ZİYA GÖKAL

Mamafih tedkiklerin ilmî olması için amelî endişelerdenve millî yahut gayri millî hislerden ârî bir surette taharriyapmak dakaf i değildir.Yalnız tefekkür tarzının nazarî ve aklîolmasiyle bu maksad temin edilemez. "Akıl" tabirinden ikitürlü mânâ anlarız: Birinci mânâya göre "Akıl, bizden evvelmeratîbevî (hierarchique) bir surette tasnif olunmuşmefhumların mecmuudur." Bu kurulmuş mekanizmalaratâbi olarak düşünmek hiçbir zaman ilmî tedkiklereistinadgâh olamaz. Çünkü bu "Yaratılmış akıl" ile düşünmekharicdeki şeniyeti (realitâ) evvelce zihinimizde mevcud olanmefhum çerçevelerine sıkıştırmak demektir.Halbuki akıl'ın vazifesi, zihnimizdeki mefhumlarıharicdeki şe'niyete mutabık bir surette yeniden tanzim vetasnif etmektir. Bu vazifeyi ifâ için yaratıcı bir tefekkürmelekesi lâzımdır ki, işte ikinci mânâya göre "akıl" budur; veilim nokta-i nazarından ancak bu yaratıcı melekeye akıldenebilir.Yaratılmış, mihanikî akıl . ile düşünmek zihindekimefhumlardan haricdeki şe'niyete doğru gitmektir ki buna"İstidlal =deduction" denilir. Yaratıcı ve canlı akıl iledüşünmek ise haricdeki Şe'niyeti tedkik ederek mefhumlar;bu tedkiklerden çıkarmaktır ki tefekkürün bu tarzına da"istikra = İnduction" denilir. Müteharfî, bir kavmi tedkikebaşlamadan evvel, eskiden beri o kavim hakkında muhtelifsuretlerle edinmiş olduğu ne kadar mefhumlara mâlik isehepsini zihninden çıkarmalıdır. "Descartes"ın felsefeyebaşlarken yaptığı gibi muvakkat ve usûli bir şüpheye tâbiolarak, gerek öteden beri halk arasında takarrür etmiş olanan'anevî bilgilerini ve gerek kendisinden evvel yapılmış olanilmî tedkikleri meşkûk addetmelidir. Müteharrî bu gibi ilmîinşalardan uzaklaşarak doğrudan doğruya vakıalara inmelidir.Haricdeki şe'niyeti terkîb eden husûsî ve müşahnasvakıaları tesbît "Constater" ederok istikra tarikiyle,bunlardan birinci derecedeki mefhumları çıkarmalı, ve sonrada aynı tarîk ile bu birinci derecedeki mefhumlardanmütevâliyen ikinci, üçüncü ilâahiri derecede ki umûmî vemücerred mefhumları çıkarmağa çalışmalıdır.5