bülten 78 (pdf) indir - Bilim ve Sanat Vakfı

BÜLTENOcak-Nisan 2012Y›l 24 Say› 78Yay›n Kurulu Ali Pulcu, Faruk Deniz,Mustafa Demiray, Salih Pulcu,Betül Özel Çiçek, Z. Tuba Kor, Eyüp Süzgün,F. Samime İnceoğlu, Semih AtişBaskı Denizatı OfsetSertifika No: 15351Tel: 0212 325 71 25Nato Cad. Çınarlı Sok. No: 19Seyrantepe İstanbulBaskı Tarihi Haziran 2012Vefa Cad. No. 41 34134 Vefa İstanbulTel: 0212. 528 22 22 pbxFaks 0212. 513 32 20e-posta bsv@bisav.org.trwww.bisav.org.trÜcretsizdir. Dört ayda bir yayınlanır.Kaynak gösterilerek alıntı yapılabilir.Yayınlanan yazıların sorumluluğuyazarına aittir.bülten’denİÇİNDEKİLERBSV HAVADİS 2RÖPORTAJ “Aşağıdan ve Yukarıdan Ortadoğu”Zachary Lockman ile Hangi Ortadoğu? üzerine söyleşi / SelimKarlıtekin 6KAM Küresel Araştırmalar Merkezi 18MOLA Sultan / Cahit Zarifoğlu 46MAM Medeniyet Araştırmaları Merkezi 47MOLA Sen Bir Kuş Olur Gidersin Bir Trenle / Cahit Zarifoğlu 75SAM Sanat Araştırmaları Merkezi 76MOLA Anılar Defterinde Gül Yaprağı / Cahit Zarifoğlu 107TAM Türkiye Araştırmaları Merkezi 108MECMUA 2000’lere Doğru Türkiye’nin Kültür Politikası ÜzerineBazı Düşünceler / Seyfettin Manisalıgil 130Bilim ve Sanat Vakfı’nın Ocak-Nisan 2011’de düzenlediğifaaliyetleri kapsayan BSV Bülten’in 78.sayısı ile karşınızdayız.2012 Bahar Seminerleri’ni de geride bıraktığımızbu dönemde öne çıkan başlıklar şunlardır: KüreselAraştırmalar Merkezi (KAM), Medeniyet AraştırmalarıMerkezi (MAM) ve Sanat AraştırmalarıMerkezi (SAM) birer panel düzenledi: “İşgalin 9.Yıldönümünde Irak”, “Medeniyetleri Karşılaştırmak:George Makdisi Örneği” ve “Korku ve YakarışınMenzilleri: Zarifoğlu Sanatının İmkânları”.MAM’ın bu dönemde başlattığı iki okuma grubuve bir toplantı dizisi var: “Mukaddime OkumaGrubu”, “Nurettin Topçu Okuma Grubu” ve“Felsefî Açıdan Tabakât Literatürü”. SAM’ın da“Kötülük Felsefeleri: Romanlar ve Filmler EksenindeGünah Kavramı” başlıklı yeni bir atölyebaşlattı. Türkiye Araştırmaları Merkezi (TAM) deiki yeni atölye ile çalışmalarına devam ediyor:“Şehir Çalışmaları Atölyesi” ve “Tarih Atölyesi”.Bu programlar haricinde Yuvarlak Masa Toplantılarıda devam etti. Yuvarlak Masa Toplantıları ileKAM, MAM ve SAM’ın düzenlediği panellere dairayrıntıları ilgili merkezlere ayrılan sayfalarda bulabilirsiniz.Mecmua sayfalarında merhum Seyfettin Manisalıgil’indaha önce yayımlanmamış “2000’lereDoğru Türkiye’nin Kültür Politikası Üzerine BazıDüşünceler” başlıklı yazısına yer verdik.Mola sayfalarımızdaki şiirleri de SAM’ın düzenlediğipanel vesilesiyle Cahit Zarifoğlu’na ayırdık;seçki Dr. Turgay Şafak tarafından yapıldı.25-30 Haziran tarihleri arasında “Muhafazakârlık”temasıyla gerçekleştirilecek 2012 Yaz Programı’nınfaydalı olması ve verimli geçmesi dileğiyle…Hayırda kalın!

BSVhavadisHazırlayan: Remzi DemirIrak, işgalinin 9. yıldönümünde KAM’ınpanelinde tartışıldıDokuz yıl evvel ABD öncülüğündeki koalisyon tarafındanişgale uğrayan Irak’ın durumu, 9 Mart’ta oturumbaşkanlığını KAM Koordinatörü Talha Köse’nin yaptığı birpanelde ele alındı. SETA Dış Politika Araştırma AsistanıFurkan Torlak, Amerikan birliklerinin geri çekilmesininardından Irak’ın hem bugününe hem de geleceğinedamgasını vuran temel meseleleri analiz ederken,Dışişleri Bakanlığı Stratejik Araştırmalar Merkezi BaşkanYardımcısı Mesut Özcan ise Irak’ın Türk dış politikasınaetkilerini değerlendirdi.KAM e-Bülten’in 3. ve4. sayısı yayındaKüresel AraştırmalarMerkezi’nin faaliyetleriniçok daha geniş bir kesimetanıtmak amacıyla 2011yılı sonunda ilk defa hazırladığıKAM e-Bülten’inüçüncü ve dördüncü sayılarıyayınlandı. 2012’ninOcak-Nisan aylarındatertip edilen tüm yuvarlakmasa toplantılarının uzun ve detaylı değerlendirmelerininve diğer faaliyet duyurularının yer aldığı iki aylıkperiyotla yayınlanan bu e-bültenlere http://bisav.org.tr adresindeki KAM sayfasında yer alan “yayınlar”basamağından ulaşabilirsiniz.2012 Bahar Dönemi Seminerleri sona erdiVakfımızın 45. Dönem Bahar Seminerleri 9/10 Mart-27/28 Nisan 2012 tarihleri arasında gerçekleştirildi.Bu dönemki programda, edebiyat, sinema, tarih,felsefe, iktisat, iletişim psikolojisi, sosyal teori,sosyal bilim gibi farklı disiplinlerden seminerler yeraldı. Vakfın Vefa’daki merkezinde gerçekleştirilenseminerler her dönem olduğu gibi bu dönem deyoğun ilgi gördü.Dîvân’ın 1-29. sayıları internette“Korku ve Yakarışın Menzilleri: ZarifoğluSanatının İmkânları” paneli düzenlendiSanat Araştırmaları Merkezi, Türk edebiyatının önemliisimlerinden Cahit Zarifoğlu’nun “sanatı” üzerine birpanel gerçekleştirdi. İki oturumdan oluşan panelinilk oturumunda Zarifoğlu’nun düz yazıları, ikincioturumunda ise şiir ve poetikası tartışıldı. SevengülSönmez, Bahar Gökpınar, Ümit Aksoy, Yalçın Armağanve Metin Kaygalak’ın tebliğ sunduğu panelin açışkonuşmasını ise Bilim ve Sanat Vakfı Yönetim KuruluBaşkanı Mustafa Özel yaptı.232. sayısını çıkarmaya hazırlanan DîvânDisiplinlerarası Çalışmalar Dergisi’nin ilk 29sayısı tüm makaleleriyle internette erişime açıldı.Makalelerin PDF dosyası olarak indirilebildiği dergiyewww.divandergisi.com adresinden ulaşılabilir.“Medeniyetleri Karşılaştırmak: GeorgeMakdisi Örneği” paneli gerçekleştirildiMedeniyet Araştırmaları Merkezi tarafından31 Mart 2012’de düzenlenen panelde İstanbulŞehir Üniversitesi öğretim üyesi Eyyüp SaidKaya’nın başkanlığındaki tek oturumda, medreseçalışmalarının Batı’daki en önemli isimlerindenGeorge Makdisi’nin İslam ve Ortaçağ Batıyükseköğretimleri hakkındaki yaklaşımı çerçevesindemedeniyetleri mukayese etmenin imkânları ele alındı.

BSVhavadisHayal Perdesi Sinema DergisiiPad’te!On üç sayı fanzin olarak çıktıktansonra, yayın hayatına e-dergi olarakdevam eden Hayal Perdesi SinemaDergisi, iPad’te de yayın yapmayabaşladı.Hayal Perdesi’nin iPad uygulaması,Türkiye’de hâlihazırda iPadüzerinden yayınlanmaya başlayandergilerden farklı olarak sadeceiçerikte değil, dinamik tasarımı vezengin işlevselliğiyle de ön planaçıkıyor. iPad’in sunduğu farklıdeneyimi sinema duygusuylabirleştirmeye çalışan Hayal Perdesivideolara, interaktif görsellereve iPad’e has uygulamalara yerverecek.Hayal Perdesi Sinema Dergisi’nin 27. ve 28. sayısı çıktıHayal Perdesi, 27. sayısında Zeki Dergide, Türkiye sinemasının üç farklıDemirkubuz’un merakla beklenen son kuşağından üç yönetmenle (Farukfilmi Yeraltı’yı ve vizyona yeni giren Kenç, Erdoğan Tokatlı ve Ömer Kavur)Sığınak, Kevin Hakkında Konuşmalıyız ilgili sinema tarihçileri ve sinemave Fetih 1453 filmlerini değerlendirdi. yazarlarıyla yapılan bir soruşturmaZeki Demirkubuz’la yapılmış uzun bir da yer alıyor. Aida Begiç’in son filmisöyleşiye de yer verilen dergide 11. !f Çocuklar (Djeca) üzerine; hazırlık,İstanbul Uluslararası Bağımsız Filmler çekim, post-prodüksiyon aşamalarınınFestivali’yle ilgili bir değerlendirme tamamında görev alan Mustafa Eminyazısı ve 31 Mart-15 Nisan tarihleri Büyükcoşkun’un izlenimleri de buarasında gerçekleştirilen 31. İstanbul sayının dikkat çekenleri arasında yerUluslararası Film Festivali’nden film alıyor. Hayal Perdesi sayfalarındaönerileri ve tanıtımlar da öne çıkıyor. Cihan Aktaş’ın Oscar ödüllü Bir AyrılıkHayal Perdesi’nin 28. sayısında kentsel değerlendirmesini, geçirdiği trafikdönüşümler ve ardı arkası kesilmeyen kazasında hayatını kaybeden gençprojelerle kontrolsüz bir hızla büyüyen yönetmen Seyfi Teoman’ın kendiİstanbul’u tüm yönleriyle mercek altına sinema serüvenine dair sözlerini,alan belgesel film Ekümenopolis: Ucu şair Ömer Erdem’in “Neden FilmOlmayan Şehir’in yönetmeni İmre Seyrediyoruz?” sorusuna yanıtını daAzem ile bir söyleşi gerçekleştirildi. okumak mümkün.Osmanlıca Seminerlerininkapsamı genişletildiBilim ve Sanat Vakfı Türkiye AraştırmalarıMerkezi bünyesinde beşsenedir devam eden OsmanlıcaSeminerlerinin kapsamı genişletilereköğrenim, kullanım ve neşirkademeleri şeklinde yeniden yapılandırılmıştır.Bu bağlamda, OsmanlıTürkçesine giriş ve paleografyabirinci kademe; diplomatika,epigrafi, hüsn-i hat, nümizmatik,inşa, el yazmaları, metin tahlilleri,transkripsiyon ve tahkik usulleri veneşir çalışmaları diğer kademelerçerçevesinde önümüzdeki dönemlerdeayrı ayrı ilan edilecektir.Osmanlı Türkçesine Giriş ve Paleografyaolmak üzere iki ayrı seviyedeyapılandırılan ilk kademe seminerleri,5 Mart-15 Haziran 2012tarihleri arasında düzenlenecek17. dönem Osmanlıca seminerleriçerçevesinde 25 Şubat 2012’deyapılan seviye tespit sınavı neticesinde,8 grup (yaklaşık 380 kişi) ile5 Mart’ta başladı.23 Haziran-28 Temmuz 2012 tarihleriarasında devam edecek 6haftalık 18. dönem seminerleri içinbaşvurular 5-15 Haziran 2012 tarihleriarasında online olarak kabuledilecektir.3

BSVhavadisMukaddime Okuma Grubuçalışmalarına başladıMedeniyet Araştırmaları Merkezibünyesinde Mart ayında M. AkifKayapınar’ın danışmanlığındaçalışmalarına başlayan okumagrubunda, Mukaddime adlı eseribağlamında İbn Haldun’un varlığa,bilgiye, topluma, siyasete ve tarihebakışı incelenmektedir. Grubun asılokuma metni Mukaddime olmaklabirlikte, zaman zaman konu ileilgili ilave okumalar yapılmakta vekatılımcıların yaptığı sunumlarınardından konu üzerinde çeşitlitartışmalar yapılmaktadır.Ayhan Aktar TAM’ınmisafiriydiTürkiye Araştırmaları Merkezibünyesinde yeni bir özel toplantıserisine başlandı. Bu çerçevede ilkkonuk olarak 14 Nisan’da Ayhan Aktarile Türk Milliyetçiliği, Gayrimüslimlerve Ekonomik Dönüşüm adlı kitabıçerçevesinde, kitapta yeralanmakaleler üzerinden NiyaziBerkes’ten Şerif Mardin’e, Osmanlıbürokrasisinden Ermeni meselesininnasıl çalışılabilirliğine, mübadeledeniktisadî yapı ve tarihe kadar pek çokkonu tartışıldı.4Felsefî Açıdan TabakâtLiteratürü toplantı dizisibaşladıTabakât, İslâm geleneğinde sahâbe,tâbiîn, fakihler, sûfîler, filozoflar,tabipler, edip, şair ve sanatkârlar ileayırıcı niteliklere sahip kişilerdensöz eden bir telif türüdür. Bugelenek içinde özel olarakfilozofları/felsefî ilimlerle meşgulolan isimleri ihtiva eden eserlerönemli yer tutmaktadır.Medeniyet Araştırmaları Merkezitarafından düzenlenen FelsefîAçıdan Tabakât Literatürü başlıklıaylık toplantı serisinin amacı,İslam felsefesi çalışmaları içinönemli bir başvuru kaynağıolan tabakât metinlerinin dahayakından tanınmasını sağlamaktır.Her oturum için belirlenenmetin(ler); yazarın hayatı/arkaplanı, kitabın genel yapısı, felsefetarihi/tasavvurlarına dair dikkatedeğer değiniler çerçevesindeincelenecektir.Tarih Atölyesi başladı!Bilim ve Sanat Vakfı’nın Bahar veGüz Dönemlerinde yakın dönemsiyasî tarih üzerine seminerler verenMustafa Armağan, seminer katılımcılarıylaTarih Atölyesi başlıklı birçalışma başlattı. Nisan ayının başındabaşlayan atölye 15 günde birtoplanmaktadır.Romanlar ve Filmler EksenindeGünah Kavramı AtölyesibaşladıSanat Araştırmaları Merkezibünyesinde Dr. Yaylagül Ceranyönetiminde sürdürülecek buatölyede, “insan felsefesi tanım,soru ve sorunları hakkında giriş,bilgilendirme”, “kötülük felsefesive kötülük kavramları”, “kaygı,günah ve kötülük”, “sosyal içerik veyapısal bir eylem olarak körlük veepistemoloji”, “modern kent-günahkötülükve insan”, “ öfke, açgözlülük,miskinlik, kibir, hırs, kıskançlık,oburluk” gibi konu başlıklarıçerçevesinde felsefî metinler,romanlar ve filmler aracılığıyla busürecin kaotik yapısı açık ve bütünselbir çerçevede incelenecek.Şehir Çalışmaları AtölyesibaşladıTürkiye Araştırmaları Merkezibünyesinde Alim Arlı ve YunusUğur nezaretinde yeni bir atölyeçalışmasına başlandı. İlk oturumuNisan ayında gerçekleşen, aydabir toplanacak Şehir ÇalışmalarıAtölyesi, şehirlerin mahiyetini,meselelerini, tarihî oluşum vedönüşüm süreçlerini Türkiye şehirlerive özellikle de İstanbul örneğinidikkate alarak anlamayı ve tartışmayıhedeflemektedir. Atölye süresince,grup tartışmalarının yanı sıra, misafiraraştırmacılar çağrılacak, kolokyum,ihtisas sempozyumu ve yayınlaryapılacaktır.

Sanat Araştırmaları Merkezi panelKorku ve Yakarışın Menzilleri:Zarifoğlu Sanatının İmkânları21 Nisan 2012 / Vefa Salonu / 16.00-20.00Açılış Konuşması: Mustafa ÖzelI.OTURUMAnlatının Zarif’çesiOturum Başkanı Mustafa DemirayKüresel Araştırmalar Merkezi panelİşgalin 9. Yıldönümünde Irak9 Mart 2012 Cuma / Vefa Salonu / 18.45-20.30Oturum Başkanı Talha KöseKonuşmacılarFurkan TorlakABD’nin Çekilmesi Sonrasında Irak’ta Düzen Arayışlarıve Gelecek ProjeksiyonlarıMesut ÖzcanTürk Dış Politikasında IrakKonuşmacılarSevengül SönmezYaşamak’ın KıyısındaBahar GökpınarZarifnâme’leriyle Bir Kültür Adamının DünyasıÜmit AksoyBüyüklere Masallar, Küçüklere Romanlar: Romanlardan ÇocukHikâyelerine Zarifoğlu’nun Ontolojik Diline Dair Bazı NotlarII. OTURUMŞiir ve PoetikaOturum Başkanı Berat AçılKonuşmacılarYalçın Armağan“İmge”den “Anlam”a Cahit Zarifoğlu’nun PoetikasıMetin KaygalakRölans ya da Poetik Müsameredeki Yırtık Berdücesi-1962 ÜzerineAşındırma DenemesiMedeniyet Araştırmaları Merkezi panelMedeniyetleri Karşılaştırmak:George Makdisi Örneği31 Mart 2012 Cumartesi / Zeyrek Salonu / 18.00-20.00Oturum Başkanı Eyyüp Said KayaKonuşmacılarAli Hakan ÇavuşoğluMedreseden Üniversiteye Skolastik Eğitimin EvrimiH. Tuncay BaşoğluDoğu’dan Batı’ya Beşeri Bilimler ve Entelektüel Eğitimin SerüveniHarun Yılmazİslam Eğitim Tarihine Farklı Yaklaşımlar:“G. Makdisi’nin Medresesi”nin Tenkidi

“Aşağıdan veYukarıdanOrtadoğu”Zachary Lockman ileHangi Ortadoğu?üzerine söyleşiSöyleşi: Selim KarlıtekinOrtadoğu’da işçilerintarihine dair kapsamlıçalışmalar yapmış,alanında toplumsaltarihçiliğin öncüsü birisim. Kendisiyle NewYork Üniversitesi’ndekiofisinde yakın zamandaKüre Yayınları’ndançıkan Hangi Ortadoğu?(İstanbul, 2012) kitabıvesilesiyle bir söyleşigerçekleştirdik.“KolaylaştırılmışEdward Said Kitabı”Kitabınız Ortadoğu’nunnasıl çalışıldığı vekavramsallaştırıldığınoktasında hem okunmasıkolay hem de yetkin birokuma sunuyor. Önceliklekitabı neden yazdığınızısorayım. Aklınızdaki hedefkitle kimdi, ne tür tepkileraldınız?Kitabın iki kaynağı var. İlkiNew York Üniversitesi’ndeyıllardır verdiğim bir ders,bu dersi tüm yüksek lisans,doktora öğrencilerimizalmak zorunda: OrtadoğuÇalışmalarında Problemler veYöntemler. Bu derste amaçyeni gelen öğrencileri dâhilolacakları alanın tarihiyletanıştırmak: Nereden nereyegelindi, bugün neredeyiz,mevcut meseleler nedenbugün aldıkları şekli aldı,farklı yaklaşımlar neler,tarihyazımsal ve kuramsalsorular, kısacası alanageniş bir giriş. Derslerimibir kitaba koymanın iyi birfikir olduğunu düşünmeyebaşladım, böylece öğrencilerbeni dinlemek zorundakalmayıp kitabı okuyabilirbiz de başka meseleleritartışabiliriz dedim. Bununyanı sıra kitabın İngilizcedekiyayıncısı CambridgeÜniversitesi, Ortadoğuçalışmalarındaki belli başlıtartışmaların ve konularınirdelendiği bir kısa kitaplarserisi çıkarıyordu ve pektabii ki şarkiyatçılık sorusubu alanda çok önemli birtartışma. ∗ Bu konuda yazacakbirilerini arıyorlardı, kitabınonların aklındaki kitapolduğundan emin değilim,lâkin kitap zaman içindeevirilerek büyük orandaAmerika’nın Ortadoğu’dakirolü ve bu rolün Amerika’daOrtadoğu’ya dair üretilenbilgi ve algıyla nasılilişkilendiğine odaklandı.Kitabı var eden iki kaynakbunlar.11 Eylül sonrası dönemdeyazıldığını da belirtmemizlazım, 2003’te Irak’ın işgalinide düşünürsek, bu sebeptenkitapta tartışılan konularçok daha dikkat çekici halegeldi. Tepkilere gelirsekdoğal olarak kimileri sevdi,kimileri sevmedi. Zannımcaeğlenceli bir kitap, pek tabiiki uzmanlar düşünülerekdeğil, daha geniş bir kitle,özellikle de iyi ve erişilebilirbir giriş olsun diye öğrenciler* Eugene L. Rogan’ın (Oxford Üniversitesi)editörü olduğu “Çağdaş OrtaDoğu” serisi (The ContemporaryMiddle East).6ZacharyLockmanile HangiOrtadoğu?üzerine söyleşi

evvelinde Avrupalı sömürgecigüçlerin Ortadoğu’yla vedaha genel olarak İslâmdünyasıyla kurdukları ilişkiyebakmalı. Bugünkü tema vemevzuların ekseriyeti yenideğil, muhtemelen dahagüçlü ve doğrudan yollardan,zaman zaman yeni biçimleralıyorlar. Bunları tarihselbağlamına koymak mühim.Kitapta Ortadoğuçalışmalarının tarihiniokuyoruz, acaba ZacharyLockman bu tarihinneresinde duruyor?Harvard’da siz doktorayagirdiğinizde (1983)akademik ortam nasıldı?Ortadoğu’da işçi sınıfınıntarihini çalışmaya nasılkarar verdiniz?Kitabı okuyanlara daimisurette diyorum, kitap benimbakış açımdan yazıldı; benimtecrübelerimi ve yorumlarımıyansıtıyor; bir başka bakışaçısından çok daha farklıbir tarih yazılabileceğineeminim. Amerikan 60’larının,özellikle de Vietnam Savaşınakarşı gelişen hareketin birürünüyüm, akademik olarakise “aşağıdan tarih” vetoplumsal tarih akımlarınıntakipçisiyim. Kitabın datartıştığı üzere, Said’inŞarkiyatçılık’ından önce,Ortadoğu toplumlarının,tarihinin ve siyasetinin eskişarkiyatçı okumalarına vemodernleşme kuramınaekonomi politik üzerinden,Marksist bir bakış açısındanyapılan eleştirileri bilecekkadar yaşlıyım. Lisansöğrencisiyken ve dedoktoraya başladığımda,hâlâ klasik şarkiyatçı vemodernleşme kuramcımetinler okutuluyordu.Edward Said’le veŞarkiyatçılık’la ve peşisıra gelen çalışmalarla işinrengi değişti. Daha lisansöğrencisiyken ve sonrasındadoktorada bunlardançok etkilenmiştim. Bubağlamda toplumsal tarihakımı içinde bulunmakanlamlı geldi. Mısır’daki işçisınıflarının tarihi üzerineçok az şey yapılmıştı.Aynı dönemde dünyadabirçok yerde işçi sınıfıtarihi çalışılıyordu, Mısırneden olmasın dedim. Aynızamanda Mısır kaynaklar vearşivler bakımından Arapdünyasında erişimin en rahatolduğu ülke. 70’lerin sonugibi gidip doktora çalışmamıgerçekleştirdim, bu da JoelBeinin’le birlikte yazdığımızkitaba evrildi.Tez hocanız kimdi?İlginç bir soru. Ben doktoraöğrencisiyken Harvard’dakadrosu bulunan birOrtadoğu uzmanı yoktu.Meşhur Hamilton Gibb60’ların ortasında hastalanıpvefat ettikten sonra –bendençok önce oluyor bu– uzunbir süre kimseyi almadılar,ta ki 90’larda Roger Owen,Oxford’dan gelene dek.Dolayısıyla 70’lerde ve80’lerde Harvard’daki birçokdoktora öğrencisi ekseriyetlekendilerini eğittiler, örneğinkadın tarihi çalışan JudithTucker, Suriye üzerineyazan Philip Koury, Lübnançalışan Leila Fawaz, Ürdünçalışan Mary Wilson vebirçok başka akademisyen.Hepimiz toplamda iki kişiyleçalıştık, biri Harvard’daydı,diğeri ziyaret ederdi.İlki Avrupa iktisat tarihiçalışan David Landes’dir.Siyaseten ve muhtemelendüşünsel bakımdan bir haylimuhafazakârdı. Fakat bizeyardım edecek kimse yoktu;Landes Ortadoğu’yla ilgiliydi,duruma el atıp bizleredoğru dürüst düşünselsiyasal bir ortaklığı olmadığıhalde danışmanlık teklifetti. Hakkını vermek lazım,bizimle aynı fikirde olmasada destekledi.Öteki kişi Albert Hourani’dir,zaman zaman ziyaret ederdive ziyadesiyle destek olurdu.Geleneksel olarak entelektüeltarih çalışıyorduysada, çoğumuzun aslidanışmanıydı. Farklı tarihyapma yollarının olduğununfarkındaydı ve kendisininyapmadığı şeyleri yapmamızhoşuna gidiyordu –bunaen basit anlamıyla arşivçalışması dâhil. Çokfarklı bir İngiliz akademikgeleneğinden –fikirler tarihi–geliyordu, fakat çok destekoldu, harika bir insandı.Bu halde doktorayı verdik.Tezi bitirdikten sonra dokuzsene Harvard’da çalıştım,sonrasında halen çalıştığımNew York Üniversitesi’negeldim. Mısır çalışmamdansonra her zaman ilgilendiğimbir mevzu olan Filistinsorununa yöneldim. Buradada emeği belli bazı konularıaraştırmak –Siyonizmin,8ZacharyLockmanile HangiOrtadoğu?üzerine söyleşi

9ZacharyLockmanile HangiOrtadoğu?üzerine söyleşiFilistin tarihinin ve İsrail’inçalışılışındaki yaklaşımlarameydan okumak– içinkullandım. Filistin tarihindeilişkisel dediğim bir yaklaşımısavundum: Filistin’deSiyonizmin ve Siyonistprojenin tarihini, yerliArap nüfus ve toplumlagerçekleşen ve derin etkileriolan etkileşimlerdenbağımsız olarak çalışamayız.İşçiler arasındakietkileşimleri bu argümanımdoğrultusunda inceledim.Aynı hattan diğer alanlardada çalışılabilir, demekistediğim işçi sınıfı tarihinindüşünsel bakımdan birönceliği olduğu iddiasındadeğilim, benim için bumeseleye bakmak zannımcakurucu bir etkileşimiincelemek ve bir argümansunmaktı.Joel Beinin’le nasıltanıştınız?Kendisini uzun zamandırtanıyorum. Tanıştığımızdaikimizde çok gençtik,Michigan’da doktorayapıyordu. Mısır’a 79’dadoktora araştırması içingeldim, bir sene sonra dao geldi. Neredeyse aynıkonuyu çalışıyorduk, oturupkarar verdik, konuyu ikiyeböldük: Ben erken döneme,o geç döneme baktı. Tezleriverince dünyada Mısır işçisınıfının tarihine dair ikikitaba muhtemelen gerekolmadığını düşünerektezlerimizi tek bir kitapolarak birleştirdik. Gençakademisyenler içinolabilecek en olağandışışeyi yaptık, hem düşünselhem siyasal olarak bir hayliuyuşuyorduk. Tabii birazriskliydi: Üniversitedeçalışıyorsunuz, yarım kitapyazmışsınız, ama uzunvadede zararını görmedik.Peki Şarkiyatçılıkçıkınca ne oldu? Doktoraöğrencisiydiniz, çok farklıbir iş yapıyorsunuz, amamerak ediyorum sizde vesizin neslinizde nasıl biretkisi oldu?Said’in Şarkiyatçılık’ı çokbüyük bir etki yaptı vebirçok tartışmanın, ihtilafınmevzusu oldu. Dediğimgibi, çoğumuz için büyükbir keşif değildi: Ekonomipolitik perspektifinden bizlerhâlihazırda şarkiyatçılıkeleştirisi yapmış, başkatürlü tarihleri nasıl yazarızdiye kafa yoruyorduk.Demek istediğim, bazı temelargümanlara vakıftık ve tabiiki de Said bazı yeni ve çokönemli şeyler söyledi. KitapAmerika’da beşeri bilimlerdekültürel veya linguistik dönüşdenilen süreçle örtüştü, busürece ivme kazandırdı.Hepimiz bu eserlepençeleşmek zorundaydık.Bunun artısı, eksisi var. İyiyanıyla anlam ve kültürgibi, ekonomi politiğingörmezden gelmeye meyilliolduğu sorular sorulmayabaşlandı. Ortadoğu ve İslâmçalışmalarındaki kültürelözcülüğün ötesine geçmek,bu özcülüğü eleştirmekiçin bu gerekliydi. Busebepten ekonomi politikyaklaşımlar sıklıkla insantecrübesi ve toplumsal anlamgibi son derece önemlialanları es geçti. 80’lerdeSaid, Foucault, Geertz vediğerleriyle ilişkilendirilen–geniş mânâda– kültür, dilve anlama yapılan vurgudönemin tüm tarihçi nesliniderinden etkiledi, kanımcabu olumlu bir gelişme.Bu yaklaşımların etkisindekikimilerinin temsilmeselesine dar bir anlamdaodaklandıkları doğrudur,siyasal bağlamındankopmuş ve maddi yaşamdazeminlendirilmemiş –ekonomi politiğin çalıştığıkonuları es geçen– çalışmalaryapıldı. Anlam sorularının,eskiden maddeci çözümlemedenilen yaklaşımla birarayagetirildiği üretken yollarolduğu fikrindeyim, bu ikisinitemelinde aynı şey olarakgörüyorum. Bunu başarmaktabii ki kolay değil, lakintarihçiler olarak hedefimizbu olmalı. Said’in eseri bu vediğer konularda düşüncemizeçok ciddi katkılarda bulundu,kendisi angaje kamusaldüşünürün çok güçlü birörneğiydi, hepimize ilhamverdi. Özellikle de Ortadoğuve Filistin meselesinde, 70’lerve 80’lerde önemli bir roloynadı. O günlerde “Filistinli”teriminin kullanılmasınındahi münasip görülmediğiçevreler vardı. Bugün durumçok değişti, Netanyahu bileFilistinlilerden ve bir FilistinDevleti’nden bahsediyor, amatabii ki kastetmiyor! Her neolursa olsun, Filistinlileri vehatta Filistin halkını tanımak

zorunda, Amerika’da durumeskiden böyle değildi. Said’ineseri tüm bu gelişmeleriçinde, siyasî ve epistemolojikolarak kilit bir rol oynadı. Öteyandan, Said’in çalışmasınımutlak ve nihai hakikatolarak almamak, farklızaman ve yerlere basitbir şekilde uygulamamaklazım. Diğer çalışmalar gibiele alalım, ciddi bir şekildeangaje olalım, işe yararolan hususları kullanıpgeliştirelim, faydasızkısımlarını eleştirelim. Budediğimi yapan birçok kişiSaid’in eserinin ne kadarüretken ve yerinde olduğunugöstermiştir.Tahmin ediyorum kibir lisans öğrencisi içinfazlasıyla zihin açıcı birkitap.Şarkiyatçılık lisansöğrencileri için kesinlikezor bir kitap, ben dersimdekullandım, bazı öğrencilermeseleyi anladı; amafazlasıyla yoğun ve zorbir kitap, birçok alanda–lisanların bilmediği–malumat gerektiriyor. Busebepten kitabımda Said’intemel argümanlarını,okuyucularımın korkularınıaşıp tüm zenginliği,karmaşıklığı ve çelişkileriyleŞarkiyatçılık’a varabilmeleriumuduyla, biraz dahaanlaşılabilir kılmaya çalıştım.Şarkiyatçılık Türkçeyekısa sürede çevrilmişti(1982) ve birçok kişiyiderinden etkiledi. Sizdoktora öğrencisiykenpostyapısalcılık modaolmuştu, siz daha çokMarksist bir okumayapıyorsunuz. Sınıf analizisizin için ve tarih için nedenönemli?Marksizm ve postyapısalcılıkarasındaki keskin ikiliğedikkat edelim derim.Postyapısalcılık önemli şeylersöyledi ve yüzleşilmesi gerek.Kimi Marksistler basitçekapıyı kapatıp bu konudabir şey duymak istemiyor.Bu bizi bir yere götürmez.Öte yandan, sınıf analizinin,maddeci analizin, –dünyanınnasıl çalıştığını anlamakistiyorsak– Marx’ın kaba vekatı yapısalcı veya iktisatçıanlayışından uzaklaşıldığıtakdirde, önemli olduğunudüşünüyorum. Marksistlerarasında da bu konularda çokerken dönemlerden itibarentartışmalar yapılmıştır vehepimizin bildiği alternatifMarksist geleneklermevcuttur. Foucault okuyanöğrencilerime HapishaneninTarihi’nde Foucault’nun“tüm bu anlattıklarımtoplumsal ve iktisadîdönüşümler esnasındaoluyor” dediği pasajı dikkatleokumasını salık veriyorum.Foucault’nun Marksist birevveliyatı var, kendisi birdönem bu gelenekle iştigaletmiştir. Tabii ki birçok şeyireddedip başka bir yöndedevam etti, ama önemli olanreddettiği şeyi biliyordu.Bu dediğim, eleştirininkıyısından geçmedenFoucault veya diğerdüşünürleri sahiplenenleriçin geçerli değil: Foucault’yakutsal bir metinmiş gibibakıyorlar, Sovyetlerzamanında nasıl Lenin’denalıntı yapılıyorsa, aynı şekildebugün Foucault’dan alıntıyapılıyor. Bu üretken bir tarzdeğil: Lenin’den öğrenilecekşeyler var, Foucault veEdward Said’den öğrenilecekşeyler var, ama hiçbirdüşünür size mutlak ve nihaihakikati veremez.Yukarıda değindiniz amaişçi sınıfı meselesini tekraraçmanızı isteyeceğim.Joel Beinin’le yazdığınızçığır açıcı kitap Ortadoğuçalışmalarına çok ciddibir müdahaleydi. Hangisorular çalışmanıza yönverdi? Aşağıdan tarihve yeni toplumsal tarihkavramlarını açar mısınız?Her ikisi de, hareketdenilebilirse, geç 50’ler10ZacharyLockmanile HangiOrtadoğu?üzerine söyleşi

11ZacharyLockmanile HangiOrtadoğu?üzerine söyleşive 60’larda birbirleriyleilintili saiklerden neşetettiler. Aşikârdır ki E. P.Thompson’un çalışmasıbu noktada kilittir. Buprojenin bir boyutugeleneksel tarih yazımındayer bulamamış insanlarınyaşamlarını, tecrübelerinive mücadelelerini gerigetirmekti. Buna işçisınıfları dâhildir, bugünyapılan çoğu yeni çalışmakadınlara odaklanıyor,feminist tarihçilik de buyaklaşımdan etkilendi. Bueğilim Marksizmden degenel olarak etkilenmiştir:Üretilen ve yenidenüretilen toplumsal düzen,çatışmanın –işlevselciliktekigibi bir anormallik olarakdeğil– olağan bir fenomenolarak görülmesi, vesaire.Sistemleri yeniden üreten vedeğişimi yapan dinamiklerneler? Farklı insanlar bunungerçekleşmesinde nasıl rolalıyor? Diğer bir deyişle,toplumsal tarih sadece vesadece toplumsal elitlerintarihine odaklanmış birtarihten kurtulmaktır.Aynı dönemde bağımlılık vedünya-sistem kuramları daçıkmıştı, tüm bunlar yenisorular sormada ve sorularadaha geniş bir perspektiftenbakmada yardımcı oldular.Said’den önce gelenekselOrtadoğu tarihine yapılmışbir eleştiri, bu tarih yazımında“Batı’nın gelişine dek”Ortadoğu toplumlarınınbirbaşına yaşayan, kendikendine takılan bağımsızgruplar olarak tasviridir.Gerçek şu ki bu toplumlarher zaman için yörüngelerinişekillendiren daha büyüksistem ve ağların parçasıolmuşlardır. Osmanlı tarihinianlamak istiyorsan, geniş birbağlamda ele alacaksın.Joel Beinin’le yazdığımızNil Nehrinde İşçiler * kitabıgenel olarak okumasıyazması olmayan vedolayısıyla istihbaratınkidışında herhangi bir arşivegirebilecek (girmeyi denedimolmadı) kaynak metinlerüretmemiş insanların tarihinikurtarma teşebbüsüydü.Böyle bir çalışma yapmanınbirçok zorlukları var, fakatgörevimizin önemli birkısmı tarihi kurtarmak.Diğer yandan elitlerintarihinin ötesine geçmekistedik. Modern Mısır’ınoluşumunda diğer toplumsalkesimlerin nasıl yer aldığınıyazalım istedik.Emekçi Siyonizmi üzerineyazdınız ve Yahudisosyalistleri çalıştınız. Butarihi bilmek günümüzbağlamında neden önemli?Yoldaşlara ne oldu?Filistin ve Siyonizmmeselesiyle özellikleilgileniyorum ve Mısırkitabımdan sonra bu konuyaodaklandım. Yoldaşlar veDüşmanlar: Filistin’de Arap*Zachary Lockman ve Joel Beinin,Workers on the Nile: Nationalism,Communism, Islam, and theEgyptian Working Class, 1882-1954, 1998.ve Yahudi İşçiler 1906-1948 **kitabımda “ya böyle olsaydı”tarzından bir tarihten uzakdurdum. Ulusalcılıklarıaşan muhteşem bir sınıfmücadelesi potansiyeliolduğunu söylemiyorum,durumun şimdikinden farklıolabileceği yollu bir argümansunmadım. Siyonist-Filistinli çatışmasınındiğer her şeyi aşan birdurumu doğurmasındaşaşılacak bir şey yok. Öteyandan, çatışmadan başkagerçekleşen olayları daanlatmak önemli. Dahaönce belirttiğim gibi dahageniş anlamda Siyonizminve Yahudi toplumununFilistin’deki gelişiminin,Filistin toplumunungelişiminden bağımsızçalışılamayacağına dairdaha geniş tarihyazımsalbir argüman sunuyorum.Bu fikri icat ettiğimisöyleyemem, amacımbu fikri işçiler ve işçihareketlerinin arasındakietkileşimler aracılığıyladerinlemesine ele almaktı.Bugünlerde benzerişekillerde, yirmi yıl önceçok nadir bulunan, hemArapça hem İbranicebilen öğrencilerin yaptığıharika çalışmalar yapılıyor.Bunun yanı sıra, artık siyasîgörüşleri her ne olursa olsun,milliyetçi olmayan bir bakışaçısından iş yapan, birçok**Zachary Lockman, Comrades andEnemies: Arab and Jewish Workersin Palestine, 1906-1948, Universityof California Press, 1996.

farklı kaynak kullanan çokOrtadoğu çalışmalarındaAlmanya veya Türkiye’densayıda araştırmacı var.da görebiliyoruz.konuşuyor olsak, olaylar çokOrtadoğu çalışmalarındafarklı tezahür ederdi. KitabınHangi Ortadoğu?’ya gerişarkiyatçılıktan ziyadebüyük çoğunluğu, yarısıdönersek, kitap temelindemodernleşme kuramıAmerika, Amerika’da üretilenalan çalışmalarınınhâkim paradigma olmuştur,bilgi biçimleri hakkında,oluşumuna bakıyor, bizeçünkü alan çalışmalarındakibu dönemde dünyayakısaca şarkiyatçılığın nasılçoğu kişi çağdaş dünyaylayayılan Amerikan iktidarıyladönüştüğünü ve Ortadoğuilgileniyordu, geçmişnasıl bir bağlantı içindeçalışmalarının kuruluşunugünümüze ışık tuttuğubulunduklarını gösteriyor.anlatabilir misiniz?surette dikkate alınırdı.Alan çalışmaları Amerika’daII. Dünya Savaşı’nın ardısıra kuruldu ve Amerikanordusunun dünyayıbölümlendirişini yansıtır,aynı şema devletçe debenimsenmiştir, devletindünyayı görüşündekurucudur. ABD yeni küreselsüper güç oluvermişti.Amerika’nın ciddi şekildeetkinleştiği bölgelerin dilini,tarihini siyasetini bilençok az insanı vardı ve bualanlarda acilen uzmanlaryetiştirilmesi gerekiyordu.Tam da bu sıralarda SoğukSavaş başlıyor. Dolayısıylabu dönemde alan çalışmalarıBu toplumbilimcilerinekseriyeti şarkiyatçılığı veonun araştırma çerçevesinive sorularını hafifealmıştır. Onlar daha çok,mesela ABD’nin ittifakkurabileceği toplumsalgüçler kimlerdir gibi sorularayöneldiler –Amerikançıkarlarına dost, münasipbir şekilde modernleşmeyitaşıyabilecek, komünistolmayan, toplumsal güçler.Çok iyi giden bir proje değil,ama 50’lerde 60’larda önemli.Şarkiyatçılık devam etmiştir.Fakat alan çalışmalarıylaaralarında ciddi bir gerilimsözkonusuydu.Kitapta “yorumlayıcıparadigmalar” (interpretiveparadigms) teriminikullanıyorsunuz, bu basitbir şekilde “söylem” değilve zannımca buradaçıkar meselesine işaretediyorsunuz. Bu yöntemseltercihin sonuçları nelerdir?“Bilgi siyaseti”nden neanlamlıyız?Söylemin iktidara nasılbağlandığına bakmalıyız,toplumsal bir grubunya da belli bir iktidarsisteminin maddi çıkarlarınabakalım. Kitapta bu sonderece karmaşık kuramsalsorulara, daha genişiçin önce vakıflar sonradevlet tarafından çokFilologlar gibi mi?bir kitleye seslenmesidüşünüldüğünden, derinlikliciddi burslar sağlandı,Evet, filologlar, edebiyatçılarabir şekilde eğilmedim.dil eğitimi verildi ve bukarşı toplumbilimciler. BazenBasitçe şunu tartışmakbölgelerde araştırmalarkarmaşık şekillerde birlikteistedim: Neden bazı bilgiyapıldı. Yapılanlarınçalışabiliyorlardı, 70’lerdebiçimleri vücut buluphepsi açıkça siyasî veyadurum böyleydi, tam da dahayeniden üretiliyor veplanlama (policy) odaklıönce belirttiğim eleştiriler vede güçlü hale geliyor dadeğildi, fakat genel bağlamalternatif paradigmalar bubaşkaları değil? Bazı oluşlarınböyleydi. Rusya çalışmalarımerkezinde XIX. yüzyıldönemde çıkıyor. Birçok kişi,özellikle genç akademisyenlernasıl vücuda geldiğinianlamak için sebeplerineRus edebiyatı çalışanlareski yaklaşımlardan memnunbakmak lazım, bunu tabii kida vardı, Sovyetlerin ulussiyasetini inceleyenlerdenSovyet-İran ilişkilerinekadar farklı konularıçalışanlar da. Aynı durumudeğildi, ABD’de ve dünyadaolup bitenlerden doğalolarak etkileniyorlardı.Tabii ki bu benim Amerikanperspektifim, Fransa,de kaba, basit, indirgemeciyolla yapamayız. Bu süreçlerher zaman için oldukçakarmaşıktır, her zaman içindolayımlar sözkonusudur,12ZacharyLockmanile HangiOrtadoğu?üzerine söyleşi

13ZacharyLockmanile HangiOrtadoğu?üzerine söyleşikarmaşıklıklar ve çelişkilerher yerde var. Said bubağlantılardan bazılarınıçok hızlı bir şekildeyapmakla suçlanmıştı,örneğin Şarkiyatçılık’ta bazıpasajlar şarkiyatçılığın antikYunanlılara kadar gittiğiniima ediyor. Açıktır ki bubir tarihçiyi sevindirecekcinsten bir formülasyondeğil. Olaylara farklı biraçıdan yaklaşmayı denedim,Said’den ve birçok başkatarihçiden de faydalandım,başarılı olup olmadığımaokuyucular karar versin.Ben kitaptakiçözümlemelerinizi son derecedengeli buldum. Kitaptaeksikliğini hissettiğim birmevzu alan çalışmalarınınAmerika dışında yayılması.Örneğin, Rockefeller sadeceAmerika’da değil dünyanınbirçok yerinde enstitüleridestekledi. Amerika dışındabirçok vakıf ve üniversitekuruldu. Bu yapılarınsistemdeki rolü neydi?“Yerli”lere neden ihtiyaçduyuldu?Çok önemli bir husus, mekândarlığı sebebiyle kitabınele almadığı konulardanbirisi de bu. Vakıfların vediğer kurumların dünyaçapında ağ ve kurumsalyapılar kurduklarını, yerelakademik ve entelektüelçevrelerle ilişkiye geçtiklerini,bu kişi ve kurumların farklıprojelerin parçası halinegeldiğini biliyoruz. Şüphesizbu mesele daha çok dikkatihak ediyor.Kitabın sorunsallaştırdığıönemli bir kavram damedeniyet. Özellikle 80’lerlebirlikte Türkiye’de bukavram kullanıma girdive bugünlerde ciddi bir“medeniyet enflasyonu” var.Bu kavram neyi irdeliyor?Bu kavramla anlatılmakistenen, sorgulanan ne?Kavramın kökenlerini venasıl Batı’nın dünya bilgisibakımından örgütleyicimerkezi bir kategori halinegeldiğini göstermeyeçalıştım. Tabii ki kavramınbaşka yerlerde farklı biçimleride mevcut. Kuşkusuz İslamcıbir karşı tepki var. Çerçeveaynı, ilişkinin yönü değişmiş:“Biz, İslam dünyası, iyimedeniyetiz, Batı kötümedeniyet. Biz ahlâkenonlardan ilerdeyiz.”Kavramın daha ümitvarkullanımları da var,mesela “medeniyetlerdiyalogu”ndaki gibi husumetve farklılıkların üstesindengelmesi umuluyor. Fakat buyaklaşım da oldukça sorunlu:Bahsettiğim temel çerçeveyikoruyor ve bunun mevcutdünyayı anlamakta bizeyardımı dokunduğundanemin değilim. Her hâlükârdamedeniyet kökleşmiş birkavram haline geldi veyakın zamanda ortadankaybolması zor gözüküyor.Oksidentalizme evriliyor.Evet, ekseriyetleoksidentalizm halinialıyor, “Batı” tek bir şeyeindirgeniyor. Batı’nınişe yarar bir tarihininyazılabileceğinden emindeğilim.Zannediyorum kikitabınızın yıldızıBernard Lewis sözkonusuolduğunda kavramın nekadar verimsiz sonuçlardoğurduğunu görebiliyoruz.Lewis’e geldiğimizdeher şey farksızlaşmamışetkileşmeyen bütünlerintarihine indirgenebiliyor.Bildiğin üzere SamuelHuntington “medeniyetlerçatışması” ifadesiniBernard Lewis’den ödünçalıyor ve meşhur ediyor.Huntington, Lewis vebenzeri kişilerin çok güçlübir “biz ve onlar” ayrımıvar, bu ayrım medeniyetselhatları varsayıyor. Bubakış açısının doğurduğumeşum neticeleri her ikitarafta da gözlemleyebiliriz:Bin Ladin’de aynı fikriyatıpaylaşıyor, tek fark onun içinİslâm’ın üstün gelmesi.

Amerika’da Ortadoğuçalışmalarına karşı özelliklesağcı siyasetçiler tarafındanciddi bir saldırı sözkonusu.Yakın zamanda Ortadoğuçalışmalarına verilen devletdesteği azaltıldı (Title VIFellowships). Kurumsalbakımdan Ortadoğuçalışmaları ne durumda?Dediğim gibi akademiközgürlüklere yapılan saldırıve tehditler devam ediyor,gene de bugünkü durumun8-10 sene öncesine göreçok daha iyi olduğunuyıl boyunca mevcudiyetinikorumuş bir Ortadoğuçalışmaları aygıtı var. Büyükihtimalle yapı devam edecek,ama daha az öğrenciyle.Devlet üniversiteleri içindaha zor bir dönem, özelüniversitelerin nispeten dahafazla kaynağı var.Bunların yanı sıra, kitapta datartıştığım üzere, Ortadoğuhususunda bilgi kaynağıolarak üniversitelerin yerinidüşünce kuruluşları aldı.Üniversitelere buralaragidip çalışacak insanlaryetişsin diye ihtiyaç var.Eskiden üniversitedeçalışan akademisyen veentelektüeller devlete bilgive çözümlemeler sunardı,bu kişiler büyük kuramlarpeşindeydiler. Bugünkügeçtim. Bir zamanlar İslâmve kadına dair klişeler sonderece kökleşmiş haldeolduğundan, son derecegeri kalmış bir Ortadoğuçalışmaları vardı. 80’lerdebaşlayan feminist yönelimhızla ivme kazandı ve alanıdönüştürdü, genel olarakAmerikan tarihi alanındaolduğu gibi. Toplumsalcinsiyet bugün merkezi birkategoridir, ne çalışıyorsakçalışalım, ilişkilerin herzaman için toplumsalcinsiyetin eleğindengeçtiğini biliyoruz, aynısınıf kavramında olduğugibi. Kitapta bu konuyukısa tuttum; çünkü banaçok aşikâr geliyor, başkayerlerde genişçe tartışıldığınıdüşünüyorum.düşünce kuruluşları çokdaha dar bir bakış açısındanpolitikalara bakıyor, butehlikeli bir gelişme.Öte yandan medya da birBelirttiğiniz gibi, İslâm vekadın arasındaki idealizeilişki hâlâ mevcut.Bu kamusal alanda hâlâ çokciddi bir husus.söylemeliyim. Öte yandan,fonlardaki kesinti birçokprogramı zayıflattı, tabibunda 2008 krizinin de çokciddi payı var. İşler nereyegidecek göreceğiz, çünkühâlihazırda Arapça, Türkçe,Farsça bilen Amerikalılarınazlığından yakınan hükümetbirimleri var. Bunun yanısıra, bir kere kurulanı yıkmakkolay değil, ülkede son ellihayli görünürler.Evet, bugünlerde ana akımmedyada sürekli “uzmanları”görüyoruz.Feminist çalışmalarınönemine kitapta kısacadeğiniyorsunuz, sizdenbiraz açmanızı rica edeyim,bu yaklaşım alanı nasıldönüştürdü?Feminist çalışmalar ve genelolarak toplumsal cinsiyetevurgu diğer alanları olduğugibi bizim alanımızı daderinden etkiledi. Bu yüzdenkitapta konuya değinipÖzellikle de Afganistan’ınişgali noktasında fazlasıyladillendiriliyor.Haklısın, Amerikan’ınAfganistan’daki savaşınımeşrulaştırmada kullanılanbir mevzu da kadınlar.Bir başka örnek: NewYork Üniversitesi’ninAbu Dhabi kampüsü var,okul yönetiminin ArapEmirlikleri’ndeki kadınlarıözgürleştireceklerini duydum–bu tam bir saçmalık, tam dabundan para kazanıyorlar.Üniversitelerde bu türden birMüslüman kadın imajının14ZacharyLockmanile HangiOrtadoğu?üzerine söyleşi

15ZacharyLockmanile HangiOrtadoğu?üzerine söyleşigenellikle yanlış olduğubiliniyor, lakin toplumdabu imajlar fazlasıyla yaygınve üniversitelerin toplumaolan etkisini düşünmemizgerekiyor.Zannediyorum kiAmerika’da sıfıra yakın.Sınırlı diyelim, bununyanında Amerikankültüründe ve kamusalyaşamında çok güçlü birentelektüel karşıtlığı var.Hep vardı, ama özellikleAmerikan siyasetinindurumu ve Cumhuriyetçipartiyi yönetenlersebebiyle daha da güçlendi.Dolayısıyla entelektüellereve üniversitelere yapılansaldırılar, üniversitesisteminden yapılankesintiler, 30-40 yıl öncesinegöre çok daha meşru halegeldi.“Osmanlıkaynaklarına benzerbir arşiv bölgede yok”Kitabın sonlarına doğruArapça ve Osmanlıcanınbirlikte kullanıldığıçalışmaları yeni akımlardanbiri olarak işaretediyorsunuz. Coğrafyalar vediller arasında giden işlerartıyor. Özellikle 90’lardanitibaren Osmanlı tarihyazımı son derece bereketlibir alan haline geldi.Ortadoğu çalışmalarındamevcut eğilimler neler veOsmanlı tarihi neden bukadar önem kazandı?Son yıllarda araştırmacılıkbakımından ciddi ilerlemelerkaydedildi. Araştırmakaynakları arttı. Osmanlıarşivlerinde tarihselaraştırmalar ancak 60’lardave 70’lerde başlayabildi;Osmanlı kaynaklarına benzerbir arşiv bölgede hiçbir yerdeyok. Bunun yanı sıra ulusalcıtarihsel yorum çerçevelerinemeydan okunuyor veüstesinden gelinmeyeçalışılıyor. Örneğin Arapülkeleri noktasında,uzun yıllar boyunca hemArap hem de yabancıaraştırmacılar Osmanlıdönemini görmezdengeldiler. Son zamanlarda,Osmanlı idaresi altındakidöneme ciddi bir yönelimvar, ulusalcı olmayan birbakış açısından olaylarayaklaşılıyor ve tarihinbugüne dek –neredeyse–incelenmemiş bağlantı veboyutları ele alınıyor. Enüretken tarihçiler iyi eğitimiolup, hem Osmanlı hem deArap arşiv ve kütüphanelerinikullanabilenler. Mahkemekayıtları üzerine çok zenginçalışmalar yapılıyor, bölgeningeçmişine dair fikirlerimizzenginleşti, yeni araştırmaalanları açıldı. ÖrneğinOsmanlı devleti ve yereltoplumsal güçlerin ilişkisininne kadar karmaşık ve farklıolduğunu artık biliyoruz.Tüm bunlar gelenekselanlamda tarihi yerle bir etti.Tek bir kitaptan bahsedeyim:Osmanlı Mısır’ında Doğa veİmparatorluk: Ekolojik birTarih, yazarı Alan Mikhail. *Kitap 18. yüzyıl Mısır’ınınekolojik tarihini sunuyor.Osmanlı arşivini ve Mısırkaynaklarını kullanarakİstanbul’daki ve yereldekiyetkililerin, köylüler vebaşka kesimlerle beraber,Mısır’ın özellikle verimlibir bölgesinde sulamayınasıl etkili bir şekildesürdürdüklerini anlatıyor.Toplumsal ve kültürelyaşam noktasında dabirçok seçkin çalışmayapılıyor. Tüm bunlarBatı’yı “taşralaştırma”yada yarıyor bir bakıma,çünkü bu çalışmalarla hemOsmanlı İmparatorluğuhem de Avrupa dahageniş bölgelerarası veküresel bağlamlardakonumlandırılıyor, böylecedikkat çekici karşılaştırmalıçalışmalar için alan açılıyor.Osmanlı tarihi zannımcainanılmaz bir alan, birdahaki yaşamımda kesinlikleOsmanlı tarihçisi olmayıplanlıyorum! ToparlarsakOrtadoğu tarihi entelektüelolarak bugün oldukçaheyecan verici bir hale geldi.Uzun bir süre düşünselbakımdan izole ve hatta gerikalmıştı. Bugün tarihçiler,özellikle de gençler, ötekialanlarda olan bitenleriyakından takip ediyor,Ortadoğu üzerine yapılançalışmalar diğer alanlarıdüşünsel ve yöntemselbakımdan etkiliyor. Bir* Alan Mikhail, Nature and Empire inOttoman Egypt: An EnvironmentalHistory, Cambridge UniversityPress, 2011.

önceki nesle göre bugün çokdaha iyi bir yerdeyiz.Batı’da ötekine bakıştaşarkiyatçılık dışında –Said’den sonra– bir tasavvuralanı üretilebildi mi? Başkabir deyişle Avro-Amerikanmerkezcilik aşılmadanşarkiyatçılığı aşmak neoranda mümkün?Mücadele hep devam edecek,değil mi! Tabii ki Avrupamerkezcilikdevam ediyor vebirçok bakımdan Batı tarihselbir kategori olarak dahayeni sorgulanmaya başladı.Birçok yönden araştırmacılar“Batı’nın yükselişi” hikâyesinitartışmaya açtılar, lakinhem akademi içinde hem dedışında hâlâ çok güçlü biranlatı bu. Akademide dahimodern tarih sadece Batı’nınyükselişi tarihi olmasındiye yapılan müdahalelerdaha yeni başladı. Avrupamerkezcitarih görüşününzayıflayıp yerine başka birparadigmanın gelmesi içinönümüzde çok uzun bir yolvar. Bu birkaç neslin işi. Fakatbazı önemli başlangıçlaryapıldı. Bu esnada akademidışında Avrupa-merkezcilikkemikleşmişti, hatta 11Eylül’le ve müteakipçatışmalarla daha dagüçlendi. Çoğu Amerikalı içinbilinmeyen bir nedendenötürü “biz”i nedensiz yereöldürmek isteyenler var,belki “çılgın dinleri”, belki de“arızalı kültürleri” yüzündenböyleler, vb. Herkes başka birperspektifi açmak için zamanve enerji sarfediyor, dediğimgibi, mücadele devam ediyor.“Arap baharınınanlamını10-20 yıl dahabilemeyeceğiz”Eğer kitaba yeni bir önsözyazmanız istenseydi, ArapBaharı’na nasıl değinirdiniz?Kitap Ortadoğu istisnacılığıdiyebileceğimiz bir fenomenitartışıyor: Bölgeye farklıyollardan nasıl biriciklikatfedildiğini biliyoruz.Bu tasvirde fanatizm,otoriteryenizm vb. özcünitelemeler yaygın. 2011öncesinde birçok seçkinsiyaset bilimci bölgedeotoriteryenizmin nedengüçlü olduğuna ve nedenbu rejimlerin durağan vesağlam olduğuna dair kitaplaryazmakla meşguldü.Ben bir tarihçiyim, uzun sürelibir perspektiften bakıyorum,tahmin edebileceğimiz tek şeydeğişimin kendisi, neyin nezaman olacağını bilemeyiz. Benyıllardır Mübarek’in düşüşünübekliyordum, umuyordum.Benim için büyük bir sürprizolmadı, Mısırlıların istibdatakarşı verdikleri uzun direniş vemücadele tarihini biliyorum,efsanevi sabırları bir noktadatükeniyor. Mısır tarihindebirçok kez halkın sokakları elegeçirip kuralları değiştirdiğinigörebiliriz veyahut gündelikpratikleriyle egemen sınıflarıbazı konularda düzenlemeyapmaya mecbur bıraktıklarınıbiliyoruz. Eğer kitabıma yenibir önsöz yazıyor olsaydımbunlardan bahsederdim veneden birçok araştırmacının,özellikle de siyaset bilimcilerin,bazı çok iyi arkadaşlarım dadâhil olmak üzere, süreklilikve istikrara odaklanıp bölgedeartan “hava sıcaklıkları”nıfarkedemediğini anlatırdım.Bu olayları her zamanki gibiuzun bir döneme yayardım.Şu sıralar Mısır’da olanbitenler hususunda kötümserolmak kolay. Ama bir düşün,Türkiye’de generallerin iktidarıbırakması ne kadar zamanaldı, olanlar normal. Arjantinve Şili’de katil generallerinyargılanması keza çok uzunbir zaman aldı. Mısırlılarsabırlı olsun demiyorum,demokrasi ve toplumsal adâletistiyorlarsa mücadelesinivermek zorundalar. Tarihçiolarak benim işim olayları uzunsüreli oluşlar çerçevesindedüşünmeyi hatırlatmak.Muhtemelen, Arap Baharı’nınanlamını daha 10-20 yılbilemeyeceğiz, bugünkümücadeleler kesinlikle işlerinalacağı yönü belirleyecek, amaneticeyi tahmin edemeyiz.Son olarak, bundan sonrakiprojeniz nedir?Hayatımın bu noktasındaeve yakın bir yerde kalmakzorundayım. Bir süredir,Amerika’da Ortadoğuçalışmalarında etkin örgütve kurumların arşivleriüzerine çalışıyorum. HangiOrtadoğu?’dakinden dahaderinlikli bir şekilde Ortadoğuçalışmalarının tarihine bakmayaçalışıyorum. Bu proje henüzerken bir aşamasında, buradanyararlı sonuçlar çıkarabileceğimiumuyorum.16ZacharyLockmanile HangiOrtadoğu?üzerine söyleşi

25 Haziran 201211.00-12.30-Zeyrek SalonuTanışma ve Program Hakkında BilgilendirmeBSV 2012 YAZ PROGRAMIMUHAFAZAKARLIK25-30 Haziran 201214.00-15.30-Zeyrek SalonuDr. Bengül Güngörmez (Uludağ Üniversitesi Sosyoloji Bölümü)Siyasal Bir İdeoloji Olarak Muhafazakârlık16.00-17.30- Zeyrek SalonuDr. Mustafa Özel (Bilim ve Sanat Vakfı)Muhafazakârlığın Ekonomi Politiği18.00 - Zeyrek SalonuFilm GösterimiSugata Sanshiro I (Akira Kurosawa, Japonya, 1943, 79’)10.30-12.30 Tartışma Grupları26 Haziran 2012(Katılımcılar T-1, T-2, T-3 şeklinde üç gruba ayrılıp, her grupbelirlenen üç konuyu üç gün boyunca dönüşümlü olarakkoordinatörler eşliğinde tartışacaktır.)Tartışma Grubu I-Zeyrek SalonuDin ve MuhafazakârlıkTartışma Grubu II-Şakir Kocabaş SalonuSiyaset ve MuhafazakârlıkTartışma Grubu III-Araştırma II SalonuSanat ve Muhafazakârlık14.00-15.30-Zeyrek SalonuDr. Fırat MollaerKemalizm ve İslâmcılık Karşısında TürkMuhafazakârlığı16.00-17.30-Zeyrek SalonuProf. Dr. Süleyman Seyfi Öğün(Maltepe Üniv. Uluslararası İlişkiler ve AB Bölümü)Bir Siyasal Kültür Olarak Türk Muhafazakârlığı18.00-Zeyrek Salonu Film GösterimiGelin (Lütfi Akad, Türkiye, 1973, 92’)27 Haziran 2012Tartışma Grupları10.30-12.30Zeyrek Salonu, Şakir Kocabaş Salonu, Araştırma II Salonu14.00-15.30 Zeyrek Salonuİsmail Yaylacı (Minnesota Üniversitesi Siyaset Bilimi Bölümü)Muhafazakârlık, Din ve Demokrasi16.00-17.30-Zeyrek SalonuDoç. Dr. Burhanettin Duran(İ. Şehir Üniv. Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler Bölümü)İslamcılık ve Muhafazakârlık18.00 Zeyrek Salonu Film GösterimiBir Ayrılık (Asghar Farhadi, İran, 2011, 123’)28 Haziran 2012Tartışma Grupları10.30-12.30Zeyrek Salonu, Şakir Kocabaş Salonu, Araştırma II Salonu14.00-15.30-Zeyrek SalonuM. Lütfi Şen (İBB Kültür AŞ, Küratör)Sanatın Varoluş Dinamiğinden Muhafazakârlığa Bakış16.00-17.30 -Zeyrek SalonuProf. Dr. Bülent Tanju(Mardin Artuklu Üniversitesi Mimarlık Bölümü)Muhafaza Endişesi ya da Abide Olarak Mimarlık18.00-Zeyrek Salonu Film GösterimiGülün Adı (Jean Jacques Annaud, Doğu Almanya-İtalya-Fransa,1986, 130’)29 Haziran 201210.30-12.30-Zeyrek Salonu Film TartışmasıAli Pulcu (Bilim ve Sanat Vakfı)14.00-15.30-Zeyrek SalonuDr. Alim Arlı (Pamukkale Üniversitesi Sosyoloji Bölümü)Yeni Muhafazakârlık ve Kent16.00-17.30-Zeyrek SalonuYrd. Doç. Dr. Aytaç Yıldız(Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyoloji Bölümü)Muhafazakârlık Eleştirilerine Eleştiriler18:00-Zeyrek SalonuGenel Değerlendirme ve Tartışma30 Haziran 2012Sapanca Gezisi

KAM Ortadoğu KonuşmalarıBir Gazetecinin Gözünden“Arap Baharı”: Suriye,Libya ve Yemen İzlenimleri7 Ocak 2012Değerlendirme: Bilal YıldırımMehmet Akif ErsoyKAM “Ortadoğu Konuşmaları”nınbeşincisinde, Arap Dünyası’ndaki halkayaklanmaları sırasında Libya, Yemen veSuriye’de TRT Türk’ün muhabirliğini vetemsilciliğini yaparak gelişmeleriyerinde takip eden ve geçtiğimiz günlerdeTRT’nin Kahire temsilciliğine getirilenMehmet Akif Ersoy’u ağırladık. Ersoy,“Arap Baharı” sürecinin oldukça sancılıgeçtiği üç Arap ülkesindeki muhabirliğisırasında şahit olduğu olayları anlattı veyaşanan gelişmelerin özelde Libya, Yemenve Suriye’yi, genelde ise Ortadoğu’nungeleceğini nasıl etkiyebileceğine dair tespit veöngörülerini bizimle paylaştı.KüreselAraştırmalarMerkeziKAMİzlenimlerini aktarmaya Libya’dan başlayanErsoy, uluslararası medyada Kaddafirejiminin uçakları tarafından bombalandığısöylenen Trablus’a girdiklerinde başkentingayet sakin olduğunu, otuz beş günkaldıkları ülkede hiçbir güvenlik sorunuylakarşılaşmadıklarını ifade etti. 17 Şubat’taBingazi’de başlayan gösterilerde birçokinsanın öldürüldüğünü, ancak mensuplarıöldürülen aşiretlerin yönetime cephe almasıüzerine Libya lideri Muammer Kaddafi’nindiyalog toplantılarıyla aşiret reislerini kenditarafına çektiğini ve cephelerdeki çatışmalarhariç operasyonların kesildiğini; ardındanKAM Yuvarlak Masa ToplantılarıORTADOĞU KONUŞMALARIBir Gazetecinin Gözünden “Arap Baharı”: Mehmet Akif Ersoy • 7 Ocak 2012Suriye, Libya ve Yemen İzlenimleriİktisadi Açıdan Türkiye-Ortadoğu İlişkileri Süleyman Beşli • 29 Şubat 2012KİTAP-MAKALE SUNUMLARIİncirlik Üssü: ABD’nin Üs Politikası ve Türkiye Selin M. Bölme • 17 Mart 2012Targeted Sanctions in the 21 st Century: Francesco Giumelli • 11 Nisan 2012Challenges and OpportunitiesAVRASYA KONUŞMALARIRusya Seçimleri: Putinli Yıllara Devam İlyas Kamalov-Vügar İmanovMuzaffer Şenel • 28 Mart 2012“Arap Baharı” Sürecinde Rusya’nın Aleksandr Sotniçenko • 10 Nisan 2012Ortadoğu Politikası18KüreselAraştırmalarMerkeziKÜRESELE KURAMSAL BAKIŞLARHow to Think about Global Politics? Michael Dillon • 11 Şubat 2012KAMTEZATStratejik Ortaklıklarda Öğrenme Üzerinde Nurcan Özkaplan Yurdakul • 18 Ocak 2012Kültürün Etkisi: Renault-Nissan ÖrneğiETKİN YÖNETİM SÖYLEŞİLERİEtkin Takım Çalışması ve Liderlik Kadir Fazlı Danışman • 14 Ocak 2012ÖZEL ETKİNLİKGENAR Anketleri Işığında Türkiye’nin Mustafa Şen • 25 Ocak 2012Siyasi, İktisadi ve Sosyal Görünümüİki Mimar Viyana’yı GeziyorSalih Pulcu & Ahmet Kerim Pulcu25 Şubat 2012Yetimlere Dünyanızda Yer Açın Murat Yılmaz • 25 Nisan 2012PANELİşgalin 9. Yıldönümünde Irak 9 Mart 2012

Libya ordusunun isyancılara yönelikaskerî operasyonlara yeniden başlamasıylaisyancıların apar topar Bingazi’ye geriçekildiklerini anlattı. Ersoy’a göre, eğerFransa 16 Mart tarihinde BM’de uçuşa yasakbölge kararını aldırıp Bingazi’deki tanklarıvurmasaydı, Libya’daki isyan hareketi o günsona erdirilebilir ve şehirde isyancılara karşıbir katliam gerçekleşebilirdi.Ersoy’a göre Bingazi’de başlayan isyanhareketi, iç kaynaklı olup Tunus’taki devrimya da Mısır’daki “askerî darbe”den çok farklı.Ülkenin sosyal dokusunu ve yönetim şeklinibilmeden yapılan birtakım analizlerdeolduğu gibi bunun yoksullukla bir ilgisi yok;çünkü Libya halkı zaten iyi şartlarda yaşıyor.İsyanın temel nedeni, özgürlük gibi gayethaklı talepler; ayrıca ülkedeki İslâmî hareketibastırmak üzere periyodik olarak yapılanoperasyonlar da Libyalıları rahatsız eden birdiğer unsur.Yemen’e gelince, Cumhuriyet Muhafızlarıkomutanının muhaliflerin safına geçmesiüzerine 2011 Mart’ında devrileceği beklenenCumhurbaşkanı Ali Abdullah Salih, aylarsüren protestoların ardından Aralık ayındayargılanmama şartıyla anlaşarak görevibıraktı. Ancak Ersoy’a göre, birbirlerinetahammülü olmayan ve iktidar mücadelesinegirişen çeşitli gruplar dolayısıyla gerek Salihsonrası Yemen’de gerekse Kaddafi sonrasıLibya’da çatışma potansiyeli oldukça yüksek.Silahların toplanamadığı bu iki ülkede kaossürüyor. Bu noktada zalim diktatörü dokuzsene evvel bir Amerikan müdahalesiyledevrilen Irak ile bir kıyaslamaya gidenErsoy, Irak halkının genel kanaatini aktardı:“Saddam döneminde en azından cangüvenliğimiz vardı ve kimin öldürüleceğinibiliyorduk. Oysa şimdi nerede bombapatlayacak bilmiyoruz.” Bugün Irak’ta birdeğil, beş diktatör olduğunu hatırlatan Ersoy,önemli bir noktaya parmak bastı: “Zalimdiktatörleri devirmek bizatihi iyi sonuçlarayol açar düşüncesi yanlıştır.”“Arap Baharı” ile birlikte Ortadoğu belli biristikamete doğru eviriliyor düşüncesininyanıltıcı olduğunu, talepler her ülkede ortakGİRİŞ SEMİNERLERİ1 İktisadın Temel Kavramları Halil Tunalı2 Uluslararası İlişkilerin M. Özcan-M. ŞenelTemel KavramlarıTEMEL SEMİNERLER1 Finansal Krizler Lokman Gündüz2 İletişim Psikolojisi II İbrahim Zeyd Gerçik3 Türk Dış Politikası: Teori ve Pratik Hasan Kösebalaban4 Uluslararası Hukukun Temelleri II Berdal AralÖZEL SEMİNERLER1 “Arap Baharı” ve B. Duran-M. ÖzcanOrtadoğu’da Siyasi Dönüşüm M. Şenel-T. Köse2 Bölgesel Analizler H. S. Ertem-K. Temiz-M. Osmanoğlu-S. A. Özcan3 Demokrasi Çağında Otoriter Ali Resul UsulRejimler ve Uluslararası Politika4 Enerji ve Jeopolitik Süleyman Beşli2012 BAHAR DÖNEMİ KAM SEMİNERLERİ LİSTESİ5 Kariyer Planlama ve Geliştirme Nihat Erdoğmuş6 Para’nın Dünü, Bugünü ve Yarını Celali Yılmaz7 Stratejik Yönetim ve Planlama II Haluk DortluoğluOKUMA GRUPLARI1 Avrupa Tarihi Muzaffer Şenel2 İletişim Sosyolojisi Fahrettin Altun3 İnsan Kaynakları Yönetimi Bahattin Aydın4 Modern Çin Tarihi Kadir Temiz5 Tarihsel ve Teorik Arkaplanıyla Lokman Gündüzİktisat Politikaları6 Yönetim Düşüncesi Haluk Dortluoğluİbrahim Zeyd GerçikKüreselAraştırmalarMerkeziKAMATÖLYELER1 Stratejik Derinlik Atölyesi KAM-MAM2 Türkiye İktisadi Düşünce Çalışmaları Ahmet Faruk Aysan19

20KüreselAraştırmalarMerkeziKAMolsa da (özgürlük talebi) her birini sosyaldokusunu ve iç dinamiklerini göz önündebulundurarak değerlendirmek gerektiğinivurgulayan Ersoy, sözkonusu eksikliğin buülkeler analiz edilirken ve politika üretilirkenhatalara yol açtığına dikkat çekti. Meselaüç ülke içerisinde en kalabalık nüfusubarındıran Suriye, sahip olduğu etnik, dinî,mezhebî ve ideolojik çeşitlilik dolayısıylabir Irak olma potansiyeli taşıyor; dolayısıylaburadaki süreç Libya’daki gibi işlemeyecektir.Buradan Suriye izlenimlerine geçen Ersoy’agöre isyan sürecinde bu ülkede çok fazlainsan hayatını kaybetti ve bu nedenleBeşşar Esed’e destek giderek azaldı. AncakEsed rejiminin dış müdahalesiz devrilmesihâlihazırda imkânsız; çünkü muhaliflerçok dağınık durumda. Dahası, muhaliflerinyurtdışında kurduğu Ulusal Konsey’inüyelerinin çoğunu Suriye halkı tanımadığıgibi içeridekiler ile dışarıdakilerin talep vebeklentileri de birbirinden çok farklı. Ayrıcaşu anda muhalifler de silahlanmış durumdave karşılıklı bir iç çatışma sözkonusu. Bu dahalkın bir kesiminin, özellikle de gayrimüslimunsurlarla Nusayrilerin bir kısmının, rejimdüşerse kendilerine zarar verileceği vehatta Libya’da olduğu gibi öldürülecekleriendişesiyle Esed’e tutunmasına yol açıyor.Ayrıca İsrail’in İran’a yönelik tehditlerinindünyada temel tartışma konularından birihaline gelmesi ve BM Güvenlik Konseyi’ndeSuriye’ye ilişkin kararın vetosu da Esedyönetiminin elini rahatlatıyor.Türkiye-Suriye ilişkilerine gelince, YüksekDüzeyli Stratejik İşbirliği AnlaşmalarınınAralık ayında yürürlükten kaldırıldığınıve ilişkilerin kopma noktasına geldiğinihatırlatan Ersoy, Suriye’nin kuzeyindekigelişmelerin Türkiye açısından çok önemliolduğunu anlattı: “Suriye devlet televizyonuTürkiye’nin PKK’ya yönelik operasyonlarını‘muhaliflere karşı operasyon’ olarakduyurmaya başladı. Şam yönetimi Kürt yerelmeclis seçimlerinin yapılmasına izin verdi.PKK 3.000 kişiye silah dağıttı, bir televizyonkanalı kurdu ve Şam’da temsilcilik açtı.”Ersoy’un Esed’in muhakkak devrileceği,ancak Türkiye aleyhinde önemli birtakımadımlar atmadan da görevi bırakmayacağıöngörüsü bu noktada önemliydi.Soru-cevap faslında Ersoy’un cevaplarındanbiri, “Arap Baharı” ile birlikte bölgedeyaşanan dönüşümün geleceğine dairde ipucu veriyordu: “Ortadoğu’da şunugördüm, bölge halkları o kadar birbirindenayrışmış ki çok rahat birbirlerini öldüreceknoktaya gelebiliyorlar. O yüzden Allah enbüyük nimetleri onlara bahşetmiş olsa dahiçbir zaman yüzleri gülmedi. Irak dünyayapetrol satıyor; ama Kerkük, Bağdat perişandurumda. Bunun en temel nedeni halklarınbütünleşememesi.”İktisadi AçıdanTürkiye-Ortadoğu İlişkileriSüleyman Beşli29 Şubat 2012Değerlendirme: Özgür DikmenTürkiye’nin bağlarını giderekgüçlendirdiği Ortadoğu ülkeleriyleilişkilerinin önemli bir yönünü deiktisadî faaliyetler oluşturuyor.İktisadî ilişkilerin incelenmesi,

gerek Türkiye’nin bölgede artan siyasîetkisine gerekse “Arap Baharı”na ilişkinkapsamlı bir bakış açısı geliştirilmesindeoldukça önemli. Bu noktadan hareketle“Ortadoğu Konuşmaları”nın altıncısında,dış ticaret uzmanı Süleyman Beşli’denTürkiye’nin Ortadoğu ülkeleriyle iktisadîilişkilerini konu alan bir konuşma dinledik.Beşli, geçmişte iktisaden Osmanlı Devleti’nebağımlı olan Ortadoğu coğrafyasının BirinciDünya Savaşı sonrasında İngilizler veFransızlar tarafından çizilen suni sınırlarve kurulan manda yönetimleri sonucu hemkendi içinde yabancılaşmasının hem de–Türkiye gibi– çevre ülkelerden kopmasınınkaçınılmaz iktisadî sonuçlar doğurduğunudile getirdi. 1920’lerden 1940’lara Lübnan-Mısır ticaretinin 600.000’den 200.000 Mısırlirasına düşmesi örneği üzerinden bölgeülkelerinin birbirlerine yabancılaşmasınaişaret etti. Bu ülkelerin bağımsızlıklarınıkazanmalarının, özellikle de Mısır lideriCemal Abdünnasır’ın 1956’da SüveyşKanalı’nı millileştirmesinin ardından ticarîilişkilerin geliştirilmesine yönelik çeşitliçalışmalar yapılsa da bölgenin iktisadîyapısından dolayı bunların başarısızlıklasonuçlandığını sözlerine ekledi.Beşli’ye göre bölgede iktisadî ilişkilerinivme kazanabilmesi için her şeyden evvelmevcut iktisadî yapının geliştirilmesineyönelik devletlerin inisiyatif alması gerekir.Ancak bölgesel siyasî yapı (yarı diktatörlükleyönetilen pretoryen devletler, krallıklar vedemokratik sayılan devletlerin varlığı) veülkelerin birbirleriyle olan ilişkileri bununönünde bir engel. Bu durum, Ortadoğu’nunbölge dışıyla olduğu kadar, bölge içi ticarîilişkilerini geliştirmesini de olumsuzetkiliyor. Nitekim 2010’da Ortadoğu’nunkendi içindeki ticaret hacmi 189,8 milyardolarken dünyanın geri kalanıyla yaptığıticaret 1,7 trilyon dolardı. İkincisi, petrolün1970’lerde dünya piyasasında önemli bir yeretmesiyle bölge ülkeleri petrol ihraç ve ithaleden ülkeler olarak ikiye ayrıldı. İlk grup“sermaye ihraç eden ülkeler”, ikincisi “emek/işçi ihraç eden ülkeler” haline geldiler ki buda ciddi dengesizlik faktörlerinden birisi. Buhaliyle piyasalar petrolün fiyat hareketliliğinebağımlı durumda. Bölgenin üçüncü özelliğiise istikrarsızlık ki, bu durum hem bölgeülkeleriyle ve çevre ülkelerle iktisadî ilişkilerinistenen düzeye ulaşmasının hem de yabancısermaye akışının önünde bir engel.Bu genel girişin ardından Beşli, Türkiye’nin–gerek dış politika çizgisiyle gerekse küreselekonomi politikle belirli bir paralellik arzeden– bölge ülkeleriyle iktisadî ilişkilerinegeçti. 1980’den sonra Türkiye’nin ithalikameci politikaları bırakıp neoliberalpolitikaları ve dışa açık büyüme modelinibenimsemesiyle beraber bir ihracat patlamasıyaşandı. Petrol fiyatlarındaki hareketlilikTürkiye’nin bölgeyle ticaretini etkileyenönemli bir faktör oldu. 1980’lerin ilk yarısındaOrtadoğu’yla ticaret hacminde görülen ciddiartış, 1985’ten itibaren petrol fiyatlarındakidüşüşe paralel olarak giderek azaldı.2002’den itibaren iç ve dış politikadakidönüşümle birlikte Ortadoğu ülkeleriyleilişkilerde ciddi bir patlama yaşandı.1996’da bölgeye ihracatımız 5 milyardoların altındayken 2011’de 30milyar dolara yaklaştı.KüreselAraştırmalarMerkeziKAM21

22KüreselAraştırmalarMerkeziKAMTürkiye ile bölge ülkelerinin ekonomileribirbirini tamamlayıcı mahiyette. Bölgeülkelerinde temel gelir kaynağı olarakpetrol ve doğalgaz öne çıkıyor; BereketliHilal dışında bölge tarımsal faaliyetleriçin pek elverişli değil ve sanayi üretimisadece Mısır’da nisbi olarak sözkonusu.Gittikçe büyüyen Türkiye ise tarımı vesanayisi güçlü olsa da Ortadoğu’nun zenginenerji kaynaklarına ihtiyaç duyuyor. Buhaliyle Türkiye’nin iktisadî büyümesinisürdürebilmesi, Beşli’ye göre, Ortadoğu’ylaticarî ilişkilerini geliştirilebilmesine bağlı.Beşli, AK Parti iktidarıyla birlikte komşularlasıfır sorun ve maksimum işbirliği gibipolitikaların devreye girdiğini ve bunungerek komşularla gerekse bölgeyle ticarîişbirliğini ciddi ölçüde geliştirdiğini 2010ve 2011 verileri üzerinden ortaya koydu.Vizelerin kaldırılması ve Lübnan, Suriyeve Ürdün’le serbest ticaret anlaşmalarınınimzalanması gibi bölgesel işbirliğiningeliştirilmesine yönelik çalışmaları hatırlattı.Beşli bu ve benzeri adımların, her nekadar son dönemde özellikle Suriye’deyaşanan olaylarla birlikte akamete uğrasada, önümüzdeki beş-on yılda Türkiye’ninönünü açacağını öngörüyor. Kısa vadede iseOrtadoğu’nun istikrarsızlaşmasının Türkiyeaçısından ciddi sonuçlar doğurduğunu,ticarî faaliyetlerden yatırımlara, imalattanlojistik sektörüne kadar birçok alanı olumsuzetkilediğini düşünüyor.Beşli, “Arap Baharı”nın iktisadî etkisiniistatistikler üzerinden bizimle paylaştı. Körfezülkelerinin GSYH’lerine ilişkin istatistiklerde,2008 ve 2009’da düşüş görülürken petrolfiyatlarındaki yükselişe bağlı olarak 2010ve 2011’de ciddi bir yükseliş göze çarpıyor.Ancak “Arap Baharı”nı yaşayan ülkelerinçoğunda büyüme negatife geçiyor; Libya isetamamen yıkılmış durumda olduğundanistatistiklerde yer almıyor bile. 2012verilerinde de 2011’e kıyasla çok ciddi birfarklılık beklenmiyor. Grafikler bu dönemingalibinin Katar, Suudi Arabistan ve BirleşikArap Emirlikleri olduğunu ortaya koyuyor.Ancak Beşli’ye göre bu ülkelerdeki temelmesele, gelirlerin adil paylaşılmaması; tedbiralınmaması halinde “devrimler” Körfez’ede yansıyabilir ve bu mesele Türkiye’ninbölgeyle iktisadî ilişkilerini derindenetkileyebilir.KAM Avrasya KonuşmalarıRusya Seçimleri:Putinli Yıllara Devam28 Mart 2012Değerlendirme: Abdullah Ayasunİlyas KamalovVügar İmanovMuzaffer Şenel4 Mart’ta yapılan devlet başkanlığıseçimlerinin, Soğuk Savaş’ın üzerindenyirmi yıldan fazla bir süre geçmesinerağmen post-emperyal sendromu henüzüzerinden atamayan eski süper güçRusya için normal bir seçimden dahafazla anlam taşıdığı söylenebilir.Hele de küresel ekonomik krizinetkisiyle dünyada ve “Arap Baharı”ile birlikte Ortadoğu’da taşlarınyerinden oynadığı, buna mukabil

Rusya’nın uluslararası sistemdeki konumunugüçlendirmeye çalıştığı bir dönemde... KAM“Avrasya Konuşmaları” toplantı dizisinindördüncüsünde, Türk Tarih KurumuUzmanı ve ORSAM Avrasya Danışmanıİlyas Kamalov’un yanı sıra İstanbul ŞehirÜniversitesi Siyaset Bilimi ve Uluslararasıİlişkiler Bölümünden Vügar İmanov veMuzaffer Şenel, Rusya’daki devlet başkanlığıseçimlerini ve önümüzdeki dönememuhtemel etkilerini değerlendirdiler.SSCB’nin yıkılmasından bu yana Rusya’daaltıncı devlet başkanlığı seçiminin yapıldığınıifade eden İlyas Kamalov, öncelikle buseçimlerin ortak özelliklerini sıraladı: (i)Sonuçların önceden belli olması (1996seçimleri hariç), (ii) katılımın %65-70civarında seyretmesi (1991 seçimlerihariç), (iii) aynı isimlerin aday olması vesiyasetin aynı kişiler etrafında dönmesi, (iv)seçimlere gittikçe daha az sayıda adayınkatılması. Kamalov’a göre, 2012 seçiminingalibi önceden belliydi. Zira VladimirPutin’in karşısında ciddi bir alternatifyoktu. Adaylardan Adil Rusya Partisi lideriSergey Mironov, Liberal Demokratik Partilideri Vladimir Jirinovski ve bir oligark olanbağımsız aday Mikhail Prokhorov zatenKremlin’e yakın isimlerdi. Tek muhalif adayKomünist Parti lideri Gennadi Zyuganov ise%17 oranında oy alabildi.Rusya Federasyonu’na bağlı cumhuriyetlerdehem seçime katılım oranının hem de Putin’everilen oyların yüksekliği dikkat çekicisonuçlardan biri. Mesela seçime katılım oranıÇeçenistan ve Başkurdistan’da %95’lerde ikenMoskova’da %50’nin altındaydı. Yine Putingeçerli oyların Çeçenistan’da %99,7’sini,İnguşetya’da %91’ini, Moskova’da ise%46’sını aldı. Kamalov’a göre bunun iki temelnedeni var: (i) Bu bölgelerde seçime katılımınzorunlu olması, (ii) Kremlin tarafındancezalandırılma korkusu. Vügar İmanov isebu konuda Rusya’nın siyasî sistemine dikkatçekti: “Cumhuriyet ekonomileri merkezeeklemlenmiş durumda, federal bütçeden payalıyorlar. Pastadan alınan pay, merkezle olanilişkinin rengine ve seyrine göre değişebildiğiiçin buralarda yönetime gelme ihtimaliyüksek olan aday destekleniyor.”Kamalov’a göre, Putin’e oy verilmesininen temel sebebi, insanların Boris Yeltsindönemine tekrar dönmek istememesi. Putin,halkın gözünde hâlâ bir kurtarıcı, ülkeyiparçalanmaktan kurtaran karizmatik bir lider.Popülerliğinin ve başarısının ardında, onundöneminde maaşların düzgün ödenmesi,işsizlik sorununun kısmen de olsa çözülmesi,cumhuriyetlerin merkeze bağlılığınınartırılması, dış borçların ödenmesi ve dahabağımsız bir dış politika takip edilmesibulunuyor.Kamalov, Putin’in yeni dönemde nasıl bir içpolitika izleyebileceğine dair öngörülerini depaylaştı. Buna göre, (i) Yeltsin dönemindeRusya Federasyonu’na bağlı cumhuriyetlereverilen hakları 2000’li yıllarda gerialmaya başlayan Putin, merkeziyetçipolitikasını sürdürecek. (ii) Seçim öncesivaadine paralel olarak ekonomiyidüzeltmeye çalışacak; ancak bukonudaki başarısı tamamen enerjifiyatlarının seyrine bağlı. (iii)KüreselAraştırmalarMerkeziKAM23

24KüreselAraştırmalarMerkeziKAMSeçim sürecindeki protestolar, Putin’inartık dokunulmaz olmadığını gösterdi;dolayısıyla demokratikleşme yolunda –dahaözgür medya ve barajın düşürülmesi gibi–sınırlı bazı adımların atılması muhtemel.(iv) Din meselesinde gerilime yol açacakçeşitli adımlar atılabilir. Özellikle okullardadin eğitimi meselesi, Moskova ile ona bağlıcumhuriyetleri, Hristiyanlar ile Müslümanlarıkarşı karşıya getirebilir.Rusya’da zengin bir demokrasi deneyimi vepratiğinden söz edilemeyeceği vurgusuylakonuşmasına başlayan Vügar İmanov dabenzer şekilde Putin’in seçim başarısınınsebeplerini sıraladı: (i) Alternatifsizliği, (ii)seçim kampanyasını “halkın adamı” imajıüzerine kurması, (iii) Rusya’da güvenlikbürokrasisi ve eliti olarak adlandırılanzümrenin, yani derin devletin temsilcisikonumunda olması, (iv) kamu imkânlarındansonuna kadar faydalanması, (v) geneldedevlet kontrolünde olan medyanın Putin’inbaşarılarını merkeze alması.İmanov, Putin’in seçim kampanyasındageliştirdiği söyleme dikkat çekti. Buna göre,sürekli 1990’lar ile 2000’leri kıyaslayarakkendisinin Rusya’yı batmaktan kurtardığınıileri sürdü. Son dönemde belirginleşenekonomik sorunlara temas etmek yerinedış politika ağırlıklı bir söylem geliştirerekRusya’ya eski ihtişamını geri kazandırmavaadinde bulundu. Bu bağlamda seçimkampanyasında uluslararası arenada sözsahibi bir Rusya söylemi merkezî bir yertutarken Avrasya Birliği ise sunulan diğerönemli vaatlerdendi… Putin’in bu AvrasyaBirliği projesini İlyas Kamalov gerçekçibulmuyor. Rus politik mekanizmasındasistemik düzeyde bir dönüşüm ve siyasalkadrolarda bir yenilenme olmadığı müddetçePutin’in planlarının gerçekleşmeyeceğigörüşünde. Kamalov’a göre Putin tarihî biraçmazla karşı karşıya; çevresindeki yakındaireden radikal bir kararla kurtulmadığıtakdirde, reformların başarıya ulaşmasıoldukça zor.Vladimir Putin ile Dmitri Medvedev arasındahalef-selef ilişkisi olsa da İmanov’a göre birönceki döneme Medvedev dönemi denemez;zira ipler Devlet Başkanı Medvedev’in değil,tamamen Başbakan Putin’in elindeydi.İmanov, Rusya’da liderler değişse desistemi dönüştüremedikleri görüşünde.Medvedev’in artık tükendiğini, elit içindeetkisi kalmadığını, başbakan olsa bile etkinpozisyonda olamayacağını düşünüyor.İmanov’a göre yeni dönemde Putin’ibekleyen temel sorunlar şunlar: Tıkanmışolan iktisadî yapı, sistemik bir sorunhaline dönüşen yolsuzluk, zengin-fakiruçurumunun artması, işsizlikle mücadele,cumhuriyetlerle siyasî konsolidasyonunsağlanması, demokratik reformlarınyapılması, sivil toplumun beklentilerininbir ölçüde karşılanması, hızla yaşlanannüfus, Slav olmayan nüfusun artması, aşırımilliyetçiliğin yükselişi, eğitimli nüfusunbeyin göçü vs.Devlet başkanlığı seçimlerini AGİT gözlemcisiolarak yerinde takip eden Muzaffer Şenel,konuşmasının başında Rusya’nın dünyatopraklarının yedide birini kapsayandevasa bir coğrafyaya sahip olduğunuve 143 milyon nüfuslu ülkede 110milyon kayıtlı seçmen bulunduğunuhatırlattı. Seçim usulsüzlüğü iddialarıhakkında özetle şunu söyledi: “Oykullanımında problem olduğunuzannetmiyorum, asıl mesele oylarıkimlerin ve nasıl saydığıydı.

Bütün kamu kuruluşlarının ve resmîunsurların Putin için mobilize edildiği birgerçek. Sandıklarda görevli bir milyon kişinin%80’i devlet memuruydu.”Şenel’e göre Rusya’da yeni yeni serpilenbir sivil toplumdan söz etmek mümkün.Nitekim seçim öncesi ve sonrasında protestogösterilerine katılımın nispeten büyüklüğübunu kanıtlıyor. Bu gösterilere katılanlarınsosyal tipolojisi irdelendiğinde, üniversitemezunu, dünya ile entegre olan, yolsuzluk,nepotizm, muhalefetsizlik ve sistemintıkanıklığı karşısında hayal kırıklığınauğrayan yeni bir muhalif nesil karşımızaçıkıyor. Ancak bu kesimin etkisi oldukçasınırlı ve siyasal alanda temsiliyeti zayıf. Öteyandan Putin muhaliflerinin yöneldiği biradres olan Komünist Parti’ye çoğunluklayaşlılar oy veriyor; zira kapitalizme sorunlugeçiş, devlet himayesine ve desteğine alışkınyaşlı kesimin sosyoekonomik sorunlarınıderinleştirmiş durumda.Rusya’da halkın ve entelektüel kesiminnabzını tutan Şenel, “Önümüzdeki dönemdeRusya’nın geleceğini ne belirleyecek?”sorusuna verilen cevaplardan hareketleşunları söyledi: “Post-emperyal sendromuyaşayan Rusya, siyasî birliğini, iktisadîkalkınmasını (hammadde ve enerjibağımlı ekonomiden know-how eksenlibir ekonomiye geçiş) ve uluslararası güçkonsolidasyonu sağlamak istiyor. Buanlamda Putin halkın büyük desteğinikazanıyor. Ancak Putin’in bunları ne ölçüdebaşarabileceği birer soru işareti. Önümüzdekidönemde içeride daha liberal (kontrollü birserbestiyet de diyebiliriz), dışarıda ise dahasert bir politika bekliyor Rusya’yı.”Zamanın su gibi aktığı ve katılımcılarınyoğun ilgisine mazhar olan bu toplantı,uzunca bir soru-cevap faslıyla sonaerdi. Bu fasıldan özellikle Türkiye-Rusyailişkilerine dair görüşleri aktarmakta faydavar. Kamalov’a göre Rusya, Orta Asyave Kafkasya’da Türkiye’nin çok küçükbir adımını dahi kıskançlıkla karşılıyorve Ankara’yı yeni-Osmanlıcı bir politikaizlemekle suçluyor. Mevcut statükonundevamı muhtemel bir krizi önlüyor; ancakTürkiye bu bölgelerde aktif bir siyaset izlerseilişkiler gerginleşebilir. Öte yandan 2010 ve2011 yılı Türk-Rus ilişkileri açısından çokönemliydi. Vizelerin kaldırılması, Mersin’dekinükleer santral ihalesinin Ruslara verilmesive enerji konusunda ortak projelerin hayatageçirilmesiyle ilişkilerde geri döndürülemezadımlar atıldı. Bunlar mevcut birtakımproblemleri ilişkilere zarar vermeden çözmeisteğinin de birer işareti.İlişkileri olumsuz etkileme potansiyeli bulunanfüze kalkanı krizi konusunda Kamalov,Malatya’ya NATO radar üssü kurulmasınınRusya’da tedirginlik yarattığını, ancak Ruspolitikacıların Avrupa ve Amerika’yı çok sertifadelerle eleştirmelerine karşın, Türkiye’yeyönelik böyle bir dil kullanmadıklarına dikkatçekti. Üssün Rusya tarafından kendisineyönelik bir hamle olarak yorumlandığınıbelirten Şenel ise bu konuda ilginç birayrıntıyı dile getirdi: “Kürecik’teki radarüssü, NATO’nun Rusya ile imzaladığıAKKA Antlaşması sınırları dışında kalıyor.Dolayısıyla Rusya’nın güç dengesininbozulduğu argümanına karşı Batı, bizantlaşmaya sadık kalarak bunu inşaediyoruz diyor.”KüreselAraştırmalarMerkeziKAM25

26KüreselAraştırmalarMerkeziKAM“Arap Baharı” SürecindeRusya’nın OrtadoğuPolitikasıAleksandr Sotniçenko10 Nisan 2012Değerlendirme: Özgür Dikmen“Avrasya Konuşmaları”nın beşincisindePetersburg Devlet Üniversitesi Uluslararasıİlişkiler Fakültesi öğretim üyesi Türkolog Doç.Dr. Aleksandr Sotniçenko, Rusya’nın “ArapBaharı”na bakışına dair bir konuşma yaptı.Sotniçenko, Rus elitinin ve entelektüellerinin“Arap Baharı”na bakışını daha iyi ortayakoyabilmek için konuşmasının başındaüçlü bir dönemlendirmeye başvurdu: (i)Batı etkisinin Rusya’ya henüz ulaşmadığı“modern öncesi dönem”; (ii) Aydınlanmaile başlayıp XX. yüzyılın sonlarına dek sürenve liberalizm, komünizm ve milliyetçilikideolojilerinin damgasını vurduğu “moderndönem” –ki yüzyılın sonuna doğru komünizmve milliyetçilik etkisini yitirirken liberalizmhâlâ etkiliydi; (iii) XX. yüzyılın sonuylabaşlayan “postmodern dönem” –ki bu yenisüreç modernliğin ve liberalizmin değerlerinesarsıcı bir etki yaptı. Sotniçenko bu noktadadini örnek gösterdi ve “PostmodernizmTanrı’nın rövanşıdır; çünkü modernite diniortadan kaldırmak isterken postmodernlikonu yeniden gündeme taşıdı” dedi.Bu çerçeveden hareketle Türkiye veOrtadoğu’da postmodern döneminyaşandığını belirten Sotniçenko’ya göre, buyeni dönem Türkiye’de AK Parti’nin iktidarolmasıyla 2002’de başladı. Bu bir kırılmaydı.Zira önceki dönemde iktidara gelen siyasîpartiler ve aktörler oldukça modern ve laikiken son on senedir Türkiye’de din, siyasetve gelişme birarada yaşanıyor. Ortadoğu’yagelince, “Arap Baharı” sürecinde halklarınkarşı çıktığı liderler, XX. yüzyıldan kalmamodern liderler; onların sosyalist, milliyetçive pan-Arap görüşleri zaten geçen yüzyılınsonunda geçerliliğini yitirmişti.Bu girizgâhın ardından Rusya’daki içdengeleri anlamamız için geriye dönük olaraksürece bakan Sotniçenko, komünizminyıkılmasının akabinde özellikle 1991-94 döneminde Rus elitin ağırlıklı olarakliberalizmi ve Batıcılığı benimsendiğinive siyasal alanda Batı’yla iyi ilişkilerinsürdürülmesini desteklediğini, ama Rushalkının Batıcılık düşüncesini sevmediğiniifade etti. Nitekim Rusya’daki LevadaMerkezi’nin yıllardır yaptığı kamuoyuaraştırmalarının 2011 sonucuna göre,halkın %10’u ülkesini Avrupa’nın, %6’sı daAsya’nın bir parçası olarak görüyor; %74’lükkesim ise Rusya’yı ikisinden de bağımsız birAvrasya ülkesi olarak kabul ediyor ve yeniliberal yapıyı benimsemiyor. Sotniçenkoişte bu durumu, XIX. yüzyılda Osmanlıİmparatorluğu’nda yönetici elitin Batı’yayönelme çabasına karşı halkın tepkisiyleortaya çıkan gerilime benzetti.Bu çerçeveden hareketle “Arap Baharı”nayönelik yönetici elitler bazında ikifarklı bakış açısı olduğunu belirtti:“Vladimir Putin, modern dönemdenkalma milliyetçi ve laik bir lider;tıpkı Hüsnü Mübarek, MuammerKaddafi ve Beşşar Esed gibi.Mevcut Rus eliti de Putin’le

enzer bir arkaplana sahip. Diğer yandaliberal bir elit kadro var; Dmitri Medvedevve arkadaşlarının yüzü tamamen Avrupa’yadönük. Bu kesim ‘Arap Baharı’nın etkilerininRusya’ya da sıçrayabileceğinden ciddi birşekilde endişe ediyor, ama bu vesileyleilk kez yüzlerini Ortadoğu’ya çevirmişdurumdalar.” Öte yandan Sotniçenko 1991-1994 döneminde etkin konumda olan liberalelitin Arap devrimlerini desteklediğine, ancakİslâmcı bir devrimi değil, tıpkı Gürcistanve Ukrayna’daki gibi, liberal bir “turuncudevrimi” savunduğuna dikkat çekti.Mısır’daki olaylar sırasında tarafsız bir politikaizleyen Rusya’nın, Libya konusunda BM’dekioylamada çekimser kalmayı tercih ederekbu ülkeyle birçok alanda yürütülen milyardolarlık projeleri kaybettiğine ve şu anda Libyapazarından tamamen dışlandığına dikkatçekti. Libya’daki gelişmelerden ders çıkarmakisteyen Rusya açısından Suriye’nin daha daözel bir konumda olduğunu hatırlattı. Bunagöre Rusya’nın Suriye’yle uzun zamandıroldukça iyi ilişkileri var; Ortadoğu’daki enbüyük diplomatik temsilciliği Şam’da; buülkede bir de donanma üssü bulunuyor.Ayrıca Suriye silah ticareti açısından daRusya için önemli bir kazanç kapısı. Asıl kaygıise Libya’dakine benzer bir müdahaleyleAmerikan ordusunun Suriye’ye girmesi ki bu,rakibi ABD’nin Rusya’ya daha da yakın birnoktaya mevzilenmesi anlamına gelecektir.Suriye’deki mevcut rejimin belli bir ölçüdeistikrarı sağladığını düşünen Sotniçenko,bunu rejime alternatif teşkil edecek güçlübir muhalefetin, ciddi bir organizasyonelyapılanmanın olmamasına bağladı.Yine de Sotniçenko Esed’in iktidardason zamanlarını yaşadığını düşünüyor.Zira Esed XX. yüzyıldan kalma miadınıdoldurmuş bir ideolojik yapıya mensup.Sotniçenko, Suriye’deki şartların, Libya veMısır’a kıyasla, iç savaşa çok daha müsaitolduğunu düşünüyor. Çünkü ülkedeSünni-Nusayri ayrımı başta olmak üzeremezhepsel bölünmeler çok derin. %10’lukHristiyan nüfus da Sünnilerden korktuğuiçin ekseriyetle rejimi destekliyor. AyrıcaSünni gruplar da kendi içlerinde bölünmüşdurumda. Öte yandan Kürtler rejimindevrilmesinden sonra Irak’takiler gibibağımsızlık isteyebilir.Sotniçenko, Moskova’nın son günlerinekadar Esed rejimine destek olacağını, bir içsavaş halinde muhalifleri desteklemeyeceğinidüşünüyor. Ancak uzun yıllardır yakın temashalinde olduğu Ortodoks Hristiyanlara(%6’lık) yakın duracağını öngörüyor ki onagöre bu, nüfuslarının azlığı nedeniyle iyi birsiyaset olmayabilir.Son olarak Sotniçenko “Arap Baharı”nınRusya’ya muhtemel yansımalarını dadeğerlendirdi. Buna göre, Rusya’da rejiminalan açmaması halinde muhalif elit (liberallerve milliyetçiler) –tıpkı Arap Dünyası’ndaolduğu gibi– orta veya uzun vadede “turuncudevrim”e öncülük edecektir ki bu, Rusya’yıparçalayabilir. Bu noktada Putin’in köklü birreform yapıp yapamayacağı, yeni bir ideolojiortaya koyup koymayacağı oldukça önemli.Zira 1994 sonrası dönem, herhangi birsiyaset felsefesine dayanmayan ideolojisizbir dönemdi ve bu artık sürdürülebilirdeğil. Bunun başarılabilmesi için isePutin’in etrafındaki yolsuzluktanbeslenen istihbaratçı geçmişe sahipoligarkları saf dışı bırakması gerekiyorki bu da kesinlikle kolay değil.KüreselAraştırmalarMerkeziKAM27

28KüreselAraştırmalarMerkeziKAMKAM Küresele Kuramsal BakışlarKüresel Siyaseti NasılDüşünebiliriz?(How to Think about Global Politics?)11 Şubat 2012Değerlendirme: Kadir TemizMichael DillonMichael Dillon“Küresele Kuramsal Bakışlar” toplantı dizisininikinci konuğu, İstanbul Şehir ÜniversitesiSiyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler Bölümüöğretim üyesi Prof. Dr. Michael Dillonoldu. Dillon, konuşmasında kendisininanlamlandırdığı “teori” kavramından yolaçıkarak hem uluslararası ilişkiler teorileriningeleceği hem de XXI. yüzyılın başındayüzleştiğimiz yeni sorunlara nasıl bir teorikbakış açısı ile yaklaşmamız gerektiği üzerinedeğerlendirmelerde bulundu.Konuşmasına teorinin tanımı ile başlayanDillon, genel olarak teori korkulan veçekinilen bir alan olsa da ona “entelektüelkasları geliştiren bir faaliyet” olarak bakmayıönerdi. Dillon’a göre bu anlamıyla teori birhakikat arayışıdır. İnsan hem doğayı hemyüzleştiği birtakım sorunları anlamak veanlamlandırmak için bir arayış içerisindedir.İster deneysel ister deneysel olmayanbir çalışma olsun bu teorik temeli bütünanalizlerde kullanabiliriz. Ancak bu tanımeksik kalırsa, yani teoriyi bir arayış olmaktançıkarırsak, sadece tanıma dayalı bir çalışmakalır elimizde. Bu sebeple bir meseleyeteorik bakmak; tam anlamıyla bir meseleyeişaret etmek ve onu eleştirel bir zemineoturtmaktır.Hakikatin ifadesi/anlatısı (theory astruth-telling) aslında Dillon’ın MichaelFoucault’dan etkilenerek tanımladığıbir kavram. Bu sebeple yine Foucault’yareferansla yaptığı tanımlarda onun isim vefiil olarak ayrıştırdığı teoriden bahseder.Yani bir bakıma isim olarak teori yoktur,fiil olarak teorileştirmek vardır. Böylecedaha verimli bir alana çıkar teori. İsimhalindeyken bir nesneye ihtiyacımız vardır;ama fiilleştirdiğimizde artık bir özneyeihtiyacımız olur. Onu fiilleştirdiğimizde artıkbir şeyin başka biri tarafından yapılacağınıanlarız. Böylece dünyaya ya da küreselolana baktığımızda, sadece bir tanımlamaya da düşünmede bulunmayıp bizi eylemegötürecek olan bir sürece de girmiş oluruz.Uluslararası ilişkiler alanında da hakikatlerve hakikat anlatıcıları vardır (theorists astruth-tellers). Farklı jargonlar ve yöntemlerkullansalar da bu anlatıcıların neredeyse herbiri kadar hakikat sunulur. Burada asıl önemlinokta bir hakikat anlatıcısından farklı, ondansoyut ve bağımsız bir hakikatin olamayacağıgerçeğidir. Ayrıca onun tarihsel olarakyaşadığı çevre ve süreç, hakikatini deetkiler.Eğer hakikatin varlığına inanıyorsak,böyle bir varsayımımız varsa, ohalde o hakikatin anlatıcılarıtarafından koyulan kurallara dainanıyoruz demektir. Meseleninilginç taraflarından biri debu kadar farklı hakikat ve

hakikat anlatıcıları içinde farklı vebirbirinden tamamen bağımsız kurallarında olabileceğini kabul etmiş oluruz. Kimolursa olsun bu, hakikati kurallaştırır vedolayısıyla her kural da kendi hakikatiniortaya çıkarmaya çalışır. İşte bu, hakikatinsiyasetidir (theory as the politics of truth).Fearless Speech adlı kitapta Foucault,sorunsallaştırma (problematization) vesorunsallaştırmak (problematize) kelimeleriniinceler. Bu konu kendi hakikatimizi ortayakoyarken geçeceğimiz önemli bir eşiktir.Bir konuyu nasıl sorunsallaştırdığımızönemlidir. Çünkü ancak bu şekilde genelbir hakikat sorunumuzun içinde bir sorunuparçalara ayırıp spesifik hale getirebiliriz. İştetam burada sorun sorunsallaştırılıyor; yaniisim yine fiil haline dönüyor. Bu sorunlariçinde bazılarını önceliyor, bazılarını ikincilplana atıyoruz. Terörizm, güvenlik, iklimdeğişikliği gibi sorunlar düşünüldüğündebu ilişki kolaylıkla anlaşılabilir. Mesela iklimdeğişikliği daha önce de varolan bir sorundu.Ancak daha önce sorunsallaştırılmamıştı.Sorunsallaştırılmadığı için dekonuşulmuyordu. Ama şimdi konuşuluyor(theorizing as problematizing).Bu sorunsallaştırmayı küresel düzeydeyaptığımızda ortaya bir bakıma uluslararasıilişkiler teorisi çıkıyor. Ancak şu andaelimize aldığımız bir uluslararası ilişkilerteorisi bize ne anlatıyor diye baktığımızdaçok farklı sorunsallaştırmaları görmüyoruz.Klasik realist-idealist teoriler tartışmasındanpost-yapısalcılığa kadar uluslararası ilişkilerteorilerinde bir sorunsallaştırma eksikliğivar. Bunun en temel nedeni de hakikatanlatıcılarının yeni sorunsallaştırmalarıortaya koyamamaları. Michael Dillon tam daböyle bir eksiklik üzerinden teorinin bizatihikendisini yeniden sorunsallaştırmamızgerektiğinin altını çiziyor. Bunu yaparkende Foucault’nun genealogy kavramındanfaydalanıp uluslararası ilişkiler teorisininde jeneolojik bir haritasını çıkararak yenisorunsallaştırmalara gidiyor.Dillon’a göre tarihsel olaylarlateorik gelişmeler arasında çok ilginçrastlantısallıklar vardır. Artık teorilerinkendini tekrar etmeye başladığı dönemlerdetarihî kırılmalar yaşanmış ve ortaya yeniaktörler çıkmıştır. 1989’da Avrupa’nıngüvenliği konusunda klasik teorilerebağlı olarak NATO ve Varşova paktlarınıanlattığı bir dersin ertesi günü BerlinDuvarı’nın yıkıldığını belirten Dillon,bunu bir teori hocası için utanç vericiolarak görüyor. Şartların değişmesi birbakıma sorunsallaştırmaları ve sorunlarıda değiştiriyor. İnsanlar artık Soğuk Savaşdöneminde iki büyük gücün karşılıklınükleer tehdit oluşturmasını ya da ideolojikkutuplaşmayı değil, küresel iklim değişikliği,terörizm ve bilgi teknolojileri gibi sorunlarıkonuşuyor.Dillon’a göre artık uluslararası olandan dabahsetmek mümkün değil; zira ortadaküresel bir alan var. Bu küresel alandailişkiden ziyade karşılıklı bağlılık(interconnectedness) önemli. Tabii ulusdevleteya da yaşadığımız toplumsalilişkilere bağlı olarak değişmeyenbazı şeyler var. Örneğin hâlâ “ulusalKüreselAraştırmalarMerkeziKAM29

30KüreselAraştırmalarMerkeziKAMçıkar”, “devletin bekası” ve “egemenlik” gibikavramlardan bahsediyoruz. Zaten yenidensorunsallaştırma denen şey geçmişin tümdenreddi değil, aksine geçmişin yeniden yeni birdil ile okunarak sorunsallaştırılmasıdır. Ohalde eski kavramları yenileriyle mezcederekyeni okumalar yapmak gerekiyor. İşte buda yeni hakikat anlatıcılarını gerekli kılıyor.Biopolitik ve jeopolitik gibi yeni döneminmerkezî sorunlarını tartışmamız gerekiyor.Devlet hâlâ mevcut; ama artık bilgi toplumuiçinde, teknik ve bilimsel gelişmelerineşliğinde anlamamız gereken bir devlet var;yani yeni bir hakikat siyasetine doğru biryöneliş sözkonusu.KAM TEZATStratejik OrtaklıklardaÖğrenme ÜzerindeKültürün Etkisi:Renault-Nissan ÖrneğiNurcan Özkaplan Yurdakul18 Ocak 2012Değerlendirme: Melike AkkuşTEZAT programında Marmara ÜniversitesiTürkiyat Araştırmaları Enstitüsü doktoraöğrencisi Nurcan Özkaplan Yurdakul,Leicester Üniversitesi İşletme Bölümü’nde“Learning Through Strategic Alliances -Applied to the Strategic Alliance Formedbetween Nissan and Renault” başlığı altındahazırlamış olduğu yüksek lisans tezi (2001)üzerinden stratejik ortaklıklarda bilgi vekurum kültürü konusunda bir konuşma yaptı.1996-99 yılları arasında Sabancı Holding’iniçerisinde olduğu yaklaşık on stratejikortaklıktan biri olan I-Bimsa bünyesindekurumsal kaynak planlama uzmanı olarakgörev yapan Yurdakul, “Uluslararası ilişkilermezunu biri olarak motor teknolojilerininülkelerin gelecekleri üzerindeki etkisinibildiğim için özellikle bu alanı tercih ettim”diyerek başladığı konuşmasında “Ben bu tezebaşlarken 65 milyon nüfusun ve 15 milyonaracın olduğu, Vehbi Koç’un Henry Ford’u1955’te ziyaret ettiği bir ülkede 45 yılı aşkınbir sürede araba üretimi nasıl öğrenilmezsorusunun peşine düşmüştüm” dedi.Yurdakul “İki kurum kaynaklarını özgünşekilde biraraya getirip sinerji doğurabilir.Literatürde temel kanı bir ortaklıkta kalitelibir ortak bularak harikulade bir sonuç eldeedilebileceği yönündedir; ama ortaklarfırsatçı olabildiği için teoriyle pratik çoğuzaman birbiriyle örtüşmez” diye başladığıstratejik ortaklık konusuna şöyle devam etti:“Stratejik ortaklıkların temel çıkış noktasıolan kaynak, bilgi ve mülk temelli olmaküzere ikiye ayrılır. Mülk temelli kaynaklar,belirli bir maddi karşılığa istinaden piyasadantemin edilebilen kaynaklarken (insankaynakları gibi); bilgi temelli kaynaklar,alınıp satılamayan, taşınmaları, ikameve taklit edilmeleri kolay olmayan verekabet üstünlüğü sağlayan kaynaklardır(kurum kültürü, teknolojik ve idarikaynaklar, dağıtım ağı gibi). Bilgitransferi tarafların niyetiyle doğrudanalakalı olduğu için ortaklarınfırsatçılığı, hedefin süreç içindedeğişiklik göstermesi, kültürelçatışma, çevresel şartlarda

eklenmedik değişiklikler, tarafların öğrenmetecrübesi ve bilginin kodlanamazlığı,karmaşıklığı ve taşınmazlığı gibi etkenleröğrenmenin önündeki engeller arasındasayılabilir. Tarafların sözleşme temelliyaptırımsal mekanizmalar geliştirmeleri,kişiler arası kurulan bağlarla güven tesisive organizasyonun öğrenme tecrübesiöğrenmenin önündeki engelleri bertarafedebilirken; bilginin muğlaklığı öğrenmesürecinin zayıflamasına ya da kesilmesineneden olabilir. Özellikle bilginin kodlanıptransfer edilmesi ortak kurumsal öğrenmeninsağlanabilmesi için önemlidir; zira bazısoyut bilgiler ancak yaparak öğrenilebilir.Polanyi’nin ‘Biz anlatabildiğimizden dahaçok biliriz’ diye özetlediği bu durum,taraflarda içsel olarak varolan bilgitransferine direnme dürtüsüyle birleştiğindebilgi transferini imkânsız hale getirebilir. Bubağlamda kültürel farklılıklar; muğlaklığasebep olmaları, çatlak sesleri çoğaltmaları,bilginin kodlanması sürecini zayıflatmalarıve dil, kültür, siyasî görüş, endüstriyelgelişmişlik gibi alanları vurgulamalarıhasebiyle bilgi transferini zayıflatan enönemli faktörler arasındadır. Ayrıca kurumsalkültürde, iş yapış şekillerinde ve kurumsalmirasta görülen organizasyonel mesafenin deöğrenme süreci üzerinde kültürel farklılıklarlabenzer etkileri olabilir.”Stratejik ortaklıklarda bilgi transferinimümkün kılmanın öncelikli yolunun,ortak bir kurum kültürü tesis etmektengeçtiğini vurgulayan Yurdakul bu konudaşunları söyledi: “İki kurum ortak bir sürecegirdiklerinde kültürler ya birbirlerine entegreolurlar ya da kültürlerden biri asimile olur;bu iki alternatiften biri mümkün olmazsaortaklık sona erer. İttifak kültürününiyi yönetilmesi kültürlerin karıştırılıpharmonize edilmesiyle sağlanabilir. Yanihem ortaklıktaki tarafların kendi kültürlerinimuhafaza ettiği bir yapılanmaya hem deiki kültürün birbirine karıştığı homojen biralana ihtiyaç vardır. Güven, açık iletişim,organizasyon kültürünün karıştırılması,sosyalleşme, idarecilerin birbirleriyle tanıdıkhale gelmesi gibi yöntemlerle ortak birkültür geliştirilebilirken taraflardan birininfırsatçılığı süreç ve işlemlerin maliyetiniartırır. İttifak kültürü geliştirip birbirlerinikarşılıklı bilgiyle beslemede eksik kalanstratejik ortaklıklar başarısız olur; nitekimkurulan stratejik ortaklıkların yaklaşık %60’ıbaşarısızlıkla sonuçlanmaktadır.”Teorik çerçevenin akabinde Nissan veRenault tarafından kurulan stratejik ortaklıkhakkında bilgi veren Yurdakul, “Bu ortaklıklaNissan Renault’nun Kuzey Afrika’dakidağıtım kanalına girmeyi hedeflerkenRenault da Nissan’ın Latin Amerika’dakidağıtım ağından istifade etme niyetindeydi.Ancak o dönem Nissan yaşadığı finansalkriz sebebiyle zor günler geçirmekteydi;Renault hisseleri Nissan hisselerine göreoldukça değerliydi. Bu sebeple ortaklıkRenault lehine devam ediyor ve Renaultsüreç boyunca daha çok öğreniyordu.Nissan bu durumu fark ettiğinde1998’de başlayan ortaklığı bozmakyerine durumu düzeltmeye çalıştı.KüreselAraştırmalarMerkeziKAM31

32KüreselAraştırmalarMerkeziKAMBu örnekte temel paradigma, ortaklıkkurulurken öğrenme düzeyini ölçmeyeyönelik bir adım atılmamış olmasıdır. Buaslında ortakların niyetlerinin başlangıçta iyiolmadığına işarettir; zira sayım istemeyenkişinin bir hilesi vardır” diyerek ölçmeteknikleri geliştirmenin stratejik ortaklılardaöğrenme sürecinin bir parçası olmasıgerektiğine dikkat çekti. Yurdakul’un“Ortakların bilgi paylaşımına alan açanrutinleri artırarak ilişkisel sermaye oluşturuportak bir kültür inşa ettikleri ittifak iklimiorganizasyonel öğrenmeyi mümkün kılar”diyerek özetlediği sunum soru-cevap faslıylason buldu.KAM Kitap-Makale Sunumlarıİncirlik Üssü: ABD’ninÜs Politikası ve Türkiye17 Mart 2012Değerlendirme: Harun KüçükaladağlıSelin M. BölmeKüresel Araştırmalar Merkezi’nin uzun biraradan sonra yeniden başlattığı “Kitap-Makale Sunumları” programında SETAaraştırmacılarından Dr. Selin Bölme ileİncirlik Üssü: ABD’nin Üs Politikası veTürkiye (İletişim, 2012) başlıklı kitabı üzerinekonuştuk.Bölme ilk olarak, Ankara ÜniversitesiUluslararası İlişkiler Ana Bilim Dalındahazırladığı “ABD’nin Üs Politikası ve Türkiye:Kuruluşundan Bugüne İncirlik Üssü” başlıklıdoktora tezinin kısaltılmış hali olan bukitabın ortaya çıkış macerasını anlattı. Tezkonusuna karar verme süreciyle başlayanbu macera, yazara Türkiye ve Amerika’dakiarşivlerde yaptığı taramalar sırasındakarşılaştığı zorluklar, tez yazım ve savunmasürecinde ve nihayet kitaplaşma dönemindeyaşadıklarıyla farklı bir deneyim kazandırmış.Tez konusunu belirlerken popülerkonulardan uzak durmaya çalışan Bölme,siyasî tarihi çalışma alanı olarak belirlemiş;özelde ise hakkında çokça konuşulan veyazılan ancak hiçbir akademik çalışmabulunmayan İncirlik Üssü’nü seçmiş. Ancakkaynak bulmada ciddi sorunlar yaşamış.Türkiye’de Dışişleri Bakanlığının arşivlerikapalı olduğu için konuyla ilgili yazışmalaraulaşamayan yazar, ABD’deki Ulusal Arşiv’inbüyük ölçüde açık olması ve buradakibelgelerin sadece Amerikan makamlarınınkendi iç yazışmalarını değil, Türk makamlarıtarafından gönderilen karşı yazışmaları veelçilik raporlarını da içermesi sayesindetezinde önemli bir boşluğu doldurabilmiş.Bölme sunumunun devamında kitabın temeltezi olan Amerikan üslerinin sadece stratejikve askerî güvenlik amacıyla değil, süreçiçinde değişen siyasî rolüyle de bulunduklarıbölgelerde etkili olduğu, İncirlik Üssü’nünde Türkiye’deki Amerikan karşıtlığınınbir sembolü haline gelip dış politikatartışmalarında önemli bir faktör olduğuiddiasını tartışmaya açtı. Tezinin teorikkısmını Robert W. Cox’un “hegemonya”kavramı çerçevesinde yazan Bölme, butercihini de şu şekilde açıkladı: “Askerîüslerin varlık sebebi, literatürdegenel olarak realist ve jeopolitikteoriler üzerinden açıklanıyor.Ancak dünya egemenliğini elde

etmenin belli bölgelere hâkim olmaktangeçtiği formülü üzerine kurulu olan buteoriler, davranışın kendisini tarif ederkennedenini açıklamıyor. Devletlerarası ilişkileraskerî stratejilere indirgenirken, bu yollakurulan hakimiyet ise sorgulanmıyor.Cox’un yaklaşımı ile bu zaaf aşılarak askerîüsler sadece askerî stratejinin bir parçasıolarak değil, ABD’nin dünya üzerindekihegemonyasını taşıyan ve yürüten kurumsalyapılardan biri olarak değerlendirebilir.”Buradan İncirlik Üssü’ne geçen Bölme,öncelikle üssün hukukî statüsünü açıklığakavuşturdu. Bugünkü statüsüyle İncirlik’inNATO savunma planları kapsamında, ABDile imzalanan Savunma ve Ekonomik İşbirliğiAnlaşması (SEİA) ile belirlenen koşullarçerçevesinde, BM ve NATO’nun amaçlarınauygun olarak ABD’nin kullanımına tahsisedilmiş Türk Silahlı Kuvvetlerine ait birhava üssü olduğunu belirtti. Bölme üssünstatüsünü şu şekilde özetledi: “Başlangıçta,Türkiye’nin NATO’ya üye olmak için yoğunbir çaba gösterdiği dönemde kurulanİncirlik Üssü, NATO amaçları doğrultusundaABD’nin kullanımına açıldı. 1954’te TSK’yadevrinden itibaren İncirlik, Türkiye’ye aitbir üstü ve hiçbir zaman hukukî statüsüitibarıyla bir Amerikan üssü olmadı. AncakSoğuk Savaşın ilk yıllarında Türkiye’ninyaşadığı Sovyet korkusu ve Batı ittifakıtarafından kabul görme arzusu, üssünTürkiye ile ABD arasındaki anlaşmalarızorlayan bir biçimde kullanılmasınıberaberinde getirdi. Öyle ki Soğuk Savaşboyunca istihbarat ve eğitim dışında hiçbirNATO faaliyetinde kullanılmayan üs,ABD’nin Ortadoğu krizlerine müdahaleleri ileözdeşleşti. Örneğin İncirlik, 1958’deki iç savaşsırasında Lübnan’ın bombalanmasında,1970’teki Kara Eylül olaylarında Ürdün’esilah sevkiyatında, 1967 ve 1973 Arap-İsrailsavaşlarında acil inişlerde, İran Devrimi’ndeAmerikan vatandaşlarının ülkedençıkarılmasında kullanıldı. ABD’nin sahipolduğu geniş imtiyazlar ve Türkiye’nin sınırlıkontrolü İncirlik’in Amerikan üssü olaraknitelendirilmesine yol açtı.”1960’larla birlikte Amerikan üslerinin dünyaçapında sorgulanmaya başlandığını belirtenyazar, bunun sebeplerini de şu şekildesıraladı: (i) Üslerin bulunduğu ülkelerdegenel bir iktisadî toparlanmanın yaşanmasıve ABD’nin hamiliğine ihtiyacın azalması,(ii) Amerikan askerlerinin bulunduklarıülkelerde karıştıkları adlî olaylar nedeniylekamuoylarında ciddi bir öfkenin birikmesi,(iii) Vietnam Savaşı ile birlikte Amerikanpolitikalarının sorgulanmaya başlanması,(iv) dünyada sol akımların yükselişe geçmesi,egemenlik ve özgürlük söylemlerinindünya kamuoyunda destek bulması. İştebu sebeplerle yükselen Amerikan karşıtlığı,Bölme’ye göre, ABD’nin hegemonyasınınsembolü olan üslere de yöneldi. Türkiye’dekiİncirlik, gerek Ortadoğu krizlerindekimisyonu gerekse ABD’nin sahip olduğugeniş imtiyazlar sebebiyle dönemin ençok tepki çeken üssü haline geldi.Selin Bölme’nin sunumunun ardındandinleyicilerden gelen sorularla konudaha da derinlemesine tartışmayaKüreselAraştırmalarMerkeziKAM33

34KüreselAraştırmalarMerkeziKAMaçıldı. Bu bölümde Bölme’nin şu sözleriönemliydi: “Bugün ABD’nin kullandığıdünyadaki en büyük on üç üs arasındayer alan İncirlik, bölgedeki istikrarsızlıkortamına paralel olarak yakın gelecekte deönemini koruyacaktır. Hâlihazırda Türkiyeile ABD’nin izledikleri politikalar uyumluolsa da önümüzdeki dönemde bölgedekiistikrarsız yapının sürmesi durumunda,özellikle de İran meselesinde, ABD İncirlik’ikullanmak isteyebilir ki bu, tıpkı 2003’tekiIrak müdahalesi sırasında olduğu gibi, ikiülkeyi karşı karşıya getirebilir.”21. Yüzyılda HedefliYaptırımlar: MeydanOkumalar ve Fırsatlar(Targeted Sanctions in the 21 stCentury: Challengesand Opportunities)11 Nisan 2012Değerlendirme: Kadir TemizFrancesco GiumelliNisan ayında gerçekleştirdiğimiz “Kitap-Makale Sunumları”nda Prag MetropolitanÜniversitesi öğretim üyesi FrancescoGiumelli, Soğuk Savaş sonrası dönemdengünümüze hedefli yaptırımların teorik vepratik boyutlarını tartıştı. Giumelli’nin 2011yılında yayınlanan Coercing, Constrainingand Signalling: Explaining UN and EUSanctions after the Cold War (ECPR Press)başlıklı kitabında ele aldığı konuyu dahaçok pratik örneklerle açıklamaya çalıştığısunumunun ana teması, 1990’lı yıllardansonra yaptırımlardaki hedefin daha net vebelirli hale getirilerek etkisinin artırılmışolmasıydı.Giumelli’ye göre yaptırımlar uluslararasıhukuk ve siyaset ile ilgili bir konu olduğuiçin uluslararası sistemin değişen yapısı ileberaber yaptırımların tanımı, uygulanması veetkisi de değişikliğe uğruyor. Bundan yirmiyıl önce yaptırımlar konusunu ele alırkendaha fazla güç kullanımı ve Soğuk Savaş’ıngetirdiği siyasî kutuplaşmanın ideolojiketkilerini de konuşmaktaydık. Ancak bugünyirmi yıl öncesinden daha farklı ve karmaşıkolayların etkilediği bir uluslararası sistemvar. Uluslararası krizler de böyle bir ortamdaşekilleniyor. Krizlerin niteliği değiştikçeuygulanan yaptırımların boyutu, niteliği veformu da değişiyor.Yaptırımların özellikle verimliliği ve faydasısıkça tartışma konusu oluyor, eleştiriliyor.Giumelli eleştirileri makul karşılıyor; ancakyaptırımların yerine uygulanabilecek başkaherhangi bir yöntemin hem daha maliyetlihem de insanî açıdan daha problemliolacağı kanısında. Bu nedenle yaptırımlarıdestekliyor; ancak amacı ve hedefleri netyaptırımların geliştirilmesi gerektiğinisavunuyor.Giumelli’ye göre her siyasî ve iktisadîdavranış gibi yaptırımların da belirliamaçları bulunuyor; örneğindemokrasinin teşviki, kriz yönetimi,terörizmle savaş veya nükleersilahlanmanın önlenmesi amacıylayaptırımlar yürürlüğe konabilir.Yaptırımların bir özelliği

esnekliğidir; ulaşılmak istenen hedefe uygunolarak farklı zaman ve mekânda farklı yöntemve araçlarla uygulanabilir. Karşı taraftakiaktörün davranışını değiştirmeye dönük enaz maliyetli yöntem de yine yaptırımlardır.Örneğin ABD’nin Irak’ta güç kullanmasıile daha önce bu ülkeye uygulananambargoların maliyeti kıyaslandığındayaptırımların güç kullanımına göre çok dahaaz maliyetli bir yöntem olduğu görülür.1990’lı yıllarda yaptırımlar konusunda birzihniyet dönüşümü yaşandığını belirtenGiumelli’ye göre bunun en önemligöstergesi kapsamlı yaptırımlardır (Irak,Haiti, Yugoslavya ve Ruanda’ya yönelik BMyaptırımları gibi). Kapsamlı yaptırımlaragetirilen en önemli eleştirilerden biri, hedefalınan aktörden ziyade sivil halka büyükzarar vermesidir; tıpkı Irak ve Ruanda’yayönelik gıda yaptırımlarında olduğu gibi.Giumelli’nin tanımladığı hedefi belirliyaptırımlar da işte bunun fark edilmesindensonra gündeme geldi; yaptırımların türlerive uygulama ağırlığı çeşitlenirken sorunlutarafı cezalandırmaya yönelik yaptırımlaraağırlık verildi. Yaptırımların ancak devletlereuygulanabileceği varsayımından hareketeden bütüncül bakış açısı yerine bireyselsorumluluklara odaklanan yeni bir bakışaçısı ortaya çıktı. Artık devlet dışı aktörlerede yaptırımlar uygulanıyor. Ancak buradada birtakım sorunlar sözkonusu. Örneğinbireysel yaptırımlarda da otoriteyi elindebulunduran grup, yaptırımla ortaya çıkanfaturayı sivil halka ya da farklı gruplarayayarak maliyeti düşürme stratejisi uyguluyor.Giumelli’ye göre uygulama ve sonuçlardakibu farklılıkların veya istenmeyen durumlarınönlenmesi için yaptırımları belirli bir analitikçerçeveye oturtmak gerekir. Bunların başındada mevcut yaptırımları çeşitlendirmek veiçeriklerini daha yoğun bir şekilde doldurmakgeliyor. Farklı yaptırım formlarından özellikledört tanesi üzerinde duran Giumelli’ye göresilah ambargoları, ekonomik boykot, finansalsınırlamalar ve seyahat yasağı günümüzdesıkılıkla başvurulan yaptırımlar arasında yeralıyor.BM ve AB’nin uygulamalarından örneklerveren Giumelli, yaptırımların gelecekte bazıfırsatlar ve meydan okumalarla yüzleşeceğinidile getirdi. Bu anlamda Giumelli’ye göreyaptırımların daha da esnekleşmesi, farklıkriz durumlarına uygulanabilir olması,daha az maliyetli olması ve özellikle değişenformları ile daha da etkili hale gelmesi önemlifırsatlar arasında sıralanabilir. Diğer yandanuygulama alanındaki sorunlar, devletlerinkapasiteleri, yasal engeller ve mahkemelerdeaçılan davalar, bazılarının çok hafif etkidebulunması gibi çeşitli meydan okumalaryaptırımların önündeki en büyük engellerolarak sayılabilir.Sonuç olarak, yaptırımların başarılısayılmasının kriterleri 1990’larla birliktedeğişime uğradı. Eskiden bir yaptırımınbaşarılı sayılması için aktöründavranışlarının değişmesi veyahedeflenen siyasî amacın gerçekleşmesigerekli görülüyordu. Ancak bugünyaptırımların hedefi net ve belirlialanlara odaklı olması ve kademeliKüreselAraştırmalarMerkeziKAM35

36KüreselAraştırmalarMerkeziKAMbir değişimin yaşanması başarı sayılıyor. Busebeple baskı ve zorlama (coercing) ile birdavranış değişimi arzulanırken aynı zamandasınırlama (constraining) yöntemi ile belirlidavranışların önüne geçilebilir. Yaptırımlarınüçüncü yöntemi olarak da hedefe mesajgöndermek (signalling) bir bakımaulaşılmak istenen amaca bir adım dahayaklaşılmasını sağlayabilir. Bu üçlü yaptırımmantığının bugün uygulanan yaptırımlardada görülebileceğini iddia eden Giumelli,yaptırımların her halükârda bir müdahaleyöntemi olarak diplomasi, ekonomik teşvikve güç kullanımından farklı ama onlarlaberaber karşılıklı bir fayda üretebileceğinivurguladı.KAM Etkin Yönetim SöyleşileriEtkin Takım Çalışmasıve LiderlikKadir Fazlı Danışman14 Ocak 2012Değerlendirme: Cüneyt BahadırEtkin Yönetim Söyleşileri toplantı dizimizinon dokuzuncusunu “Etkin Takım Çalışmasıve Liderlik” başlığı altında, UniversalHastaneler Grubu Mali İşlerden SorumluGenel Müdür Yardımcısı Kadir FazlıDanışman ile gerçekleştirdik. BoğaziçiÜniversitesi İnşaat Mühendisliğinden1989’da mezun olan ve ardından iki yılboyunca şantiye mühendisliği yapanDanışman, akabinde bir devlet kurumuolan Emlak Bankası’nda, iş hayatı boyuncasahip olduğu “mali işler” titrine ilk girizgâhıyaparak kariyerine devam eder.Danışman, hayatı boyunca yaşadığıtecrübelerden yola çıkarak yaptığısunumunun başında yeni mezunkendüştüğü temel bir hatadan bahsetti:Tecrübeyi önemsememek ve her şeyiilmelyakin ile anlayabileceğini zannetmek.Genç yaşta hayata dair yaşadığıtecrübelerden şunu anlıyor Danışman:“Herkesin herkesten öğreneceği bir şeymutlaka vardır.” Peşinden de şunu ekliyor:“Tecrübenin yarattığı marjinal değerizamanla anlıyor insan.”Yöneticiliğin birçok açıdan elealınabileceğini ama temelde iki tiptetoplanabileceğini ifade eden Danışman,bunlardan birincisini “korku salarak ya dasindirerek iş yaptıran yönetici”, ikincisiniise “ekibini sevgi ve muhabbet ortakpaydasında buluşturan ve ekibi ile birlikteaynı doğrultuda yürüyen lider yönetici”olarak tanımladı. Birinci tiplerin kısa vadedebaşarı elde etseler bile sürdürülebilirolmadıklarını vurguladı.“Yönetici açısından bir şeyi söylemekleyaptırmak farklıdır. Eğer kişi lider bir yöneticiise inandığı şeye takımını da inandırmalıdır.Zira inancı olan bir takımla her türlüzorluğun üstesinden gelinebilir. Amaliderlik yapacağı bir takımın olabilmesiiçin de evvela liderin enaniyetinikırması gerekir. Bu şekilde davrananbir lider, takımın ve takım ruhununyavaş yavaş oluşmasını sağlar.Böyle bir takım oluştuktan sonrasadece iş hayatında değil,hayatın her aşamasında takım

irbirine destek ve motivasyon kaynağıolur” diyen Danışman bunu, eski mesaiyeri olan bankadaki yöneticisiyle yıllarsonra yaşadığı bir örnek üzerinden açıkladı:“Bulunduğum şirkette cuma günü mesaibitimine denk gelen ve mutlaka yapılmasıgereken alımı, eski yöneticimin kredikartı limitimi bir milyon dolar seviyesineçekmesiyle gerçekleştirdim; bu, o tarihteoluşan takım ruhunun ölmediğinin güzelbir göstergesiydi.” Devamında Danışmanşunu söyledi: “Takım ruhu günün sonundaanlaşılmasa bile zamanı gelince meyveleriniverir.”Kendi yöneticiliğinden verdiği bir örnekte isehafta sonu tatiline rağmen acilen yetişmesigereken bir iş için tüm ekibiyle beraber işyerinde toplanıp kırk sekiz saat boyuncaçalışarak –yeri geldiğinde fotokopi çekerekve odasına hiç girmeyerek– işi bitirdiklerinianlattı. Takım ruhu olmadan bunungerçekleşemeyeceğini vurgulayıp “Tekbaşına bir insanın bu kadar büyük projeleriyapabileceğine inanmak saflıktır” diyerekkonuşmasını sürdürdü. Futboldan verdiğibir örnekte liderin temelde teknik direktörolduğunu ama işin bununla bitmediğinibelirtti; zira yeri geldiğinde malzemeci ve/veya masör, sakatlık halinde kaleci ya daforvet olması gerekir.Danışman’a göre liderliği yöneticiliktenayıran özelliklerden biri de takımınkararsızlığa düştüğü bir noktada liderinçıkıp “Arkadaşlar, bu yöne gidiyoruz” diyekarar verebilmesidir. Fakat Danışman’ın bunoktada üzerinde durduğu bir husus, liderinbelki de en önemli özelliğini ortaya koyuyor:“Lider, kararını vermeden önce yapılabileceğiher türlü istişareyi sonuna kadar yapmalı.”Bu şekilde davranan bir lider, Danışman’agöre %90 muvaffak olur ve bu muvaffakiyetde esasında tamamıyla takıma aittir.Danışman, takım ve liderin kendilerinihep bir bütünün parçası olarak görmelerigerektiğine vurgu yaptı. Bunun sağlanmasıdurumunda sinerji etkisinin oluşacağınıifade etti. Sinerji etkisinin 2+2’yi 4’tenbüyük hale getirebileceği gibi, tam tersininde gerçekleşebileceğine, yani takımruhunun olmadığı bir ekipte 2+2’nin 4 bileolamayabileceğine dikkat çekti. İşte busebeple liderin takımı oluştururken takımiçinde harmoniyi de yakalaması gerekir.Fazlı Danışman’ın hem kendisininhem de katılımcıların sürenin sonunagelindiğini fark edememeleri, sunumunçok zevkli geçtiğinin en açık göstergesiydi.Danışman’ın “Size hiçbir şey öğretemesembile halay çekmeyi öğretirim” diyerek halaymantalitesi üzerinden aktardığı lider ve takımörneklemeleri, bütün sunumun güzel birözeti mahiyetinde akıllarda unutulmayacakbir örnek olarak kaldı.KüreselAraştırmalarMerkeziKAM37

38KüreselAraştırmalarMerkeziKAM25 Şubat 2012Değerlendirme: Zeynep GökgözKAM Özel Etkinlikİki Mimar Viyana’yıGeziyorSalih PulcuAhmet Kerim PulcuBiri öğrenci, biri akademisyen, biri demesleğini yapmasa da gönlü alanındaüç mimar Ocak ayında Viyana’ya bir gezigerçekleştirirler. Bu üç mimar ViyanaTeknik Üniversitesinde mimarlık eğitimigören Ahmet Kerim Pulcu, Mardin ArtukluÜniversitesi Mimarlık Fakültesi öğretim üyesiHalil İbrahim Düzenli ve şu an grafikerlikleiştigal eden Salih Pulcu’dur. İçlerindenDüzenli konuşmada hazır bulunmasa daismine sıklıkla yapılan atıflarla o akşamaslında aramızda sayılırdı... Salih Pulcu’nunsadece KAM’a değil, vakfın diğer merkezleriSAM, TAM ve MAM’a da atıflarda bulunarakgerçekleştirdiği merkezler üstü bir niteliktaşıyan bu sunumla seyyahlarımız bizeturistik bir turun vaat ettiklerini değil, kendiçizdikleri rota üzerinden bir şehir analizi nasılyapılırın dersini verdiler.Viyana’da yaşayan biri olarak AhmetKerim Pulcu’dan kısaca şehrin özelliklerinidinledik öncelikle: “Viyana, yüzyılın başındaAvrupa’nın en kalabalık dört şehrinden biriiken Birinci Dünya Savaşı ile nüfusunundörtte birini kaybeder. Şu anda ise nüfusu1,8 milyon civarındadır. Tuna Nehri kuzeygüneydoğuekseninde başkenti merkezeve eski şehre ulaşmadan ikiye böler. Batıdakalan kısım, eski şehri de içinde bulunduran,Viyana’nın yirmi üç bölgesinin yirmibirini kapsayan asıl şehirdir; doğuda kalankısım ise daha ziyade konut olarak inşaedilmiş, nispeten daha modern yapılı işçibölgesidir.” İstanbul’un aksine Viyana’dagökdelenlerin çok az ve şehir merkezinindışında olması seyyahlarımızın panoramikbir manzara yakalamalarını güçleştirmiş.Bunu “şehirlilerin ekonomik durumlarınınbir göstergesi (!)” sayarak manzarayı ancakşehrin dışında kalan Kahlenberg Tepesi’neçıkarak seyre dalmışlar. Şehrin tümünügörebileceğiniz bu tepe, Osmanlı ordularınınkonuşlandığı yer olmasıyla da hatıralarıcanlandırıcı bir etkiye sahip; tabii kimine iyi,kimine kötü...Avusturya’nın başkenti, tüm tarihiliğinerağmen canlılığı ve yaşanırlığı ileseyyahlarımızın dikkatlerini çekmiş. Özellikletarihî yapıların hemen yanına yöresinekurulan modern mimari örneklerinin çokbaşarılı bir şekilde çevresi ile –karşıtlıklarüzerinden– uyuma sokulduğunu, hassatende proporsiyonlara itina edildiğini görmekonları şaşırtmış. Binaların içine girdiklerindeise yaşantı biçimlerindeki farklılıklarınmimariyi nasıl etkilediğini görme imkânıbulmuşlar. Gotik, Barok, Neoklasik, ArtNouveau ve eklektik yapıların şehrindört bir yanındaki yoğunluğunarağmen bunların hemen yanıbaşlarında günümüz mimarlarınınen sıra dışı örneklerini görmekilgilerini çekmiş.

küçültülmüş sosyal konut projesi olaraktasarlanan şehrin biraz dışındaki yapılarınŞehrin tarihî kısmının tüm sıkışmışlığına ve tamamında ikamet hiçbir zaman %100kıstırılmışlığına karşı geliştirilen çözümleri oranında gerçekleşmemiş. Ama giriştekiayrı ayrı etüt edilmeye değer buluyor Salih “Bu binaların sakinleri nasıl bir yerleşkedePulcu. Bunlardan ilki, yukarıda bahsi geçen ikamet ettiklerinin bilincindedir” yazısıeskinin yanına yenisini yerleştirme başarısı. tüm ironikliği ile yerinde duruyor. Buİkincisi, eskiyi hiçbir şeyine dokunmadan örnekler, bize kağıt üzerinde geçerlikoruma tavrı yerine, korumanın ancakprensiplerin fiiliyata döküldüğü anda nasılmekânın yaşamasıyla mümkün olabileceğini geçersizleşebileceğini gösteriyor; değişikfark edip bunun üzerinden çözüm üretmeleri bir mimari dil oluşturma iddiası taşıyan ve–eski binaların üzerine ultra modern katlar sermayenin kendini göstermek istediği cilaçıkma gibi. Üçüncüsü, en küçük ya dayapılara sadece birer örnek teşkil ediyor.metruk ya da olmayacak gözüken yerleriŞehre geri dönersek, başarılı birkaç moderndeğerlendirme başarısı. Mesela bir metro mimari örneği dendiğinde öncelikleistasyonunun üzerine inşa edilen kütüphane anılması gereken, Ludwig Vakfı Modernörneği Hauptbücherei Wien. Bir başka örnek Sanatlar Müzesi (MUMOK). Yapı hemise Gasometreler. 1886-1899 yılları arasında içeriden hem de dışarıdan o kadar dikkatşehrin gaz ihtiyacını karşılamak üzere bina çekici ki ziyaretçilerin sergilenen eserlerdenedilen dört tarihî yapının, çeperlerine hiç ziyade binanın fotoğraflarını çektiklerinidokunmaksızın gaz tanklarının kaldırılması öğreniyoruz.suretiyle boşalan iç kısımlarına dört ünlümimarın inşa ettiği yapılarla (konut, alışverişmerkezi, öğrenci yurdu ve ofis) sağlanan eskiyenibirlikteliği hayran kalınası. Yine çöptenenerji üretim merkezi Fernwärme Wien, dışıtamamen eğlence merkezi iddiasını taşıyan,içindeki sevimsizliğe hiçbir göndermesibulunmayan bir bina.Benzer örnekleri ressam Hundertwasser’inGaudivari cephe düzenlemelerinde görmek mümkün. Werkbund Yerleşkesi,Bauhaus etkisiyle yapılan kolektifçalışma örneklerinden olup sanatıtoplumsallaştırmaya önem veren bu akımınViyana’da sadece şehircilik veAvrupa’da inşa ettiği üç yerleşkeden biri.mimari olarak değil, yaşantı olarakBenzer şekilde, boşluk-doluluk oranlarıda getirilen çözümlere ve karşılıklıressamlarca belirlenmiş, her türlü süstenarındırılmış ve pencereleri olabildiğinceSalih Pulcu’nun “ibadet edilesi mekânlar”başlığı altında topladığı farklı Hristiyanmezheplerine ait üç kilise, son derece minimaldüzenleme ve tasarım öğeleri içermelerinekarşılık, bir o kadar da amacına hizmeteden yapılar niteliğinde. “Biz buradayız”diye bağırmayan, insanda arınma duygusuuyandırmayı amaçlayan ve yeni bir dilkullanmayı da başarabilmiş bu yapılar,“Yaratıcısı ile ilişki kurmayı başarmalarınınsebebi sadece daha iyi mekânsal araçlarasahip olmaları mı?” sorusunu aklagetiriyor.KüreselAraştırmalarMerkeziKAM39

40KüreselAraştırmalarMerkeziKAMgüvene dayalı ilişkiler, plan-program,temizlik gibi öne çıkan özelliklere de vurguyapan Salih Pulcu, buradaki handikabımızıniçinde yaşadığımız kurgunun tek gerçeklikolduğu ve bundan başkasının olamayacağınainancımızdan kaynaklandığı tespitindebulundu. Trajik olanın kaotik olacağınainancımız bizi doğrudan çözümsüzlüğeitmekte. “Kral çıplak” diyenlerin düştüklerivahamet de cabası.Yetimlere DünyanızdaYer Açın25 Nisan 2012Değerlendirme: Tuba GültekinMurat Yılmaz“Bütün mutlu aileler birbirine benzer, hermutsuzluğun hikâyesi ise kendine özgüdür.”Lev Tolstoy, Anna KareninaÜlkemizde ve dünyada değişen hayatkoşulları, süreğen hastalıklar, doğalafetler, savaşlar ve benzeri durumlarinsan hayatını tehdit etmekte; hayatınıkaybedenlerin yakınları, eşleri ve özellikleçocukları zor bir hayat mücadelesi ilekarşı karşıya kalmaktadır. Ebeveyninikaybetmiş yetim çocuklar meselesi –bilinenama dokunulmayan– bireysel ve sosyalsorumluluk alanı içerisinde yer alan önemlikonu başlıklarından biridir.Tarihsel arkaplana bakıldığında, İlhanlıhükümdarı Gazan Mahmut Han (1295-1304) tarafından yaptırılan yetimhaneve Osmanlı’nın yardıma muhtaç dul veyetimleri barındırmak üzere açtığı Avarızve Müessesât-ı Hayriye isimli vakıflardikkat çekmektedir. Fatih Vakfiyesi yetimçocukların okutulması ve meslek sahibiolması konusunda kanunlar içermektedir.Tanzimat’tan sonra 1851’de kurulan EytamNazırlığı, 1868’de Mithat Paşa tarafındankurulan ıslahhaneler, 1872’de kurulanDarüşşafaka, 1903’te II. Abdülhamidtarafından kurulan Darulhayr-ı Âli, 1915’teTrablusgarp ve Balkan savaşlarında babalarışehit olan çocuklar için açılan darüleytamlarve 1917’de açılan Himaye-i Etfal Cemiyeti ilekurumsal geçmişimiz özetlenebilir. *Günümüzün yetim çocuklar meselesinedöndüğümüz vakit, kurumsal olanın tevarüsüve bu alanda yapılması gerekenlerin ihdasınoktasında önemli sorumluluk alanları ilekarşılaşıyoruz. Bunlar devlet bünyesindekurumsal bakımla iktifa edip bireyselaçıdan muaf sayılabileceğimiz sorumlulukalanlarından olmayıp en yakın haleden enuzağına kadar insanî, dinî, toplumsal veevrensel kurallar gereğince mesul olduğumuzgeniş bir alanı içermektedir.Bu alanda çalışmalarıyla dikkat çekenİHH’nın başkan yardımcılığını ve YetimBirimi başkanlığını yürüten Murat Yılmaz,Küresel Araştırmalar Merkezi’ndegerçekleştirdiği sunumunda dünyadakiyetimler ile ilgili şu bilgileri veistatistikleri bizimle paylaştı: “Dünyada165 milyon yetim çocuk olduğu* Veli İnanç, “Osmanlı Sosyal Yapısında Öksüzve Yetimler”, Savaş Çocukları-Öksüzlerve Yetimler Sempozyumu Bildirileri, 2002.

elirtiliyor. UNICEF’in raporlarında isebu rakam 210 milyon olarak ifade ediliyor.Ancak bu istatistikler dünyanın en kalabalıknüfuslu ülkeleri Çin ve Hindistan ile 5 milyonyetim çocuk bulunduğu tahmin edilenIrak gibi toplamda 52 ülkenin verileriniiçermediğinden yetim çocuk sayısınıngerçekte 210 milyonun çok üzerindeolduğunu söyleyebiliriz. Afrika’da her yıl 2milyon çocuk yetim kalıyor ve bunların %30’uebeveynlerini AIDS sebebiyle kaybediyor. Ötetaraftan yetim çocukların yaklaşık 90 milyonusokaklarda yaşıyor; bu da onları misyonerörgütlerin yanı sıra organ, dilencilik vefuhuş mafyasının pençesine düşme riskiylekarşı karşıya bırakıyor. İstatistikler her yıl2,5 milyon çocuğun kaçırılarak satıldığını,çeşitli suçlara ve fuhşa sürüklendiğini ortayakoyuyor. Bir diğer önemli veri ise savaşançocuklarla ilgili; bugün dünyada 300 binçocuk asker olduğu tahmin ediliyor.”İşte dünyadaki mevcut bu tablo karşısındaYılmaz, İHH’nın yetimlere yönelikfaaliyetlerini ayrıntılarıyla anlattı. Buna göreİHH, toplamda 135 ülkede yetim çocuklarave ailelerine dönemsel destek veriyor ve buülkelerde 300’ün üzerinde partner kuruluşlaçalışarak yerel kaynakları güçlendiriyor.Bu çocuklara kendi topraklarındankopmadan, güvenilir ellerde maddi vemanevi ihtiyaçlarının karşılandığı ortamlarsunmayı amaçlıyor ve bu çerçevede eğitim,sağlık, gıda, giyecek ve barınma desteğiveriyor. Dönemsel çalışmaların yanı sıradüzenli destek kapsamında 2007’de başlattığıSponsor Aile Sistemi ile 36 ülkede 25.000yetime her ay 90 TL yardım yollayarak hembu çocukların hem de ailelerinin eğitim,sağlık, gıda ve diğer temel ihtiyaçlarınıkarşılıyor. İHH’nın sponsorluk sistemi iledesteklediği yetim çocukların %60’ı Filistin,Irak ve Lübnan’dan; yani savaşın olumsuzetkilerini en çok üzerlerinde hissedenyetim çocuklardan oluşuyor. Son dönemdeVan’daki depremlerde yetim kalan 200çocuğa da destek veriyor. Bu çalışmalarındışında İHH, babasını kaybetmiş ve ailesiolmayan çocuklar için Açe (Endonezya),Pakistan, Moro (Filipinler) ve Patani(Tayland) başta olmak üzere dünyanın farklıbölgelerinde açtığı sekiz yetimhanede 650çocuğun bakımını sağlıyor. İnşası devameden dört yetimhane daha bulunuyor. Ayrıcapsiko-sosyal açıdan rehabilitasyonlarınınsağlanması amacıyla özellikle savaş vedeprem riskinin yoğun olduğu bölgelerdeyetim çocuklar ile annelerine yönelik olarakpsikolojik destek hizmeti de sağlıyor.Kâh dünyada hâlihazırda yetimlerinyaşadıkları sıkıntılar ve yetimhaneleriniçler acısı durumuna dair anlattıklarıylakâh İHH’nın bu çocukların yüzünügüldüren faaliyetlerine dair paylaştıklarıylaİHH Başkan Yardımcısı Murat Yılmaz,yetimlere dünyamızda bir yer açtı ve bizesorumluluklarımızı bir kez daha hatırlattı.Sınırlı imkânlarımızla dahi bir yetiminelinden tutup bir nebze olsun dertlerinederman olabileceğimizi, geleceğininşasına katkıda bulunabileceğimizisomut örneklerle ortaya koydu.KüreselAraştırmalarMerkeziKAM41

42KüreselAraştırmalarMerkeziKAMKAM Panelİşgalin 9. YıldönümündeIrak9 Mart 2012Değerlendirme: Merve UğurMart ayı itibarıyla işgali üzerinden tamdokuz yıl geçen Irak’ın hâlihazırdaki durumu“İşgalin 9. Yıldönümünde Irak” panelindetartışıldı. NTV program yapımcısı gazeteciyazarMete Çubukçu’nun katılamadığıpanelde, SETA Dış Politika Direktörlüğündearaştırma asistanı olarak görev yapanFurkan Torlak ve Dışişleri Bakanlığı StratejikAraştırmalar Merkezi Başkan YardımcısıMesut Özcan, Irak’ın mevcut fotoğrafınıçok iyi bir şekilde çektiler ve geleceğe ilişkinöngörülerini bizimle paylaştılar.Furkan Torlak, Amerikan birliklerinin geriçekilmesinin ardından Irak’ın hem bugününehem de geleceğine damgasını vuran temelmeseleleri ve yeni düzen arayışlarını elealdı. Aralık 2011’de yayınlanan raporunda *olduğu gibi panelde şu beş temel meseleüzerinden konuyu değerlendirdi:1. Egemenlik meselesi: Torlak, ABD’ninaskerî anlamda çekilişini Irak’ın egemenlikproblemiyle ilişkilendirdi. Buna göreAmerikan muharip birlikleri Haziran2009-Ağustos 2010 döneminde aşamalı* Furkan Torlak ve Ufuk Ulutaş, “Çekilme SonrasıIrak’ta Düzen Arayışı”, SETA Analiz no: 49.olarak Irak’tan ayrılırken 2011 itibarıylaIrak’ta, Irak ordusunu eğitme ve ülkedekiAmerikan misyonunu koruma dışındagörevi olmayan, 2000-3000 askerdenbaşka herhangi bir kuvveti kalmadı. AncakABD, 15.000 kişinin çalıştığı AmerikanBüyükelçiliği aracılığıyla Irak’taki varlığınıbürokratik anlamda sürdürüyor. Dolayısıylaişgal aslında askerî boyuttan sivil boyutataşınmış oldu. Öte yandan 1990’daKuveyt’i işgali üzerine çıkan BM GüvenlikKonseyi kararıyla egemenliği sınırlananIrak’ın bu meselesi, ABD’nin geri çekilmeanlaşmalarındaki vaadine rağmen, Konsey’inAralık 2011’deki aksi yöndeki kararınedeniyle henüz çözülebilmiş değil.2. Siyasî istikrar meselesi: İşgalden buyana “doğrudan Amerikan yönetimi”,“Amerikan kontrolünde Irak yönetimi” ve“uluslararası toplum ve ABD etkisinde Irakyönetimi” olarak toplam altı ayrı yönetiminkurulduğu Irak’ta siyasî yapı Sünni, Şiive Kürtler arasında etnik ve mezhepselayrım üzerine kurulu. Böyle bir yapıdataraflar karşılıklı güvensizlik içinde siyasetyapıyorlar. Kimlik üzerinden yapılan siyaset,hem hükümet çalışmalarına sekte vuruyorhem de toplumsal tabandaki kırılmalarıderinleştiriyor. Öte yandan koalisyonpazarlıkları sırasında paylaşılamayangüvenlikle ilgili bakanlıklar (savunma veiçişleri bakanlığı ile ulusal güvenliktensorumlu devlet bakanlığı) problemolmayı sürdürüyor. Başbakan Nuriel-Maliki’nin bu makamları bir yıl

oyunca bizzat yönetmesi ve sonrasındavekâleten görevlendirdiği kişiler aracılığıylaelinde tutması hem Sünnileri hem de Şiilerikızdırıyor. Bu durum Irak’ta “Saddamlaşma”eğilimi olarak algılanıyor.3. Birlik veya bölünme durumu: Torlak, IrakAnayasası’ndaki “federal bölge” kavramınıntanımlanmamış bir kavram olup anayasanınbölgesel yönetimlere tanıdığı haklardan ötürüülkedeki mevcut fay hatlarını tetikleyebilecekbir yapıda olduğuna dikkat çekti. Ardındanetnik ve mezhepsel grupların federalizmebakışlarını değerlendirdi. Buna göre, baştafederalizme olumlu bakan Şii yönetimi, Irak’ınbütününü kontrol edebilecek gücü erişinceKürt Bölgesel Yönetiminin varlığındanrahatsızlık duymaya başladı. Başta bölgeselyönetime karşı çıkan Sünni Araplar ise,Şiiler ve Kürtler karşısında dezavantajlıkonuma düşmeleri üzerine, kendi bölgeselyönetimlerini kurma taleplerini dillendirirhale geldi. Torlak, “normalleşme” henüzsağlanamadığı için hiçbir statü verilemeyenKerkük gibi anlaşmazlık bölgeleri olduğunuda hatırlattı. Kısaca Irak’ta birliği sağlayacakanayasal bir zemin olmadığı gibi ayrışmayıtetikleyen birçok sebep olduğuna vurgu yaptı.4. Güvenlik meselesi: Irak ordusu hava vedeniz kuvvetlerinden ziyade iç güvenliğisağlamaya odaklı piyade birliklerindenoluşuyor. Bu haliyle ordunun, GenelkurmayBaşkanı Babekir Zebari’nin deyimiyle, 2030yılına kadar dışarıdan gelecek herhangi birsaldırıya karşı koyacak gücü yok. Ayrıca etnikve mezhepsel ayrılıklar nedeniyle ordu içgüvenliği sağlamakta da yetersiz. Ordu içindebir de “eski subay”-“yeni subay” tartışmasıvar; yeni subaylar eskileridiktatörlükle, eski subaylarise yenileri İran ajanlığıylasuçluyor. Öte yandan Irak’taikili bir ordu yapısı var; KürtBölgesel Yönetiminin ordusuile merkezî yönetimin ordusuileride Kerkük gibi anlaşmazlıkbölgelerinde çatışmaya dahigirebilir.5. Çekilme sonrası Irak’tajeopolitik boşluk meselesi: Amerika’nınIrak’tan çekilmesinin bir jeopolitik boşlukoluşturduğu görüşüne karşılık Torlak,başlarda işgalci güç olarak görülenABD’nin artık Irak’ın iç meseleleri ile ilgiliproblemlerde hem Sünniler hem Şiiler hemde Kürtler tarafından hakem konumunagetirildiğine dikkat çekti. Diğer yandanülkedeki Amerikan birliklerinin Bahreyn,Kuveyt ve Suudi Arabistan’a çekildiğini, yaniherhangi bir sorun çıkması durumunda çokkısa bir sürede Irak’a geri dönebileceğinisöyledi. Amerikan ordunun halen Irak’ınhava ve deniz sahasını kontrol ettiğini desözlerine ekledi.Dışişleri Bakanı Ahmet Davutoğlu,Ortadoğu’daki jeopolitik dengelerideğerlendirirken iç içe geçmiş üç üçgendensöz eder. Buna göre dış üçgendekidengeleyiciler Türkiye-Mısır-İran,iç üçgendeki dengeleyiciler SuudiArabistan-Irak-Suriye, iç üçgendekidengeleyiciler ise Ürdün-Filistin-Lübnan’dır. Torlak, Irak’ın ortadakiüçgende yer alan dengeleyici birKüreselAraştırmalarMerkeziKAM43

44KüreselAraştırmalarMerkeziKAMunsur olmasının yanında bir de Basrajeopolitiğinde yer alan üç temel güçten(İran-Irak-Körfez İşbirliği Konseyi ülkeleri)birisi olduğunu söyledi. Irak’ın kuruluşundanAmerikan işgaline kadar geçen dönemdegarnizon görevi gördüğüne, özellikle1980’lerden itibaren Körfez İşbirliği Konseyitarafından İran’a karşı dengeleyici bir unsurolarak kullanıldığına dikkat çeken Torlak,Irak’ın İran’ı dengeleyici bir unsur olarakkullanılması durumunun Amerikan işgaliylebirlikte son bulduğunu, hatta sürecin tamtersine döndüğünü sözlerine ekledi.Mesut Özcan, Irak’ın Türk dış politikasındakiyerini ve önemini irdelediği konuşmasınınbaşında 2003’teki işgal öncesinde yaşanantezkere krizinin Irak siyasetimize olumlu veolumsuz yansımalarını değerlendirdi. Bubağlamda Türkiye’nin Irak’taki gelişmelere,hele de bölünme senaryolarına karşı,müdahil olamaz hale gelmesi Ankaraaçısından büyük bir handikaptı. Bunarağmen Ankara, Irak’taki bütün etnik vemezhepsel grupların temsilcilerini Türkiye’yegetirerek anayasanın ve seçim kanunununyazılması ve devlet yapısının tesisinoktasında yeniden inşa sürecine etki etmeyeçalıştı.Türkiye’nin sürekli olarak Irak’ın birliğinevurgu yaptığını söyleyen Özcan’a göre,Irak’ın bütünlüğünün korunması sadece Kürtsorunu bağlamında Türkiye’nin iç siyasetiiçin değil, bölgedeki istikrarın devamı için deönemli. Başlangıçta federasyona karşı olanTürkiye, süreci pek de etkileyemeyeceğinianlayınca, Irak’ın bölünmemesi vedemokratik bir yapı içerisinde federal birsistem dahi olsa birliğin sağlanması yönündebir tavır benimsedi.Türkiye özellikle 2005-2006’dan itibarenIrak politikasını yavaş yavaş Türkmenekseninden ve Kürt sorunu bağlamındançıkartarak aşamalı bir şekilde Irak’ın tümetnik ve mezhepsel gruplarıyla temas kuranbir politikaya dönüştürdü. Kürt bölgesiyleiyi ilişkilerin temelleri de bu dönemde atıldı.Özellikle “kaybeden taraf” psikolojisiylehareket eden Sünni Arapları 2005’ten itibarenyavaş yavaş siyasal sürece angaje etmeye,seçimlere katılma konusunda iknaya çalıştı.Özcan’a göre Türkiye eğer politikasını buşekilde dönüştürmeseydi, tamamen İranetkisinde veya İran’ın etkisine açık bir Irak’lakarşı karşıya kalacaktı.Başbakan Tayyip Erdoğan’ın 2007’deki ABDziyaretinden sonra Türkiye’nin Irak’takiKürtlerle daha fazla temas kurmaya, Kürtyönetiminin de Ankara’nın PKK noktasındakiendişelerine daha fazla cevap vermeyebaşladığını belirten Özcan, bu yakınlaşmanıniktisadî sonuçlarına dikkat çekti. Özellikleküçük ve orta ölçekli Türk şirketleri Irak’takietkinliklerini artırırken müteahhitlik firmalarıda Kürt bölgesinde ciddi bir inşaat faaliyetinegirişti. 2010-2011 yıllarında başta KuzeyIrak olmak üzere Irak’ın genelinde en fazlayatırım yapanlar Türklerdi.İlişkilerin sadece güvenlik eksenindeşekillenmesini istemeyen Ankara,Bağdat yönetimiyle Yüksek DüzeyliStratejik İşbirliği Konseyi kuraraksiyasî, iktisadî ve kültürel işbirliğinidaha da derinleştirmek ve diğeralanlara da yayarak kalıcı hale

getirmek üzere çeşitli adımlar attı. İki ülkebakanlarının biraraya geldiği ortak bakanlarkurulu toplantılarında kırkı aşkın anlaşmayaimza kondu. Ancak Başbakan Nuri el-Malikiile ilişkilerin zedelendiği son dönemde butoplantılar da akamete uğramış durumda.Özcan, Irak Başbakanı Maliki ile Türkiye’ninilişkilerinin bozulmasını, 2010 seçimlerindeAnkara’nın daha kozmopolit ve sekülerbir yapıya sahip olan el-Irakiyye grubunubelirli ölçülerde desteklemesine veardından mezhepsel ve etnik çizgiden uzak,birleştirici bir koalisyon hükümeti kurulmasıyönünde verdiği çabalara bağladı. NitekimMaliki, Ankara’nın el-Irakiyye grubunudesteklemesini kendisine karşı alınmış birtavır olarak değerlendirdi ve yeni dönemdeTürkiye ile ilişkilerine mesafe koymayaçalıştı.Cumhurbaşkanı Yardımcısı Tarık el-Haşimi’nin Başbakan Maliki tarafındansuçlanması ve tutuklanma girişimine karşıKürt bölgesine kaçmasından sonra ülkedesiyasî ortam daha da gerginleşti ve bu,Bağdat-Ankara ilişkilerini olumsuz yöndeetkiler hale geldi. Özcan’a göre Türkiye, tekadamın işin başında olduğu, diğer gruplarınsüreçten dışlandığı bir yapıdan memnundeğil. Cumhurbaşkanı Celal Talabani’ninsağlık sorunları nedeniyle siyasî sürece pekmüdahale edememesi de Irak için büyük birhandikap; zira bu durum Maliki’nin tek adamportresini güçlendiriyor. Şu an Irak’taki temelmesele, Özcan’a göre, yönetimde dengeunsurunun bulunmaması. “Arap Baharı”sürecinde herkesin dikkatini Ortadoğu’nunkaotik ortamına yoğunlaştırması nedeniyleIrak’taki sorunlar pek gündeme gelemiyor.Böyle bir ortamda hem Haşimi krizinin hemde Irak içi gerilimlerin derinleşme ihtimalioldukça yüksek.Bu önemli paneli merak edenler, aşağıdakilinke yüklenen videodan izleyebilir:http://bisav.org.tr/merkez.aspx?module=panelayrinti&menuID=6_6&merkezid=6&panelid=49&icerikid=21KüreselAraştırmalarMerkeziKAM45

molaHazırlayan: Turgal ŞafakSultanCahit ZarifoğluSeçkinBir kimse değilimİsmimin baş harfleri acz tutuyorBağışlamanı dilerimSana zorsa bırak yanayımKolaysa esirgemeHayat bir boş rüyaymışGeçen ibadetler özürlüEski günahlar dipdiriSeçkin bir kimse değilimİsmimin baş harflerinde kimliğimBağışlanmamı dilerimSana zorsa bırak yanayımKolaysa esirgemeHayat boş geçtiGeri kalan korkuluHer adımım dolu olsaİşe yaramaz katındaBiliyorumBağışlanmamı diliyorum

MAM Dîvân ToplantılarıMatematiksel NesnelerinOntolojisi ile Doğaya İlişkinMatematiksel BilgininMeşruiyeti Açısından Nefsel-Emr Nazariyesine Giriş28 Ocak 2012Değerlendirme: Abuzer Dişkayaİhsan FazlıoğluMedeniyet Araştırmaları Merkezi’nin düzenlediğiDîvân Toplantıları’nın Ocak ayındaki konuğu,İstanbul Medeniyet Üniversitesi Felsefe Bölümüöğretim üyesi İhsan Fazlıoğlu’ydu. Fazlıoğlu,nefsü’l-emr kavramının kelam, felsefe, tasavvufve mantıkta farklı kullanımlarının bulunduğunu,ancak meseleyi sadece matematiksel nesnelerinontolojisi ve doğaya dair matematikselbilginin meşruluğu açısından ele alacağınıbelirterek, klasik metinlerden hareketle birkavram analiziyle sunumuna başladı. Fazlıoğlu,“nefsü’l-emr” terkibinin lafzen İbn Sînâ’nıneserlerinde ve daha ziyade “mahiyet” anlamındakullanıldığını, konunun ayrı bir başlık altındailk kez Fahreddin Râzî tarafından işlendiğinive kavram hakkındaki ilk eseri de NasirüddinTûsî’nin kaleme aldığını belirtti.MedeniyetAraştırmalarıMerkeziMAMBu noktada nefsü’l-emr hakkında eser verenkişilere değinen Fazlıoğlu, konu etrafındayapılan tartışılarla ilgili kısaca bilgi verdi.Fazlıoğlu’na göre, çoğunlukla fakih kimliğiylebilinen ve hem Tûsî’nin arkadaşı hem deKutbuddin Şîrâzî’nin hocası olan ŞemsüddînKîşî’nin Tûsî’nin “akl-ı küll”üne yazdığı şerhtensonra nefsü’l-emr kavramı ontolojik ve mantıksalaçıdan ele alınmaya başlanmıştır. Ardından,Semerkand ekolünün çalışmalarıyla Cürcânîkonuyu yeniden ele almış ve böylece nefsü’l-emrkavramı etrafındaki araştırma ve tartışmalarderinleştirilerek matematik nesnelere ontolojikbir zemin bulma çabasına girilmiştir.Fazlıoğlu, ayrıntılı bilgi vermek amacıylaMehmed Emîn Şîrvânî’nin metninden bazıpasajlar okuyarak konuyla ilgili tartışılankavram ve meseleleri ortaya koydu. Bubağlamda aklın tecrid ile intizaMAM Yuvarlak Masa ToplantılarıDÎVÂN TOPLANTILARIMatematiksel Nesnelerin Ontolojisi ile Doğaya İhsan Fazlıoğlu • 28 Ocak 2012İlişkin Matematiksel Bilginin Meşruiyeti AçısındanNefs el-Emr Nazariyesine GirişThe Future of the Shiah-Sunnah Relations Mohamed el-Moctar el-Shinqiti9 Nisan 2012TEZGÂHTAKİLERFelsefe: İbn Sînâ’da Retorik Abdulkadir Coşkun • 31 Aralık 2011İslâmi İlimler: Kutbuddîn eş-Şîrâzî ve Tefsiri Resul Ertuğrul • 7 Ocak 2012Düşüce Tarihi (MAM-SAM Ortak Etkinlik): Sadık Yazar • 14 Ocak 2012Osmanlı Dönemi (XIII-XIX. Yüzyıl) Tercümeve Şerh GeleneğiBilim: Çağdaş Doğa Düşüncesi İshak Arslan • 21 Ocak 2012İslâmi İlimler: Klasik İcma Teorisine Şule Eraslan • 11 Şubat 2012Modern YaklaşımlarDüşünce Tarihi: İlim Bilmez Tarih Hatırlamaz: İsmail Kara • 17 Şubat 2012Şerh ve Haşiye Meselesine Dair Birkaç NotDüşünce Tarihi: Türkiye’de Hristiyanlık Çalışmaları: Betül Avcı • 25 Şubat 2012Yeni Bir Oksidentalizm mi?Felsefe: David Hume’un Adâlet Anlayışı Enes Eryılmaz • 10 Mart 2012İslâm Düşüncesi: Mu‘tezile’nin Felsefe Eleştirisi: Orhan Şener Koloğlu • 17 Mart 2012İbnü’l-Melahimi’nin Felsefe ReddiyesiDüşünce Tarihi: Mecusi Geleneğinde Mehmet Alıcı • 24 Mart 2012Tek Tanrıcılık ve DüalizmSosyal Bilimler: Devlet, Ulus ve Seküler Tahayyül: Salih Emre Gerçek • 7 Nisan 2012Türkiye’de Başörtüsü MeselesiSosyal Bilimler: İslâm ve Sekülerizmin Siyaseti Nurullah Ardıç • 14 Nisan 2012KüreselAraştırmalarMerkeziKAM47TOPLANTI DİZİLERİÇağdaş Siyaset Felsefesi Tartışmaları 7: Bengül GüngörmezEric Voegelin 24 Mart 2012PANELMedeniyetleri Karşılaştırmak: 31 Mart 2012George Makdisi Örneği

ameliyeleri arasında bulunan önemli farkaişaret eden Fazlıoğlu, tecritte ulaşılan nihaiGİRİŞ SEMİNERLERİ1 İslami İlimlere Giriş Eyyüp Said Kaya2 Klasik Sosyal Teori II Nurullah ArdıçTEMEL SEMİNERLER1 Bilim Tarihi II Baha Zafer2 Doğa Felsefesi II İshak Arslan3 Hadis Tarihi Halit Özkan4 İslam Tarihine Giriş II Nihal Şahin Utku5 Klasik Din Teorileri Betül Avcı6 Ortaçağ Felsefesinin Faruk AkyolTemel Sorunları48MedeniyetAraştırmalarıMerkezişeyin eşyanın mahiyetine tekabül ettiğini, intizaile elde edilenin ise daha çok formlardan ibaretolduğunu belirtti. Bu açıklamalardan hareketleFazlıoğlu, nefsü’l-emr teorisinin aslındayargıların uzayıyla ilgili bir araştırma olduğunavurgu yaptı. Fazlıoğlu’na göre asıl tartışma,vehmî oldukları için dış âlemle ilgili yakinî bilgisağlayamayacağı düşünülen matematikselkavram ve yargıların hakikat hakkında yolgösterici bilgi verebileceklerinin gösterilmesikonusunda olmuş ve tartışmanın kilit önermeside “itibari olanın hakiki olanı açıklayabileceği”şeklinde ifade edilmiştir.Nefsü’l-emr teorisinin teknik kısmında iseFazlıoğlu, vehmî kavramlar ile bunlara dairahkâm ve yargıların dış âlemi açıklamada birer“model” olarak kullanılamayacağı şeklindekieleştiriyi ele aldı. Fazlıoğlu’na göre, nefsü’l-emrteorisi matematiğin doğayı açıklayabilecekbir enstrüman olup olmadığı sorusuna cevapbulmak amacıyla ortaya konmuştur. Konununmihenk noktası, doğayı açıklamadamatematiğe mi yoksa fiziğe mibaşvurulacağı meselesidir.MAMÖZEL SEMİNERLER1 Aristoteles’in Ahlak Felsefesi Hümeyra KaragözoğluNefsü’l-emr teorisini savunanlara göre, dışdünyada varolanlar vehmî kavramları zorunluolarak gerektirdiği için bu kavramlarla ilgiliyargılarımız da dış dünya hakkında güvenilirbilgi verirler. Çünkü vehmî kavramların dışdünyada varolanlardan sökülüp atılabilmesimümkün değildir. Dolayısıyla nefsü’l-emrteorisi, aslında matematiksel bilginin değerinedair yapılan bir tartışmadır ve amacı da vehmîkavramlar üzerine inşa edilen yargıların dışâlem hakkında doğru ve yakinî bilgi verdiğiniortaya koymaktır.2012 BAHAR DÖNEMİ MAM SEMİNERLERİ LİSTESİFazlıoğlu’na göre temel sorun “şeyin bilgisinin”nasıl elde edileceğiyle ilgili olmuştur. Zira bilgiher zaman “bir şey”in bilgisidir. Buna göre“mevcud” veya “varolan”, “farazi” ve “hakiki”olmak üzere ikiye ayrılmaktadır: Salt farazîvarlıklar itibari olmaları, intiza kaynaklarınındış âlemde bulunmaması, dış âlemde muvafıkolabilecekleri bir gerçekliğin yokluğu ve bunlarüzerine inşa edilen yargıların herhangi bir şeyemutabık olmaması gibi özelliklerinden dolayı bizeherhangi bir gerçeklik hakkında bilgi vermezler.Buna karşılık nefsü’l-emr teorisinin kapsamaalanını oluşturan hakikî varlıklar ise, aynî ve zihnîolmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Farazî varlıklarıntersine, dış âlemde intiza kaynakları bulunduğuiçin bunlar salt itibarî değildir. Bu nedenlevakaya ne mutabık ne de muhaliftirler. Sahipoldukları bu özelliklerden dolayı zihnî-hakikîmevcuthakkındaki yargılar dış dünyayamutabık olabilmektedir. Başka2 Asr-ı Saadet ve Piyasa Cengiz Kallek3 Şiilik: Tarih, İnanç ve M. Ali BüyükkaraÇağdaş Durum4 Yapay Zekaya Giriş II M. Ali ÇalışkanOKUMA GRUPLARI1 Gazzâlî Okuma Grubu M. Cüneyt Kaya2 İslam Siyaset Düşüncesi Hızır Murat KöseOkuma GrubuATÖLYELER1 Bilişsel Sinirbilimleri ve Lütfü HanoğluFelsefe Atölyesi2 İslam Medeniyetinin A. Hakan Çavuşoğlu-H. ÖzkanTeşekkül Dönemi Atölyesi3 Modernleşme Öncesi Eyyüp Said Kayaİhya Hareketleri I: Şevkânî

ir deyişle, hem mahiyet hem de yargı açısındannefsü’l-emrde vakaya mutabıktırlar.Böylece nefsü’l-emr teorisi ortaya çıktıktansonra İslâm düşüncesinde kullanılanhakikatin alanı değişerek hem aynî hem dezihnî varlıkları kuşatır hale gelmiştir; oysabundan önce hakikî olan sadece “aynî ve dışdünyada bulunan” anlamında kullanılıyordu.Fazlıoğlu’na göre, bu nedenle nefsü’l-emrteorisinin olgunlaşmasından sonra hakikat“dış dünyaya mutabık” şeklinde değil, “nefsü’lemremutabık” şeklinde tanımlanmayabaşlamıştır. Nefsü’l-emr teorisiyle birlikte İslâmdüşüncesinin kadim kültürlerden aldığı atılunsurlardan kurtularak yeni bir tabiat felsefesiortaya koyduğunu belirten Fazlıoğlu, konuylailgili klasik metinlerden farklı pasajlar aktararaksunumuna son verdi.Şii-Sünni İlişkilerininGeleceği(The Future of theShiah-Sunnah Relations)9 Nisan 2012Değerlendirme: Muhammed Talha ÇiçekMohamed el-Moctarel-ShinqitiMedeniyet Araştırmaları Merkezi’nindüzenlediği Dîvân Toplantıları’nın Nisanayındaki konuğu, Qatar Foundation’da dinlertarihi profesörü olarak görev yapan Mohamedel-Moctar el-Shinqiti idi. Günümüzde İslâmdünyasında yaşanan sorunlar hakkındaİslâm tarihi ve düşüncesi ekseninde yaptığıdeğerlendirmelerle tanınan el-Shinqiti,toplantıda Şii-Sünni ilişkilerinin geleceğiüzerine bir konuşma yaptı.el-Shinqiti, Şii-Sünni ilişkilerinin tarihselsürecini değerlendirerek başladığıkonuşmasında, İslâm tarihi boyunca ikimezhep arasında yaşanan çatışmanın, akidevîolmaktan ziyade siyasî sebeplere dayandığınıifade etti. Akidevî noktalardaki Şii-Sünnibenzerlikleri, konuşmanın bu bölümününtemel unsurlarından biriydi. el-Shinqiti, bubenzerlikleri ifade ederken, çatışmanın siyasîsebeplerine de konuşma esnasında sık sıkreferans yaptı.Daha sonra son dönemlerde yaşanan Şii-Sünniçatışmasına değinen el-Shinqiti, son yüzyılda,Şii ve Sünni grupların yaşadıkları siyasaldönüşümlerin akidevî etkisine değindi. Sünnidönüşüme ilişkin olarak, İslâm tarihi boyuncaSünniliğin akidevi merkezi olmuş Kahire veİstanbul’un geçtiğimiz yüzyılda zayıfladığını veyerini Suudi Arabistan’ın önderlik ettiği “Selefi”akıma bıraktığını ifade eden el-Shinqiti, Şiiliğinde benzer bir dönüşüm yaşadığını ve velâyet-ifakih teorisiyle pasif bir tutumdan aktif tavıralmaya doğru evrildiğini ifade etti.Bu süreçleri, “Sünniliğin Hanbelileşmesi”(Hanbelization of Sunnism) ve “Şiiliğinİsmailileşmesi” (Ismailization of Shiism)ifadeleriyle kavramsallaştıran el-Shinqiti,Şii-Sünni çatışmasının gelecekteradikalleşmemesinin, ancak bu ikimezhepteki geleneklerin ihyası ve İslâmtoplumlarının demokratik süreçleregeçmeleriyle mümkün olabileceğini ifadeetti. Toplantının soru-cevap kısmındadinleyicilerin yorumları ve sorularıkonuşmayı renkli ve heyecanlı birtartışmaya dönüştürdü.MedeniyetAraştırmalarıMerkeziMAM49

50MedeniyetAraştırmalarıMerkeziMAM31 Aralık 2011Değerlendirme: Saliha KızılkayaMAM TezgâhtakilerFelsefeİbn Sînâ’da RetorikAbdulkadir CoşkunBilim ve Sanat Vakfı Medeniyet AraştırmalarıMerkezi’nin düzenlediği Tezgâhtakilertoplantı serisinin Aralık ayındaki son konuğuDr. Abdulkadir Çoşkun’du. Coşkun, MarmaraÜniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Felsefeve Din Bilimleri Anabilim Dalı’nda 2010yılında tamamladığı “İbn Sînâ’da Retorik”isimli doktora çalışması çerçevesinde birsunum yaptı.Tezin “Retoriğin Antik Yunan’dan İbn Sînâ’yakadar olan serüveni”, “Bir ikna sanatı olanretoriğin yöntemleri” ve “Retoriğin bilgigeçerlilikdeğeri ve faydası” başlığını taşıyanüç ana bölümden oluştuğunu belirtenCoşkun, konuşmasına retorik hakkındabirtakım genel bilgiler vererek başladı.Aristoteles’in bir mantık sanatı olarak elealdığı retorik, esasen ahlâk ve siyaseti dekuşatan bir yapıya sahipken, İbn Sînâ’dakıyas teorisinin kendisine uygulanması ileneşvünema bulmuştur. Retoriğin moderndönemde hak ettiği ilgiyi görmemesinemantığın uygulama alanına girmesi vemantığın beş sanatıyla aynı kaderi paylaşarakİbn Sînâ’dan sonra pek işlenmemesinigerekçe gösteren Coşkun, retorik içerisindedeğerlendirilen temsil, analoji ve kıyasın isefıkıhta kullanıldığını ifade etti.Coşkun, retoriğin varlık dünyasına gelmesini,Antik Yunan’da ortaya çıkan demokratikanlayışla birlikte “söz”ün aktif bir rol aldığısiyasî hareketlilikle ilişkilendirdi. Bu nedenleklasik retorik, aristokrasi ile uyumlu bir yapıarzetmemiştir.Aristoteles’in, retorik alanındaki ilk metinolma özelliğine sahip eserinin Paris’te 910yılına ait Grekçe bir nüshası ve yedinciyüzyılda kaybolmuş Süryanice bir nüshasıvardır. Arapça nüshasının daha eskiolduğuna dikkat çeken Coşkun, bu metindenyararlanılmamasının Aristoteles’in eserinenüfuz etmede önemli bir eksikliğe nedenolduğuna işaret etti. İbn Sînâ’nın bu Arapçanüshayı (Aristoteles’in Retorik’i olarak) temelaldığını vurgulayan Coşkun, İbn Sînâ’nın,klasik retoriği kavramsallaştırma düzeyindekikatkılarıyla zenginleştirdiğini ifade etti.Konuşmasının devamında çalışmasınınikinci bölümünün konusu olan retoriğinyöntemlerine değinen Coşkun hatib,muhatab ve sözden oluşan retorik sanatınıteknik ve teknik-olmayan şeklinde ikiyeayırdı. Buna göre, teknik olan, kıyasınkullanıldığı yöntemdir, teknik-olmayanyöntem ise kıyasın kullanılmadığı yasalar vetanıklıklardır. Tanıklıklar da sözle ve durumlatanıklık olarak ikiye ayrılır ve sözle tanıklık,duyularla tanıklık olarak tanımlanabilir. İbnSînâ bunlar arasında “sözleşme”, “yemin”ve Aristoteles’in eserlerinde yer almayan“lanetleşme” ve “meydan okuma”yızikreder. Durumla tanıklık arasında ise“işkence”, Aristoteles’in zikretmediği“ödül verme” ve İbn Sînâ’nın orijinaleserinde yer almayan “zorlama”sayılabilir. Ancak bu sonuncu

kategorinin içerisinde, oranı en baskınolan yöntem vücut dilidir ki, bu da yineAristoteles’in retorik tekniği içerisinde yeralmaz.Kıyasın kullanıldığı teknik yöntemi ele alanCoşkun, bu yöntemde hatibin, muhatabıniçinde bulunduğu psikolojik durumu dikkatealarak buna uygun bir söz ifade etmesini7 Ocak 2012vurguladı. Hatibin sözü ve durumu uyumluDeğerlendirme: Arif Bilirolduğunda sözünün daha etkili olması dabu yöntemin içinde değerlendirilir. Coşkun,bu yöntemde kullanılan kıyas tekniği olanentimem’in çeşitleri hakkında bilgi verdiktensonra retoriğin cedel, şiir ve safsata ile ilişkisiüzerinde durdu. İbn Sînâ’nın beş sanatınfaydası bakımından değerlendirildiğinderetoriğe hemen burhandan sonra yervermesinin altını çizen Coşkun, diğersanatlarla mukayese edildiğinde retoriğinahlâkî ölçülere en çok riayet edilen alanolduğunu belirtti.Retoriğin fayda ve değerini ele alan Coşkun,retorik bilginin zanni olduğunu ve diğer beşsanat içerisinde burhan ve cedelden sonrageldiğini ifade ederek retoriğin faydasınıpsiko-sosyal yapı ile ilişkilendirdi ve İbnSînâ’nın toplumu burhan, cedel ve retorikehli olarak sınıflandırdığına dikkat çekti.Coşkun’a göre bu ayırım, daha pratik olmasıbakımından Aristoteles’in yaptığı aristokratikayırımdan daha isabetlidir. İbn Sînâ retoriğininsiyasette muhtelif yönetim biçimlerinde veadâleti sağlamada önemli bir yeri olduğunuvurgulayan Coşkun, eğitimde ise toplumuyetiştirme ve özel eğitim gruplarında teorikkonuların anlaşılmasını kolaylaştırma gibifaydalarının bulunduğunu belirtti.MedeniyetAraştırmalarıMerkeziMAMİslâmî İlimlerKutbuddîneş-Şîrâzîve TefsiriResul ErtuğrulKlasik sonrası İslâm düşüncesinin önemlisimalarından biri de 710/1311’de vefateden Kutbuddîn Şîrâzî’dir. 2011 yılındavefatının 700. yılını idrak ettiğimiz Şîrâzî’ninFethu’l-mennân fî tefsîri’l-Kur’ân adlı tefsiriüzerine Ankara Üniversitesi’nde hazırladığıdoktora tezini 2011 yılında başarıyla savunanResul Ertuğrul, Ocak ayında MedeniyetAraştırmaları Merkezi’nin konuğu oldu.Sunumunun giriş kısmında Şîrâzî’ninyaşadığı dönemin siyasî, ilmî ve kültürelortamı hakkında bilgi veren Şîrâzî’nin hayathikâyesini ana hatlarıyla dinleyicilere sunanErtuğrul, mezhep ihtilaflarının yoğun olduğubu dönemde Şîrâzî’nin Ehl-i Sünnet inancınıgüçlendirmek için çalıştığını ve halkın inançve ahlâk yapısındaki çözülmeyi önlemek içinde ömrünün sonlarında halk için sözkonusutefsiri kaleme aldığını belirtti.Şîrâzî’nin, bu eserini çeşitli tefsirlerdenderleyerek avam için yazdığına dairtefsirinin mukaddimesinde yer alanifadelerini aktaran Ertuğrul, ömrününsonlarına doğru, halka Kur’an, hadisve İhyâu ulûmi’d-dîn sohbetleriyaparken, kendinden sonrakilerinbu geleneğini devam ettirmesi,51

52MedeniyetAraştırmalarıMerkeziMAMöğüt verenlere de azık olması için tefsiriniyazmış olması ile tefsirinin içeriği arasındadoğrusal bir ilişki bulunduğuna dikkat çekti.Tefsirinde özellikle öğüt verici hadislere genişyer veren Şîrâzî, Gazzâlî’nin İhyâ’sındansıkça yararlanmakta ve öğüt verici malumattefsirinde yoğun bir mahiyet arzetmektedir.Halkın anlayabilmesi için alıntı yaparkenkelime ilavesi vb. şekilde kısmî değişiklikleryaparak ifadeleri kolaylaştırmış, halkın iyiceözümsemesi için önemsediği konularıntekrarına yer vermiş ve bazen aynı malumatıbirkaç defa tekrarlamıştır.Ertuğrul’un tespitine göre Şîrâzî, o dönemdehalkın ihtiyaç duyduğu, günümüzde dedindar halkın ilgisini çeken türden dinîkitapları kapsayacak şekilde konulara; hadis,fıkıh/ilmihal bilgisi, tarih, siyer, sahabeninhayatı, hac menâsiki, tasavvuf, dua, hikâyeve menkıbelere tefsirinde çeşitli başlıklardayer vermektedir. Bu yönü ile tefsiri, birtefsirden ziyade halkın başvuracağı dinîbir ansiklopediyi veya ilimler mecmuasınıandırmaktadır.Tefsirin her cildi yaklaşık yüz seksen varaktanoluşan, toplam kırk ciltlik bir hacimdeolmasının sebepleri arasında rivayetlereağırlık vermesi, bazı ayetler hakkında çokçagörüş aktarması, tefsir dışı kaynaklardangeniş şekilde alıntılar yapması, fasl başlığıaltında çeşitli konulara dalması, tekrarlarayer vermesi, fıkhî konulara geniş yer ayırması,hiçbir ayeti atlamadan ayetleri ayrıntılı olarakgenellikle de parça parça, kelime kelime veyacümle halinde tefsir etmesi sayılabilir.Şîrâzî’nin tefsirini, peygamber ve sahabedengelen malumata ağırlık verilmesi nedeniyleöncelikli olarak rivayet; kendinden öncekidirayet tefsirlerinden önemli ölçüde istifadeedilmesi ve görüşler arasında tercihtebulunulmasından dolayı ikinci olarak dirayet;tasavvufî yorumlara yer verilmesi ile de iş‘ârîyönü olan bir tefsir olarak değerlendirenErtuğrul, yazılış amacı bakımından kendidönemindeki toplumsal yapıyı dikkate aldığıve toplumun ihtiyaçlarına cevap sunmayaçalıştığı için de ictimâî/sosyolojik tefsir ilebenzerlik arzettiğini belirtti.Ertuğrul’a göre, Şîrâzî’nin tefsiri gerekhacminin genişliği ve çok sayıda rivayetibarındırması, gerekse günümüzde kayıpveya elyazması halinde bulunan tefsirlerdenalıntılar yapması sebebi ile başvurulmasıgereken önemli kaynaklar arasında yeralmaktadır. Bunun yanında Şîrâzî’nin,görüşler arasında tercihte bulunması ve bunubaşarı ile yapması, ayetler arası münasebeteönem vermesi, soru-cevap yöntemi ile birçokmeseleyi açıklığa kavuşturmaya çalışması veçok sayıda kaynaktan yararlanarak bir ayethakkında birçok yorumu birarada bulabilmeimkânı vermesi farklı bakış açıları geliştirmeyisağlayacağından dolayı bu eser önemli birkaynak niteliğindedir.Ertuğrul, Şîrâzî’nin tefsirinde eleştirilebilecekbirkaç temel unsurun da bulunduğunukaydetti: Hadislerin sıhhatine önem vermekleberaber özellikle öğüt vermek maksadı ile zayıfve uydurma hadislere yer vermekte, halkıKur’an’a yönlendirmek gayesi ile uydurulmuşolan fedâ’ilu’l-Kur’ân rivayetlerine veİsrailiyata tefsirinde sıkça başvurmaktadır.Zamanının bilim dallarında uzman olanŞîrâzî’nin bilimsel birikimini tefsirineyeterince yansıtmaması yanında tefsirrivayetlerini bilimsel bilgilere tercihedebilmesi, temsilcisi sayıldığı İşrâkîdüşünceye ise yok denecek kadaraz yer vermesi ve bu düşünceyisavunmaması bu eserin ilginçyönlerindendir.

Düşünce TarihiOsmanlı Dönemi Tercümeve Şerh Geleneği14 Ocak 2012Değerlendirme: Mustafa Özağaç(XIII-XIX. Yüzyıl)Sadık YazarMedeniyet Araştırmaları Merkezi ve SanatAraştırmaları Merkezi’nin birlikte düzenlediğitoplantıda Sadık Yazar, İstanbul ÜniversitesiSosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili veEdebiyatı Anabilim Dalı’nda 2011 yılındatamamladığı “Anadolu Sahası Klasik TürkEdebiyatında Tercüme ve Şerh Geleneği”başlıklı doktora tezi çerçevesinde bir sunumyaptı.Konuşmasına tez başlığıyla ilgili birkaçhususa dikkatleri çekerek başlayan Yazar,Osmanlı döneminde Azerbaycan’danBalkanlar’a ve Anadolu’dan Mısır’a kadarzikretti.uzanan geniş bir coğrafyada Batı Türkçesiyleeser üretimi yaygın olduğundan “Anadolusahası” tabirini Batı Türkçesinin bir temsilcisiolması hasebiyle kullandığını ifade etti.Gerek kavramsal olarak gerekse literatürbağlamında “şerh” ve “tercüme” kelimeleribirbiriyle paralel çizgide oldukları içinçalışmasında yalnızca tercümeyi veya şerhideğil her iki kavramı da ele aldığını belirtti.Diğer bir gerekçe ise, kavram olarak bukelimelerin birbirinin yerine kullanılması,hatta çalışma yapılan döneme ait bazıtercümelerin şerh niteliği taşıyabilmesidir.Yekta Saraç’ın kaleme aldığı ve KültürBakanlığı’nın yayınladığı dört ciltlik TürkEdebiyatı Tarihi’nde yer alan “Şerhler”makalesinin teze ilham kaynağı teşkil ettiğinedeğinen Yazar, daha sonra tezinin amacı,yöntemi ve kaynakları hakkında bilgi verdi.Çalışmasına çevrimiçi veri tabanlarını,biyografik/bibliyografik kaynakları ve yazmakütüphanelerinin kataloglarını tarayarakbaşladığını ifade eden Yazar, eser ve müellifisimlerinden hareketle kapsamlı bir listeoluşturduktan sonra bahsedilen tercümeve şerhlerin nüshalarını görme gereğiduyduğunu belirtti. Özellikle SüleymaniyeKütüphanesi’nde yoğun bir çalışmayürüttüğünü belirten Yazar, eserin nüshasınıgörmemenin doğurabileceği muhtemelhatalardan kaçınmak için Konya, Kastamonu,Çorum ve Diyarbakır’daki kütüphanelerdekiyazmaları da görmeye çalıştığını söyledi.Yazar, bu araştırmalar esnasında adında“şerh” veya “tercüme” kelimeleri geçmeyenfakat içerik itibariyle şerh veya tercümeniteliğindeki eserlerle de karşılaştığınıYazmaların listesini tamamladıktan sonraonları tasnif etme gereği duyduğunubelirten Yazar, çalışmaya başlarken asılilgisinin edebi tercüme ve şerhlereyönelik olması nedeniyle ortaya çıkanlisteyi edebi ve edebiyat-dışı tercümeve şerhler diye ayırdığını söyledi.Yazar, tezi, (Osmanlı Devleti’ninkurulduğu) XIII. yüzyılın sonları ile(Batı kaynaklı tercümelerin bütünMedeniyetAraştırmalarıMerkeziMAM53

54MedeniyetAraştırmalarıMerkeziMAMilim alanlarına yayılmaya başladığı) XIX.yüzyılın başları arasındaki tarihsel dönemlesınırlandırdığını ifade etti.“Tercüme ve Şerh Geleneği Hakkında GenelBilgiler”, “Edebi Tercüme ve Şerhler” ve“Edebiyat Dışı Tercüme ve Şerhler” şeklindeüç bölüme ayırarak tezi hazırlayan Yazar,çalışmasında şerhle ilgili temel kavramlarave Batı edebiyatındaki şerh geleneği gibikonulara yer verdikten sonra Klasik TürkEdebiyatı’ndaki şerh geleneğinden sözetmektedir. Ona göre bu gelenek XV. yüzyıldabaşlasa da, XVI. yüzyılın ikinci yarısındayaygınlaşmıştır. XVIII. yüzyıl ise yaygınlığınzirve noktası olmuştur. Yazar, tezinde edebitercümeleri tanıtırken eser ve müellifihakkında bilgi verdiğini, fakat edebiyatdışıtercümelerden bahsederken yalnızca21 Ocak 2012Değerlendirme: Taha Hanoğlueser ve müellif adı verip eserin bulunduğukütüphane veya derlendiği kaynağaMedeniyet Araştırmaları Merkezi’ningönderme yapmak suretiyle bir liste yaptığınıdüzenlediği Tezgâhtakiler toplantı serisininifade etti.Ocak ayındaki konuğu, İstanbul ŞehirTercüme meselesinden bahsederken tarihsel Üniversitesi Felsefe Bölümü öğretim üyesiolarak Abbasiler dönemindeki, Toledoİshak Arslan’dı. Arslan, Ocak 2012’deokulundaki tercümelere, genel olarakyayımlanan Çağdaş Doğa Düşüncesi adlıTürklerdeki, Uygurlardaki, Mısır’daki vekitabı ekseninde yaptığı sunumda kitabınÇağatay sahasındaki Türkçe tercümelereyazılış serüveni ile kitapta kullanılan yöntemve Osmanlı dönemi tercümelerine değinen ve içeriğe dair notlarını dinleyicilerle paylaştı.Yazar, Anadolu sahasındaki ilk tercümelerinArslan, çağdaş doğa düşüncesiyle ilgilibeylikler zamanında yapıldığını ilave etti.ilk fikirlerinin 2000 yılında başladığınıYazar, bu dönemde kaleme alınan eserlerinve 2007’de teslim ettiği doktora teziyleneredeyse tamamının tercümelerdende çalışmanın ilk halinin oluştuğunuoluştuğunu ve hem edebi geleneğin hem deaktararak konuşmasına başladı. AncakTürkçenin tekâmülünde tercümelerin önemlidoktora tezi neticesinde çalışmanınkatkılarının olduğunu belirtti.henüz tamamlanmadığını düşünenArslan, kitabın yayınlanmasınakadar geçen süre boyunca konuyadair çalışmalarını sürdürdüğünübelirtti. Bu süreçte birçokOsmanlıların hamiliğindeki tercümegeleneğinin daha sonraları başladığınıve II. Murad zamanında tercümelerdebir artış olduğunu aktaran Yazar, budönemlerde siyasetname türündeki eserlerintercümesinde bir yoğunluk olduğunu söyledi.Fatih’ten itibaren tercüme geleneğininyerleştiğini, bazı eserlerin (Leylâ ile Mecnûn,Esmâ-ı Hüsnâ vb.) tercüme edilmesinin modahalini alabildiğini zikretti. Yazar, Osmanlıtercüme geleneği ile ilgili pek çok ayrıntınıntezinde yer aldığını belirttikten sonra bazıtercüme şekillerinden ve yöntemlerindenbahsederek sunumunu tamamladı.BilimÇağdaş Doğa Düşüncesiİshak Arslan

kişinin yorum ve düşünceleri çerçevesindeçalışmanın genişlediğini belirten Arslan,kitap tamamlanmış olsa da hâlâ butartışmanın derinleştirilebilecek birçok yönüolduğunu ifade etti.Arslan, konuşmasının ikinci kısmındakitapta kullandığı yönteme ve anahtarkavramlara değindi. Kitabın giriş bölümündekitap boyunca kullandığı bazı önemlikavramları (seyrelme, yoğunlaşma, güçtemerküzü, doğa düşüncelerinin değişmeprensipleri vb.) ve bunların tarihî arkaplanınıaçıkladığını belirtti. Ayrıca kitabın hembirtakım zaafları hem de meziyetleritaşıdığının farkında olduğunu ifade edenArslan, örneğin doğa düşüncesi hakkındatemel bir görüş oluşturmak ve büyükresmi çizebilmek için çok fazla konuyaözet halinde yer vermek durumundakalınmasının ve bazı bölümlerde çok fazlaalıntıya başvurulmasının kitabın zaaflarıarasında sayılabileceğini söyledi. Ayrıcakendisinin uzman olmadığı çeşitli kuramlarhakkında yaptığı okumalardan hareketlebirtakım tekliflerde bulunmaktansa, alanındasaygınlığı kabul edilen bilim adamlarındanalıntılar yapmayı kitabın güvenilirliğiaçısından tercih ettiğini aktardı. Çalışmadaİslâm düşüncesinin ve geleneğinin bakışaçısından faydalanamamasını son bir zaafolarak zikretti.Diğer yandan Arslan, doğa felsefesiserüvenini fizik disiplininin çerçevesindenincelediğini belirtti. Doğa bilimininanlaşılabilmesi için bu tartışmanın aslındabiyoloji, matematik vb. gibi farklı birçokçerçeveden de yapılması gerektiğini aktaranArslan, çalışmasında bu çerçevelerdenbirini seçmek zorunda kaldığını söyledi.Bunun yanında, kitapta kavramsallaştırmagirişimleri ve teklif kısımlarının bulunmasınarağmen, kitabın büyük kısmının doğadüşüncesinin serüvenini anlatmaya dayananbetimlemelerden oluştuğunu, çünküTürkiye’de bu serüvenin henüz bir bütünolarak anlatılmadığını belirtti.Arslan, konuşmasının devamında kitabıniçeriğine dair birtakım notlar aktardı.Ona göre kitap, çağdaş doğa düşüncesiniXX. yüzyılda bir karşılaşma zemini olarakgörmekte ve bu karşılaşmanın koşullarını,ilkelerini açıklama iddiasındadır. Ayrıcakitapta fizikteki “standart model”i kıstasolarak aldığını belirten Arslan, Aristotelesçive Newtoncu doğa tasavvurlarınınoluşumunu, bilim devriminin gerçekleşmesive etkilerini, Newtoncu kültürün yükselişi veyaygınlaşmasını, modern doğa düşüncesininbunalımını ve izafiyet teorisiyle bu bunalımınaşılmasını, kuantum teorisini ve bu teorininen belirgin olgularını özetlediğini ifade etti.Kitabın son kısmında kullandığı kavramları,“sınır” ve “ilişkisel” kavramlar olmak üzereikiye ayıran Arslan, bu kısımda çağdaşdoğa düşüncesinin metafizik, teolojikve epistemolojik içerimlerini ele alarak,varolan paradigmayı makro ve mikro ölçektedeğiştirmiş temel noktaları yakalamayaçalıştığını söyledi. Aslında bu tartışmayıkitabın başından itibaren bazı kavramlarüzerinden yapmaya çalıştığını vekonuşmasında da bunlardan bir kısmınadeğinmek istediğini ifade etti.Öncelikle gerçekliğin çok katmanlıolduğunu, bu sebeple gözlemcininbu kavramların oluşumundabüyük bir önem taşıdığını dileMedeniyetAraştırmalarıMerkeziMAM55

56MedeniyetAraştırmalarıMerkeziMAMgetiren Arslan, gözlemci olarak “insangözlemci”ninseçildiğini ve bu durumunbaşka olası gözlemcilere de kapı açtığınıkaydetti. Gözlemci etkisini daha iyiaçıklayabilmek için örnek olarak nedenselliksorununa değinen Arslan, probleme başkabir gözlemcinin (makine-gözlemci vb.) buşekilde bakıp bakmayacağı sorusunu ortayakoydu. Bu noktada itibarilik tanımından vekavramların oluşturulmasında belli kabulleregidilmesinden söz etti. Bir bakış açısınınmutlaklaştırılmasının birçok faydası olmasınarağmen çeşitli sakıncaları da olduğunubelirten Arslan, tek bir model/paradigma elealınarak bir tartışmaya girişilmesi durumundaherhangi bir sonucun elde edilemeyeceğinivurguladı. Bilim, böyle bir itibarilik üzerinekurulduğu için mutlak doğrulara ulaşmasınınimkânsız olduğunu ifade eden Arslan, yinede bu durumun her şeyin izafi ve değişkenolduğuna ve birtakım temel kavramlarınbelirlenemeyeceğine işaret etmeyeceğini,çünkü bu seçimlerin mutlak olmamaklaberaber keyfi de olamadıklarını, bu nedenlede bir gerçeklikleri olduğunu söyledi.zorluğunu vurgulayan Arslan, mikro düzeydeortaya çıkan belirsizlik ile makro bakıştaortaya çıkan mutlaklığın bu tarz bir yasayaulaşmayı imkânsızlaştırdığını kaydetti. Yinede bu durumun bir paradigma kurulmasınave ilerlemeye engel teşkil etmediğini belirtti.Bunun dışında bilim-din ilişkisini de kitaptaaçıklamaya çalıştığını ifade eden Arslan,kitapta dini doğal bir kavram olarak elealdığını söyledi. Ancak bu durumun Tanrınınedimine karşı bir şey söylemediği için bukonuya değinmediğini söyledi.Son olarak Arslan, bütün bu noktalar gözönüne alındığında, tüm dezavantajlarınarağmen kitabın Türkçede eksik bulunançağdaş doğa düşüncesi konusunutoparlayarak, ona bir zemin oluşturmaiddiasında olduğunu ifade ederekkonuşmasını nihayete erdirdi.Ayrıca, paradigmaların onlara duyulanihtiyaçlar neticesinde doğma, gelişme veçözülme süreçlerinden geçtiklerini belirten11 Şubat 2012Arslan, buna bağlı olarak, her yeni paradigma Değerlendirme: Abdullah Sacid Öksüzve yoğunlaşmanın eski kavramlarlayüzleşmek zorunda olduğunu ve onlardançeşitli parçalar taşıdığını ifade etti. Budurumu nedensellik örneğinde açıklamayaçalıştı. Nedenselliğin mikro düzeye gidildikçeindeterministik bir çerçeve kazanmasınarağmen makro boyutta sıkılaştığını vesağduyuya uygun şekle kavuştuğunu belirtti. Şule Eraslan’dı.Bu nedenle, insan-gözlemci için temel,her şey için geçerli yasalar oluşturmanınİslâmî İlimlerKlasik İcma TeorisineModern YaklaşımlarŞule EraslanTezgâhtakiler toplantı serisinin Şubatayındaki ilk konuğu, Uludağ ÜniversitesiSBE İslâm Hukuku Bilim Dalı’nda“Klasik İcma Teorisine ModernYaklaşımlar” başlığıyla 2011 yılındadoktora çalışmasını tamamlayanEraslan, konuşmasına moderndönem fikir akımları ve

temsilcileri hakkında bilgi vererek başladı.Batı medeniyetinin İslâm inancını vebu inancın tezahürü olan müesseselerisorgulaması üzerine, özellikle XIX. yüzyılınikinci yarısından sonra gerek Ortadoğu’dagerekse Hindistan’da İslâm düşünce biçimininve müesseselerinin yenilenmesi talebiylebazı fikir akımlarının zuhur ettiğini belirtti.Eraslan, bu akımlar içinde etkin olanlarınbaşında Ortadoğu’da Cemaleddin Afganive Muhammed Abduh’un, Hindistan’da iseSeyyid Ahmed Han’ın bulunduğunu ifade etti.Yenilenme fikrinin etkilerinin Hindistan’daSeyyid Emir Ali, Pakistan’da Muhammedİkbal ve Sudan’da Turabi ile sürdürüldüğünühatırlatan Eraslan, Muhammed Abduh’unfikirlerinin ise talebesi Reşid Rıza ve onu takipedenler tarafından yaygınlaştırıldığını zikretti.Tarihsel olguları ve aktörleri bu şekildetasvir eden Eraslan, klasik icmanın tarifi vehususiyetleri hakkında bilgi verdi. Klasikmânâda icmanın temel özelliğinin içtihatalanlarının sınırlarını tayin etmek olduğunuvurgulayan Eraslan, klasik mânâdaki icmayamodern dönemde yöneltilen tenkitleri veicma kavramı hakkında teklif edilen yeniform ve muhtevayı ortaya koyarak bu modernyaklaşımın bir tahlilini yaptı.Eraslan, klasik icma tanımının tenkitedilmesinin ve yeniden tanımlanmasının,modern dönemde yenileşmeyi mümkünkılacak ve çağdaş dünyaya ayak uydurmadaçözüm oluşturacak yöntem arayışlarınınözünü teşkil eden içtihat hürriyeti talebiyleyakından ilişkili olduğunu vurguladı.Modern dönemde, klasik icma anlayışıdâhilindeki ittifak kavramı, icmanın bellibir kesime (müçtehitlere) tahsis edilmesi,icmanın gerçekleşmesi ve bilinme imkânı,icmanın değişime açık olmaması (hakkındaicma edilen meselenin içtihada kapalıhale gelmesi), icmanın ortaya konulduğualan (şer‘i hüküm), içtihada olan ihtiyaç veiçtihada kapalı alan vb. konularda eleştiri veitirazlarda bulunulduğunu belirtti.Modern dönemde icmayı tenkit edenlerinklasik içtihat anlayışının ve birikimininmüsbet anlamlar yüklediği mezheb bağlılığıve taklit kavramlarına olumsuz mânâlaryüklediklerini hatırlatan Eraslan, bu kişilerinfıkıh usulünün kaynaklar hiyerarşisini vemetodunu kendi tasarruflarıyla devre dışıbıraktıklarını ifade etti. Konuşmacıya göresözkonusu tasarruflar, nasların lafızlarınabağlı kalmadan Kitap ve Sünnet’ten serbestçehüküm istinbat etmenin değişen zaman veşartların bir gereği olduğunu savunmaktır.Eraslan, içtihadın sınırlarını tayin edenkaraktere sahip icmanın, bu modern eğilimlezıt kutuplar teşkil ettiğini söyledi.Klasik icma teorisinin tenkidinin moderndönem yenilikçileri için hayati önem taşıdığınıbelirten Eraslan, onların icmayı modern içtihatanlayışının engeli olarak gördüklerini belirtti.Konuşmacı, klasik icma kavramına yöneliktenkitlere bakıldığında bazı müelliflerinkavrama yönelik tenkitlerinin, içtihathürriyeti önündeki engellerden kurtulmakve icma kavramını yeniden tanımlamaksuretiyle modern siyasî değerleri vesiyaset yapma şekillerini benimsetmeamacına hizmet ettiğini ifade etti.Eraslan, bu modern yaklaşımınberaberinde getirdiği fikirlerinMedeniyetAraştırmalarıMerkeziMAM57

58MedeniyetAraştırmalarıMerkeziMAM(siyasî içerik kazandırılmış modern icmatanımı, bu tanımın kapsamı genişletilmişmaslahatı temel alması, Müslümanlarabenimsetilmeye çalışılan halk egemenliğinedayalı modern parlamenter sisteminmüesseseleşmesiyle icmaya kurumsalbir kimliğin kazandırılmaya çalışılmasıve İslâm tarihinin ilk asırlarına atıfla bukimliğin meşrulaştırılması çabaları) bazıçelişkiler ortaya çıkardığını belirtti. Moderndönem müelliflerinin bu çabalarınınİslâm tecdid geleneği çerçevesindedeğerlendirilebilmesinin güç olduğunu ifadeeden Eraslan, ilerlemenin sebebi olduğuvarsayılan çağdaş değerlerle ve onun siyasî,sosyal ve ilmî alandaki tezahürleriyle irtibatageçebilme adına yerlerinden edilip içeriklerideğiştirilmiş ve yeniden tanımlanmış bu gibigeleneksel kavramları tekrar yerli yerine koymaçalışmasına girişilmesi gerektiğini belirtti.Düşünce Tarihiİlim Bilmez TarihHatırlamaz: Şerh ve HaşiyeMeselesine Dair Birkaç Notİsmail Kara18 Şubat 2012Değerlendirme: A. Taha İmamoğluMedeniyet Araştırmaları Merkezi’nintertip ettiği Tezgâhtakiler toplantı serisininŞubat ayındaki ikinci konuğu, MarmaraÜniversitesi İlahiyat Fakültesi öğretim üyesiProf. Dr. İsmail Kara’ydı. Yoğun bir katılımıngerçekleştiği toplantıda, Kara’nın düşüncetarihi bakımından şerh ve haşiyeleri konuedindiği İlim Bilmez Tarih Hatırlamaz: Şerhve Haşiye Meselesine Dair Birkaç Not adlıkitabı üzerine konuşuldu.Metin merkezli medeniyet tasavvuru,modern dünyanın vahyi öteleyip aklıönceleyen dünya görüşüyle karşılaşıncayakadar kesintisiz bir şekilde devametmiştir. Fakat bu karşılaşmadan sonraMüslümanların dillerini ve zihniyetlerinimuhafaza eden en önemli unsur olan klasikeserlerle kurulan irtibat giderek zayıflamıştır.Kara, bu zayıflama sürecinde Osmanlıilim geleneğini oluşturan eserlerden şerhve haşiyelerin tasfiye edilmesinin önemlibir rolü olduğunu belirterek konuşmasınabaşladı. Mezkûr tasfiyenin XIX. yüzyıldadevreye girerek müfekkirlerin tarih içindegeriye doğru ilmî sürekliliği takip etmesinison derece zorlaştırdığını söyleyen Kara,İslâm ilim mirasının zenginliğini yansıtanşerh ve haşiyelerin tasfiyesinde ulemanınrolünün çok az olduğunu vurguladı. İslâmîilimlerin hâlihazırdaki durumunun ve neşekilde devam edeceğinin şerh ve haşiyelerleirtibatın yeniden gözden geçirilmesine bağlıolduğunu vurgulayan Kara, şu anda İslâmîilimlerle meşgul pek çok kişinin yollarınanasıl devam edeceği hususunda kararsızolmasını da bu meseleye yönelik ilgilerininzayıf olmasına bağladı.Batı’daki tarih yazıcılığının en önemligüzergâhlarından biri olan Annalesekolüne mensup araştırmacılarınkitaplarla ve kitapların telifyöntemleriyle ilgilendiğini belirtenKara, Türkiye’de hâlâ bu tarzdailmi çalışmalar yapılamadığınısöyledi. Batı medeniyetinin metinmerkezli çalışmalar yapan birçok

akademisyen tarihçi yetiştirdiğini, fakatülkemizde eserlerin bu yönüyle meşgultarihçilerin maalesef bulunmadığını ifadeetti. Kara, ayrıca tarihçiler için kitaplarıntelif tarzının ve tekniğinin çok önemliolması gerektiğini, bu vesileyle ilimleringelişim aşamasının görülebileceğini devurguladı. İslâm geleneğinde şerh ve haşiyetürü eserlerin ilmî eğitimin merkezindedurduğunu belirten Kara, bu metinlerüzerinden eserler arasındaki irtibatı tespitetmenin mümkün olduğunu ifade etti. Şerhve haşiyelerin farklı eksenlerde (kronoloji,coğrafya, mezhep, meşrep, tarikat vb.kıstaslarla) okunabilmesi imkânına dikkatçeken Kara, bir esere yapılan şerhlerin, oeserin ait olduğu ilmin tarihini belirlemeanlamında son derece dikkate değerolduğunu belirtti. Bu minvalde, İslâmiilimlerin tarihini yazma konusunda oldukçageri olduğumuzu söyleyen Kara, kitaplarınkendilerine has maneviyatının ise unutulanbir başka husus olduğunu hatırlattı.Türkiye’de gerçek bir ilim ve fikirhayatının olmayışının şerhlerin hakikatiyleyüzleşilmemesinden kaynaklandığınıifade eden Kara, klasik Arapça dersininilahiyat fakültelerinin müfredatınadâhil edilmemesinin ne gibi sonuçlardoğurduğunun bir türlü anlaşılamadığınıbelirtti. Kara, üniversitelerdeki edebiyat veyatarih gibi bölümlerin klasik Türkçe açısındanoldukça zayıf olmasının da yazma eserlerleirtibatsızlıkla alakalı olduğunu ifade etti.Son birkaç yıldan beri açılmakta olan ilahiyatfakültelerinden bir kısmının klasik eğitimtarzını ve medreseyi model alması, birkısmının da teoloji fakültesi olarak yolunadevam etmesi gerektiğini düşünen Kara,ilahiyatçılık mesleğinin yine ilahiyatçılartarafından dönüştürülebileceğini söyledi.Diğer yandan, şerh ve haşiye meselesiçözülmeden Türkiye’de çağdaş düşüncetarihi yazılamayacağını vurgulayan Kara,Türkiye tarihi yazılmadan dünya tarihiyazılamayacağını, dünya tarihi yazmayanbir medeniyetin de esasen medeniyetsayılamayacağını belirterek konuşmasınınihayete erdirdi.MedeniyetAraştırmalarıMerkeziMAM59Düşünce TarihiTürkiye’de HristiyanlıkÇalışmaları: Yeni BirOksidentalizm mi?Betül Avcı25 Şubat 2012Değerlendirme: Meryem KaracaMedeniyet Araştırmaları Merkezi’ninTezgâhtakiler toplantı serisinin Şubat ayıkonuklarından birisi de Papalık GregorianaÜniversitesi’nde “Contemporary TurkishResearch on Christianity” isimli teziyledoktorasını tamamlayan Betül Avcı idi.Avcı, tezi çerçevesinde Türkiye’dekiHristiyanlık çalışmalarının seyrini konualan bir sunum yaptı.On yıldan beri Hristiyanlıkla ilgiliçalışmalar yaptığını vurgulayan Avcı,“dışarıdan birisi” olarak Hristiyanlığıanlamlandırmaya çalıştığını ve

60MedeniyetAraştırmalarıMerkeziMAMmisyonerlik takıntısı, Hristiyanlık hakkındakimetinlerde yaşanan terminoloji sorunu,yine bu anlamlandırmanın Türkiye’de nasılyapıldığını incelediğini belirtti. Mevcutansiklopedi maddelerinin seçimi konusu,örneklerden hareketle Türk akademisindemukayeseli din çalışmalarının yetersizliği,bu konuda bazı hatalar yapıldığını savunanmetin yazarlarının kişisel amaçları gibiAvcı, örnek olarak Türkiye Diyanet Vakfımeselelerin bunların en önemlileri olduğunaİslâm Ansiklopedisi’nde (DİA) ve ilgilidikkat çekti.doktora tezlerinde “ruhban olmayan”Akademideki misyonerlik takıntısıylaanlamındaki Grekçe laïkós kelimesininalakalı olarak başlıca iki meseleyi öne“laik” şeklinde çevrildiğini, fakat Türkçedeçıkaran Avcı, öncelikle Şinasi Gündüz’ünen bilinen anlamıyla laik kelimesinin “dinmisyonerliği Hristiyanlıkla eşitleyenve devlet işlerinin birbirinden ayrılması”DİA’daki “Hristiyanlık” maddesinde ortayaolduğunu söyledi. Avcı’ya göre bu hatalarınkoyduğu yaklaşımı ele aldığını belirtti.sebebi ise “yabancısı” olduğumuz birMisyonerliği sömürgeciliğe indirgeyengeleneği anlamaya çalışırken ister istemezbu yaklaşıma göre, misyonerler Ortadoğukendi kültürel kodlarımızı da işin içineve Afrika toplumlarını Hristiyanlığa zorlasokmamızdır.ihtida ettirmişlerdir. İslâm’daki tebliğ veTezinde incelemeye çalıştığı konunun Türkcihadın da bir misyonerlik faaliyeti olarakakademisinin Hristiyanlığa ait bir unsurusayılabileceğini savunan Mustafa Alıcı ise,anlatırken kullandığı dil olduğunu söyleyenmisyonerliği negatif olarak algılamayanAvcı, bu bağlamda özellikle ilgili literatürünbir yaklaşımı benimsemiştir. Fakat Avcı,Hristiyanlığı İslâmî, Kur’anî veya polemikgenel eğilimin misyonerliği ve Hristiyanlığıbir yaklaşımla mı anlattığı yahut onu kendiözdeşleştirmekten yana olduğunu vurguladı.içinden, kendi kaynakları ve terimleriyle miAvcı’ya göre, “Kilise” maddesi örneğindeincelediğini merak ettiğini ifade etti.görülebileceği üzere, DİA’nın HristiyanlıklaBir dinin veya olgunun anlatılırken “kendialakalı maddelerinin açıklanmasındaiçinden” kavramlarla bunun yapılmasısadece Katoliklik temel alınmış, Ermenigerektiğini belirten Avcı, bununla bağlantılıHristiyanlığı, Süryani Hristiyanlığıolarak DİA’da Hristiyanlığın bir çeşitkonularında ise birer cümle ya da paragraftanoksidentalizme tabi tutulmadan açıklanıp daha fazla açıklama yapılmamıştır.açıklanmadığını araştırdığını söyledi.Bunun sebebi ise ansiklopedinin ilkAynı zamanda Marmara Üniversitesi vebaskısının 1988’de yapılmış olması veAnkara Üniversitesi’nde İlahiyat alanında Türkiye’nin o dönemde Ermenilerletamamlanan doktoraları da inceleyen Avcı, yaşadığı problemlerin ansiklopedibu çalışmalarda Hristiyanlık denilince daha yazarlarını da etkilemiş olmasıdır.ziyade Katolikliğin anlaşıldığını ima eden Türkiye’nin siyasal konjonktüründedetayları gözlemlediğini belitti.Ortodoksluk denilince aklaTürkiye’deki akademilerde Hristiyanlıkla gelenin Yunanistan ve Ekümenikilgili çalışmalarda bazı problemlerle sıkça Patriklik olması ve Protestanlıkkarşılaşıldığını vurgulayan Avcı, Türkiye’deki denilince Osmanlı’daki

Protestan okullarından hareketlemisyonerlik faaliyetlerinin hatırlanması,karşılaştırma sunulmasının bu sorunlarınen önemlisi olduğunu belitti. DİA’nın genelAvcı’ya göre Hristiyanlık terimiyle nedenolarak polemik yazılardan uzak durduğunuOrtodoksluk veya Protestanlık yerineve oksidentalizmden kaçındığını zikredenKatolikliğin kastedildiğini açıklamaktadır. Avcı, ansiklopedide Hristiyanlığın genelBaşka bir mezhebin değil de Katolikliğinolarak Avrupa-Amerika eksenli bir anlatıylakastedilmesinin sebebi olarak Avcı, Katolik açıklandığını belirterek konuşmasınıkilisesinin “uzakta” bir kilise olması vesonlandırdı.Sünni İslâm’la Katolisizm arasında ciddibenzerliklerin bulunmasını gösterdi: Meselaher ikisi de maneviyatı ve geleneği ciddianlamda önemsemektedir, ikisinde de şefaatve himmet anlayışları, ayinsel tören vekutlamalar mevcuttur.Terminoloji problemlerinden de bahsedenAvcı, yaratılan anlam karmaşasına dikkat10 Mart 2012çekti ve Ramazan Işık’ın Marunilik ile ilgilitezinde kullandığı “laik rahipler” teriminiDeğerlendirme: Abdullah Said Arıörnek gösterdi. Avcı, bu karmaşayı aşmakiçin “ruhban olmayan” terimini önerdi.Medeniyet Araştırmaları Merkezi’ninBu fark küçük bir ayrıntıymış gibi gözükse düzenlediği Tezgâhtakiler toplantısının Martde, Avcı’ya göre aslında ciddi bir kültürelayındaki ilk konuğu Kırklareli Üniversitesiçeviri meselesidir. Çeviri yaparken sadece SBE Felsefe Anabilim Dalı’nda araştırmaliteral çeviri yapmanın yeterli olmadığını, görevlisi olan Enes Eryılmaz’dı. Toplantıdaterimlerin kültürel ve siyasal serencamının Eryılmaz, 2011 yılında ODTÜ Felsefeda incelenmesi gerektiğini vurgulayan Avcı, Bölümü’nde tamamladığı “Politics, Law andbir diğer ilginç ayrıntı olarak da “hazreti” Morality: David Hume on Justice” (Siyaset,tabirinin kullanımını örnek gösterdi.Hukuk ve Ahlâk: David Hume’un Adâletİncelediği metinlerde İslâmî bir tabirleÜzerine Görüşleri) adlı yüksek lisans tezinibaşlayan cümlelerin gayri İslâmi bir anlatımla sundu.devam ettiğini gözlemleyen Avcı, “Hz.Eryılmaz, David Hume’un adâletİsa çarmıha gerildiğinde...” tabirini örnek hakkındaki görüşlerini anlamak amacıylagösterdi. Avcı’ya göre, terminolojiyle alakalı temelde İnsan Doğası Üzerine Birbir başka problem ise metinleri kalemeİnceleme ve Ahlâk İlkeleri Üzerine Biralan araştırmacıların, yer ve şahıs isimlerini Soruşturma adlı iki eserini incelediğinifaydalandıkları yabancı kaynağın dilinden belirterek, sunumun dört anadoğrudan aktarmalarıdır.başlıkta toplayacağını ifade etti. İlkMukayeseli din çalışmalarındaki problemlere olarak, Hume’un adâlet ve ahlâkde değinen Avcı, entelektüel anlamda ortayabir problem koymadan sadece literal birMedeniyetAraştırmalarıMerkeziMAM61FelsefeDavid Hume’unAdâlet AnlayışıEnes Eryılmaz

62MedeniyetAraştırmalarıMerkeziMAMarasındaki ilişkiye dair düşüncelerinedeğinen Eryılmaz, adâletin ahlâkî bir meseleolup olmadığı, adâletin sadece çıkarlarıgözetmek için kullanılan bir fikir olupolmadığı ve temelde insanın neden adâletliolduğu/olabileceği sorularının Hume’unbu konudaki fikir teatisinin çıkış noktasınıoluşturduğunu belirtti. Hume, küçük birtoplumda adâletin bir öngörü meselesi olarakincelenebileceğini, dolayısıyla insanlarınçıkarlarını hesap ederek hareket etmeleriylealakalı bir olgu olduğunu iddia etmektedir.Büyük bir toplumda ise, insanların kısavadede çıkarlarını gözettikleri varsayılsabile genel olarak adâletin böyle bir dayanaküzerine temellendirilmesi mümküngözükmemektedir. Bu noktada Hume,“duygudaşlık/sempati” kavramını önesürmektedir. Sempati kavramı günümüzdekikullanımından farklı olarak insanlarınhis ve duygularını paylaşmaları olarakanlaşılabilir. Hume, bu kavramı insanlarınbaşkalarının yaptıkları adâletsizlikleridaha kolay fark edip rahatsız olduklarıgerçeğine dayandırmaktadır. İnsanlardiğerlerinin adâletsizliklerini görerek,bu tikel örneklerden genel bir adâletönermesine ulaşabilirler. Dolayısıyla büyüktoplumlarda ahlâkî açıdan adâlet, kamuçıkarı gibi herkesin duygudaşlık yoluylaüzerinde ittifak ettikleri bir dayanak üzerindetemellendirilebilir. İnsan Doğası ÜzerineBir İnceleme’de bu görüşü savunan Hume,Ahlâk İlkeleri Üzerine Bir Soruşturma’dabu çerçeveden vazgeçer. Bu eserindeduygudaşlık/sempati kavramını tamamenihmal ederek, adâletin temeli olarak “fayda”yıöne sürmüştür. Kamu yararını adâletin tekkaynağı olarak gören Hume, bu tavrıylaakademisyenler tarafından çeşitli eleştirileremaruz kalmıştır. Örneğin MacIntyre,duygudaşlık kavramını adâlet kuralları ileçıkar fikrinin arasını bulmak için ortayaattığını iddia ettiği Hume’u bu noktadabaşarısızlıkla suçlar ve ikinci kitabındasözkonusu kavrama hiç değinmemesinibuna delil olarak gösterir. Diğer yanda Miller,Hume’un adâleti sadece kamu yararı ileaçıklamaya çalışarak onu bağımsız bir değerolarak incelemekten vazgeçtiğini ve adâlet ileahlâk arasındaki bağı kopardığını iddia eder.Sunumunun ikinci kısmında Hume’da adâletkavramının gündeme gelemeyeceği bazıdurumlara değinen Eryılmaz, Hume’un sekizşart sunduğunu ifade etti: İlki, nimetlerinsınırsız olduğu bir toplum; ikincisi isenimetlerin yetersiz olduğu bir toplumdur.Üçüncü şart insanların aşırı cömert ya dahayırsever olması olarak düşünen Hume’undördüncü şartı insanların aşırı zorba veyabarbar olması olarak koyar. Bir diğer şarttoplumun olağanüstü hal veya bir savaşhalinde bulunmasıdır. Altıncı şart kamusuçlularının karıştığı durumlar iken yedincişart zihinsel ve fiziksel engelli varlıkların tarafolduğu durumlardır. Son şart ise muhatabınhayvanlar olduğu durumdur.Hume, bu şartları adâletin gerekmediği,mümkün olmadığı, kamu yararına aykırıolduğu ya da merhamet ilkesine aykırıolduğu durumlar olarak niteler. Adâlettüm bu durumların dışındaki hallerdeuygulanmaya konması gereken birilkedir. Bu açıdan Hume’un negatifbir adâlet tanımı yaptığını söyleyenEryılmaz, adâleti gerçekleştirilmesitopluma ve içinde bulunulanşartlara bağlı bir ilke olarak koyan

Hume’un bu suretle özne ile toplumuniçinde bulunduğu durum arasındaki gerilimiyok ettiğini belirtti. Bu noktada Hume, Kantve Rawls gibi düşünürlerden ayrışmaktadır.Adâletin Hume’da yapay bir erdemolması meselesini de irdeleyen Eryılmaz,Hume’un İnsan Doğası Üzerine Bir İncelemeadlı eserinde adâletin doğal bir erdemolmadığına, çünkü doğal erdemlerinarkasında bir güdü/saik bulunurkenadâlet için böyle bir doğal saiktenbahsedilemeyeceğine işaret ettiğini belirtti.Bu nedenle Hume’a göre adâlet yapay birerdemdir ve onu oluşturan şey insanlar17 Mart 2012arasındaki uylaşımlar ve yapıntılardır.Değerlendirme: Salih Günaydınİnsanlar ortak bir çıkar duygusundandolayı adı konmamış belli ilkelere uyarak Tezgâhtakiler toplantı serisinin Martadâleti tesis ederler. Bu noktada adâletayındaki ikinci konuğu, Uludağ Üniversitesidoğal erdemlerden farklılaşmaktadır,İlahiyat Fakültesi öğretim üyesi Orhanzira adâletin tesisi herkesin bu ilkelereŞener Koloğlu’ydu. Koloğlu, 2010 yılındauymasına bağlıyken, hayırseverlik gibi doğal yayımladığı Mu’tezile’nin Felsefe Eleştirisi:erdemlerde böyle bir durum sözkonusuHarezmli Mu’tezili İbnü’l-Melahimi’nindeğildir.Felsefeye Reddiyesi isimli çalışmasıçerçevesinde, Mutezile’nin son büyükEryılmaz sunumunun son kısmındatemsilcilerinden olan İbnü’l-Melâhimî’ninHume’un üç adâlet yasasına değindi: İlki(536/1141) felsefeye reddiyesi konulu birmülkiyetin istikrarı, ikincisi mülkiyetin rızasunum yaptı.yoluyla devredilmesi ve sonuncusu ise verilensözlerin yerine getirilmesidir. Hume’unadâleti mülkiyetle ilişkili bir şekilde ortayakoyduğuna işaret eden Eryılmaz, bunundar bir adâlet anlayışı olduğunu belirtti.Hume’un akıldan değil fiziksel şartlardanve ortamdan kaynaklanan, soyut ve mutlakolmayan, doğal bir saikten kaynaklanmayanve iktisadî nitelikte bir adâlet anlayışısunduğunu ifade eden Eryılmaz, bu adâletanlayışının ancak herkesin adâlet ilkelerineuyması halinde gerçekleşebileceğinin dealtını çizdi.MedeniyetAraştırmalarıMerkeziİslâm DüşüncesiMutezile’ninFelsefe Eleştirisi:HarezmliMutezili İbnü’l-Melâhimî’ninFelsefeye ReddiyesiMAMOrhan ŞenerKoloğluİbnü’l-Melâhimî’nin önemini daha iyi takdiredebilmek için Mihne sonrası Muteziletarihinin bilinmesinin gerekli olduğunubelirten Koloğlu, sunumuna bu sürecikısaca tasvir ederek başladı: Me’mûn,Mu‘tasım ve Vâsık dönemlerinde(218-234/833-849) halku’l-Kur’ângörüşü ekseninde meydana gelenMihne sorgulaması akabinde devletdesteğini kaybeden ve itibarıbüyük ölçüde zedelenen Mutezile,63

64MedeniyetAraştırmalarıMerkeziMAMkendini revizyona tabi tuttu. Bu süreçte,“dış dünyaya (gayrimüslimlere) yönelikolarak geliştirilmiş bir kelam anlayışının,Müslüman bünyeye aynen uygulanamayacağı”sonucuna varan Mutezile, kendi içindeçok sert bir iç mücadeleye girişti. Bununsonucunda Ebû Hâşim el-Cübbâî (321/933)ile birlikte Behşemiyye çizgisi hâkim söylemolarak tebellür etti. Koloğlu’nun ifadesiyle“Mutezile tarihindeki gelmiş geçmiş en nakilcişahıs” olan Ebu Hâşim, kendi dönemindekieğilimlere uygun olarak Mutezili sisteminassa biraz daha yaklaştırdı. Kendisindenbir asır sonra ise Mutezile kelamı içerisindeBehşemiyye çizgisi yegâne söylem olarak kaldı.Felsefe metinlerinin tercüme edilmesifaaliyetlerinden sonra belirli ölçüde biretkileşimden bahsetmek mümkün olsada, Koloğlu’na göre, bu dönemde İslâmfelsefesinin henüz entelektüel bir aktörolmaması sebebiyle, sistemleştirmehareketinin son halkası olan KadıAbdulcebbâr’a kadar gelen dönemdeMutezile felsefeyi ciddiye almamıştı. Koloğlu,böyle bir sahnede son şeklini alan Mutezilekelamının felsefeden olabildiğince uzak birkelam olduğuna dikkat çekti. Ancak KadıAbdulcebbâr’ın öğrencisi, meşhur Hanefifakihi Ebü’l-Hüseyin el-Basrî ile birliktebu çizgide bir kırılma meydana geldi.Ebü’l-Hüseyin el-Basrî “kelamını felsefeile kirletmesi” sebebiyle Behşemiyye’dentard edilmişti. Koloğlu’na göre, İbn Sînâ’nında bu dönemde yaşadığı, hatta KadıAbdulcebbâr ile mektuplaştığı göz önündebulundurulduğunda, sözkonusu kırılmanınarkaplanı daha iyi anlaşılacaktır. Bu tarihtensonra Mutezile’nin iki ana damardandevam ettiğini belirten Koloğlu, bir yandan,Ebu Hâşim el-Cübbâî’den gelen ve KadıAbdulcebbâr’da son şeklini bulan, felsefedenolabildiğince uzak Behşemiyye ekolünü;diğer yandan, Ebü’l-Hüseyin ile ortaya çıkan,gelişmekte olan felsefenin etki alanına girenya da en azından kelama yeni açılımlarkazandırmada felsefî birikimden istifade etmeyoluna giden Hüseyniyye ekolünü zikretti.Hicri altıncı asrın başlarında, Mutezile’ninvarlığını sürdürdüğü Harezm bölgesindebu iki ekolün canlı olduğunu hatırlatanKoloğlu, Hüseyniyye’ye mensup olanİbnü’l-Melâhimî’nin o dönemdeMutezile’yi temsil eden en büyük kelamcıolduğunu belirtti. Aynı dönemde, İbnü’l-Melâhimî’nin kendisinden tefsir okuduğuve kendisine kelam okuttuğu Zemahşerîise Behşemiyye’nin en büyük temsilcisiydi.Koloğlu, yaklaşık bir asır sonra yaşayan vekelam eseri yazdığı söylenen Necmeddînez-Zâhidî dışında, İbnü’l-Melâhimî’yi “sonbüyük Mutezili” olarak nitelemenin mümkünolduğunu ifade etti.Koloğlu’na göre, Behşemiyye’ye yönelikherhangi bir tenkit çalışmasının sözkonusuolmayışı, bu grubun zirvede olduğudönemde felsefenin entelektüel bir aktörolmamasına bağlanabilir. Ancak hicri V.asrın ikinci yarısından itibaren büyükbir nüfuz kazanan felsefenin artıkdikkate alınmaması mümkün değildi.Zaten İbnü’l-Melâhimî’den önce defelsefeyi yükselen bir tehlike olarakgören Gazzâlî meşhur Makâsıdu’lfelâsifeve Tehâfütü’l-felâsife’sini,Şehristânî de Musâra‘atu’lfelâsifeadlı eserlerini kaleme

almışlardı. Mutezile literatüründe iseMeşşâî felsefeye karşı yazılmış yegâne eserinİbnü’l-Melâhimî tarafından kaleme alınanTuhfetü’l-mütekellimîn fi’r-redd ale’l-felâsifeadlı eser olduğunu belirten Koloğlu, budurumu felsefenin zirvede olduğu döneminMutezile’nin inkıraza uğradığı dönemetekabül etmesiyle ilişkilendirdi.Gazzâlî’nin felsefeyi eleştirirken onu birbütün olarak reddetmediğini, bilakis parçacıbir yaklaşımı benimsediğini söyleyen Koloğlu,İbnü’l-Melâhimî’nin ise, “tipik bir kelamcıbakış açısıyla” (kelamın cedel boyutunavurgu yaparak) muhalifini, yani felsefeyiolabildiğince kötü göstermeye çalıştığınıvurguladı. Ona göre, felsefeyi tamamenküfürle, felsefecileri de kâfir olmakla suçladığıiçin İbnü’l-Melâhimî’de “Müslüman filozof”kategorisi bulunmamaktadır.İbnü’l-Melâhimî’nin Tuhfetü’lmütekellimîn’initanıtan Koloğlu, eserinMutezili kelam sistematiğine göre kalemealındığını, “usul-i hamse” üst başlıklarıaltında Mutezile kelamında ele alınanbütün konuların klasik ulûhiyet, nübüvvetve semiyyat sıralamasına göre tartışıldığınıbelirtti. Konuşmacı, filozofların herhangibir görüşü olmadığı konularda dahi İbnü’l-Melâhimî’nin, adını ve eserini hiç zikretmesede, onlardan etkilendiğini düşündüğüGazzâlî’nin o konudaki görüşünü alarakfilozofların görüşü olarak eleştirdiğini söyledi.Koloğlu’ya göre eserin bir diğer özelliği,felsefe eleştirisi geleneğinde en fazla sayıdakonuya değinen eser olmasıdır. Koloğluayrıca, İbnü’l-Melâhimî’nin eserde Mutezilegörüşleri üzerinden filozofları eleştirmeklebirlikte, sonucun çıkmaza gireceği yerlerdeSünni görüşleri de kullandığına dikkat çekti.Koloğlu, İbnü’l-Melâhimî’nin felsefeyi ikitemel noktada eleştirdiğini belirtti: Öncelikle,felsefe bütüncül olarak cebri/determinist birsistemdir. Koloğlu’na göre, bu eleştiri İbnü’l-Melâhimî’nin Mutezili kimliğiyle doğrudanilişkilidir, zira Mutezili kabul edilen kişilerinayırdedici özelliği, insanın fiillerinde mutlakhür olduğunu savunmalarıdır. Dolayısıyla birMutezili için insanın fiillerindeki hürriyetinizedeleyecek herhangi bir görüşü savunmak,Koloğlu’nun deyişiyle “affolunmaz” birhatadır. Öte yandan İbnü’l-Melâhimî,felsefeyi bâtınî bir sistem olma noktasındaeleştirir: Filozoflar nassın zahirinin avamahitap ettiğini, nassın bâtınına ise kendilerininmuhatap olduklarını iddia ediyorlardı.Bu noktada Koloğlu, İbnü’l-Melâhimî’ninfelsefeyi bâtınî bir sistem olarak karakterizeetmesini, dönemin Bâtınî tehlikesindenhareketle filozofları gözden düşürmek içinyapılmış bir eleştiri olabileceğini belirtti.Sunumunun son bölümünde İbnü’l-Melâhimî’nin kaynaklarına değinen Koloğlu,onun Gazzâlî’den hiç bahsetmemeklebirlikte, Mekâsıdu’l-felâsife’yi görüp bundanistifade etmiş olabileceğini söyledi. İbnü’l-Melâhimî’nin Tehâfütü’l-felâsife’yi görmemişolabileceğini ifade eden Koloğlu, onunbu eseri görmüş olması durumunda daGazzâlî’nin Mutezili bakış açısından hemcebri hem de bâtınî olması nedeniyle,filozoflara karşı gerçekten reddiyeyazmanın Gazzâlî’nin işi olamayacağışeklinde değerlendirme yapmışolabileceğini ifade etti.MedeniyetAraştırmalarıMerkeziMAM65

66MedeniyetAraştırmalarıMerkeziMAMDüşünce TarihiMecusi Geleneğinde TekTanrıcılık ve DüalizmMehmet Alıcı24 Mart 2012Değerlendirme: Selman ÜstündağMedeniyet Araştırmaları Merkezi’nindüzenlediği Tezgâhtakiler toplantı serisininMart ayındaki üçüncü programına MehmetAlıcı konuk oldu. Alıcı, İstanbul ÜniversitesiSBE Dinler Tarihi Bilim Dalı’nda 2011 yılındatamamladığı “Mecusi Geleneğinde TekTanrıcılık ve Düalizm İlişkisi” adlı doktoratezi etrafında bir sunum yaptı.Öncelikle Mecusilikle ilgili bazı temelkavramları açıklayan Alıcı, çalışmasınınamacını Pers/İran medeniyetinin en köklüdini olan Mecusiliğin Tanrı düşüncesiniçözümlemek şeklinde ifade etti. Bu minvaldeMecusiliğin Tanrı düşüncesini Zerdüşt,Zerdüşt sonrası, Sasani ve modern dönemlerolarak dört temel süreç çerçevesindeinceleyen Alıcı, bu dönemlerin dinîliteratürlerini esas aldığını kaydetti.Zerdüşt’ün dönemini beş kitaptan oluşan(Yesna, Yeşt, Vendidat, Visperad veHorde Avesta) Avesta metni üzerindendeğerlendiren Alıcı, bu dönemle ilgili ikifarklı yaklaşımı aktardı: Yesna, Yeşt veVendidat kitaplarına dayanan ilk yaklaşım,Zerdüşt’ün Mecusi geleneğini ıslah eden birreformist, yeni bir din kurucusu ve monoteisteğilimli birisi olduğunu vurgulayan Gathametinleridir. Diğer yaklaşım, aynı metinlereistinaden Zerdüşt’ün politeist bir görüşe,daha doğrusu tek Tanrı’nın yanında onayardımcı olan başka ilahî varlıkların dabulunduğunu savunan bir görüşe sahipolduğunu iddia etmektedir.Alıcı’ya göre, Zerdüşt sonrası dönem, dahaziyade Zerdüşt’ün geliştirmeye çalıştığıteolojik görüşün ifsat olduğu bir dönemolarak nitelendirilmiştir. Bu dönemdegörülen politeist düşünceler Ahura Mazda’yı(Zerdüşt’ün öğretisindeki mutlak yaratıcıyı)sadece iyiyi yaratan, kötüyü yaratmayanve aynı zamanda başka varlıklara dakendisinden pay veren bir Tanrı halinegetirmiştir. Dolayısıyla Zerdüşt’ün kurduğuöğreti ters çevrilmiştir.Sasani teolojisinin, Mecusi geleneğiningeçirdiği evrelerden en sistematiği olduğunusöyleyen Alıcı, bu dönemde MecusiliğinSasani Devleti’nin resmi dini halinegelerek kurumsallaşmasının sözkonusuolduğunu belirtti. Böylece Mecusilik, ruhbansınıfının da yardımıyla, kendi doktrininioluşturabilmiştir. Ancak Alıcı’ya göre, budoktrin Zerdüşt’ün Tanrı algısından oldukçafarklılaşmış, yaratma eyleminin Ehrimen veOhrmazd arasında paylaştırılması suretiyledüalist bir yapı kurulmuştur: Ohrmazdsadece iyilik yaratabilirken, kötülükEhrimen’den gelmektedir. Her ikisindede yaratma gücünün bulunduğunainanılması, hangisinin ilk olduğu,kötülüğün kaynağı ve hangisininüstün geldiğiyle ilgili çeşitli sorularıntartışılmasına sebep olmuştur.Mecusi geleneğinin içindengeçtiği son dönem ise moderndönemdir. Hindistan’ın İngiltere

tarafından işgal edilmesi sonucunda, HintliMecusilerin ellerinde bulunan metinlerBatılılar tarafından tercüme edilmiş ve ilgiuyandırmıştır. Batılıların oryantalist bakışaçısıyla bu metinleri yorumlamalarınınMecusi geleneği üzerinde çeşitli etkileresebep olduğunu vurgulayan Alıcı, Mecusilerinbu süreçte pasif bir rolde bulunmalarının buetkilerin Mecusi geleneğine karışmasına yolaçtığını belirtti. Bu dönem hakkında Alıcı’nındikkat çektiği bir nokta da etik konusudur:Mecusilerde etik kuralları, iyi ve kötüüzerinde gerçekleşmiş olan pek çok tartışmasebebiyle sabittir, belirlidir. GünümüzdeMecusilerin uymaya çalıştıkları kuralların pekçoğu bu tartışmaların birer sonucudur.Zerdüşt’ün temelini attığı din öğretisininbaşlangıçta tek tanrılı bir yapı sergilemeeğiliminde olduğunu belirten Alıcı, Pers/İranmedeniyetinin daha önceki dinî geleneği gözönüne alındığında Zerdüşt’ün bu öğretisini,zaten politeist bir yapıda olan geleneğinyeniden gözden geçirilmesi şeklindeyorumlamak ve bir tecdit hareketi olarakdüşünmek mümkündür. Zerdüşt sonrasıdönemde ise, bilhassa kötülük problemiçerçevesinde Avesta edebiyatı çok tanrılı birinanç sistemini ifade etmeye başlamıştır.Burada mutlak Tanrı ile iyiliği ve kötülüğüyaratan ikiz ruhları bulunmaktadır.Son olarak, Avesta edebiyatında Zerdüşt’ünGatha’da bahsetmediği birtakım ilahîvarlıklara tapınmayla ilgili ifadelere derastlandığını hatırlatan Alıcı, kendisinigerek monoteist gerekse politeist olaraktanımlayanların Zerdüşt’ün kendileri gibiolduğunu iddia ettiklerini belirtti.MedeniyetAraştırmalarıMerkeziMAMSosyal BilimlerDevlet, Ulus veSeküler Tahayyül:Türkiye’deBaşörtüsüMeselesiSalih Emre Gerçek7 Nisan 2012Değerlendirme: Zehra ErcanMedeniyet Araştırmaları Merkezi’nindüzenlediği Tezgâhtakiler toplantı serisininNisan ayındaki ilk konuğu Salih EmreGerçek’ti. Gerçek, 2012 yılında EssexÜniversitesi Kamu Yönetimi Bölümü’nde(Department of Government) tamamladığı“State, Nation and Secular Imagination:Headscarf Issue in Turkey” başlıklı yükseklisans tezi çerçevesinde bir sunum yaptı.Sekülerizm üzerine bir çalışmanın nasılyapılabileceği sorusuyla konuşmasınabaşlayan Gerçek, sekülerizm ve ulus devlettahayyülü bağlamında başörtüsü yasağı veikna odalarının hangi mantıksal çerçevedetemellendirildiği sorusuna cevap aradığınıbelirtti. Sekülerizm tanımıyla ilgili olarakGerçek, sekülerizmin ontolojik birduruma işaret ettiğini ve tanımınınyapılamayacağını belirtti. Ancaksekülerizmin normatif bir doktrinolarak tezahürlerinin spesifikörneklere bakarak anlaşılabileceğini,bu bağlamda başörtüsü yasağına67

68MedeniyetAraştırmalarıMerkeziMAMve ikna odaları uygulamalarına bakmanınsekülerizmin nasıl algılandığına ışıktutabileceğini ifade etti. En genel anlamdasekülerizm din ve devlet işlerinin birbirindenayrılması olarak tanımlandığını belirtenGerçek, Charles Taylor ve Kantçı liberallerindinî olmayan meselelerde ortak bir uzlaşımıngerekli olduğunu bu tanıma eklediklerinihatırlattı. Onlara göre, modern devlethiyerarşik bir yapıda değildir, modern devletteherkesin temsil ettiği farklı doktrinler olabilir,birarada sorunsuz bir şekilde yaşanması içinfarklılıkları koruyarak, herkesin üzerindeuzlaştığı, bütün doktrinlerden bağımsıznormatif bir politik zemin gereklidir, buzemin de sekülerizmdir. Dolayısıyla bu gibidüşünürler sekülerizmi evrensel politik birprensip olarak nitelemektedir.Antropolog Talal Asad’e atıf yapan Gerçek,onun sekülerizmi tanımlarken “seküler birvücud var mıdır?” sorusuna “seküler birvücudun olamayacağı, sekülerizmin biryaşam formu olduğu” cevabını verdiğinibelirtti. Bu tanımı somutlaştırmak için denizmetaforunu kullanan Asad’e göre, sekülerizmbir deniz ise insanlar onun içinde yüzenbireylerdir. Sekülerizmi ontolojik bir sorunolarak düşünen Asad, sekülerizmin tanımınınyapılamayacağını varsaymaktadır.Sekülerizmin modern zamanlardatartışılmasını modern insan algısı iledoğrudan alakalı gören Gerçek, iç içe geçmişkimliklerden değil kimliklerin toplamındanibaret olan modern insanın tamponlu biryapıda farzedildiğini hatırlattı: Böylesine birmodern insan, dininden feragat etmedenaşkın bir politik alanda herkesle buluşabilir.Sekülerizmin Türkiye’deki uygulamaalanına dikkat çeken Gerçek, devletinmistikleştirilmiş soyut bir yapı olduğunuvurguladı. Gerçek’e göre, devletin hemseküler ve tarafsız hem de milliyetçi olmasıbir çelişkidir, zira milliyetçilik devletintarafsızlığını ihlal eden bir ilkedir. Devlettarafsız olmaktan ziyade, Louis Althusser’inkullandığı anlamda, tüm ideolojik aygıtlarıseferber ederek bütün sınırları belirlemeyeve onları tahakküm altına almaya çalışan biryapıdır. Devletin din konusundaki tutumu,din ve devlet işlerini ayrıştırmaktan daha çokdin üzerinde tahakküm kurmaktır ve Diyanetde bu tutumun en somut örneğidir.Bu bağlamda Gerçek, “başörtüsü yasağıbize ne söyler?” sorusuna verilebilecekmuhtemel cevaplara da kısaca değindi:Türkiye’de, Althusser’in ifadesi ile ideolojikaygıtlar her alana nüfuz etmiştir. Devlet,Michel de Certeau’nun kullandığı anlamdastratejilerini bu vesilelerle kurar. Halk bustratejiler dâhilinde dönüşürken kendidünya görüşlerine uymayan birtakımunsurları alarak belli taktikler çerçevesindeonları dönüştürürler. Bu, sistem içi birdönüşümdür. İdeolojik aygıtlarla ilişkisi olanherkes sistemin bir evladıdır ve sadece bellitaktiklerle sistem içinde farklılaşırlar.Sekülerizmin pratik uygulamalarınada değinen Gerçek, “eğer sekülerizmfarklılıkların birarada yaşaması için üretilenbir çözüm önerisiyse, neden politik biramaç olarak hegemonlaştı ya da din vedevlet işlerini ayırma ideali realitedenasıl tezahür etti?” sorusunun cevabınıbaşörtüsü yasağı ve ikna odalarıçerçevesinde ele almaya çalıştığınıbelirtti. Başörtüsü probleminin1980’lerden sonra yükselmesininaslında bir tesadüf olmadığını ifadeeden Gerçek, o dönemde sınıfsalhareketlerin artmasına bağlıolarak başörtülü dindar bir ortaüst sınıfın ortaya çıkmasının

önemli bir etken olduğunu belirtti. Budurum ise Kemalist habitusta bir tehditalgısı oluşturmuştur. Yapısalcı zihniyetbaşörtülü kadınları, Kemalist habitusa göresapkın (deviant) olarak değerlendirmiş veonları hizaya getirilmesi gereken bireylerolarak algılamıştır. Başörtülü kadınlararehberlik ederek onları Kemalist habitusauygun hale getirmek, kutsal bir görevaddedilmiştir. Bunun neticesinde de, devletinnimetlerinden faydalanmaya çalışan, ışığadeğdiği halde tam olarak aydınlanmamış/dönüşmemiş, hatta temsil ettiği metafizikilkelerle modern perspektifi sentezleyerekdönüştürmüş bir figür olan başörtülükadınlara rehberlik etmek amacıyla iknaodalarının kurulduğunu ifade etti.İkna odlarında, öncelikle başörtülü kadınlarınsınıfsal konumunu açıklığa kavuşturmakiçin birtakım sorular sorulmuş, buna binaenbazılarına ekonomik destek vaadedilerekbaşörtülü kadınlar ikna edilmeye çalışılmıştır.Bu türden ekonomik vaatlere direnenlere isedevletin laik bir devlet olduğu ve başörtüsününkamusal alanda temsil edilemeyeceğivurgulanarak bu yönde zorlamalardabulunulmuştur. Gerçek’e göre, ikna odalarıörneğinde başörtüsü sorunu sadecesekülerizmin sorunu olarak değil aynı zamandabir tür sınıf çatışması ve Kemalist habitusundirenişinin bir tezahürü olarak da nitelenebilir.Modern devletin tarafsızlığını bir mitten ibaretgördüğünü ifade eden Gerçek, moderniteve tahakkümün birbirinden ayrılmaz ikiunsur olduğunu belirtti. Gerçek’e göre,Taylor’ın iddia ettiği şekliyle saf ve metafizikkabullerden bağımsız politik bir etiktenbahsedilemez; çünkü etik, ontolojidenbağımsız salt epistemolojik bir çaba değil, aynızamanda pratik bir çabadır da.MedeniyetAraştırmalarıMerkeziMAMSosyal Bilimlerİslâm veSekülerizminSiyasetiNurullah Ardıç14 Nisan 2012Değerlendirme: Harun KüçükaladağlıMedeniyet Araştırmaları Merkezi’nindüzenlediği Tezgâhtakiler toplantı serisininNisan ayındaki ikinci konuğu İstanbul ŞehirÜniversitesi Sosyoloji Bölümü öğretimüyelerinden Nurullah Ardıç’tı. ProgramdaArdıç, Islam and the Politics of Secularism:The Caliphate and Middle EasternModernization in the Early 20th Century(Routledge, 2012) adlı eseri çerçevesindeOsmanlı-Türk sekülerleşmesi sürecini,İslâm ve siyaset ilişkisini ve bu çerçevedeözellikle hilafet kurumunun dönüşümünüanlattı. Ardıç, 2009 yılı başında CaliforniaÜniversitesi/Los Angeles’da (UCLA)tamamladığı doktora tezinin genişletilmişhali olan kitabının temel teorik argümanının,Osmanlı-Türk modernleşmesi sürecindeİslâm ve seküler siyaset arasındaki ilişkinin(literatürdeki yaygın kanaatin aksine)“baskın” niteliğinin “çatışma” değil“intibak” (accommodation) olduğunuifade etti.Ardıç, hem yeni tarihsel malzemekullanarak hem de mevcutmalzemeye yeni bir teorik yaklaşımgetirerek literatüre iki temel69

70MedeniyetAraştırmalarıMerkeziMAMkatkı yaptığı çalışmasında, XIX. yüzyılınbaşlarından XX. yüzyılın ilk çeyreğineodaklanmakta ve ampirik olay olarakhilafetin seküler bir dönüşüme uğradıktansonra kaldırılışını ele almaktadır. Ardıç’agöre, İslâm ve siyasetin iç içe geçtiği birkurum olarak hilafet, sözkonusu döneminseküler elitleri açısından İslâmî geleneğitemsil etmiş ve terk edilmesi gereken birkurum olarak düşünülmüştür. Dolayısıylahilafetin kaldırılması, İslâm ve seküler siyasetarasındaki ilişkiyi açık bir şekilde gösterenörnek olay niteliğini taşımaktadır.Ardıç, kitabında tartışmayı iki literatürüzerinden yaptığını belirtti. Bunların ilkiMarx, Durkheim ve Weber’in formüle ettiği,genel olarak dinin etkisinin modernleşmeve sanayileşme süreciyle birlikte azalacağınıiddia eden “sekülerleşme tezi” ile dinsosyolojisindeki türevlerinin oluşturduğuliteratürdür. Ardıç’a göre, bu tez coğrafîaçıdan kısıtlı bir yaklaşım içerdiği içinHristiyan-Batı dışı coğrafyayı açıklamadapek de kullanışlı değildir. Bu teoriye karşıBatı toplumlarını da içine alan, bir biçimdemodernleştikçe dinin etkisini arttırdığışeklinde özetlenebilecek “din ekonomileri”gibi yeni yaklaşımlar ortaya çıktığını belirtenArdıç, kitabında bunları da ele alaraktartıştığını vurguladı.İkinci olarak, Osmanlı-Türk modernleşmesiliteratürünü ele alan Ardıç, bu literatürüiki ana gruba ayırdı: Sekülerleşme teziniaynen alarak, İslâm ve seküler siyasetarasında sürekli bir çatışma olduğunu vebunun sonucunda da İslâm’ın yenileceğinisavunan “çatışmacı yaklaşım” ile bu ilişkinindaha karmaşık bir yapıda olduğunu veçatışma görülmekle birlikte özellikle söylemdüzeyinde “intibak”ın daha baskın olduğunuöne süren yaklaşım. Ardıç, Osmanlı-Türkmodernleşmesi incelemelerinde literatürünbüyük bölümünün din sosyolojisindekisekülerleşme tartışmalarına odaklandığınıifade etti. Dolayısıyla soruna Batı merkezlibakarak İslâm ve seküler siyaset arasındakiilişkiyi çatışma yaklaşımı çerçevesindeincelediğini vurgulayan Ardıç, sadece buyaklaşım ile konuyu açıklamanın yetersizolacağını belirti. Ayrıca, İslâm ve modernitearasındaki ilişkide çatışma paradigmasınınfelsefî ve pratik düzlemde görülen örneklerinerağmen, baskın niteliğin “intibak” kavramıylaaçıklanabileceğini öne sürdü. Ardıç, bunedenle kitabın temel sorusu olan din-devletve din-sekülerizm ilişkisini hilafet örnek olayıüzerinden intibak paradigmasını kullanarakaçıkladığını kaydetti.Kitabında başlıca iki yöntem kullandığınıbelirten Ardıç, makro seviyede tarihselmukayeselianaliz, mikro düzeyde ise söylemanalizi yöntemlerini kullandığını ifadeetti. Kitabın ilk bölümünde XIX. yüzyılınbaşlarından 1930’lara kadar resmi belgeler,parti programları ile siyasî ve entelektüelaktörlerin söylemlerini inceleyerek buintibak kavramının giderek modernleşentarihsel bağlam içerisinde nasıl tezahürettiğini gösterdiğini belirtti. Hilafetmeselesine odaklandığı ikinci bölümde ise,siyasetçiler ve entelektüellerden oluşanve “seküleristler”, “modernistler” ve“gelenekçiler” olarak sınıflandırdığıaktörler arasında XX. yüzyılınilk çeyreğinde vuku bulansiyasî ve ideolojik çekişmedetartışmanın her iki tarafının dason derece yoğun bir İslâmîsöyleme başvurduklarını,

kendi siyasî pozisyonlarını böyleliklemeşrulaştırdıklarını belirterek bunlaraçeşitli örnekler verdi. Tanzimat ve Islahatfermanları ile 1876, 1921 ve 1924 anayasalarıörneklerinde olduğu gibi, uygulanan siyasetve reformlarda İslâm’a dayanan meşru birtemel oluşturmak amacıyla kutsal metinlereatıf, İslâm tarihine seçmeci yaklaşım gibi31 Mart 2012söylem stratejilerine başvurulduğunu anlatanDeğerlendirme: Sabri AkgönülArdıç, hilafetin XX. yüzyılın ilk çeyreğindekidönüşümü örneğinde de benzer yöntemlerinİslâm medeniyetindekikullanıldığını belirterek, özellikle seküleristgrubun söylemlerinin araçsal nitelikteolduğunun altını çizdi.Ayrıca hilafet üzerine yapılan tartışmalarıTürkiye dışındaki bağlamlarla da karşılaştıranArdıç, hilafetin “çevresi” konumundaki ArapYarımadası, Kuzey Afrika ve Hindistan’dakiİngiliz ve Fransız sömürgeciliği odağında yeralan tarihsel gelişmelerle bu tartışmalarınnasıl yoğrulduğunu da incelediğini belirtti.Ardıç, tüm bunlardan yola çıkarak, Osmanlı-Türk sekülerleşme sürecinde İslâm ve sekülerdüzenlendi.siyaset arasındaki ilişkinin “çatışma”danziyade “intibak” olarak tanımlanabileceğiniifade etti.Literatüre yaptığı katkı açısından önemlibir boşluğu dolduran eserin bazı kısımlarınıkatılımcılardan gelen sorular çerçevesindeayrıntılandıran Ardıç’ın sunumu,Osmanlı ve Cumhuriyet aydınlarının dineyaklaşımları, Cumhuriyet tarihi boyuncasekülerleşme sorunu, Batı ve Osmanlı-Türksekülerleşmelerinin mukayesesi hakkındakisoru ve katkılarla sona erdi.MedeniyetAraştırmalarıMerkeziMAM71MAM PanelMedeniyetleriKarşılaştırmak:George MakdisiÖrneğimedrese ile Batı/Avrupa medeniyetindekikolej (college) sistemi arasındaki benzerliklerive çakışmaları büyük bir titizlikle inceleyenGeorge Makdisi’nin Türkçeye tercüme edilenİslâm’ın Klasik Çağında Din-Hukuk-Eğitim(2007), İslâm’ın Klasik Çağında ve HristiyanBatı’da Beşeri Bilimler (2009) ve Ortaçağ’daYüksek Öğretim (2012) adlı çalışmalarıvesilesiyle Medeniyet Araştırmaları Merkezitarafından “Medeniyetleri Karşılaştırmak:George Makdisi Örneği” başlıklı bir panelOturum başkanı İstanbul Şehir Üniversitesiöğretim üyesi Eyyüp Said Kaya, panelde önceMakdisi’nin hayatı ve akademik çalışmalarıile ilgili kısaca bilgi verdi. Makdisi’ninSorbonne Üniversitesi’ndeki doktoratezinde, Selefi-Hanbeli çizgiden gelen birâlim olan İbn Akîl hakkında çalıştığınıve ardından Harvard Üniversitesi’ndehicri V. asır Bağdat’ıyla ilgili on altıyıl boyunca çalışmalar yaptığınıaktardı. Makdisi’nin medeniyetlerikarşılaştırmaya başlaması da budöneme denk düşmektedir. CharlesHomer Haskins’in Avrupa eğitim

72MedeniyetAraştırmalarıMerkeziMAMtarihinde bir dönüm noktası sayılanmeşhur eseri The Rise of Universities’enazire olarak 1981 yılında The Rise ofColleges: Institutions of Learning in Islamand the West (Ortaçağ’da Yüksek Öğretim:İslâm Dünyası ve Hristiyan Batı) adlı eserinikaleme almıştır. Makdisi, kitapta klasik İslâmîilimlerin (tefsir, fıkıh, hadis ve kelam) sosyalhayatta kurumsallaşmış görünümlerinive medreseleri incelemektedir. Kaya,Makdisi’nin neredeyse bütün makalelerininesas olarak The Rise of Colleges’da sorduğusoruların bir tür şerhi ve haşiyesi niteliğindeolduğunu vurguladı.Panelin ilk konuşmacısı TDV İslâmAraştırmaları Merkezi’nden Ali HakanÇavuşoğlu’ydu. Makdisi’nin Ortaçağ’dakiyükseköğrenimle ilgili The Rise of Colleges’dayaptığı tespitlere değinen Çavuşoğlu,Makdisi’nin eserde “skolastik eğitim metodu”adını verdiği fakat aslında “medrese eğitimmetodu” denebilecek sistemden ve bu eğitimmetodunun Batı’daki kolej ve üniversitesistemine olan etkisini incelediğini söyledi.Ayrıca eserde medrese eğitimi ile Batı’dakiüniversite ve kolej sistemini mukayese edenMakdisi, İslâm düşünce tarihinde “ehl-ihadis” ve “ehl-i rey” olarak bilinen, Batılıliteratürde ise “gelenekçilik” ve “akılcılık”olarak karşılanan iki ana akımı tahlil etmeyeçalışmıştır. İslâm düşüncesinin skolastisizmve hümanizm gibi iki önemli hareket içindehayat bulduğunu ileri süren Makdisi,bunlardan ilkini The Rise of Colleges’da,ikincisini ise The Rise of Humanism inClassical Islam and the Christian West’de(1991) incelemektedir. Diğer yandan Makdisi,İslâmiyatçı kimliğiyle İslâm düşünce tarihiüzerine çalışırken Batı’da ortaya çıkaniki tartışmaya da etkide bulunmuştur.İlk tartışma, İslâm’ın klasik döneminde“lonca” olarak bilinen bir meslekî teşkilatınmevcut olup olmadığı meselesidir. Butartışmada Makdisi, kendi araştırmalarınadayanarak fıkıh mezheplerinin birerlonca olabileceği kanaatine varmaktave İslâm’ın klasik döneminde de Batı’daolduğu şekliyle lonca teşkilatlarının mevcutolduğunu savunmaktadır. Makdisi’ninBatı’da dâhil olduğu tartışmaların ikincisiise üniversitelerin kökeniyle ilgilidir.Kendisinden önceki çalışmalar Batı’daXI.-XIII. yüzyıllar arasında ortaya çıkanüniversitenin kökenini ya da beslendiğikaynakları Roma ve klasik Yunanmedeniyetlerinde ararken, Makdisi yaptığıincelemelerde farklı bir sonuca varmaktadır:Üniversite sistemi olmasa da üniversiteyiortaya çıkaran kolej sistemi doğrudanİslâm dünyasındaki medrese sistemindenetkilenmiştir. Makdisi, medrese ve kolejkurumlarının öğretim metotları arasındakiortaklıklara ve bu iki kurumda kullanılanterim ve kavramlar arasındaki birebirörtüşmelere dayanarak bu argümanınısağlamlaştırmaktadır.Çavuşoğlu, Makdisi’nin kolej sistemininmedrese eğitim modelinden etkilendiğidüşüncesini daha iyi göstermek için ikibaşlığın açıklanmaya muhtaç olduğunaişaret etti. Bunların ilki, skolastisizm vehümanizm hareketlerinin doğru ifadeedilmesidir. Skolastik metodun Türkeğitim sisteminde anlatıla geldiğişekilde olumsuz ve dogmatik birsistem olmadığının altını çizenÇavuşoğlu, tersine, tartışmaya vemünazaraya dayalı başlı başına

ir sistem olduğunu ve zannedildiği gibidoğrudan dinin teolojik boyutuyla değil fıkıh(hukuk) eğitimiyle ilgili olduğunu belirtti.Makdisi’ye göre medresede verilen skolastikeğitim metodunun üç önemli aşamasıvardır: (i) Mütefakkih aşaması: İslâm’ındoğru yorumunu ortaya koyabilecek kişileryetiştirmek. (ii) Ashâb aşaması: Bir fakihinyetiştirdiği öğrenciler içinde, hocalarıyla dahafazla çalışarak ihtisas düzeyinde eğitim almışkişilerin bulunduğu aşama. Bu aşamadacedel ilmi de öğretilir. (iii) Fakîh aşaması:Bu aşamada artık icazet verilir ve öğrencileremüderris olup ders verme yetkisi (icâzetü’ttedrîs)tanınır.Çavuşoğlu’na göre, açıklanmaya muhtaçikinci başlık ise, medreselerdeki skolastikmetodun Batı’daki izdüşümlerinin nelerolduğu meselesidir. Makdisi’ye göremedreselerdeki eğitim metodunun her üçaşamasının da kolejlerde belli bir tekabüliyetivardır: Yaklaşık dört yıl süren mütefakkihaşamasının kolej sistemindeki iz düşümülisans öğrenciliğidir. İkinci aşama, yaklaşıkon veya on beş yıl süren lisansüstü eğitiminekarşılık gelir. Üçüncü aşamadaki fakih ise,Batı’daki hukuk doktoruna tekabül eder.Panelin ikinci konuşmacısı olan TDV İslâmAraştırmaları Merkezi’nden H. TuncayBaşoğlu, Makdisi’nin hümanizm (beşeribilimler) konusundaki katkılarından bahsetti.Beşeri bilimlerden bahsederken Makdisi’nindaha ziyade aristokrat ve entelektüelçevrelerde rağbet bulan bir eğitim tarzınıtasvir ettiğini belirten Başoğlu, onun beşeribilimleri üçlü bir ilim tasnifine tabi tutuğunuifade etti: Şer‘i ilimler, felsefî ilimler ve edepilimleri. Başoğlu, bir edîbin, entelektüelinsahip olduğu kültürün sadece edeb ilimleriile sınırlı olmadığını ve şer‘i ilimler ile felsefîilimler gibi değişik alanlarda da birikim sahibiolmasının beklendiğini vurguladı. Ayrıca,Makdisi’ye göre hem hümanizm hareketininhem de skolastisizm hareketinin asıl kaynağıdindir. Makdisi, hümanizm hareketininskolastisizm hareketinden önce geldiğiniiddia etmektedir. Başoğlu, Makdisi’nin builimlerin nasıl öğrenildiği konusuna da dikkatçektiğini aktardı. Makdisi’ye göre, üstattalebeilişkisi metoduyla öğretilmeyen builimler, en azından bürokrat ve entelektüelçevrelerden gelenler için medrese sistemiiçerisinde öğretilmiyordu. Fakat Abbasidönemine gelindiğinde bu metodun yeterliolmamaya başlamasıyla kendi kendineöğrenme denilebilecek bir sistem ortayaçıkmıştır. Makdisi ilimler tasnifine daireserlerin de kendi kendine öğrenmeyibeslemek ve kolaylaştırmak gibi bir kılavuzlukgörevi gördüğünden bahsetmektedir. AncakBaşoğlu, ilimler tasnifinin başka felsefîgerekçeleri olduğunun Makdisi tarafındangöz ardı edildiğini söyleyerek onun ilimlertasnifini tüketici anlamda incelemediğini dehatırlattı.Panelin son konuşmacısı Harun Yılmaz ise,tebliğini üç ana bölüm halinde sundu. İlkolarak, “Makdisi’den önce medreselerüzerine neler yazıldı?” sorusuna yanıtvermeyi hedefledi. Makdisi’den evvelIgnaz Goldziher’in Introduction toIslamic Theology and Law adlı eseriylenizamiyeler üzerinden medreselertartışmasına girdiğini söyleyenYılmaz, Goldziher’in iddiasınıMedeniyetAraştırmalarıMerkeziMAM73

74MedeniyetAraştırmalarıMerkeziMAMşu şekilde özetledi: İslâm dünyasındamedreseler Eşariliği savunmak içinkurulmuş müesseselerdir ve akılcılıkgelenekçilikmücadelesinde Eşariliğinmedreseler üzerinden akılcılığa, Mutezilemezhebine karşı bir zafer kazanmıştır.Yılmaz, ikinci olarak Johannes Pedersen’inmedreseler hakkında söyledikleriniaktardı. Pedersen’a göre, İslâm dünyasındamedreseden bahsedilemez, asıl olanmescitlerdir; zaten medrese de mescitlerdenbağımsız bir müessese değildir. Üçüncüisim olarak da Ahmed Çelebi’ninyazdıklarına değinen Yılmaz, Çelebi’ninmedrese hakkındaki yorumunu şöyledeğerlendirdi: Medrese tamamen fizikîşartların zorlamasıyla ortaya çıkmıştır, zirabir müddet sonra mescitlerde devam edenilmî faaliyet çoğalarak arttığı için dahakapsamlı olan medreselere ihtiyaç duyuldu.Makdisi, kendisinden önceki bu yorumve iddiaları reddedip medreselerin asılamacının fıkıh öğretmek olduğu iddiasınıBağdat’taki nizamiyelerle desteklemektedir.Makdisi’ye göre, sadece fıkha hasredildiğive fıkıh dışındaki ilimler onun dışına itildiğiiçin medresenin dışlayıcı bir karakteri vardır.Ayrıca, Makdisi mescitte ve medresededevam eden ilmî faaliyet arasında da kesinbir ayrımda bulunmaktadır. Mescitteki dershalkalarının daha genel ve herkese açıkolduğunu söylerken, medreselerdeki ilmîfaaliyetin yükseköğretim denilen ve belli birilmî seviyeye erişmiş talebeleri kabul eden biryapısı olduğunu söyler.Makdisi’nin medrese modeline yöneliktenkitlerden de bahseden Yılmaz, ilk isimolarak Abdul Latif Tibawi’yi zikretti. Tibawi,Makdisi’nin çok iyi organize olmuş ve boşlukkabul etmeyen yapısına dair söylediklerinieleştirmekte ve medreselerin Eşarilik vefıkıhla irtibatlı bir kurum olduğu iddiasınıreddetmektedir. Makdisi’yi eleştiren ikinciisim olarak Gary Leiser’i sayan Yılmaz,Leiser’in medreselerin kurulma sebebinedair tezini, Fatımî ulemaya karşı Sünniulemayı destekleme siyaseti şeklindeözetledi. Ardından, Joan Elizabeth Gilbert’inŞam medreseleri üzerine yaptığı araştırmasonucunda eriştiği sonuçlara değinen Yılmaz,Gilbert’in tezini de medreselerin İslâmhukukunu topluma yaymak maksadını güdenmeslekten âlim grupları yetiştirmek amacıylakurulduğu şeklinde aktardı.1990’lı yıllarda Makdisi’yi tenkit hususundaJonathan P. Berkey, Michael L. Chamberlainve Daphne Efrat’ın çalışmalarına değinenYılmaz, bunların Makdisi’ye yönelik enbüyük eleştirilerinin onun anakronizmhatasıyla ilgili olduğunu söyledi. Bubağlamda araştırmacılar, Makdisi’ninBatılı anlam haritasında anlamlı yeri olanama İslâm toplumlarında yeri olmayankavramları kullanmasını kritik ettiler.Makdisi’ye yöneltilen bir diğer tenkit ise,İslâm Dünyasının coğrafî genişliğiningetirdiği çeşitlilik ve farklı karakterlerdenötürü medreselere yönelik bir genellemeyapılamayacağıdır. Problematiklerin dedeğiştiğini belirten Yılmaz, Makdisi’yekadar medrese literatürünün“medreseler niçin ortaya çıktı?”sorusunu sorarken 1990’lı yıllardansonra artık “medreselerin konumuve fonksiyonu neydi?” sorusunusormaya başladığını ifade etti.

molaHazırlayan: Turgal ŞafakSen Bir Kuş Olur Gidersin Bir TrenleCahit ZarifoğluUzun bir geçmişimiz varHiç yorulmadanEn azından bir kereeğlenceli beşikha biz varızha biz maskeli baloSaygıya durup üstün bir gecedeBir sır payı katlayıpsade bir kahvedenKeyifsiz bir detayın hükmüyleha biz yokuzha biz seferdeYa bu kez ölenleri görmeliysekYa sen kuş olup gitmeliysen bir trenleParka dolalımPark bizi alır önceSeyrimizden bir sabah kazanırEğri fakat daha çok eğrilmez bir şöförleSayısız rampaya katlanırya güneşten daha zenginsofraya diz çökerizya sen kuş olup gidersin bir trenleOysa sergimize kuşlar gelir uzanır.

5 Nisan 2012Değerlendirme: Reyhan ÇorakSAM Kırkambar TezII. Bayezid DönemiTezhip SanatıGülnihal KüpeliProf. Dr. Çiçek Derman yönetiminde,Marmara Üniversitesi Güzel Sanatlar EnstitüsüGeleneksel Türk El Sanatları AnasanatDalında 2007 yılında hazırladığı “II. BayezidDönemi Tezhip Sanatı” başlıklı doktora teziyleKırkambar Tez-Makale Sunumları’nın konuğu,bu alanda yapılmış altıncı akademik çalışmanınyazarı Gülnihal Küpeli oldu.SanatAraştırmalarıMerkeziSAMTezinin amacını, “Osmanlı tezhip sanatıiçinde gölgede kalmış bir dönemi analizci biryöntemle incelemek, Osmanlı sanatı üsluplarıiçindeki yerini belirlemek ve bu dönemi birsanatkâr gözüyle ele almak” şeklinde sıralayanGülnihal Küpeli, çalışmasını “Giriş” ve “Sonuç”bölümleri hariç altı başlıkta toplamaktadır.Birinci bölümde dönemin siyasî ve kültürelortamı hakkında genel bilgiler verilmiş, devrinsanat üzerindeki etkilerinden bahsedilmiştir.İkinci bölümde Osmanlı saray nakkaşhânesininhenüz düzenli olmayan çalışma biçimi ve II.Bayezid döneminde bir sisteme oturtulmasıüzerinde duran Küpeli, ilk defa düzenlikayıt tutma geleneğinin de bu dönemdebaşlatılmış olduğunu ifade etti. Eserlerindeimza bulunan bulunmayan nakkaşların vemüzehhiplerin tespiti ve görsel malzemelerledönem içindeki yerlerinin değerlendirilmesiyine ikinci bölümün konularını oluşturmuştur.Bu bölümde II. Bayezid devrinin tezhipüslubunu en iyi yansıtan üç nakkaş; Hasan b.Abdullah, Fazlullah Nakkaş ve Derviş Mahmudolarak tesbit edilmiş. Dönemin üslubunuşekillendiren bu sanatçıların, eserlerine imzaatmış olmalarının öneminden ve her birininfarklı bir üslubun temsilcisi olmalarındanSAM Yuvarlak Masa ToplantılarıKKIRKAMBAR TEZII. Bayezid Dönemi Tezhip Sanatı Gülnihal Küpeli • 5 Nisan 2012KIRKAMBAR SOHBETTürkiye’de Dilbilimi Çalışmalarının Bugünkü Durumu Hayati Develi • 16 Şubat 2012İstanbul’da Kadınların Yaptırdığı Çeşmeler Hatice Aynur • 3 Mart 2012Osmanlı’dan Günümüze Ayasofya Görünümleri Hasan Fırat Diker • 10 Mayıs 2012KIRKAMBAR KİTAPTürk Romanında Yazar ve Başkalaşım Jale Parla • 17 Mart 2012İktidar Oyunları ve Resimli Kitaplar: Tülün Değirmenci • 7 Nisan 2012II. Osman Devrinde Değişen Güç Simgeleri76KüreselAraştırmalarMerkeziKIRKAMBAR ÖZEL ETKİNLİKKOD 333 Bir Yasağa Baştan Bakmak Gülnur Güner • 3 Nisan 2012KAMSANAT TARİHİNE MÜMKÜN BAKIŞLARBir Sanat Formu Olarak Hareketli Görüntü Ahmet Albayrak • 14 Ocak 2012Mekân/Yazı/Ses: Osmanlı’da Kadınların Camii Nina Ergin • 22 Mart 2012Hamiliğine İlişkin Bir İncelemeSanatta Doğu İmgesi Semra Germaner • 14 Nisan 2012Modern Sanat Tarihi Nasıl Yazıldı? Zeynep Yasa-Yaman • 17 Mayıs 2012KLASİK TÜRK EDEBİYATI KONUŞMALARIEski Bahçeye Bir Nev-Râh Açmak:Kadim Metinlere Yeni Bir Gözle Bakmak Dursun Ali Tökel • 19 Ocak 2012Eski Köye Yeni Âdet Getirmek (mi?): Klasik Metinleri İsmail Güleç • 25 Şubat 2012Modern Kuramlarla Anlamak Mümkün müdür?Osmanlı Edebiyatında Himaye Geleneği Üzerine Düşünceler Tuba Işınsu İsen Durmuş • 23 Mart 2012Klasik Türk Edebiyatı Ekseninde Türk- Fars Münasebetleri Ahmet Kartal • 13 Nisan 2012FOTOĞRAF NEYİ ANLATIR?Bir Fotoğraf Projesi Hazırlamak: Arabesk Haluk Çobanoğlu • 29 Mart 2012TÜRKİYE’DE SİNEMA DERGİCİLİĞİ SÖYLEŞİLERİModern Zamanlar: Merkezin Uzağında Sinema Dergiciliği Tuncer Çetinkaya • 28 Ocak 2012Sinema Dergilerinin Türkiye Sinemasına Etkisi Zahit Atam • 3 Mart 2012PANELKorku ve Yakarışın Menzilleri: 21 Nisan 2012Zarifoğlu Sanatının İmkânları

ahsedilmiştir. Bu dönem eserlerinde tesbitedilen, az renk kullanılması, altın ve lacivertdengesinin korunması, bezeme alanında“sayfa formu”na geçilmiş olması, simetrininçok fazla kullanılması ve ara pervazların çok azkullanılması gibi özellikler, devrin genel üslupanlayışını tayin eder.Küpeli, bir analiz çalışması olan ve tezinen hacimli kısmını oluşturan “KatalogBölümü”nün, dönemin en seçkin dokuz eseriüzerinden hazırlandığını ifade etti. Bu eserler,Türk hat ekolünün kurucusu ve II. Bayezid’inde hocası olan Şeyh Hamdullah tarafındankaleme alınmış Kur’an-ı Kerim’lerdir. Eserlerbütünden parçaya doğru geri dönüş yapılaraken küçük birimlerine kadar analitik biryöntemle irdelenmiştir. Bunun sebebi döneminüslubunu anlayabilmek ve müzehhibineseri nasıl tasarladığını kavramaktır. Bu çalışmaneticesinde anlaşılmıştır ki dönemi mükemmelkılan şeylerden biri, aynı eserde iki farklı motifgrubunun, birlikte ele alındığında (örneğinRumi ve Hatayi grubu motifleri, ayrıca bu ikigrubu birarada ele alma geleneği de II. Bayeziddöneminde yaygınlaşır) ya da ayrı ayrı elealındığında, tasarımdaki ahengin bozulmadan,aynı mükemmellikte oluşunun tesbitedilmesidir. Bu da tasarımcının kalitesininve dönemin sanat anlayışının ne kadar üstdüzeyde olduğunu gösterir.Tipoloji bölümünde, bütün eserler içindekiformlar ve motifler tek tek ele alınarak biranaliz çalışması yapılmış ve en yalın motiftenveya formdan en girifte doğru bir sıralamaoluşturulmuştur. Dolayısıyla tezde devrin motifve form zenginliğini tablolar halinde görmek demümkün olmuştur.Sonraki bölüm, dönemin tezhip sanatınınüslup özellikleri üzerinedir. Seçilen eserlerinortak yönleri ve farklı yönleri tesbit edilipdeğerlendirilmiştir. Timurî-Herat, Türkmen ve2012 BAHAR DÖNEMİ SAM SEMİNERLERİ LİSTESİGİRİŞ SEMİNERLERİ1 Edebiyata Giriş: Temel Kavramlar Berat Açıl2 Sanat Tarihi Kuramları II: Nicole (Nur) KançalSanata 21. Yüzyıldan BakmakTEMEL SEMİNERLER1 Edebiyat Konuşmaları Hasanali Yıldırım2 Günümüz Sanat Pratiklerine Giriş Ahmet Albayrak3 Musiki Üzerinden Yalçın ÇetinkayaMedeniyet Okumaları4 Sinema Tarihi İhsan Kabil-Celil Civan5 Şiir Sanatı M. Lütfi ŞenÖZEL SEMİNERLER1 Film Sanatı Faysal Soysal2 Oğuz Atay’ı Okumak Neslihan Demirci3 Osmanlı’da Ermeni Edebiyatı Mehmet Fatih Uslu4 Örneklerle Osmanlı Şiiri Reyhan Çorak5 Senaryo Yazmak Gökhan YorgancıgilOKUMA GRUPLARI1 Çocuk Edebiyatı Okumaları Melike Erdem Günyüz2 Edebiyat ve İktisat Mustafa ÖzelATÖLYELER1 Fotoğrafın Dili Üzerine Kamil Fırat2 Hayal Perdesi İhtisas Murat Pay3 Hayal Perdesi Yapım Murat Pay4 Hayal Perdesi Yazım İhsan Kabil5 İslam Düşüncesi ve Şiir Zeynep Gemuhluoğlu6 İslam Sanatı ve Sanat Düşüncesi Ayşe Taşkent-Araştırma Atölyesi:Nicole (Nur) KançalTasvir Teorileri ve İslam Sanatı7 Kötülük Felsefeleri: Romanlar ve Yaylagül CeranFilmler Ekseninde Günah Kavramı8 Kuramlara Osmanlı Berat AçılEdebiyatından Bakmak9 Müzik Odası Yalçın Çetinkaya10 Senaryo Atölyesi Gökhan Yorgancıgil11 Şiir Sanatı Atölyesi M. Lütfi Şen12 Yazı İşliği Hasanali Yıldırım13 Güncel Sanat Gezileri Rumeysa KigerSanatAraştırmalarıMerkeziSAM77

78SanatAraştırmalarıMerkeziSAMBaba Nakkaş üslubu dönem sanatkârlarınıetkileyen belirgin üsluplardır. Timurî-Heratüslubunda geometri hâkimdir. Tasarımiçerisinde Rumi ve Hatayi grubu ayrı ayrıpaftalarda yer alır. Baba Nakkaş üslubu (BabaNakkaş Fatih dönemi nakkaşlarındandır)çok renklidir. Aynı tasarım üzerinde4-5 farklı rengi kullanabilme imkânımevcuttur. Motifler iri ve yuvarlak hatlıdırve fırça hareketleri nüanslıdır. Türkmenüslubu ise diğer iki üsluba göre çok dahayalındır. Simetri hakimiyeti sözkonusudur.Bilhassa küçük bir birimin ele alınıponun çoğaltılmasıyla hazırlanan ulamakompozisyon biçimi kullanılır. Bu formunözü ise bir sonsuzluk fikri oluşturmasıdır.Görülen alan ancak cetvelle sınırlanıpkesilebilir. Form, büyümekte olan OsmanlıDevleti’nin fikri zenginliğinin sanattakiyansıması ya da dışa vurumu olarak daadlandırılabilir.Küpeli, zahriye sayfalarındaki bezemealanında, “sayfa formu”na geçilmişolmasını, dönemin en önemli üslup farkıolarak değerlendirdi. Yazı bulunmadığı içinmüzehhibin kendini en iyi ifade ettiği alanzahriye sayfalarıdır. Daha önceki dönemlerdebu alanda mekik ya da daire formundabezemeler görülürken bu dönemde formdikdörtgen şeklini almıştır. Bu, “sayfa formubiçimi” olarak isimlendirilir ve etkisi XVIII.yüzyıl ortalarına kadar devam eder.II. Bayezid devrinin renk anlayışı da çokbelirgindir ve ayırt edici bir özelliğe sahiptir:Altın ve lacivert önplandadır. Ancak altındaha baskındır. İlk bakışta algılanamayacakdüzeyde siyah ve çimen yeşili dekullanılmıştır. Tuğra bezemeciliği de budönemde ortaya çıkmıştır. İlk bezenen tuğra,II. Bayezid’e aittir ve Baba Nakkaş üslubununetkisiyle hazırlanmıştır.Gülnihal Küpeli, tezin “Değerlendirme”kısmında “kitap sanatları”nın etkilenmişolduğu, adı geçen üç üslubun yansımalarıüzerinde durdu.Sultan Bayezid dönemi, Osmanlı tezhipsanatı için de çok önemli bir yere sahiptir.Büyük gelişmelerin ve değişmelerin olduğubir dönemdir. Bulut ve sarılma Rumi motiflerive bezeme alanında sayfa formu bu döneminOsmanlı tezhip sanatına olan katkılarıdır.Kompozisyonda sonsuzluk fikrininhakimiyeti, renkte sadeleşmeye gidilmesi,altın ve laciverdin önplanda tutulması yinebu devrin ayırt edici özelliğidir. Bütün bunlarİstanbul üslubu denilen yeni bir üslubunoluşmasına sebep olmuştur. Bu da SultanBayezid’in gayreti, sanata olan desteği vehimayesiyle ortaya çıkmıştır. İstanbul üslubu,bir nevi, Osmanlı’nın İstanbul’la özdeşleştiğidönemin ürünüdür. Bu döneme kadarOsmanlı’da farklı şehirlerde nakkaşhânelermevcut olmasına rağmen bir şehir adı ileanılan ve Osmanlı zevkini bu denli iyi ifadeeden bir şehir üslubu sözkonusu değildir.Motif, form, renk ve üslupta ciddi atılımlar vedeğişimler yapılarak kitap sanatlarında pekçok yenilik ortaya konmuştur.Son bölümde ise kaynakça, görsel malzemeve konunun daha iyi anlaşılmasına yardımcıolan sözlük kısmı yer almaktadır.Küpeli, çağımızın tezhip sanatı üslubununoluşabilmesi için Osmanlı dönemi tezhipüsluplarının, sanatkârların, yüzyıllaragöre kültür ortamı farklılıklarınınöncelikle doğru anlaşılması gerektiği,bu tarz analitik çalışmaların sayısınınartması ve farklı disiplinlerinbirarada çalışması ile sağlıklısonuçlar elde edileceği gerçeğinevurgu yaparak, konuşmasınısonlandırdı.

SAM Kırkambar SohbetTürkiye’de DilbilimiÇalışmalarının BugünküDurumu16 Şubat 2012Değerlendirme: Halim BilginXxxHayati Develiİstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesibünyesinde 2010 yılında açılan DilbilimiBölümü Başkanı Prof. Dr. Hayati Develi ile hemzaman hem konu bakımından oldukça genişbir alana yayılan sohbette genel olarak dünyave Türkiye dilbiliminin tarihi, temel kavramve yönelimleri üzerinde duruldu ve dilbiliminTürkiye’de bugün geldiği durum konuşuldu.Katılımcılar, akademik dozu hayli yüksekolan konunun içine, slaytlar eşliğinde yapılanoldukça keyifli ve bilgilendirici bir anlatımlaçekildiler. Dilbilimle ilgili temel kitapları daberaberinde getiren Hayati Develi, yeri geldikçetanıttığı kitapları elden ele dolaştırarak alanlailgili bilgisini daha da derinleştirmek isteyenlereuzun soluklu bir katkıda bulundu.Develi, Avrupa’da gelişen yeni yöntem vekavramları Türk dili ve dil araştırmacılığınauygulayan ilk isimlerin, bugünkü durumunaksine, Türk diliyle uğraşan yerli ilim adamlarıolduğuna dikkat çekti. Bahsi geçen isimleribaşında Darülfünûn’a 1909’da Türk lisanıhocası olarak atanan Necip Asım Yazıksızgelmektedir. Yazıksız, burada, “ilm-i lisân”dersleri vermiştir. “İlm-i lisân” ŞemsettinSami’nin tam da “lengüistik”e karşılık olarakönerdiği bir kelimedir. Necip Asım, 1917’deİlm-i Lisân adıyla bir kitap yayımlamış,1923’te karşılaştırmalı dilbilimin önemlitemsilcilerinden biri olan çağdaşı veSaussure’ün öğrencisi Antoine Meillet’ninbirkaç makalesini de Türkçeye kazandırmıştır.Günümüzde pek bilinmeyen bir diğer isim,bazı kaynaklarda Namık Kemal’in torunuolarak da geçen M. Cezmi Ertuğrul’dur.Lisanımız ve Edebiyatımız adlı kitabındaedebiyat ve dil meselelerini irdeleyenErtuğrul, Lisaniyât adıyla bir kitap dahayazmıştır. Lengüistik olarak çevrilebilecekbu kitap, yazarı genç yaşta öldüğü içinbasılamamıştır.Lengüistik, Necip Asım’dan sonra İstanbulÜniversitesi Türk Dili ve EdebiyatıBölümünde 1943’e kadar bilim dalı olarakvarlığını sürdürmüştür. Ragıp Hulusi Özden1943’te ölünceye kadar burada Lengüistikdersleri vermiş; Tarihsel Bakımdan Öztürkçeve Yabancı Sözcüklerin Fonetik Ayraçları,Dil Türeyişi Teorilerine Toplu Bir Bakış, DilMükemmelliği Görünceleri adlı küçük risaleşeklinde eserler kaleme almıştır.Lengüistik, 1943’ten sonra İstanbulÜniversitesinde Batı Dilleri Bölümündedevam etmiştir. Batı dillerinde öğrenimgörenlerin yabancı dildeki yayınları takipedebilme imkânları, dışarıdan gelenaraştırmacıların da katkısıyla dilbiliminülkemizdeki gelişmesini hızlanmıştır. Budönemde Ankara’da kurulan Dil TarihCoğrafya Fakültesi bünyesinde delengüistikle ilgili çalışmalar olmuştur.Buradaki ilk çalışmalardan biri NecipÜçok’un Genel Dilbilim adlı kitabıdır.Agop Dilaçar’ın Necip Üçok’tandaha önce 1939’da yayımlanmışPrag Lengüistik Mahfili ve YeniFonoloji Disiplini adlı bir eseriSanatAraştırmalarıMerkeziSAM79

80SanatAraştırmalarıMerkeziSAMvardır. Bunların yanı sıra Basel’in 1953’teLinguistic Form adlı bir eseri İstanbul’daİngilizce olarak yayımlanmıştır. Basel’inöğrencisi de olan Özcan Başkan, 1955’teFonemik: Tahlilde Kıstaslar Meselesiadlı doktorasını tamamlamış ve 1967’deLengüistik Metodu adlı kitabını yayımlamıştır.Türkiye’de Lengüistiğin kurucularından olanBaşkan’ın bu yayınlarının ardından lengüistikalanındaki yayınlar artmıştır.İlk çalışması Dilbilim Sorunları’nı 1968’teyayımlayarak çalışmalarına oldukça erkendönemde başlayan Berke Vardar’ın Türkiye’dedilbilim çalışmalarında bir ekol oluşturduğusöylenebilir. Saussure’ün Genel DilbilimDersleri gibi çok temel kitap çevirilerinin yanısıra telif eserleri ve terim öneriyle de Vardar,Türkiye dilbilimine yön vermiştir.1978’ten sonrası ise Türkiye’de dilbilimçalışmaları hızlanmış Saussure ve Martinetgibi dilbilimcilerin, dilbilimin temelyönelimlerini ve alanını belirleyen metinleriTürkçeye çevrilmiştir.Türk Dil Kurumu da belli başlı metinlerinTürkçeye çevrilmesini sağlayarak dilbilimintanıtılmasına ve yaygınlaşmasına büyükkatkıda bulunmuştur. Ancak TDKyönetiminde 1983’te gerçekleşen köklüyönetim değişikliğinden sonra dilbilimselyayınlarla ilgili 2002 yılına kadar süren uzunbir fetret dönemi yaşanmıştır. 2002’de DilBilimi Düşününde Dönüm Noktaları I:Socrates’ten Saussure’e Batı Geleneği adlı birçeviri yayımlanmıştır.Son yıllara kadar Türk dili ve edebiyatıbölümlerinde dilbilim yöntemlerine soğukbakan bir akademik geleneğin hâkimolması bu bölümlerin dilbilimsel bakışaçısına ilgisiz kalmasına sebep olmuşolmalıdır. Örneğin, dilbilim yöntemlerinegöre yazdığı doktora tezi reddedilen Türkdili filologu Efrasiyab Gemalmaz, uzun birsüre hiçbir şey yazmamıştır. Yine Türk dilifilologu olan Mehmet Akalın 1983’te Almandilbilim ekolünden Modern Lengüistiğe Girişİletişim ve Dil Lengüistik Yapılıkçılık adlıeseri Türkçeye tercüme etmiştir; ancak buçalışmaların devamı gelmemiştir.Bugün Türkiye’de dilbilimle ilgili yaşananen büyük sıkıntı, üzerinde yeterince uzlaşmasağlanmış bir terminolojinin olmamasıdır.Çeviri eserlere hâkim olan aşırı Öztürkçecitutum, yabancı dili yetersiz olanların alananüfuz etmesini güçleştirmektedir.Son yıllarda üniversitelerde dilbilimbölümlerinin sayısı artmaktadır.Bu bölümlerden en yenisi İstanbulÜniversitesinde açılan Dilbilimi Bölümüdür.Burada dilbilimsel yaklaşım, öğrencilereTürkçe üzerinden öğretilmektedir.Henüz dilbilim yöntemleriyle hazırlanmış birtane bile gramer kitabımız bulunmamaktadır.Bunun iki önemli sebebi vardır: Türkiye’debugüne kadar dilbilimle uğraşanların Türkdilinin tarihine Türkçenin tam bir gramerinihazırlayacak kadar hâkim olmaması ve Türkdilinin tarihine her yönüyle hâkim olan Türkdili araştırmacılarının dilbilimsel yöntemesoğuk bakması ve ilgi göstermemesidir.Ancak bugün gelinen noktada bir dilprofesörü olan Hayati Develi’nin Dilbilimibölümünü kurması ve başına geçmesiylegörülmektedir ki Türk dili araştırmacılarıartık eskisi gibi dilbilime soğukbakmamaktadır. Dilbilim neticede biryaklaşım, bir metottur. Dil çalışmasınıkural koyuculuğa hasretmeyip dilibir iletişim dizgesi olarak ele alandilbilim giderek daha geniş bir icraalanı buluyor kendine.

İstanbul’da KadınlarınYaptırdığı Çeşmeler3 Mart 2012Değerlendirme: Ayşenur GönenHatice AynurÜçüncü bir dünya savaşının olası sebepleriarasında sayılan su meselesinin geçmişte deen az bugünkü kadar toplumların gündeminimeşgul ettiği bilinmektedir. Bugünkaynakların azalması sonucu boy gösterenbu sorun, geçtiğimiz yüzyıllarda daha ziyadesuyun dağıtımı meselesi çerçevesindegündeme gelmekteydi. Büyük medeniyetlerinbüyük sular etrafında kurulan şehirlerdefilizlendiği göz önünde bulundurulursasuyun dünyaya bahşettiği nimetin sırfbiyolojik bir ihtiyaca cevap vermek olmadığı,kültürel bağlamda da gelişmenin temelparametrelerinden birisi olarak görüldüğürahatlıkla söylenebilir. Konu İstanbul’agelince su daha çok bu kültürel çağrışımlarlahatırlanır. Mesela sokakta sırtlarında sutaşıyan sakalar eski İstanbul temsillerininvazgeçilmez unsurlarındandır. Sebillerve çeşmelerse İstanbul resimlerinin en azcamiler kadar merkezi unsurlarıdır.Sanat Araştırmaları Merkezi’nin KırkambarSohbet programı konuğu Hatice Aynur,“İstanbul’da Kadınların Yaptırdığı Çeşmeler”başlıklı bir sunum yaparak suyun çeşmelerüzerinden izini sürdü ve İstanbul’da kadınlartarafından inşa ettirilen çeşme ve sebillerüzerine yapılan bir envanter çalışmasını anlattı.İstanbul’un su kaynaklarının kullanımı vedağıtımı denilince ilk akla gelen Romalılarıngelişmiş su mimarisi teknikleri olmaktadır.Romalıların içme suyu mimarisinin temelunsurları sayılan büyük sarnıç ve kemerler,bu mimarinin diğer unsurları olarak dasuyolları, maksemler, kanallar, büyük sutoplama havuzları, çeşmeler ve ayazmalarsunumun girişini oluşturdu. Bu aşamadabize ilginç gelebilecek tarihi bir bilgi aktarıldı.Aynur, Roma ve Bizans döneminden kalanönemli bir su dağıtım yerinin bugünküİstanbul Üniversitesinin bahçesindebulunduğunu; 16. yüzyıl seyyahlarınınçeşmenin varlığından bahsettiğini ancakne zaman yok olduğu hakkında bir bilgiyerastlanmadığını söyledi.Osmanlı dönemine gelindiğinde dinî vekültürel hayatın değişmesiyle birlikte sudağıtımında da farklı unsurlar devreyegirmiştir. Su ihtiyacının karşılanmasıihtiyacının ötesinde bu çeşit işlere vaatedilen sevap sebebiyle su dağıtımı bir vakıfmüessesesi olarak ikame edilmiştir. Sarayerkânı ve şehrin ileri gelenleri çeşme vesebil yaptırmayı hem sevap hem de itibarvesilesi saydıklarından, çeşme ve sebil inşasıgönüllülük esasına dayalı bir iş halini almıştır.Sunumun bu aşamasında Aynur, Osmanlıdönemine ait tespit edilen en eski kitabeliçeşmenin Hilmi Tanışık’ın kayıtlarına göre1498 tarihli Davut Paşa Çeşmesi olduğunusöyledi. Beyoğlu bölgesinin en eski çeşmesi iseHasköy’deki 1424 tarihli Hasköy Çeşmesi’dir.Bu çeşme Yasep adlı bir Musevi tarafındanyaptırılmıştır. Anadolu yakasının en eskiçeşmesi ise Kadıköy Camii yakınındaki1506 tarihli Babüssaade Mehmet AğaÇeşmesi’dir. İstanbul çeşme ve sebilleriile ilgili en önemli iki kaynaktanbiri olan Hilmi Tanışık’ın 1943-45yılları arasında basılan İstanbulSanatAraştırmalarıMerkeziSAM81

82SanatAraştırmalarıMerkeziSAMÇeşmeleri adlı kitabında sadece kitabesi olanve yaptıranı belli 794; Affan Egemen’in 1993yılında yayınlanan aynı adlı kitabında ise 1165çeşme ve sebilin adı geçmektedir.Hatice Aynur’un sunumunun da konusu olan“Osmanlı’da Kadınların Yaptırdığı Hayratlar1: İstanbul Çeşmeleri ve Sebilleri” isimliçalışması yaklaşık yirmi yıl önce başlatılanbir envanter çalışmasıdır. Ulus-aşırı birkatılımcısı da var bu çalışmanın. Elde edilenverilerin dijital tabanda değerlendirilmesiJaponya’daki bir firmaca üstlenilmiş.Bu çalışma çerçevesinde elde edilen verileregöre bugün mevcut olmayan fakat birkadın tarafından yaptırıldığı bilinen ilkçeşme II. Bayezid’in (1481-1512) kızı HaticeSultan’ın Edirnekapı’daki Çukurbostan’dacami ve mekteple birlikte inşa ettirdiğiKüçükçeşme’dir. İlk sebil ise yapım yılıtam olarak bilinmeyen ancak XVI. yüzyıldayapıldığı bilinen Sakine Hatun Sebili’dir.Kadınların yaptırdıkları su yolları dabulunmaktadır: Mihrimah Sultan, MihrişahSultan, Mahpeyker Kösem Sultan suyolları. Bunlardan başka Mihrişah ve Adilesultanların yaptırdıkları bendler de var. GalataMevlevihânesi’nin bahçesindeki şadırvanı veBeylerbeyi’ndeki Mevlevi su kuyusunu AdileSultan’ın yaptırdığı da bilinmektedir.Hatice Aynur, bireysel teşebbüsü ile hayatageçirdiği bu uzun soluklu ve devam etmekteolan araştırmasına temel kaynak olarakMir‘at-ı İstanbul, Hilmi Tanışık ve AffanEgemen’in İstanbul Çeşmeleri isimli eserlerive dîvanların tevârih kısımlarını gösterdi.Belediyelerce yapılan restorasyonlarındeğerlendirilmesinin de yapıldığı sunum, butip bir araştırma yapmaya niyetli olanlarayol gösterebilecek ipuçları ve tavsiyeler debarındırmaktaydı.SAM Kırkambar KitapTürk Romanında Yazar veBaşkalaşım17 Mart 2012Değerlendirme: Neslihan DemirciJale ParlaOğuz Atay Günlük’te kendi çizdiği birkarakterden bahsederken“Hikâyeninkahramanı hem romancı olmak hemde roman kahramanı olmak zor iş diyedüşünüyor” diyor. Böylelikle kendikurgusunun mutfağından, kahramanındünyasını ele veriyor. Biz okurlar yazarınmutfağından vereceği sırlara bayılırız.Eleştirmenler de bunun farkında olmalılarki kahramanı yazar olan kurmaca metinlerleince ince uğraşıyorlar. Edebiyat eleştirisideyince Berna Moran’la birlikte akla gelenisimlerden biri olan Prof. Dr. Jale Parla,Türk Romanında Yazar ve Başkalaşımadlı kitabında yazar kahramanların yeraldığı romanları başkalaşım kavramınınmerceğinden inceliyor. Yeni kitabı TürkRomanında Yazar ve Başkalaşım’la (İletişim,2011) Sanat Araştırmaları Merkezi’ninKırkambar Kitap konuğu Jale Parla’ylabaşkalaşım kavramı üzerine konuştuk.Başkalaşım (metamorphosis), değişimdenfarklı bir kavram. Parla bunu hızlı,gözü kara, denetlenemeyen dönüşümolarak tanımlıyor. Metindebaşkalaşım, “bedeni de içine alanşekil değişiklikleriyle, bedenin vebenliğin sınırlarının yok olmasıve kimliksizleşmeyle belirlenir”.Dolayısıyla sınırları ortadankaldıran, denetlenemeyenve tekinsiz bir alana daveteder okurunu, belki deonu da kendisiyle beraber

aşkalaşıma çeker; tıpkı Tutunamayanokurunun da birer tutunamayan olmayakışkırtılması gibi.Aslında başkalaşım şiirsel imgeye dayananbir teknik. Modernist metinlerin vazgeçilmeztekniği başkalaşım, hep arayış içindekimodernist sanatçının sanatı merkeze alanestetik anlayışıyla benimsediği bir deneyim.Yazarın kitaptaki ifadesiyle, “Sanatçı yabaşkalaşıma uğrar ya da başkalaşmış nesnelerarasında silikleşir”. Parla, bir teknik olarakbaşkalaşımın iki önemli özelliğinden sözetti: Fiziksel değişimle beraber benliğinde değişmesi ve dilin kaybedilmesi. Buaçıdan bakınca kavram, içinde çok derinbir yabancılaşma barındırıyor. Başkalaşımauğrayan kahramanlar hayvana, bir başkasına,heykele, robota, kuklaya vs. dönüşebiliyor. İlkakla gelen örnekler, durmadan şekilden şeklegiren, boyut değiştiren Alice, Kafka’nın böceğedönüşen Gregor Samsa’sı, Wilde’ın heykeledönüşen Dorian Gray’i…Başkalaşım, karşılaştırmalı edebiyat içinverimli bir malzeme sunuyor, çünkü farklıbilim dallarıyla dirsek temasına elveriyor.Mitolojideki meşhur Echo ve Narcissushikâyesini psikanalist okumayla yorumlayanFreud’un narsizm tespiti gibi psikanalizinalanına giren pek çok konunun yanındabaşkalaşım metinleri; sosyolojinin, dinin,evrim kuramının, estetiğin de ilgi alanındabulunuyor. Örneğin yapısökümcüler dildekideformasyonla yakından ilgileniyorlar.Postmodern edebiyatın metinlerarasılıközelliği başlı başına metnin başkalaşımı olarakyorumlanıyor.Parla’ya göre başkalaşıma başvurmanın altında;bilinçdışı fantezileri, ceza veya arınma isteğinidile getirme, kaçma, kurtulma, özgürleşme,kimlik arayışı, özne olarak kurgulanmışolmanın farkındalığı, bunun getirdiği tedirginlikgibi motifler yatıyor. Başkalaşım imgelerininen yoğun kullanıldığı dönem Rönesans ve(yaklaşık olarak 1890’lardan 1940’lara dek)modern dönem. Başkalaşım öğelerinin alınarakyeniden üretilmesi ise Batı edebiyatındasıkça gördüğümüz bir uygulama. Mitolojive Homeros başta olmak üzere Ovidius’unBaşkalaşımlar adlı eseri, bu üretimin temelbaşvuru noktaları. Parla, kitabıyla ilgili katıldığısöyleşilerde kendisinin değil, Ovidius’un kitabıüzerinde duruyor. Ovidius, M.Ö. I. yüzyıldayaşamış, devrinin üç önemli şairinden biri.Jale Parla, sunumunda iki yüz elli başkalaşımhikâyesinin yer aldığı ve Avrupalı yazarlarüzerinde etkileri çok görülen Başkalaşımlar’dançeşitli örnekler verdi. Parla’nın vurguladığıhikâyenin ilki, Echo ile Narcissus. Mite göreEcho’nun sevgisine cevap vermeyen, göldegördüğü yansımasına hayran olan Narcissus’unsonu (Ovidius’un versiyonunda) nergis çiçeğinedönüşmektir. Bu hikâye, Freud’dan Lacan’a,Kristeva’dan Derrida’ya çok farklı okumalarazemin oluşturmuştur. İkinci hikâye Pygmalionve Galatea’da Pygmalion kendi yaptığı heykeleaşık olur ve eserinin gerçek bir kadına dönüşmeisteği tanrılar tarafından kabul edilir. Bubaşkalaşım hikâyesi mutlu sonla, evlilikle biter.Bu hikâye de sanatçının yaratımı üzerinefarklı okumalara imkân veriyor.Konuğumuzun sunumu sonrasındakisöyleşide daha çok Türk edebiyatındakiörneklerden yola çıkarak kitapta yeralan Halit Ziya, Ahmet Hamdi, OğuzAtay, Orhan Pamuk gibi yazarların,romanlarında eksik yazar figürasyonuve başkalaşım deneyimine nasılyer verdikleri üzerinde duruldu.Jale Parla’yla edebiyat sohbeti,SanatAraştırmalarıMerkeziSAM83

84SanatAraştırmalarıMerkeziSAMkimileyin masal dinleme tadında, kimileyinbu masalların kuramsal uzantılarınadokunmanın hazzıyla verimli bir akşamdangüzel izler bıraktı. Devamı, yazarın kitabındakeşfedilmeyi ve iz sürülmeyi bekliyor.İktidar Oyunları ve ResimliKitaplar: II. OsmanDevrinde Değişen GüçSimgeleri7 Nisan 2012Değerlendirme: Kadir PurdeTülün DeğirmenciBilim ve Sanat Vakfı Sanat AraştırmalarıMerkezi’nin Kırkambar Sohbet etkinliğikapsamında Pamukkale Üniversitesi SanatTarihi Bölümü öğretim üyesi Tülün Değirmenciile İktidar Oyunları ve Resimli Kitaplar: II.Osman Devrinde Değişen Güç Simgeleri (Kitap,2012) adlı kitabı üzerine konuştuk.II. Osman’ın iktidarının hemen başında, Medhîisimli bir meddah, Sultan II. Osman’a öncedenyazdığı kitapları sunmuş ve ayrıca yazmaküzere üç kitap daha teklif etmiştir. Sultanüç kitap arasından Şehnâme-i Firdevsi’yiseçmiş; Medhî de sultanın isteği üzerine özetve mensur olarak bu eseri Türkçeye tercümeetmiştir. Tülün Değirmenci bu anekdotunTürkçe Şehnâmelerin başında yer almaklabirlikte Sultan ile Medhî arasında gerçektenyaşanıp yaşanmadığının bilinmediğinibelirttikten sonra; kurgu ya da gerçek, buanekdotun ima ve rüyalarla yapılan anlatımıseven Osmanlı düşünce sistemine çokyakıştığını vurgulayarak konuşmasına başladı.II. Osman devrinin Osmanlı resimli kitapüretiminin en yoğun ve en son devirlerindenbir tanesi olduğunu söyleyen Değirmenci,bu devrin ardından resimli kitapların birkaçörnek dışında sarayda üretilmediğini söyledi.II. Osman devrinde üretilen resimli kitaplarıkonu edinen Değirmenci’nin çalışmasınagöre bu süre zarfında sarayda üç tür eserüretilmektedir: Bunlardan birincisi bir destanolan Şehnâme tercümesi, ikincisi bir âlimbiyografisi olan Tercüme-i Şakaik-i Numaniyyeve üçüncüsü de Nadirî’nin güncel bir tarihyazısı olan Şehnâme adlı eseridir. Değirmenci,birbirinden muhteva olarak farklı olan bueserler ile sonrasında resimlenecek diğerkitaplar vasıtasıyla yürütülecek siyasetin vesultanla kurulacak bağın önemli olduğunu vebu ilişkinin niteliğinin ne olduğu sorusununkendi çalışmasının gidişatını belirlediğinisöyledi. “Sultanlar ve devlet adamları resimlikitapları neden yaptırıyordu? Amaç sadeceresimli bir kitaba sahip olmak mıydı?”gibi sorular etrafında kitabını oluşturanDeğirmenci, Osmanlı sarayında hazırlananresimli kitapların sadece edebi bir zevkinsonucunda üretilmediğini, içinde yaşanılantarihin siyasî ve kültürel dinamikleriyleşekillenen çok farklı roller üstlendiğini belirtti.II. Osman’ın tahta çıkışı, onu tahta çıkarankişiler ve yeni sultanın meşruiyeti birşekilde bu kitaplar üzerinden sağlanmayaçalışırken, diğer yanda da sarayda değişengüç odakları ve bu odaklar arasındakimücadele ile sultanın bulunduğukonum yine resimli kitaplar üzerindenokunabilmektedir.Değirmenci, II. Osman devrindesarayda hazırlanan üç kitaptanTürkçe Şehnâme’nin sultanınresimli bir kitaptan nebeklediğini anlamaya en uygun

kitap olduğunu çünkü bu eserin zikredilenüç eser içerisinden II. Osman’ın doğrudanisteği üzerine hazırlandığı bilinen tek eserolduğuna değindi. Nitekim Şehnâme, İslamcoğrafyasında her zaman kabul gören bir eserolmuş ve Topkapı Sarayı’ndaki nüshalarındananlaşılacağı üzere Osmanlılar tarafından hemTürkçe hem de Farsça olarak okunmuştur. LâkinŞehnâme, Osmanlı sarayında, sultanî imgenin,saray ideolojisinin sunumunu üstlenen bir rolalmamıştır. Bu rolü, özellikle XVI. yüzyıldakitarih yazmaları üstlenmiştir.Konuşmasının devamında Medhî ve TürkçeŞehnâme hakkında bilgiler veren Değirmenci,II.Osman’ın, eski saray projelerini dikkate almayıpkendine yeni bir tercüme yaptırmak istediğini veyazar olarak Meddah Medhî’yi seçtiğini zikretti.Bu seçimde aracı olan kişi ise Şehnâme-i Türkîprojesinin başlıca sorumlusu, yürütücüsü el-HacMustafa Ağa’dır. Medhî’nin Türkçe Şehnâme’sidönemin meşhur hattatı Cevrî tarafındanistinsah edilmiş, mensur ve özet olan bu eser, ikicilt olarak ve hassaten padişah için yazılmıştır.Medhî’nin tercümesi hem metniyle hem deresimlerinin ikonografisiyle seleflerinden farklılıkarzetmektedir. Medhî varolan bir metni yenidenşekillendirmiş ve bu şekillendirme devrin siyasîkonjonktürüne de etki etmiştir.Değirmenci, II. Osman devrinde meydana getirilenüç eser üzerinden hareket ederek, sarayda değişengüç odaklarını, hami ve sanatçı ilişkisini ve enönemlisi bu değişen ilişkilerin resimli kitaplaranasıl yansıdığını ortaya koydu. Tülün Değirmencihikâye dinlemeyi çok seven II. Osman’ın sarayındahazırlatılan çalışmaların haminin ilgisindenbağımsız olamayacağını ve bu suretle de MeddahMedhî ile kıssahan Nadirî’nin eser hazırlamasınınmakul karşılanacağını belirtti. Bu eserlerin enönemli noktalarından bir tanesi de II. Osman’ınkatlinde etkili olan kişilerin bir şekilde eserlerdeyansıtılmasıdır.SanatAraştırmalarıMerkeziSAMSAM Kırkambar Özel EtkinlikKOD 333:Bir Yasağa BaştanBakmakGülnur Güner3 Nisan 2012Değerlendirme: Kübra SoğukkanlıSanat AraştırmalarıMerkezi’nin Kırkambar Özel Etkinlikprogramının konuğu olan fotoğraf sanatçısıGülnur Güner, “Kod 333: Bir Yasağa BaştanBakmak” isimli projesi üzerine bir sunumgerçekleştirdi. Proje ismini 2007 Açık Öğretimİlahiyat Fakültesine kayıtlı bir öğrencininbaşörtüsü üzerine peruk takarak girdiği için“kılık kıyafet yasası”nı ihlâl ettiği gerekçesiylesınav sonuç kağıdına herhangi bir açıklamayapılmaksızın 333 işaretinin konulmasıolayından alıyor.Proje, ülkenin farklı bölgelerinden ve farklısosyal çevrelerinden başörtüsü yasağınıyaşamış otuz dört kadının fotoğrafındanoluşuyor. Kadınların yüzleri robot resimlekapatılmış. Bu işlem polislerin suçlu eşkâlibelirlemek için kullandıkları yazılımlardanbiri ile gerçekleştirilerek başörtüsüyasaklarının sebep olduğu suç suçluluk,saklanmak yasaklanmak gibi temelolguların sorgulanması amaçlanmış.Kadınların bir kısmı peruklu birkısmı ise başörtülü şekilde çekilmiş.Sunumda projede yer alan fotoğrafkarelerinden seçtikleri üzerine,85

86SanatAraştırmalarıMerkeziSAMfotoğraftaki kadınların hikâyelerinden sözeden Güner, yasağın insanların yaşamınaolan psiko-sosyal etkilerinden söz etti.Fotoğrafları çekilmiş hanımlar ülkenin farklıyerlerinde üniversite veya kamuda yasağamaruz kalmışlar. Projedeki fotoğraflarınçoğunu üniversite sürecinde yaşanmış olanyasak hikâyeleri oluşturuyor. Fotoğraftakibazı kadınlara medyadaki haberleriüzerinden ulaştığını ifade eden Güner,çekimlerin bir kısmını olayın meydana geldiğimekânda gerçekleştirirken bir kısmının isekişilerin özel hayatlarına ait mekânlardagerçekleştirmiş. Bu tutumunun meseleyimağduriyet düzleminde ele almamasından vekişilerin kendi dünyalarına ait farklılıklarınıgöstermek istemesinden kaynaklandığınıbelirtti.Güner, “Başörtülü insanlar için sınıflandırmayapmak çok zor, çok farklı ailelerdenfarklı kültürlerden farklı çevrelerden geleninsanlar var” diyerek yasağın tanıklarınınhikâyelerindeki çeşitliliği anlattı. Fotoğraftakikadınlarla proje öncesi çekim yapılacakyerlere birlikte karar verdiklerini, onlarınrahat olmasının kendisi için çok önemliolduğunu söyledi. Özellikle kadınlardanbazılarının yaşadığı süreci hikâyesel biranlatımın haricinde analiz ettiğini ifade etti.Sunum süreci boyunca projedeki hikâyeleresunuma katılanlar da kendi yaşadıklarımağduriyetleri anlatarak ortak oldular.Başörtüsü yasaklarının uygulanmasıgenellikle üniversite hocaları, güvenlikgörevlileri hatta öğrenci işlerinde görevlimemurları eliyle gerçekleşmiş. Yasaklaöğretmenlik sürecinde karşılaşan bir kadınöğretmenin muhafazakâr okul müdürütarafından peruk takması için tehditedilmesi gibi örnekler de meydana gelmiş.Memuriyetin iyi bir şey olması üzerindenyakın çevresi tarafından baskı altına alınarakyasağa uyması istenmiş. Yasak sürecindekimileri ailelerinin ısrarı ile okula devametmenin serencamını yaşarken, kimileriyasak yüzünden uzaklaşmak zorundakaldıkları çevrelerinin meydana getirdiğikültürel ortama özlem duymuş. Yasağıngetirdiği psikolojik süreç insanların özelyaşamını doğrudan etkilemiş, intihar etmeteşebbüsüne varan olaylar görülmüş.Yasağa rağmen farklı yöntemlerle okulunutamamlayan ya da eğitim hayatına sonverip öncesine göre çok farklı hayatlaryaşayan kadınların, başını açarak kamudahizmet etmeyi sürdüren, eşinin mesleğiveya anne olması sebebiyle yasağa maruzkalmış kadınların hikâyelerinin yanında herhikâye kendi içinde ayrı bir önem taşıyor.Projede yasakla Türkiye’de kalarak mücadeleedenlerin yanı sıra çözümü Viyana gibiyurtdışı tercihlerini kullanan kadınlarınfotoğraflarına da yer verilmiş.Yasağın tekdüzeliğine karşı herkesinhayatında farklı şekilde tezahür ettiğinisöyleyen Güner, fotoğraflarda kişilerin vemekânların çok önemli olmadığını düşünerekkişilerin isimlerini özellikle belirtmediğiniifade etti. Projeye verdiği ismin amacıyladoğrudan ilişkili olduğunu, başörtüsüyasağının tamamen çözüldüğündenbahsedilemeyeceğini, ülkedekiherkesin meseleye baştan bakarakgeçmişi ve içinden geçtiğimizsüreci değerlendirmesi gerektiğinisöyleyerek sözlerine son verdi.

SAM Sanat Tarihine Mümkün BakışlarBir Sanat Formu OlarakHareketli Görüntü14 Ocak 2012Değerlendirme: Nermin TenekeciAhmet AlbayrakHareketli görüntü bir sanat formu olaraknasıl işler? Nasıl bir süreç geçirmiştir?Sanatçılar hareketli görüntü üretmeyöntemlerini nasıl dolaşıma geçirmektedir?İçinde bulunduğumuz veri kültürü sanatınasıl şekillendirir?Erciyes Üniversitesi Güzel Sanatlar FakültesiResim Bölümü öğretim üyesi AhmetAlbayrak, sunumunda seçilmiş sergilerdenve Nicolas Bourriaud, Miguel Chevalier,Ryan Cotton, Marcel Duchamp, JunichiKakizaki, Douglas Gordon, Tracey Emin gibisanatçıların yapıtlarından derlediği örneklerüzerinden, son yıllarda Türkiye’de de sanatortamlarında karşılaştığımız bir sanat türüolan hareketli görüntüyü ele aldı.Albayrak’a göre, özellikle son dönemdebilgisayar yardımı ile görüntününüretilebilirliğini sağladığı için bu adı alanhareketli görüntü, tasarımsal ve zihinselkodlarla örülü farklı algı düzeyi ve “aura”sısayesinde günümüzde birçok sanatçıtarafından tercih edilen bir araç haline geldi.Sanatın zanaatsal yönünün törpülendiğimodernizm süreciyle birlikte gelenekselformlar dışlanmış, sanatçı artık gelişenteknikleri deneysel bir biçimde çaprazlayarakve birçok unsuru harmanlayarak yapıtınayaklaşmaya başlamıştı. Özellikle MarcelDuchamp’ın hazır-yapımlarıyla birlikte,avangard rüzgârın da tetiklemesiyle sürekliyeniye ilişkin bir arayış olarak cazibe kazandıhareketli görüntü.1960’lı yıllardan itibaren sanatçıların birsanat üretim aracı olarak yöneldiği video,sanat ortamında farklı kültürel manzaralaroluşmasını sağladı. Sözgelimi John Cageazami beş dakika boyunca bir sürü sesi vegörüntüyü kurguladığı bir video gösterisiylesesin ve görüntünün izleyici üzerindekietkisini deneyimledi. Koreli sanatçı Nam JunePaik ise televizyonun değiştirilebilir imgelersunduğunu keşfetti ve ekrandaki görüntülerimıknatısla bozarak ürettiği eserlerini büyüksanat galerilerinde izleyiciye sundu. Paikdaha sonra yüzlerce TV’yi üst üste istifleyerekve her birine farklı bir görüntü yerleştirerekbirtakım kolajlar meydana getirdi; o zamankipop ikonlarından ve gündelik yaşamdakireklamlardan kesitler alarak sürekli ışıkdevinimiyle oluşturduğu bir mekansalalan yarattı. Sanatçı böylece hareketligörüntünün aynı zamanda resim veya diğersanatlardan farklı bir biçimde bir illüzyonkaynağı olabileceğini gösterdi. Monitörleriheykel figürleri veya figüratif bir düzenlemehalinde de kurduğu için, Paik’e özgü “videoheykel”denilen bir kavram da ortaya atıldı.Dolayısıyla, sanatın modernizmden sonrakien önemli temel stratejisi belli olmuştu;hareketli görüntü, sanatçı için manipüleetmeye veya kodlayarak işlemeye büyükderecede hizmet eden bir araçtı artık.Günümüze doğru geldiğimizde,sanatçının önünde dijital kültür denilenbir alan açıldı ve sanatçı artık verilerleoynamaya, “veri yazarlığı” yapmayabaşladı. Dijital alan, sanatçınınSanatAraştırmalarıMerkeziSAM87

88SanatAraştırmalarıMerkeziSAMbozmak, yeniden yapmak, alıntılamakgibi kimi stratejilerle birtakım göstergeleriyan yana getirerek melez (hibrid) anlatılaroluşturduğu en uygun mecraydı kuşkusuz.Dolayısıyla, biricik, dokunulmazlığı olan veişini tekil bir biçimde savunan sanatçınınyerini bu kültürle birlikte mühendisler,sanatçılar, ses tasarımcıları, koreograflar aldıve birarada üretme mantığıyla sürece iştirakettiler.Özellikle 90’lı yıllardan sonra sanatçılar içinvideo prodükte etme teknikleri, interaktifsayısal videolar büyük önem taşıdı.Sanatçının tuvali, çekici veya fırçası videoediting denilen yazılımlardı artık; reklamdünyasına yakın işler. 2000’lerin sonuylabirlikte sanat ortamının üzerinde durduğumesele ise hibridlik, yani tanımlanamayansanat formlarıydı; ne video ne yerleştirme neşu ne bu… Video, ses, performans, internetgibi birden fazla üretim mekanizmasınasahip; tarihsel, mitolojik, dinsel referanslarıbulunan; bir formu, bir imgeyi yerinden edenavangard yapının korunduğu; sanatçının–max render gibi programlarla– kodaistediği biçimde hükmettiği bu süreç sanatnesnesinde çoklu alanlar ortaya çıkardı.Peki, geleneksel yöntemlerle çalışansanatçılar bu alanın dışında mı kaldı? Elbettehayır. Geleneksel anlamda disiplinlerin tekbaşına vardığı uygulamalar sürekliliğinikorumakla beraber, aynı zamanda buaraçlar günümüz sanatı için farklı bir diledindi. Teknolojinin sunduğu veri yazarlığısanatçıya son derece büyük sanat eseriprogramlama gücünü verse de –Bill Viola,Andy Warhol, Sam Taylor Wood gibi– hâlâgörüntüyü kameranın kendi teknik olanaklarıiçinde, etkili bir biçimde kullanan sanatçılarvar. Aynı zamanda fotoğrafçı olan Wood,geleneksel resim sanatının vazgeçilmezteması olan “ölü doğa”nın yani natürmortunüzerinde oynamalar yaparak, ölümden doğanyaşam gibi birtakım varoluşsal süreklilikaşamaları kaydettiği işler üretti.Albayrak’a göre, hareketli görüntü özellikleson dönemde izleyici üzerinde iyileştiricietkiler bırakan, sanat eseriyle izleyici arasındaşimdiye kadar görülmeyen türde bir bağkuran ve o atmosferi en iyi şekilde yansıtanbir araç haline geldi. Sanat eserinin yarattığı“tekinsiz” kavrama karşı duran ve her zamanzihinsel bağlamda en iyi okunan bir araç olmaözelliğini koruyan hareketli görüntünün,günümüzde günah, öte dünya, ölüm, yüce,arınma, su, kür gibi varoluşsal konularüzerinden gitmesi de bu olguyu tetikliyor.Mekân/Yazı/Ses:Osmanlı’da KadınlarınCami Hamiliğine İlişkinBir İnceleme22 Mart 2012Değerlendirme: Zeynep GökgözNina ErginSanat Tarihine Mümkün Bakışlar dizisininMart ayı konuğu Koç ÜniversitesiArkeoloji ve Sanat Tarihi Bölümüöğretim üyelerinden Nina Erginoldu. Çalışmalarını sanat tarihindeihmal edilen ses ve koku kaynaklarıüzerinden yürüten Ergin,sunumunda Atik Valide Külliyesinises, mekân ve yazı boyutlarıyla elealırken, külliyenin hamiliğinin

üstlenen Nurbanu Sultan üzerinden dekadın hamilik meselesinin farklı boyutlarınadeğindi.Sanat tarihinde büyük kadın sanatçılarıngörülmediği kabulünün haksızlık, hamilikiçinse aynı söylemin yersizlik taşıdığını ifadeeden Ergin, bu kabullerin araştırmalarla nasılzaman içinde değişime uğradığını belirterekhamiliğin ne olduğu, neden yapıldığı,kaynağın nereden bulunduğu, bu hamilerinkendine özgülüklerini yapılarına taşıyıptaşımadıkları gibi sorulara açıklık getirdi.Hamilik, ataerkil toplum yapısında kadınlarınkendilerini görünür kıldığı bir alan açmıştır.Bu sayede de kadınlar varlıklarını ve güçlerini,daha önemlisi konumlarını sergileme imkânıbulmuşlardır. Kültürel üretime belki desanatçı olarak yapacaklarından çok dahafazla fayda ve katkı sağlamışlardır. Kadınhamilerin maliyetli yapılara girişmeleriekonomik açıdan bağımsızlıklarına işarettir.Bu durum Batı’da Rönesans dönemindebile görülmeyen bir durumdur. Osmanlıtoplumunda kadın hamilerin gelirlerini isemiras, çeyiz, vakıf gelirleri, armağanlar, ticarîkazançlar gibi kalemler oluşturmaktadır veidare de kendilerine aittir.Saray kadınlarının rol modellerini SabaMelikesi Belkıs Peygamberin ailesindekihanımların oluşturabileceğini dile getirenErgin’e göre kadınlar, kendilerindeki bugücü eğitimlerinden, eşlerinin ve oğullarınınstatüsünden ve mali bağımsızlıklarındanalmış olmalıydılar.Nurbanu Sultan özelinde ise hem eş olarakhem de Valide Sultan olarak gücünündoruğunda bir kadın ile karşı karşıyayız.Nurbanu, Şehzade Selim’in gözdesidir veKanuni’nin ölümü ile 1566’da Topkapı’yataşınır. 1571’de Selim’in nikâhlı eşi olur.Düğün armağanı 110.000 altındır. Günlükharçlığı 2.000 akçedir. Aynı sene kendini hayırişlerine verir. Yenikapı’da ve Üsküdar’dabirer saray inşa ettirir, külliyesinin yapımınıbaşlatır. 1583 yılında oğlu III. Murad tahtaçıkar ve kendisi de valide sultan olur. Aynısene vefat eden Nurbanu Sultan, eşininyanına gömülür. Cenaze merasiminiLokman’ın Şehinşahnâme minyatürlerindenizlemek mümkündür ki bu da bir kadınsultan için tek örnektir.Ergin, konuşmasının devamında külliyeyi üçboyutuyla ele aldı: Mekân/Yazı/SesMekânValide Sultanın hayatındaki aşamaları AtikValide Sultan Külliyesi’nin inşa sürecindegörmek mümkündür. İnşanın ilk aşamasında,1571-1574 tarihlerinde Nurbanu, II. Selim’innikahlı eşi ve şehzade annesidir. Bu dönemdecaminin küçüklüğü ve Mimar Sinan’ınhizmetlerinden kısıtlı olarak yararlandığıgörülmektedir. İkinci aşama 1574-1578 yıllarıarasında Valide Sultan olduğu ve MimarSinan’ın Edirne’den döndüğü bir dönemdir.Nurbanu bu zaman diliminde sadecemimariyi büyütmekle kalmaz, ikinci birminare de ekletir ki bu sadece padişahlarınkullandığı bir ayrıcalıktır. GülruNecipoğlu’na göre Nurbanu bu inşayaValide Sultan olarak başlasaydı büyükihtimalle karşımızda daha muazzambir yapı sözkonusu olacaktı. Üçüncüaşama ise oğlunun saltanatına veölümünden sonrasına denk gelir.İnşa için anıtsal etki sağlamasıSanatAraştırmalarıMerkeziSAM89

90SanatAraştırmalarıMerkeziSAMdüşünülerek yüksek bir tepe seçilmiştir.Hatta öyle ki bu yapı şehircilik üzerineyaptığı katkılarla da araştırılması gerekenbir başka boyut açar. Bu sayede Üsküdar’ınnüfusunun üçte bir artışını anlatır ÂşıkMehmed. Etrafının boşluğu yeni iskânlarayol açar. Böylece Nurbanu’nun şehrindokusunda da kendini ebedileştirdiğinigörürüz. Sonrasında diğer valide sultanlariçinde bir gelenek başlatır ve Üsküdar’ınçehresi değişir.Camiin merkezi planında yerleşik kurallarabağlı kalınması, hamilikte kadın erkekfarkının olmadığını gösterir. Tek fark çifteminaredir. Bir diğer önemli husus da,oğlunun İstanbul’da hiç camii yaptırmamışolmasıdır. Bu da eşinin vekâletini kendisininüstlendiğine bir işaret olabilir.YazıKülliyenin diğer bir inceleme boyutunuyazı oluşturur. Ergin, bu boyutu sınırlısayıda kişinin görebildiği vakfiyeler ve camiiduvarlarını süsleyen kitabeler olarak ikikategoride ele aldı.Vakfiyenin, özellikle dua ve maksat kısmındahamisine ilişkin pek çok bilgi taşıdığıgörülmektedir. Hayırseverliğiyle cennetegirme arzusunu buradan okuyabiliriz.Ayrıca oğlunun savaşçı olmamasınagetirilen eleştirilere de burada bir savunuvardır. Oğlunu dindar bir halife, Allah’ınbuyruğundan çıkmadan dinini savunanbiri olarak anlatır ve över. Kitabeler ise biranıtın özgün mesajını yansıtan en görünürunsurlardır. Burada hamiliği hakkındakiipuçlarını, hangi ayetlere yer verip vermediğigibi seçimler üzerinden edinebiliriz.Giriş kitabesinde çifte minare örneğindeolduğu gibi yine cesur bir ilk örneğe rastlarız.İlk satırda kendi ismi geçer. Aslında bu,kadın sultanların eşlerinin veya oğullarınınisimlerine yer verilen önceki örneklereaykırıdır. İç kısım kitabelerinde ise diğerMimar Sinan örneklerinde görülen kuralve geleneklere bağlı kalındığını amaözellikle bir konuya vurgu yapan ayetlerinçoğunluğu oluşturduğunu görürüz. Bu daAllah’ın bağışlayıcılığı ve merhameti konuluayetlerdir.SesKaynak olarak kullanılmayan ancak Ergin’inözel ilgi alanını oluşturan ses boyutu, aslındakıraatin sadece düşünsel değil, duygusal vetinsel etkisi ve de Kur’an kıraatinin ilk vahyincanlandırılışı olduğu bilgisi ile önemi ıskalananbir alandır. Sesin doğru ve düzgün dağılımı,yankısı gibi meselelerin de mekân kuruluşundabelirleyici etkileri unutulmamalıdır. Nina Erginarşiv kayıtlarından Atik Valide Külliyesi’nin sesprogramını çıkartarak hangi gün ve saatlerdeneler okunduğu, kimlere ne kadar ödendiği,hangi okumalara sıklıkla yer verildiği gibibilgileri diğer kayıtlarla karşılaştırarak burayaözgülüklerin peşine düşmüş, Al-i İmransuresinin sık okunduğunu saptamış. Yazıprogramındaki vurguların seste de karşımızaçıkması ifadelerin güçlendirilmesine yönelikolmalıdır. Allah’ın bağışlayıcılık, affediciliközelliklerinin öne çıkarılmasında NurbanuSultan’ın kendi kişisel tarihine göndermeolduğu kadar, çevrenin gayrimüslimsakinlerinin de etkisi olmuştur şeklindedüşünülebilir.Tek bir külliye üzerinden isterşehircilik, ister toplumsal cinsiyet,ister hamilik, isterseniz de mekânkuruluşu, ses, yazı ya da kokuçalışın tüm bu ayrımların ötesindebütünlüklü bir bakışı önceleyen

ve önemseyen Ergin için ulaşılan tümbilgilerin vardığı sonuç, bütün duyularlaeş zamanlı olarak hissedilmesi amaçlanan,birbirinin etkisini çoğaltarak büyüten birmekânsal etkiye ulaşmak, caminin içindeolma deneyimini eşsiz kılmaktır. Toplantınınsonunda hepimizin dilinden şu temennidöküldü: Zamanın ses ve koku ortamlarınınyeniden yaşatılacağı birkaç örnekistifademize sunulsa keşke. Hem böylecesorun mekânların çıplaklığında mı yoksabizde mi bir test sürüşü de yapabilirdik!SAM Klasik Türk Edebiyatı KonuşmalarıEski Bahçeye Bir Nev-RâhAçmak: Kadim MetinlereYeni Bir Gözle Bakmak19 Ocak 2012Değerlendirme: Reyhan ÇorakDursun Ali TökelAraştırmalarını “kadim metinlere yeni birgözle bakmak” üzerine yoğunlaştıran Samsun19 Mayıs Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatıöğretim üyesi Dursun Ali Tökel, klasikedebiyat metinlerini göz önüne alarak “yenibir anlama yolu bulabilir miyim?” sorusuetrafında yaptığı çalışmalarla tanınıyor. KlasikTürk Edebiyatı Konuşmaları serisinin Ocakayı konuğu olan Tökel, konuşmasında busahada yaptığı çalışmalardan ve yapılmasınaihtiyaç duyulan çalışmalardan bahsetti.Batı medeniyetinin kendi metinlerini yenidenve sürekli olarak okuması ve değerlendirmesiyani “eş-süremli” okuma yapması hemdiğer disiplinlerin bir biçimde metinlerdenfaydalanmasına hem debu malzemenin günceltutulmasına sebep olmaktadır.Türkiye’de ise kadim metinler,tarihî eleştiri metoduile “art-süremli” olarakokunup değerlendirilmekte,sosyal bilimlerin diğeralanlarında kullanılanyeni yöntemler edebiyatauygulanamamaktadır. Klasikedebiyat kavramlarınıntanımları bile geçmişte yapılmış halleriylemuhafaza edilmekte, dolayısıyla tanımınındışında kalan fakat tanımlanan kavramınkapsamında olan kimi ibareler üzerineçalışılmamaktadır.Modern edebiyat kuramları (yapısalcı, biçimci,ontolojik, anlambilimsel…) Batı kaynaklıolduğu için Batı insanının dünya algısı vemedeniyetiyle alakalıdır. Dolayısıyla bukuramlar, bizim metinlerimize uymayabilir,eksik kalabilir. O zaman kuram eksik telakkiedilmeli ve bize uygun hale getirilerektamamlanmalıdır. Çünkü elimizde birmetni sağlıklı olarak inceleyebilecek –klasik yöntemin dışında– bir başka yöntembulunmamaktadır. Bu klasik yöntemin mimarıolan Ali Nihat Tarlan da 1930’lı yıllarda divanedebiyatını inceleyecek yöntemlerimizinbulunmayışından yakınır. Tarlan, Batılıyöntemleri “pedagoji ile çok karıştırılmışve geniş, hayati bir edebiyatı incelemekgayesiyle vazedilmiş olduğundan buradamütalaa edeceğimiz mevzunun hususicephesiyle” ilgisi bulunmadığınısöylemiş ve şu an üniversitelerimizdekullanılan yöntemi teklif etmiştir.SanatAraştırmalarıMerkeziSAM91

92SanatAraştırmalarıMerkeziSAMTunca Kortantamer de bu sahada çalışanlarınen büyük eksikliğinin modern terminolojibilgisi olduğunu ancak eski edebiyatkavramlarını tam olarak bilmeden modernyöntemleri uygulamanın da çok mahsurlarıbulunduğunu vurgulamıştır. Özellikledil ve üslup incelemeleriyle metin şerhikonusunda yapılacak çalışmalar azami dikkatgerektirmektedir.Dursun Ali Tökel yeni kuramların eskimetinleri daha iyi anlamak için geliştirilmişaraçlar olduğunu, kuramın tıkandığı yerdeeski edebiyata göre desteklenmesi gerektiğinive kendi iddiasının kuramların birebiruygulanması değil bu metinleri anlamadayardımcı olacak kadarının kullanılmasıolduğunu ifade ettiğini söyleyerekGreimas’dan bir örnek verdi. Bilindiği üzereGreimas’ın “anlatıda eyleyenler” isimli birtabiri bulunmaktadır. Greimas’a göre karşıtolmak üzere, anlatıda üç eyleyen vardır: Özneve aradığı nesne, gönderici ve alıcı, destekleyicive engelleyici. Öznenin eksikliğini hissederekpeşine düştüğü şeye nesne denir. Nesneyedoğru giderken de ortaya engelleyiciler çıkar.Divan şiirine bakıldığında bu temel üç eyleyenrakip, sevgili ve âşık olarak düşünülebilir. Âşık,özne; maşuk, nesne; rakib ise engelleyicidir.Fakat rakib aynı zamanda “koruyan gözetleyenkollayan” anlamında Allah’ın bir sıfatı olmasıhasebiyle olumlu bir anlama da sahiptir. Budurumda rakib sevgilinin değerini artıranbir mefhum olur. Greimas’a göre bir denesneyi elde etmeye çalışan ve özneylesürekli rekabet halinde bulunan “sahteözne” vardır. Rakip bir engelleyici değil, aynınesnenin peşinde olmak ortak paydasında,sahte özne olarak da değerlendirilebilir; yanirakibin yaptığı şey sevgilinin konumunugüçlendirmek ve belirlemektir. Çünkü rakipneredeyse sevgili de oradadır. Bu açıdanLeyla ve Mecnun Mesnevisi’ne bakıldığındaLeyla nesne, Mecnun ise öznedir. Greimas’agöre düşünülürse Mecnun adlı özne Leylaadlı nesneye ulaşmaya çalışır. Onu eldeederse mutlu olacağını düşünmektedir. Fakathikâyenin sonunda Mecnun Leyla’yı tanımaz.Bu durumda Greimas’ın teorisi burada tıkanır.Eğer özne bir nesneyi elde edip mutlu olacaksao zaman demek ki Leyla da bir sahte nesnedir.Fakat Greimas’da sahte nesne diye bir şeyyoktur. Dolayısıyla yapılan bu tür çalışmalarBatı edebiyat kuramlarını tamamlayacakve dönüştürecektir. Çünkü eldeki malzemebunu zorunlu kılmaktadır. Nihai anlamdabakıldığında ise aslında Leyla’nın gerçek nesnedeğil gerçek nesneye ulaşmayı engelleyen asılrakip olduğu görülür. Bu durumda Mecnun’unLeyla’ya kavuşmasını engelleyenler aslındaMecnun’un gerçek nesneye kavuşmasınıhızlandıranlardır. Rakip, öznenin nesneyibulmasını çabuklaştıran unsurdur. Greimas’ınyöntemi akabinde şöyle bir soruyu da getirir:Mecnun’un elde ettiğinde mutlu olacağınesne nedir? Greimas’da bunun cevabı dayoktur. Ama mesnevinin en başına dönersekFuzuli zaten “mecaz yoluyla hakikati talepederek Leyla’yı bahane edip Allah’ın vasıflarınıaçıkladığını ve niyazını Mecnun’un diliyle dilegetirdiğini” söyler.İşte Greimas bu sonuca ulaşmayıhızlandırmaktadır. Biraz daha ayrıntılıdüşünüldüğünde divan şiirindekitasavvufî görüşün, Greimas’ınbelirtmeye çalıştığından çok daha derinve karmaşık eyleyenler sisteminesahip olduğu da görülecektir. Aslındatasavvuf gerektiği kadar bilinseydibu yönteme gerek kalmazdı. Çünkütasavvufta varlıklar bu açıdan üçkategoriye ayrılır: Fail-i muğlak/

fail-i mutlak, muğlak özne/mutlak özne,muğlak engel/mutlak engel. Bunlarıntespit edilip metinlere uygulanması kuramihtiyacımıza cevap verdiği gibi Greimas’ınyönteminin de geliştirilmesine vesile olurdu.Kendi öz malzememizle doğrudan temasetmenin, yani onu Batılı kuramlara göreçarpıtmamanın, hiç de küçümsenemeyecekbir faydası da kuramların bize özgü alanlardabizim tarafımızdan geliştirilmesidir.Eski Köye Yeni AdetGetirmek (mi?): KlasikMetinleri Modern KuramlarlaAnlamak Mümkün müdür?25 Şubat 2012Değerlendirme: Mukadder Gezenİsmail GüleçKlasik Türk Edebiyatı Konuşmaları dizisinindördüncü konuğu Sakarya ÜniversitesiEğitim Fakültesi Türkçe Eğitimi Bölümüöğretim üyesi İsmail Güleç oldu. Güleç,konuşmanın başlığından bu tarz yaklaşımlarakarşı olduğu anlamı çıkabileceğini,bunun çok da haksız olmamakla beraber,itirazlarının bu yaklaşımla ortaya konanmevcut çalışmalardan kaynaklandığınıvurgulayarak konuşmasına başladı.Güleç, eski Türk edebiyatı araştırmacılarıarasında oldukça popüler olmaya başlayanklasik Türk edebiyatı sahasına ait metinlerinmodern kuramlarla incelenmesi metodununbir kutuplaşmayı da beraberinde getirdiğineve kutuplaşmanın olduğu bir ortamda eskiedebiyatı anlamanın mümkün olmayacağınadikkati çekti. Bir tarafta eskimetinlere modern kuramlarlayaklaşılmasını asla kabuletmeyen bir grubun, diğertarafta ise her kuramı eskiedebiyata uygulamaya devamedenlerin bulunduğunusöyleyen Güleç, kuramsalaltyapıyı tam anlamıylaoluşturmadan ve eski şiirinpoetikasına hâkim olmadaneski edebiyata modernkuramlarla yaklaşmanın doğru sonuçlaraulaştırmadığının altını çizdi.Eski edebiyat araştırmalarına konu olanmetinler ağırlıklı olarak XVI. ve XVII. yüzyılmetinleridir. Eski edebiyat uzmanlarındanAhmet Atilla Şentürk’ün Yücel Dağlı ileberaber yaptığı çalışmalara değinerek,gelenekten gelen bir isim olan Şentürk’ünXVI. ve XVII. yüzyıldaki bütün metinlerinkelime hazinesini ortaya döktüğünü veonlar arasında bağlantı kurarak metinleriaçıkladığını anlattı. Yapılan bu işleminaslında yapısalcıların çalışma alanı olduğunu;ancak, Şentürk’ün, bunu, yapısalcılaryaptığı için değil; eski edebiyatı daha iyianlamak için yaptığını belirtti. Temelde butarz yaklaşımlara mesafeli duran Güleç,eski edebiyatı çok iyi bilerek uygulananmodern yaklaşımların bu sahayı daha ileriyegötüreceği görüşünde.Osmanlı şiirinde “hüner” başlığı altındasınıflandırılan şiirlerin diğer şiirlerdenayrı değerlendirilmesi gerekmektedir.Çünkü deneysel şiir başlığı altındageçen çalışmaların çoğu, klasikedebiyatta sanattan ziyade birhüner olarak kabul edilmektedir.SanatAraştırmalarıMerkeziSAM93

94SanatAraştırmalarıMerkeziSAMŞiirde noktalı harfleri kullanarak, noktasızharflerle veya sadece dişli harflerle yazarakşair, kendisinin ne kadar zeki, becerikli,dile ne kadar hâkim olduğunu göstermeyeçalışmaktadır. Bunu Osmanlı’daki hamiilişkisiyle ilintilendirmek gerekirse şair aslındahimayesinde bulunduğu kimseye “Ben mutlakadaha iyi görevlere layığım”; bir hami sahibideğilse de “Bakın ben birinin himayesinegirecek kadar akıllı bir adamım” demek içinyazmaktadır. Bu amaçla yazılmış şiirleri sadecenoktalı, noktasız oluşları benziyor diye deneyselşiir olarak değerlendirmek eski edebiyatıanlamakta çok büyük sıkıntılar yaşatacaktır.Eski edebiyatta sanatlar, lafza ve mânâyadair sanatlar olmak üzere ikiye ayrılmaktadır.Buna ek olarak ayrı bir başlıkta da hünerler yeralmaktadır. Oysa deneysel şiir başlığı altında geçençalışmaların bir kısmı hünerleri, bir kısmı da lafzadair sanatları konu edinmektedir. Bu önemli birsorun olmakla birlikte eski edebiyattaki lafza dairsanatlar ile hünerleri, Batı’nın deneysel şiirininkarşısına koyup karşılaştırmaktansa Batı retoriğiile belagatı karşılaştırmanın daha uygun biryöntem olduğunu belirten Güleç, Cicero’da zirveolmuş, kuralları belirlenmiş birinci ve ikinci yüzyılRoma’sının retoriğinin bugün, Batı’nın ortayakoyduğu çalışmaların anlaşılabilmesi için bilinmesigerektiğini aksi taktirde bu tarz çalışmalarınakademik çalışmalar olarak kabul edilmesinin zorolacağını söyledi.Konuşmasının devamında, Ali Nihat Tarlan’ıneski edebiyat çalışmalarında yöntem olarak“metnin kendisini incelediğini (yapısalcı)”,“şairin bilinçaltında olan ve farkında olmadanyazdıklarını anlamaya (psikanalitik)” ve “şairinzihin ve his dünyasının işleyişini kavramaya(psikolojik)” çalıştığını belirten Güleç, Tarlan’ınçıkardığı sonuçların yapısalcılıkla örtüştüğünüancak bunları uygularken eski edebiyatı tamolarak bilmenin gerekliliği üzerinde durdu. Eskiedebiyat bilgisinin yeterli olmadığı durumdadüşülebilecek hataları ise şöyle sıraladı:Öncelikle Güleç’e göre şairin bilinçaltında olanve farkında olmadan yazdıklarını anlamaktamamen psikanalitik bir yaklaşımdır. Bunuyaparken göz önünde bulundurulması gerekennokta, eski edebiyatın bütün şairlerinin o günkümevkileri, makamları, inançları ve ideolojileridışında bir de klasik bir şair olabilme iddiasıylaoynadıkları roldür. Buna dikkat edilmez ise,devrin şeyhülislamının şarap içtiği sonucuçıkarılabilir yahut fiziki özellikleri bilinen iricüsseli bir şairin hasretten kıl gibi olduğusonucuna varılabilir ki bu bir tehlikedir. Tarlan’ındiğer bir önerisi de “şairin zihnini, iç dünyasını,işleyişini kavramaktır”. Tam olarak yapısalcılıklaörtüşmemekle birlikte Walter G. Andrewsile çalışan Stacy Waters’ın böyle bir çalışmayaptığını; kelimelerin hepsine numara vererekmatematiksel dile çevirdiğini belirten Güleç, dilimatematiksel bir dizgeye çevirerek her şairindil haritasını bu yöntemle çıkartarak, kime aitolduğu bilinmeyen bir şiirin hangi şaire aitolduğunun tespit edilebileceğini söyledi. Eskiedebiyat sahasında Güleç’e göre önceliklebir şairin tüm metinlerini inceleyerek oşairin dili ortaya çıkarılabileceği gibiformların özellikleri de tam anlamıylatespit edilebilecek çalışmaların yapılmasıgerekmektedir.Güleç, konuşmasının başındabelirttiği eski edebiyat araştırmacılarıarasındaki görüş farklılıklarınada değindi. Bir tarafta klasikmetotlarla çalışılsın diyenler,bir tarafta modern kuramlarlayaklaşılmasına sıcak bakanTunca Kortantamer ve MineMengi gibi isimler, diğer birtarafta da klasik metinlerinmodern kuramlarla

yeniden ele alınması gerektiği görüşündekiDursun Ali Tökel, Yavuz Bayram, İlhan Gençgibi isimler bulunmaktadır. Yavuz Bayram’ında eski edebiyatı bilmeyen kimselerin bu metotile yola çıkarak eski edebiyatı anlayamayacağıgörüşünde olduğunu ekledikten sonra yapısalcıyaklaşımla ele alınmış bir makalenin analizinegeçen Güleç’in analiz ettiği makalede üzerindedurduğu nokta, eski edebiyat hakkındaverilen hükümler oldu. Şerh geleneğininmahiyetini anlamadan şârihleri “kapasitesisınırlı”, şerhleri de “keyfî” ilan etmeninyanlış olduğunu; ne tefsirde ne şerhlerdekimsenin keyfî davranamayacağını söyleyenGüleç, mutasavvıf bir şairin şiirini bir başkamutasavvıfın yorumlamasına terminolojidekeyfî değil zevkî denildiğini sözlerine ekledi.Makalede değinilen “çağdaş okur merkezlikuramlarla klasik metinleri yorumlama”nındoğru olmayacağını; çünkü klasik şairlerin“okur” kaygısının olmadığını vurgulayarakokur merkezli kuramlarda şairlerin, okuru dadüşünerek yani okuru da metinin bir parçasıhaline getirerek yazmaya başladıklarınısöyledi. Dolayısıyla modern zamanlara aitolan bu düşüncenin eski edebiyat bağlamındadüşünülemeyeceğini çünkü bugünün okurununzaten bu şiirin muhatabı olan okur olmadığını;yaşayan bir edebiyatın değil devrini tamamlamışbir edebiyatın sözkonusu olduğunun altını çizdi.İsmail Güleç, psikanalitik ve psikolojik okumalarınfaydalı olacağını, eski edebiyat metinlerinebu şekilde yaklaşılabileceğini, okur merkezlikuramların ise fantastik olduğunu düşünüyor.Güleç’e göre, klasik edebiyatın temel mantığını,poetikasını herkesin anlaması ve iyi öğrenmesigerekiyor, tabii dilbilimini ve kuramları da. Zira,klasik şiiri ve uygulanacak kuramı özümsemedenbu tarz çalışmalara kalkışmak metin analizi adınatehlikeli sonuçlara yol açabilir.SanatAraştırmalarıMerkeziSAMOsmanlıEdebiyatındaHimayeGeleneğiÜzerineDüşüncelerTuba Işınsu İsenDurmuş23 Mart 2012Değerlendirme: Meryem BabacanHalil İnalcık’ın Şair ve Patron: PatrimonyalDevlet ve Sanat Üzerinde Sosyolojik Bir İncelemeisimli eseriyle dikkat çektiği hamilik meselesineTutsan Elini Ben Fakirin: Osmanlı EdebiyatındaHamilik Geleneği adlı kitabı ve bu konudayaptığı çalışmalarla katkıda bulunan TubaIşınsu İsen Durmuş, Klasik Türk EdebiyatıKonuşmaları program dizisinin beşinci konuğuoldu. Akademik çalışmalarını daha çokOsmanlı edebi ürünlerinin kültür tarihinenasıl ve ne gibi bir malzeme sunduğuüzerine yoğunlaştıran Durmuş, “OsmanlıEdebiyatında Himaye Geleneği ÜzerineDüşünceler” başlıklı sunumundaOsmanlı’daki himaye geleneği, bugelenekte hami ve sanatçının konumuve bu sistemin hami ile sanatçıya negibi getirileri olduğundan bahsetti.Konuşmasının ilk bölümünde“himaye” ve “hami bulma”nınOsmanlı’da neden önemliolduğu üzerinde duran95

96SanatAraştırmalarıMerkeziSAMDurmuş, himayenin aslında yazarın meydanagetirdiği eseri tanıtma işlevi gördüğünü,eserin ve dolayısıyla müellifin akıbetinin,eserin değerlendirmesini yapacak olan kişiye,yani haminin iltifatına bağlı olduğunu söyledi.Nitekim biyografi kaynaklarının verdiği bilgilerde Osmanlı toplumunda hamisi olmayansanatçıların ve dolayısıyla eserlerinin çoktanınmadığını göstermektedir. Bununlabirlikte bilhassa Cumhuriyet dönemindensonra Osmanlı edebiyatına yapılan ve büyükbir kısmı olumsuz olan eleştirilerden bir tanesiolan “şairler şiirlerini para için yazıyorlardı”düşüncesi de yine hamilik geleneğiyle alakalıdır.Bu gibi eleştiriler karşısında ise objektif bir bakışaçısına sahip olmak gerektiğini vurgulayanDurmuş, “para için yazmıyorlardı” demeninde çok doğru bir yaklaşım olmayacağını; zirakaynaklarda tamamen maddi beklentilerleeser veren sanatçılar bulunduğunu da ifadeetti. Ancak Osmanlı’daki eser üretiminintamamen maddi karşılık beklentisiyle deaçıklanamayacağını söyleyen Durmuş, bukonuda çok keskin söylemler yerine daha orta biryol benimsenmesi gerektiğini sözlerine ekledi.Durmuş’un dikkat çektiği önemli bir nokta dagünümüzde sanatçının ürettiği eserin karşılığıolarak telif almasının gayet normal karşılananbir durum arzederken, Osmanlı döneminde debunun benzer bir karşılığı olmasının geleneğinbir parçası olduğuydu.Hamiliğin bir değerlendirme biçimi olduğunusöyleyen Durmuş, bunun yalnızca Osmanlı’yaözgü bir sistem olmayıp hem Doğu’da hem Batı’dabenzer değerlendirme biçimlerinin olduğunusözlerine ekledi. Klasik Türk edebiyatı daha çoksaray çevresinde gelişen bir edebiyat olduğu içinhimaye sistemi de büyük ölçüde saray ve sarayçevresi ekseninde yürütülüyordu. Batı’da ise aynıdönemlerde Mozart, Da Vinci, Bach gibi sanatçılarda benzer şekillerde bir himaye sistemindenfaydalanıyor, ancak Osmanlı’dan farklı olarakfaaliyetlerini ya krala bağlı olarak sürdürüyorya da dönemin aristokrat aileleri tarafındanhimaye ediliyorlardı. Durmuş, bu noktadaMediciler gibi hami ailelerinin Osmanlı’dayaygın olmadığını, ancak bugün bilim ve sanatalanında destekleyici tutumlarını gördüğümüzSabancı ve Koç gibi ailelerle Batı’daki hamiailelerinin ilişkilendirilebileceğinin altını çizdi.Batı’da ve Doğu’da eserin değerlendirilmesihami tarafından yapılıyor ve bu değerlendirmeşekli hamiye göre değişebiliyordu. Öncelikleeseri değerlendirme şekli tamamıyla eserinhaminin ilgisine yönelik olup olmamasıyladoğrudan ilintiliydi. Hami, kendisine sunulaneser karşılığında “yüce ihsanlarda” bulunabileceğigibi eseri beğenmeyebilirdi de. Bu noktadaönemli olan bir husus da haminin sanatçıyaverdiği ihsanın miktarıyla esere dair olan estetikgörüşünün dolayısıyla bilgisinin doğru orantılıolmasıdır. Bu da hami ve sanatçı arasındaki ilişkiyibasit bir alışveriş olmaktan uzaklaştırmaktadır.Nitekim hamiliği bir gelenek haline dönüştürenII. Murad’dan itibaren sanatçılara büyük ilgigösteren Osmanlı sultanları, hem sanatıdestekliyor hem de sanat alanında –bilhassaşiirde– eserler veriyorlardı. Sultanların,özellikle de şiir alanında divan sahibiolacak derecede sanatla ilgilendikleridüşünülürse, bu edebiyatta bir sanatüslubunun oluşmasında ve şiiringelişimi noktasında çok etkili olduklarıgörülebilir.Durmuş’un üzerinde durduğubir diğer konu da Osmanlı’da“şiirin nasıl sunulduğu”meselesiydi. Hamilik eksenindedüşünüldüğünde bununbir teşrifata dönüşüpdönüşmediği ve şiirin

–bilhassa kaside bağlamındadüşünüldüğünde– sultana sunulma zamanınınne olduğu hakkında İsen, her şairin istediğizamanda sultana şiir sunamadığını belirtti.Şiir, bayramlar ve Nevruz dışında padişahıncülusunda, şehzadelerin düğün ve sünnettörenleri gibi zaman dilimlerinde padişahasunuluyordu. Bununla birlikte sultan kimizaman da yazılan şiirleri kendisi görmekisteyebiliyordu. Ancak şiir doğrudan padişahasunulmayıp daha çok bir aracıyla sultanaulaştırılıyordu. Buna örnek olarak Âşık Çelebitezkiresinde Zâtî’nin padişaha şiirlerini nasılulaştırdığını kendi ağzından anlattığı kısımdakullandığı “dönemin şairleri şiirlerimizi toplayıpiçeri verdik” ifadesi gösterilebilir. Ayrıca XVI.yüzyılın büyük şairi Bâkî’nin henüz Kanuni’ninçok yakınında olmadığı zamanlarda padişahınbir şiirine yazdığı iki nazireyle birlikte sunduğumektupta yer alan üçüncü bir kişinin “aracı”olarak mektubu özetlediği ve padişaha sunduğugörülmektedir. Durmuş, bu aracı kişilerin sultanaçok yakın kişiler olabileceği gibi sarayda bulunanfakat daha düşük rütbeli kişiler olabileceğinibelirtti. Buna ek olarak sultana sunulan şiirlerinher zaman iltifata tabi olmadığının bilinmesindede fayda var. Zira Osmanlı’da eserin değerinibelirleyen kriter hami olduğu için kimi zamanşairin ihsan beklentisiyle sunduğu eseri, hamininbeğenmemesi durumunda hiçbir karşılıkverilmiyordu. Maddi karşılık verilen şairleri isebu konuda bize kaynaklık edecek belgeler olanhediye, ruznamçe, icmal, caize, inamat, ehl-ihıref ve atiyye defterlerinden öğreniyoruz. Budefterler aynı zamanda şiirin nasıl sunulupnasıl karşılık bulduğuna dair de veriler eldeedilebileceğimiz kaynaklar arasında yer alıyor.Osmanlı’daki hamilik geleneği göz önünealındığında maddi anlamda genelde şairinbir kazanımı olduğu ancak haminin de busistemde hem büyük bir prestij kazandığı hemde kendi tebaası gözünde olumlu bir imajasahip olduğu görülüyor. Sanatçı açısındankazanımlar arasında maddi karşılıklara ekolarak Hz. Muhammed’den gelen bir sünnetolan hilat da bulunuyordu. Bunun yanı sıraOsmanlı toplumundaki padişah algısıyla birliktedüşünülürse sultanın yakınında olma şansıda şiirlerin beğenilmesiyle paraleldi. Geneldepadişahların musahiplerinin şairler arasındanseçilmesi bu şairler arasında büyük bir rekabetyaratırken bu aynı zamanda şairlere, maddikarşılıkla ölçülemeyecek kıymette bir ödüloluyordu. Hamilik sistemi kültürel anlamda birdinamik olmakla birlikte ihsanın belli bir miktarve standardı olmaması sebebiyle şairler arasındaçeşitli eşitsizlikleri de beraberinde getirmiş,kimi şairler tarafından sistem eleştirilmiştir.Fuzuli’nin ünlü Şikayetnâme’si sisteme dönükeleştirilerden bir tanesidir. Osmanlı şiirininmihenk taşlarından biri olan şair, bu eserialamadığı dokuz akçe için değil sisteme duyduğukızgınlık sebebiyle yazmıştır.Durmuş, konuşmasının son bölümünde himayesisteminin, toplumsal yapı çok farklı olmaklabirlikte, bugün de devam eden bir sistemolduğunu ve devlet eliyle sürdürüldüğünübelirtti. Sponsorluk terimi bugünkü anlamdahimayenin karşılığıdır ancak yalnızcamaddi boyutuyla öne çıkmaktadır. Her nekadar sponsorluk devlet eliyle yapılıyorolsa da Sabancı, Koç, Ülker ve çeşitliüniversitelerin de sanata ve sanatçıyabazı destekler verdiği görülmektedir.Sanat ve sanatçının desteklenmesininbüyük önemi olduğunu belirtenDurmuş, verilen desteklerinkültür sanat anlamında dahada gelişmesini dileyerekkonuşmasında sonlandırdı.SanatAraştırmalarıMerkeziSAM97

98SanatAraştırmalarıMerkeziSAM13 Nisan 2012Değerlendirme: Turgay ŞafakKlasik Türk EdebiyatıEkseninde Türk-FarsMünasebetleriAhmet KartalSanat Araştırmaları Merkezi tarafındandüzenlenen Klasik Türk EdebiyatıKonuşmaları’nın altıncı oturumu EskişehirOsman Gazi Üniversitesi Türk Dili ve EdebiyatıBölümünden Prof. Dr. Ahmet Kartal’ınkatılımıyla gerçekleşti. Konuşmanın başlığı herne kadar “Klasik Türk Edebiyatı Ekseninde Türk-Fars Münasebetleri” olsa da Kartal, daha çokedebiyat ve klasik edebiyat tanımları merkezealınarak Türklerin İslam edebiyatı geleneğine,daha çok da Fars şiirine yaptığı katkıları ele aldı.Konuşmasına milletlerin idamesini sağlayanen önemli unsurun o milletin dili olduğu ve bubağlamda Türklerin de idamesini sağlayan enönemli unsurun Türkçe olduğunu vurgulayarakbaşladı. Türklerin dillerine karşı ilgisinin,kullanım ve alakasının onları yok olmaktankurtardığını belirterek başlayan Kartal, Türklerinçeşitli vesilelerle medeniyetlerini, dinlerini vealfabelerini değiştirdiğini ama dillerini hiçbirzaman değiştirmediklerini söyledi. TürklerinTürkçeye karşı tutumları her zaman aynıderecede olmamıştır. Türk devletlerinin tarihigöz önünde bulundurulduğunda bazen Türkçebazen Farsça ve Arapça gibi dillerin dahaönplanda olduğu görülecektir. Konuşmasınabu şekilde giriş yapma sebebinin klasik Türkedebiyatına yönelik eleştirilerin ne derece haksızolduğunu ortaya koymak istemesi olduğunuifade eden Kartal, Türklerin ortaya koyduğueserlerin kendi hüviyetlerini yansıtmadığı,onların Araplaştığı veya Farslaştığı, Türkhanedanların hakimiyetleri döneminde ortayakonan eserlerin Arapça veya Farsça olduğuve Türkçe eserin neredeyse hiç olmadığı gibieleştiriler olduğunu söyledi. Çünkü Türkçe, aynıkültür havzasında bulunduğu diğer kültürlerdenbazı kelime ve kavramları ödünç almıştır.Nitekim bugün nasıl İngilizce ve Fransızcadanödünç kelimeler alınıyorsa eskiden de Arapça veFarsçadan kelimeler alınmıştır.Kartal, klasik Türk edebiyatının XIII. yüzyıllabaşlatıldığını ancak hiçbir edebiyatın kendikendine aniden ortaya çıkamayacağını,edebiyatın çeşitli süreçlerden belli şartlaroluştuğu zaman ortaya çıktığını belirtti. Bubağlamda düşünüldüğünde Anadolu’da XIII.yüzyılda oluşmuş olan Türk edebiyatının birdenbire ortaya çıkmadığı görülmektedir. Yazılımetinler konusundaki eksikliklerden dolayıklasik Türk edebiyatının en büyük problemininbizim için henüz yeterince tanınmaması,esrarlı bir şekilde varlığını sürdürdüğü ve oesrar perdesini araladığımızda Anadolu’dakiedebiyatın anlaşılabileceğini ortaya koyanKartal, Anadolu’daki edebiyatı anlamayada öncelikle Türkistan coğrafyasındanbaşlanması gerektiğini iddia etti.Klasik edebiyatın çeşitli tariflerininyapıldığını belirttikten sonra kendisininde bir tanımı olduğunu dile getirenKartal: “Müslüman Türklerin Arapve Fars edebiyatları etkisi altında veİslam öncesi edebi birikimlerininbir devamı olarak, kendi zevkve anlayışlarıyla ilk örnekleriniAsya’da Fars diliyle verip İranedebiyatının gelişimine katkıdabulundukları; özellikle XIII.

yüzyıldan sonra Türkçenin İslâmî kültür veedebiyat gelenekleriyle adapte olmasıyla daOsmanlı, Azeri ve Çağatay sahaları merkez olmaküzere yoğun bir biçimde Türk diliyle icra ettikleri,öz ve şekil itibariyle ortak İslâmî değerlere bağlıkalmak kaydıyla vücuda getirdikleri bir edebiyat”şeklinde bir tanım yaptı.Bu tanımda en dikkat çekici taraf, Kartal’ınbu edebiyatı, bilinenin aksine XIII. yüzyıldabaşlatmayıp Türklerin hâkim olduğu ve edebiürünlerin Farsça ve Arapça verildiği dönemegötürmesidir.Konuşmanın en önemli ve ilgi çekici noktalarındanbiri de Ahmet Kartal’ın Farslılar ve Araplar içinbir klasik edebiyattan bahsedilip edilmeyeceğinisorgulaması oldu. Zira Kartal, Arap edebiyatınınCahiliye şiirinden sonra en görkemli dönemininAbbasiler dönemi olduğunu ve bunda da Türklerinbaşat rol üstlendiklerini iddia etti. Yine aynışekilde Fars şiirinin de en görkemli dönemininGazneliler dönemi olduğunu ve tamamen Türkşairler tarafından oluşturulduğunu belirtti. Kartal’agöre bugün klasik edebiyatının da kaynaklarıarasında sayılan bu iki edebiyat, Türk edebiyatçılartarafından oluşturulmuştur. Dolayısıyla kaynaklarıitibariyle aslında Türklere aittir.Kartal’ın konuşmasında dikkat çeken vetartışılan bir diğer konu ise Firdevsi’ye ait olduğuiddia edilen Yusuf u Züleyha mesnevisinde,Firdevsi’nin Şehnâme’yi yazmış olmaktanpişmanlık duyduğunun anlaşılıyor olduğuydu.Hâlbuki bu eserin Firdevsi’ye ait olmadığıhem şairin üslubu hem de dönemin üslubuincelenerek reddedilmişti.İranlı edebiyat araştırmacılarının, milliyetçiyaklaşımlarla Türk asıllı şairleri eleştirdiklerinedeğinen Kartal, Türklerin neden Farsça veyaArapça edebi ürünler verdiği sorusuna da şuşekilde bir cevap verdi: “Karahanlılar dönemindeçok önemli Türkçe eserlerverildiği halde Gazneve Selçuklu dönemindeherhangi bir Türkçeeser telif edilmemişolmasının sebebiniKarahanlı hükümdarınınTürk olduğu gibi hâkimolduğu tebaanın da Türkolmasına bağlayabiliriz. ZiraGazneliler’in tebaasındaTürklerin yanında Farslarında yaşıyor olmasından dolayı eserler Farsçakaleme alınmıştır. Öte yandan Anadolu’daTürklerin nüfus olarak yoğunlaşmasının ardındanTürkçe eserler kaleme alınmaya başlanmıştır.”SanatAraştırmalarıMerkeziSAM99SAM Türkiye’de Sinema DergiciliğiModern Zamanlar: MerkezinUzağında Sinema Dergiciliği28 Ocak 2012Değerlendirme: Barış SaydamTuncer ÇetinkayaHayal Perdesi Sinema Dergisi ekibindenBarış Saydam ve Esra Tice’nindüzenlendiği “Türkiye’de SinemaDergiciliği” başlıklı söyleşi dizisininOcak ayındaki konuğu ModernZamanlar dergisinin genel yayınyönetmeni Tuncer Çetinkaya’ydı.Modern Zamanlar dergisininortaya çıkış sürecinden, yazarkadrosundan ve dergininiçeriğinden bahsederek söze

100SanatAraştırmalarıMerkeziSAMbaşlayan Çetinkaya, Antalya’da düzenli birsinema dergisi çıkarmanın zorluklarını anlattı.İstanbul’da bile hâlihazırda yeterince basılısinema dergisi yokken, merkezin uzağında birsinema dergisi çıkarmanın en büyük zorluğununsürekli yazı yazacak ve yazılarında derinleşecekbir yazar kadrosu eksikliği olduğunu belirtti.Günümüzde sadece sinema yazınında değil,genel olarak bütün alanlarda uzmanlaşma vederinleşme gibi unsurların göz ardı edildiğini,günlük, haftalık ve aylık yayınlarda yeralan yazıların popüler kültüre hizmet ettiğidüşünüldüğünde, Çetinkaya’nın eksikliğinihissettiği öğelerin aslında merkezdeki dergilerinde temel sorunu olduğunu söylemek mümkün.Özellikle 60’lı ve 70’li yılların dinamik ve etkilieleştiri ortamını düşündüğümüzde, bugünböylesi bir ortamdan eser kalmamasınınnedenlerinden biri de entelektüel ve yeteneklibir yazar kuşağının yetişmemiş olmasıdır. Bueksiklik bir yanıyla da Yeni Türkiye Sinemasınınanlaşılmasını zorlaştıran asli problemlerindenbiridir. Nuri Bilge Ceylan, Zeki Demirkubuz,Semih Kaplanoğlu, Derviş Zaim ve RehaErdem gibi yönetmenlerin 90 sonrasındaoluşturmaya çalıştığı sinema dili yeterinceanlaşılamadığından, bu yönetmenlerin Türksinemasına katkısı ve sinemanın geçirdiğidönüşüm süreci de yeterince açıklanamıyor.Türkiye’deki film eleştirileri de II. DünyaSavaşı’nın ertesindeki sinema ortamı gibi, AndréBazin’in tabiriyle filmlerin “silik” ve “filmedönük” kısmına yönelik kalarak yüzeyselliktenkurtulamıyor.Modern Zamanlar’ın merkeze uzak bir dergiolması, bu noktada bir dezavantaj yarattığı kadarbir avantaja da dönüşüyor. Merkezde bulunanana-akım medya ayakta kalmak için birtakımticarî yükümlülüklerin içerisine girmek, tabiricaizse dişlinin bir parçası haline gelmek zorundakalıyor. Çıkar ilişkileri üzerinden yürüyen vegittikçe çarpıklaşan bir düzenin içerisindeyüzeysellikten kurtularak derinleşmek de gittikçezorlaşıyor. Reklam verenlerin, festivallerinve vizyona çıkan büyük bütçeli Hollywoodyapımlarının gölgesinde sinema yayıncılığıyapmak bir süre sonra bütün sanatsal ve estetikkaygıların bir kenara bırakıldığı, her şeyinmetalaştığı ve ticarî değere dönüştüğü, “artıkdeğer”in peşinde koşulan bir sürece dönüşüyor.Bu açıdan bakıldığında, merkezden uzaktaolmak ve bağımsız bir şekilde yayın yapmak,dezavantajları kadar avantajları da olan özgünbir yapıyı da beraberinde getiriyor. Çetinkayada söyleşinin önemli kısmında bu durumdanbahsederek, sinema yayıncılığında özgürlüğünönemine vurgu yaparak, Modern Zamanlar’ıngündemi yakından takip etmemesine karşıniçerik anlamında özgün ve özgür bir dergiolduğunun altını çizdi.Yeni bir sinema kuşağının yetişmesi için sinemadergilerinin çok önemli bir işlevi olduğunadeğinen Çetinkaya, Türkiye’de çıkan sinemadergilerinin kıyaslama yapılacak kadar çokolmamasının yarattığı soruna da dikkat çekerek,bu alandaki kısırlaşmaya ve tekelleşmeyedikkat çekti. Bazı sinema dergilerinintemsil ettikleri grupların bazı filmlerinkabullenilmesinde ve reddedilmesindeönemli bir etki yarattığını, bunun dasinemamıza ilerleyen zamanlardaolumsuz bir şekilde geri döneceğindenkorktuğunu sözlerine ekledi.Söyleşinin son kısmında, Türkiye’ninen köklü film festivallerindenolan Antalya Altın Portakal FilmFestivali’nin düzenlendiğişehirde, festival haricindekisinema ortamının çok hareketliolmadığını ve seyircilerinfilm izleme alışkanlığınınİstanbul’a oranla farklılık

gösterdiğini aktaran Çetinkaya, bu nedenleModern Zamanlar’ın şehirdeki sinemaylailgili birtakım organizasyonlarda da öncübir rol oynadığını söyledi. Sadece bir sinemadergisi olarak kalmayı amaçlamadıklarını,aynı zamanda dernek tarzı bir yapılaşmaylaAntalya’daki sinema etkinliklerini daha genişkitlelere ulaştırmayı hedeflediklerinden bahsetti.Sinema Dergilerinin TürkiyeSinemasına Etkisi3 Mart 2012Değerlendirme: Sümeyye CansızZahit AtamYaşanılan siyasî olayların, toplumu dolayısıylasanatı, edebiyatı ve sinemayı doğrudanetkilediğini, bu açıdan sinema dergiciliğininserüvenini anlamamız açısından bu olaylarınönemine işaret eden Zahit Atam, konuşmasınınomurgasını “dönemler” üzerine kurdu.Türkiye’deki sinema dergiciliğini piyasadergileri ve bağımsız dergiler olarak ikiyeayıran Atam, piyasa dergilerinin arkalarında dönüştü.sermaye grupları olduğunu, işleyişin reklamadayandığını, yazarın kaleminin özlük değerininpara etmediği, yeteneğe bakılmadığı ve herşeyin sahtecilik üzerine kurulduğunu dilegetirdi. Piyasa dergilerini çıkaran kişilerininanmadıkları işleri yaptığından bahsetti.Atam’a göre sinema dergiciliğinde asıl kritikdönemi 1960-1980 arası ve 80’den sonrakileroluşturur. 1960-80 arası yazarların kalemlerininaltına imza attıkları mert bir söylemin olduğubir dönemdir. 80 darbesi ile birlikte toplumdabüyük bir yalancılığın ve sahtekârlığınyaşandığını, bu yalancılığın toplumun herkesimine yayıldığını söyleyenyazar, riyakârlığın doğal birşey haline geldiğini belirtti.Bu dönemdeki sinemadergiciliğinin ilk olarakİstanbul Film Festivali’ylebaşladığını ve bu dönemdeçıkan dergilerin sanat dergisikisvesi altında “piyasa”dergileri olduğunu söyledi.Zahit Atam, 90’lı yıllaragelindiğinde ise durumundeğiştiğini, Hollywood’un bir devlet politikasıolarak Türkiye’ye getirildiğini, Türk filmlerindenvergi alındığı halde Hollywood filmlerinden vergialınmadığından bahsetti. Dergilere Hollywoodfilmlerinin girmesiyle birlikte, dergilerinreklam vermeye başladığını ve bu reklamlarında eleştiriye etkisinin yıkıcı olduğunu söyledi.Dergilerin artık Hollywood’un bir bayisi gibiçalıştığını, en sıradan ve kötü filmlere övgülerdüzdüklerini belirten Atam’a göre 70’lerdeyazarların kendi tecrübesinden yola çıkarakokuyucuyu inandırmaya çalışmak esas gaye iken90’larda ise, bu, tamamen filmin pazarlanmasınaSinema yazarı olmak isteyenlerin önceliklekendilerine karşı dürüst olmaları gerektiğinevurgu yapan Atam, her zaman Mevlana’nın“ya göründüğün gibi ol ya da olduğungibi görün” düsturunu şiar edindiğinive gençlere de bunu tavsiye ettiğinibelitti. Kişinin büyük yazar olması içinvicdanın yükünü taşıması gerektiğini,son olarak ise edebiyatın hem yazarhem de yönetmen olarak kişiyi dahaçok beslediğini sözlerine ekledi.SanatAraştırmalarıMerkeziSAM101

102SanatAraştırmalarıMerkeziSAM29 Mart 2012Değerlendirme: Nihal ŞenSAM Fotoğraf Neyi Anlatır?Bir Fotoğraf ProjesiHazırlamak: ArabeskHaluk ÇobanoğluSanat Araştırmaları Merkezi’nin Mart ayındayedincisini düzenlediği “Fotoğraf Neyi Anlatır?”başlıklı oturumun konuğu Haluk Çobanoğluoldu. 1986 yılından beri fotoğrafla uğraşanÇobanoğlu, hem yurt içinde hem de yurt dışındaçeşitli dergilerde çalışmaları yayınlanan, kitaplarıbasılan ve akademik geçmişe sahip bir isim.Başlıca çalışmaları arasında Kuşbazlar, NewYork Subway ve Arabesk bulunan Çobanoğlu,Arabesk isimli çalışması özelinde fotoğrafçılık vebir fotoğraf projesi hazırlamak üzerine konuştu,belgesel fotoğrafın bugünü ve yarınına değindi.Çobanoğlu konuşmasının başında fotoğrafınakıp giden bir nehir olduğunu ve bu akıntıyadâhil olabilme adına belgesel yaptığını ifade etti.Belgeselci için de bir tanım yapan Çobanoğlu,onun, geçmişi anlayan, bugünü yorumlayan,yarına belge bırakmaya çalışan bir kişi olduğunusöyledi.Merakın, projelerini oluşturma aşamasında önemlibir yere sahip olduğunu düşünen Çobanoğlu’nunilgi alanlarını şehirler, göç, doğu-batı sorunu,kültür tarihi gibi konular oluşturuyor. Müzikle bubağlamda ilgilenen Çobanoğlu, ülkemize özgümüzik denince akla ilk gelen tarzlardan biri olanarabeski belgesel konusu olarak seçmiş. Projesinianlatmaya, arabeskin Türkiye’de ortaya çıkmasınınve yayılmasının kısa tarihiyle başlayan Çobanoğlu,bu müzik hakkında “Cumhuriyet tarihinde ortayaçıkmış en özgün tarz” ifadelerini kullandı.Proje fotoğraflarının gösterimiyle devam edenprogramda daha sonrasında Çobanoğlu’nunçekim sürecinde başından geçenlerianlatmasıyla renklendi. On yıl süren çekimleringüzel tarafları olduğu kadar sıkıntılı taraflarınında olduğunu ifade eden Çobanoğlu, insanıninsan olduğu noktaları çekmeye gayret ettiğinivurguladı. Bu anlamda karar anını önemsediğinive hiçbir şekilde kurguya başvurmadığını dasözlerine ekledi.Çobanoğlu, fotoğrafın bugün geldiği durumdanbahsederken fotoğrafın bezirgânlaştığı budönemde bilgiyle üretilen işlerin kalıcı olacağınıifade etti. Ayrıca herkesin fotoğraf üretiminekatılmasıyla demokratik bir sürece girdiğimizisöyledi. Fakat yine bu süreçte, bir fotoğrafmalzemesinin alınıp eve götürüldükten hemensonra daha iyisinin çıktığını, bunun da insanlığayakışmadığını sözlerine ekledi. Türk fotoğrafınınserencamına da değinen Çobanoğlu, onun, bellibir tahakküm altında, Batı resmine dayanan,piktoryalist bir tarzda geliştiğini ifade etti.Belgesel fotoğrafı eğer gelişecekse, bunun birsistematiğe, bir felsefeye dayanması gerektiğinisöyledi.Konuşmasının son bölümünde Çobanoğlu,kendisinin de kurucularından olduğu PhotoAraf’ı anlattı. Photo Araf, belgesel fotoğrafüreten bir haber ajansı. Diğer haberajanslarından farklı olarak günlük haberüretmeyen, çalışmalarının uzun sürelereyayan ve konu seçimlerinde özgür bir ajans.Çobanoğlu’nun ifadesine göre hiyerarşikolmayan, özgürleştirici bir yapıya sahip.Çobanoğlu Türkiye’de fotoğrafın hâlâistenen noktalara gelememesinden,gençlerin yaratıcı projelerüretememesinden dem vursa dakonuşması boyunca, gelecekadına ümitvar olduğunu herfırsatta dile getirdi.

21 Nisan 2012SAM PanelKorku ve YakarışınMenzilleri: ZarifoğluSanatının İmkânlarıI. Oturum: Anlatının Zarif’çesiDeğerlendirme: İlhan SüzgünSanat Araştırmaları Merkezi’nin “Korku veYakarışın Menzilleri: Zarifoğlu Sanatınınİmkânları” adıyla düzenlendiği Cahit Zarifoğlupaneli iki oturumda gerçekleşti. Panelin “AnlatınınZarif’çesi” başlıklı ve başkanlığını MustafaDemiray’ın yaptığı ilk oturumunda Zarifoğlu’nundüzyazıları hakkındaki tebliğlere yer verildi.Üç tebliğin sunulduğu birinci oturumun ilkkonuşmacısı Sevengül Sönmez, “Yaşamak’ınKıyısında” başlıklı tebliğinde Zarifoğlu’nungüncesinden yola çıkarak “yaşamak” kavramınınonda önemli bir yer tuttuğunu ve şiirlerindede bazen tecrübeler toplamı bazen denemeyanılmabazen de sınama şeklinde karşımızaçıktığını söyledi. Sonrasında ise Zarifoğlu’nagöre “yaşamak”ı şu sözlerle ifade etti: “Zarifoğlugüncesinde dünya nimetlerine teslim olmayan,olmak istemeyen ama bunların bir kısmından davazgeçmeyi beceremeyen bir adam olarak kendiruhunun içtenlikli savaşını dile getiriyor. Bunlarıanlatırken de yaşamanın bir varolma biçimi olarakne olduğunu sorgulamaya çalışıyor. Yaşamak,kitabın tüm metni haline geliyor. Çünkü Zarifoğluyaşamaktan ölmeyi de anlıyor.”Parçalı kurgusu nedeniyle Yaşamak’ın Türkçeninen orijinal kitaplarından biri olduğunu ifade edenSönmez, Zarifoğlu’nun bilinçli müdahalesiylekurgulanmış bir günce olarak, düz, çizgisel vekronolojik yapının kırılmasıyla metnin parçalıbir hale gelmesi gibi türün diğer örneklerindenoldukça farklı özellikler taşıdığını belirtti.Güncesinde yaşamına dair çok az bilgininbulunduğunu belirtmekle beraber, bir kısmınındenemelerden bir kısmının da eleştiri yazılarındanoluştuğunu ifade etti. Ayrıca Sönmez, birdurumu anlatmak ve anlamak için kullanmanındışında olaylara, mekanlara, kişi, kitap ve dergiadlarına da Zarifoğlu’nun güncesinde pek yervermediğini bildirdi. Konuşmasının sonlarınadoğru Zarifoğlu’nun Yaşamak’ta kendilik imgesinikurguladığını, bu kurgu ile klasik günlüklerdenfarklı bir yöntem seçtiğini, sadece günlüklerden,gün dökümlerinden ve kişisel hayatlardanesinlenmediğini, edebiyatı çevreleyen diğer bütüntürlere metnin içinde göz kırptığını ifade etti.Panel’in ikinci konuşmacısı Bahar Gökpınar,“Zarifnâme’leriyle Bir Kültür Adamının Dünyası”başlıklı tebliğiyle Zarifoğlu’nun mektuplarınıdiğer metinleri içerisinde konumlandırmayaçalıştı. Gökpınar, mektuplarının genel olarakkişisel dünyasının dış atmosferinde kaldığını,özel ve şahsi mektupların yazarın iç dünyasınıtanımak için her zaman okuyucunun daha çokilgisini çektiğini belirterek, birkaç mektubundanörnekler sundu. Şairin vefatından yirmi üçyıl sonra altmış altı mektubunun basıldığınıifade eden Gökpınar, bunların dışında başkayerlerde yayımlanan birçok mektubunda bulunduğunu fakat daha çok 1974-1984 yılları arasındaki mektuplarınınelimizde olduğunu ifade etti. Bazendaktilo bazen de el yazısı ile yazdığımektuplarının samimi ancak dağınıkolduğunu söyledi. Zarifoğlu’nunkaleme aldığı mektuplarıSanatAraştırmalarıMerkeziSAM103

104SanatAraştırmalarıMerkeziSAMedebi açıdan da değerlendiren Gökpınar,Abdurrahim Balcıoğlu’na yazdığı 1974 tarihlimektubun hikâye ve kurgu lezzeti verdiğini,ancak diğer mektuplarında böyle edebi biranlatımın olmadığını ifade etti. Bazı eserlerideğerlendirdiği mektuplarda ise, yetişmekteolan edebiyat sevdalıları ile kendi deneyimlediğiedebiyat sürecini muhakeme ettiğini belirtti.Panelin üçüncü konuşmacısı ÜmitAksoy ise “Büyüklere Masallar, KüçüklereRomanlar: Romanlardan Çocuk HikâyelerineZarifoğlu’nun Ontolojik Diline Dair BazıNotlar” başlıklı konuşmasında, özelde Türkromanının, genelde de Türk edebiyatının netür problemleri olduğunu ve Zarifoğlu’nun buproblemleri aşmakla ilgili bize ne tür imkânlarsunduğuna değindi. Gerçeklik algısınındeğişmesi ve bireyciliğin önplana çıkmasıylaromanın bize kıstasları ve değer yargıları farklıbir dünya sunduğunu belirtti.İlk dönem romanlarında yazma eğiliminintutkuların ve arzuların içinden geldiğini ifadeeden Aksoy, bunun hiçbir zaman ontolojik birnoktaya nüfuz etmediğini ve Türk romanınıntemel sıkıntısının da bu olduğunu söyledi.Zarifoğlu’nun hem çocuk metinleri hemmasalları hem de romanlarının bu anlamdamuazzam bir imkân sunduğunu belirterek,metnin içinde duygularla, akılla, ihtiraslarla,karamsarlıkla ve marazilikle ilgili sadece budünyaya değil, onun ötesinde başka yerlerede gönderme yaptığını ifade etti. Aksoy, Türkromanının böyle bir niteliği taşımadığını ancakZarifoğlu’nun bu imkânı beraberinde getirdiğinisöyledi.Zarifoğlu’nun mümkün olduğu kadar doğrubir şekilde yerel değerlere temas ettiğini veromanlarında dinî bir yaşayışın görüldüğünü,bunun da iyi temsil edildiğini belirtti. Şiiryazan birinin romanlarındaki anlaşılmazlığındaha yukarıda olduğunu ifade eden Aksoy, buanlaşılmazlığın ontik olmayan ancak ontolojik biryerden bizi sarıp sarmalayan bir nokta olduğunusöyleyerek konuşmasını tamamladı.II. OTURUM: Şiir ve PoetikaDeğerlendirme: Reyhan KorkmazCahit Zarifoğlu’nun sanatını tartışmayıamaçlayan panelin ikinci oturumundaZarifoğlu’nun şiirleri ve poetikası konu edildi.Başkanlığını Berat Açıl’ın yaptığı “Şiir vePoetika” başlıklı oturumun ilk konuşmacısıYalçın Armağan, genel olarak imge ve anlamkavramlarına değindi. Armağan, imge kelimesininbir edebiyat terimi olarak 1960’lardan sonrakullanılmasının bir rastlantı olmadığını belirtti.İkinci Yeni Şiiri’nin günlük konuşma dilindenfarklı bir dille yazıldığını ve bu farkı ifadeetme ihtiyacı doğduğundan, imge kavramınınkullanıldığını vurguladı; yani İkinci Yeni tarzı,modernist, özerk bir dille şiir yazıldığında imgekullanılmış oluyordu. Bunun karşısında ise,şiirde anlamı önemseyen bir taraf oluştu. 1960ve sonrasında şiir yazan şairlerin çoğununimge ve anlam konusuyla ilgilenmekzorunda olduğunu ifade eden Armağan,bu dönemde şiirler yazan Zarifoğlu’nunimge-anlam meselesine dair görüşlerinipaylaştı. Armağan’a göre Zarifoğlu’nunşiirleri ve şiir anlayışı iki ayrı dönemdeincelenebilir: Modernizm etkisindekaldığı 1965-1975 arası ilk dönem vepolitikadan beslenen şiirler yazdığı1975-1986 arası ikinci dönem.Armağan, Zarifoğlu’nunilk dönem şiir anlayışına

dair çeşitli röportajlardan alıntılar yaparakkonuşmasına devam etti. Şairin maaş alanbir memur gibi şunu ya da bunu yazmasıgibi bir gerekliliğin şairi kısıtladığını söyleyenZarifoğlu’nun, bu açıklamasıyla şiirin kendiiçin varolması gerektiğini ifade etmiş olduğunuvurguladı. Armağan, kapalı bir şiir yazdığınısöyleyerek şiirini sorgulayanlara ise, “Ben debotanikten anlamam” diyerek cevap verenZarifoğlu’nun, bu şekilde okuyucusundanentelektüel bir sermaye talep ettiğinin de altınıçizdi. Edip Cansever’in “Kapalı şiir yoktur,şiire kapalı insan vardır” sözünü hatırlatarak,Zarifoğlu’nun da bu paralelde düşündüğünübelirtti. Bu hatırlatmayla birlikte Armağan,Zarifoğlu ve İkinci Yeni ilişkisine değindi.Zarifoğlu ısrarlı bir şekilde kendini İkinci Yeni’denayırmaya çalışmaktadır. Bunun iki nedeniolabilirdi. Birincisi, daha yüzeysel ve basit olanpolitik neden; ikincisi daha derin olan “kaçınmaendişesi”. Birinci neden, görüşleri, amaçları veyaşantıları kendisinden çok farklı olan bu gruplabirlikte anılmak istememesidir. Asıl nedenolarak ise, bütün şairlerin, kendilerinden önceyazılan şiiri aşmak, kendini varlığını kanıtlamakçabasında olduğu gerçeği görülmektedir. Buyüzden Zarifoğlu’nun İkinci Yeni şiirini biranlamda görmezden geldiği söylenebilir.Armağan, 1975’ten sonra Zarifoğlu’nun değişenşiir anlayışının nedenlerini söyleşilerinde açıkçadile getirdiğini belirtti. Bir söyleşide “angajeoldum” diyen Zarifoğlu, kendine bir ara formülgeliştirmiştir. Bu formülün en önemli noktasınıZarifoğlu, “Çağının insanı olmakla ideolojiyikarıştırmamak gerekir’’ sözleriyle ifade etmiştir.Yalçın Armağan, Müslümanların katledildiği veçocukların öldürüldüğü bir zamanda yazılanşiirlerin, anlam olarak yere basması gerektiğinisavunan Zarifoğlu’nun yine de bu meseleyiböylece kabullenmediğini ifade etti.Oturumun ikinci konuşmacısı Metin Kaygalak,Zarifoğlu’nun Berdücesi şiirini, Sezai Karakoç’unMona Rosa ve Cemal Süreya’nın Üvercinkaşiiriyle birlikte ele almak gerektiğini söyledi.Berdücesi şiirinin tıpkı Mona Rosa ve Üvercinkagibi bir “yabansılık” üzerine kurulduğunubelirten Kaygalak, Mona Rosa’daki kaybedilmişkadın, Üvercinka’daki tanımlanamayan kadın veBerdücesi’ndeki kayıp hatta yok kadın imgeleriüzerinde durdu. Daha sonra “Bu şiirin üç ayrıbölümünde üç ayrı kadın var gibidir” diyerek şiirüzerine incelemesini sundu.Birinci bölümde anlatılan kara kadının, yanikaybolmuş, delikanlı kucaklarda dolaşan, plastik,inorganik kadının, ikinci bölümde giderek dahatanımlı hale geldiğini, “sen” zamirine bürünerek,sevgiliye yakın bir özneye dönüştüğünü belirtti.Bu noktada okurun çok çabuk bunun bir aşkşiiri okuduğu hissine kapılabildiğini belirtenKaygalak, şiirin ikinci bölümünün ilk kısmındaolduğu gibi, şairin, okuru şiirin dışına çıkarıponu okurun algısındaki işlevselliğe aykırı yerleresürükleyen bir tarzı olduğunu vurguladı. Üçüncübölümde ise sen imgesinin çok uzaklarakonumlandırıldığını, şairin ulaşılmazlığıkabullenilmiş kıza adeta ulaşmakistemediğini belirtti. Metin Kaygalak şairin,şiirini bu kayıp üzerine kurduğununfarkında olduğunu söyleyerekkonuşmasına son verdi.SanatAraştırmalarıMerkeziSAM105

molaHazırlayan: Turgal ŞafakAnılar Defterinde Gül YaprağıCahit ZarifoğluAnılar defterinde gül yaprağıGibi unutuldum kurudumBaşıma düştü sevda ağıBir başıma tenhalarda kahroldumSen kim bilir rüzgârlı eteklerinle kim bilirHangi iklimdesinBen sensiz bu sessizlikleDeliler gibiyimSensiz bu sessizlikle.Ayrılıkla Başım BeladaGözlerini Çevir GözlerimeYoksa BenSensiz Bu SessizlikleDeli GibiyimSensiz Bu Sensizlikle.

TAM Tez/Makale SunumlarıTereke Defterleri ve OsmanlıMaddi Kültüründe DeğişimFatih Bozkurt(1785-1875 İstanbul Örneği)16 Ocak 2012Değerlendirme: Kadir YıldırımSakarya Üniversitesinde tamamladığı doktoratezi çerçevesinde Fatih Bozkurt ile İstanbulörneği üzerinden 1785-1875 yılları arasındaOsmanlı’da sıradan insanlar ve elit tabakanınsahip oldukları maddî kültür araçları hakkındakonuşuldu.Temel kaynak olarak kadı sicillerindeki terekedefterlerini merkeze alan Bozkurt, şeriyye sicillerive arşiv belgeleriyle de zenginleştirdiğiçalışmasında, dönem itibariyle Osmanlıtoplumunun modernleşme ve Batılılaşmatecrübesinin maddî kültür boyutununanlaşılmasına katkı yapmayı hedefliyor.Modernleşme, Batılılaşma olarak tanımlananTürk toplumunun Batı tesirinde yaşadığı değişimve dönüşümü konu edinen çok sayıda çalışmave zengin bir literatürün varlığına rağmen,Bozkurt’u bu alanda çalışmaya yönlendirentemel saik ise, Osmanlı toplumunun gündelikhayatında ortaya çıkan değişimleri ele alan yayınsayısının azlığıdır. Toplum ve dolayısıyla insanodaklı olmasıyla bu çalışma, askerî alandakiyeniliklerden Batılı tarzda eğitim kurumlarınınortaya çıkışına, idarî sahadaki düzenlemelerdenyeni siyasî fikirlerin benimsenmesine kadarmodernleşme merkezli çalışmalardan farklı biryaklaşımla literatüre özgün bir katkı sunmaktadır.TürkiyeAraştırmalarıMerkeziTAMMüslüman-Gayrimüslim, asker-reaya, kadınerkek,zengin-fakir vb. toplumun farklıkesimlerinin kıyafetlerinden ev eşyalarına,kitaplarından mutfak âletlerine kadar,hayattayken sahip oldukları her türlü mal, eşyave objeyi ihtiva eden zengin içerikli 800 civarındatereke defterlerini örneklem olarak kullandığıçalışmasında Bozkurt, bu kayıtlar üzerindenOsmanlı toplumunun içinde yaşadığı eşyaevrenini, yüzyıllar içinde yaşanan değişimlebirlikte ortaya koyuyor. Bu incelemeyiTAM Yuvarlak Masa ToplantılarıTEZ/MAKALE SUNUMLARITereke Defterleri ve Osmanlı Maddi Kültüründe Fatih Bozkurt • 16 Ocak 2012Değişim (1785-1875 İstanbul Örneği)Tanzimat Dönemi Osmanlı Ceza Hukuku Said Nuri Akgündüz • 20 Şubat 2012Hezarfen Hüseyin’in Tarihinde Yeni Bir Roma, Cumhur Bekar • 5 Mart 2012Bizans ve İstanbul AlgısıTekirdağ ve Yöresinde Şehirleşmenin Tarihi Hacer Ateş / 2 Nisan 2012Süreci (XVI.-XVII. Yüzyıllar)BİR KİTAP-BİR YAZARZaman İçinde BediüzzamanY. Kenan Beysülen-Cemalettin Canlı6 Şubat 2012Fetih ve Kıyamet: 1453 Feridun Emecen • 19 Mart 2012Türk Milliyetçiliği, Gayrimüslimler ve Ayhan Aktar • 14 Nisan 2012Ekonomik DönüşümTARİH OKUMALARIOsmanlı Öncesi Anadolu Kronikleri II: Turgay Şafak • 30 Ocak 2012Dânışmendnâme-SaltuknâmeOsmanlı Öncesi Anadolu Kronikleri III: Harun Yılmaz • 27 Şubat 2012Rahatu’s-Sudur Ayetu’s-SürurOsmanlı Öncesi Anadolu Kronikleri IV: Sara Nur Yıldız • 26 Mart 2012el-Evâmirü’l-Alâiyye fi’l-Umûri’l-AlâiyyeOsmanlı Öncesi Anadolu Kronikleri V: Kadir Turgut • 30 Nisan 2012Bezm u RezmSOHBETYerel Tarihçilerle Buluşuyoruz VIII: Lütfü Seymen • 12 Mart 2012Bir Ömür Kastamonu TarihiOtobiyografik Bir Anlatı V: Yavuz Cezar • 23 Ocak 2012Türkiye’de İktisat TarihçiliğiOtobiyografik Bir Anlatı VI: Süha Göney • 16 Nisan 2012Türkiye’de Coğrafya

ilk olarak tereke defterlerinin niteliklerindeniçeriklerine, yapısal özelliklerinden tarihselsüreçte yaşadıkları dönüşüme kadar ele alacakşekilde ayrıntılı bir tanımlamayla başlatıyor.Bu doğrultuda cevabını bulmaya çalıştığı temelsorulardan biri, toplumsal tarih çalışmalarınıntemel –ve belki de en mühim– kaynaklarındanolan tereke defterlerinin nasıl okunması, içerdiğiverilerin nasıl değerlendirilmesi gerektiğidir.Tereke defterlerine yönelik ayrıntılı biraraştırmayı zorunlu kılan bu sorunun cevabı,Bozkurt’un XV. yüzyıldan XIX. yüzyıla kadargeçecek uzun bir dönemde tereke defterlerinindiplomatik özellikleri açısından yaşanandönüşüm ve değişimi görmesine imkân tanıyor.Bunun yanında mübâyâ‘a-ı eşya, hibe ve nefy-imülk gibi uygulamalar ile miras paylaşımındamalların gizlenmesi; icareteynli vakıf mülkleriüzerinden de tereke defterlerinin Osmanlıvatandaşlarının servetlerini temsil etmedekieksiklikleri gösteriliyor. Tereke defterleriüzerinden Osmanlı ailesinin kaçkişiden oluştuğu, çocuk sayısı, çekirdek ailegibi unsurlar üzerine yaptığı incelemeler iseBozkurt’u oldukça ilginç sonuçlara ulaştırmıştır.Bu kayıtlara yönelik önceki çalışmalarda Osmanlıailesinin çocuk sayısının 2 olarak belirtilmesineyönelttiği eleştiri de bu sonuçlardan birisi.Bozkurt, “insan ömrünün kısalığı”, “yarımkalmış aileler” gibi dikkat çekici tanımlamalarla,tereke defterlerinin aynı zamanda erken yaştaölümler ve beraberinde yarım kalan ailelereişaret ettiğini, ancak bu resmin tam olarakgörülememesi halinde de Osmanlı aileleriiçin birey sayısını eksik göstererek yanlışyönlendirebileceğini tesbit ediyor. İncelediğidefterlerin yaklaşık %60’ının varis olanyetimlerin haklarını korumak için mahkemelercetutulduğuna dikkat çekerek, tereke defterlerineyönelik çalışmalarda ölen kişiden ziyade, geridekalan kişilerin kimliklerine odaklanmanın önemiüzerinde duruyor. Tereke defterlerinin girişkısımlarında başlangıçta Arapça olan dilin XVII.yüzyıl ortalarından başlayarak 1670’ler itibariyletamamen Türkçeleşmesi; başlangıçta sadece2 satır olarak kaleme alınan bu kısmın XVIII.yüzyılda uzayarak olgunlaşması; XIX. yüzyıldaIslahat Fermanı sonrasında gayrimüslimunsurların etnik ve dinî farklılıklarını da2012 BAHAR DÖNEMİ TAM SEMİNERLERİ LİSTESİGİRİŞ SEMİNERLERİ1 Türk Felsefe-Bilim Tarihi II İhsan FazlıoğluTEMEL SEMİNERLER1 Cumhuriyet Dönemi Siyasi Düşüncesi H. Emre Bağce2 Osmanlı Balkan Tarihi Gülçin Tunalı Koç3 Osmanlı Tasavvuf Düşüncesine Giriş II Semih Ceyhan4 Tarih Kaynakları: Yazma Eserler Nevzat Kaya5 Türkiye’de Sosyoloji Yücel BulutÖZEL SEMİNERLER1 İstanbul’un Asayiş Tarihi Murat Yıldız2 İstanbul’un Tarihsel Coğrafyası Mehmet Karakuyu3 Modernleşme Sürecinde Fatma Tunç YaşarOsmanlı Âdâb-ı Muâşereti4 Osmanlı’da Kadın Olmak II Betül İpşirli Argıt5 Osmanlı’da Sol: İşçi Hareketleri Kadir Yıldırım6 Osmanlı’da Tarikat-Siyaset İlişkisi Muharrem Varol108TürkiyeAraştırmalarıMerkeziTAM7 Resimli Cumhuriyet İsmail KaraDin Dersleri Tarihi II8 Türkiye’de Hukuk ve Siyaset Macit Kenanoğlu-Nihat BulutOKUMA GRUPLARI1 Kaynak Metinlerinden Tahsin ÖzcanOsmanlı Toplumsal Tarihi2 Osmanlı İktisat Tarihi Kaynakları Baki Çakır3 Osmanlı Tasavvuf Tarihi Reşat Öngören4 Osmanlıca Okuma Grubu Ömer Faruk Köse5 Sosyoloji Okuma Grubu Yücel BulutATÖLYELER1 19. Yüzyıl Hukuk ve Macit KenanoğluSiyaset Atölyesi2 Balkan Tarihi Fatma Sel Turhan3 Fetva Mecmuaları Neşir Grubu Süleyman Kaya4 Mevzuâtu’l-Ulum Neşri Ahmet Süruri5 Sözlü Tarih Atölyesi

içerecek şekilde çeşitlenmesi gibi değişimlerde, Bozkurt’un tereke defterlerinin tarihîserüvenine yönelik yaptığı uzun solukluincelemesinde ortaya çıkan yapısal ve biçimseldönüşümlerdendir.Çalışmanın ikinci ana konusu ise maddî kültürüzerinde şekilleniyor. Bozkurt, burada Osmanlımaddî kültüründe değişim, yani Batılılaşmanın seriyor.ne zaman ve hangi yıllarda başladığı, toplumunhangi gruplarının bu değişimde öne çıktığıve hangilerinin bu değişime direnç gösterdiğigibi sorulara cevaplar arıyor. Bu soruların engenel cevabı ise aynı zamanda Osmanlı’dahalkın, yani toplum dediğimiz büyük parçayıoluşturan bireylerin tüketim kalıpları açısındanyaşadığı değişimi ve farklı dünyaları görmemizeimkân sağlıyor. XVIII. yüzyıl sonu ile XX. yüzyılbaşında Osmanlı toplumunun maddî kültüraçısından iki farklı dünya yaşadığını belirtenBozkurt, İstanbul üzerinden somut eşya veobje örnekleriyle Osmanlıların değişen tüketimalışkanlıklarını ve sosyal yaşamlarını gösteriyor.Alafranga kültürün İstanbul’da yaygınlaşmayabaşladığı dönem olarak XVIII. yüzyıl öneçıkarken, imparatorluktaki gayrimüslimunsurların öncülük ettiği bu değişime Müslümanunsurların ise uzun süre direnç gösterdiklerigörülüyor. Örneğin alafranga kültürün önemlisimgelerinden biri olarak mutfaklarda çatalkullanımına ilk kez 1749 yılına ait 2 gayrimüslimterekesinde rastlıyoruz. İngiltere’de dahi ancakkonuşuldu.XVIII. yüzyıl başlarında yaygınlaşan çatalı, 1785yılına ait gayrimüslim terekelerinde ise, yaygın birşekilde görüyoruz. 1820 yılına ait Karamanlıca birkitapta çatalın nasıl kullanılacağının anlatılmasıise, bu eşyanın Osmanlı’da artık toplumsal birkarşılığı olduğunu gösteriyor. Müslümanlar içinçatala rastlanan ilk tereke defteri 1845 yılına ait.Diğer eşyalardan da örneklerle XIX. yüzyılın ikinciyarısında alafranga sofra düzenine Müslümanunsurun gösterdiği direnci ortaya koyan Bozkurt,Müslüman-gayrimüslim toplumun çeşitlikesimlerinin terekelerinde yer alan sandalye,masa, konsol vb. birçok eşya ile İstanbul evlerininiç-dış dizaynı üzerinden maddî kültürde yaşanandeğişimi ve böylece Osmanlı insanının tüketimalışkanlığı, yaşam biçimi ve tüm bunların nesillerarasında nasıl değişip dönüştüğünü göz önüneTanzimat Dönemi OsmanlıCeza Hukuku20 Şubat 2012Değerlendirme: Sedat AlbayrakTürkiyeAraştırmalarıMerkeziTAM109Said Nuri AkgündüzTürkiye Araştırmaları Merkezi bugüne değindüzenlediği çeşitli aylık toplantılarla OsmanlıDevleti’nde hukuk meselesini gündeme getirdi.Bu programlardan bazıları BSV Notlar olarak dayayınlandı (bkz. “Tanzimat Çağında OsmanlıHukuku”, Notlar, sy. 5, 2007). Bu minvalde 2012Şubat ayının tez konusu da, Osmanlı’da cezahukuku uygulamaları idi. Said Nuri Akgündüz ileMarmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsüİslâm Hukuku Bilimdalında tamamladığı“Tanzimat Dönemi Osmanlı Ceza HukukuUygulaması” başlıklı doktora üzerineTanzimat dönemi kanunlaştırmafaaliyetleri birçok araştırmanınkonusunu teşkil ederken döneminceza hukuku ve kanunları, üzerinepek çok iddia ileri sürülmesinerağmen, nisbeten daha azçalışılan bir alandır. Bu durum,Akgündüz’ün tez konusunu

110TürkiyeAraştırmalarıMerkeziTAMbelirlemede önemli bir role sahip. Konuyubelirleyen diğer faktör, konunun salt fıkıh-hukukeksenli olmamasıdır. Prof. Dr. Celal Yeniçeridanışmalığında hazırlanan, bir İslâm hukukuçalışması niteliğini haiz tezin ele aldığı dönemise 1839-1923 yıllarını kapsıyor. Akgündüz, budönemi Tanzimat süreci olarak nitelediğinin dealtını çiziyor.Akgündüz’ün ifadesiyle, Tanzimat Fermanındataahhüt edilen “emniyet-i can ve mahfûziyet-i ırzve namus ve mal” prensibi gereğince ilan çıkarılanilk kanunlardan biri 3 Mayıs 1840/1 Rebiülevvel1256 tarihli Kanun-ı Ceza’dır. Bu kanun klasikOsmanlı kanunnamelerine benzemektedir; küllibir kanun (code) olmayıp yalnız bazı suçlarıdüzenler. 1851/1267 tarihli Kanun-ı Cedid iseönceki kanunun eksikliklerini gidermek maksadıyladüzenlenmesine rağmen, yine bazı suçlarla sınırlıkalmıştır. 1858/1274 tarihli Ceza Kanunname-iHümayun’u ise 1810 Fransız Ceza Kanunu’ndan(Code Pénal de 1810) tercüme edilerek bazıdeğişikliklerle birlikte uyarlanmıştır. Tez, dahaönceki iki kanun yürürlüğe girdiğinde henüzNizamiye Mahkemeleri kurulmadığı ve bu kanunlarŞer‘iye Mahkemeleri’nin yetki sınırları içerisindebulunmadığı için bu üçüncü kanun üzerineşekillenmektedir. Tanzimat dönemi adlî teşkilatınınkarışık yapısına da değinen Akgündüz’ün kaynaklarıise daha çok arşivden; Meclis-i Vala, Divan-ıAhkâm-ı Adliyye iradeleri. Bu iradelerin yekûnunutemyiz teşkil etmekle birlikte Tanzimat sonrası idamkararlarının kanunen Padişahın onayına sunulmasımecburi olduğu için bütün idam kararları da buiradelerde bulunabilmektedir. Yine, Adliye Nezaretitarafından neşredilen, içinde örnek mahkemekararlarının bulunduğu Ceride-i Mehâkim’denörneklere çokça rastlıyoruz tezde.Beş bölümden oluşan tezinin ilk bölümünüTanzimat öncesi Osmanlı ceza hukukunaayıran yazar, ikinci bölümde Tanzimat dönemiceza hukukunun kaynakları ve adliye teşkilatıhakkında genel bir çerçeve sunarak döneminadlî yapısını anlamayı kolaylaştırıyor. Tezin asılkonusunu inceleyen üçüncü bölümde ise maddîhukuk açısından suç ve cezaların incelenmesibaşlığı altında konuyu tekrar sınırlamak adınabazı temel suçlar seçilerek, bu suçların İslâmhukukundaki konumu, Tanzimat öncesi durum,kanunlardaki ilgili hükümler ve uygulamayadair örnekler yer alıyor. Bazı temel suçlarıntercih edilmesinin zorunluluğuna değinenaraştırmacı 1858 kanununda hadlerin vekısasların düzenlenmediğini hatırlatıyor. 1840kanununda kısaslara atıf varken, 1851 kanunubazı had suçlarını (kazf, şürb) düzenliyor. CezaKanunname-i Hümayunu’nda hadler ve kısaslardüzenlenmeyip, bu kanunun İslâm hukukundaulu’l-emre tanınan tazir koyma yetkisine bağlıkalınarak çıkarıldığının belirtilmesini Akgündüzmanidar buluyor. Zira bu meşrulaştırmadayanağına göre had ve kısaslar zımnen ilgaedilmiştir. Mesela 1858 kanununda zina suçuhadlerden ayrık bir şekilde şarta bağlanmıştır.Bir had suçu olarak irtidat ise kanundadüzenlenmemekte, ancak iradelerden anlaşıldığıkadarıyla, istisnalar bulunmakla birlikte,bu fiil için idam cezasının uygulanmadığıgörülmektedir.Tanzimat sonrası ceza hukuku uygulamasınıdeğerlendirdiği dördüncü bölümde ise yazarkanunların büyük çaplı eleştiriye maruzkalmadığının altını çiziyor. Araştırmacıyagöre, Darülfünun Hukuk muallimlerindenKirkor Zöhrab’ın nitelikli tenkitleri,Beyânu’l-Hak (1908) dergisinde bir dizimakaleyle ceza kanununa eleştirilergetiren İbn Hâzim Ferid’in kanununtatbikatçılarından şikayet etmesiönemli bir yöne işaret etmektedir.Buna karşın, halktan alınantepki ve ulemanın eleştirilerinedair elimizde yeterli bir

ilgi bulunmamaktadır. Cevdet Paşa’nın1858 kanununu hazırlayan komisyondayer almasına rağmen Mecelle konusundakihassasiyetini burada göstermemesi, bukanunların bölgede uygulanmaması isteğinedair bazı Arap eyaletlerinden gelen belgeler dekonuyla ilgili dikkat çekeci hususlardır. Diğertaraftan, genel olarak 1858 kanunu, bazı tadilve zeyllerle birlikte, 1926 tarihli ceza kanununakadar uygulanmıştır. Son olarak modernaraştırmacıların konuyla ilgili tespitlerinebakıldığında, kanunname geleneği ve bukanunları, laiklik hareketleri olarak okumatemayülü göze çarpıyor. Bu yaklaşım, döneminmeşrulaştırma endişesini doğru anlayabilmeimkânını ortadan kaldırıyor.Hezarfen Hüseyin’inTarihinde Yeni Bir Roma,Bizans ve İstanbul Algısı5 Mart 2012Değerlendirme: Osman KocabaşCumhur BekarBoğaziçi Üniversitesi’nde Cumhur Bekar tarafından2011 yılında tamamlanan “A New Perceptionof Rome, Byzantine and Constantinople inHezarfen Hüseyin’s Universal History” başlıklımaster tezi, Osmanlı tarihçilerinin Roma veBizans tarihine bakışlarını ve bu konu üzerindenOsmanlı dönemi tarihçilerinin gözündeki farklıİstanbul perspektiflerini incelemektedir. Bir dünyaimparatorluğu kuran Osmanlı’nın kendisindenönceki benzerlerine (Roma ve Bizans) bakışınıyansıtan tez Osmanlı tarihçiliğinin genel şemasınıda çizerek Hezarfen Hüseyin’in tarihçilikteki yerive öneminden bahsetmekte, Osmanlı evrenseltarih yazımı ve sorunlarınaodaklanmaktadır. Bu noktadaBekar, Gelibolulu Mustafa Âligibi pek çok Osmanlı evrenseltarih yazarı hakkında yeterliçalışmaların bulunmadığınadikkat çekiyor. Bekar’agöre, bunun en temelsebebi, Türkiye’de Osmanlıtarihçileri üzerine yapılanaraştırmalar, bu tarihçilerinkendi yaşadıkları zamanve mekânla ilgili eserlerini dikkate alıp diğercoğrafya ve farklı zamanları anlatan eserlerini isegöz ardı etmeleridir. Bekar’ı tez konusu olarakHezarfen Hüseyin Efendi’yi seçmeye iten temelsaik de budur. Aynı zamanda Hezarfen, Osmanlıtarihçiliğinde Yunan ve Latin kaynaklarını kullananilk tarihçidir.Çerçevesi Hezarfen Hüseyin Efendi’nin,Tenkihu’t-tevarihi’l-müluk adlı eserinin Romave Bizans tarihiyle ilgili bölümlerinden hareketleoluşturulan tez üç kısımdan oluşur. Birinci kısımHezarfen’in yaşadığı ortam ve bu bağlamda 17.yüzyıl Osmanlı entelektüel camiasının genelgörünüşü, ikinci kısım Hezarfen’in eserindeRoma ve Bizans tarihine ilişkin yazdıklarınıtahlil etmektedir. Son bölüm ise FenerlilerinRoma ve Bizans tarihi araştırmalarındakiyerini ortaya koymaktadır.Tezinin ilk bölümünde Hezarfen’inyaşadığı dönemi tasvir edebilmek için17. yüzyıl Osmanlı entelektüel ortamınadeğinen Bekar burada, Osmanlı’daortaya çıkan yeni entelektüel tipiüzerinde durmaktadır. Bekar’agöre, XVII. yüzyılın bilimadamları,kendisinden öncekilere göre dahaevrensel bakış açısına sahiptirler.TürkiyeAraştırmalarıMerkeziTAM111

112TürkiyeAraştırmalarıMerkeziTAMEserlerinde Osmanlı coğrafyasını aşaraktüm dünya kültür, tarih ve coğrafyasına yervermektedirler. Kâtip Çelebi, Evliya Çelebi gibiâlimlerden mülhem Çelebiler çağı olarak daadlandırılan bu dönemin ilim adamlarının enayırıcı vasfı, pek çok ismin medreseden değilbürokrasiden gelmesidir. Köprülüler dönemindeilmiye alanında yapılan yenilikler ve önemliçalışmalar (örn. özel kütüphanelerin kurulmasıve Batı eserlerinden yapılan çeviriler) gerekdevlet sisteminde gerek imparatorluğun diğerunsurlarında yaşanan sıkıntılara yeni çözümlerarayan ve Avrupa ile ilişkilerin artmasıyla ilgialanları genişleyen bu entelektüel kitleye büyükkatkılar sağlamıştır.XVII. yüzyılın yeni entelektüel ortamındayetişen Hezarfen’in hayatına dair ise elimizdeyeterli bir bilgi yoktur. İstanbul’da okuyupdevlet kademelerinde çalıştığı, Fazıl AhmedPaşa himayesinde kaldığı ve sonra devletgörevinden ayrılarak kendisini ilmî çalışmayaadadığı bilinmektedir. Telhîsu’l-beyan adlımeşhur eseriyle tanınan Hezarfen, unvanındanda anlaşılacağı gibi birçok alanda kitaplaryazmış, İstanbul’a gelen pek çok oryantalist deeserlerinde Hezarfen Hüseyin’den bahsetmiştir.Bu tez çalışmasının temel kaynağı niteliğinihaiz Tenkihu’l-tevarihi’l-müluk da onun önemlieserlerindendir. Dokuz bölümden oluşan eserdiğer evrensel tarihçilerin aksine Hz. Âdem’dendeğil İran İmparatorluğu tarihinden başlar.Kronolojik bir sıra takip etmeyen eserin ilkbölümü Osmanlıları anlatır. Roma ve Bizans,Çin, Hindistan ve İslâm tarihini de içeren eserinson bölümünde coğrafyaya değinilir. Esere genelolarak bakıldığında bilhassa Roma ve Bizanstarihi özet bilgi niteliğindedir. Sadece önemligörülen mevzularda ayrıntıya girilmektedir.Bu sebeple Hezarfen’in hangi kaynaklardanyararlandığı hakkında bilgi sahibi olmak zordur.Bu eser 1670-1673 arasında yazılmış ve IV.Mehmed’e sunulmuştur.Tezin ikinci bölümünün odaklandığı Romatarihine Truva Savaşı’nı anlatarak başlayanHezarfen, burada, meşhur at efsanesine yervermemektedir. Bekar’a göre, Hezarfen’ineserine Truva’yı anlatarak başlaması Truva,Roma ve İstanbul üçgenini oluşturmak içindir.Bu, Fatih dönemi tarihçilerinin savunduğu birideolojidir ki İstanbul’un fethini düşünsel olarakdesteklemek amacıyla ortaya atılmıştır. Şöyle ki,esere göre Roma şehri Truva Savaşı’ndan kaçanYunanlılar tarafından kurulur. Roma tarihinianlattıktan sonra on yedi Yunan felsefecisinianlatır ve akabinde Konstantin’in hayatınıayrıntılı şekilde incelenir. Konstatin ve şehrinkuruluşunun bu kadar incelenmesinin sebebiFatih’in İstanbul’u fethetmesine karşı çıkan vebu fethi; İstanbul’un bir putperest tarafındankurulduğu, Tanrı tarafından lanetlendiği ve busebeple uğursuz olduğu, eğer kudsiyeti olsaydıdaha önceki Müslüman liderler tarafındanfethedileceği gibi gerekçelerle önemsizgören kitlelere karşı Fatih’in oluşturduğuantitezdir. İstanbul’un lanetli olduğunu iddiaedenler, Yanko b. Medyan adlı, tamamenTürk tarihçilerinin uydurduğu putperestbir kurucudan bahseder. Yazıcıoğlu gibitarihçilerin eserlerinde de bahsedilen buvakalar efsanelerle süslenerek anlatılmıştır.Fatih, bu iddialara cevap niteliğindeBizans tarihçilerinin eserlerini çevirtir.Saray tarihçileri de fethe karşı olangörüşün çürütülmesi yönünde çabasarf ederler. Ancak onların da ortayaatılan bu efsanelerden etkilendiğigörülmektedir.Hezarfen bu hususta diğerlerindenfarklı bir yaklaşım ortayakoyar; Konstantin’i şehrin

kurucusu olarak görür. Konstantin’in hayathikâyesini anlatırken Hezarfen, bazı bölümlerigizleyerek veya değiştirerek adeta Konstantin’ihak dine inanan bir yönetici gibi gösterir. Buhikâyede Konstantin bir hastalığa tutulmuştur.Etrafındaki doktorlar bu hastalıktan kurtulmanıntek çaresinin çocuk kanlarından mürekkebbir banyo olduğunu söylerler. Konstantin’inemriyle çocuklar toplansa da hükümdarçocukların ağlamalarına dayanamaz ve hepsiniserbest bırakır. O sırada Aziz Silvestre gelir veKonstantin’in bu iyiliğinden ötürü onu imanadavet eder. Konstantin putları kırarak İsa’ya imaneder. Genel olarak bakıldığında Hezarfen, olayıİslâmî bir süzgeçten geçirmiştir. Ardından şehrinkuruluş hikâyesine değinen Hezarfen, bu olayıyine efsanelerle süslemiştir. Konstantin, bütünputların kırılmasını ve yakılmasını emreder ki buayrıntı İstanbul’un kurucusuna putperest diyentarihçilere cevap niteliğindedir. Çemberlitaşhikâyesinden de bahseden Hezarfen, Konstantindöneminin en önemli olayı olan İznik Konsülü’neeserinde yer vermez; çünkü bu olay Hezarfen’inoluşturduğu çerçeveye uymamaktadır. Hezarfen,Ayasofya’nın kurulmasından ve Bizans tarihininönemli hadiselerinden biri olan Leon ve onunortaya çıkardığı ikonakırıcılıktan bahseder.Buraya kadar Hezarfen, bu şehrin kurucusuhakkında yapılan olumsuz imajı kırmaktadır.Daha sonra Hezarfen’in eserini oluştururkenkendilerinden çokça yararlandığı Fenerlilerüzerinde durur. Devlet kademelerinde hizmeteden Fenerliler, kendi soylarının Bizans’adayandığını düşünürler ve bir üst imparatorlukkimliği oluşturan Osmanlı’yı desteklerler. Bu,Osmanlı tarihçilerinin Bizans kaynaklarınaulaşmasında Fenerlilerin önemli rolüne işaretetmektedir.Tekirdağ veYöresindeŞehirleşmeninTarihi Süreci(XVI.-XVII.Yüzyıllar)2 Nisan 2012Değerlendirme: Esra EvsenTürkiyeAraştırmalarıMerkeziTAMHacer Ateşİstanbul Üniversitesi’nde tamamladığı “KuzeyMarmara Sahilleri Ard Alanında ŞehirleşmeninTarihi Süreci: XVI.-XVII. yüzyıllarda Tekirdağ veYöresi” başlıklı doktora tezini bizlerle paylaşanHacer Ateş, sunumunda çalışmasının anamalzemeleri olan tahrir defterleri ve kadı sicilleriçerçevesinde XVI. ve XVII. yüzyıllarda Tekirdağve yöresinde şehirleşme sürecini anlattı. Ateş’egöre, 1980’lerden sonra şehir tarihleri çok revaçtaçalışmalar haline gelmiş ve bu çalışmalar sayesindeimparatorluğun geneli ve taşrası hakkında genişbilgiler elde edilmiştir. Bu tür çalışmalaraöncülük eden önemli eserlerin başında ÖmerLütfi Barkan’ın tahrir defteri incelemelerigelmektedir. Ayrıca bu defterlerin nasılinceleneceği ve bunlarda mevcut verilerinnasıl değerlendirileceği ile ilgili çalışmalarınetkisiyle aynı dönemde kaza ve sancakçalışmaları da artmıştır.Tekirdağ, Rumeli’nin fethindensonra ilk Osmanlı yerleşimi olmasıhasebiyle büyük önem kazanan birliman kasabasıdır. Antik dönemde,Romalılar ve Bizanslılarda olduğu113

114TürkiyeAraştırmalarıMerkeziTAMgibi, Osmanlı döneminde de bölge ticaretindemühim bir yer edinmiştir. Bölgeyle ilgili en eskitahrir kaynakları 1486 tarihlidir. Bu defterdeşehrin merkezi ile ilgili bilgi bulunmamakta, dahaçok kırsal alanla ilgili bilgiler yer almaktadır. Ateş,çalışmasının ilk bölümünde kazanın ana yerleşimmerkezi olup kırsal alandan farklı bir görünümarzeden kasabalar üzerinde durmaktadır. Ateş’intezi, sunumunda da değindiği üzere, Tekirdağ veyöresindeki şehirleşmeye dair şu tespitleri ortayakoymaktadır:Tekirdağ kazasında şehir özelliği gösteren üçana yerleşim yeri bulunmaktadır. Tekirdağkazasının merkezi olduğu ve limanı bulunduğuiçin Rodoscuk, kazanın en önemli yerleşimalanlarından biridir. Kazanın kadısı da bubölgede ikamet etmektedir. Bugün Barbarosdiye bilinen ikinci yer Banados, XVI. yüzyılakadar herhangi bir Müslüman yerleşkesinesahip olmamış bir kasabadır. Burada beş altıcivarında gayrimüslim mahalle mevcuttur.Fetihten sonra bölgenin bütün Rumları,Rodoscuk ve Banados civarında toplanmıştır.Üçüncü yer ise Osmanlı döneminde İnepazarıdiye adlandırılan İnecik’tir. İlk zamanlar antikdönem yerleşimlerinin bir devamı niteliğindeyapılanmış bir kasaba görünümünde olduğusöylense de 1960’ta yapılan çalışmalarbu bölgede antik dönem yerleşmelerininbulunmadığını göstermiştir. Tahrir defterlerinegöre bu bölge 1480’lerden sonra pazar yerininkurulması ve onun etrafına cami, kervansaray,han gibi yapıların ilavesiyle klasik bir Osmanlıkasabası görünümü kazanmıştır.Bu ana yerleşimler arasında Rodoscuk, ticarîaktiviteleri, şehirleşme özellikleri, fizikselyapılarının çokluğu, mahalle sayısının fazlalığı,iskelenin burada olması ve kazanın yargı merkeziolması gibi sebeplerle önemli bir kasabadır.Rodoscuk’a ait bilgiler ilk defa 1515 yılınaait bir defterde görülmektedir. Bu defterlerincelendiğinde ilk Müslüman yerleşmelerinfetih yönü olan şehrin batı tarafında ve sahildenuzak tepede kurulduğu görülmekte ve Türklerinburayı fethettiklerinde gayrimüslimlerle beraberyaşamayıp mahallelerini uzakta kurduklarıanlaşılmaktadır. İstanbul’un fethinden sonraşehrin gelişimi çok hızlanmış ve bu gelişme fizikîanlamda da şehre yansımıştır. XVI. yüzyılın ikinciyarısından itibaren şehrin batısında Müslümanmahallelerin sayısının arttığı görülmektedir.İskelenin aktivitesinden sonra büyük ticarîgelişmelerle zenginleşen yerli halk da şehrinfiziksel yapısına katkıda bulunmuştur. Ticarîaktiviteler sebebiyle Balkanlar’dan, Moratarafından Tekirdağ bölgesine geniş çapta göçlerolduğu görülmektedir. Ticaretle uğraşanlarınkurduğu mahallelerin sayısının artmasıyladaha önce parça parça şehir görüntüsü taşıyanşehir XVII. yüzyılda bir bütünlük arzetmeyebaşlamıştır. Şehrin güneyinde varoş olarakadlandırılan kısımda yeni Ermeni mahallelerkurulmuş, XVI. yüzyılda Celali İsyanlarındankaçan Ermeni gruplardan bazıları burayayerleşmiştir. Ermeniler dışında Tekirdağ’daRumlar ve Yahudiler mevcuttur. Bu gruplararasında sosyal çatışmaların yaşandığı daanlaşılmaktadır.Şehirde dikkat çeken diğer bir mekân XVI.yüzyılın ikinci yarısında merkez iskeleninalternatifi olarak kurulan Rüstem Paşaİskelesidir. Bu iskeleden daha çok ticarîemtia taşınmıştır. Rüstem Paşa İskelesiyakınlarında Balkanlar’dan devletiçin alınan ürünlerin toplandığı mirîmahzenler kurulmuş; ayrıca imaretler,cami, kervansaray, hanlar gibi yapılarda yapılmıştır. Balkanlar’dan gelenürünler Rodoscuk’ta toplanarakİstanbul’a, Bursa’ya veyaAnadolu’ya geçirilmektedir.Mısır tarafından gelenticaret güzergahı da buradasonlanmaktadır. Burada

Venedik, Ceneviz gibi yabancı milletlerin ticarîtemsilcileri bulunmaktadır.Şehir büyük göç almaya başlayıp şehirdekievler bu nüfusu barındırmakta yetersiz kalıncaRodoscuk ileri gelenleri tarafından, gelirleri kendivakıflarından sağlanmak üzere büyük odalarkurulmuştur. Şehir halkı oldukça gelişmiş birekonomik düzeye sahip olduğu gibi hanımları davakıf idarelerinde ve dükkan sahibi olarak sıkçagörmek mümkündür. Rodoscuk İstanbul’unfethinden sonra Fatih evkafına dâhil edilmiştir.Buradaki değirmenlerin, bağların ve çeşitli vakıfişletmelerinin gelirleri Fatih evkafına aittir.16. yüzyıl ortalarında Arnavutluk’tan, Mora’dan,Batı Anadolu’dan çeşitli gruplar Osmanlıyönetimine Tekirdağ tarafına gelip yerleşmekistediklerini yazmışlar, kendilerine izin verilince deyeni gayrimüslim köyler kurmuşlardır. Bu köylerbölge sarp olduğu için “derbentçi köyler” diyeadlandırılarak çeşitli vergilerden muaf tutulmuştur.Fetih esnasında 9 mahallesi bulunan Tekirdağ XVII.yüzyılda 22’si Müslüman, ikisi Ermeni ve altısıRum mahallesi olmak üzere 30 mahallesiyle şehirgörünümünde bir yer haline gelmiştir.TAM Bir Kitap Bir YazarZaman İçinde Bediüzzaman6 Şubat 2012Değerlendirme: Seda KaravuşYusuf Kenan BeysülenCemalettin CanlıZaman İçinde Bediüzzaman (İletişim, 2010),geçmişin ve bugünün Türkiye’sinde önemlibir yere sahip Bediüzzaman hakkında yenibir okuma ve perspektifle bugüne değinyazılan ve anlatılanların pek çoğundan farklıbir Bediüzzaman profiliçıkartıyor karşımıza. Kitabınyazarları (CemalettinCanlı, Yusuf KenanBeysülen) Bediüzzaman’ıkerâmet-velâyet meseleleriüzerinden değil belli birtarihsellik ve sosyallikiçinde konumlandırarakdeğerlendirdiklerini iddiaetmektedir.Yazarların bu yaklaşımlarıkaynak seçimlerini de belirliyor. Bediüzzamanile ilgili mevcut birçok bilgiyi mercek altınaalan yazarların kaynakları, rivayet nevindenbilgileri de tamamen göz ardı etmemekle birlikte,Bediüzzaman’ın kendi yazdıkları, onu doğrudantanıyan bilen insanlar –talebeleri– ile yapılangörüşmeler ve yazılı belgelerden müteşekkil.Yine Bediüzzaman ile ilgili literatürde AbdülkadirBadıllı’nın Mufassal Tarihçe-i Hayat adlı kitabı,Şükran Vahide’nin çalışmaları ve Şerif Mardin’inBediüzzaman Said Nursi Olayı isimli eseriöne çıkmaktadır. Yazarlara göre, bu eserlerinpek çoğunun temel problemi Bediüzzaman’ıtarih dışı bir karakter olarak tasvir etmeleridir.Kitabın yazarlarından Beysülen’in Bediüzzamanliteratürüne dair dikkat çektiği hususlardanbiri de Bediüzzaman sonrasında yazılanların,anlatılanların çok duygusal olduğu ya dahiçbir temel dayanak olmaksızın reddetmetemayülü içermesidir.Kitabın ortaya çıkış serüveni, bir belgeselprojesini gerçekleştirme arzusuylabaşlıyor. Bediüzzaman kendi yazdıkları,yaşayan talebeleri, kendisinden sonraanlatılanlar, yazılanlar, temelleriniattığı Nur cemaatinin varlığı veetkisinin genişliği sebebiyleTürkiyeAraştırmalarıMerkeziTAM115

116TürkiyeAraştırmalarıMerkeziTAMbelgesele konu ediliyor. Aynı zamanda, bumalzeme fazlalığı, söz konusu çalışmanınbelgesel olmaktan da öte kitaplaşmasınazemin hazırlıyor. Netice itibariyle denilebilir ki,Bediüzzaman kimdi? Ne yaptı? Neden bu kadaretkinlik alanı yaygınlaştı? nevinden sorularınizini süren “bu çalışma her şeyden çokmerakın kovalanmasıdır” (s. 21). Bu minvaldetoplantının çerçevesi de Bediüzzaman’ınneden bu denli etkili bir düşünür olduğuve etkisinin niçin geniş bir kitlede karşılıkbulduğu, Cumhuriyet döneminde Said Nursitavrının özgünlüğü, II. Meşrutiyet dönemi vesonrasındaki faaliyetleri, II. Abdülhamid’eilişkin düşüncelerinin değişmesi ve sebepleri,eserleri, O’nun İslâmî yorumunun başarılı olupolmadığı soruları üzerinden şekillendi.Canlı’ya göre, Bediüzzaman’ın kişiliğininşekillenmesinde XIX. yüzyılın Kürdistanmedreselerinin dönüşümü, Kadirilik,Nakşibendilik ve bu cemaatin reaksiyonerkarakterinin etkisi rol oynar. Bu atmosfer içindeyetişen Bediüzzaman’ın geniş kitlelere yayılanetkisini açıklayabilmek için, II. Meşrutiyet ileHilafetin kaldırılmasına kadar geçen sürecebakmak ve Bediüzzaman’ı ihya geleneğiiçinde değerlendirmek gerekmektedir. BirMüslüman olarak döneminin koşullarındaİslâm toplumlarındaki sıkıntılara bizzatşahit olan Bediüzzaman İslâm’ın geçirdiğibu buhran döneminde çareyi İslâm’ı pozitifbilimlerle buluşturmak, yani bilebildiği,öğrenebildiği kadarıyla Kur’an ile mevcutbilimsel gelişmeler arasında bir uyum vereferans noktası oluşturmaya çalışmaktabulmuştur. Bediüzzaman’ın bu çabalarıİslâm’ı ihya etme gayretidir. Daha sonrakidönemde, özellikle Cumhuriyetin ilanı vesonrasında, Bediüzzaman’da bir dönüşümgözlenir: Önceki dönemlere göre bu dönemdedaha arkaplanda kalmayı tercih etmiştir.Bediüzzaman Cumhuriyet’i kuran kadrolarlaçatışmaya girmenin bir fayda getirmeyeceğinibizzat sürecin içine dâhil olarak görebilmiştir.Ankara’da iken meclisin dışında farklıdüşüncelerin tasfiye edildiğini, kültürelçeşitlilikten ziyade homojen bir yapınınoluşturulmaya çalışıldığını, Cumhuriyetikuranların ideallerinin bambaşka olduğunufark etmiştir. İşte bu fark ediş, Bediüzzaman’ı“imanı kurtarma derdi”ne düşürmüştür.Cumhuriyetin yer altına ittiği İslâmî unsurları,devletle doğrudan temasa geçmeksizin,farklı bir kanal yaratarak, kendi olanaklarıylavaretmeye çalışmıştır. Bediüzzaman’ınCumhuriyet dönemine ilişkin duruşuna dair“Reddetmiyoruz, kabul de etmiyoruz” şeklindekullandığı ifadesi onun nerede durmakistediğini özetler niteliktedir.Canlı, Risale-i Nur Külliyatı’nın Cumhuriyetinuyguladığı politikalara direnç oluşturan birözellik niteliği taşıdığı görüşündedir. Bukitabın oluşumunda özellikle Bediüzzaman’ınBarla yıllarında kendisine sorulan sorularaverdiği yanıtların biraraya getirilerek yazılmasıetkilidir. Canlı’ya göre, bu külliyat birplandan, projeden teşekkül etmemiş, bilakisbir bireyin inancı noktasında yaşayacağısıkıntıları, çelişkileri ortadan kaldırabilecekbir malzeme sunması açısından spontanegelişen bir durumu ortaya koymuştur.Ayrıca risalelerin sadeleştirilmesi meselesirisalelerin dünyevileştirilmesi anlamınagelmektedir. Neticede bu tarihsel zeminiçinde, Cumhuriyet dönemi politikalarıBediüzzaman’ın düşüncesinin başarılıolmasını beraberinde getirir. Diğertaraftan Bediüzzaman’ın İslâmîyorumu da devlet nezdinde makulgörülmüştür ki bu özelliği onunbu denli yayılmasının bir başkaveçhesini açıklar.

Fetih ve Kıyamet: 145319 Mart 2012Değerlendirme: Betül SezginFeridun EmecenFetih ve Kıyamet 1453 (Timaş, 2012): İlk kezgün yüzüne çıkarılan belgeler, savaş resimlerive haritalar ışığında İstanbul’un fethiniyeniden okumak…Prof. Dr. Feridun Emecen tarafından yayınahazırlanan kitap, bir çağı kapatıp, bir başkaçağı açan, sonraki yıllarda Osmanlı’yı Viyanakapılarına kadar götüren hedeflerin zemininihazırlayan İstanbul’un fethine tanıklıketmeye götürüyor bizi. Emecen, İstanbul’unfethini üç bölümde ele alıyor kitabında. Fetihile ilgili mevcut çalışmalardaki boşluklar,fethin izini yeniden sürdürüyor Emecen’e.Öncelikle “eğer fetih bu kadar önemliise, Osmanlı kaynaklarının bunu nedengeçiştirdiği” sorusunun ardına düşüyor. Bukonuda muhtelif cevapların bulunduğunudile getiren Emecen’e göre konunun siyasalve neticeleri itibari ile sosyal çerçevesiüzerinde durulmakla birlikte askerîyönü epey ihmal edilmiştir. Fethe dairbilgilerimiz de daha ziyade Bizans ve Latinkaynaklıdır. Batılı tarihçilerin, gözlemcilerin,din adamlarının kaleme aldıkları, bazengünlük olarak tutulmuş kronik sayılabilecekliteratürden... Osmanlı kaynaklarında ise bukonu 5-6 satırı geçmiyor.Zaman içerisinde fethe büyük bir ilginindoğduğunu görüyoruz. Bunun 1910’danitibaren başlayan bir arkaplanı var. Zira odönemde, iktidardaki partinin görüşleridoğrultusunda tarihi, hamasi bir görüş ilesunma eğilimi var. Bu, milli benliği ortayakoyabilecek biçimde ele alındığı için farklıhususlar ortaya çıkarıyor. Fetih de buhususların başında yer alıyor. Aynı olayı1953 senesinde farklı bir biçimde görüyoruz.500. yıl kutlamaları çerçevesinde fetihle ilgiliciddi teşebbüsler yapılır. Ama bu çalışmalaruzun soluklu olmamıştır. İstanbul ve fetihleilgili dergiler çıkarılmaya başlandıysa dabunlar 5-6 sayı ötesine geçememiştir ve sonrakesintiye uğramıştır. 2003 yılında da fethin550. yılı olması dolayısı ile birtakım hazırlıklaryapılır. Türk Tarih Kurumu’nun –Emecen’inde içinde bulunduğu– projesi Fatih’indefterlerinin yayınlanması ve tüm fetihdöneminin külliyat şeklinde toplanmasınıöngörse de uygulamaya konulmamıştır.Fethi ve Kıyamet, “ele aldığı konuya farklıbir çerçeveden bakma gayreti” Emecen’inifadesiyle… Fetih konusunun İslâmdünyasındaki yankısına dikkat çekenEmecen, kitabının ilk bölümünde bunoktaya ışık tutuyor ve böylece İstanbul’unHz. Peygamber’in övdüğü bir şehirolmasının yanında karanlık bir yüzünü deortaya koyuyor, fethi Ayasofya efsaneleriçerçevesinde ele alan yaklaşımlardanfarklı olarak. Bu, kitabın çerçevesini debelirliyor aynı zamanda. Burada ilk dikkatçekici husus, Hz. Peygamberin meşhurhadisinin, Osmanlı’nın meşhur üçfetihnamesinde yer almamasıdır.Ayet ve hadislere yer verilmesinerağmen meşhur hadisi göremiyoruzbu kaynaklarda. Hadis ve ayetlerTürkiyeAraştırmalarıMerkeziTAM117

118TürkiyeAraştırmalarıMerkeziTAMde sadece kıyametle ilgili. Emecen bubağlamda, niye bu hadisin fetihnamelerdeyer almadığını sorguluyor ve bunun siyasîsebepleri olabileceği, ancak ayet ve hadislerüzerinden düşünüldüğünde İstanbul’unfethinin kıyametle yakından ilişkilendirildiğisonucuna ulaşıyor. İstanbul’un fethi ilekıyametin kopacağı beklentisi var. Zira bunudestekleyen olaylar İstanbul’un fethindensonra görülmeye başlanıyor. Şehirde vebasalgını baş gösteriyor. II. Bayezid dönemindede devam eden kıyamet beklentisi sık sıkyaşanan zelzeleler ile körükleniyor. Hicri900 senesinde daha da ciddiyet kazananbu beklentiyi güçlendirecek sallantılarınİstanbul’da devam ettiğini kaynaklardanöğreniyoruz. Nihai kertede Emecen, odönemin halkının zihnindeki İstanbul’unlanetli bir şehir olduğu inancının efsanelericanlı tuttuğu çıkarımına ulaşıyor.Eserin ikinci bölümü, Fatih’in çocukluğu veyetişmesindeki temel faktörlere odaklanıyor.Fatih’i “Fatih” yapan faktörler bunlar. Bubölümün üzerinde durduğu konulardan biri12-14 yaşlarındaki bir şehzadenin rekabetiçerisindeki saltanatı. “Bu yaşlardaki bir sultanacaba ne yapabilirdi?” sorusunun izini sürenEmecen, küçük yaşında babasına ciddi birşekilde direnen, Çandarlı ve ekibi ile hareketeden genç sultanın siyasetini Varna Savaşı gibidönemin önemli olayları ve Halil İnalcık’ınFatih Devri Üzerine Tetkikler ve Vesikaları’ndaortaya koyduğu siyasî gerilime daha farklı nasılyaklaşılabileceği üzerinden değerlendiriyor.Bu konuda yazarın imdadına Zaifi’ninOsmanlı’nın fetihle ilgili askerî ve siyasîgerilime dair bilgiler içeren Gazavatnâme’siyetişiyor.Kitabın son kısmı askerî meseleler üzerineeğiliyor: Fetih için yapılan hazırlıklar,büyük topun fonksiyonu vs. Büyük topun,tarihî surları yıkması konusundaki farklıyaklaşımları mercek altına alan Emecen’egöre, surlar çok kuvvetli ve yıkılması zorolmakla birlikte büyük topun çok önemli birfonksiyon icra ettiğini söylemek mümkündeğildir. Zira elimizde topun birkaç defa arızayaptığına ve çatladığına dair belgeler vardır.Bunun yanı sıra ilk defa batarya tipli dokuzkademeli toplar da kullanılmıştır. Emecenburada kendisinin Bizans kaynaklarındantespit ettiği bir noktaya daha dikkat çekiyor:Söz konusu kaynaklar, çöken bazı burçlarınyıkılmasında lağımcıların etkisindenbahseder. Bu, fetihle ilgili değinilenyeniliklerden biridir.Son olarak, kılıçla alınan bir şehrin tasarrufuönemli olduğu için Sultan Mehmed’inİstanbul’u kılıç gücü ile almaya ehemmiyetverdiğini vurguluyor Emecen. Kılıç ile şehrinalınması askerî ve siyasî olarak devlete dahafazla güç verecektir. Uzun bir dönem fethinkılıç gücü ile mi yoksa bağış yolu ile mialındığı tartışılmıştır. Bu konuya kitabındadeğinmemekle beraber konuyla ilgili farklıdönemlerde farklı yaklaşımlar sergilendiğini,konunun en son Kanuni döneminde yenidenortaya çıktığını dile getirdi sunumunda.Kanuni döneminde İstanbul’un fethinetanıklık eden kişilerin olup olmadığıaraştırılır ve biri 120 diğeri 130 yaşında ikiyeniçeriye ulaşılır. Yeniçerililer şehrin“kara tarafından kılıç gücü ile deniztarafından bağış yolu ile” fethedildiğinisöylerler. Bu hadise sonrası verilenfetva (Ebussuud’un fetvası) da fethinkaradan kılıç gücü ile alındığınıbildirir ve böylece yapılantartışmalara son verilir.

Türk Milliyetçiliği,Gayrimüslimler veEkonomik Dönüşüm14 Nisan 2012Değerlendirme: Mehmet Ali DoğanAyhan AktarTürkiye Araştırmaları Merkezi bünyesindeyeni bir özel toplantı serisine başlandı.Ayhan Aktar’ın misafir edildiği bu toplantıdizisinin ilk oturumunda kendisinin sondönem makalelerini biraraya getirdiği TürkMilliyetçiliği, Gayrimüslimler ve EkonomikDönüşüm (İletişim, Mayıs 2006) adlı kitabıüzerine tartışıldı. Ermeni tehciri, Türk-Yunannüfus mübadelesi, Şark Ticaret Yıllıkları,Niyazi Berkes’in Türkiye’de Çağdaşlaşmakitabı, İstanbul ve Bursa’da ekonomikfaaliyetler gibi temalar etrafındaki tartışmalar,kitap oturuma katılanlar tarafındanokunduğundan dolayı soru cevap şeklinde birsohbet havasında gerçekleşti.Toplantıdaki tartışma konularının ilki,Aktar’ın kitabının ilk bölümlerinde ele aldığıErmeni tehciriydi. Bu konuyu, Meclis-iMebusan zabıtları ile mukayeseli bir şekildeinceleyen Aktar, Ermeni tarihçileriningenelde Ermeni tehcirinde hayattakalanlarla değil ölenlerle, kurtaranlarla değilöldürenlerle ilgilenmek yönünde bir yaklaşımsergilediklerini vurgulamaktadır. Aktar’a göre,Ermeni tehciri ile alakalı üstümüze üstümüzegelen ve insanları siyah ya da beyaza iteniki tür anlatım vardır. Ancak meseleyisağlıklı bir şekilde değerlendirebilmek içingri alanlarda dolaşmak gerekmektedir. Bugri alan ise hikâyelerde mevcuttur; YüzbaşıSarkis Torosyan ve onun From Dardanellesto Palestine isimli anı kitabında olduğugibi: Torosyan Kayseri’de doğar, topçumektebinden mezun olur, üç aylık kursiçin Almanya’ya gider, dönüşünde I. DünyaSavaşı patlak verir, Çanakkale Boğazı’nıngirişindeki Ertuğrul tabyasına komutanyapılır, bir düşman gemisi batırır, EnverPaşa’dan takdir ve madalya alır. Ailesi tehciredilen Torosyan, Galiçya’dan sonra Suriye’yeyollanır, Halep’te bir kampta kızkardeşinibulur ve ondan anne ve babasının Islahiyeçıkışında kurşuna dizildiğini öğrenir,Şerif Hüseyin’in ordusuna katılır veOsmanlı ordusuna karşı savaşır. Böylece,Torosyan’ın adı Çanakkale Savaşı’nın resmitarihinden silinmiştir. 1915’te ne oldusorusu sansürlenmiş ve İttihat ve TerakkiCemiyeti diktatoryası yüzünden 1918’densonra, bilhassa İttihatçı karşıtları tarafından,konuşulmaya başlanmıştır.Peki, Ayhan Aktar’ı azınlık meselesiyleilgilenmeye sevk eden amil nedir? Kendisinibir çeşit “kader kurbanı” olarak niteleyenAktar, liseyi bitirdikten sonra BoğaziçiÜniversitesi’nde İşletme-İktisat’a başlar,ancak bu bölümde okumaktan pek hoşnutkalmaz. Şerif Mardin, Sosyal BilimlerBölümünü açtıktan sonra bu bölüme geçenAktar, hayatta tesadüflerin çok ve önemliolduğuna inanmaktadır: Kendisinin varlıkvergisini çalışması bir tesadüftür ve bu türkonulara azınlıklarla başlamak kendisiiçin ufuk açıcı bir etkiyi beraberindegetirmiştir. “Üstten ısıtmalı dizelmotorum. Bir konuya girişmem içinepey bir ısınmam lazım” diyenTürkiyeAraştırmalarıMerkeziTAM119

120TürkiyeAraştırmalarıMerkeziTAMAktar, Mavi Kitap ile alakalı makalesindeolduğu gibi bazen bir şeye sinirlendiğindeyazar; bazen de “gazetelerin ömrü 24 saat, buyazını genişlet de dergide basalım” şeklindekiarkadaş tekliflerini kıramayarak. Diğer taraftangelişme sosyolojisi ile uğraşan bir kişi olarakAktar’a, hatırat okumak cazip gelmektedir;zira hatıratlarda bütün sübjektivitesi ilebirlikte bir adam, bir hikâye anlatılmaktadır.Kitap, Niyazi Berkes ve Türkiye’deÇağdaşlaşma adlı kitabı üzerine yeni birokuma gayretini de içerir. “Ne olacak bumemleketin hali” tartışmaları içindeki1970’lerin Türkiye’sinde, hazır klişelerboldur, herkes kendinden aşırı emindir,soru sormayı yok eden bir ortam vardır, amaBoğaziçi Üniversitesi yine de kurtarılmışbir bölge gibidir Aktar’a göre. Bu yıllardaİngiltere’ye giden Aktar, orada Niyazi Berkesile tanışır. Onun ifadesiyle, “Türkiye 1938’ekadar altın çağını yaşamıştır ondan sonrada bozulma başlamıştır” fikrini her ne kadarpopüler yapan Attila İlhan ise de ilk telaffuzeden Niyazi Berkes’tir. “İngilizce yazmayabaşladığınızda yabancı okuyucuya göreyazarsınız” diyen Aktar, bütün anıların birotosansürden geçtiğini ve Berkes kadar,yaşadığı dönemi iyi analiz eden adamlarınsayısının çok az olduğunu savunmaktadır.Kitapta, dolayısıyla toplantıda ele alınanbir başka konu Türk-Yunan mübadelesiidi. Mübadele ile alakalı arşiv malzemesini,kamu yöneticisinin dikkatini çeken birolay olduğunda kayıt altına alınan, değilsealınmayan bir şey olarak açıklayan Aktar, BatıAnadolu’da yaşanan felaketin Yunanistansınırları içindeki Türkler üzerindeki büyüketkisine dikkat çeker. Kendisinin dilegetirdiği üzere, mübadele uzmanı bir tarihçiolmamakla beraber mübadele çalışmasındakravatlı siyah elbiseli birtakım adamların,bir masa etrafında oturup “ver Rumlarımı,al Müslümanlarını” şeklinde karikatürizeedilebilecek bir pazarlıkla insanlarıngıyaplarında karar vermelerinin mantığıylailgilenmektedir. Diğer bir ifadeyle, bir ağacıyerinden söküp başka bir yere atma hoyratlığıonun araştırma konusunu teşkil etmektedir vemübadele bunu anlaması için bir araçtır.Aktar, son olarak, tüketime karşı olanhocalarından Şark Ticaret Yıllıkları’ndaki cıvılcıvıl ortama, Lozan zabıtlarının Yunancayaçevrilmediğinden İTO’ya 1990’larda mezkuryıllıklarla ilgili sundukları projenin hikâyesinekadar daha pek çok konuda bol anekdotlaraktardı katılımcılara. Sohbet, Ayhan Aktar’ın“tartışma güzeldi, sorular güzeldi, bana bir çokşeyi tekrar düşündürdünüz” sözleriyle sona erdi.30 Ocak 2012Değerlendirme: Veysi TunçTAM Tarih OkumalarıOsmanlı Öncesi AnadoluKronikleri IIDânişmendnâme-SaltuknâmeTurgay Şafakİstanbul Medeniyet Üniversitesi Fars Dilive Edebiyatı Bölümü öğretim görevlisiDr. Turgay Şafak ile XI.-XII. yüzyıllarınAnadolu’sunda ortaya çıkan veAnadolu’nun fethi ve fatihlerini konuedinen Anadolu Türk destanlarındanDânişmendnâme, ağırlıklı olarak daSaltuknâme üzerine konuşuldu.Anadolu ve Balkanlar’ınİslâmlaşması sırasında ortayakonulan büyük mücadelelere

değinerek sunumuna başlayan Şafak’a göre,bu mücadeleler halkın psikolojisinde derinizler bırakır. Batılı güçlere karşı yüzyıllar boyusürdürülen savaşların, birtakım destanımsıanlatılar yaratması bu anlamda kaçınılmazdı.Bu olgunun büyük kahramanları, yenianlatıların da çıkış noktasıdır. Söz konusuanlatılardan Battalnâme, Dânişmendnâme veSaltuknâme bu dönemin öne çıkan eserleridir.Osmanlı öncesi Anadolu ve Balkanlar’ınİslâmlaşmasında önemli roller üstlenen BattalGazi, Danişmend Gazi ve Sarı Saltuk gibi halkarasında çokça tanınan ve sevilen kahramanlarhakkında yazılan az sayıdaki eser günümüzekadar ulaşmıştır. Bu eserlerden, Osmanlıöncesi Anadolu’nun sosyal, dinî ve ekonomikyapısı hakkında önemli bilgiler elde etmekmümkündür. XII.-XV. yüzyıllar arasında kalemealınan halk edebiyatına ait bu eserler, dahaçok, fetih ve gaza konularını içeren İslâmî Türkdestanlarıdır. Battalnâme ve Dânişmendnâme,Anadolu’nun fethini ve bu mücadeleninkahramanlarını anlatmakta, Saltuknâme isetasavvufî nitelikli menkıbeler içermektedir. Buyönüyle diğer iki eserden ayrılır.Sarı Saltuk, Anadolu ve Rumeli’nin fethiesnasında gazalara katılan, kahramanlığıve velayeti vesilesiyle, yaşarken efsanevî birşahsiyet haline gelen bir Türk kahramanıdır.Hayatı etrafında oluşan menkıbelerin diğergazi ve velilerin menkıbeleriyle iç içe geçmesive tarihî kaynaklarda onun hakkındakibilgilerin gerçek dışı ve çelişkili olmasınedeniyle hayatına dair gerçek bilgileri eldeetmek de son derece güçtür. Denilebilir ki,XIII. yüzyıl alperenlerinden Sarı Saltuk’undestanî şahsiyetiyle ilgili bilgiler çeşitlimenakıbnâmeler ve velayetnâmelerdebulunabilse de, bu konuda en önemli kaynak,hiç şüphesiz, Sarı Saltuk’un hayatını konualan Saltuknâme adlı eserdir. Sarı Saltuk’tansöz eden diğer kaynaklar ise İbn Battûta veEvliyâ Çelebi’nin seyahatnameleridir.Saltuknâme’nin yazarı Ebü’l-Hayr-ı Rûmî,Fatih Sultan Mehmed’in şehzadesi CemSultan’ın halk arasındaki sözlü menkıbelerinderlenmesi ve kitap haline getirilmesiisteği üzerine, Anadolu ve Rumeli’yi yediyıl boyunca adım adım dolaşarak, SarıSaltuk’un menkıbelerini derlemiş ve yazıyageçirmiştir. Hazırladığı eseri 1480 yılındaSultan’a sunmuştur. Saltuknâme tam metinolarak Şükrü Haluk Akalın tarafından latinizeedilmiş ve Kültür ve Turizm Bakanlığıtarafından üç cilt halinde yayımlanmıştır.Eserin birinci cildinde Sarı Saltuk’un çocuklukdönemi anlatılmaktadır. Saltuknâme’yegöre Sarı Saltuk’un asıl adı Şerif Hızır’dır.Şerif Hızır üç yaşındayken babası SeyyidHasan vefat eder. Şerif’in yetiştirilmesi işiniSeravil adındaki bir lala üstlenir. Kısa süredeata binmeyi, ok atmayı, kılıç kullanmayıöğrenen Şerif Hızır, Türk destanlarındakialp tipinin önemli bir örneğini teşkil eder.Şerif Hızır’a Saltuk adını, savaşta yendiğiAlyon adlı bir düşmanı vermiştir. Saltuk da,Müslüman olan Alyon’a İlyas adını verir.Eserin ikinci cildinde Sarı Saltuk’un çeşitliülkelere (Türkistan, Frenk diyarı, Cezayirvb.) gerçekleştirdiği seferler ayrıntısıylakonu edilmektedir. Yine bu ciltte yer alanbir menkıbede, Türkistan’dan gelipAnadolu ve Rumeli’ye yerleşerek, bubölgelerin İslâmlaşmasında önemli roloynayan gazi-dervişlerin faaliyetleri,kerametleri anlatılmaktadır.Üçüncü ciltteki menkıbeler ise SarıTürkiyeAraştırmalarıMerkeziTAM121

122TürkiyeAraştırmalarıMerkeziTAMSaltuk’un birçok farklı bölgede (Mağrib,Arabistan, Edirne) gerçekleştirdiği savaşlarıkonu almaktadır. Eserin “kıssa-ı gaza vevefat” başlığını taşıyan bölümünde ise SarıSaltuk’un şehadeti anlatılmaktadır.Menkıbeler araştırmacılar tarafındankonularına göre üç grupta incelenmektedir;ilk grupta tarihî olaylar, ikinci grupta efsanevîdiyarlarda geçen savaşlar, üçüncü gruptaise Hindistan, Habeşistan, Arabistan gibidiyarlarda geçen savaşlar ve kerametlerbulunmaktadır. Son gruptaki menkıbelergerçek mekânlarda gerçekleşmesine rağmenbu menkıbelere de masal üslûbu hâkimdir.Eserde anlatılan olaylar genel olarak XIII.yüzyılda geçmektedir ve bu olaylar iki türmekânda gerçekleşmektedir. İlk mekân türüAnadolu, Rumeli, Arabistan, Kırım, Mısır,Hindistan gibi gerçek mekânları içerir.Sıralanan yer adları göz önüne alındığında,Saltuknâme’nin sadece Anadolu-Türk destanıolmadığı, dönemin Türk dünyasını kapsadığıgörülür. İkinci gruptaki yer adları ise Kaf Dağı,Cinnistan gibi masal ve efsane ülkeleridir.Saltuknâme’de Sarı Saltuk farklı kimliklerlekarşımıza çıkmaktadır: Bazen savaşçı, bazenkeramet gösteren bir veli, bazen Kaf Dağı’nagiden, cadılarla ve devlerle savaşan bir masalkahramanı, bazen de Osman Gazi, NasreddinHoca, Karaca Ahmed, Mevlana gibi şahıslarınyanında bulunan tarihî bir kişilik. Sarı Saltuk’unolağan üstü güçleri Saltuknâme’de mübalağalıbir şekilde anlatılmaktadır. O bir destankahramanında bulunması gereken bütünözelliklere sahiptir. Kahramanlığı, merhameti,bilgisi, inancı, fedakârlığı, kerametleri ilealperen tipinin önemli bir örneğini teşkiletmektedir. Sarı Saltuk’un mücadele ettiğidüşmanları ise kâfirler, zalimler, cadılar, devler,canavarlar ve kötü cinlerdir.27 Şubat 2012Değerlendirme: Mustafa ÖztürkOsmanlı Öncesi AnadoluKronikleri IIIRahatu’s-SudurAyetu’s-SürurHarun Yılmaz1957 yılında Farsça aslından TürkçeyeTarih Kurumu öncülüğünde Ahmed Ateştarafından kazandırılan iki ciltten müteşekkilRâvendî’nin Selçuklu hanedanını anlatanRahatu’s-sudûr ayetu’s-sürûr adlı eseriMarmara Üniversitesi’nden Harun Yılmaz’ınsunumu ile tartışıldı.Yılmaz, öncelikle Râvendî hakkındadinleyicileri bilgilendirdi. Müellif, ulemaailesine mensup biri… Büyük Selçuklular’ındağılma sürecinde yaşamış ve hanedanınIrak kolundan Tuğrul’un gözde nedimleriarasında bulunmuş. Râvendî eğitiminidayısından almış. Yılmaz, yazarın bukonuya sıklıkla değindiğine dikkat çekiyor.Ayrıca dayılarının güzel yazı yazma sanatınısultana ve saray çevresine öğretmelerininRâvendî’nin sarayda kalmasında etkili birvesile olabileceği kanaatinde.Saray çevresinde vakit geçirmesi birçokâlimle irtibat kurmasına yol açıyor. SultanTuğrul’un elçilik görevlerinde bulunuyorve 1189 yılında ülkede çıkan siyasîkarışıklıklar sonrasında sarayla irtibatıkesiliyor. Râvendî bu olaylardansonra zengin bir ailenin himayesinegiriyor. Harzemşahlar’ın bölgeyehakimiyetinden sonra uzleteçekilen yazar, Konya’daKeyhüsrev’in yanına gelene

kadar sarayla irtibat kuramıyor. 1203 yılındansonra da eserini yazmaya başlıyor. Yılmaz’agöre, Âl-i Selçuk ve Keyhüsrev’e ithafedilen eserin iki farklı yazılış amacı olabilir.Bunlardan ilki –yazarın kitapta beyan ettiğigibi– öldükten sonra arkada kalıcı bir eserbırakma endişesidir. Satır aralarından okunanikinci amaç ise, hayatta maddî-manevîkazancının tamamını Selçuklular’dan eldeeden birinin, geçmişte yaşadığı izzet ve ikramıtekrar geri kazanma isteğidir. Eser üslup vemetot açısından şiirler ve darbımesellerledili ağırlaşan muhtasar bir üsluba ve düzenlibir yapıya sahip. Yazar, sultanları anlatmayabaşlamadan önce onların doğum tarihleriniveriyor. Daha sonra kaç yıl hükümdarlıkyaptıklarını, vezirlerinin ve hâciplerinin kimlerolduğunu aktarıyor. Bu bilgilerin ardındanRâvendî, sultanların fiziksel özelliklerinden,kişiliklerinden ve ahlâklarından bahsediyor.Öte taraftan, müellifin sarayda bulunması veSelçuklu Sultanı Tuğrul’a yakın olmasındandolayı kitabın kaynak değeri oldukça yüksek.Irak Selçukluları’nın 1194’teki yıkılışınıanlatarak son bulan eserin muhtevasınabakıldığında siyasetnâme ve nasihatnâmeliteratürü açısından dikkate değer bilgilerkarşımıza çıkıyor. Eser kendisinden önceyazılanlardan istifade ettiği gibi, Tevârih-iÂl-i Selçuk gibi sonraki dönem kitaplarada kaynaklık ediyor. Muhteva açısındandikkate değer bir diğer nokta, özellikle İslâmsiyaset düşüncesi çalışmalarında önplanaçıkan bazı lakapların ve unvanların kitabıntarih kısmında zikrediliyor olmasıdır. Eser,Âl-i Selçuk hakkındaki değerlendirmeleri,savaş sanatı ve tekniği hakkındaki görüşleri,satranç, ok atmak, güzel yazı yazmak, sultanınordusuna nasıl davranması gerektiği, onlarınavları, eğlenceleri ve içki gibi bahisleri deiçinde barındırıyor. Ayrıca her bir bölümün vekitabın sonunda yazar, Keyhüsrev’in öncekisultanların hayatlarından ve yaptıklarındanneleri kendisine ders olarak alması gerektiğinede değiniyor.Yılmaz eseri, hayatta kazandığı her şeyiSelçuklular’a borçlu olan bir adamın,yani Râvendî’nin eski günlerine dönmearzusunun bir sonucu olarak değerlendiriyor.Bununla birlikte, kitabın orijinalitesinindiğer siyasetnâme ve nasihatnâme türündekieserlerle karşılaştırmalı bir çalışmayla ortayakonabileceğinin de altını çiziyor.26 Mart 2012Değerlendirme: Cumhur BekarTürkiyeAraştırmalarıMerkeziTAMOsmanlı Öncesi AnadoluKronikleri IVel-Evâmirü’l-Alâiyyefi’l-Umûri’l-AlâiyyeSara Nur YıldızAlman Orient Enstitüsünden Sara NurYıldız’ın sunumuyla tartışılan İbn Bîbî’nin el-Evamirü’l-Alaiyye fi’l-Umuri’l-Alaiyye isimlieseri, Yıldız’ın akademik çalışmalarına dayön vermiş. Yıldız, Chicago Üniversitesi’ndeerken Osmanlı ve Karamanlı Beyliğidönemi üzerine çalışmayı düşünürken,İbn Bîbî’nin eserini okuduktan sonra,karar değiştirip, eserin de konusuolan Moğol dönemi Anadolu’sunayöneliyor ve yaklaşık on yıldan buyana bu konu üzerine çalışıyor.123

124TürkiyeAraştırmalarıMerkeziTAMXIII. yüzyıl Anadolu tarihinin en önemli veen kapsamlı kaynağı olmasına rağmen çokaz çalışılan İbn Bîbî’nin bu eserinin yalnızcaSelçuklu tarihini anlatmak maksadıylayazılmadığını belirten Yıldız, bu bağlamdaeserin kaleme alındığı yıl olan 1277 yılındasona eren büyük Türkmen isyanınınönemine dikkat çekti. Zira bu eser, o yılKonya’ya gelen Bağdat Valisi Cüveyni’ninTürkmen isyanının nedenlerini ve dahaönemlisi bu karmaşık coğrafyayı nasıl iyiyönetebileceğini öğrenmek istemesi üzerineyazılır. Dolayısıyla bu durum, eserin içeriğinide belirler. Eserin asıl dinleyici kitlesi,Cüveyni ile beraber Moğol bürokrasisidir.Bu nedenle Moğol ve İlhanlı tarihi iyibilinmeden eserin doğru anlaşılabilmesi demümkün değildir. Bu noktada önemli birdiğer husus, İbn Bîbî ile Cüveyni arasındakigeçmişe dayanan ilişkidir. Burada Bîbî’ninailesine odaklanan Yıldız, Bîbî’nin annesininHarzemşahlar sarayında müneccim olarakgörev yaptığını, yine burada bürokrasidegörev yapan Cüveyni’nin ailesiyle bu vesileile tanıştıklarını ve bu ilişkilerin Moğol istilasısonrası da devam ettiğini ifade ediyor. Bir deönemli bir tespiti var Yıldız’ın: Moğol istilasısonrası, İranlı bürokratlar başka devletleraltında çalışmaya devam eder. Bu süreklilikönemli bir unsurdur.İbn Bîbî’nin eserinin en önemli yanının onunretoriği olduğunu söyleyen Yıldız’a göre, buretoriğin temelinde, Cüveyni’yi haklı çıkarmave onu savunma niyeti yatar. Bu bağlamda,Moğolların Bağdat’ı ele geçirdikten sonraCüveyni’nin Bağdat valisi olarak atandığını,Abbasi halifesinin yokluğunda önemlibir görev üstlendiğini ve Cüveyni’ninkendisini bir Moğol valisi olarak değil,Abbasi halifesinin varisi olarak gördüğünümüşahede ediyoruz. Ve nihayetinde,Moğollardaki Budist yanlıları iktidarda güçkazandıktan sonra, Cüveyniler tasfiye edilir.İbn Bîbî’nin eseri ise, Cüveyni’yi savunarak,onun asıl amacının İslâm dünyasını PaganMoğollardan korumak olduğunu anlatır.Bu noktada, İbn Bîbî’nin eserinin Abbasihalifeliği sonrası oluşan yeni siyasî ortamdayazıldığını unutmamak gerekir.Eser, I. Keyhüsrev (1192-1196) ile başlarve Selçuklu sultanlığının en güçlü dönemisayılacak Alaeddin Keykubad (1220-1236)dönemine özel bir önem atfeder. Eserinönemli bir kısmı bu döneme ayrılmıştır.Karışıklık dönemini ve Kösedağ Savaşını daanlatan İbn Bîbî, Moğollar ve Anadolu’dakiyönetimlerin nasıl kurulduğu hakkında çokaz bilgi vermektedir. Eserin sonunda iseII. Mesud’un Karadeniz’den Azerbaycan’agelip İlhan Ahmed tarafından sultanlığagetirildiğinden bahsedilmektedir. İbn Bîbî,ihanetle suçlanan ve Moğolların gözünde kötübir figür olan II. Mesud’un babası II. İzzettinKeykavus’u temize çıkarmaya ve Keykavus’unhatasından pişmanlık duyduğunu söyleyerekII. Mesud’un Moğol yönetimi karşısındadurumunu güçlendirmeye çalışmıştır. Eser,İbn Bîbî’nin patronajlığını yapan Cüveyni’ninövülmesiyle biter. Burada bir kez daha bueserin asıl hitap ettiği kesimin, Moğol yöneticibürokrasisi olduğunu hatırlatan Yıldız’agöre, bu nedenle, eserin Moğol bölümlerigöz ardı edilebilir. Bununla birlikte, İbnBîbî’nin eseri Moğol dönemi Anadolu’suiçin vazgeçilmez bir kaynaktır. Eserdekibilgiler, nümizmatik, sanat tarihî vearkeolojik çalışmalarla desteklenerekhakkında çok az yazılı kaynağınbulunduğu bu dönem daha iyiaydınlanabilir.

TAM SohbetYerel Tarihçilerle Buluşuyoruz VIIIBir Ömür Kastamonu Tarihi12 Mart 2012Değerlendirme: Fatih TığlıLütfü SeymenTAM Sohbet programları çerçevesindedüzenlenen “Yerel Tarihçilerle Buluşuyoruz”serisinde Edirne, Trabzon, Bursa, Konya,Afyon ve tekrar Edirne derken nihayet sıraKastamonu’ya geldi. Kastamonu/Cideliaraştırmacı, sahhaf, yayıncı ve “Üsküdar’aKadar” Kastamonu adlı kitabın editörü –kitap muhiblerince Sakallı Lütfü namıylamaruf– Lütfü Seymen, Kastamonu’yu anlattı.Çocukluğu sahil ilçesi olan Cide’de ve ilkgençlik yılları Abdurrahman Paşa Lisesi’ndekieğitimi dolayısıyla Kastamonu merkezdegeçen Seymen, böylelikle Kastamonu’nunkültür bakımından iki farklı bölgesini deayrıntılı bir şekilde tanıma şansına sahipolur. Sohbetin ilerleyen zamanlarında sahilşeridi ile iç bölgeler arasındaki farkı soran birdinleyiciye bu konu hakkında daha ayrıntılıbilgiler de verir.Seymen’in Kastamonu ve Cide tarihineyönelik ilgisi çocukluk yaşlarındakimerakına dayanır ve bu merak bugünekadar yaptığı çalışmalarının temelinioluşturur. Nitekim Seymen, çocukluğundabüyüklerden dinlediği olayları, okuma-yazmaöğreniminden sonra kitabî boyutlara taşır.Kendisini yerel tarihçiden ziyade yerel birmeraklı olarak niteleyen Seymen, meselenintemelini “merak dürtüsünün boyutununyüksekliği veya alçaklığı” olarak tanımlıyor.Cide’de Deli Sabri namıyla anılan gazeteciSabri Yılmazer’in ölümünden sonra yaklaşıksayısı 2.000’ni bulan büyük bir kütüphaneyesahip olması çocukluk yıllarının büyükşansıdır da, aynı zamanda. Bu kütüphaneniniçinde Talat Mümtaz Yalman’ın bir ciltbasılan Kastamonu Tarihi de yer almaktadır.Sohbetin ilerleyen kısmında bu tarihinII. cildinin peşine düştüğünün ve izinibulduğunun müjdesini veriyor.Yerel tarihçiliğin “en baba örneği”niReşat Ekrem’in İstanbul Ansiklopedisi’nintemsil ettiğini düşünen Seymen, buansiklopediyi esas alarak, Cide ile ilgiliCide’nin delilerinden tutun da gazilerinekadar toplumun her tabakasından insanınyer alacağı bir eser hazırlamak istiyor.Seymen’e göre hazırlanan çalışmalarıninsan faktöründen, yörenin folklorundanuzak olması yerel tarihçiliğin en büyükeksikliklerinden biri. Sohbetin bu kısmındaplanlanan eserde yer almasını düşündüğüiki isim ve hikâyelerinden kısaca bahsediyor:Deli Kamil ve Hanımcığım lakabıyla anılanannesi. Deli Kamil her işi yapar fakat onunlaözdeşleşen önemli bir işi daha vardır.Belinde taşıdığı tahtadan tokmağa benzerbir aleti ile öküz olması istenen hayvanlaragereken ameliyeyi gerçekleştirmek. Tekbaşına bir danayı yere yatırıp gerekliişlemi yapacak kadar güçlü birisidirDeli Kamil. Ayrıca İstiklal Savaşı’ndasavaştığını iddia edip madalya talebindebulunanlar, yerel çetelerle iş birliğiyapanlar, bir bayram günü birköyde çam ağacının kabuğununiçinde yer alan ve soymuk adıverilen sarı liflerden çıkan yağ ileTürkiyeAraştırmalarıMerkeziTAM125

126TürkiyeAraştırmalarıMerkeziTAMpişirilen yumurtanın tadı vs. hepsi birdenSeymen’in malzemeleridir. Bütün bunlaransiklopedinin şahıs, sosyal ve gündelikhayat merkezli bir yerel tarih çalışmasıüzerine bina edileceğinin bir göstergesidir.Kastamonu ile ilgili kısmı ise şahit olduğubu olaylardan sonra sürdürdüğü sahhaflıkmesleği sırasında elde ettiği belgeler,kitaplar, haritalar, kartpostallar, resmî ve özelyazışmalar oluşturmaktadır. Anlattıklarınagöre Kastamonu’ya ilişkin kısım daha çokbelgeye dayalıdır. Editörlüğünü yaptığıkitapta da kullanılan belgelerin büyükbir kısmı bu koleksiyonundandır. Buradayeri gelmişken biriktirmenin öneminevurgu yaparak biriktirilen malzemenindaha sonra bir parçayı, parçaların ise birbütünü oluşturacağı üzerinde duruyor.Örnek verdiği şeyler ise: Kastamonu İstiklalMahkemesinin III. Beyannamesi, Kastamonumeşhurlarından Ahmed Mahir Efendininkütüphanesinin listesi, Vilayet Matbaasındabasılan kitaplar…Öte taraftan, Kastamonu’da eğitim hayatıkonusunda hâlihazırda yapılmış birçalışmanın bulunmadığından, siparişedildiği halde yazılamadığından, konuylailgili kapsamlı bir çalışmanın gerekliliğindenbahseden Seymen, Kastamonu’nun kabuğunuyırtmasının müsebbipleri olan VilayetMatbaası’nın ve Abdurrahman Paşa Lisesi’ninşehir için önemine dikkat çekti. TaşbaskıdanHurufata: Kastamonu Vilayet Matbaası veBastığı Kitaplar ve Kadıköy’ün Şekercisi: CaferErol başlıklı çalışmalara imza atan Seymen,yakın zamanlarda Kastamonu Kütüğü isimlibir dergi çıkartmayı da planlıyor.Ziya Demircioğlu, Aziz Demircioğlu, İhsanOzanoğlu, Talat Mümtaz Yalman, AhmetGökoğlu, Abdülkerim Abdülkadiroğlu, AliMuhlis Tümtürk ve Emrullah Demirkaya gibiKastamonu kültür hayatına hizmet etmişkişileri, bir yayıncı olarak Abdülhalim GalipPaşa’nın Kastamonu folkloru ve ağzı ile ilgili birhazine niteliğini taşıyan Mutâyebât-ı Türkiyyeisimli eserinin basıma hazır beklediğinifakat talihsiz bir olay neticesinde basımınıngeciktiğini de öğreniyoruz Seymen’den.23 Ocak 2012Değerlendirme: Seriyye AkanOtobiyografik Bir Anlatı VTürkiye’de İktisatTarihçiliğiYavuz CezarTürkiye Araştırmaları Merkezi’nin düzenlediği“Otobiyografik Bir Anlatı” program serisininOcak ayı konuğu Yıldız Teknik Üniversitesi,İktisat Bölümü öğretim üyesi Prof. Dr. YavuzCezar idi. Sayın Cezar ile hayat hikâyesininizleğinde Türkiye iktisat tarihçiliği üzerine verimlibir toplantı gerçekleştirildi.Saint-Joseph Lisesi’nden mezun olanCezar, 1965’te İstanbul Üniversitesi İktisatFakültesinde lisans eğitimine başlıyor.60’ların ortalarında Türkiye’de planlıekonomiye geçişin etkisiyle iktisat bilimininrevaç bulması ve yüksek tahsilinden evveledindiği yurtdışı tecrübesi sebebiylesosyal mevzulara ilgisinin artması Cezar’ıiktisat eğitimi almaya sevkediyor.Üniversite yıllarında, 40’larda yoluİstanbul Üniversitesinden geçmişAlman hocaların görgüsü, bilgisive kültürüyle yetişmiş, son dereceverimli, çalışkan ve üretkenhocalardan istifade etme imkânıbulan Cezar’a göre, İktisatFakültesine devam ettiği yıllar

fakültenin en iyi dönemleridir aynı zamanda.Zira yıllarda fakülte, hiçbir mecburiyetbulunmamasına rağmen yabancı dildeyayın yapmakta, başarılı, seçkin öğrencilerikendisine çekmeyi başarmaktadır. Yine oyıllarda bölümlerin henüz kurulmadığını,ders gruplarının bulunduğunu, bir derstenkalanın grubun bütün derslerini tekrar almakzorunda olduğunu öğreniyoruz Cezar’dan.Cezar’ın akademik kariyeri ise, İstanbulÜniversitesi İktisat Tarihi Kürsüsüneasistanlık müracaatıyla başlar. Kürsüdeherkes Osmanlı iktisat tarihi çalışmayasevkedilmektedir. Bu noktada Cezar,doğrudan kendi tarihimizi çalışmaktanziyade, farklı coğrafyaların iktisat tarihlerinioraların yerli bilim adamlarıyla yarışacakseviyede çalışmayı önemsemektedir. Yinebu yıllarda Türkiye iktisat tarihçiliği, yurtdışındaki akımların, bilhassa kliometrinin(matematiğin tarihte aşırı şekildekullanılması) etkisi altında gelişir. Bu akımınetkisiyle arşive giren Cezar, Osmanlı’nındış ticaret haddi, gelir dağılımı gibi verilerearşiv kayıtlarından arzu edildiği şekildeulaşmanın aslında mümkün olmadığınıgözlemler. Zira arşiv kayıtları sözü edilenbüyüklükleri çalışmak için güvenilir, gerçekanlamda istatistikte kullanılabilecek verileriiçermemektedir.O dönemin arşivinin samimi atmosferine dedeğinen Cezar, Halil Sahillioğlu tarafındanmaliye çalışmaya teşvik edilir. Böylece,sonradan Osmanlı Maliyesinde Bunalımve Değişim Dönemi adıyla kitaplaştırdığıdoktora tezini hazırlar. Kitap, 1986’da SedatSimavi Sosyal Bilimler Ödülüne lâyık görülür.Osmanlı’nın pek bilinmeyen geçiş dönemini,XVIII. yüzyılı, Osmanlı örneğinden hareketledaha geniş bir perspektifle ele alan çalışma,bu yönüyle de kriz ve değişimle alâkalı birteori sunar.Bir ara formatını bizzat kendisinin belirlediği,interdisipliner, farklı dillerden makaleleriçeren Toplum ve Ekonomi dergisini deçıkaran Cezar, İktisat tarihinin mukayeseliçalışılmasını çok önemsemektedir. Bir dönemtesirinde kaldığı kliometrik yaklaşımı, insanunsurunu ihmal ettiği için yeterli görmeyerekdaha bütüncül bir tarih yaklaşımı benimser.Kurumların öne çıkarılmasının bugünitibariyle daha doğru bir yaklaşım olarakgörmektedir. Önyargılardan, Osmanlı’yıaşırı yüceltmelerden titizlikle kaçınılmasıgerektiğini sözlerine ekleyen Cezar’a göre,bu bakışla bilim yapmak mümkün değildir.Hukuk metinlerinde her ne kadar idealsistemler öngörülse de gerçek tablo farklıdır.40’lı, 50’li yılların iktisat tarihçiliği çerçevesiartık aşılmak zorundadır. Yeni paradigmalarve bakış açılarının oluşturulması elzemdir.Tarihçilikteki en büyük yanlışlardanbiri de arşiv belgelerinin olduğu gibiyayınlanmasıdır. Burada, M. A. Cook’un1972’de yayımlanan, 50-60 Tahrir defterindensondajlama usulüyle gerekli verilerin alınarakhazırlanan Population Pressure in RuralAnatolia, 1450–1600 adlı eseri örnek gösterenCezar, arşiv belgelerindeki sayısal verilerikullanmanın bir yöntemi olduğuna dikkatçekiyor. Her sayısal veriyi gelişigüzelkullanmanın, özellikle Osmanlı’dakidüzeni anlama noktasında modernistatistik yöntemleriyle yorumlanacakverilerin, bilimsel açıdan bir kıymet-iharbiyesi olmadığının altını çiziyor.TürkiyeAraştırmalarıMerkeziTAM127

128TürkiyeAraştırmalarıMerkeziTAM16 Nisan 2012Değerlendirme: Tuba Nur SaraçoğluOtobiyografik Bir Anlatı VITürkiye’de CoğrafyaSüha Göney“Otobiyografik Bir Anlatı” serisine SühaGöney ile devam edildi. Göney ile Türkiye’deCoğrafyacılık konusu, kendi tecrübeleriüzerinden tartışıldı.Göney, Vefa Lisesinde okuduğu yıllarda fenbilimleri branşındadır. Daha sonra birtakımsebeplerle üniversitede coğrafya okumayabaşlar. Hocalarının da etkisiyle bölümübitirmeye ve İstanbul Üniversitesindeakademik kariyerine devam etmeye karar verir.Üniversitede derslerine ilk girdiği hocası Ord.Prof. Ahmet Ardel onda bu alana bir dikkat vemerak uyandırmış, genç üniversiteli artık iyi bircoğrafya uzmanı olma yolunda ilerlemektedir.Üniversite okuduğu yıllar coğrafyanın saygınbir bilim olarak ilgi gördüğü yıllardır. Bölümünhocaları her biri sahasının uzmanı, Darülfünun veİstanbul Üniversitesi terbiyesine sahip kişilerdenoluşmaktadır. 1960’lı yıllara kadar Kıta Avrupasıekolünün etkili olduğu coğrafya bölümündebu tarihlerden sonra coğrafya çalışmaları hemmuhteva hem de şekil itibariyle değişmiştir.Konuşmasında bu değişimin sonuçlarına dadeğinen Göney’e göre coğrafya fiziki ve beşeriolmak üzere iki kısımdır; bir tabiat bir de beşervardır. Bunların ikisini bir mekâna indirirsiniz veüzerinde çalışırsınız. 60’lardan sonra ise coğrafyadaihtisaslaşmaya doğru gidilmiştir. Amerika’danesinlenerek ortaya çıkan bu ihtisaslaşmayla beraberfiziki coğrafya ve beşeri coğrafya ayrılmış, fizikicoğrafya mühendislik ve fen bilimleriyle beraber,beşeri coğrafya da siyasî, idarî ve iktisadî bilimlerleberaber okutulmaya başlanmıştır. Böylece birküll, bir bütün olan coğrafya ikiye bölünerek birtarafı fen bilimlerinde, diğeri sosyal bilimlerdebırakılmıştır. İhtisaslaşmanın ikinci önemlineticesi ise ortaya çıkan uzmanlık sahalarınınteknik üniversitelerdeki benzer bölümlerle boyölçüşemeyecek durumda olması hasebiyle giderekdeğer kaybına uğramasıdır. Bu durumun iki önemlineticesi olmuştur, birincisi coğrafya kimliğinikaybetmiştir, ikincisi ise ihtisas yapılan sahateknik üniversite bölümleri yanında ikinci, hattadaha geride kalan tali bir görev alanı olmuştur. Budönemin hem coğrafyanın ruhunu zedelediğinihem de coğrafyacı kimlik ve kişiliğinde bir düşüşeyol açtığını söyleyerek sözlerine devam edenGöney, çözüm yolu olarak coğrafyayı eski kimlikve kişiliğine dönüştürme ve orada gelişme fikrinibenimsemektedir ki üniversite yıllarında hocalarıda bu durumun farkında olarak bu yönde bir dirençgöstermişlerdir.Kendisine yöneltilen bir soru üzerine 1960 ihtilalisırasında üniversitede yaşanan hadiseleri dedeğerlendiren Göney’in ifadesiyle, 60 ihtilalinde114 sayılı tasfiye kanunu çerçevesinde 147 öğretimüyesi ve yardımcısı üniversitelerden tasfiye edilir.Bu, coğrafya bölümünü de derinden etkiler.Bölümün iki hocası üniversiteden uzaklaştırılır.Bunlardan biri rektörlük ve dekanlıkgörevlerini yürüten Ord. Prof. Ali Tanoğlu’dur.Tanoğlu, kanunun çıktığı tarihte DışişleriBakanlığı talimatıyla Avrupa üniversitelerirektörler konseyine iştirak etmek üzeretemsilci olarak yurtdışına gitmiştir. Odönemde yaşanan bu tür çelişkileredikkat çeken Göney’in, yaşanan buolaylar karşısındaki tavrı ise daimakanuna, hukuka duyarlı bir şekilde,sokakta değil masa başında birmücadeledir.

MEcMUA2000’lere Doğru Türkiye’nin Kültür Politikası ÜzerineBazı DüşüncelerSeyfettin Manisalıgil 130

2000’lere DoğruTürkiye’ninKültür PolitikasıÜzerine BazıDüşünceler1302000’lere Doğru Türkiye’ninKültür Politikası ÜzerineBazı Düşünceler *Seyfettin ManisalıgilGirişİlginç olan şu ki yüzyılımızın ilk on yıllarında Türksiyasal hayatındaki tartışmalar, değişik değişkenlerve şartlarla gerekçelendirilmiş olsalar da yüzyılın sonon yılını oluşturan günümüzdeki tartışmalarla hemenhemen aynı temalar etrafında sürüyordu. Tabii kiburada temel fark, öncekilerin imparatorluk topraklarınıkorumak gibi bir endişeyi taşımalarına karşın,günümüzdeki tartışmaların dışa dönük ve nisbetennüfuzunu yaymak isteyen bir ülkenin nasıl ortaya çıkarılabileceğinitemel almaları. Elbette günümüz Türkiye’sininyaşadığı etnik huzursuzluklar karşısındaoluşan tepkiler ve çözüm önerileri, ülkenin bütünlüğününsürdürülmesi hedefini taşıyor. Ancak, butür görüşlerin de nihai olarak dışa dönük bir Türkiyeanlayışını taşıdıklarını söyleyebiliriz. Zira taraflarınöngördükleri en radikal değişiklik, ülkenin küçülereksınırsal değişime uğraması sonucunu doğurmayan,* Genç yaşta kaybettiğimiz değerli araştırmacı, akademisyenSeyfettin Manisalıgil’in (1957-1992) kütüphanesi ve bir kısımevrakı ailesi tarafından Bilim ve Sanat Vakfı Kütüphanesi’nebağışlanmıştı. Merhumun vefatından iki ay önce tamamlayıpneşrine imkân bulamadığı bu makalesi de yine ailesi tarafındanve yayınlanmak üzere bir süre önce bize teslim edilmişti.Doktora tezini tamamlayamadan aramızdan ayrılan Manisalıgilmerhumun vefatının 20. yılı münasebeti ile ve vesile-irahmet bâbında çalışmayı bu sayımızda yayınlamaya kararverdik.yapısal bir değişikliği ifade eden –taraftar olmamanınve marjinal olmasının yanı sıra, ülkemizin topyekûnyapılarının uygulamaya imkan vermediğine inandığımız–federasyon fikridir. Federasyon taraftarlarıda bu yapısal değişikliği bir nüfuz yayılmasının temelşartı olarak görüyorlar. Dolayısıyla son tahlildeTürkiye’nin uluslararası etkinliğini ve dışa açıklığınıdoğrudan etkileyecek bir değişken değildir.Ülkemizin 2000’li yıllarına doğru kültür politikasınıkonu almaya girişen bir çalışmaya, genel siyaseteilişkin düşüncelerle başlamak kuşkusuz gereksiz görülebilir.Ancak, bizi bunu yapmaya yönelten saik,ülkemizdeki kültür problemlerinin, genel siyasettekiproblemlerle hemen hemen aynı düzlemde oluştuklarıve karşılıklı etkileşim içerisinde olduklarıvarsayımıdır. Ülkenin siyasal hayatının, son tahlildetoplumun bütünü içerisinde, iç ve dış etkileşimlerisonucunda ortaya çıkan bir ürün olduğunu düşündüğümüzde,kültürün toplumsal yapı ve işleyiş içerisindekiönemli yeri, bu varsayımımızı gerçeğe oldukçayaklaştırmaktadır. Bu çalışma, 1950’lerde başlamışsosyal ve ekonomik tabanlı Türk toplumsal değişmesinin,1980’lerde yaşadığımız iletişim ve dil açılımı ilevardığı yeni insan tipinin kültürel ihtiyaçlarına karşılıkverebilecek bir kültür politikasının ana kaynaklarıve kanallarına nisbi bir açıklık getirebilmek için bazıyorum ve eleştirilere, dolayısı ile olgunlaştırılmayave değiştirilmeye açık düşüncelerden müteşekkildir.Sosyolojik yaklaşım olarak yapısal ve çatışmaca fonksiyonalizmibirlikte esas almakta olan çalışma, bu haliylebir modeli önermemekte, modele zemin olabilecekana temaları belirlemeye çalışmaktadır.Çalışmanın birincil uygulama alanı olarak bugünküTürkiye belirlenmesine karşın, gelecekteki muhtemelgelişmeler düşünülerek, diğer Türk cumhuriyetlerive İslâm Dünyası da ikincil alan olarak gözönünealınmıştır. Bu alanlara yönelik kültür politikası, bir

2000’lere DoğruTürkiye’ninKültür PolitikasıÜzerine BazıDüşünceler131dış tanıtım politikası kapsamında değil, bir kültürelentegrasyon, pazar bütünleşmesi aracı olarak elealınmıştır. Ayrıca, yoğun kitle iletişimi, mal, bilgi venorm mübadelesi sonucu ortaya çıkan global kültürde önemle gözönünde tutulmuştur.Çalışmada toplumsal hayatın en önemli unsuru olanfert, kimi zaman toplumsallığından soyutlanarak bağımsızbir entite olarak irdelenmiştir. Buna nedenolarak şekillenme hızı oldukça artmış, günümüz tarihikarşısında bireyin yarattığı tarihe yabancılaşmasınıgösterebiliriz. Gerçekten bu hızlılık içerisinde bireyinkendisine kuşaktan kuşağa aktarılmış ve kendisininde gelecek kuşaklara devredeceği “bir öğrenilmiş veaktarılmış değerler dizgesi, birikimi” olan kültürel değerve ahlak ölçütlerini uygulaması, kişiliğini uyarlamasıya da yeni kültür ve ahlak kriterleri oluşturması,seçmesi olağanüstü derecede güçleşmiştir. Bu yönleriile günümüz insanı, hayatının her anında, toplumsaletkileşiminin hemen hemen her boyutunda depremşokunu yaşamaktadır. Ayrıca çağımız insanının muhatapolduğu bilgi ve seçenekler, algı ve karar düzeyininhayli üzerinde oluşmaktadır. Günümüz insanıbu şok ve yetersizlik içerisinde tarih ve toplum karşısındakendinin farkına varamamakta, geleneksel,çoğu kez “mutlakçı” (absolutist) ahlak ölçülerini terkedip,tamamı ile kendini ya da birincil çevresini önplana çıkaran “durumcu” (situasyonalist) bir ahlakgeliştirmekte ve bu süreçte kendini yalnızlığın labirentindebulmakta, mutsuzlaşmaktadır. Bu açıdankültür planlayıcılarının çoğu zaman bu yeni birey tipinianlamayı ön plana almaları bir zorunluluk halinegelmektedir. Burada kültür planlayıcılarından kastımızın,sadece bürokratik bir yapı olmayıp, toplumunsivil kesimlerinde yer alan, hangi düzeyde olursa olsun,toplumsal sorumluluk taşıyan ve bunu etkin birkatkıya dönüştürmek isteyen birey ya da grupları daiçerdiğini belirtmeliyiz.Daha önce de belirttiğimiz gibi, çalışmamız bu aşamadanihai bir metni ve modeli ifade etmemekte,yalnızca başlangıç düşüncelerini tartışmaya ve geliştirilmeyeaçık biçimde sunma gayretini taşımaktadır.Ana Kavram ve KaynaklarİslâmTürk kimliğinin, şüphesiz en önemli belirleyicisi olanİslâm, yaşadığımız yüzyılı kriz içerisinde geçirmiştir.Kanaatimizce bu kriz, bir din olarak İslâm’ın kendiniteliği, kuruluşu ve temel prensiplerinden kaynaklanmamaktadır.Sorun İslâm’ın değil Müslümanlarınsorunudur. Müslümanların İslâm’ı algılayışları veonu toplumsal organizasyon içerisinde bir hayat tarzıolarak yeniden üretememe!erindedir. Toplumsal örgütlenmegeleneği zirai-militer bir ortamda oluşmuşolan geleneksel İslâmî toplum anlayışı, günümüz endüstriyelve yoğun iletişimli, dolayısı ile sosyal kontrolüzayıf yapılarının ihtiyacına cevap verememektedir.Günümüz toplumunda, kabul edelim etmeyelim,geleneksel İslâmî toplum anlayışından (büyük ölçüdeve problematik düzeyde) farklı olarak bireyin kendiiç dengeleri ön plana çıkmaktadır. Günümüz insanıiç ve dış iletişimi açısından bırakın insan-ı kâmilolmayı, sıradan bir mümin olmanın bile güçleştiğinihayatının her anında hissetmekte, yaşamaktadır. Bunoktada destek sistemlerinin yetersiz, çoğu kez uyumsuzkalmaları bireyi yabancılaştırmakta, kimlik bunalımınasürüklemektedir. Bu açıdan İslâm’ın yeni fizikiçevrede yeniden örgütlenmesi önem kazanmaktadır.Bu görüşümüz, İslâm’ın temel prensiplerinin yenidenyorumlanması olarak algılanmamalıdır. Düşündüğümüz,çağımızda insanın bireysel ve toplumsalhayatına katılan yeni değişkenlerin hesaba katılmasıile İslâmî toplum ve bireyin yeniden tanımlanmasıdır.Bu noktada, endüstri-iletişim öncesi dünyanın confor-

2000’lere DoğruTürkiye’ninKültür PolitikasıÜzerine BazıDüşünceler132mist-statik yapılarında ulaşılan alt-kültür İslâm’ı-üstİslâm uzlaşmasının, çoğulcu bir yapıda ve dinamikbir zeminde yeniden kurulabileceği kanaatindeyiz.Bu görüşlerimizde kültür kavramını salt sosyo-antropolojikbir bağlamda ele almamakta onu bir dünyagörüşünü (Weltanschau) biçimlendiren değerler dizgesi,yaşama-algılama formu olarak ele almaktayız.Bu açıdan bireyin ve her türlü çevresinin niteliği ile dışdünyası ile kurduğu iletişim ve dengeler, onun yaşadığısürece katkısını da belirlemektedir. Bu sürecin sağlıklılığıonun kendi varlığı ve kimliği hakkındaki kabulleriile doğru orantılıdır. Bu noktada hızlı değişmesürecinin yarattığı kaotik ortamda bireyin düştüğükimlik ve onur (izzet) problemlerinin çözümüne yardımcıolacak çabalar hayli önem kazanmaktadır. Bunedenle, İslâm’ın bireyi ve onun potansiyel krizlerinihedef alan boyutlarının araştırılmaları ve kurumlaştırılmalarıgerekmektedir. İslâm’ın, günümüz modernve post-modern toplumlarının, toplumsal sorumluluğuyüksek kesimlerinde benimsenmesinin ve biralternatif yaşama formu olarak tutunmaya, gelişmeyebaşlamasının temel nedeni, birey, cemaat ve cemiyetsorunlarına bütüncül olduğu kadar özel çözümler desunabilmesindedir.TarihGünümüz dünyası geçmişe nazaran daha küçük birdünyadır. İletişim ve ulaştırma alanlarındaki çarpıcıdeğişimler toplumlararası münasebetleri yoğunlaştırmıştır.Mübadeleden, mutfak kültürüne kadar hayatınhemen hemen tüm alanlarına yayılan bu etkileşimortamında uluslararası arenada yer alan aktörleriç ve dış kimliklerini yeni değişkenleri de hesaba katarakyeniden tanımlamak zorundadırlar. Bu ortamdadünün nüansları bugünün büyük çatışma sebeplerihaline gelebildiği gibi, dünün düşmanları, rahatlıkladostluk, iletişim ve ittifak kurulabilir taraflar olarakalgılanabilinmektedir. Bu durum Türkiye’nin yakın veuzak perspektiflerinde daha da önem kazanmaktadır.Günümüz siyasal ortamında kültürel bütünleşmeyitercih etme aşamasına gelmiş olan Türk Dünyasıbünyesinde farklı tarih anlayışlarını ve toplumsal yapılarıbarındırmaktadır. Bir Azerbaycan (Kuzey ya daGüney) Türk’ünün tarihi ile bir Anadolu Türk’ününtarihi çatışabilmektedir. Aynı durum Özbekler, Tatarlar,Kazaklar veya Türkmenler için olduğu gibi bütünİslâm toplulukları için de geçerlidir. Bu açıdan bu türçatışmaların önüne geçmek için, tarihteki potansiyelproblem alanları bütüncü bir yaklaşımla yenidenyorumlanmalıdır. Bu noktada, tarihin de insanlarcaoluşturulduğu, dolayısı ile güçlülüklerin yanı sırazaafların ve zayıflıkların, ihtirasların, kısaca insanîolan her şeyin barındığı bir ortam olduğu gerçeği iledeğişik bir yaklaşımla ele alınması ve günümüz insanınaayakbağı olan bugünkü yorumundan vazgeçilmesigerekmektedir. Bu arada doğmaya başlayanve bütünleşmeyi tehdit edebilecek en büyük tehlikeolarak gördüğümüz jeosantrik ve etnosantrik yaklaşımlardanuzak durulmalıdır. Bu yalnızca tarih içindeğil gün ve gelecek konusunda da geçerlidir. Ayrıcabütünleşme yalnızca Türk Dünyası sınırları içerisindeele alınmamalı, İslâm Dünyası bağlamında düşünülmelive çevre kültürleri de mutlaka aktif-pasif etkileşimalanı içerisinde mütalaa edilmelidir.DilKültürün veya toplumsal yapıların temel taşıyıcısıolan dilin önemi, günümüzün yoğun iletişimli ve pazarağırlıklı uluslararası arenasında daha da artmıştır.Günümüz dünyasında bir dilin hayatiyetini sürdürebilmesiartık, yalnızca edebiyatçılarının verdiklerigüzel eserler ya da iç ve dış ahenginin yüksek oluşuile değil, aydınından sıradan insanına kadar tüm toplumsalyapının günlük hayatına cevap verebildiği,

2000’lere DoğruTürkiye’ninKültür PolitikasıÜzerine BazıDüşünceler133kullanıldığı pazarı genişletebildiği ve bu pazarın gereklerineuygun olarak standartlaşabildiği, değişebildiğive kendini yeniden üretebildiği ölçüde mümkünhale gelmiştir. Çevre ve dominant dünya dilleriyleaktif-pasif ilişkilerini bağnazlıktan uzak bir biçimdekurabilen, yerel yapı ve vokabüler farklılıklarını asgariyeindirip, diyalektlere dönüştürebilen diller, sahiplerininelinde büyük bir sosyo-ekonomik araca dönüşmektedirler.Bu elbette siyaset için de geçerlidir.Entegrasyon aşamasında diller kişilerin birincil ilişkiçevresinden ziyade, ikincil ilişkilerine hâkim olabildikleriölçüde bir katalizör ve kültür taşıyıcısı olmakgörevini yükleyebilmektedirler. Çalışmamızın zemininiteşkil eden coğrafyada, kaba gözlemle, Türkçeninpazar ve kültür dili olabileceğini, ancak mübadeledüzeyinde Rusçanın, kültürel düzeyde Arapça ileFarsçanın rekabeti ile karşı karşıya olduğunu söyleyebiliriz.Global dil konumunda kabul edebileceğimizİngilizce ile bu aşamada rekabetin söz konusu olamayacağınıdüşünüyoruz.Türkçenin, söz konusu coğrafyada bir pazar dili olabilmesive standartlaşabilmesi, büyük ölçüde beşerive ticari münasebetlerle, fiziki iletişim kanallarınınkurulması ile mümkün olacaktır. Unutulmamalıdırki dil masa başında değil, hayatın içinde oluşan, gelişen,ayıklanan, biçimlenen bir varlıktır. Bu açıdan,birbirinden çok yapısal ve vokabüler fark ve dış etkileribünyesinde barındıran lokal Türkçelerin birbirleriile ilişkilerinin yoğun ve hızlı bir biçimde sağlanmasıgerekmektedir. Bu noktada da jeosantrik yaklaşımlardanuzak durulmalı, standart Türkçenin tesbiti pazarabırakılmalıdır.Üye Toplumsal YapılarBir kültür, bir toplumun iç, dış ve fizik çevre ilişkilerininürünüdür. Dolayısı ile temel belirleyicisi toplumsalyapıdır. Yapıdaki değişmeler kültüre de yansır. Yapısalcıyaklaşıma göre, toplumsal yapı, yeni değişkenlerinkatılması ile doğan kültür boşluğunu kendi içindeçözebildiği ölçüde dinamikleşir. Bu çözümün üretilememesiçözümün dışarıdan ithalini doğurur. Bu datoplumda çatışmaya yol açar. Yüzyılımızda yaşadığımızkrizi bu şemada yorumlayabiliriz. Ancak, biz toplumsaldeğişmede çatışmanın olumlu roller yüklenebileceğineinanıyoruz. Ta ki toplumsal yapıda çözümüretebilecek düzeyde bilgi birikimi sağlansın ve çözümüretme kanalları açık tutulsun. Bu noktada entegrasyonave ilişkiye girdiğimiz iç ve dış toplumsal yapılarınaraştırılması önem kazanmaktadır. Bu araştırmalarentegrasyonun temel araçları arasında yer alacaktır,kanısındayız. Bu noktada Batılı hayat tarzının kurulmasıve yayılıp tutundurulmasında antropoloji ve sosyolojininoynadığı rolü örnek olarak verebiliriz.Hinterland Kültürel Toplumsal Yapılarının TanınmasıBir kültürü oluşturan temel unsurlar arasında kendiiç dinamikleri kadar, onun etkileşim içerisinde bulunduğuçevre kültürler de dolaylı olarak yer alır. Bu etkileşimçevresi, günümüzde coğrafi olmaktan çıkmışglobal düzeyde tercih aşamasına gelmiştir. Ancakentegrasyon dönemlerinde coğrafi komşu kültürlerve onları üreten toplumsal yapılar nisbi öncelik içerisindeele alınmak zorundadırlar. Şurası bir gerçektirki günümüz Türk Dünyası –bu İslâm Dünyası için degeçerlidir– bırakın çevre kültür ve toplumsal yapıları,kendi dinamiklerini tanımaktan bir hayli uzaktır. Buaçıdan kendimizi tanımak kadar, ilişki kurduğumuzyapıların da tanınması önemlidir.Temas KültürlerDaha önce de belirttiğimiz gibi, giderek küçülen dünyamızdakültürel etkileşim artık global düzeyde ger-

2000’lere DoğruTürkiye’ninKültür PolitikasıÜzerine BazıDüşünceler134çekleşmektedir. Ve bu etkileşimi engellemeye, lokalkültür seraları yaratmaya da kimsenin gücü yetmemektedir.Bu açıdan dominant olsun olmasın, dışdünya kültürlerinin önyargısızca tanınmasına gayretsarfedilmeli, bu alanda yapılan araştırma ve geliştirilecekprojeler teşvik edilmelidir. Kitle haberleşmearaçları ile yaygınlaşan dış kitle kültürlerinin olumsuzetkilerinin telafisi, bu kültürlerin kitle iletişiminekonu olmayan kültürel ürünlerinin ve alternatif düşüncelerininaktarılması ile telafi edilebilineceği kanaatindeyiz.Kitle KültürüGünümüz dünya toplumunun yaşadığı hızlı nüfusartışı, hızlı ve sağlıksız kentleşme, iletişimin globalleşmesininyarattığı kültür boşluğunda ortaya çıkanyeni bir kültürel olgu olarak kitle kültürü, bireyi genelkültürel üretim sürecinden uzaklaştırmakta, onuyalnızca tüketici haline getirmekte ve en tehlikelisikültürel üretimi oligarşik bir yapıya dönüştürmektedir.Bu noktada lokal ve yeni kültürlerin hayatiyetlerinive kendilerini yeniden üretmelerini mümkünkılacak bir sosyo-kültürel örgütlenme modeli geliştirilmeli,bunların üst-kültüre katkılarının sürekliliğisağlanmalıdır. Kuşkusuz, çağdaş hayatın kaçınılmazbir boyutu olan kitleleşme eğilimlerini tatmin ederekyönlendirecek, millî kültür kaynaklı bir üretim ortamınınoluşturulması ihmal edilmemelidir. Tabii ki bunoktada kastettiğimiz tek parti döneminin elitist, dolayısıile bir işe yaramaktan çok ayakbağı olan kültür vemodernleşme havarilerinden oluşan bir kadroyu değil,fonksiyonel, pratik çözümler üreten ve öneren, kültürüsadece opera, bale, tiyatro, sinema, klasik ya da tasavvufiTürk musikisinden ibaret görmeyen,–bunlarkültürün yalnızca bir boyutunu oluştururlar– onu hayatıtümü ile kuşatan bir ortak paydalar dizgesi olarakgören ve objektif, rasyonalist bir ortamdır.Alt KültürlerDünyanın küçülmesinin tabii sonuçlarından biri olanbireyin standartlaşması, kültürel üretimin ve sürekliliğinönündeki en büyük tehlikedir. Bu noktada bireyinyüz yüze ilişki çevresi (birincil-ikincil) büyük önem kazanmaktadır.Bu açıdan aile, çalışma ortamı ve küçükkomüniteler ya da alt-kültür çevresi, bireyin önündekiyabancılaşma ve yalnızlaşma tehdidini bertarafedecek temel toplumsal kurumlar olarak ortaya çıkmaktadır.Bu mekanizmaların sağlıklı biçimde oluşturulupdesteklenmediği ortamlarda bireyin tepkisi“kitsch” ya da “devyant” olarak ortaya çıkmakta, butepkiler yaygınlaştıkça anomi ortaya çıkmaktadır. Batıtoplumlarında ortaya çıkan birey ya da grup intiharları,uyuşturucu kullanımının yaygınlaşması, bireyselterör, ensest ve ırza tecavüz olaylarının artışını bubağlamda değerlendirebiliriz. Üst kültür kapsamınaentegre olamayan ya da alınmayan alt-kültürler süreçiçerisinde yok olmamakta, karşı kültüre dönüşmekte,üst-kültürün değişime cevap vermede yetersizkaldığı dönemlerde alternatif kültür olarak ortayaçıkmaktadır. Bu açıdan lokal ya da genel alt-kültürlerdesteklenmeli, Örgütlenmeleri üzerindeki engellerkaldırılmalıdır. Bu noktada gözden uzak tutulmamasıgereken bir nokta da, artık millî kültürlerin de globalkültür karşısında giderek birer alt-kültür haline gelmeyebaşlamalarıdır. Dolayısı ile milli kültürün globalkültür kalıpları ile modifikasyonu da bir problemalanı olarak karşımıza çıkmaktadır.KanallarDokümantasyon-Araştırına MerkezleriDaha önce de belirttiğimiz gibi, bir kültürün kendisiniyeniden üretebilmesi ve iç bütünlüğünü sağlayıpyaygınlaşabilmesi, kendisi ve çevresinin bilincinde

2000’lere DoğruTürkiye’ninKültür PolitikasıÜzerine BazıDüşünceler135oluşu ile doğru orantılıdır. Gerekçelerini daha öncebelirttiğimiz bu bilincin oluşturulması için gerekli bilgibirikiminin sağlanması bu alanlarda faaliyet gösterecekdokümantasyon-araştırma merkezleri ile mümkündür.Bu merkezler yalnızca üniversiteler çerçevesindedüşünülmemeli, devletin diğer kurumları arasındada yer alabilmeli, bu alandaki sivil kurumlaşmalar dateşvik edilmelidir. Geleceğe yönelik işbirliği ve çatışmasenaryoları üretip çözüm yollan araştıracak düşüncegrupları oluşturulup desteklenmelidir.Ayrıca bu bağlamda iç ve dış dil ve uzak lehçe eğitimide mutlaka sağlanmalıdır. Hâkim dünya dillerinesağlanan öncelik ve ayrıcalıklar uzak lehçe ve lokalsayılabilecek dillere de tanınmalıdır. Bu dil ve uzaklehçeler kabile düzeyinde olsalar bile gözardı edilmemelidir.Söz konusu coğrafyada mevcut alfabeler çevre ülkelerdekullanılmaya devam edilecekleri gözönünde tutularak,tümden terkedilmemeli, eğitimleri, bir iletişimve mübadele aracı olarak kullanımları engellenmemelidir.Üretim İletim MerkezleriGünümüz hayatının yoğunluğu bireyi ister istemezbazı hazır çözümleri sorgusuzca kabullenmeye sürüklemektedir.Bu etkilenme bireyin “ben” problemininçözümlenmediği ortamlarda kültürsüzleşme, çözüldüğüortamlarda üretken bir katılımcı şekline dönüşmesonucunu doğurmaktadır. Bu noktada kanaatönderleri ve aydınların toplum ve kendileri karşısındakonum, nitelik ve iletişim biçimleri önem kazanmaktadır.Tanzimat’tan bu yana bu iletişimin sağlıklı birbiçimde kurulamadığı açık bir gerçektir. Öncü rolünükendilerine biçen aydınlarımız ve kendilerini bu kapsamdagören teknik kadrolarımız maalesef toplumumuzunihtiyaçlarına cevap vermekte yetersiz kalmışlardır.Oysa günümüz Türkiye’sinde birey, yaşadığıfiziki ve sosyal çevreden bizzat kendi benliğine kadaryayılan bir alanda, detaylar düzeyine kadar inen sorunlarlakarşı karşıyadır. Bu açıdan “Çözüm çözümdür.Basiti karmaşığı olmaz” prensibi ile küçük ayrıntılarakadar inen çözümler üretebilecek merkezlere vebu çözümlerin tanıtılıp, tutundurulmasını gerçekleştirecekkanalların kurulmasına ihtiyaç vardır. Bu ihtiyacınzemininin de açık ve sivil bir toplum örgütlenmesiolduğuna inanıyoruz.Siyasal-Sosyal SistemGünümüz dünyasında otarşik, kendine yeterli ve kapalıbir sosyo-politik sistem kurmak ve yaşatmak imkansızdır.Global topluma yön veren temel kabullerve kavramları gözardı etmekten ziyade onları kenditoplumsal ve kültürel yapımıza uydurmamız gerekmektedir.Bu açıdan siyasal-sosyal örgütlenmemizinhukuki çerçevesinin yeniden ele alınması ve dahakatılımcı, yeni arayışları da tolere edebilecek bir ortamınkurulması gerekmektedir. Özellikle alt-kültürgrupları ve hayat tarzlarının üst-kültüre katkılarınınsağlanması açısından bu değişim son derece gerekli veönemlidir. Bu bağlamda şehirsel dini ve sosyal örgütlenmelerserbest bırakılmalıdır.Yeni Kültür Kaynak ve Ortamlarının YaratılmasıYeni değişkenlerle karmaşıklaşan günümüz hayatınageleneksel kültür çözümlerinin cevap veremeyeceği,ihtiyaçlarına nicelik ve nitelik olarak yeterli olamayacağıaçıktır. Bu nedenle, yeni alt-kültürler ve değişikkültür yorum çabaları dışlanmamalı, genel kültürdahilinde mütalaa edilmelidir. Ayrıca geleneksel kültürkanalları da yeni değişimlerin ışığında yenilenmeli, gerekirsetümden değişik bir zeminde kurulmalıdır.

2000’lere DoğruTürkiye’ninKültür PolitikasıÜzerine BazıDüşünceler136Kırsal Kültürün Şehirselleştirilmesi, GelenekselinModernleştirilmesiKabul etmeliyiz ki elimizdeki kültür mirası, büyükölçüde günümüzden farklı bir sosyo-kültürel ortamve teknolojik imkanlar demetinin ürünüdür. Dolayısıile günümüz toplumunun geneline hitap etmede, çözümlergetirmede yetersiz kalmaktadır. Bu niteliği iletutundurma ve yaşatmada ısrar onu marjinalleştirecek,kitleden koparacak ve toplumsal sürecin dışınaçıkaracaktır. Bu açıdan, klasik, folklorik, kırsal, kentseldemeden kültürümüzün yeni değişkenler ışığındayeniden ele alınması ve üretilmesine ihtiyaç vardır.Bu noktadaki arayışlar dışlanmamak, yozlukla suçlanmamak,eleştiri ortamında katkılarının ortayaçıkmasına yol açılmalıdır. Bu alan devletin denetimindençıkarılmalı, pazara ve eleştiri ortamına bırakılmalıdır.Devlet, kültür pazarına nihai ürün ya daproje destekleme bazında bile müdahale etmemeli,katkısını, eğitim, dokümantasyon, arşiv, kütüphane,müze gibi dolaylı fakat kalıcı çabalarla ortaya koymalıdır.Sınırlı sayıda müzenin dışında, müzeler dedoğrudan devlet kontrolünden çıkarılmalı, vakıflaradönüştürülmelidir.Evrensellik ve Türk Kavramlarının Yeniden TanımlanmasıGünümüz dünyasında artık saf kültürleri yaşatmakantropolojinin konusu olmakla mümkün hale gelmiştir.Artık millî ve yerel kültürler evrensel kültürleolan alışverişlerindeki sağlıklılık ölçüsünde varkalabilimektedirler.Kaldı ki Türkiye kültürü tarihinin hemenhemen hiç bir döneminde saf kültür özelliği göstermemiş,bu da onun üstün tarihi misyonunu oluşturanen büyük etkenlerden birini oluşturmuştur. Çoğulculuğubir varkalma kodu olarak özünde taşıyan bu kültürünkendini yeniden üretebilmesi, bu çoğulcu yapısınıengelleyen müdahalelerin ortadan kaldırılmasınabağlıdır. Müdahale, yapısı gereği sübjektiviteyi arttırır.Oysa kültürün ve bilincin gücü spontane olabildiği,gelişebildiği ölçüde artar. Evrensel kültürle etkileşim,millî kültüre ait objektif bilinç arttıkça pozitif, azaldıkçanegatif sonuçlar vermektedir. Bu açıdan günümüzTürk toplumunun müdahale ile oluşturulmuşdışa kapalı ya da hamasetle açık tanımından, dışaaçık ve fonksiyonelliği yüksek bir tanımına geçilmelidir.Türk kültürünün tabiatının gerektirdiği böyle birtanım, onun yeniden üretilip, gelecek kuşaklara aktarılmasınında zeminini oluşturabilecektir.