasyona (yeniliğe) dayalı üretimi olumsuzetkilemektedir.Bölgeler düzeyinde gerek traktör kullanımında gerek diğer alet ve makinalarınkullanımında önemli farklar bulunmaktadır. Özellikle görece azgelişmişbölgelerde mekanizasyon sürecindeki geriliğin bir sonucu olarak kullanım sınırlıdüzeylerde kalmıştır.9 Cobweb durunu ile anlatılmak istenen arzın, diğer piyasa denge modellerinde olduğu gibi mevcut fiyatın değil,geçen dönem fiyatın fonksiyonu olarak modellenmesidir. Cobweb modeli iktisat teorisinde birinci derece farkdenklemlerinin tipik uygulama örneklerindendir. Cobweb modelinde arz denklemi Q S, t+1 = S (P t ) veya Q S, t= S(P t-1 ) olarak ifade edilmektedir. Talep denklemi diğer piyasa denge modellerindeki gibidir.51

Türk tarımında genel olarak bakıldığında, extansif (yaygın) tarımdakigelişmelere rağmen özellikle GAP bölgesinde yaşanacak tarımsal gelişmeolanakları ve entansif (yoğun) tarıma geçiş koşullarının gelişmesiyle birlikteönemli sayılabilecek bir potansiyel talep mevcuttur. Ancak bu talep mevcutkurulu kapasite göz önüne alındığında yeterli düzeyde bulunması nedeniyle,herhangi bir sorunla karşılaşılmadan karşılanabilecektir.Tarım alet ve makine sanayiinde ulaşılan teknolojik düzey diğer imalat sanayisektörlerinin göreceli olarak daha gerisinden olduğundan belirli bir kalite vestandartta üretimi engellemektedir. Bir diğer sorun da üretimin başta toprakolmak üzere iklim, bitki yapısı gibi faktörleri gözetmeden genel olaraktasarlanmasıdır. Hiç kuşkusuz bu durum verimliliği olumsuz etkilemekteistenen, sonuçlar alınamamaktadır.Traktör üretim yöntem ve teknolojisi diğer tarımsal makinalarla kıyaslandığındadaha iyi bir yerde bulunmaktadır. Ancak son yıllarda gelişmiş ülkelerin üretimteknolojilerinde sağladıkları gelişme ve “esnek üretim sistemlerini”uygulamaları ile birlikte genel olarak imalat sanayiinde özel olarak traktörüretiminde kitlesel üretime ait birçok sorunu (stok, maliyetler,kalite vb) aşarakrekabet gücü elde etmişlerdir. Türkiye başta traktör üretimi olmak üzere diğertarımsal makine üretiminde zaman geçirmeden bu üretim sistemine uyumkoşullarını yaratmalıdır.Tarım alet ve makine imalat sanayi rekabet gücü açısından yetersiz olmamaklabirlikte yüksek bir rekabet gücüne de sahip bulunmamaktadır. Kuşkusuz bununen önemli nedenlerinden biri yukarıda da ifade ettiğimiz gibi teknolojik düzeyindüşük olmasından kaynaklanan düşük verimliliktir.52

Sektöre dış ticaretteki yoğunlaşma açısından bakıldığında, ihracatta düşükithalatta yüksek sayılabilecek bir yoğunlaşma düzeyi bulunmuştur. Üretimaçısından bakıldığında ise, Tarımsal makine ve gereçleri yapım ve onarım altsektörü “işyeri sayısının artmasına karşılık yoğunlaşmanın artığı sektörler”kategorisinde, “yüksek düzeyden çok yüksek düzey yoğunlaşmaya geçensanayiler”arasında yer almıştır.53

EK : FARKLI SAYIM YILLARINDA BÖLGELERE GİREN İLLERORTAKUZEY1950 1970 1991Ankara Ankara AnkaraBilecik Bilecik BilecikBolu Bolu BoluÇankırı Çankırı ÇankırıÇorum Çorum ÇorumEskişehir Eskişehir EskişehirKırşehir Kırşehir KırşehirKütahya Kütahya KütahyaYozgat Uşak UşakYozgatYozgatEGEKırıkkale1950 1970 1991Aydın Aydın AydınBalıkesir Balıkesir BalıkesirBurdur Burdur BurdurÇanakkale Çanakkale ÇanakkaleDenizli Denizli Denizliİzmir İzmir İzmirIsparta Isparta IspartaManisa Manisa ManisaMuğla Muğla MuğlaMARMARA1950 1970 1991Bursa Bursa BursaEdirne Edirne Edirneİstanbul İstanbul İstanbulKırklareli Kırklareli KırklareliKocaeli Kocaeli KocaeliTekirdağ Sakarya SakaryaTekirdağTekirdağAKDENİZ1950 / 52 1970 1991Antalya Adana AdanaGaziantep Antalya AntalyaHatay Gaziantep Gaziantepİçel Hatay HatayK.Maraş İçel İçelSeyhan K.Maraş K.MaraşKUZEYDOĞU1950 1970 1991Ağrı Ağrı AğrıÇoruh Artvin ArtvinErzincan Erzincan Erzincan54

Erzurum Erzurum ErzurumKars Kars KarsGÜNEYDOĞU1950 1970 1991Bingöl Bingöl BingölBitlis Bitlis BitlisDiyarbakır Diyarbakır DiyarbakırHakkari Hakkari HakkariMardin Mardin MardinMuş Muş MuşSiirt Siirt SiirtUrfa Urfa UrfaVan Van VanŞırnakBatmanKARADENİZ1950 1970 1991Giresun Giresun GiresunGümüşhane Gümüşhane GümüşhaneKastamonu Kastamonu KastamonuOrdu Ordu OrduRize Rize RizeSamsun Samsun SamsunSinop Sinop SinopTrabzon Trabzon TrabzonZonguldak Zonguldak ZonguldakBayburtORTADOĞU1950 1970 1991Amasya Amasya AmasyaElazığ Elazığ ElazığMalatya Malatya MalatyaSıvas Sıvas SıvasTokat Tokat TokatTunceli Tunceli TunceliORTAGÜNEY1950 1970 1991Afyon Afyon AfyonKayseri Kayseri KayseriKonya Konya KonyaNiğde Niğde NiğdeNevşehirNevşehirAksarayKaramanKaraman55

KAYNAKÇABALASSA, B. (1965), “Trade Liberalization and Revealed ComparativeAdvantage”, The Mancester School of Economic and Social Studies.BAYDAR, O. (Ed) (1999), 75 Yılda Köylerden Şehirlere Bilanço ’98,TarihVakfı Yayınları.BORATAV, K. (1973), “Türkiye Tarımının 1960’lardaki Yapısı İle İlgili BazıGözlemler”, SBF dergisi, C. XXVII, Cem SAR’a Armağan’dan.-------(1988), Türkiye İktisat Tarihi (1908-1985), Gerçek Yayınevi.-------( 1983), İktisat Politikaları ve Bölüşüm Sorunları, İktisat Yazıları (1969-81), Belge Yayınları.BULUTAY, T., ET.AL. ( 1966), “Türkiye’de Gelir Dağılımı”, SBF Dergisi,Aralık 1966.BULUTAY, T. (ed) (1998),Tarımda İstihdam İstatistikleri Alanında DİEKapasitesinin Güçlendirilmesi Projesi, Türkiye’de Tarımsal Yapı ve İstihdam,DİE.ÇAĞLAR, Y. (1986), Köy, Köycülük ve Türkiye’de Köy Kalkınması Sorunu,TZD YayınlarıÇAKMAK, E. & ZAİM, O. (1998), “Türkiye Tarımında Toprak ve EmekVerimliliği”, Türkiye’de Tarımsal Yapı ve İstihdam İçinde.DİE (1996), Dış Ticarette Yoğunlaşma-------(1997), Tarım İstatistikleri Özeti-------Tarımsal Yapı ve Üretim, Çeşitli Yıllar.DİNLER, Z. (1988), Tarım Ekonomisi, Bursa.DPT (1995), VII. Beş Yıllık Kalkınma Planı ÖİKR ,Tarım Alet ve Makinalarıİmalat Sanayi.56

----- (1998), Ekonomik ve Sosyal Göstergeler (1950-1998).----- (1998 ), Ekonomik ve Sosyal Sektörlerdeki Gelişmeler, VII.BYKP (1996-2000) 1998 Yılı Proğramı Destek Çalışmaları.HOBSBAWN, E. (1996), Kısa 20.Yüzyıl Tarihi, Sarmal Yayınevi.PAMUK, Ş. (1994), Osmanlı Ekonomisinde Bağımlılık ve Büyüme (1820-1913)2.Baskı, Tarih Vakfı Yurt Yayınları.PAMUK, Ş. & TOPRAK, Z. (der.) (1988), Türkiye’de Tarımsal Yapılar (1923-2000), Yurt Yayınları 18 / Türk Sosyal Bilimler Derneği.TEZEL, Y. S . ( 1994), Cumhuriyet Döneminin İktisadi Tarihi, Tarih Vakfı YurtYayınları, 3. Baskı.GÜNEŞ, M. (1998), Türk İmalat Sanayiinde Yoğunlaşmayı Belirleyen Faktörler(Panel Veri Çalışması 1980-1994), Uzmanlık Tezi, Sanayi Şubesi, DİE, Ankara.İGEME (1999), Çeşitli Yıllara Ait Tarım Alet ve Makine Dış Ticaret Verileri.KEYDER, Ç. (1982), Dünya Ekonomisi İçinde Türkiye (1923-1929), TarihVakfı Yurt Yayınları.-------------------(1993), Ulusal Kalkınmacılığın İflası, Metis Yayınları, İstanbulKÖYMEN, O. & ÖZTÜRKCAN, M. (1999), “Türkiye’de Toprak DağılımıÜstüne Bazı Notlar”, 75 Yılda Köylerden Şehirlere İçinde.OTOMOTİV SANAYİ DERNEĞİ, Çeşitli Yıllara Ait Raporlar.TOGAN, S.( ), 1980’li Yıllarda Türk Dış Ticaret Rejimi ve Dış TicaretinLiberizasyonu, Türk Eximbank Araştırma Dizisi: I.TOPRAK, Z. (1982), Türkiye’de “Milli İktisat” (1908-1918), Yurt Yayınları 2.TÖKİN, İ. H. (1990), Türkiye Köy İktisadiyatı, İletişim Yayınları.TZDAŞ, Çeşitli Yıllara Ait Üretim Rakamları.57