TSK Koruyucu Hekimlik Bülteni, 2002 : 1 (2)

21.NCİ YÜZYILDA NİÇİN KLORLAMA ?Uz. Dr. Recai OĞUR*, Prof. Dr. ÇağatayGÜLER*** GATA Halk Sağlığı AD/ANKARA** Hacettepe Ü. Tıp Fak., Halk SağlığıAD/ANKARATeknolojideki ve tıp alanındakigelişmelere rağmen, halen insansağlığını ve yaşamını tehdit eden enbüyük doğal tehlikelerden birisihastalık yapıcı mikroorganizmalardır.1900’lü yıllara kadar büyük çaplısalgınlar yaygın olarak görülmekteve bunların başında da su kaynaklısalgınlar gelmekteydi. 1900’lüyıllardan itibaren içme sularınınklorlanmaya başlanması ile sukaynaklı bulaşıcı hastalıklarıngörülme sıklığında önemli derecedeTSK Koruyucu Hekimlik Bülteni, 2004: 3 (8)azalma meydana gelmiştir. ÖrneğinAmerika Birleşik Devletleri’nde tifovakası sayısı 1900 yılında yaklaşık25 bin iken ülke genelindeklorlamanın başlaması ile bu sayıhızla düşmüştür (Şekil 1).Şebeke sularının klorlanmadığıbazı Latin Amerika ve Afrikaülkelerinde kolera ve tifoya bağlıölümler halen yaygın olarakgörülmektedir. Oysa içme sularınınetkin olarak klorlandığı ülkelerdeyenidoğan mortalite hızı belirginşekilde düşmekte ve su kaynaklıhastalıklar hemen tamamenortadan kalkmaktadır. Bu nedenle,tarihte hiçbir kimyasal maddenininsan sağlığına bu kadar büyükkatkı sağlamadığı söylenebilir.Kişi / 100.000Şekil 1. Amerika Birleşik Devletleri’nde Tifoya Bağlı Ölüm SıklığıSorumlu Yazar (Corresponding Author):Dr. Recai OĞUR. GATA Halk Sağlığı AD, 06018, Etlik/Ankara.Tel: 312.3044671 E-mail: rogur@gata.edu.tr186

TSK Koruyucu Hekimlik Bülteni, 2004: 3 (8)İçme Suları DezenfeksiyonundaKlor KullanımıKlor 1774 yılında İsveçli kimyagerScheel tarafından bulunmuş fakatyeni bir element olduğu 1810 yılındaHumprey Davy tarafından ispatedilerek “yeşil” anlamına gelen“kloron” adı verilmiştir. Klor vebileşiklerini ilk defa beyazlatmak içinkullanan da James Watt olmuştur.1700’lerin sonunda potasyumhipoklorit Fransa ‘da koku giderici vedezenfektan olarak kullanılıyordu.Klor, 1846 yılında ilk olarak ViyanaGenel Hastanesinde germisit olarakkullanılmaya başlanmıştır. Klor çevresağlığı konusunda ilk olaraklağımlarda kullanılmıştır. 1897 yılındaortaya çıkan bir tifo epidemisindensonra ilk olarak İngiltere’ de SimsWoodhead kireç kaymağı kullanarakiçme ve kullanma sularını dezenfekteetmeye başlamıştır. 1905 yılında yineİngiltere’ de meydana gelen bir tifoepidemisinden sonra Lincoln, %10sodyum hipoklorit kullanarak içmeve kullanma sularını 1ppm aktif klordozunda düzenli olarak klorlamayabaşlamıştır (1).Amerika Birleşik Devletleri’ndeklorun su dezenfeksiyonunda ilkkullanımına 1896 yılında Louisville’debaşlanmış, sürekli kullanıma ise 1908yılında Boonton’da geçilmiştir.Boonton’da hipoklorit kullanılmaktaiken 1909 yılında sıvı klor (dahayaygın bilinen adıyla klor gazı) ticariolarak üretilmeye başlanmıştır. Sıvıklor ilk kez 1912’de Niagaraşelalerinden elde edilen suyunklorlanmasında kullanılmıştır.1920’lerde likid klor, sudezenfeksionunda diğer klorformlarının yerini almıştır (2).Ülkemizde ise ilk olarak 1932yılında İstanbul’da Terkos içme vekullanma suyu tesislerininKağıthane’deki arıtma istasyonundakireç kaymağı ile klorlamabaşlamıştır. Ankara’da ise 1935yılında Çubuk Barajı’ndan getirilmeyebaşlanan içme ve kullanma suyu1936 yılında Ziraat Fakültesininarkasındaki arıtma tesislerinde gazklorla sistematik olarak klorlanmayabaşlanmıştır. 1940’dan sonra daTürkiye çapında klorlamayaygınlaşmıştır (3) .Klorla DezenfeksiyonunMekanizmasıKlor suda son derece kolayçözünen ve kontrollü bir şekildekolayca uygulanabilen bir maddedir.Klor gazı (Cl 2 ) veya hipoklorit tuzu(OCl - ) oda sıcaklığında suda kolaycaçözünür. Klor iyonu sudaçözündüğünde ve reaksiyon en basitşekliyle ele alındığında hipoklorik asitve hidroklorik asitin bir karışımımeydana gelir:Cl 2 + H 2 O HOCl + HClOluşan bu serbest asitler daha sonraaşağıdaki reaksiyonla dağılırlar ;HOCl H + + OCl -Hipokloröz asit (HOCl) ve hipokloritiyonlarının (OCl-) konsantrasyonuna“serbest klor” adı verilir ve miktarlarıesas olarak pH tarafından belirlenir.Yukarıdaki denge denklemine görepH’nın 3’ün üzerinde olması halindeklor moleküler halde (Cl 2 ) bulunmaz.Hipoklorit asit, 6 – 8.5 değerleriarasındaki pH’larda tamamen ayrışır.pH 6’ya eşit ise klor, “hipoklorit asit”şeklinde bulunur. pH 7.5 değerinin187

üzerinde ise hipoklorit iyonları (OCl - )hakimdir. pH 9.5 değerinin üzerindeise klor hemen tamamen hipokloritiyonları (OCl - ) şeklindedir (1). Sudezenfeksiyonu genel olarak pH 7.0– 8.0 arasında meydana gelir ve buaralıkta HOCl OCl’ye dönüşür. Bu pHaralığında HOCl’nin biosidal aktivitesiOCl’den faha yüksektir.Bu reaksiyonlar revesibldir. Dengesağlandığında reaksiyon durur.Ortama klor iyonu veya alkali birmadde eklenirse HOCl + HCl üretimiartar. Hidroklorik asit kuvvetli asittirve ortamda tamamen dağılır,hipoklorik asit ise zayıf bir asittir vedağılımı ortamın pH’sı ile belirlenir.Klor iyonu ortamda bulunanphenol ve amonyak gibi maddelerlede reaksiyona girer. Bu reaksiyonlarsonunda klorofenol, monokloroamin,dikloramin, nitrojen trikloramin veHCl meydana gelir. HCl dışındakimaddelerin hepsine birden kombinekalıcı klor denir. Bunların arasındadikloramin en yüksek dezenfektanetkiye sahiptir. Eğer ortamda yeterlimiktarda amonyak veya aminobileşikleri varsa ortam pH’ sı 7’ninaltına düştüğünde monokloraminlerdikloraminlere dönüşebilir. Ortamdaokside olabilecek materyal varlığındaklor iyonlarının su ile girdiğireaksiyon sonunda 2HCl + O oluşur;ortaya çıkan oksijen güçlü biroksidandır ve bu reaksiyon pamukbeyazlatmada kullanılır (4).Suda bulunan inorganik ve organikmoleküller, süspansiyon halindekipartiküller ve mikroorganizmalar“klor ihtiyacı” denilen durumuoluştururlar; çünkü tüm buoluşumlar serbest kloru kullanarak,TSK Koruyucu Hekimlik Bülteni, 2004: 3 (8)biosidal aktivitenin ortaya çıkabilmesiiçin ilave klora gereksinim meydanagetirirler. Tüm klor ihtiyacınıkarşılayan klor düzeyinin sağlandığıkonsantrasyon düzeyine “kırılmanoktası” adı verilir ve bu andanitibaren eklenen klor “serbest klor”(rezidüel klor) olarak kalır. Serbestklorun suda bulunduğu süre “temassüresi” olarak adlandırılır ve sağlanandezenfeksiyon işleminin derecesinigösterir.Klor bakterilerde glikozoksidasyonunu inhibe ederekbakterisid etki gösterir. Ayrıca sülfidrilgrubu taşıyan bazı enzimlerinaktivasyonunu da azaltır (3).Bakterilerle karşılaştırıldığında sporlubakterilerin, virüslerin, protozoonlarınve ilkel organizmaların sudangiderilmesi için; suyun, daha yüksekklor dozu ile daha uzun süre temasettirilmesi gerekmektedir (3).Serbest klor, özellikle de HOCl,kloraminlere kıyasla çok daha fazlabakterisittir. HOCl elde edilmesi pHayarı ile sağlanabilir. Serbest ve bağlıklorun bakterisit etkisi sıcaklıklabirlikte yükselir. Düşük sıcaklığa birde yüksek pH eşlik ederse bakterisitetki azalır. Kloraminlerin, serbest klorkadar bakterisit etki gösterebilmesiiçin serbest klora nazaran 100 katdaha uzun süre suda kalmalıdırlar.Eşit temas süresinde, eşdeğermiktarda bakteri yok edilmesi içinserbest klora nazaran 25 kat dahafazla kloramine ihtiyaç vardır (1).A.B.D.nin Milwaukee şehrinde,1993 yılında meydana gelen veyaklaşık 400 bin kişiyi etkileyenCryptosporidium salgınından sonra,klorun, suda bulunabilecek bir çok188

TSK Koruyucu Hekimlik Bülteni, 2004: 3 (8)mikroorganizmaya karşı etkiliolmasına rağmen, Cryptosporidiumüzerine etkinliğinin olmadığıdüşünülüyordu; ancak yakınzamanda yapılan çalışmalar serbestklor uygulanmasını takiben ortamamonokloramin ilave edilmesininCryptosporidium ookistleri üzerindeson derece etkili olduğunu ortayakoymuştur (5). Cryptosporidium içindiğer dezenfeksiyon yöntemeleri deincelenmiştir. Hipokloroz asitinCriptosporidium için hipoklorikasitten daha etkili olduğu, düşük susıcaklığında ve yüksek pHseviyelerinde klordan sonra klordioksit uygulamanın özellikle C.Parvum inaktivasyonunda sonderece etkili olduğu gösterilmiştir(6). Ultraviyole ile dezenfeksiyonçalışmalarında Cryptosporidium veGiardia’nın etkisiz hale getirilebildiğive deneysel çalışamalardalaboratuvar farelerinde enfeksiyonmeydana gelmediği gözlenmiştir (7).Primer dezenfektan olarak ozonkullanıldığında Cryptosporidiumookistlerinin etkili bir şekilde inaktiveedildiği (%99.9) ancak sekonderdezenfektan olarak klor veyakloraminlerin kullanılması gerektiğitespit edilmiştir (8, 9, 10).Arıtma Tesislerinde SularınİşlenmesiSu kaynaklarının işlenerek içilmeyehazır hale getirilmesinde çeşitliyöntemler kullanılmakla birlikte,temel prensipler aynıdır. Kullanılacakyöntem belirlenirken suyun kalitesi,bulanıklığı (partikül miktarı), susıcaklığı, pH düzeyi ve suda bulunanpatojen mikroorganizmaların türüdikkate alınmalıdır. Ancak herdurumda kullanılan su kaynağınınkorunması temel yaklaşımdır.Yüzeyel sular için uygulanan genelsu arıtma işleminin aşamaları şuşekilde özetlenebilir: (1) su kaynağıkoruma programı, (2) ön arıtma(bulanıklığı giderek için flokülasyonve sedimentasyon işlemi yapılır, buişlem sonuçta oluşabilecekdezenfeksiyon yan ürünlerininmiktarını da azaltır), (3) filtrasyon,(4) dezenfeksiyon ve (5) rezidüelkoruma için klor veya kloramin ilaveedilmesi. Ayrıca dağıtım sistemiiçerisinde belirli aşamalarda(depolama gibi) yeniden klorlamagerekebilir.Klorla Dezenfeksiyon Aşamalarıİçme suyu dezenfeksiyonundakullanılacak yöntemler teknik veekonomik olarak su arıtmauygulamalarına uygun olmalıdır. Klordezenfeksiyonu ve gerektiğindeamonyak ilavesi, diğer yöntemleregöre daha basittir ve işletmeyeyönelik gereksinimleri ayrıntılı olarakincelenmiş ve mekanizmaları tamolarak ortaya konabilmiştir. Klor veamonyakla dezenfeksiyon işlemikapasitelerine bakılmaksızın tüm içmesuyu arıtma tesislerindeuygulanabilmektedir. Klor dışındakiyöntemlerle su dezenfeksiyonuyapılan işletmelerde de acil durumlariçin yedek klorlama ekipmanıbulundurmazorunluluğubulunmaktadır.Bazı tesislerde, filtrasyondanhemen önce klor ilave edilir ve kumfiltreleri dezenfeksiyon için bir türtemas havuzu olarak işlev görür.189

Buna preklorinasyon veyapredezenfeksiyon adı verilir. Buişlemin yapılmasında temel amaç;filtre, boru ve tanklarda biolojiktabakaların oluşumunu engelleyereksuda oluşabilecek kötü tat ve kokusorununu çözmek, demir veyamanganezi okside etmek veyadezenfeksiyon için yeterli temassüresi sağlamaktır.Klorla İçme SuyuDezenfeksiyonunun Üstünlükleriİçme suları dışında rekreasyonamacıyla kullanılan (havuz, kaplıcavb. gibi) suların dezenfeksiyonundada klorun kullanılabilmesi, klorundiğer dezenfeksiyon yöntemlerinegöre en önemli üstünlüklerindenbiridir. Bu tür suların meydanagetirebileceği başlıca sağlıksorunları; bakteriyel gastroenteritler,Legionella hastalığı, kulakenfeksiyonları, atlet ayağı (mantar)ve dermatitlerdir. Halen dünyadakiözel ve halka açık havuzların%90’ında sanitasyon amacıyla klorkullanılmaktadır. Klorun havuzlardayaygın olarak kullanılmasının başlıcanedenleri; klorun primer ve rezidüeletkiye sahip bir dezenfektan olması,çok yönlü etki göstermesi (algisit,mikrobisit, oksidizer vb. gibi) veekonomik ve kolay uygulanabilirolmasıdır. Yüzme havuzlarında klorkullanımına bağlı olarak geliştiğidüşünülen koku, gözlerde kızarmagibi sorunlar genelde algleri yoketmek amacıyla yüksek dozda bakıriçerikli algisit kullanımına bağlı olarakgelişir (11).Klor içerikli dezenfektanlar, suyunişlendiği tesisten kullanıcıya ulaştığıTSK Koruyucu Hekimlik Bülteni, 2004: 3 (8)çeşmeye kadar sürekli dezenfeksiyonsağlayan tek yöntemdir.Tüm kimyasal dezenfektanlar yanürün oluştururlar, klorun avantajlarındanbirisi de yan ürünleri en çok incelenendezenfektan olmasıdır.Klor tat ve koku kontrolü sağlar,içme sularında kötü koku ve tadaneden olabilen birçok doğal organikmaddeyi (özellikle alg kaynaklı) oksideeder.Klor biyolojik büyümeyi kontrol altınaalır, boruları ve cihazları tıkayabilecek vearızalara neden olabilecek veyadepolarda gelişebilecek canlılarınoluşumunu engeller.Klor kimyasal kontrol sağlar, sudabulunabilecek hidojen sülfiti, amonyakve diğer nitrojenli bileşikleri parçalar(11).Klor son derece ekonomiktir. Yapılanbir araştırmada farklı nitelikteki sularınarıtım ve dezenfeksiyon masrafları ile sukaynaklı hastalıkların maliyetiincelenmiştir. Araştırma sonucuna göresu arıtım ve dezenfeksiyonunun maliyetyararoranı küçük yerleşim yerleri (500 bin) için ise 8:1 civarındadır (12).Diğer İçme Suyu DezenfektanlarıToplumsal amaçlı içme suyudezenfeksiyonunda kullanılan başlıcadezenfektanlar şunlardır:- Klor- Klor + amonyak- Klor + hipoklorit- Klor + klor dioksit- Klor + klor dioksit + amonyak nitrojen- Hipoklorit- Klor + hipoklorit + amonyak nitrojen- Klor + klor dioksit + hipoklorit- Ozon- Ultraviyole radyasyon190

TSK Koruyucu Hekimlik Bülteni, 2004: 3 (8)Tablo 1. Dezenfektanların Temel Özelliklerinin KarşılaştırılmasıDezenfektanlar RezidüelkorumaDezenfeksiyonyan ürünleriRenkgidericiliğiKokugidericiliğiKlor İyi Normal miktarda İyi İyiKloraminler İyi Az miktarda Yok YetersizKlor dioksit* Yok Normal miktarda İyi İyiOzon Yok Az miktarda Mükemmel MükemmelUltraviyole Yok Yok Yok Yok*Klor dioksit Avrupa’da rezidüel koruma için kullanılmaktadır.Tablo 2. İçme Suyu Dezenfeksiyon Yöntemlerinin Avantaj ve DezavantajlarıAvantajları• Etkin primer dezenfeksiyon• Rezidüel koruma (bu nedenle özellikle gelişmekte olan ülkelerin sorunlarındanbiri olan su dağıtım sistemlerinin güvenli olmaması, karışım riski durumlarındagüvenle kullanılabilecek bir dezenfektan olması)• Tat ve koku kontrolü• Trihalometan ve haloasetik asit oluşumunun az olması• Dağıtım sistemlerinde biyolojik birikimin az olmasıKloraminlerKlor dioksitDezavantajları• Okside etme yeteneği serbest klora göre daha düşüktür.• Sağlık etkileri tam olarak bilinmeyen dezenfeksiyon yan ürünleri oluşumu• Doğrudan çeşme suyu kullanan diyaliz makinelerinde çeşme suyunda bulunanklor hastanın dolaşımına geçerek eritrositleri okside etmektedir.• Yüksek dozda klor gözlerde irritasyona neden olabilmektedir.• Gerekli temas süresi uzundur.• Virüs ve parazitler üzerindeki etkileri yeterince incelenmemiştir.• Amonyak oluşumuna bağlı olarak dağıtım sistemlerinde alglerin büyümesiindüklenebilir.Avantajları• Virüsit etkisi çok yüksektir.• Klorinatlı amin oluşumuna neden olmaz.• Trihalometan oluşumuna neden olmaz, trihalometan prokürserlerini (%30kadar) parçalar.• Tat ve koku sorunlarına neden olan fenolleri parçalar.• Dezenfeksiyon yan ürünleri oluşumu daha azdır.• Giardia ve Cryptosporidiumlara karşı son derece etkilidir.• Demir ve manganezi hızla okside ederek ortamdan uzaklaştırılmasını sağlar.• Bromid ile reaksiyona girmediğinden bromat ve bromatlı yan ürün oluşturmaz.• Uygun şartlar sağlandığında suyun bulanıklığını azaltır.Dezavantajları• Doğal organik maddelerle etkileşerek inorganik yan ürünler oluşumuna nedenolur (klorit ve daha az miktarda klorat iyonları)• Kullanıma hazır hale getirmek için özel ekipman gerekir.• Nadiren diğer dezenfektanlarda görülmeyen koku ve tat ortaya çıkabilir.191

TSK Koruyucu Hekimlik Bülteni, 2004: 3 (8)Tablo 2. İçme Suyu Dezenfeksiyon Yöntemlerinin Avantaj ve Dezavantajları (Devam)Avantajları• Virüsit etkisi çok yüksektir.• Dezenfeksiyon ve oksidasyon için gereken temas üsresi kısadır.• Klorlamaya bağlı oluşan dezenfeksiyon yan ürünlerinin hiç birisi oluşmaz.• Uygun şartlar sağlandığında suyun bulanıklığını azaltır.• Giardia ve Cryptosporidiumlara karşı son derece etkilidir.• Tat ve kokunun giderilmesinde etkilidir.OzonUltraviyole radyasyonDezavantajları• Çeşitli dezenfeksiyon yan ürünleri oluşur (aldehitler, ketonlar, karboksilikasitler, bromoform gibi bromatlı trihalometanlar, brominatlı asetik asit, bromat(bromid varlığında), kuinolonlar, peroksitler)• Sekonder dezenfektan kullanılan durumlarda trihalometan oluşumu artar.• Rezidüel koruma sağlamaz (bu nedenle su dağıtım sistemi güvenli olmayangelişmekte olan ülkeler için uygun bir dezenfeksiyon yöntemi olarak kabuledilmez).• Meydana gelen dezenfeksiyon yan ürünleri, dezenfeksiyon işlemi sırasındaazaltılamadığından ilave süzenlemeler yapılmalıdır (granüler aktiviteli karbonfiltreleri gibi).• Kurulum maliyeti yüksek olduğundan küçük işletmeler tarafından kurulamaz.• Ozon, kompleks organik bileşikleri parçalayarak küçük bileşikler halinegetirdiğinden sudaki mini canlılar için besin ortamı sağlar.Avantajları• Kimyasal madde kullanılmadığından, kimyasal maddelerin kullanımına aitsorunlar olmaz (taşıma, depolama, işleme gibi)• Dezenfeksiyon yan ürünleri oluştuğu saptanmamıştır.Dezavantajları• Rezidüel koruma sağlamaz• İşletme gideri yüksektir.• Kurulum maliyeti yüksektir• Enerji tüketimi yüksektir.• Tüm su kaynaklı mikroorganizmalara etkinliği konusunda yeterli bilgi yoktur.Dezenfeksiyon yan ürünleriKlor ve kloraminler sudaki bazıorganik maddelerle etkileşerekdezenfeksiyon yan ürünlerioluşumuna neden olurlar.Trihalometanların keşfinden sonra,gerçekleştirilençalışmalar,dezenfeksiyon işlemi sırasında çoksayıda dezenfeksiyon yan ürünlerioluştuğunu göstermiştir.Trihalometanlar dışında sulardaoluşan dezenfeksiyon yanürünlerinden birisi haloasetikasitlerdir. Toplam haloasetik asit(monokloroasetik asit, dikloroasetikasit, trikloroasetik asit,monobromoasetik asit vedibromoasetik asit) miktarı içinAmerikan Çevre Koruma Birimitarafından konulan üst sınır 0.06192

TSK Koruyucu Hekimlik Bülteni, 2004: 3 (8)mg/L.dir. trihalometanlarda olduğugibi haloasetik asitlerin sağlıküzerine olan etkileri hakkında yeterlibilgi bulunmamaktadır.Dezenfeksiyon yan ürünleri ile ilgilidüzenlemeler yapılırken, etkileniminyaşam boyu olduğu dikkate alınarak,bulunmasına izin verilen maksimumdeğerlere uyumluluk; günlükölçümlerin aylık ortalaması ve aylıkortalamaların yıllık ortalamasışeklinde hesaplanmalıdır. Oysakonuyla ilgili yapılan çalışmalargenelde bir veya birkaç defayamahsus ölçümlere dayanmaktadır.Yıllık ortalaması, belirlenendeğerlerin üzerinde olan su arıtmatesislerinde ilave önlemler alınmalı,bunun yanı sıra gelecekte ortayaçıkabilecek dezenfeksiyon yanürünlerinin oluşumunu engellemekiçin genişletilmiş koagülasyonsisteminin tüm arıtma tesislerindekullanılmayabaşlanmasısağlanmalıdır.Dezenfeksiyon yan ürünlerininsularda tespit edildiği 1974 yılındanbu yana yapılan çalışmalar, bukimyasallarla insanlarda kanseroluşumu konusunda doğrudan birilişki ortaya koyamamış veUluslararası Kanser AraştırmaKurumu, dezenfeksiyon yanürünlerinin “insanlarda karsinojendir”sınıfına sokulamayacağına kararvermiştir (13). DSÖ de“dezenfeksiyon yan ürünleri kaynaklıolabileceği ileri sürülen sağlıkrisklerinin, yetersiz dezenfeksiyonsonucu ortaya çıkabilecek sağlıkrisklerine göre son derece azolduğu”nu açıklamış ve“dezenfeksiyon yan ürünlerioluşumunu azaltmak için, sularındezenfeksiyonunu engelleyecek veyaazaltacak hiçbir uygulamanıonaylanamayacağını” belirtmiştir (14,15). Konuyla ilgili bir araştırmadadezenfekte edilmemiş bir içmesuyunda bulunabilecek patojenmikroorganizmaların, dezenfekteedilmiş sulardaki dezenfeksiyon yanürünlerine göre en az 100-1000 katfazla tehdit oluşturacağıvurgulanmıştır (16).Suda bulunabilen bir çoktrihalometan arasında miktar olaraken çok bulunanı kloroformdur.Yapılan araştırmalar yüksek dozdatrihalometanlara maruz kalanhayvanlarda kanser oluşabileceğinigöstermiş, ancak sulardabulunmasına izin verilenmiktarlarda kanser oluşumugösterilememiştir (17). Konuylailgili olarak yapılan daha genişkapsamlı çalışmalarda sudabulunmasına izin verilen miktarlarınüzerinde dezenfeksiyon yanürünleri kullanılmış, ancak erkek vedişi laboratuvar sıçan ve farelerindekanser dahil her hangi bir sağlıksorunu tespit edilmemiştir, ancakdişi sıçanlarda şüpheli karsinojenikbulgular olabileceği belirtilmiştir(18). Konu hakkında yapılanepidemiyolojik çalışmalarınincelendiği bir meta-analizçalışmasında; klorlanmış su ilemesane ve kolon kanseri arasındailişki olduğunu gösterençalışmalarda metodolojik hatalarbulunduğu, karıştırıcı faktörlerinfazlalığı nedeniyle çalışmasonuçlarının güvenilirliğinin azaldığıbelirtilmiştir (19).193

Bu yöntemler arasında en iyiinceleneni klorlama olduğundan, diğeryöntemlerle oluşan dezenfeksiyon yanürünleri hakında yeterli bilgibulunmamaktadır. Bunun yanı sıradiğer dezenfeksiyon yöntemlerirezidüel koruma sağlamadığından,arıtma tesisi sonrasında meydanagelebilecek kontaminasyonlara karşı dadezenfeksiyon sağlanmak isteniyorsa,klorlama dışındaki tüm yöntemlerlebirlikte yine klor veya kloraminlerkullanılmak zorundadır.Dezenfeksiyon yan ürünlerininoluşumunun engellenmesiDezenfeksiyon yan ürünlerininoluşumunu engellemede temelbasamak organik prokürsör maddelerinortamdan uzaklaştırılmasıdır. Bugenelde 3 yöntemle gerçekleştirilir:1. Koagülasyon: İçme suyu arıtmatesisleri genelde bulanıklığıgiderebilecek düzeyde koagülasyonişlemi gerçekleştirirler. Bulanıklığıgidermek amacıyla kullanılan şap vedemir tuzları prokürsör maddelerin birkısmını ortamdan uzaklaştırır. Şap veyademir tuzu katılmadan önce veyakatılırken suyun pH seviyesinindüşürülmesi ile daha fazla organikprokürsör ortamdan uzaklaştırılabilir.2. Adsorpsiyon: Dezenfeksiyon yanürünlerinin ortamdan uzaklaştırılmasıamacıyla adsorpsiyon yöntemikullanılmaktadır. Aktif karbon, etkili biradsorpsiyon sağlar. Aktif karbonun ayrıcabazı mikrokirleticileri de tuttuğu tespitedilmiştir. Granüler veya toz halindekiaktif karbon bu amaçla kullanılabilir.3. Membran Kullanımı: Basınç altındasuyun yarı-geçirgen membranlardanfiltre edilmesi sağlanır. Bu yöntemletrihalometanların hemen tamamı vediğer dezenfeksiyon yan ürünlerininçoğunluğu sudan uzaklaştırılabilir (20)TSK Koruyucu Hekimlik Bülteni, 2004: 3 (8)SonuçSağlık sorunları değerlendirilirkenaşağıdaki temel kriterler göz önünealınmalıdır: (1) sağlık sorununun tipi,(2) insidansı, (3) önemi, (4) ortayaçıkma süresi ve (5) maruziyet sonrasıortaya çıkış ihtimali. Bu kriterlere göredeğerlendirildiğinde su kaynaklımikrobiyal ve kimyasal risklerinbirbirinden çok farklı olduğu vemikrobiyal risklerin öneminin 1.000-100.000 kez daha fazla olduğuhesaplanmıştır. Bu nedenle sularındezenfeksiyonu vazgeçilmez birihtiyaçtır (21).Suların klorlanmadığı veyadezenfeksiyonun tam olmadığı LatinAmerika ülkelerinde 1991 yılının Ocakayında ortaya çıkan kolera salgını 1997yılına kadar 1.3 milyon kişininhastalanmasına ve bunlardan 12 binininölmesine neden olmuştur. (22, 23)DSÖ’ne göre içme sularının klorlanmasıişleminin yaygınlaşması halk sağlığıalanındaki en önemli gelişmelerdenbirisidir ve halen mevcut alternatifleriarasında en güvenilir dezenfeksiyonyöntemidir (24).Klor kullanımına karşı çıkanların ençok üzerinde durduğu dezenfeksiyonyan ürünleri, klorlama dışında diğeroksidanların kullanımı sırasında dameydana gelir (ozon, klor dioksit gibi).Birçok dezenfeksiyon yan ürünününinsan üzerindeki sağlık etkileribilinmemekte, bir kısmının daepidemiyolojik olarak desteklenmemeklebirlikte teorik olarak kansere nedenolabileceği vurgulanmaktadır. Bunedenle dezenfeksiyon yan ürünlerininsağlık üzerine etkilerini ortayakoyabilmek için geniş kapsamlıçalışmalara ihtiyaç duyulmaktadır, busayede dezenfeksiyon yan ürünlerikonusunda yapılması gerekendüzenlemeler bilimsel temele194

TSK Koruyucu Hekimlik Bülteni, 2004: 3 (8)dayandırılabilecektir. Bunlarınötesinde dezenfeksiyon yan ürünlerikonusunda yapılan veya yapılacakdüzenlemeler, hiçbir zaman sukaynaklı patojenlerin öldürülmesiveya etkisiz hale getirilmesi temelprensibine zarar vermemelidir.KAYNAKLAR1. Tekbaş ÖF. Pratik Su Analizi veDezenfeksiyonu. Ankara. 1999.2. Morris JC. Aqueous Chlorine in the Treatmentof Water Supplies. 1985.3. Atakent Y. Kırsal Bölgede İçme ve KullanmaSularının Dezenfeksiyonu İle İlgili Bir Çalışma.Hacettepe Üniv. Tıp Fak. Toplum HekimliğiBölümü Uzmanlık Tezi. Ankara. 1974.4. Phelps EB. Public Health Engineering: ATextbook of The Principles of EnvironmentalSanitation. New York. 1949.5. Finch GR, et al. Ozone and ChlorineInactivation of Cryptosporidium. Proc. AWWA1994 Water Quality Technology Conference,Nov. 6-10, 1994, San Francisco, CA.6. Finch G, Liyanage RJL and Belosevic M.Effects of Chlorine Dioxide onCryptosporidium and Giardia. ThirdInternational Symposium on Chlorine Dioxide:Drinking Water, Process Water, andWastewater Issues. 1995.7. Seeman PR, ed. New methodology from theNational Farm Medicine Center concentratesCryptosporidium efficiently. CryptosporidiumCapsule 1996; 1(6).8. Schultz C, Lindstadt G, Van Norman S, Kim A.Designing Ozone Systems forCryptosporidium Removal. AWWA AnnualConference. 1996.9. Finch G, Black E and Gyurek L. Ozone andChlorine Inactivation of Cryptosporidium.Proceedings - AWWA 1994 Water QualityTechnology Conference. pp. 1303-1309.1994.10.Güler Ç. Su Kalitesi. Çevre Sağlığı TemelKaynak Dizisi. No: 43. T.C. Sağlık Bakanlığı.Ankara, 1997.11.American National StandardsInstitute/National Spa & Pool Institute.Answers provided are based on the AmericanNational Standard for Residential IngroundSwimming Pools, Appendix A, AmericanNational Standards Institute/National Spa &Pool Institute, 199512.Craun GF, Bull RJ, Clark RM, Doull J, GrabowW, Marsh GM, Okun DA, Regli S, Sobsey MDand Symons JM. Balancing Chemical andMicrobial Risks of Drinking Water Disinfection,Part II. Managing the Risks. Pp. 207-218. JWater SRT-Aqua. 1994; 43:192-199.13.International Agency for Research on Cancer(WHO). Chlorinated Drinking-water;Chlorination By-products; Some otherHalogenated Compounds; Cobalt and CobaltCompounds. IARC Monographs on theEvaluation of Carcinogenic Risks to Humans.1991.14.World Health Organization. Guidelines fordrinking-water quality. 2 nd Ed. Vol. 1 -Recommendations. 1993.15.Ford TE, Colwell RR. American Academy ofMicrobiology. A Global Decline inMicrobiological Safety of Water: A Call forAction. 1996.16.Regli S, Berger P, Macler B, Haas C. Proposeddecision three management of risks in drinkingwater: consideration for health and socioeconomicfactors. In Safety of Drinking Water:Balancing Chemical and Microbial Risks, pp 39-80. G.F. Craun, ILSI Press. 199317.U.S. EPA Comparative Health EffectsAssessment of Drinking Water TreatmentTechnologies. Report to Congress. Nov 1988.18.National Toxicology Program, U.S.Department of Health & Human Services.Technical Report on the Toxicology andCarcinogenesis of Chlorinated andChloraminated Water in F344/N Rats andB6C3F1 Mice. 1990.19.Morris RD, Audet A, Angelillo IO, et al.Chlorination, Chlorination By-products, andCancer: A Meta-analysis. American Journal ofPublic Health, 1992; 82(7): 955-63.20.American Water Works Association. State ofthe Art Report. Water Quality DivisionDisinfection Committee. 1991.21.Tardiff RG. Balancing Risks from ChemicalCarcinogens & Waterborne InfectiousMicrobes: A Conceptual Framework. 1993.22.Otterstetter H. Disinfection in the Americas: ANecessity. Journal of AWWA Sept. 199723.Craun GF, et al. Water Quality in LatinAmerica: Balancing the Microbial and ChemicalRisks in Drinking Water Disinfection.Proceedings of the Regional Symposium onWater Quality. Argentina. 1996.24.Chlorine Chemistry Council. Facts AboutChlorine and Drinking Water. 1998195