1 - The Regional Environmental Center for Central and Eastern ...

Öğretmen El Kitabı

Yeşil Kutu Öğretmen El Kitabı Orta ve Doğu Avrupa Bölgesel ÇevreMerkezi ile Türkiye, Bulgaristan, Macaristan ve Polonya’dan çok sayıda kişive kurumun işbirliğiyle hazırlamıştır.Yeşil Kutu çevre eğitimi setinin ikinci baskısını da içeren Yeşil Kutu ProjesiBOSCH Ev Aletleri’nin desteğiyle gerçekleştirilmektedir.Ders planı yazarlarıGyorgy Bertalan ■ Tuğba Can ■ Jozefa Magdalena Ciszkowska ■Malgorzata Cydeyko ■ Anna Gajer ■ Justyna Jedrzejewska ■ BarbaraKekusz ■ Andras Keri ■ Izabela Majstruk ■ Atanaska Margaritiva ■Kliment Mindjov ■ Tatyana Miteva ■ Urszula Osmolska-Jung ■Malgorzata Podkanska ■ Maria Pirgova ■ Jerzy Sadowski ■ Arzu Sarıgül ■Anna Schindler ■ Jacek Schindler ■ Agnes Boddi Schroth ■ MiroslawaSliwka ■ Judit Heszlenyi Szaszne ■ Anna Talik ■ Dr. Fatma Tezcan ■ ElenaUsheva ■ Honorata WaszkiewiczUyarlamaEsat Akbal ■ Yunus Akçelik ■ Damla Akyıldız ■ Burcu Meltem Arık ■ GüldenAtkın ■ Derya Bıyık Özok ■ Cihan Birden ■ Tuğba Can ■ Necla Erdoğan ■Yrd. Doç. Dr. Sinan Erten ■ Şebnem Feriver ■ Steven Graning ■ NathanJohnson ■ Kezban Kaya ■ Ali Kıray ■ Kliment Mindjov ■ Zuhal Özer ■ ArzuSarıgül ■ Dr. Derya Sungur ■ Nilgün Tarkay ■ Dr. Fatma Tezcan ■ SerdarYılmazİkilem Oyunlarının Yazarı Robert Atkinsonİngilizce’den Türkçe’ye Çeviri Semih Aydın ■ Özden Öktem ■ Gülden ŞenTürkçe Editör Zuhal ÖzerTürkçe Redaktör Aslı ZülalMillî Eğitim Bakanlığı Redaksiyon Esat Akbal ■ Cihan Birden ■ NeclaErdoğan ■ Dr. Derya Sungur ■ Dr. Fatma TezcanÇizimler Laszlo Falvay ■ Nelly Marinova ■ Stoyan NikolovTasarım Sylvia MagyarUygulama Robert Adam ■ Patricia Barna ■ Sylvia Magyar ■ Greg SpencerProje Yönetimi Robert Atkinson ■ Şebnem Feriver ■ Kliment MindjovDr. Sibel SezerBasım TypoNova Kft., MacaristanKitabın bazı bölümleri için şu kaynaklardan yararlanılmıştır:• Connections, Teachers Manual, ECO Education, Saint Paul, MN, USA.• The Green School Program, Center for Environmental Education, PacificPalisades, CA, USA.• Environment and Development Kit – the Global Perspective, Visualinform, A.S., Oslo, Norway.• State of the World, Lester Brown, World Watch Institute Reports,1995-2000.• 101 Ideas for Environmental Activities, Borrowed Nature, Bulgaria, 2000.• The Frog and the Ox, Borrowed Nature and Living Earth (UK), 1999.• Caring for our Future, Action for Europe’s Environment, EuropeanCommission, 1999.• Europe’s Environment: the Dobris Assessment, European EnvironmentalAgency, 1995.• Europe’s Environment: the Second Assessment, European EnvironmentalAgency, 1998.• Environment in the European Union at the Turn of the Century,European Environmental Agency, 1999.• Living in the Environment, Ninth Edition, G. Tyler Miller, Jr., 1996.© 2007 Orta ve Doğu Avrupa için Bölgesel Çevre Merkezi (REC)ISBN: 978-963-9638-17-4Yeşil Kutu’da üç farklı tip çevre dostu kâğıt kullanılmıştır.Proje Ortakları Millî Eğitim Bakanlığı ■ Çevre ve Orman BakanlığıYeşil Kutu çevre eğitimi seti, Avrupa Komisyonu’nun “LIFE Üçüncü ÜlkelerProgramı” ve İtalya Çevre, Arazi ve Deniz Koruma Bakanlığı’nın desteğiyleKuş Araştırmaları Derneği ile Doğa Derneği ortaklığında gerçekleştirilenuyarlama çalışmalarının ardından Tükiye'ye kazandırılmıştır.Ministero dell’Ambiente e dellaTutela del Territorio e del Mare

İçindekilerKurum ve Kuruluşların Ön Sözleri 5Çalışma Grubunun Ön Sözleri 8Önceki Yeşil Kutulardan Ön Sözler 10Teşekkür 11El Kitabının Kullanımı 12Yönlendirme Tablosu 13Çevrenin Ögeleri 15Hava 17Su 23Toprak 36Biyolojik Çeşitlilik 42Tehditler ve Baskılar 81Kentleşme 83Görünmeyen Tehditler 89Atıklar 106Kimyasal Maddeler 115İnsan Etkinlikleri ve Etkileri 121Enerji 123Ulaşım 132Sanayi 139Tarım 142Ormancılık 161Turizm 167Küresel Sorunlar 173İklim Değişikliği 175Ozon Tabakasındaki İncelme 181Asit Yağmurları 184Okyanuslar ve Denizler 188Değerler 1933

Tüketim 195Sağlık ve Çevre 211Vatandaşlık Hakları 225Gelecekteki Dünyamız 229Kaynakça 240Ders Planlarında Önerilen Bazı Yöntemler 241Sözlük 243Ortakların ve Donörün Yazıları 2454

Kurum ve Kuruluşların Ön Sözleri■ Gelişen teknoloji günlük hayatı daha kolay, ancak karmaşık hâle sokuyor. Bu karmaşık durum,giderek artan çevre sorunlarını da beraberinde getiriyor.Havanın, suyun ve toprağın atıklarla kirlenmesi, kaynakların düşünülmeden tüketilmesi, bitki vehayvan türlerinin giderek azalması ve hatta yok olması, aşırı nüfus artışı, hızlı kentleşme ve bununyol açtığı problemler, insan sağlığını tehdit eder boyutta artan gürültü kirliliği, kültürel ve tarihselönemi olan alanların bilinçsiz şekilde tahrip edilmesi, belli başlı çevre sorunları olarak çözülmeyibeklemektedir.İnsanoğlunun, karşı karşıya kaldığı çevre sorunları ile baş edebilmesi için çevre bilinci kazanmışolması gerekir. Çevre bilinci kazanan bireylerin bunu bir yaşam biçimi hâline getirmeleri gerekir.Bu da ancak eğitim yoluyla olur. Çoğu alanda olduğu gibi bunda da eğitim ailede başlar ve değişikkademelerde geliştirilir. Önemli olan çocukların doğayla buluşmasını ve erken yaşlardan başlayarakdoğa sevgisi kazanmasını sağlamaktır.Çevre bilincinin kazanılması, gelişmesi ve bir yaşam biçimi hâline gelmesi ancak bu yolla olabilir.Bu amaçla ilköğretim çağındaki çocuklarımız için uygulamaya koyulan Yeşil Kutu Eğitim Projesiçok yararlı olacaktır.Bu projeye emek veren herkesi tebrik ederim.Prof. Dr. Necat BirinciMillî Eğitim Bakanlığı Müsteşarı■ Dünyada özellikle son yarım asır içerisinde sanayi ve teknoloji alanındaki hızlı gelişmeler, hızlınüfus artışı, plansız kentleşme sonucu çevre kirliliği hızla artmıştır. Sınırsız zannedilen doğalkaynakların bilinçsiz kullanılması çevre sorunlarının daha da artmasına sebep olmuştur. Çevrekirliliğinin sınır tanımaz özellikte olması da onu küresel bir sorun olarak dünya gündeminin ilksıralarına taşımıştır.Sürdürülebilir kalkınma için; daha az maliyetle daha fazla üretmek, suyu, gıdayı ve enerjiyi dahatasarruflu kullanmak, daha az atık üretmek ve atıkları geri kazanmak zorundayız. Çevresorunlarının insan faaliyetlerinden kaynaklandığı düşünülürse, işe önce eğitimle başlanmalıdır.İnsanın en hızlı öğrenme ve öğrendiklerini davranışa yansıtabilme çağında, öncelikle uygulamalıeğitime ağırlık verilmeli, öğrencilerin yaparak, hissederek, yaşayarak öğrenmeleri sağlanmalıdır. Bukonuda en büyük görev ve fedakarlık şüphesiz öğretmenlerimize düşmektedir. Çünkü ülkegeleceğine yön verecek nesli yetiştirecek olan öğretmenlerimizdir.İlköğretim çağındaki çocuklarımızın eğitimine yönelik olarak uygulamaya konulan “Yeşil KutuEğitim Projesi”nin bu amaca önemli katkıda bulunacağına ve hazırlanan Öğretmen El Kitabı’nın iyibir rehber olacağına inanıyorum.Bu vesileyle projenin uygulanmasında emeği geçenleri kutluyor, başarılar diliyorum.Prof. Dr. Hasan Zuhuri SarıkayaÇevre ve Orman Bakanlığı Müsteşarı5

■ Dört buçuk milyar yaşındaki yerküremizin görece yeni sakinlerinden biri olan insanoğlununbaşlıca temel güdüsünü, doğanın kontrol altına alınması oluşturmuştur. İnsanoğlu özellikle 19. ve20. yüzyılda yaşanan sanayi ve iletişim devrimleri sayesinde doğayı kontrol altına aldığı sanısınakapılmıştır. Ancak, bu dönem insan faaliyetlerinden kaynaklanan doğal afetlerin sayısının en hızlıarttığı ve doğanın dengesinin en fazla tahribata uğradığı dönem olarak karşımıza çıkmaktadır.Çağımızda artık sürdürülebilir kalkınmanın önemi anlaşılmıştır. Bu doğrultuda, ülkemizdeki eğitimprogramlarının bu kavram kapsamında hazırlanmasını şiddetle savunuyoruz.Bu anlayışla Bölgesel Çevre Merkezi (REC) tarafından geliştirilen Yeşil Kutu Eğitim Seti’nin temelyaklaşım ve hedefleri aşağıdaki şekilde sıralanabilir:1. Doğaya hükmetme odaklı değil, doğanın dengesini gözeterek gerçekleştirilecek sürdürülebilirkalkınma bilincinin çocuklara aşılanması;2. Çocukların edilgen birer dinleyici konumundan çıkarılarak, öğrenim sürecinde belirleyici rollerüstlenen etkin aktörler haline getirilmesi;3. Çevre eğitimi konusunda farklı uzmanlık alanlarından eğitimcilere, yararlanabilecekleritamamlayıcı bir eğitim seti sağlanması;4. Eğitim sürecinde teknolojik olanaklardan ve görsel-işitsel malzemelerden mümkün olduğuncayararlanılmasının teşvik edilmesi.Söz konusu amaçların gerçekleştirilmesi, ancak ilgili kamu kurumlarıyla eğitim ve çevre konularındaçalışmalar yürüten sivil toplum kuruluşlarının uyum içinde çalışmasıyla hayata geçirilebilir. Buçerçevede, Yeşil Kutu’nun Türkiye’de uygulanmasını mümkün kılan Millî Eğitim Bakanlığı’na veÇevre ve Orman Bakanlığı’na; proje uygulama aşamasındaki ortaklarımız Kuş Araştırmaları Derneğive Doğa Derneği’ne; ayrıca, sağlamış olduğu finansal destek için Avrupa Komisyonu’na özellikleteşekkür etmek istiyorum.Yeşil Kutu’yu bir tohum olarak algılıyoruz. Ümidimiz bu tohumun, eğitimcilerimizin özverili ve azimliçabalarıyla gelecek kuşaklarımızın çevre bilincine katkıda bulunmasıdır.Dr. Sibel SezerBölgesel Çevre Merkezi REC Türkiye Direktörü6

Çalışma Grubunun Ön Sözleri■ Böyle bir projede çalışmaktan dolayı son derece mutluyum. Bu proje sayesinde, hemkendimizi hem de doğayı yeniden anlamaya çalışıp, bize emanet edilen değerleri sonrakinesillere en güzel şekilde bırakmak benim için büyük bir mutluluk kaynağı olacaktır.Esat AkbalMillî Eğitim Bakanlığı Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığı■ Çevre sorunlarını ortadan kaldırmak için duyarlı insanların olması gerekir. Bilinçli ve duyarlıinsanlarla bu gibi sorunların üstesinden gelmek mümkün olacaktır. Aksi takdirde son yüzyılın enbüyük felaketleriyle karşı karşıya kalmak kaçınılmazdır. İşte Yeşil Kutu, insanlara doğayı ve çevreyisevmeyi, bilinçli bir toplum yaratmayı, çevreye karşı duyarlı insanların oluşmasını sağlamaktadır.Yunus AkçelikMillî Eğitim Bakanlığı Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığı■ Yeşil Kutu projesiyle Türk Millî Eğitimi, çevre eğitimi konusunda önemli bir kaynağa sahipolacaktır. Bu proje; öğrenci, öğretmen ve velilerde çevre bilinci oluşmasına, doğanınkorunmasına ve sürdürülebilir kalkınma eğitimine önemli katkılar sağlayacaktır.Cihan BirdenMillî Eğitim Bakanlığı Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığı■ Çocuklar doğaya yoğun bir ilgi duyarlar ve doğayı gözlemlemeyi severler. Öyleyse, doğaeğitiminin tam zamanıdır!Tuğba CanTÜBİTAK Bilim Çocuk Dergisi■ Çevreye ve doğaya duyarlı öğrencilerin yetişmesine büyük katkı sağlayacağına inandığım YeşilKutu projesiyle gelecekteki dünyanın daha güzel, daha yaşanılır, daha temiz olacağını umuyorum.Necla ErdoğanMillî Eğitim Bakanlığı Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığı■ Çevre eğitimi ne kadar erken yaşlarda başlarsa çevre dostu davranışlar da o kadar kalıcı olarakdavranışa dönüşecektir. İşte, elinizdeki “Yeşil Kutu” da bu amaca hizmet edecek önemli eserlerdenbiri olacaktır. Bu kitabın çevre eğitimine katkısının tek şartı ise bütün öğretmenlerin çevresorunlarını kendi sorunları bilerek branş farkı gözetmeden derslerinde ele alıp işlemeleri olacaktır.Yrd. Doç. Dr. Sinan ErtenHacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi İlköğretimBölümü Fen Bilgisi Öğretmenliği Ana Bilim Dalı■ Çocuklarımıza mümkün olduğu kadar erken yaşlarda çevre bilincinin kazandırılmayabaşlanması gerektiğine inanıyorum. Yeşil Kutu eğitim paketinin çevre bilinci kazandırmada önemlibir basamak oluşturacağı inancıyla, onu yeniden yapılandırılan Öğretim Programları’na uygunhâle getirmeye çalıştık.Gelecekte güzel bir çevre için şimdiden çocuklarımızla el ele...Kezban KayaMillî Eğitim Bakanlığı Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığı7

■ Hepimizin amacı aynı: “Gelecek kuşaklara temiz, sürdürülebilir bir Dünya bırakmak;çocuklarımıza da bu bilinci kazandırmak.” Bunu da ancak insanı, doğayı, kendini seven çocuklaryetiştirerek başarabiliriz. Yeşil Kutu eğitim paketinin de bu yolda ilerlemek isteyenöğretmenlerimize yol göstereceğine inanıyorum...Zuhal ÖzerTÜBİTAK Bilim Çocuk Dergisi■ Çevreye ve etkilerine bakışımızı “çevremizi koruyalım” sözünden çok daha öteye götürecek,bizlere yaşantıyla desteklenmiş sorumluluklar yükleyerek akılda kalıcı olacak Yeşil Kutu; doğanındilinden anlayarak Dünyamızın ömrünü uzatacak, bizim de geleceğe dönük hayallerimiz olmasınısağlayacak...Derya Bıyık ÖzokMillî Eğitim Bakanlığı İlköğretim Genel Müdürlüğü■ Doğa bir bütün, insan da bu bütünün ayrılmaz bir parçasıdır. Bu eğitim setinde doğa-insanarasındaki ilişkilerin bozulmasıyla ortaya çıkan sorunlar ve bunların çözüm yolları konusundabilgiler yer almaktadır. Bu kaynağın eğitim dünyamıza birçok açıdan katkı sağlayacağıinancındayım.Dr. Derya SungurMillî Eğitim Bakanlığı Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığı■ İhtiyacı kadar tüketen, gelecek nesillere karşı sorumluluk hisseden, çevre sorunlarına karşıduyarlı ve bilinçli bir insan modeline ihtiyacımız vardır. Bu bilincin oluşturulmasında en büyükgörev ve sorumluluk yine öğretmenlerimize düşmektedir. Yeşil Kutu eğitim paketininöğretmenlerimizin çalışmalarına katkı sağlaması dileğiyle...Nilgün TarkayÇevre ve Orman Bakanlığı Eğitim ve Yayın Dairesi■ Her alandan örneklerin ve bilgilerin kullanılabilir ve uygulanabilir şekilde verildiği bu eğitimpaketinin bütün öğretmenlerimiz ve öğrencilerimiz için faydalı bir kaynak olması dileğiyle...Dr. Fatma TezcanMillî Eğitim Bakanlığı Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığı■ Kişisel olarak “çok enteresan ve bir araya getirilmesi zor bir ekip” diye nitelendirdiğim ÇalışmaGrubu içerisinde, İlköğretim Genel Müdürlüğü’nü temsilen bulunmak şahsım adına büyük bironur kaynağı olmuş ve vereceklerimden çok alacaklarıma vesile olmuştur. Yeşil Kutu’ya katkıdabulunan herkese ve ekibimizdeki bütün gönüllülere sonsuz şükranlarımı sunuyorum.Serdar YılmazMillî Eğitim Bakanlığı İlköğretim Genel Müdürlüğü8

actuellement leur entrée sur le marché urbain. C’est donc une mutation économico-industriellequi a entraîné la mise au devant de la scène du syntagme « ville intelligente », et on retrouvederrière celui-ci la question du rôle qu’auront à jouer de nouveaux acteurs urbains intégrant à laville une couche info-structurelle.b) Une stratégie industrielleLa nouvelle fabrique urbaineL’initiative « Smarter Planet » lancée par IBM en 2008 a été dotée d’un volet « Smarter Cities » quipropose une gamme de solutions techniques aux problèmes de congestions, de gestions des ressources(eau, électricité, gaz, etc.), ainsi que des services de gestion des smart grids, des initiatives en faveurde la santé des citadins… 10 La démarche est ainsi résumée :«As demands grow and budgets tighten, solutions also have to be smarter, and address the city as awhole. By collecting and analyzing the extensive data generated every second of every day, tools suchas the IBM Intelligent Operations Center 11 coordinate and share data in a single view creating the bigpicture for the decision makers and responders who support the smarter city.» 12L’entrée d’IBM sur le terrain de la fabrique urbaine correspond à ce qu’Isabelle Baraud-Serfatyidentifie sous le nom de la « nouvelle forme de privatisation » 13 des villes. Cela suppose unetransformation radicale dans « (…) une fabrique de la ville de plus en plus déterminée par l’aval, danslaquelle les entreprises des nouvelles technologies de l’information seraient les nouveaux ensembliersurbains (…) » 14 .Les acteurs des TIC proposent aujourd’hui d’introduire dans la ville leurs technologies pour gérer aumieux des systèmes urbains toujours plus complexes. Le rôle qu’occupent ces industriels dans la villeest entièrement neuf, et une cartographie par rôles 15 révèle la place stratégique (celle d’intégrateurs de10 http://www.ibm.com/smarterplanet/us/en/smarter_cities/overview/11 « Intelligent Operations Center for Smarter Cities provides an executive dashboard to help city leaders gain insight intoall aspects of the city. The executive dashboard spans agencies and enables drill-down capability into each underlying agencysuch as emergency management, public safety, social services, transportation, or water. Intelligent Operations Center allowscity leaders to:- Leverage information across all city agencies and departments to make smarter decisions- Anticipate problems to minimize the impact of disruptions to city services and operations- Coordinate cross-agency resources to respond to issues rapidly and effectivelyIntelligent Operations Center is designed to:- Monitor agency and citywide operations- Involve citizens and businesses in incident reporting and resolution- Gather and analyze citizen feedback using social media- Manage a broad range of government and commercial operationsDeploy rapidly with minimal IT resources” (source:http://www-03.ibm.com/software/products/us/en/intelligent-operations-center)12 http://www.ibm.com/smarterplanet/us/en/smarter_cities/overview/?lnk=fkt-scit-usen13 Isabelle Baraud-Serfaty, « La nouvelle privatisation des villes », Esprit, mars-avril 2011. Par privatisation, il faut entendre :« (…) l’intervention des acteurs économiques privés (les entreprises) dans le champ de l’urbain, dans le sens de producteursde villes (c’est-à-dire qui produisent des biens ou des services urbains). » La privatisation ici ne renvoie pas au phénomènedes « gated communities ».14 Art. cit.15 On se référera utilement au rapport Etudes et documents n°73, « La ville intelligente : état des lieux et perspectives enFrance », novembre 2012, et plus particulièrement aux pages 15 à 18 où est décrite la cartographie par rôle qui montre que lesacteurs des TIC se posent en « intégrateurs de solutions », engageant une nouvelle concurrence autour de la maîtrise del’information délivrée par les systèmes urbains. Ce document est disponible à l’adresse suivante :http://www.developpement-durable.gouv.fr/IMG/pdf/ED73.pdf9

El Kitabının KullanımıYeşil Kutu Öğretmen El Kitabı, eğitimcilere yol göstermek amacıyla hazırlanmıştır. İçinde çeşitliçevre konularıyla ilgili ders planları bulunmaktadır. Eğitimciler, bu ders planlarını ilköğretimöğrencilerine uygulayabilirler. Ancak bu el kitabındaki ders planları, okul öncesi eğitimdenortaöğretime kadar farklı sınıf düzeylerinde de kullanılmaya uygundur.Ders planlarında resim, matematik, drama, fen ve teknoloji, müzik, tarih vb. derslerleilişkilendirilebilecek etkinlikler bulunmaktadır. Bu nedenle ders planları, farklı derslerde kullanılabilir.Eğitimciler, ders planlarını aynen uygulamak zorunda değildirler. Etkinlikleri başka konularauyarlayabilecekleri gibi, farklı konulara uygun yeni etkinlikler de hazırlayabilirler.Yeşil Kutu, Öğretmen El Kitabı’nın yanında, DVD, CD, poster ve İkilem Oyunu kartları daiçerir. Tüm bunlar destekleyici birer araçtır ve ders planlarında yeri geldikçe bu araçlarayönlendirme yapılmaktadır.El kitabı beş bölüme ayrılmaktadır:■ Çevrenin Ögeleri: Hava, Su, Toprak, Biyolojik Çeşitlilik■ Tehditler ve Baskılar: Kentleşme, Görünmeyen Tehditler, Atıklar, Kimyasal Maddeler■ İnsan Etkinlikleri ve Etkileri: Enerji, Ulaşım, Sanayi, Tarım, Ormancılık, Turizm■ Küresel Sorunlar: İklim Değişikliği, Ozon Tabakasındaki İncelme, Asit Yağmurları, Okyanuslarve Denizler■ Değerler: Tüketim, Sağlık ve Çevre, Vatandaşlık Hakları, Gelecekteki DünyamızHer konu, bir ya da daha fazla ders planı içermektedir. Ders planları, ana tema, önerilen süre,kazanımlar, öğrenciye kazandırılacak beceriler, yöntem ve teknikler, araç ve gereçler konusundabilgi verecek şekilde hazırlanmıştır. Ders planlarının “Giriş” bölümlerinde konu hakkında temelbilgiler verilmiştir. Bazı bölümlerde daha fazla bilgi için CD’nin ilgili bölümlerine yönlendirmeyapılmıştır. Eğitimciler öğrenci bilgi sayfalarını fotokopiyle çoğaltarak öğrencilere dağıtabilirler.El kitabının başında “Yeşil Kutu Yönlendirme Tablosu” yer almaktadır. Bu tablo, kullanımdakolaylık sağlamak amacıyla verilmiştir. Yeşil Kutu konularının ilköğretim okullarında okutulanderslerle nasıl ilişkilendirileceğini, ders planlarının adlarını ve bu planlarda kullanılması önerilenfilmlerin adlarını göstermektedir. Ders planlarında önerilen bazı yöntemlerle bilgiler, el kitabınınarkasında, ayrı bir bölümde bulunmaktadır. Yeşil Kutu’daki ders planlarını uygularken biliminsanlarından, sivil toplum örgütlerinden ve Çevre ve Orman Bakanlığı’ndan destek alabilirsiniz.El kitabının amacı, öğrencilere çevreyle ilgili konularda bilgi aktarmaktan çok, farkındalıkkazandırmaktır. Böylece öğrenciler çevre koruma konusunda bilinçlenirler. Etkinlikler öğrencimerkezlidir. Öğrenciler çeşitli etkinliklerin gerçekleştirilmesinde, tartışmalarda, oyunlarda vealınacak kararlarda etkindir. El kitabının bir başka amacı da, eğitimciler ve öğrenciler aracılığıylaailelere ve toplumun geri kalan bireylerine ulaşmaktır.Kliment MindjovOrta ve Doğu Avrupa Bölgesel Çevre Merkezi11

Hava1Havamız Temiz mi?Ana TemaÖnerilen SüreKazanımlarÖğrenciyeKazandırılacakBecerilerYöntem ve TekniklerAraç ve GereçlerSoluduğumuz havanın temiz olması sağlığımız için çokönemlidir.2-3 ders saati• Havanın içindeki gazları belirtir.• Atmosfer tabakalarını sıralar.• Hava kirliliğinin nedenlerini açıklar.• Havanın temizliğinin önemini fark eder.• Havanın temizliğini korumak için alınması gerekenönlemleri belirtir.Ölçme, tahminde bulunma, çıkarımda bulunma, yansıtıcıdüşünme, yaratıcı düşünme, karşılaştırma, eleştirel düşünmeAnlatım, tartışma, beyin fırtınasıYeşil Kutu CD ve DVD’siGirişYerküreyi atmosfer olarak adlandırılan bir gaz örtüsü çevreler. Bu gaz örtüsünün yeryüzüneyakın bölümünde, azot (% 78), oksijen (% 21), karbon dioksit (% 0,03), bazı soy gazlar vedeğişen miktarda su buharı içeren bir hava karışımı bulunur. Herhangi bir maddenin, bu karışımındengesini bozacak şekilde atmosfere karışması sonucunda hava kirliliği oluşur.Havamız Temiz mi?17

1HavaBilim insanlarına göre hava kirliliğinin iki temel nedeninden biri, kirlilik yapıcı doğal maddeler,diğeri de insan etkinlikleridir. Kum fırtınaları ve yanardağ patlamaları, havanın doğal yollarlakirlenmesine neden olur. Yoğunluğu giderek artan trafik, kentlerin büyümesi, hızlı ekonomikgelişme ve sanayileşmeyse hava kirliliğine yol açan insan etkinliklerinin başta gelenleridir.Temiz hava, çocuklar açısından çok önemlidir. Çocukların bedenleri yetişkinlerinkine göre dahaküçüktür. Ancak, aldıkları hava miktarı bedenlerinin büyüklüğüne göre yetişkinlerinkinden dahafazladır. Bu da, kirliliğe yol açan tehlikeli maddelerin çocukların bedenlerinde daha yüksekoranlarda birikmesine neden olur.EtkinliklerHava yaşamımız için çok önemli!1Öğrencilere, bir insanın soluk almadan ne kadar süre yaşamını sürdürebileceğini sorun.Ardından birkaç öğrenciyi seçin ve derin bir soluk alıp 30 saniye soluklarını tutmalarınısöyleyin. Sonra da soluklarını tuttukları sırada neler hissettiklerini sınıfa açıklamalarını isteyin.2“Giriş” bölümündeki bilgileri sınıfa aktarın. Havanın yaşamımız için önemi konusunda birtartışma başlatın. Ardından öğrencilere, “Atmosfer” bilgi sayfasını dağıtın ve insanetkinliklerinin atmosferi nasıl etkilediğini sorun.Açık alanlardaki hava kirliliği1Öğrencilere DVD’deki “Havamız” filmini izlettirin.2Öğrencilere hava kirliliğinden söz edin. Ardından,hava kirliliğine nelerin yol açtığına ilişkin bir beyinfırtınası yaptırın (Ulaşım, konutların ısıtılması, sanayi,enerji üretimi vb. için fosil yakıtların yakılması).3Öğrencilere “Hava Kirliliği” başlıklı bilgi sayfasınıdağıtın. Öğrencilerin, beyin fırtınası sırasında ortayakoydukları düşünceleri bu bilgi sayfasındaki bilgilerlekarşılaştırmalarını sağlayın.4DVD’deki “Havamızı Nasıl Temiz Tutarız?” adlı çizgifilmi öğrencilere izlettirin. Daha az aracın trafiğeçıkmasının, havayı temiz tutmanın yollarından yalnızcabiri olduğunu açıklayın. Öğrencilerden başka yollarönermelerini isteyin.5Öğrencilere CD’nin “Hava” bölümünde bulunan“Biz neler yapabiliriz?” başlıklı bilgileri aktarın.Kapalı alanlardaki hava kirliliği1Kapalı alanlardaki hava kirliliğinin en bilinen nedeni sigara dumanıdır. Ancak, kapalıalanlardaki hava kirliliğinin başka nedenleri de vardır. Çok sayıda insanın bir aradabulunduğu kapalı ortamlarda karbon dioksit miktarının artarken oksijeninazaldığını söyleyin.2Öğrencileri, kapalı bir alandaki hava kirliliğini gözlemleyebilmeleri için, birkaç saat dersişlenmiş bir sınıfa götürün.3Hangi maddelerin ya da etkinliklerin kapalı bir odada hava kirliliğine neden olabileceğineilişkin bir beyin fırtınası yaptırın. İlk akla gelecekler şunlar olabilir: Çeşitli temizlik ürünleri,inşaat malzemeleri, boyalar, seyrelticiler, parfümler ve kozmetik ürünleri, baskı ve kopyalamacihazlarında kullanılan kimyasal maddeler, çeşitli sentetik malzemeler, laboratuvarlardakullanılan kimyasal maddeler ve aletler, çizim, boyama ve model yapım malzemeleri vb.Yanıtları tahtaya yazın ve bunlar üzerinde konuşun.18Havamız Temiz mi?

4Havakirliliğine yol açan kimyasal maddelere sık sık maruz kalmanın sağlığımızı nasıletkileyebileceği konusunda bir beyin fırtınası yaptırın. İlk akla gelecekler şunlar olabilir:Solunum sistemi sorunları, aşırı duyarlılık ya da alerjik tepkiler, nörotoksik (sinir hücrelerininzehirlenmesine bağlı) tepkiler, bağışıklık sisteminde zayıflama vb. Yanıtları tahtaya yazın vebunlar üzerinde konuşun.Hava15Formaldehit,radon ve asbest gibi daha az bilinen ve hava kirliliğine yol açan maddeleritanıtın. Öğrencilere “Tehlikeli Maddeler” başlıklı bilgi sayfasını dağıtın ya da CD’nin “Hava”bölümünde bulunan “Kapalı alanlar” başlıklı bilgileri aktarın.6Havakirliliğinden kaynaklanan sağlık sorunlarının nasıl azaltılabileceği konusunu ele alın(İnsanların bu konuda bilgilendirilmesi, evlerde sentetik ürün kullanımının azaltılması, havakirliliğinin daha sıkı denetlenmesi, kapalı ortamlarda sigara içilmemesi ve bu alanların düzenliolarak havalandırılması gibi).Öğrencilere daha fazla bilgi aktarmak için CD’nin “Hava” bölümünden yararlanabilirsiniz.Tamamlayıcı Çalışmalar• Öğrencileri, kapalı alanlardaki hava kirliliğiyle ilgili öğrendiklerini aileleriyle paylaşmayayönlendirin. Kapalı alanlardaki hava kirliliğinin önlenmesi ve sağlığa yönelik tehlikelerininazaltılması için yapılabileceklerin bir listesini hazırlamalarını isteyin. Öğrencilerinönerilerinden hangilerinin sınıfta da uygulanabileceği konusunda konuşun. Her öğrencinin,kendi önerisinden hareketle bir afiş hazırlamasını sağlayın. Bu afişlerle bir sergi düzenleyin.• Hava kirliliğinin başlıca nedeninin enerji elde etmek için fosil yakıtların kullanılmasıolduğunu anlatın. Fosil yakıt kullanımının yol açtığı kirliliği azaltmak için, birçok ülkedeçeşitli yasal kısıtlamalar bulunduğunu söyleyin. Öğrencilerden, ülkemizdeki uygulamalarayönelik araştırma yapmalarını isteyin.Havamız Temiz mi?19

HavaÖğrenci bilgi sayfasıAtmosferAtmosfer, yeryüzünü çevreleyen dört havatabakasından oluşur. En alt tabakayatroposfer denir. Troposferin ekvatorbölgesindeki kalınlığı, 16-17 km, kutuplardakikalınlığıysa 9-10 km’dir. Atmosferdekigazların yaklaşık % 75’ini bu tabaka içerir. Subuharının % 100’ü de bu tabakada bulunur.Yeryüzündeki yaşamın sürekliliğinde,troposfer son derece önemli bir rol oynar.Hava olaylarının büyük bir bölümü butabakada gerçekleşir. Hava kirliliği yaratanmaddeler de daha çok atmosferin bubölümünde bulunur. Bazı durumlarda bumaddeler, burada bulunan başka maddelerletepkimeye girer.Troposferin dışında bulunan tabakayastratosfer adı verilir. Bu tabaka, yeryüzündenyaklaşık 17-50 km yukarıda yer alır. Ozongazı, troposferin içinde ayrı bir tabakaoluşturur. Ozon tabakasının iki temel işlevivardır. Birincisi, atmosferin temel ısıdengesinin korunmasına yardımcı olmaktır.İkincisi, Güneş'ten gelen mor ötesi ışınımınyeryüzüne ulaşmasını engellemektir. Ozontabakasının bu özelliği, yeryüzünde yaşamınvar olmasının da nedenlerinden biridir. İnsanetkinlikleri sonucunda ortaya çıkan bazıkirlilik yapıcı gazlar, troposferden stratosfereyükselir ve ozon tabakasına zarar verir.Atmosferin en dışındaki iki tabakamezosfer ve termosferdir. Mezosfer,atmosferin yerden yaklaşık 50-80 kmyukarıdaki bölümünde yer alır. Atmosferinen soğuk bölgesidir. Bu tabaka yeryüzünügök taşlarından korur. Uzaydan gelen göktaşları, bu tabakaya girdiklerinde yanarlar.Termosfer tabakasıysa atmosferin yerdenyaklaşık 80-90 kilometre yukarıdakibölümünde yer alır. Güneş’ten gelenbazı ışınları soğurduğu için, butabakada sıcaklık çok yüksektir.20

HavaHava Kirliliğiİnsanların bazı etkinliklerisonucunda atmosfere salınançeşitli kimyasal maddelerhavanın içeriğini değiştirir vekirlilik ortaya çıkar. Havakirliliği, yazın ve kışın farklışekillerde oluşabilir. Yazın,güneş ışığı ve atmosferdekikirleticilerin etkileşimiyleatmosferin yeryüzüne yakınbölümlerinde ozon artar. Ozonun atmosferin yeryüzüne yakın bölümlerdebulunması insan sağlığı açısından çok tehlikelidir. Bununla birlikte ozonun,atmosferin üst tabakalarında bulunması, Güneş’in zararlı ışınlarınınyeryüzüne ulaşmasını engellediği için gereklidir.Kışın ortaya çıkan hava kirliliğiyse kirletici maddelerin (özellikle fosil yakıtkullanımı sonucunda açığa çıkan kükürt dioksitin, azot oksitlerin veparçacıkların), kentin üzerinde asılı duran bir soğuk hava kütlesinin altındasıkışıp kalması sonucunda oluşur. Bu durumda oluşan dumanlı sis insansağlığı için çok zararlıdır.Kentsel hava kirliliği: Tüm dünyada kentler büyüyor. Bununla birlikte, hava kirliliğide artıyor. Örneğin, Avrupa ülkelerinde insanların % 70’ten fazlasının kentlerdeyaşadığı hesaplanmış. Ülkemizdeyse 2000 yılı nüfus sayımı sonuçlarına göre buoran yaklaşık % 65.Fosil yakıtların kullanılması, trafik ve sanayi etkinlikleri sonucu atmosfere salınankirlilik yapıcı maddelerin miktarı gittikçe artmaktadır. Bu kirlilik, insan sağlığınazarar vermenin yanı sıra, kentlerde inşaat malzemelerinin hızlı yıpranmasına,tarihi yapıların ve bitki örtüsünün zarar görmesine de yol açar.Ulaşımdan kaynaklanan hava kirliliği: Atmosferdeki kirlilik yapıcı maddelerdenkarbon monoksitin % 70-90’ı, azot oksit bileşiklerinin % 40-70’i,hidrokarbonların yaklaşık % 50’si ve kurşunun % 100’ü kara yolutaşımacılığından kaynaklanmaktadır. Kara yolu taşımacılığı, havadaki kurşun,benzen, çeşitli parçacıklar ve benzopiren gibi zararlı bileşiklerin de önemliölçüde artmasına neden olur.Öğrenci bilgi sayfasıSanayiden kaynaklanan hava kirliliği: Sanayi etkinlikleri de hava kirliliğineyol açar. Bu etkinlikler sonucunda salınan maddelerin etkisi, baca yüksekliğineve rüzgârların yönüne bağlıdır. Havada uzun süre kalan başlıca kirlilik yapıcımaddeler arasında asitlenmeye neden olan bileşikler (kükürt dioksit, azotoksitler ve amonyak gibi) ve havadaki parçacıklara bağlanan maddeler(toz, ağır metaller ve dirençli organik kirleticiler gibi) bulunur.Sıcak noktalar: “Sıcak nokta”, belirli bir etkinliğin diğer yerlere göre daha fazlaolduğu bölgeleri tanımlamada kullanılan bir terimdir. Hava kirliliği açısından,“sıcak nokta”, kirlilik oranının yüksek olduğu bölgeleri ifade eder. Havakirliliğine ilişkin sıcak noktalar, genellikle trafiğin yoğun olduğu caddeler vesanayi tesislerinin yakınındaki yerleşim alanlarıdır. Bu tip yerlerin yakınındayaşayan insan toplulukları ciddi sağlık sorunlarıyla karşı karşıyadır. Bubölgelerdeki kirlilik, etkenleri yok edilince büyük oranda ortadan kalkar.21

HavaÖğrenci bilgi sayfasıTehlikeli MaddelerYaşadığımız ortamlardaki havanın temiz olması, sağlıklı yaşamın gereklerindenbiridir. İnsanlar, kapalı alanlarda daha fazla zaman geçirirler. Ancak, genelliklekapalı alanlardaki hava kirliliği göz ardı edilir. Yakıtların yanması sonucunda salınançeşitli gazlar, sigara dumanı, asbest, temizlik ürünlerinden açığa çıkan gazlar, radongazı gibi maddeler kapalı alanlarda hava kirliliğine neden olabilir. Yetersizhavalandırma, yüksek sıcaklık ve nem düzeyleri de bu kirliliğin artmasına yol açar.Formaldehit, suda çözünebilen, renksiz ve kendine özgü bir kokusu olan, zehirlibir gazdır. Birçok dezenfektan ve tarımda kullanılan kimyasal maddenin içindebulunur. Bunun yanı sıra, mobilya kaplamalarında yapıştırıcı olarak ve bazımalzemelerin ateşe dayanıklılığını sağlamak için de kullanılır. Bazı cilalar, yağlar,şampuanlar, diş macunları, bira, şarap, duvar kâğıdı, boya, sigara ve hatta otomobildöşemelerinde bile çok az miktarda da olsa formaldehite rastlanabilir. Bu madde,yıllarca gaz olarak kalabilir ve bu süre içinde kokusunu kaybeder. Formaldehitbuharı, başta solunum sistemi olmak üzere insan sağlığını olumsuz etkiler.Formaldehitin zararlı etkileri, “zeolit” adı verilen mineraller yardımıyla önlenebilir.Zeolitler, formaldehit buharını yakalayarak tutar. Tıpkı toz, kötü kokular, duman vekirlilik yapıcı diğer maddeleri tuttuğu gibi.Radon, kaya, toprak ve sudaki doğal uranyumun radyoaktif bozunması sonucundaoluşan bir gazdır. Kokusuz, tatsız ve görünmeyen bir gaz olduğundan varlığınıhissetmek pek kolay değildir. Zemindeki ve duvardaki çatlaklardan evlere sızabilir.Radonun solunum yoluyla alınması akciğer dokusunda zarara yol açar ve kanserriski doğurur. Evlerdeki çatlakları onarmak ve havalandırmayı artırmak, radongazına karşı alınabilecek önlemlerden bazılarıdır. Ayrıca, yer altı sularında da radonbulunabilir.Asbest, belli kayaç tiplerinde doğal olarak oluşan bir grup mineralin adıdır. Ateşe,paslanmaya dayanıklıdır ve iyi bir ısı yalıtım malzemesidir. Solunum yada ağız yoluyla alınması, kanser gibi önemli sağlık sorunlarına yol açar.Akciğerlerde ve sindirim sisteminde uzun yıllar kalabilir. Bu nedenle asbestinetkileri yıllar sonra bile ortaya çıkabilir. Bu etkilerine karşın, asbest içerenmalzemeler doğru şekilde işlenir, kullanılır ve düzenli olarak bakımdan geçirilirsesağlık için büyük bir tehlike oluşturmaz. Birçok ülkede asbest kullanımı yasaktır.Türkiye’deyse bazı asbest türlerinin kullanımına izin verilmektedir.22

Su1Yaşamın Temel Kaynağı SuAna TemaÖnerilen SüreKazanımlarÖğrenciyeKazandırılacakBecerilerYöntem ve TekniklerAraç ve GereçlerSuyu korumak ve suyun kirlenmesini önlemek bizimsorumluluğumuzdur.7 ders saati• Suyun gündelik yaşamdaki önemini fark eder.• Su döngüsünü açıklar.• Su kirliliğinin nasıl oluştuğunu fark eder.• Su kirliliğinin önlenmesi için başvurulabilecekyöntemleri araştırır.• Alışkanlıklarımızdaki basit değişikliklerin su tasarrufusağlayabileceğini fark eder.Tahminde bulunma, akıl yürütme, karşılaştırma yapma,sorgulama, yorumlama, gözlem yapma, çıkarımda bulunma,eleştirel düşünme, yaratıcı düşünme, yansıtıcı düşünmeAnlatım, deney, tartışma, beyin fırtınasıBir bardak içme suyu, küçük bir tepsi, 1 kg kum, bir çaykaşığı kırmızı renkli gıda boyası, iki adet 3 litrelik cam kap,huni, 1,5 litrelik pet şişe, bu pet şişenin yaklaşık yarısınıdolduracak kadar çakıl taşı, keçe, deterjan, kahve telvesi,tuvalet kâğıdı parçaları, suluboya, Yeşil Kutu CD ve DVD’siYaşamın Temel Kaynağı Su23

1SuGirişDünya’nın yaklaşık üçte ikisi sudur. Bunedenle Dünyamız, “Mavi Gezegen”olarak da adlandırılır. Ancak bu suyunçoğu okyanus ve denizlerde bulunur,yani tuzludur. Dünyadaki sularınancak % 2,5’u tatlı sudur ve bumiktarın da yalnızca % 1 kadarıiçilmeye elverişlidir.Suyun yeryüzüyle atmosfer arasındasürekli hareket etmesi sonucundaoluşan döngüye “su döngüsü” denir.Yüzey ve yer altı suları, dünyadaki sudöngüsünün önemli ögeleridir. Yüzeysuları ırmaklar, göller, denizler,okyanuslar ve buzullardır. Yer altısularıysa yağmur sularının yeryüzüneindikten sonra toprağın içindensüzülerek, su geçirmeyen bir tabakaya kadar ilerleyip orada birikmesi sonucunda oluşur.Su, tarımda sulamada, sanayide ısıtma ve soğutma sistemlerinde, evlerde yıkanmada, temizlikteve içme suyu olarak kullanılır. Günümüzde, insan etkinlikleri sonucunda ortaya çıkan su kirliliği,önemli çevre sorunlarından biridir. Su, içindeki tehlikeli kimyasal maddelerden ve bakterilerdentemizlenerek yeniden kullanılabilir.Dünyadaki su kaynakları çok sınırlıdır. Bunun nedeni, yüzey sularının ve yer altı sularının çokaz bir kısmını içme suyu olarak kullanabilmemizdir. Ayrıca, su kaynaklarının dağılımı da coğrafibakımdan eşit değildir. Çevre kirliliği, küresel ısınma, kentleşme, ormanların zarar görmesi gibinedenler sonucunda su kaynakları giderek azalmaktadır. Bu kaynakların sürekliliğininsağlanması, dolayısıyla tükenmemesi için suyun tasarruflu kullanılması ve korunması gerekir.Ülkemizde de çok sınırlı olan su kaynakları, bugünkü gereksinimi ancak karşılamaktadır.Su kaynaklarımızdan elde edilen kullanılabilir su miktarı, 110 milyar metre küptür. Bunun % 16’sıiçme ve kullanım suyu olarak, % 72’si tarımsal sulamada ve % 12’si sanayide kullanılmaktadır.Hızlı nüfus artışı, sanayileşme, su kirliliği ve ülkemizdeki yıllık yağış ortalamasının dünyaortalamasından düşük olması su kaynaklarımızı tehdit etmektedir. Bu nedenle, su kaynaklarınındaha dikkatli kullanılması ve kirlenmemesi için gerekli önlemlerin bir an önce alınması gerekiyor.EtkinliklerSu döngüsü1Bir bardak su alın ve bir öğrenciye tattırıp suyun “Kaç yaşında?” olduğunu tahminetmesini isteyin. Sınıfa, suyun yaklaşık 4,5 milyar yıl yaşında (gezegenimizle aynı yaşta)olduğunu ve sürekli olarak yeryüzüyle atmosfer arasında dolaştığını açıklayarak sudöngüsünü anlatın. Güneş ve rüzgâr; suyun, topraktan, bitkilerin yapraklarından,hayvanların bedenlerinden, ırmak, göl ve okyanus yüzeylerinden buharlaşmasınaneden olur. Buharlaşma sırasında su, sıvı hâlden gaz hâline geçer. Suyun gaz hâline“su buharı” denir.Su buharı, hava akımları nedeniyle yukarı doğru yükselir. Ancak yükseklere çıktıkça havasoğuduğu için, su buharı çok küçük damlacıklar hâlinde yoğunlaşır. Bu damlacıklar, bulutlarıoluşturur. Su damlacıklarının ağırlıkları, içinde bulundukları hava tarafından taşınabildikleriölçüde artar. Sonra, öyle bir an gelir ki damlacıklar büyür, hava artık bu damlacıklarıtaşıyamaz. İşte o zaman bunlar, yağmur, sulu kar ya da kar olarak yere düşer. Yağışlar,akarsuları, gölleri, denizleri, okyanusları ve yer altı sularını besler. Ardından, buharlaşmaylasu döngüsü yeniden başlar.2ÖğrencilereCD’nin “Su” bölümünde bulunan “Su döngüsü” başlıklı bilgileri aktarın veburadaki görüntüleri izletin.24Yaşamın Temel Kaynağı Su

Su her yerde“Deniz Suyu ve Tatlı Su” bilgi sayfasını öğrencilere dağıtın ve sayfadaki sorularıyanıtlamalarını isteyin.Yanıtlar1. % 97,52. % 2,53. Okyanuslar, denizler ve bazı göller4. Yer altı suları, buzullar, akarsular ve bazı göller5. Nil ırmağı, 6695 km6. Kızılırmak, 1355 km7. Atlas Okyanusu, Büyük Okyanus ve Hint Okyanusu8. Karadeniz, Akdeniz, Ege ve Marmara Denizi9. Suyun içine pişmemiş bir yumurta bırakılır. Yumurta yüzüyorsa su tuzludur; batıyorsa tatlıdır.Tuzlu suyun yoğunluğu tatlı suyunkinden daha fazladır. Bu nedenle yumurta tuzlu sudayüzer. Denizde havuzdakine göre daha kolay yüzmemizin nedeni de tuzlu suyunyoğunluğunun daha fazla olmasıdır. Bir sıvının yoğunluğu arttıkça, içine konan maddelerinyüzmesi de kolaylaşır.10. Tuzlu suyu güneşte bekletirsek su buharlaşır ve geriye tuz kristalleri kalır.11. Tatlı su, sulama amacıyla tarımda, soğutma ve ısıtma amacıyla sanayide ve içme, temizlik,yıkama vb. amaçlarla ev yaşamında kullanılır.12. Deniz suyu madencilikte, sanayide ve termoelektrik santrallerinde kullanılır.Su1Susuz yaşayamayız1Öğrencilere “Giriş” bölümündeki bilgileri aktarın ve dünyanın küresel bir su kriziyle karşıkarşıya olduğunu anlatın. Ardından aşağıdaki bilgileri verin:• Dünya üzerindeki 1 milyardan fazla insan, temiz içme suyuna erişemiyor.• Dünya üzerindeki 2,4 milyardan fazla insan, kanalizasyon ve evsel atık suları arıtmatesislerinin bulunmadığı, sağlıksız ortamlarda yaşıyor.• 2025 yılında dünya nüfusunun üçte ikisinin su kıtlığı çekeceği tahmin ediliyor.Bu tarihte su sıkıntısı çekmeye başlayacak ülkeler arasında Türkiye de yer alıyor.• Türkiye’de kişi başına düşen yıllık su miktarı, 1600 metre küp; bu miktarın 2020 yılında1000 metre küpe düşeceği tahmin ediliyor.2Öğrencilere,3Öğrencilerin,4Öğrencilere,DVD’deki “Tatlı Su” adlı filmi izlettirin. Ardından onlara şu soruları sorarakverdikleri yanıtlar üzerinde konuşun:• Yetişkin bir erkek bir günde kaç litre su tüketir? (Yaklaşık 80 litre)• Bir günde kaç kişi kirlenmiş içme suyu nedeniyle yaşamını kaybediyor?(Çoğu çocuk, yaklaşık 25.000 kişi)filmin sonunda sorulansoruların yanıtları üzerindedüşünmelerini sağlayın.• Su kaynaklarının uygun bir şekildeişletilmesi neden önemli?• Suların kirlenmesi, hangi sorunlarayol açar?• Su kaynaklarını nasıl koruyabiliriz?• Su kaynaklarının korunması için bizneler yapabiliriz? (Öğrencilere, “SuTasarrufu Nasıl Yapılır?” başlıklımetindeki bilgileri aktarın.)CD’nin “Su” bölümünde bulunan “Avrupa’nın su kaynakları” başlığı altındakietkileşimli haritayı gösterin.Yaşamın Temel Kaynağı Su25

1SuEvde su tasarrufu yapalımHerkesin, günlük alışkanlıklarında bazı küçükdeğişiklikler yaparak su tasarrufu yapabileceğinisınıfa açıklayın.Diş fırçalarken1Öğrencilere dişlerini hangi sıklıktafırçaladıklarını sorun. Sonra bir öğrenciden,dişlerini nasıl fırçaladığını canlandırarakanlatmasını isteyin. Bu öğrencinin,canlandırma sırasında dişini fırçalarkenyaptıklarını adım adım göstermesini sağlayın.Daha sonra, canlandırma sırasında suyutasarruflu kullanıp kullanmadığını sınıflabirlikte sorgulayın.2Öğrencileri,diş fırçalarken suyu daha tasarruflu kullanmanın yolları üzerinde düşünmeyeyönlendirin. Bu konudaki önerilerden bazıları, musluğun yalnızca diş fırçasını yıkarken veağız çalkalarken açılması ya da ağız çalkalamak için bir bardak su kullanılması olabilir.Onlara, bu yollarla ne kadar su tasarrufu yapılabileceğini sorun.Tıraş olurken1Sınıftaki bir erkek öğrenciden nasıl tıraş olunduğunu canlandırmasını isteyin. Öğrenci,canlandırma yaparken suyu açık bırakıyormuş gibi yapıyorsa diğer öğrencilere, su tasarrufusağlamaya yönelik önerilerinin olup olmadığını sorun.2Öğrencilerden, tıraş olurken su tasarrufu yapmanın başka yollarını düşünmelerini isteyin vebu konuda önerilerde bulunmalarını sağlayın. Önerilerden bazıları fırçayı ıslatmak ve tıraşbıçağını yıkamak için bir kap su kullanmak olabilir. Öğrencilere, yakınları arasında suyutasarruflu kullanarak tıraş olan biri olup olmadığını sorun.Damlatan musluklarÖğrencilerden, damlatan bir musluktan, bir saatte ne kadar suyun boşa akacağını tahminetmelerini isteyin. Ardından, onlara bir musluğun damlatmasını nasıl engelleyebileceklerini sorun.Öğrencilerle yanıtları üzerinde konuşun ve damlatan muslukları onarmanın önemini vurgulayın.Biraz da hesap yapalım1Sınıfa, yukarıda ele aldığınız üç örneğin, ilk bakışta su tasarrufu için çok etkili birer yöntemgibi görünmeyebileceğini anlatın. Ancak, aynı anda herkes tarafından yapılırsa bu küçükdeğişikliklerin etkisinin de büyük olacağını belirtin. Öğrencilere, “Evde Su Tasarrufu” başlıklıbilgi sayfasını dağıtın ve bu sayfadaki problemleri çözmelerini isteyin. Bu etkinliği biryarışmaya dönüştürerek eğlenceli hâle getirebilirsiniz.YanıtlarDiş fırçalarken ne kadar su harcanır?A. Bir günde, bir kişi, bir kez diş fırçalamada: 6 litre su tüketir.Bir günde, bir kişi, iki kez diş fırçalamada: 2 x 6 = 12 litre su tüketir.Bir günde, 30.000 kişi, iki kez diş fırçalamada: 30.000 x 12 = 360.000 litre su tüketir.Bir yılda, 30.000 kişi, günde iki kez diş fırçalamada: 365 x 360.000 = 131.400.000 litre sutüketir.B. Bir günde, bir kişi, bir kez diş fırçalamada: 1 litre su tüketir.Bir günde, bir kişi, iki kez diş fırçalamada: 1 x 2 = 2 litre su tüketir.Bir günde, 30.000 kişi, iki kez diş fırçalamada: 30.000 x 2 = 60.000 litre su tüketir.Bir yılda, 30.000 kişi, günde iki kez diş fırçalamada: 365 x 60.000 = 21.900.000 litre sutüketir.C. Su tasarrufu = 131.400.000 - 21.900.000 = 109.500.000 litre26Yaşamın Temel Kaynağı Su

Tıraş olurken ne kadar su tüketilir?A. Erkek sayısı: 40.000 : 2 = 20.000Tıraş olan erkek sayısı: 20.000 : 2 = 10.000Bir günde, bir kişi, bir tıraşta: 6 x 2 = 12 litre su tüketir.Bir günde, 10.000 kişi, bir tıraşta: 10.000 x 12 = 120.000 litre su tüketir.Bir yılda, 10.000 kişi, bir tıraşta: 365 x 120.000 = 43.800.000 litre su tüketir.B. Bir günde, bir kişi, bir tıraşta 1 litre su tüketir.Bir günde, 10.000 kişi, bir tıraşta: 10.000 x 1 = 10.000 litre su tüketir.Bir yılda, 10.000 kişi, bir tıraşta: 365 x 10.000 = 3.650.000 litre su tüketir.C. Su tasarrufu: 43.800.000 - 3.650.000 = 40.150.000 litreSu12Hesaplamalardan3Öğrencilere,4Öğrencilere5Öğrencileri,Damlatan musluklar ne kadar suyun boşa akmasınaneden olur?A. Bir musluktan, 1 saatte, 1 litre su boşa akar.Bir musluktan, 1 günde, 1 x 24 = 24 litre su boşa akar.Bir musluktan, 1 ayda, 24 x 30 = 720 litre su boşa akar.B. Bir musluktan 3 ayda, 720 x 3 = 2160 litre su boşa akar.Yedi musluktan 3 ayda, 2160 x 7 = 15.120 litre suboşa akar.sonra yorum ya da gözlemlerinibirbirleriyle paylaşmaları için öğrencilere zaman verin.“Mavi Tombul’un Yolculuğu” bilgi sayfasınıdağıtın. Ardından, evde suyun daha tasarruflukullanılabilmesini sağlayacak farklı yollar konusunda bir beyin fırtınası yaptırın. “Evde SuyuTasarruflu Kullanalım” başlıklı önerileri öğrencilerle paylaşın ve hep birlikte bunlarınüzerinde düşünün. Tüm önerileri tahtaya yazıp hangilerinin daha gerçekçi olduğunu veevde su tasarrufu için kullanılabileceğini kararlaştırın.DVD’deki “Su Tasarrufu Nasıl Yapılır?” adlı çizgi filmi izlettirin. Bu çizgi filmde,suyu tasarruflu kullanmanın hangi yolunun gösterildiğini sorun.su tasarrufu yapmak üzere aileleriyle birlikte bir plan hazırlamaya ve bu planısınıfta arkadaşlarıyla paylaşmaya yönlendirin.Suları kirlenmekten koruyalım1Dersten bir hafta önce, öğrencilerden, evlerinde kullanılan çeşitli temizlik ürünlerine aitboş kutu ya da şişeleri (etiketlerini çıkarmadan) biriktirmelerini isteyin.2Derste, öğrencilerin sınıfa getirdikleri temizlik ürünlerinin kutularını, şişelerini ve bunlarınetiketlerini incelemelerini sağlayın. Onlara bu kutuların ve şişelerin içindeki ürünlerinkullanıldıktan sonra nereye gittiğini sorun.3Öğrencilere, elma kabuğu, maydanoz sapları, marul yaprakları gibi organik atıkların doğaiçin büyük bir tehdit oluşturmadığını açıklayın. Çeşitli mikroorganizmalar, bu organik atıklarıayrıştırabilir. Aslında temel sorun, evdeki temizlik işlerinde kullanılan kimyasal maddelerdenkaynaklanır. Bu tip kimyasal maddeler doğada birikir, organik atıkları ayrıştıranmikroorganizmalara ve diğer canlılara zarar verir. Temizlik bittikten sonra içinde bulunduğusuyla birlikte tuvalete ya da lavaboya dökülen bu kimyasal maddeler, atık su şebekesine(foseptik çukuru ya da kanalizasyon sistemi) geçer. Çoğu yerde buradan da denizlere,göllere ya da yer altı sularına karışır.Doğaya hiç zarar vermeyen bir deterjan üretmenin zor olduğunu belirtin. Temizliktekullanılan kimyasal maddelerin her biri, kirliliğe farklı düzeylerde katkıda bulunur.Yapabileceğimiz en iyi şey, bu ürünleri doğru şekilde kullanmak ve satın alırken etiketlerindegüvenilir ve çevre dostu olduklarına ilişkin bilgiler olanları seçmektir. Bir başka seçenek de,günümüzde unutulmuş bazı çevre dostu temizlik uygulamalarına daha sık başvurmaktır(Bkz. “Suyu Kirlenmekten Koruyalım” başlıklı metin). Öğrencilere, getirdikleri ürünlerinüzerinde güvenilir ve çevre dostu olduklarına ilişkin bilgiler olup olmadığını sorun.Yaşamın Temel Kaynağı Su27

1Su4Çeşitlipetrol ürünlerinin (otomobil yağları, yakıtları) çevre açısından çok tehlikeli olduğunusınıfa anlatın. Bu ürünlerin kanalizasyona atılmaları hiç doğru değildir. Bu ürünler,yalnızca toplama, taşıma ve arıtma işlemlerinin sıkı kurallara bağlı olduğu özel yerlerde(araç servis merkezleri ve yağlama istasyonları gibi) elden çıkarılmalıdır.Suyu kim kirletiyor?1Hangi insan etkinliklerinin, su havzalarını nasılkirlettiğine ilişkin bir beyin fırtınası yaptırın.İlk akla gelecek etkinlikler şunlar olabilir:Tarım, sanayi, inşaat, atıklar ve tehlikeli maddesızıntıları, kazalar, evsel atıkların denetimsizolarak atılması vb. Tüm yanıtları tahtaya yazın.Öğrencilerden, tahtaya yazılanlardanhangilerinin su havzalarının kirlenmesine nedenolabileceğini bulmalarını isteyin.2İnsanoğlununçok eski zamanlardan bu yanaatıklarını toprağın altında depoladığını anlatın. Buçöp alanlarının, yer altındaki ve yeryüzündekisuları etkileyen kirlilik kaynaklarınadönüşebileceğini belirtin. Bu etkiyi örneklemek için öğrencilerle birlikte aşağıdaki deneyi yapın:• Plastik bir tepsiye 2-3 cm kalınlığında kuru kum koyun.• Tepsinin kenarına yakın bir bölümünde kuma küçük bir delik açın ve içine bir çay kaşığıgıda boyası doldurun. Öğrencilere, basit bir yer altı atık depolama alanı yaptığınızıanlatın. Böyle bir atık depolama alanının, kirlilik kaynağı oluşturduğunu belirtin.• Tepsinin, “atıkların” bulunduğu tarafını daha yukarıda tutun ve yağmur etkisi oluşturmakiçin kumun üzerine su püskürtün.• Suyun, toprak altında her zaman dikey bir yol izlemediğini açıklayın.3Çevre4Öğrencilerden,5Öğrencilere,Öğrencilerden, kumun rengindeki değişimi gözlemlemelerini isteyin. Onlara, bugözlemlerden nasıl bir sonuç çıkarılabileceğini sorun.kirliliğinin de bu deneydeki gibi oluştuğunu belirtin. Kirliliğe yol açan maddeler,toprakta yol alan suyla yer altı sularına, kuyulara, ırmaklara, göllere ve içme suyu eldeettiğimiz diğer kaynaklara taşınır.bu etkinlik sırasında öğrendiklerini aileleriyle paylaşmalarını isteyin.Ayrıca evlerinde bulunan eskimiş ya da kullanılmayan kimyasal maddeleri nasıl eldençıkarabileceklerini düşünmelerini sağlayın.CD’nin “Su” bölümünde bulunan “Su kirliliği kaynakları” başlıklı bilgileri aktarın.Evsel atık sular nasıl oluşur?1Öğrencilere, evsel atık suların nasıl oluştuğunu gözlemlemek amacıyla bir deneyyapacağınızı anlatın. 3 litrelik bir cam kaba, 1 litre musluk suyu koyun. Bu suya farklıtemizlik maddeleri, deterjanlar, kahve telvesi, tuvalet kâğıdı parçaları, suluboya vb.maddelerden az miktarlarda ekleyerek bir karışım hazırlayın. Evsel atık suların içindede bu tür maddeler bulunduğunu anlatın.2Çizimdekine benzer bir filtre hazırlamak üzere ilk olarak 1,5 litrelik bir pet şişenin dibinikesip çıkarın. Kalan kısmını, yani şişenin ağız kısmını ters çevirip bir huniye dönüştürün.Huninin içine sırasıyla tabakalar halinde çakıl taşları, keçe parçaları ve son olarak da birmiktar kum koyarak bir filtre yapın.3Huniyi, 3 litrelik ikinci bir kabın ağzına çizimdeki gibi yerleştirin. Birinci 3 litrelik kabıniçinde bulunan evsel atık suyu, hazırladığınız filtre kabına yavaşça dökün. Bu yolla suyunmekanik olarak arıtıldığını söyleyin. Son olarak, arıttığınız suyun rengini musluksuyununkiyle karşılaştırın.28Yaşamın Temel Kaynağı Su

4Suyun5Öğrencilere,mekanik olarak arıtılmasını gözlemledikten sonra, öğrencilere bu suyun ne ölçüdetemizlenmiş olabileceğini sorun.CD’nin “Su” bölümünde bulunan “Evlerde kullanılan su” başlıklıbilgileri aktarın.Evsel atık sular nasıl işlenir?1Boru hatlarıyla evlerimize gelen içme suyunun, çok aşamalı su arıtma tesislerinde işlendiğinianlatın. Bu arıtma süreci, suların kumdan geçilerek süzülmesini ve ardından dezenfekteedilmesini (örneğin klorlanmasını) içerir. Bu aşamalardan sonra su, tüketicileregönderilmeye hazır olur.2“Atık Suların İşlenme Aşamaları” bilgi sayfasını öğrencilere dağıtın. Kasabalarda ve kırsalkesimlerde, evsel atık suların foseptik çukurlarında toplandığını açıklayın. Yer altı sularınınkirlenmesini önlemek için, bu çukurların, düzenli olarak uzman kuruluşlar tarafındanboşaltılıp temizlenmesi gerektiğini anlatın. Öğrencilere, CD’nin “Su” bölümünde bulunan“Atık su arıtma merkezi” başlıklı bilgileri aktarın.Su13AşağıdakiDünyanın tüm ülkelerinde, atık suların işlenmesiyle ilgili çeşitli girişimler olduğunu vurgulayın.Örneğin, Avrupa Birliği’ne üye olan ülkelerde, nüfusu 10.000’i aşan tüm yerleşim yerlerindeçağdaş atık su arıtma tesislerinin kurulmasının bir zorunluluk olduğunu söyleyin.konuları sınıfta ele alın:• Yaşadığınız yere içme suyu nereden geliyor? Nasıl arıtılıyor?• Yaşadığınız yerde kanalizasyon sistemi ve atık su arıtma tesisleri var mı?• Yaşadığınız yerde bir atık su arıtma tesisi yoksa bunun kurulması yönünde planlar var mı?Öğrencilere daha fazla bilgi aktarmak için CD’nin “Su” bölümünden yararlanabilirsiniz.Yaşamın Temel Kaynağı Su29

1SuTamamlayıcı Çalışmalar• Yaşadığınız yerde içme suyu ve atık su arıtma tesisleri varsa buralara geziler düzenleyin.İçme suyunun arıtılması, evlere ulaştırılması ve su kirliliğinin önlenmesinden sorumlu belediyegörevlileriyle bir görüşme planlayın. Görevlilerden, belediyenin, içme suyunun niteliğiniartırma ve kirliliği önleme yöntemlerini geliştirme planlarıyla ilgili bilgi alın. Yaşadığınızbölgedeki kirlilik kaynaklarının neler olduğunu araştırın ve yerel yöneticilerin bunlara karşıhangi önlemleri aldıklarını öğrenin.• Okulunuzda, öğrencilerin görebilecekleri bir yere bilgi aktarımı amacıyla bir “yeşil”duvar hazırlayın.• Su kaynaklarını korumanın ve tasarruflu kullanmanın gerekliliğini vurgulamak üzereokulunuzda “su günü” ya da “su haftası” düzenleyin.Nasıl Su Tasarrufu Yapılır?Bilim insanlarına göre, modern teknolojiler kullanıldığında su tüketimi evlerde 1/3,tarımda % 50 ve sanayide % 90 oranında azalır. Su tasarrufu için yapılması gerekenler:• Taşıma sırasında su kaybını en aza indirmek için borular tamir edilmelidir.• Tarımsal sulamada buharlaşmadan kaynaklanan kayıpları en aza indirip suyun dahaverimli kullanılmasını sağlamak için “damla sulama” (suyun toprak yüzeyine damlalarhalinde verilmesi) yöntemine geçilmelidir.• Uygun olan her yere atık su arıtma tesisleri kurulmalıdır.• Sanayide kullanılan su, geri kazanım yöntemleriyle tekrar tekrar kullanılmalıdır.• Çevre temizlik vergisi örneğinde olduğu gibi, suyun taşınması, işletilmesi vearıtılmasıyla ilgili giderleri karşılayacak uygun vergilendirmeler yapılmalıdır.Evde Suyu Tasarruflu Kullanalım• Bulaşık yıkamadan önce tabaklardaki yemek artıklarını iyice temizleyin.• Bulaşıklarınızı, musluktan akan suyun altında değil, lavaboya doldurduğunuz ya dabulaşık leğenindeki suyun içinde yıkayın. Bu sayede yarı yarıya su tasarrufu sağlanır.• Meyve ve sebzeleri, lavaboya doldurduğunuz ya da bir leğenin içindekisuda yıkayın.• Sıcak nesneleri musluktan akan suyun altında soğutmayın. Bu, savurganlık olur.• Çamaşır makinenizi yalnızca tam dolduğunda çalıştırın.• Çok kirli çamaşırları makinede yıkamadan önce ayrı bir kapta deterjanlı suya bastırın.• Otomobil yıkarken başta yalnızca sabun ve bir kova su kullanın. Yalnızca sondurulamayı hortumdan akan suyla yapın.• Bahçede birikmiş yaprakları hortumla su püskürterek temizlemek yerine, bir tırmıklatoplayın.• Bahçe sulamasında içme suyu kullanmayın. Kuyu suyu ya da biriktirilmiş yağmursuyu kullanın.• Kuvvetli rüzgârda ya da Güneş altında sulama yapmayın. Böyle durumlarda su çokçabuk buharlaşır.30Yaşamın Temel Kaynağı Su

Suyu Kirlenmekten KoruyalımSu1Bulaşık deterjanı yerine sabun, su ve bir miktar sirkeden oluşan bir çözelti kullanılabilir.Cam temizleyiciler yerine ılık su ve sirke karışımı daha güvenli olur.(4 litre ılık suya yarım bardak sirke katılması önerilir.)Tıkanmış lavaboları açmak için kimyasal maddeler yerine sirke ve karbonatkarışımı kullanılabilir. Bu yöntemde, çeyrek bardak sirkeyle çeyrek bardak karbonatkarıştırıldıktan sonra lavaboya boşaltılıp ardından sıcak su dökülür. Bir başka yöntemde boruyu açmak için pompa ya da tel kullanmaktır.Ağartıcılar yerine yarım bardak sirke ya da karbonat kullanılabilir.Ocak temizleme jelleri ya da tozları yerine karbonat kullanın.Ocağı düzenli aralıklarla bu maddeyle silin.Yaşamın Temel Kaynağı Su31

SuÖğrenci bilgi sayfasıDeniz Suyu ve Tatlı SuAşağıdaki soruları yanıtlayın12345678Dünya’daki suların % kaçını deniz suyu oluşturur?Dünya’daki suların % kaçını tatlı su oluşturur?Dünya’daki tuzlu su kaynakları nelerdir?Dünya’daki tatlı su kaynakları nelerdir?Dünya’daki en uzun ırmak hangisidir?Türkiye’deki en uzun ırmak hangisidir?Dünya’daki okyanuslar hangileridir?Türkiye’nin çevresinde hangi denizler yer alır?9101112Bir bardaktaki suyun tuzlu mu, tatlı mı olduğu tadınabakmadan nasıl anlaşılır?Tuzlu sudan tuz nasıl elde edilir?Tatlı su hangi işler için kullanılır?Deniz suyu hangi işler için kullanılır?32

SuEvde Su TasarrufuDiş fırçalarken ne kadar su tüketilir?Diyelim ki yaşadığınız kentte 30.000 kişi bulunuyor. Bu insanlar, dişlerini ortalama3 dakikada fırçalıyorlar. Dişlerini fırçalama süresince musluğu açık bırakırsa bir kişidakikada 2 litre su tüketiyor. Oysa bu sırada musluk yalnızca ağız çalkalamak vediş fırçasını temizlemek için açılıp kapanırsa, üç dakikalık tek bir diş fırçalamadatoplam 1 litre su kullanılır.Bu bilgilere dayanarak aşağıdakisoruları yanıtlayın.A. Bu kentte yaşayanların her birigünde iki kez dişlerini fırçalıyor.Peki, herkes diş fırçalarkenmusluğu sürekli açık bırakırsakentte bu iş için yılda ne kadarsu tüketilir?B. Herkes musluğu yalnızca ağzınıçalkalamak ve diş fırçasınıtemizlemek için açarsa yılda nekadar su tüketilir?C. Herkes musluğu yalnızca ağzınıçalkalamak ve diş fırçasınıtemizlemek için açarsa (A’ya göre) yılda ne kadar su tasarrufu yapılır?Tıraş olurken ne kadar su tüketilir?Diyelim ki, yaşadığınız kentin nüfusu 40.000 kişidir. Bu sayının yarısı erkeklerdenoluşuyor. Erkeklerin yarısının da her sabah tıraş olduğunu varsayın. Bir tıraş,ortalama 6 dakika sürüyor. Tıraş olurken musluk sürekli açık bırakılırsa bu sıradamusluktan dakikada 2 litre su akıyor. Oysa, musluk yalnızca tıraş bıçağı ve yüzyıkamak için açılırsa tek bir tıraş sırasında toplam 1 litre su tüketiliyor.Öğrenci bilgi sayfasıBu bilgilere dayanarak aşağıdaki soruları yanıtlayın.A. Tıraş olan herkes, sabahları tıraş süresince musluğu açık bırakırsa tıraş olmakiçin yılda ne kadar su tüketilir?B. Herkes, tıraş olurken yalnızca yüzünü ve tıraş bıçağını yıkamak için musluğuaçarsa yılda ne kadar su tüketilir?C. Herkes, tıraş olurken yalnızca yüzünü ve tıraş bıçağını yıkamak için musluğuaçarsa (A’ya göre) yılda ne kadar su tasarrufu yapılır?Damlatan musluklar ne kadar suyun boşa akmasına neden olur?Okulunuzda, saniyede bir damla damlatan bir musluk olduğunu düşünün.Bu musluk, 1 saatte 1 litre suyun boşa akmasına neden oluyor.Bu bilgilere dayanarak aşağıdaki soruları yanıtlayın.A. Bu musluk, bir ay süresince tamir edilmezse ne kadar su boşa akmış olur?B. Aynı miktarda damlatan musluklardan bir okulda 7 tane varsa bunlar da 3 ayboyunca tamir edilmezse, ne kadar su boşa akmış olur?33

SuÖğrenci bilgi sayfasıMavi Tombul’un YolculuğuKüçük su damlacığı MaviTombul, ormandakibitkilerin günden günekurumaya başladığını,kelebeklerin, böceklerin,kuşların ve insanların pekortalıkta görünmediğini farketti. Bunun nedenini meraketti ve bir yolculuğa çıktı.Yolculuğun sonunda kendinibir evin lavabosundakimuslukta buldu.Evin kızı Esra, o sıradabanyoda dişlerinifırçalıyordu. Mavi Tombul,ona “Merhaba!” diyerek kendini tanıttı. Ardından, Esra’ya insanlar suyudikkatsiz kullanırlarsa su kaynaklarının tükeneceğini anlattı. Bu, Esra’yıdüşündürdü. Orada duran bir bardağa su doldurdu ve musluğu kapattı. Dişinifırçalarken ve ağzını temizlerken bu bardağın içindeki suyu kullandı. MaviTombul: “Özen gösterdiğin için teşekkür ederim” dedi. Esra, gülümseyerekbaşını salladı.Bu sırada Esra’nın kız kardeşi Başak bulaşık yıkıyor, anneannesi de öğle yemeğihazırlıyordu. Mavi Tombul, onlarla da tanıştı. Her ikisi de ondan çok hoşlandılar.Mavi Tombul, Başak’a bulaşıkları bir leğende yıkamayı önerdi. Bulaşıkmakinesini ancak tam olarak dolduktan sonra çalıştırmak gerektiğini anlattı.Başak, hemen onun söylediklerini yaptı ve artık bulaşıkları bu şekildeyıkayacağını söyledi. Mavi Tombul, anneannenin yanına gitti. Onun, sebzeleriyıkadığı suyla saksıdaki çiçeği suladığını görünce “Yaşa nine!” dedi.Bahçeye çıkan çocuklar ve Mavi Tombul, biraz önce hortumla arabasını yıkamışİsmail dedeyi gördüler. Mavi Tombul, “Ah, ne yapıyorsun?” diye seslendi. İsmaildede, birden hatasını anladı: “Gereksiz yere su harcıyorum değil mi? Aslındaarabamı bir kova suyla yıkamalıydım.” dedi.Yağmur başlayınca Esra ve Başak eve girdiler. Babalarının tuvaletteki sifona birşeyler yaptığını görünce ona ne yaptığını sordular. Sinan baba, “Tuvalet çokkirli olmasa bile her kullanıştan sonra sifonu çekiyoruz. Çok fazla su gereksizyere akıp gidiyor. Bunu önlemek için bu sifonun deposuna 2 litrelik pet şişeyisuyla doldurup koyacağım. Böylece deponun hacmini azaltacağım ve herseferinde 7 yerine 5 litre su harcanacak.” dedi. Anlaşılan ev halkı MaviTombul’dan etkilenmişti.Mavi Tombul da tüm bunlardan etkilenmişti. Ancak, gitme zamanı gelmişti.Ev halkına veda edip o sırada yağan yağmura karışarak ortadan kayboldu.Yağmur bittiğinde Esra ve Başak dışarıya çıktılar. Çevrelerine bakıp içilebilirtemiz suyun ne kadar az ve değerli olduğunu, su tasarrufu yapılması gerektiğini,böylece su kaynaklarının korunacağını düşündüler. Bunu onlara öğreten MaviTombul’u unutmamak için kendi kendilerine söz verdiler.Yrd. Doç. Dr. Sinan Erten, Hacettepe Üniversitesi, İlköğretim Bölümü34

SuAtık Suların İşlenme Aşamalarıİkinci aşama, aerobik (oksijen kullanan) bakterilerin kullanıldığı biyolojik birsüreçtir. Biyolojik olarak ayrıştırılabilen organik atıkların % 90’ı bu aşamadaortadan kaldırılır.Atık sular, içinde bakteriler bakımından zengin bir çamur bulunan, geniş birtanka pompalanır. Burada, mikroorganizmaların ayrıştırma işlemini kolaylaştırmakiçin saatlerce oksijen verilerek karıştırılır. Ardından, bu karışım bir çöktürmetankına gider. Sudaki katı parçacıklar ve mikroorganizmalar burada çamurhâlinde dibe çöker. Buna “atık çamuru” denir.Birinci ve ikinci aşamaların sonunda ortaya çıkan çamur, anaerobik (oksijenkullanmayan) bakteriler tarafından parçalanmaya bırakılır. Bu çamur, daha sonraçukur bölgeleri doldurmada kullanılabilir ya da yakıt olarak değerlendirilebilir.Ancak, ikinci aşamadan sonra bile atık sularda hâlâ çeşitli katı parçacıklar,fosfatlar, bazı nitratlar ve zehirli metal bileşikleri gibi kirlilik yapıcımaddeler bulunabilir.2Öğrenci bilgi sayfasıBirinci aşama, suyuniçindeki taşlar, sopalar,paçavralar gibi kabakalıntıları süzmek içinızgaraların kullanıldığımekanik bir süreçtir.1Üçüncü aşama, bu kirletici maddeleriyok eden bir dizi özel biyolojik,kimyasal ve fiziksel işlemden oluşanbir süreçtir. Üçüncü aşama, ileri arıtmaaşaması olarak da bilinir.İleri arıtma aşaması, inşaat ve işletmeharcamalarının fazla olması nedeniylenadiren kullanılır. Bununla birliktebirçok ülkede ileri arıtma aşamasınaverilen önem artmaktadır.335

1ToprakTopraksız Bir Dünya Düşünülemez!Ana TemaÖnerilen SüreKazanımlarÖğrenciyeKazandırılacakBecerilerYöntem ve TekniklerAraç ve GereçlerToprak, yeryüzündeki yaşamın temelidir.2-3 ders saati• Toprağın doğadaki işlevlerinin önemini kavrar.• Toprak kirliliği ve erozyon gibi sorunların çevreyi nasıltehdit ettiğini açıklar.• Toprak kirliliği ve erozyon gibi sorunlar için çözümönerilerinde bulunur.Eleştirel düşünme, ölçme, gözlem yapma, çıkarımdabulunma, yorumlama, karşılaştırma, bulguları kaydetmeAnlatım, deney, tartışma, beyin fırtınasıİki cam kavanoz, iki tülbent parçası, paket lastiği, iri tanelikum, kırmızı gıda boyası, su, iki bardak, kronometre,büyüteç, birkaç küçük çapa, tahtadan yapılmış dört kutu,dört takoz, dört plastik su kabı, sulama kabı, kaşık, çimtohumu, toprak, Yeşil Kutu CD ve DVD’siGirişToprak, dünya yüzeyinin en üst kısmında bulunan tabakadır. Bu tabaka, hava koşullarının daetkisiyle ufalanmış kaya parçalarından ve ayrışmış organik maddelerden, uzun sürede oluşur.Toprak, mineraller, su, oksijen, karbon dioksit, azot içerir ve canlılığın temelini oluşturur.36 Topraksız Bir Dünya Düşünülemez!

Toprağın bazı işlevleri şunlardır:• Toprak, bir doğal yaşam alanıdır. Pek çok bitki ve hayvan toprakta yaşar.• Canlıların çürüme ve parçalanma süreçleri toprakta gerçekleşir.• Toprak, yer altı sularını arıtır, doğal bir filtre görevi görür.• Binalar için temel oluşturur. Yani binaların inşa edildiği ve altyapı ağlarının oluşturulduğu bir alandır.• İnşaat ve seramik sanayii gibi alanlar için ham madde kaynağıdır.• Mimari ve tarihî mirasın beşiğidir.Günümüzde toprakla ilgili önemli birtakımsorunlar yaşanıyor. Bunların başında, toprağınsürekli olarak azalması ve niteliğininzayıflaması geliyor. Bilinçsiz uygulamalar,toprağın mineral kaybetmesine, kirlenmesineve erozyona yol açıyor. Toprağın sıkıştırılması,içerdiği oksijenin azalmasına, asit ya da tuzmiktarınınsa artmasına neden oluyor. Toprak,çevreye salınan tüm kirletici maddeleribiriktirebilen çok büyük bir depoyabenzetilebilir. Kirletici maddeler, hava ve suyagöre toprakta çok daha uzun süre kalırlar.Bu nedenle olumsuz etkileri daha geç ortayaçıkar. Toprağın yok olma sürecini durdurmakve tüm işlevlerini normal bir şekildesürdürmesini sağlamak bizim elimizdedir.Türkiye’de toprak kirliliği, temel olarak evsel, tarımsal ve sanayi kaynaklı atıklardan kaynaklanıyor.Ülkemizde, özellikle sanayi bölgelerinin bulunduğu İzmit Körfezi ve Edirne’deki Meriç havzası,toprağın ağır metallerle kirlenmesi tehlikesiyle karşı karşıyadır. Türkiye’de, yeryüzü yapısı, iklim yada yanlış tarım uygulamaları gibi nedenlerden dolayı erozyon da önemli bir sorundur.Araştırmalar, ülkemizde toprakla kaplı alanların % 73’ünde şiddetli erozyon olduğunu gösteriyor.Toprak1EtkinliklerToprak neden önemli?1Öğrencilere, toprakta yaşayan canlıların adlarını sorun. Bu canlıların adlarını tahtayayazın ve bunlar üzerinde konuşun. Ardından onlara, CD’nin “Toprak” bölümündebulunan “Toprakta yaşayan canlılar” başlığı altındaki bilgileri aktarın.2Hava ve su kadar, toprağın da korunması gerektiğini vurgulayın. Bu nedenle insanların,özellikle de toprakla uğraşanların toprağı koruma konusundaki sorumluluklarına değinin.3Sınıfa, DVD’deki “Topraksız Bir Dünya Düşünülemez!” adlı filmi izlettirin. Daha sonraöğrencilerle toprağın nasıl oluştuğunu, temel işlevlerini ve toprağa yönelik başlıcatehlikelerin neler olduğunu konuşun. Ardından “Giriş” bölümündeki bilgileri aktarın.Toprak suyu süzerÖğrencilere, yağmurun toprak tarafından nasıl süzüldüğünü aşağıdaki deneyi yaparak gösterin.1Tülbentleri cam kavanozların üzerine paket lastiğiyle tutturun.2Tülbentlerden birinin üzerine bir avuç dolusu toprak, diğerine de aynı miktarda iritaneli kum koyun.3İçinde eşit miktarda su bulunan iki bardağın her birine, birer damla gıda boyası ekleyin.4Öğrencilerin, bu renkli sıvıdan toprağın ve kumun üzerine eşit miktarda dökmelerinive kronometreyle süre tutmalarını sağlayın.Topraksız Bir Dünya Düşünülemez!37

1Toprak5Öğrencilerden,hem cam kavanozlardan süzülen sıvıların renk farkına dikkat etmelerini hemde süzülme sürelerini kronometreyle ölçmelerini isteyin.Renkli sıvı, kumdan hızla süzülür ve rengini korur. Oysa, topraktan daha uzun süredesüzülür ve rengi daha soluklaşır. Çünkü, toprağın içerdiği parçacıklar filtre işlevi görür vegıda boyasını tutar. Bu olay doğada da buna benzer bir şekilde gerçekleşir. Kumlu, taşlı veçakıllı topraklar yer altı sularının temizlenmesine katkıda bulunur.6Öğrencilere,CD’nin “Toprak” bölümünde bulunan “Toprağın işlevleri” başlıklı bilgileri aktarın.Kil pişirilinceÖğrencilere şu soruyu sorun ve bir beyin fırtınası yaptırın:• Günlük yaşamda kullanılan nesnelerden hangileri kilden yapılır?(Tuğlalar, fayanslar, saksılar, çömlekler, seramikler, bazı heykeller vb.)Ülkemizde çömlekçilik geleneğinin çok eski olduğunu, Taş Devri’ne ait ilk çömleklerin“Çatalhöyük (Konya) ve Canhasan (Karaman)” adlı yerleşim yerlerinde bulunduğunu söyleyin.Öğrencilere, “Çömlekçilik” başlıklı bilgileri aktarın. Onlardan, daha önce çevrelerindeya da müzelerde gördükleri kilden yapılmış eserleri anlatmalarını isteyin.Toprağı koruyalım1Öğrencilere toprakla ilgili çevre sorunlarının neler olduğunu sorun. Yanıtları tahtayayazın ve bunlar üzerinde konuşun.2Toprakla ilgili önemli sorunlardan birinin de kirlilik olduğunu belirtin. Öğrencilere,yaşadıkları yerde toprak kirliliği olup olmadığını sorun. Ardından, “Toprak Kirliliği”başlıklı bilgi sayfasını dağıtın.3Öğrencilere, toprağın korunmasının bizlerin elinde olduğunu anlatın. Bunun için aşağıdakikonulara dikkat etmemiz gerektiğini belirtin:• Çöplerimizin miktarını azaltmak• Birçok kez kullanılabilen ya da geri kazanımı yapılabilen ürünleri tercih etmek ve gerikazanıma katkıda bulunmak• Piknik alanlarından ayrılmadan önce çöplerimizi toplamak• Yalnızca izin verilen alanlarda ateş yakmak• Pikniğe giderken kâğıt ya da plastikten yapılmış tek kullanımlık mutfak malzemeleriyerine yıkanarak yeniden kullanılabilenlerinden götürmekErozyon nasıl oluşur?1Öğrencilere, erozyonun etkilerini görmek üzere bir deney yapacağınızı söyleyin. Dört tahtakutunun içini eşit miktarda toprakla doldurun. Kutulardan birine, deney gününden bir haftaönce çim tohumu ekin ve tohumların çimlenmesini bekleyin.2Deney günü, kutuları, takoz kullanarak 45 derece eğik konuma getirin. Böylece eğimli birarazidekine benzer tarla modelleri hazırlamış olacaksınız. Kutuların altına birer plastik sukabı yerleştirin.3Bir kaşık sapı yardımıyla birinci kutudaki toprağı enine, ikinci kutudaki toprağıysa aynıyöntemle dikine sürün. Üçüncü kutu, büyümüş çimlerin bulunduğu kutu olsun. Dördüncükutuya hiçbir işlem yapmayın.4Bir sulama kabıyla, tarla modellerinin her birini aynı miktarda suyla, yağmuryağdırırmışçasına sulayın. Daha sonra, plastik su kaplarında biriken toprakların miktarınıkarşılaştırın ve öğrencilere aşağıdaki soruları sorun:• Hangi plastik kapta daha çok toprak birikti?• Hangi sürüm şekli toprağın sürüklenerek gitmesine neden oldu?• Çimler, toprağın sürüklenmesini nasıl etkiledi?38Topraksız Bir Dünya Düşünülemez!

5Öğrencilere,“Erozyon” başlıklı bilgi sayfasını dağıtın. Yaşadıkları yerde erozyon olupolmadığını sorun. Ardından erozyon konusundaki gözlemlerini paylaşmalarını isteyin.Toprak1Öğrencilere daha fazla bilgi aktarmak için, CD’nin “Toprak” bölümünden yararlanabilirsiniz.Tamamlayıcı Çalışmalar• Öğrencilerden, ilgili kurum, kuruluş ve sivil toplum örgütleriyle iletişim kurarak toprağınişlevleri ve korunması konusunda bilgi toplamalarını isteyin. Daha sonra, öğrencileritoprağın korunmasının önemini anlatan bir poster hazırlamaya yönlendirin. Hazırladıklarıposterleri okul ya da sınıf panosunda sergileyin.• Toprağı incelemek amacıyla doğal bir alana gezi düzenleyin. Burada öğrencilerigruplara ayırın. Her grubun farklı bir alan (yol kenarı, su kenarı, ağaç altı vb.) seçmesinisağlayın. Bu alanda, toprağı çapayla 20-25 cm derinliğinde kazmalarını ve toprak örneklerinibirer torbaya koymalarını isteyin. Sonra, grupları bir araya toplayın. Toprak örneklerinibüyüteçle incelemelerini, toprakta gördükleri canlıların resimlerini çizmelerini ve tümgözlemlerini not almalarını sağlayın. Çalışmanın sonunda grupları, gözlemlerini birbirleriylepaylaşmaya yönlendirin.Çömlekçilikİnsanı başka varlıklardan ayıranözelliklerin başında yaratıcılık yetisigelir. Bu yetiyi her alanda kullananinsan, Taş Devrinde hayvanlarıevcilleştirmiş, toprağı ekip biçmiş,evler kurup yerleşik yaşama geçmiştir.İnsanlar, zaman içinde daha rahatyaşamak için çeşitli yöntemler vearaçlar geliştirmişler. Örneğin,avladıkları hayvanların derilerinden yada su kabağı gibi bazı sebzelerin dışkabuklarından, besinleri içinekoyabilecekleri kaplar yapmışlar.Daha sonra, sepetlerin üzerine balçıksıvamışlar. Kuruyan balçık, ateşlebirleşince daha da sertleşmiş. Balçığınbu sert yapıya dönüşmesi insanları şaşırtmış. Ancak, bu sonuçtan yararlanmayı bilerekyemek yiyebilecekleri, su içebilecekleri kaplar yapmışlar ve böylece çömlek ortaya çıkmış.Çömleğin malzemesi topraktır. Ancak her toprak, çömlek yapmak için uygun olmaz.Çömlek yapımına uygun bir miktar toprak ya da farklı toprak çeşitleri belirli oranda suylakarıştırılınca, kolayca şekillendirilebilen bir hamura dönüşür. Bu hamur, havayla temasettiğinde kurur, sertleşir. Pişirildiğindeyse yüzyıllar boyunca varlığını koruyabilen bir eşyaolur. Kiremit, testi, küp, tuğla, tas, çanak, fırın tuğlası, vb.Anadolu toprakları, çömlek ve çömlekçilik adına köklü bir geçmişe sahip. Anadolu’da TaşDevrine ait ilk seramik ürünlere Çatalhöyük ve Canhasan olarak bilinen kazımerkezlerinde rastlanır. Farklı toprak çeşitleri ve yapım teknikleriyle üretilen daha sonrakiçağlara ait çok görkemli örnekler de vardır. Her çağın kendine özgü desen, renk,şekillendirme farklılıkları açık bir biçimde çömlekler üzerinde görülür.Ayşegül Türedi Özen’ in Bilim Çocuk dergisinin Aralık 2001 sayısında yayımlanan “Kayapa’da Çömlekçilik”yazısından kısaltılarak alınmıştır.Topraksız Bir Dünya Düşünülemez!39

ToprakÖğrenci bilgi sayfasıToprak Kirliliği• Atık maddeler, toprağın kimyasal yapısını bozar ve topraktaki canlılarınyaşamını güçleştirir. Atık maddelerin toprakta ayrışıp yok olmaları çok zordur.• Atıkların ayrışmasıyla ortaya çıkan maddeler, yer altı sularına karışarak suyuve toprağı kirletir.• Toprağı kirleten katı atıkların çoğunu plastik, naylon ve lastik gibi sentetikmaddeler oluşturur.• Evlerden ve sanayiden kaynaklanan sıvı atıklar arıtılmazsa, toprağın ve suyunkirlenmesine neden olur.• Hava kirliliği de toprağı olumsuz etkiler. Havadaki kirlilik yapıcı maddeler,yağışlarla toprağa düşer. Toprağı kirletir. Hem bitkiler hem de topraktayaşayan canlılar bundan olumsuz etkilenir.• Fabrikaların bacalarından çıkan bazı ağır metaller de toprakta birikir.Ağır metallerin toprakta çok az miktarlarda bulunması bile canlılarızehirleyebilir.• Tarımda aşırı gübreleme, toprağın yapısını bozar. Çünkü bu durumdatopraktaki tuz miktarı artar ve besin dengesi bozulur. Toprağın aşırıgübrelenmesi kirliliğe de yol açar. Bu şekilde kirlenen toprağın eski hâlinedöndürülmesi çok güçtür.• Zararlı böcekleri, mikroorganizmaları ve yabancı otları yok etmek amacıylakullanılan tarımsal ilaçlar da doğru kullanılmadıklarında toprağı kirletir.40

ToprakErozyon• Erozyon, toprağın tarım yapılan üst tabakasının, su, rüzgâr, buz ya dacanlıların etkisiyle aşınıp taşınmasıdır.• Toprağın bitki örtüsü bakımından yoksul olması erozyon oluşumunu kolaylaştırır.• Bitki örtüsü bakımından zengin bölgelerde, bitkilerin dal, gövde ve yaprakları,yağışın şiddetini azaltır. Toprak, suyu hızla emer. Yağmur damlaları doğrudantoprağa çarpmadığından aşınmaya yol açmazlar.• Bitki örtüsü bakımından yoksul bölgelerde, yağmur damlaları doğrudantoprağa çarpar ve toprağın yüzeyini balçıklaştırır. Böylece toprak suyuememez. Su, toprağın yüzeyinden akıp gider. Bu sırada bir miktar toprağı daberaberinde sürükler ve erozyon oluşur.• Bitki örtüsü, toprağı rüzgârın aşındırma etkisinden de korur. Oysa, bitkiörtüsü zayıf olan ya da hiç olmayan yerlerde en hafif bir rüzgâr bile toprağıyerinden ayırıp başka yerlere taşıyabilir.• Toprak, gevşek ya da sıkı yapılı olabilir. Gevşek topraklar, erozyon oluşumunaelverişli, sıkı topraklarsa erozyona dayanıklıdır. Kil oranının yüksek olması datoprağın erozyona direncini artırır. Çünkü kil, toprak parçacıklarını birbirineyapıştırır. Ülkemiz, genellikle gevşek ve erozyona direnç gösteremeyen birtoprak yapısına sahiptir.• Meralarda hayvanları düzensiz ve aşırı otlatma, tarım alanlarınn nadasabırakılması erozyona davetiye çıkarır. Ayrıca, tarım alanlarının yerleşimalanlarına ya da sanayi merkezlerine dönüştürülmesi de bitki örtüsününzarar görmesine yol açar. Bunun sonucunda da erozyon oluşur.• Arazilerin yanlış kullanılması da erozyona neden olur. Örneğin, orman içinelverişli bir yerin mera olarak kullanılması ya da tersi uygulamalar erozyonayol açabilir.Öğrenci bilgi sayfası41

1Biyolojik ÇeşitlilikDoğaya Gereksinimimiz VarAna TemaÖnerilen SüreKazanımlarÖğrenciyeKazandırılacakBecerilerYöntem ve TekniklerAraç ve GereçlerBiyolojik çeşitlilik, doğanın zenginliğidir.1-2 ders saati• Biyolojik çeşitliliğin önemini kavrar.• Biyolojik çeşitliliğin hızla azalma tehlikesi altındaolduğunu fark eder.• Biyolojik çeşitliliğin azalmasını önlemeye yönelikçözüm önerileri sunar.Eleştirel düşünme, yansıtıcı düşünmeAnlatım, tartışma, beyin fırtınasıYeşil Kutu CD ve DVD’siGirişCanlılar, çeşitli özelliklerine göre sınıflandırılırlar. Bu sınıflandırmanın en küçük birimi “tür”dür.Tür, ortak bir atadan gelen, benzer özellikler taşıyan, doğal koşullar altında kendi aralarındaçoğalabilen ve yavruları da çoğalabilme özelliği gösteren canlı grubudur. Yeryüzünde çeşitliözelliklere sahip çok sayıda canlı yaşar. Mikroorganizmalar, mantarlar, bitkiler ve hayvanlarıntümü biyolojik çeşitliliği oluşturur. Biyolojik çeşitliliği, canlıların yaşam ortamları, bu ortamlardakiiklim, nem, toprağın yapısı gibi etkenler etkiler.42Doğaya Gereksinimimiz Var

Biyolojik çeşitlilik, birbirini tamamlayan üç başlık altında incelenebilir:• Genetik çeşitlilik: Genler, canlıların özelliklerini belirleyen, bir kuşaktan diğerine geçen,kalıtımın en temel birimleridir. Bir türün oluşturduğu topluluktaki üyelerin sahip olduğugenlerin tümüne “gen havuzu” denir. Gen havuzunda, genlerin bir ya da daha fazla çeşidibulunur. Bu, genetik çeşitliliği oluşturur. Genetik çeşitlilik, türlerin beklenmedik çevrekoşullarına uyum sağlayabilme ve soylarını sürdürebilme şansını artırır. Dünyada çok sayıdacanlı türünün olmasının temelinde de genetik çeşitlilik vardır.• Türlerin çeşitliliği: Bir bölgedeki canlıtürlerinin sayısını gösterir. Günümüzde,dünyada 15-40 milyon kadar canlı türüolduğu tahmin ediliyor. Bilim insanları,bugüne değin bu türlerin yaklaşık 2milyonunu sınıflandırabilmişlerdir.• Ekosistem çeşitliliği: Belli bir alandayaşayan ve birbirleriyle sürekli etkileşimiçinde olan canlılar ve bunların cansızçevreleriyle birlikte oluşturdukları bütüne“ekosistem” denir. Orman, göl, ırmak,deniz, kent ekosistemi gibi. Ekosistemçeşitliliği de belirli bir alandaki farklıekosistemlerin sayısını ifade eder.Biyolojik Çeşitlilik1Bir canlının ortam koşullarındaki değişikliklere uyum sağlayıp sağlayamayacağını genetiközellikleri belirler. Ortam koşullarındaki değişikliklere uyum sağlayamayan türler, uzun süreçleriçinde yok olur. Günümüzde bu süreç kentleşme, ulaşım, tarım etkinlikleri gibi insan etkilerininartması nedeniyle daha da hızlanmıştır. Çünkü bu tip etkinlikler, canlıların yaşam alanlarının hızlabozulmasına neden olmaktadır.EtkinliklerDoğa bizim dostumuz1Öğrencilere, doğadan nasıl yararlandığımız konusunda bir beyin fırtınası yaptırın.Yanıtları tahtaya yazın ve bunlar üzerinde konuşun.• Doğa, bize birçok ham madde sağlar. (Yiyecek, inşaat malzemeleri, orman ürünleri,hayvan yemi, ilaçlar, boyalar, kauçuk, madenler vb.)• Doğal alanlar birçok canlının barınağıdır.• Doğal atıkların geri kazanımı kendiliğinden gerçekleşir.• Besinler ve organik maddeler doğal bir döngü içinde yer alırlar.(Su döngüsü, karbon döngüsü, besin zinciri vb.)• Doğal alanlar insanlar için dinlenme yeridir. Ayrıca, kültürel, eğitsel ve bilimsel keşifleriçin esin kaynağıdır.2Öğrencilere,3Öğrencilere4Öğrencilere“Giriş” bölümündeki bilgilerden yararlanarak biyolojik çeşitliliğin ne olduğunuve önemini açıklayın. Biyolojik çeşitliliğin biz insanlara zengin bir besin, malzeme vekimyasal madde çeşitliliği sağladığını belirtin. CD’nin “Biyolojik Çeşitlilik” bölümündebulunan “Doğa bize ne sağlar?” başlıklı bilgileri öğrencilere aktarın.“İnsan ve Biyolojik Çeşitlilik” başlıklı bilgi sayfasını dağıtın ve aşağıdakisoruları sorun:• Bilim insanlarının türlerin yok olmasına ilişkin tahminleri nelerdir?• Hangi insan etkinlikleri biyolojik çeşitliliğin azalmasına yol açar?• Ülkemizde biyolojik çeşitliliğin zengin olmasının nedenleri nelerdir?DVD’deki “Biyolojik Çeşitlilik ve Kaybolan Türler” adlı filmi izlettirin.Ardından aşağıdaki sorular üzerine bir tartışma başlatın:• Biyolojik çeşitlilik neden önemlidir?• Türlerin yok olmasının nedenleri nedir?• Bitki ve hayvanları korumak için neler yapabiliriz?Doğaya Gereksinimimiz Var43

1Biyolojik ÇeşitlilikSoyu tehlike altındaki türler1Öğrencilere ülkemizde hangi canlı türlerinin yaşadığını sorun. Onların yanıtlarını aldıktansonra bazı canlı türlerinin soylarının tehlike altında olduğunu söyleyin. Öğrencilerle birtürün soyunun tehlike altında olmasının nedenlerini konuşun. (Çevre kirliliği, kentleşme,hızlı nüfus artışı, aşırı ve bilinçsiz avlanma, erozyon, yanlış tarım uygulamaları gibi etkenlertürleri tehdit eder.)2Öğrencilere, “Türkiye’de Soyu Tükenme Tehlikesinde Olan” başlıklı bilgi sayfasını dağıtın.Ardından onları dört gruba ayırın. Gruplardan, bilgi sayfasında adı geçen dört türden(deniz çayırı, deniz kaplumbağası, Akdeniz foku ve kara akbaba) birini seçmelerini isteyin.Seçtikleri türle ilgili bilgileri okuduktan sonra, türü tehdit eden etkenleri araştırma ödevi verin.3Grupların araştırma sonuçlarını birer poster hazırlayarak sunmalarını sağlayın.4Öğrencilere, CD’nin “Biyolojik Çeşitlilik” ve “Türkiye biyolojik çeşitliliği” bölümlerindebulunan bilgileri aktarın.Biyolojik çeşitliliği koruyalım1Öğrencilere, biyolojik çeşitliliği korumak için neler yapılabileceğini sorun.Yanıtları aldıktan sonra CD’nin “Biyolojik Çeşitlilik” bölümünde bulunan“Biz neler yapabiliriz?” başlıklı bilgileri aktarın.2DVD’deki “Zaman Geçiyor” adlı çizgi filmi ve “Sıfır Yok Oluş” adlı filmi izlettirin.Filmlerin mesajlarını ele alın. Daha sonra, öğrencilerden bunlarla ilgili kısabir metin yazmalarını isteyin.Öğrencilere daha fazla bilgi aktarmak için CD’nin “Biyolojik Çeşitlilik” bölümündenyararlanabilirsiniz.Tamamlayıcı Çalışmalar• Öğrencilere, ülkemizin biyolojik çeşitliliği, buna yönelik tehditler ve soyu tehlike altında olantürleri araştırma ödevi verin. Araştırmalarını tamamladıktan sonra bu konuda birer posterhazırlamalarını sağlayın. Daha sonra bu posterleri sınıf ya da okul panosunda sergileyin.44Doğaya Gereksinimimiz Var

Biyolojik Çeşitlilikİnsan ve Biyolojik ÇeşitlilikGünümüzde doğal alanlar ve biyolojik çeşitlilik büyük bir tehlikeyle karşıkarşıyadır. Bazı insan etkinlikleri, doğayı olumsuz etkiliyor. Bunun sonucundaözellikle bazı türler hızla yok oluyor. Örneğin, bugün memeli hayvanlarındörtte biri yok olmak üzere. Bir araştırmaya göre 2028’e kadar canlı türlerinin% 20’si yok olabilir. Hatta Edward Osborne Wilson adlı ünlü bir biyolog, insanetkinliklerinin bu şekilde sürmesi hâlinde gelecek yüzyıl içinde tüm canlıtürlerinin yarısının yok olacağını ileri sürüyor.Son 10.000 yıl içinde, insan etkinlikleri sonucunda doğada çok önemlideğişiklikler ortaya çıktı. Tropikal yağmur ormanları gibi biyolojik çeşitliliğinzengin olduğu bölgeler tarım alanlarına dönüştürüldü. Ulaşım ağları genişledi,kentler büyüdü. Sulama amacıyla akarsuların yatakları değiştirildi. İnsanetkisiyle ortaya çıkan bu değişikliklerin çoğu, türlerin bunlara uyum sağlamasınaizin vermeyecek denli hızlı gerçekleşti. Bu durum, bitki ve hayvan türlerininsayısının giderek azalmasına yol açtı.Ülkemiz, çok zengin bir bitki ve hayvan çeşitliliğine sahip. Tüm Avrupa’dayaşayan hayvan türlerinin sayısı yaklaşık 60.000 iken, Türkiye’de bu sayı80.000’dir. Türkiye, birçok hayvan türünün de anavatanı. Avrupa’nın tümündeyaklaşık 12.000, Türkiye’deyse yaklaşık 9000 bitki türü var. Bu sayının yaklaşık3000’i, yalnızca Türkiye’de bulunan türler.Türkiye’de biyolojik çeşitliliğin Avrupa’ya göre bu kadar zengin olması, ülkenincoğrafi konumu, iklimi ve jeolojik yapısı gibi nedenlerden kaynaklanıyor.Ancak, Türkiye’de biyolojik çeşitlilik tehlike altında. Bu tehlike; kirlilik,kentleşme, hızlı nüfus artışı, aşırı ve bilinçsiz avlanma, erozyon, yanlış tarımuygulamaları ve Türkiye’ye özgü olmayan türlerin ülkeye getirilmesi gibietkenlerden kaynaklanıyor.Öğrenci bilgi sayfası45

Biyolojik ÇeşitlilikÖğrenci bilgi sayfasıTürkiye’de Soyu TükenmeTehlikesinde Olan TürlerDeniz kaplumbağaları (Caretta caretta)Deniz kaplumbağaları denizlerde yaşar,yumurtalarını geceleri kumsallarda açtıklarıçukurlara gömerler. Bir deniz kaplumbağasıbir defada 150 yumurta bırakabilir. Yavrular,2 ay süren kuluçka döneminin sonundagece yumurtadan çıkarlar ve denizeulaşmaya çalışırlar.Kıyılardaki kontrolsüz yapılaşma, kaçak kumalımı, kıyı erozyonu, çevre kirliliği, bilinçsizyapılan balıkçılık gibi insan etkinlikleri nedeniyle,deniz kaplumbağaları tükenme tehlikesiyle karşıkarşıyadır. Bu nedenle koruma altındadırlar.Deniz kaplumbağalarının ürediği kumsallardankum alınması yasaktır. Ülkemiz kıyılarında denizkaplumbağaları için önemli 17 yuvalamakumsalı bulunur. Bunlar; Ekincik, Dalyan,Dalaman, Fethiye, Patara, Kale, Kumluca,Tekirova/Çıralı, Belek, Kızılot, Demirtaş,Gazipaşa, Anamur, Kazanlı, Göksu Deltası,Akyatan ve Samandağ’dadır.Akdeniz fokları (Monachus monachus)Akdeniz fokları, dünyanın sayıca en azalmış 12memeli türü arasında yer alırlar. Günümüzde,tüm dünyadaki toplam sayılarının 500-550arasında olduğu tahmin ediliyor. Akdenizfokları, Yunanistan, Türkiye, Fas, Moritanya,Batı Sahra ve Madeira Adaları’nda yaşar.Akdeniz fokları, ülkemizde Ege Denizi’ndeGelibolu Yarımadası’yla Behramkale arasındave Yeni Foça’yla Datça arasında; Akdeniz’de,Datça’yla Antalya arasında, Alanya’yla Taşucuarasında ve Hatay/Samandağ’la Suriye sınırıarasında ve Güney Marmara’daki adalardayaşar. Türkiye kıyılarında yaşayan Akdenizfoklarının toplam sayısının en az 100 kadarolduğu tahmin ediliyor. Kıyılardaki kontrolsüzyapılaşma, bilinçsiz balıkçılık, çevre kirliliğigibi sorunlar nedeniyle bu tür tükenmetehlikesi altındadır ve koruma altına alınmıştır.46

Biyolojik ÇeşitlilikTürkiye’de Soyu TükenmeTehlikesinde Olan Türler(Devamı)Deniz çayırları (Posidonia oceanica)Deniz çayırları, Akdeniz’e özgü denizbitkileridir. Bu bitkiler, denizin ilk 50 m’yekadar olan derinliklerinde bulunur ve kumlualanları tercih ederler. Denizlerdeki oksijendengesinin korunması için önemlidirler. Birçokcanlı, deniz çayırlarıyla kaplı bölgeleri üreme,saklanma ve barınma alanı olarak kullanır.Kıyılarda ya da deniz dibi kazılarak yapılanbalıkçılık, deniz çayırlarına zarar veriyor.Ayrıca, kıyı bölgelerindeki yerleşim alanlarınınartmasının yol açtığı çevre kirliliği de denizçayırlarını tehdit ediyor. Sonuç olarak denizçayırları gittikçe azalıyor. Akdeniz’e özgü bubitkinin, hızla gerekli önlemler alınarakkorunmaya başlanması gerekiyor.Kara akbaba (Aegypius monachus)Kara akbabalar, Avrupa’nın en büyük yırtıcıkuşlarıdır. Bu yırtıcı kuşlar yaşamak için yaşlıağaçların bulunduğu ormanları tercih ederler.Yeryüzündeki yaşam alanları, İberYarımadası’ndan Moğolistan ve Çin’e kadaruzanır. Günümüzde, kara akbabalarındünyadaki toplam sayısının 10.000 kadarolduğu tahmin ediliyor. Kara akbabalarınsoyu tüm dünyada tehlike altındadır.Kara akbabalar, ülkemizde Kuzey Anadolu’nunve Ege’nin iç kısımlarında yaşarlar. Bu kuşlarıntoplam sayısının Türkiye’de 50-200 çift arasındaolduğu tahmin ediliyor. Bu kuşların ülkemizdekiüreme alanları, Türkmenbaba Dağları(Eskişehir), Kızılcahamam Ormanları (Ankara),Murat Dağı (Uşak, Kütahya), Kavaklı Dağı(Ankara, Bolu), Hamam Dağı (Eskişehir), DoğuKaradeniz Dağlarıdır. İnsanlar tarafındanrahatsız edilmeleri, yaşam alanlarının zarargörmesi, avcılık ve yasa dışı ticaretlerininyapılması, orman yangınları, besin kaynaklarınınazalması ve kurtlara karşı kullanılan zehirden(bu, doğru olmayan bir yöntemdir) zarargörmeleri nedeniyle kara akbabalar ülkemizdekoruma altına alınmıştır.Öğrenci bilgi sayfası47

2Biyolojik ÇeşitlilikSulak Alanlarda YaşamAna TemaÖnerilen SüreKazanımlarÖğrenciyeKazandırılacakBecerilerYöntem ve TekniklerAraç ve GereçlerSulak alanlar, biyolojik çeşitlilik açısından zenginekosistemlerdir.3-4 ders saati• Sulak alanlardaki biyolojik çeşitliliği fark eder.• Sulak alanlardaki biyolojik çeşitliliği inceleme yöntemlerinisıralar.• Hangi insan etkinliklerinin sulak alanlara zarar verdiğiniaçıklar.• Sulak alanlardaki biyolojik çeşitliliği korumanın vesürdürülebilirliğini sağlamanın gerekliliğini fark eder.• Sulak alanları korumaya yönelik önerilerde bulunur.Yansıtıcı düşünme, yaratıcı düşünme, gözlem yapma,karşılaştırma, akıl yürütme, çıkarımda bulunma, sorgulama,yorumlama, raporlaştırma, hesaplama, tablolaştırmaAnlatım, tartışma, beyin fırtınası, gezi-gözlemBüyüteç, dürbün, ses kayıt cihazı, fotoğraf makinesi, bitkive hayvan tanıma kılavuzları, kap, ağ kepçe, elek, şeritmetre, kâğıt, 50 m paket ipi, 12 küçük sopa,Yeşil Kutu CD’siGirişBiyolojik çeşitlilik, insan etkinliklerinin baskısı altındadır. Bu baskıdan, özellikle de tarımsalsulama etkinliklerinden etkilenen ekosistemlerin başında sulak alanlar gelir. Sulak alanlar, tıpkıbüyük bir sünger işlevi görerek, suyun yer altında, toprakta ya da göl, sığ kıyı, koy ve bataklıkgibi alanlarda depolanmasını sağlar. Sulak alanlar,suyun akış hızını azaltır, suyla taşınan tortu vebesinlerin çökelerek depolanmasını kolaylaştırır.Sulak alanlar, doğal ya da yapay, sürekli ya dageçici, durgun ya da akarsulu, tatlı, acı ya datuzlu olabilir. Islak çayırlar, turbalıklar, bataklıklarve derinliği 6 metreyi aşmayan denizdeki alanlarda sulak alan olarak kabul edilir.Dünyanın % 70’i suyla kaplı olmasına karşın,kullanılabilir su oranı % 0,3’tür. Bu miktarın çoğusulak alanlarda bulunur. Dünyanın % 3’ü sulakalanlarla kaplıdır. İnsan nüfusunun yaklaşık % 75’ibu alanların yakınında yaşar.Sulak alanlar, yeryüzünde yağmur ormanlarındansonra en fazla canlı türünü barındıranekosistemlerdir. Bunun nedeni, yüksek miktardabesin ve oksijen içermeleridir. Tatlı su sulak alanları, dünyadaki tüm canlı türlerinin % 40’ını, tümhayvan türlerinin de % 12’ sini barındırır. Sulak alanlardaki canlı türlerinin zenginliği ve çeşitliliği,ekonomik açıdan da önem taşır.Sulak alanlarda tarım ve balıkçılık yapılabilir; buralardan içme suyu elde edilebilir. Sulak alanlardaekoturizm etkinlikleri de gerçekleştirilebilir. Tarım alanlarında kimyasal ilaçların aşırı kullanımı, sulama,balıkçılık, yapılaşma ve yanlış ağaçlandırma gibi insan etkinlikleri sulak alanları tehdit eder.Etkinlikler(Activities)48Sulak Alanlarda Yaşam

EtkinliklerSulak alanları tanıyalım1Öğrencilere, çevrelerinde su bulunan alanların adlarını sorun. (ırmak, çay, göl, bataklık,deniz, dalyan vb.) Öğrencilerden, adlarını söyledikleri bu alanları düşünerek, aşağıdakicümlelerdeki boşlukları doldurmalarını isteyin.• Irmak kıyısındaki bir ağaç olsaydım, bir .................. olurdum. Çünkü ..................• Bataklık kıyısında bir çiçek olsaydım, bir .................. olurdum. Çünkü ..................• Çayda bir balık olsaydım, bir .................. olurdum. Çünkü ..................• Deniz kıyısında bir kuş olsaydım, bir .................. olurdum. Çünkü ..................• Göl kıyısında bir memeli hayvan olsaydım, bir .................. olurdum. Çünkü ..................2Öğrencilereneden bu canlıları seçtiklerini sorun ve yanıtları üzerinde konuşun. Öğrencilere,CD’nin “Biyolojik Çeşitlilik” bölümünde bulunan “Sulak alanda” başlıklı bilgileri aktarın.“Giriş” bölümündeki bilgileri kullanarak sulak alanların ne olduğunu ve önemini sınıfa anlatın.Biyolojik Çeşitlilik23Aşağıdaki4Sulakkonuları sınıfta ele alın:• Sulak alanlardaki biyolojik çeşitliliğin önemi nedir?(Bu alanlar ekonomik öneme sahiptir, ham madde sağlar, canlıların barınağıdır.)• Sulak alanlar, neden diğer ekosistemlere göre daha zengin bir biyolojik çeşitliliğesahiptir? (Yüksek miktarda besin ve oksijen içerir)• Sulak alanlardaki biyolojik çeşitliliğe yönelik tehditler nelerdir? (Sulak alanlarınkurutulması ve tarım alanlarına dönüştürülmesi, aşırı su kullanımı, suyun ve toprağınkirlenmesi, akarsu yataklarının değiştirilmesi ve beton kanallar oluşturulması.)alanlarda yaşayan canlıların birbirleriyle etkileşim içinde olduğunu, bu canlılardan birizarar gördüğünde diğerlerinin de etkilenebileceğini anlatın. Örneğin, gölde bulunan birbalık türü yok olursa bu balıkla beslenen diğer canlılar aç kalırlar.Sulak alanlarda inceleme yapalım1Öğrencilere, sulak alanların çok sayıda canlıya ev sahipliği yaptığını hatırlatın. Bu canlılarıtanımak ve sulak alanlarda inceleme yapmak amacıyla bir gezi düzenleyeceğinizi belirtin.2Sulak alana geldikten sonra öğrencileri beş gruba ayırın. Birinci gruptakileri, “sulak alanbiyolojik çeşitlilik uzmanı”; ikinci gruptakileri, “sulak alan temizlik uzmanı”; üçüncügruptakileri, “sulak alan bitki çeşitliliği uzmanı”; dördüncü gruptakileri, “sulak alan hayvançeşitliliği uzmanı” ve beşinci gruptakileri “çevre koruma uzmanı” olarak görevlendirin.3Her gruba kendi görevlerini belirten bilgi sayfalarını dağıtın ve gerekli malzemeleri(kâğıt, el kitapları ve tanıma kılavuzları gibi) sağlayın. Öğrenci Bilgi Sayfasında “SudaYaşayanlar” ve “Suyun Niteliğini Belirleme Tablosu”ndaki Latince adlandrmalar öğretmenebilgi sunmak amacıyla verilmiştir.İncelemelerimiz sonucunda neler öğrendik?1Kendilerine verilen görevleri yerine getirdikten sonra grupların inceleme sonuçlarınıöteki gruplarla paylaşmalarını sağlayın. Öğrencileri, bu sonuçlara dayanarak sulak alanekosistemlerindeki biyolojik çeşitliliğin durumu ve bunun, suyun temizliği ve insanetkinlikleriyle ilişkisi konusunda yorumlarda bulunmaya yönlendirin.2Öğrencilere “Sulak Alanları Korumak İçin...” başlıklı bilgileri aktarın. Öğrencilerden, bubilgilerden yararlanarak, sulak alanların temizliğini sağlamaya ve bu bölgelerdeki biyolojikçeşitliliği korumaya yönelik önerilerde bulunmalarını isteyin.3Öğrencilerden, inceleme sonuçlarını bir araya getirerek bir rapor yazmalarını isteyin.Bu raporu, ilgili kişi ve kuruluşlara (belediyeler, belediye başkanları, çevre kuruluşları,Çevre ve Orman Bakanlığı gibi) yollamalarını sağlayın.Sulak Alanlarda Yaşam49

2Biyolojik ÇeşitlilikTamamlayıcı Çalışmalar• İnceleme sonuçlarını okulun diğer öğrencileriyle paylaşmak üzere “yeşil duvar”da ya da birpanoda sergileyin.• Yerel basın kuruluşlarıyla iş birliği yaparak inceleme sonuçlarınızın gazete, radyo ya datelevizyon programlarında yayımlanmasını sağlayın.Sulak Alanları Korumak İçin...• Çöpleri suya atmamalıyız.• Sulak alanlardaki canlılara zarar vermemeliyiz.• Sulak alanlardaki kaynakları dikkatsizce kullanmamalıyız.• Tarım alanları açmak için sulak alanları kurutmamalıyız.• Sulak alanları korumaya yönelik yasal önlemler alınmasını sağlamak için elimizdengeleni yapmalıyız.• İlgili kuruluşlardan, su kaynaklarının kullanımı ve su kirliliği konusunda sıkı denetimyapılmasını istemeliyiz.• Zarar gören ya da kirlenen sulak alanların hızla eski hâline getirilmesi için ilgilikuruluşlara başvuruda bulunmalıyız.• Su kıyılarındaki bitki örtüsünü korumalıyız.50Sulak Alanlarda Yaşam

Biyolojik ÇeşitlilikSulak Alan BiyolojikÇeşitlilik UzmanlarıGörev Başında!A. Örnek ToplamaBu çalışmada sudan, canlı örnekleri toplayacak ve suyun kirlilik düzeyineilişkin ipuçları bulacaksınız. Canlıları incelerken büyüteç kullanabilirsiniz.1Suyun çeşitli bölümlerinden canlılar toplayın. Canlıları toplamak için ağkepçe kullanın.• Yüzeyden toplarken ağ kepçeyi sekiz şeklinde hareket ettirin.Ancak bu sırada kepçenin ağzını yere dik olacak şekilde tutun.• Dipten canlı örneği alırken kepçeniz balçık, kil vb. maddelerle dolabilir.Bu maddeleri elekten geçirerek içindeki canlıları ayırın.2Her3BuTopladığınız canlıları, onlara zarar vermeden inceleyebileceğiniz su dolu birkabın içine koyun.canlıyı tek tek inceleyin ve tanımlamak için “Suda Yaşayanlar”tablosundan yararlanın. Tanımladığınız canlıların sayısını da not edin.canlıların kirlilik düzeyine göre suda bulunma olasılıkları değişir.Bazı canlılar (mayıs sinekleri, çamur sinekleri, evcikli böcekler gibi) kirliliğekarşı dayanıksızken bazıları (solucanlar, sülükler, midyeler gibi) dayanıklıdır.Bilim insanları, bu canlıların belirli bir alandaki sayısına bakarak sularınkirliliğine ilişkin ipuçları elde ederler. Siz de bunun için, “İçinde YaşayanCanlılara Göre Suyun Niteliğini Belirleme Tablosu” nu kullanın. Çalışmanınsonunda, topladığınız tüm canlıları özenle aldığınız yere geri bırakın.Öğrenci bilgi sayfası51

Biyolojik ÇeşitlilikÖğrenci bilgi sayfasıSulak Alan BiyolojikÇeşitlilik UzmanlarıGörev Başında!(Devamı)1 2Yusufçuklarvası(Odonata)5Yassı solucan(Tricladida)9Yakı böceğilarvası(Cantharidae)6Çamursineklerininlarvası(Megaloptera)10Suda Yaşayanlar3Mayıs sineğilarvası(Ephemeroptera)7Su çubuğu(Hydrometridae)4Kerevit(Astacus sp.)8Su piresi(Daphnia sp.)11 12Evcikli böceklarvası(Trichoptera)Midye(Bivalvia)Kın kanatlı suböceği(Coleoptera)Tatlı su karidesi(Gammarus sp.)13141516Çamurkurtçuğu(Tubifex sp.)Sülük(Hirudinea)Salyangoz(Gastropoda)Su tespih böceği(Asellus aquaticus)52

Biyolojik ÇeşitlilikSulak Alan BiyolojikÇeşitlilik UzmanlarıGörev Başında!(Devamı)B. Biyotik İndeks Bulma1Tanımladığınız canlıların sayılarını daha önceden not etmiştiniz.Şimdi her canlı grubunun sayısını, “İçinde Yaşayan Canlılara GöreSuyun Niteliğini Belirleme Tablosu”nda, bu gruba karşılık gelen grupindeksiyle çarpın. Böylece, her canlının biyotik indeksini bulmuşolacaksınız. Tüm canlıların biyotik indekslerini toplayıp bu sayıyıtoplam canlı sayısına bölerek ortalama biyotik indeksi bulun.2OrtalamaÖrneğin; 3 yusufçuk, 5 kerevit, 6 mayıs sineği larvası bulduğumuzu düşünelim.Bu durumda biyotik indeks:Yusufçuk için; 3 x 8 = 24 Kerevit için; 5 x 10 = 50Mayıs sineği için; 6 x 10 = 60 Toplam biyotik indeks; 24 + 50 + 60 = 134Toplam canlı sayısı; 3 + 5 + 6 = 14 Ortalama biyotik indeks; 134 : 14 = 9,5 olurbiyotik indeks 0’la 10 arasında değişir. Biyotik indeks 0’sa,suyun içinde canlı olmadığı, 10’sa suyun içinde çok çeşitli canlı türlerininolduğu sonucu çıkarılır. Biyotik indeksin 10’a yakın olması, suyun büyükölçüde temiz olduğunu gösterir. Bu değer ne kadar düşükse, suyunkirlilik düzeyi o kadar yüksektir. Sıfır değere çok ender rastlanır.Öğrenci bilgi sayfası53

Biyolojik ÇeşitlilikÖğrenci bilgi sayfasıSulak Alan BiyolojikÇeşitlilik UzmanlarıGörev Başında!(Devamı)İçinde Yaşayan Canlılara Göre Suyun Niteliğini Belirleme TablosuHayvanlar Grup Suyun niteliğiindeksiTemiz suda Orta temizlikte Kirli sudabulunma suda bulunma bulunmaolasılığı olasılığı olasılığı1. Yusufçuk larvaları(Odonata)2. Yakı böceklerininlarvaları (Cantharidae)3. Mayıs sineği larvaları(Ephemeroptera)8 ■ ●8 ▲10 ■ ■4. Kerevit (Astacus sp.) 10 ■ ■5. Yassı solucanlar(Tricladida)4 ● ■6. Çamur sineklerininlarvaları (Megaloptera)4 ▲7. Su çubukları(Hydrometridae)5 ▲8. Su pireleri (Daphnia sp.) 5 ▲9. Evcikli böcek larvaları(Trichoptera)5 ● ■10. Midyeler (Bivalvia) 6 ● ■11. Kın kanatlı su böcekleri(Coleoptera)5 ▲12. Tatlı su karidesi(Gammarus sp.)613. Çamur kurtçukları(Tubifex sp.)1 ● ■14. Sülükler (Hirudinea) 2 ● ■15. Salyangozlar3 ●■(Gastropoda)16. Su tespih böcekleri(Asellus aquaticus)3 ● ■● Düşük■ Orta▲ Yüksek54

Biyolojik ÇeşitlilikSulak Alan TemizlikUzmanları Görev Başında!Suyun görünümünü gözlemleyerek aşağıdaki “Su Gözlem Formu”nu doldurun.Bu formun altındaki “Bulgular” başlıklı listeden hangi maddelerigözlemlediyseniz “Su Gözlem Formu” nda o maddenin numarasını bulupyanına (+) işareti koyun. Her sütundaki (+) işaretlerinin toplam sayısını“Toplam” bölümüne yazın. Toplamın en fazla olduğu sütunun altında yazansonuç, incelediğiniz suyun kirlilik düzeyine ilişkin bilgi verecektir.Sonuçlar 1 2 34 5 67 8 910 11 1213 14 1516 17 18ToplamSonuç Su temizdir Su, doğal etkenler Su, insan etkinliklerinedeniyle kirlidir. nedeniyle kirlidir.Bulgular:1. Su berrak.2. Su biraz çamurlu.3. Su çok çamurlu.4. Su renksiz.5. Su mavi-yeşil renkte.6. Su koyu gri ya da tarçın renginde.7. Su kokusuz.8. Suda toprak ya da yosun kokusu var.9. Suda çürümüş madde ya dakanalizasyon kokusu var.10. Suyun dibi berrak.Su Gözlem Formu11. Suyun dibinde kaygan ya da parlakgörünümlü alüvyon var.12. Suyun dibinde koyu renkli ya da siyah renklialüvyon var.13. Üzerinde herhangi bir şey yetişmemişkayalar var.14. Üzerinde gri-yeşil ya da tarçın renkli otlaryetişmiş kayalar var.15. Üzerinde gri-yeşil ya da tarçın renkli otlaryetişmiş ve dibi siyah renkli kayalar var.16. Suyun yüzeyi temiz.17. Suyun yüzeyinde yapraklar, böceklerve larvalar var.18. Suyun yüzeyinde atıklar, molozlar,yağ ya da köpük birikmiş.Öğrenci bilgi sayfası55

Biyolojik ÇeşitlilikÖğrenci bilgi sayfasıSulak Alan Bitki ÇeşitliliğiUzmanları Görev Başında!A. Sulak alanın çevresinde bir metre karelik bir alan belirleyin. Bu alanındört köşesine küçük birer sopa dikin ve sopaların arasına ip gererek alanınsınırlarını belirleyin.B. Seçtiğiniz alanda bulunan bitki türlerinin çeşitliliğini inceleyeceksiniz. Bitkitürlerini incelerken büyüteç kullanabilirsiniz. İnceleme alanının özelliğini (ırmakkıyısı, deniz kıyısı gibi), burada gördüğünüz bitki türlerinin adlarını ve sayılarını“Bitki Gözlem Formu”na kaydedin.C. İncelemenizin sonunda, bitki türlerinin sayısını ve her türden kaç bitkiyerastladığınızı tabloya kaydedin. Ayrıca, metre kareye düşen bitki türü sayısını vebu bir metre kareye her türden kaç bitki düştüğünü de hesaplayın. Bubulgularınıza dayanarak, incelediğiniz tüm alandaki tür sayısını yaklaşık olaraktahmin etmeye çalışın. Sayısı en çok olan bitki türünü belirleyin.Bitki Gözlem Formuİnceleme alanının özelliği:Nu. Bitki türü Bitki sayısı1.2.3.4.5.6.7.8.9.10.ToplamNelere Dikkat Edelim?• Bitki türlerini tanımlamak için kılavuz kitaplardan yararlanın. (bkz. Kaynakça)• Çalışmaya başlamadan önce, bölgenin basit bir krokisini çizin. Bu kroki üzerindeincelediğiniz alanları işaretleyin.• Herhangi bir bitki türünü tanımlayamazsanız, onu ot, çalı ya da ağaç olarak kaydedinve fiziksel özelliklerini not alın. Daha sonra, bu türün ne olduğunu bir uzmana sorun.• Bitkilerin, hem yakın plandan hem de yaşam alanıyla birlikte fotoğraflarını çekin.(İsteyen öğrenciler gördükleri bitki türlerinin resimlerini de yapabilir.)56

Biyolojik ÇeşitlilikSulak Alan HayvanÇeşitliliği UzmanlarıGörev Başında!A. Sulak alandaki ve çevresindeki hayvanların yaşam alanlarını(kumul, çayırlık, çalılık, orman ve su bentleri gibi) inceleyin.B. Gördüğünüz hayvan türleriyle ilgili bilgileri “Hayvan Gözlem Formu”nakaydedin. Hayvanları gözlemlemek için dürbün kullanabilirsiniz. İncelemealanının özelliğini (ırmak kıyısı, deniz kıyısı gibi) ve burada gördüğünüz hayvantürlerinin adlarını ve sayılarını “Hayvan Gözlem Formu”na kaydedin.C. İncelemeniz sonunda hayvan türlerinin sayısını ve her türden kaç hayvangördüğünüzü tabloya kaydedin. Sayısı en fazla olan hayvan türünü belirleyin.Hayvan Gözlem Formuİnceleme alanının özelliği:Nu. Hayvan türü Hayvan sayısı1.2.3.4.5.6.7.8.9.10.ToplamÖğrenci bilgi sayfasıNelere Dikkat Edelim?• Gördüğünüz hayvanları tanımlamak için kılavuz kitaplardan yararlanın. (bkz. Kaynakça)• Çalışmaya başlamadan önce, bölgenin basit bir krokisini çizin. İncelediğiniz alanları bukroki üzerinde işaretleyin.• Eğer bir türü tanımlayamazsanız böcek, solucan, kertenkele, memeli gibi o türün geneladını kaydedin ve daha sonradan tanımlanabilmesi için özelliklerini not alın.• Gördüğünüz hayvan türlerinin resimlerini çizin ya da fotoğraflarını çekin.• Hayvanların çıkarttığı sesleri kaydedin. Bu seslerin hangi hayvanlara ait olduğunu biruzmana sorun.• Hayvanların bıraktığı izleri inceleyin ve bu izlerin hangi hayvanlara ait olabileceğini tahminedin. İzlerin gerçek boyutta çizimlerini yapın. Bunları, bir uzmana göstererek hangi türeait olduklarını öğrenin.57

Biyolojik ÇeşitlilikÖğrenci bilgi sayfasıÇevre Koruma UzmanlarıGörev Başında!Sulak alanı inceleyin ve aşağıdaki soruların yanıtlarını kaydedin.1Sulak alan çevresinde sizden başka insanlar var mı? Bu insanlar ne yapıyorlar?Çevrede sulak alanlara zarar verebilecek bir etkinlik yapılıyor mu?2Sulak alanda insan etkinliklerinin izleri (atıklardan kaynaklanan kirlilik gibi)görülüyor mu?3Sulak alanda ve çevresinde ölü ya da yaralı hayvanlar var mı?Varsa türünü ve sayısını belirleyin. Bu durumun nedenleri belliyse not alın.4Sulak alanda ve çevresinde zarar görmüş bitkiler var mı?Varsa türünü ve sayısını belirleyin. Bu durumun nedenleri belliyse not alın.5Sulak alandaki tüm gözlem ve saptamalarınızı içeren bir rapor hazırlayın.58

Ormanlar HazinemizdirBiyolojik Çeşitlilik3Ana TemaÖnerilen SüreKazanımlarÖğrenciyeKazandırılacakBecerilerYöntem ve TekniklerAraç ve GereçlerOrmanlar, hem canlılara ev sahipliği yapar hem de ekolojikdengenin korunmasını sağlar.• Gezi süresine uygun ders saati• Ormanlardaki biyolojik çeşitliliği fark eder.• Ormanlardaki biyolojik çeşitliliği inceleme yöntemlerinisıralar.• Hangi insan etkinliklerinin ormanlara zarar verdiğini açıklar.• Ormanlardaki biyolojik çeşitliliği korumanın vesürdürülebilirliğini sağlamanın gerekliliğini belirtir.• Ormanları korumaya yönelik önerilerde bulunur.Gözlem yapma, yansıtıcı düşünme, eleştirel düşünme,çıkarımda bulunma, karşılaştırma, tahminde bulunma,yorumlama, tablolaştırma, sınıflamaAnlatım, tartışma, beyin fırtınası, gezi-gözlem, doğaçlamaDürbün, ses kayıt cihazı, fotoğraf makinesi, bitki ve hayvantanıma kılavuzları, şerit metre, kâğıt, termometre,Yeşil Kutu CD'siGirişOrman denince genellikle akla ağaçlar gelir. Oysa,ormanda birçok başka canlı da yaşar. Ayı, kurt, geyik, vaşak,tavşan, kaplumbağa, köstebek, kirpi, fare, baykuş, mantar,yosun gibi. Bu kadar çok canlıya yaşam alanı sağlayanormanlar, biyolojik çeşitliliğin korunması açısından büyükönem taşır. Üstelik, ormanlardan kereste, yakıt, besin ve ilaçham maddesi gibi gereksinimlerimizi de karşılarız.Ormanlardaki ağaçların çevre açısından değeri çokbüyüktür. Ağaçlar, hava kirliliğinin oluşmasını önler, sudöngüsünde önemli bir rol oynar, atmosfere oksijen sağlar.Bununla birlikte, ormanlar yalnızca birer ağaç topluluğudeğil, pek çok canlının bir arada yaşadığı önemliekosistemlerdir. Bir ekosistem olarak ormanları korumak,çevre açısından geleceğe dönük en büyük yatırımdır.EtkinliklerOrmanlar çok değerli!1Öğrencilerden, orman denince akıllarına nelerin geldiğini resimlemelerini ya da yazmalarınıisteyin (bunun için onlara 5 dakikalık bir süre verin). Ardından bunlar üzerinde konuşun.2Öğrencilere, ormanda yalnızca ağaçların değil birçok başka canlının da yaşadığını veormandaki biyolojik çeşitliliğin ne kadar zengin olduğunu anlatın ve “Giriş” bölümündekibilgileri aktarın. CD’nin “Biyolojik Çeşitlilik” bölümünde bulunan “Ormanda” başlıklıbilgileri aktarın.3Öğrencilere ormanların yararlarını sorun. Yanıtları tahtaya yazın ve bunlarüzerinde konuşun.Ormanlar Hazinemizdir59

3Biyolojik ÇeşitlilikOrmanda inceleme yapalım1Öğrencilerle birlikte ormanda bir yürüyüş yapın. Onlara ormanda bulunan bazı yaygın bitkitürlerini anlatın. Öğrencilerle birlikte çeşitli bitki topluluklarını bulun ve inceleyin.2Öğrencilere, bitki topluluklarının gelişiminin nelerden etkilendiğini sorun. (Topraktaki mineralbileşimi, su alışverişi ve tozlaşma gibi olaylar bitkilerin gelişimini doğrudan etkiler.) Bazıbitkilerin çevre koşullarına ilişkin “biyolojik gösterge” işlevi görebildiğini anlatın. Bu bitkilerin,çevrenin durumu konusunda önemli bilgiler sağladığını da belirtin. Bu bitkilerden bazılarınısınıfa tanıtın:• Kuzu kulağı (Rumex acetosa) ve yonca (Trifolium pratense) toprağın asitli olduğunu gösterir.• Isırgan (Urtica) ve üzerlik (Peganum harmala) toprağın azot açısından zenginolduğunu gösterir.• Bazı bitkiler, kuru toprakta ve bol güneş ışığı alan yerlerde yetişir. Örneğin, dam koruğu(Sedum), yavşan (Artemisia), sığır kuyruğu (Verbascum ssp.) bu bitkilerdendir.• Kızılağaç (Alnus), kargı (Arundo donax), kamış (Phragmites australis) ve hasırotu (Thypha angustifolia) toprağın nemli olduğunu gösterir.• Ormanlarda yönümüzü bulmak için çeşitli işaretlerden yararlanabiliriz.Örneğin, ağaçların yosunlu tarafları kuzeyi gösterir.• Bazı bitkiler ortamda tuz bulunduğunun göstergesidir. Deniz börülcesi(Salicornia europae), andız otu (Linula aucherana), devekulağı (Limonium lilacinum),karahindiba (Taraxacum bessarabicum) gibi.• Ormandaki ağaçların şekline bakarak, rüzgârın en çok hangi yönden estiğini tahminedebiliriz. Özellikle yüksek kesimlerde, ağaçların rüzgârın estiği yöndeki tomurcuklarıve tepe tomurcuklarının bulunduğu kısım, su kaybı ve rüzgârın verdiği zarar yüzündenbayrak şeklini alır. Buna, rüzgârın “bayraklaşma etkisi” denilir.• Çiğdem vb. bazı bitkiler yağmurdan önce taç yapraklarını kapatırlar.3Öğrencilere,4Öğrencileribiyolojik gösterge işlevine sahip başka bitkiler bilip bilmediklerini sorun.üç gruba ayırın. Birinci gruptakileri “ekosistem uzmanı”, ikinci gruptakileri“bitki uzmanı”, üçüncü gruptakileriyse “hayvan uzmanı” olarak görevlendirin.Her gruba görevlerini belirten bilgi sayfalarını dağıtın ve gerekli malzemeleri(kâğıt, el kitapları ve tanıma kılavuzları gibi) sağlayın.İncelemelerimiz sonucunda neler öğrendik?1Grupların, kendilerine verilen görevleri yerine getirdikten sonra inceleme sonuçlarınıöteki gruplarla paylaşmalarını sağlayın. Öğrencilerin, bu sonuçlara dayanarak ormanekosistemlerindeki biyolojik çeşitliliğin durumu ve bu durumun insan etkinlikleriyle ilişkisihakkında yorum yapmalarını sağlayın. Daha sonra aşağıdaki konuları sınıfta ele alın:• Ormanlarda biyolojik çeşitliliği neler belirler ve düzenler?(Besin, su, oksijen, uygun yaşam alanı.)• Bir ormanın sınır bölgelerinde neden daha fazla tür çeşitliliği vardır? (Orman zeminindegelişebilecek bazı bitkiler ve diğer canlılar, yaşamlarını sürdürmek için gereken ışık,yaşama ortamı vb. için ağaçlarla yarışamaz. Bu nedenle, orman içindeki ağaçlarındiplerinde sınırlı sayıda tür gelişme imkânı bulur. Ormanların sınır bölgelerindeyseağaçlar biraz daha seyrektir. Bu, güneş ışığının zemine daha çok ulaşmasına fırsat verir.)• Neden doğal ormanlarda yapay olanlardan daha fazla tür zenginliği vardır?(Yapay ormanlar oluşturulurken ortamda bulunan diğer bitkiler temizlendiğinden,bu ormanlarda daha az tür bulunur. Doğal ormanlardaysa farklı mevsimlerde gelişmegösteren türler orman altında yaşamaya devam ederler.)• Orman ekosistemlerindeki biyolojik çeşitliliğe yönelik tehlikeler nelerdir?(Doğal yaşam alanının bozulması, kirlilik, orman yangınları, yasalara uygun olmayanağaç kesimi vb.)• Ormanlardaki biyolojik çeşitliliğin doğa ve insan için anlamı ve önemi nedir?(Ormanlar, gelişmiş kök sistemine sahip ağaçlar sayesinde daha çok su tutabilir veerozyonu önler. Farklı yaşam alanlarının oluşmasını ve devamlılığını sağlar. Farklı yaşamalanlarının bir arada bulunmasıyla insanlara ve diğer canlılara yaşama ortamı sağlanmış olur.)60Ormanlar Hazinemizdir

2Bir3Öğrencilere,ekosistemdeki tüm canlıların birbirleriyle ilişkili olduğunu belirtin. Bir türün zarargörmesi, sırayla diğer türleri de etkileyebilir.biyolojik çeşitliliği korumak için neler yapılabileceği konusunda bir beyinfırtınası yaptırın. Yanıtları tahtaya yazın ve “Ormanları Koruyalım” metnindeki bilgileriaktarın. Daha sonra öğrencilerden bu bilgileri kendi yanıtlarıyla karşılaştırmalarını isteyin.Biyolojik Çeşitlilik3Ormanda neler oluyor?1Öğrencilere, “Yenice Ormanları” başlıklı metni okuyun. Ardından bu ormanlarda ne tipsorunlar yaşandığını sorun. Daha sonra ormanlarda yaşanan çeşitli sorunlardan hareketlebir canlandırma hazırlamalarını söyleyin ve aşağıdaki rolleri dağıtın:• Bir avcı (Av sezonu dışında avlanıyor.)• Soğanlı bitki toplayan bir kişi (Ticari amaçlar için topladığı bu bitkilerin tükenmekteolduğunu bilmiyor.)• Keçilerini otlatan bir çoban (Keçilerin yetişmekte olan genç ağaçların filizlerine zararverdiğinden habersiz.)• Turistler (Gezdikleri bölgeden ayrılırlarken atıklarını geride bırakıyorlar.)• Gazeteci (Tükenmekte olan canlı türleriyle ilgili haber yapmak istiyor.)• Orman koruma memuru (Ormanda devriye geziyor.)• Kuş bilimci (ornitolog) (Ormanda yaşayan kuşlarla ilgili araştırma yapıyor.)2Bukişilerin aynı anda ormanda bulunduklarını söyleyerek canlandırmayı başlatın.Öğrenciler canlandırmayı sergiledikten sonra, hep birlikte bir ormanda yaşanabileceksorunlar hakkında konuşun. Öğrencilerin bu sorunların nasıl çözümlenebileceğineilişkin öneriler yapmalarını sağlayın.Tamamlayıcı Çalışmalar• Ormana bir gezi düzenleyin. Gittiğiniz ormanda koruma altında türler olup olmadığınıöğrenin. Bu türlerin korunması için ne gibi çalışmalar yapıldığını öğrenin.• Ülkemizdeki ormancılık etkinlikleri hakkında bilgi almak üzere, Çevre ve OrmanBakanlığı’na ya da bu bakanlığa bağlı bir kuruluşa gezi düzenleyin. Öğrencileri, geziyaptığınız yerdeki yetkililerden orman ekosisteminin korunması için neler yapıldığıkonusunda bilgi almaya yönlendirin.• “Ormanda neler oluyor?” etkinliğinde yaptırdığınız canlandırmayı öğrencilerle birliktegeliştirerek okulda sahneleyin.Ormanlar Hazinemizdir61

3Biyolojik ÇeşitlilikOrmanları Koruyalım• Ormana çöp atmamalıyız.• Ağaçları ve çalıları kesmemeliyiz.• Ormanda ateş yakmamalıyız.• Ormanda yaşayan canlılara zarar vermemeliyiz.• Doğal kaynakları dikkatsizce kullanmamalıyız.• Tarım alanı açmak için ormanları yok etmemeliyiz.• Ormanları korumaya yönelik yasal önlemler alınmasını sağlamak için elimizden geleniyapmalıyız.• İlgili kuruluşlardan ormanların korunması için sıkı denetim yapılmasını istemeliyiz.• Zarar gören ormanların eski hâline getirilmesi için ilgili kuruluşlara başvuruda bulunmalıyız.• Ormanlardaki bitki örtüsünü korumalıyız.Yenice OrmanlarıBir yaz günü, ağaçların arasınagiriyorsunuz. Ağaçların sıklığı, güneşışınlarının aşağılara ulaşmasını engelliyor.Siz ilerledikçe ışık da gittikçe azalıyor vebir serinlik başlıyor. Gökyüzününeredeyse hiç göremiyorsunuz. Ağaçlarbitmek bilmiyor. Kayınlar, gürgenler,porsuklar ve çınar ağaçları... Ağaçlarıntabanında birçok başka bitki de var:Tırfıllar, hazeranlar, burçaklar, hanımeliler,lohusa otları... Kuş sesleri, böcekseslerine karışıyor. Burada başka birçokhayvan daha yaşıyor: Kirpiler, sincaplar,fareler, porsuklar, ağaç sansarları, yabankedileri, domuzlar, karacalar, geyikler,tilkiler, kurtlar, bozayılar... Neredeolduğunuzu, bu kadar çok canlının birarada yaşadığı bu yerin neresi olduğunumerak ediyorsunuz değil mi? Burası,Yenice Ormanları.Yenice Ormanları, Batı Karadeniz Bölgesi’nde yaklaşık 75 bin hektarlık bir alanı kaplıyor.Bu ormanda, daha çok geniş yapraklı ve iğne yapraklı ağaçlar var. Üstelik, bunların bazılarıbirer “anıt ağaç”. Bilim insanları, bazı anıt ağaçların 500 yaşında olduğunu tahmin ediyorlar.Yenice Ormanları, ülkemizin ağaç türleri bakımından en zengin, en yaşlı ve bütünlüğübozulmamış ender ormanlarından biri. Derin vadilerin ve akarsu sistemlerinin bulunduğubu orman alanı, biyolojik çeşitlilik açısından son derece zengin. 1999 yılında, Dünya DoğayıKoruma Örgütü (WWF), Yenice Ormanları’nın, acil olarak korunması gereken 100 ormanalanından biri olduğunu ilan etmiş.Yenice Ormanları’ndan, tomruk ve yakacak elde etmede yararlanılıyor. Bu yörede yaşayanköylülerin en önemli geçim kaynaklarından biri ormancılık. Köylüler, daha çok Ormanİşletmesi’nde ve kereste atölyelerinde, ağaçların işlenmesi ve taşınması işlerinde çalışıyorlar.Bazı köylerde tahta kaşık, balta ve kürek sapı üretiliyor.Uzmanlar, hayvanların bilinçsizce orman alanında otlatılmasının, avcılık etkinliklerinin, kaçakağaç kesiminin ve orman yangınlarının Yenice Ormanları’na zarar verebileceğini söylüyorlar.Bu güzel orman alanının korunması için, Çevre ve Orman Bakanlığı’yla çeşitli sivil toplumörgütleri çalışmalar başlatmışlar. Çünkü, Yenice Ormanları’nı ve ülkemizde bulunan diğertüm ormanları korumak bizim elimizde!62Ormanlar Hazinemizdir

Biyolojik ÇeşitlilikEkosistem UzmanlarıGörev Başında!Aşağıdaki tabloda verilen soruları yanıtlayın. Ormanın dışındaki çevrekoşullarını, içindeki koşullarla (sıcaklık, ışık miktarı, nem gibi) karşılaştırın.Nu. Sorular Ormanın dışında Ormanın içinde1. Sıcaklık kaç ˚C’tur?2. Işık miktarı az mı, çok mu?3. Toprak kuru mu, nemli mi?4. Rüzgâr var mı, yok mu?5. Toprak yüzeyinin hemenüzerinde bitki var mı, yok mu?6. Diğer gözlemlerinizi yazın.Öğrenci bilgi sayfası63

Biyolojik ÇeşitlilikÖğrenci bilgi sayfasıBitki UzmanlarıGörev Başında!A. Ormanda 10 metre karelik bir alan seçin.Bu alanın dört köşesine küçük birer sopa dikinve sopaların arasına bir ip gererek bu alanınsınırlarını belirleyin.B. Belirlediğiniz alanda, orman tabanında yaşayan bitkileri inceleyin veaşağıdaki tabloyu doldurun.Bitki Gözlem FormuNu. Bitki türü Bitki sayısı1.2.3.4.5.6.7.8.9.10.ToplamNelere dikkat edelim?• Bitki türlerini tanımlamak için kılavuz kitaplardan yararlanın. (bkz. Kaynakça)• Çalışmaya başlamadan önce bölgenin basit bir krokisini çizin. İncelediğiniz alanları bukroki üzerinde işaretleyin.• Herhangi bir bitki türünü tanımlayamazsanız onu, ot, çalı ya da ağaç olarak kaydedin vefiziksel özelliklerini not alın. Daha sonra bu türün ne olduğunu bir uzmana sorun.• Gördüğünüz bitki türlerinin resimlerini yapın ya da fotoğraflarını çekin.• Daha önceden başka ekosistemleri incelediyseniz orman ekosistemini bunlarlakarşılaştırın.64

Biyolojik ÇeşitlilikHayvan UzmanlarıGörev Başında!A. Ormanda 10 metre karelik bir alan seçin.Bu alanın dört köşesine küçük birer sopa dikin vesopaların arasına bir ip gererek bu alanın sınırlarını belirleyin.B. Belirlediğiniz alanda, orman tabanındaki hayvan çeşitliliğini inceleyinve aşağıdaki tabloyu doldurun. Hayvanları gözlemlemek içindürbün kullanabilirsiniz.Hayvan Gözlem FormuNu. Hayvan türü Hayvan sayısı1.2.3.4.5.6.7.8.9.10.ToplamÖğrenci bilgi sayfasıNelere dikkat edelim?• Gördüğünüz hayvanları tanımlamak için kılavuz kitaplardan yararlanın. (bkz. Kaynakça)• Çalışmaya başlamadan önce, bölgenin basit bir krokisini çizin. İncelediğiniz alanlarıbu kroki üzerinde işaretleyin.• Herhangi bir hayvan türünü tanımlayamazsanız böcek, solucan, kertenkele, memeli gibio türün genel adını kaydedin ve daha sonra tanımlanabilmesi için özelliklerini not alın.• Gördüğünüz hayvan türlerinin resimlerini yapın ya da fotoğraflarını çekin.• Hayvanların çıkardığı sesleri kaydedin. Bu seslerin hangi hayvanlara ait olduğunu biruzmana sorun.• Hayvanların bıraktığı izleri inceleyin ve bu izlerin hangi hayvanlara ait olabileceğinitahmin edin. İzlerin gerçek boyutta çizimlerini yapın. Bunları bir uzmana göstererekhangi türlere ait olduklarını öğrenin.• Daha önceden başka ekosistemleri incelediyseniz orman ekosistemini bunlarlakarşılaştırın.65

4Biyolojik ÇeşitlilikÇayır ve Bozkırda YaşamAna TemaÖnerilen SüreKazanımlarÖğrenciyeKazandırılacakBecerilerYöntem ve TekniklerAraç ve GereçlerÇayır ve bozkırlar, biyolojik çeşitlilik açısından çok zengin,ancak önemi fark edilmemiş yaşam alanlarıdır.• Gezi süresine uygun ders saati• Sınıfta 3 ders saati• Çayır ve bozkırlardaki biyolojik çeşitliliği fark eder.• Çayır ve bozkırlardaki biyolojik çeşitliliği incelemeyöntemlerini sıralar.• Çayır ve bozkırları nelerin tehdit ettiğini açıklar.• Çayır ve bozkırlardaki biyolojik çeşitliliği korumanın vesürdürülebilirliğini sağlamanın gerekliliğini belirtir.• Çayır ve bozkırları korumaya yönelik önerilerde bulunur.Yansıtıcı düşünme, eleştirel düşünme, çıkarımda bulunma,yaratıcı düşünme, gözlem yapma, yorumlama, ölçme,sınıflamaAnlatım, tartışma, beyin fırtınası, gezi-gözlemBüyüteç, dürbün, ses kayıt cihazı, fotoğraf makinesi, bitki vehayvan tanıma kılavuzları, şerit metre, kâğıt, termometre,Yeşil Kutu CD’siGirişÇayırlar, çoğunlukla düz ve nemli bölgelerde yeralan küçük bitkilerin ve yer yer ağaçların bulunduğukarma bir bitki örtüsüne sahip alanlardır.Çayırlara, otlak ya da mera da denir. İnsanlar, baştatarım olmak üzere çeşitli etkinliklerle doğayı budenli değiştirmeye başlamadan önce, yeryüzününyaklaşık % 40-45’i çayırlarla kaplıydı. Oysagünümüzde çayırlar ve çayırlarda yaşayan canlıtürleri büyük ölçüde azalmış durumdadır.Çayırlardaki hayvan türlerinin çeşitliliğisanıldığından çok daha zengindir. Çayırlarda,memeliler, kuşlar, sürüngenler, böcekler ve toprakaltında yaşayan omurgasızlar gibi çok sayıdahayvan yaşar.Kurak ve yarı kurak bölgelerdeki, tek ve çok yıllıkotsu ve odunsu bitki topluluklarının bulunduğualanlarsa bozkırları (stepler) oluşturur. Bu bölgelerde ağaçlar çok daha az miktardadır.Ülkemizde; İç Anadolu, İç Batı Anadolu’nun bazı kısımları, Güneydoğu Anadolu, Doğu Anadoluve Trakya’nın orta kesimlerinde bozkırlar vardır. Bozkırlarda yıllık yağış miktarı az olup gece vegündüz arasındaki sıcaklık farkı çok belirgindir. Öte yandan, buharlaşma ve rüzgâr hızı yüksek,güneşlenme fazladır. Bozkırlarda, bu zor koşullara dayanıklı bitkiler ve hayvanlar yaşar.66Çayır ve Bozkırda Yaşam

EtkinliklerÇayırları ve bozkırları tanıyalım1Öğrencilere, çayırların ve bozkırların çok sayıda canlı türüne ev sahipliği yapan ekosistemlerolduğunu anlatın. CD’nin “Biyolojik Çeşitlilik” bölümünde bulunan “Çayır ve bozkırda”başlıklı bilgileri aktarın. “Giriş” bölümündeki bilgilerin yanı sıra, “Çayırlar” ve “BozkırBitkileri” başlıklı metinde bulunan bilgileri de aktarın. Çayırların ve bozkırların hayvanotlatma amacıyla aşırı kullanımının ya da tarım alanlarına dönüştürülmelerinin, buralardakicanlıları yok ettiğini, canlıların yaşam alanlarını bozduğunu, saklanabilecekleri yerleri vebesinlerini azalttığını belirtin.2Öğrencilere, “Ben Olsam Ne Yapardım?” başlıklı bilgi sayfasını dağıtın. Ardından sınıfı dörtgruba ayırın. Her gruba, bu bilgi sayfasındaki sorunlardan birine çözüm bulmak üzere görevverin. Öğrencilere, bilgi sayfasında verilenlerden başka çözümler de üretebileceklerinianlatın. Gruplara kendi aralarında düşünmek üzere belirli bir süre verin. Süre dolduğundagrupların ele aldıkları sorunu ve bu sorunu çözmeye yönelik önerilerini sınıfın kalanınaokumalarını sağlayın. Ardından hangi çözümü, neden seçtiklerini anlatmalarını söyleyin.Biyolojik Çeşitlilik4Çayırda ya da bozkırda inceleme yapalım1Öğrencilere, bir bozkır ya da çayır alanıyla bir tarım alanını aynı anda gözlemleyecekleri biryere gezi düzenleyeceğinizi belirtin.2Gezi alanında öğrencileri üç gruba ayırın. Birinci gruptakileri “ekosistem uzmanı”, ikincigruptakileri “bitki uzmanı”, üçüncü gruptakileriyse “hayvan uzmanı” olarak görevlendirin.Her gruba görevlerini belirten bilgi sayfalarını dağıtın ve gerekli malzemeleri (kâğıt,kullanılacak araç ve gereçler, el kitapları ve tanıma kılavuzları gibi) sağlayın.İncelemelerimiz sonucunda neler öğrendik?1Grupların, kendilerine verilen görevleri yerine getirdikten sonra inceleme sonuçlarını diğergruplarla paylaşmalarını sağlayın. Öğrencilerin, bu sonuçlara dayanarak, çayır ya dabozkırdaki biyolojik çeşitliliğin durumu ve bu durumun insan etkinlikleriyle ilişkisi konusundayorumlar yapmalarını sağlayın. Daha sonra aşağıdaki konuları sınıfta ele alın:• Biyolojik çeşitliliği neler belirler ve düzenler? (Besin, su, oksijen ve uygun yaşam alanları)• Doğal çayırlardaki ve bozkırlardaki tür zenginliği, tarım alanlarına göre neden dahafazladır? (Tarım alanlarında bir ya da birkaç tür yetiştirilir. Çayır ve bozkırlardaysabinlerce tür yaşar.)• Çayırlarda ve bozkırlarda biyolojik çeşitliliğe yönelik tehlikeler nelerdir?(Yoğun tarım, tarım ilaçları, ormancılık, turizm, kentleşme, kuraklık vb.)• Çayırlar ve bozkırlarda biyolojik çeşitliliğin korunması neden önemlidir?(Çayır ve bozkırlar, binlerce bitki ve hayvan türünün bulunduğu önemli yaşam alanlarıdır.Bu alanların yok olması, bu türlerin de yok olması anlamına gelir.)2Çayırlarınbiyolojik çeşitliliğini korumak için neler yapabileceğimiz konusunda beyinfırtınası yaptırın. Ortaya konan fikirleri tahtaya yazın ve bunlar üzerinde konuşun.“Çayırlardaki Yaşam Alanlarını Korumak İçin...” başlıklı bilgileri öğrencilere aktarın.Tamamlayıcı Çalışmalar• Öğrencilerin, yaşadıkları bölgedeki çayırlara ya da bozkırlara ilişkin bir araştırma yapmalarınısağlayın. Bu araştırmayı yaparken, yok olmak üzere olan ya da sayıları giderek azalan bitkive hayvan türlerini de incelemelerini söyleyin. Onları bölgede yetişen yararlı bitkilerisaptamaya yönlendirin. Buralarda yaşayan canlıları nelerin tehdit ettiğini araştırmalarını isteyin.Çevre bilimciler ve biyologlar gibi uzmanlardan, yerel basından ve bölge sakinlerinden bilgialabileceklerini belirtin. Ardından onları, elde ettikleri sonuçlarla bir “yeşil duvar” yada bilgi panosu hazırlamaya yönlendirin.Çayır ve Bozkırda Yaşam67

4Biyolojik ÇeşitlilikÇayırlarÇayırlar, canlılar ve insan yaşamı açısından çok önemli bir yere sahiptir. Bu uçsuzbucaksız yeşil alanlar, birçok canlıya ev sahipliği yapar. Üstelik, çayırların otlakolarak da önemi büyüktür. İnsanlar inek, koyun, keçi gibi hayvanları çayırlardaotlatırlar. Bu alanlar, biyolojik çeşitliliğin zengin olduğu ekosistemlerdir.Çayır ekosistemleri:• Toprakların verimliliğini artırır ve korur.• Su kaynaklarının niteliğini ve oluşumunu etkiler.• Sera etkisinin azalmasına katkıda bulunur.• Yakacak gereksinimimizin karşılanmasını sağlar.• Önemli gen merkezleridir.• Rüzgâr ve suyun neden olduğu toprak kaybını önler.Ülkemizdeki çayırlık alanlar gün geçtikçe azalmaktadır. Bunu, sayısal örneklerleanlatabiliriz. Ülkemizde çayır alanlarının 1938 yılındaki büyüklüğü, yaklaşık44 milyon hektarken, 1967 yılında 28 milyon hektara, bugünse 13 milyon hektaradüştü. Hayvancılık için çok önemli olan bu alanların sağladığı ekonomik yararlarda her geçen gün azalmaktadır. Çayırların zarar görmesinde rol oynayan başlıcaetkenler şunlardır:• Çayırların kapasitelerinin üzerinde kullanılması• Çayırların tarım alanlarına dönüştürülmesi• Çayırlarla ilgili planlamaların eksik yapılması ya da yanlış uygulanmasıHayvancılık, ülkemiz için önemli bir ekonomik güç kaynağıdır. Ancak hayvancılığıngeliştirilmesi için, çayırların zarar görmesinin engellenmesi ve ıslah çalışmalarınınarttırılması gerekmektedir.68Çayır ve Bozkırda Yaşam

Bozkır BitkileriBiyolojik Çeşitlilik4Mayıs ayında bozkırların görünümü birer çiçekbahçesini andırır. Bozkırlar, yılın geri kalankısmında daha tekdüze bir görünüm sergilerler.Ancak, bu görünüm aldatıcıdır. Bozkırlar, yazkış binlerce bitki türünün yaşadığı, önemliyaşam alanlarıdır.Geven, yavşan, çakırdikeni, kekik, buğdaygiller,keten, sığırkuyruğu, sütleğen, yapışkan otu,çobanyastığı (kirpi otu), papatya, gelincik,venüs çiçeği, ballıbaba, unutmabeni, şahtere,hazeran ve deve dikeni ülkemizde en sıkrastlanan bozkır bitkileridir. Çiğdem ve sarıyıldız da bozkırlarda sıklıkla görülen soğanlıbitkilerdendir.Bozkır bitkilerinin en önemli özelliklerinden biri, köklerinin çok gelişmiş olmasıdır.Bu sayede topraktan çok su alabilirler. Bozkır bitkilerinin yapraklarının yüzeyi genellikleküçüktür, üzeri de çoğunlukla tüylerle kaplıdır. Yapraklarının bu özellikleri, sukaybetmelerini önler.Bozkır bitkileri, soğuk mevsimlerde yaşamlarını toprakta, tohum, soğan ya da yumruolarak geçirirler. Havalar ısınır ısınmaz, hemen yapraklanır ve çiçek açmaya başlarlar.Soğanlı ve yumrulu bitkiler, şubat sonu ve mart başında çiçek açar. Tek yıllık tohumlubitkiler, nisan ve mayıs aylarında topraktan çıkıp çiçek açmaya başlar. Mayıs ayındaysa,kökleri derinlerde olan bitkiler çiçeklerini açar. Çünkü toprağın derindeki bölümleri dahageç ısınır.Ülkemizin önemli bir bölümü bozkırlarla kaplıdır. Üstelik, Türkiye’ye özgü bitki türlerininyaklaşık yarısı bozkırlarda yaşar. Ne yazık ki bozkırların ekosistem olarak değeri yeterinceanlaşılamamaktadır. Bunun sonucunda da tarla açma, yapılaşma, düzensiz otlatma,orman dışı ağaçlandırma gibi insan etkinlikleri nedeniyle bozkırlar barındırdıkları canlılarlabirlikte yok olma tehlikesiyle karşı karşıyadır.Çayırlardaki Yaşam Alanlarını Korumak İçin...• Çayırlarda yangına neden olabilecek etkinliklerden kaçının.• Çayırlarda çok miktarda ot kesmeyin.• Hayvanların otlatılması nedeniyle çayırlar zarar görebilir. Bu konuda özenli davranın.• Tarımda kullanılan gübreler ve böcek öldürücü ilaçlar çayırlara zarar verebilir.Bu maddeleri dikkatli kullanın.Çayır ve Bozkırda Yaşam69

Biyolojik ÇeşitlilikÖğrenci bilgi sayfasıBen Olsam Ne Yapardım?Tarlada Yangın Var!Yaşadığınız yerde tarım işçilerinin, bir orman ya daçayır alanının yakınlarındaki tarlada anız yaktığınıgördünüz. Ne yaparsınız?• Onlara, anız yakmanın toprak üzerinde kötü biretkisi olduğunu ve yakındaki orman ya daçayırlıkta yangın çıkarabileceğini anlatırım.• İtfaiyeye haber veririm.• Yetkililere haber veririm.• DiğerBitkiler Elden Gidiyor!Doğadan bitkileri köküyle toplayan biriyle karşılaştınız. Ne yaparsınız?• Ona bu yöntemin çok yıllık (bir yıldan fazla yaşayan) değerli bitkileri yokettiğini anlatırım.• Yetkililere haber veririm.• Bu konuda bir broşür hazırlayıp çevremdekilere dağıtırım.• DiğerTarım İlaçları Arıları Öldürebilir!Komşunuzun patates tarlasına bir böcek zarar veriyor. Komşunuz da tarlasınagüçlü bir böcek öldürücü ilaç uyguluyor. Üstelik tarlası, arı kovanlarının yeraldığı bir çayırın yakınında bulunuyor. Ne yaparsınız?• Ona, tarım ilaçlarının çevredeki tüm böceklerive diğer hayvanları da tehdit ettiğini anlatırım.• Ona, bu ilacın toprağı da kirleteceğini veinsan sağlığını dolaylı olarak etkileyeceğinihatırlatırım.• Tarlayı böceklerden korumak için, uzmanlaradanışarak başka bir yöntem denemesiniöneririm.• Tarla sahiplerine bilgi vermek üzere bir toplantıdüzenlerim ve uzmanları davet ederim.• DiğerBir Arazim Var!Size bir arazi verseler bu arazide ne yaparsınız?• Arıcılık yaparım.• Tarım yaparım.• Kendim için küçük bir kulübe yaparım ve hafta sonlarını buradadeğerlendiririm.• Diğer70

Biyolojik ÇeşitlilikEkosistem UzmanlarıGörev Başında!Tabloda verilen soruları yanıtlayın. Çayırdaki çevre koşullarını (sıcaklık, ışıkmiktarı, rüzgâr vb.) tarladakilerle karşılaştırın.Nu. Sorular Çayır Tarla1. Sıcaklık kaç o C’tur?2. Işık miktarı az mı, çok mu?3. Toprak kuru mu, nemli mi?4. Rüzgâr var mı, yok mu?5. Diğer gözlemlerinizi yazın.Öğrenci bilgi sayfası71

Biyolojik ÇeşitlilikÖğrenci bilgi sayfasıBitki UzmanlarıGörev Başında!A. Çayırda 10 metre karelik bir alan seçin. Bu alanın dört köşesine küçük birersopa dikin ve sopaların arasına bir ip gererek bu alanın sınırlarını belirleyin.B. Belirlediğiniz alanda yaşayan bitkileri inceleyin ve aşağıdaki tabloyudoldurun. Bitkileri incelerken büyüteç kullanabilirsiniz.Bitki Gözlem FormuNu. Bitki türü Bitki sayısı1.2.3.4.5.6.7.8.9.10.ToplamNelere dikkat edelim?• Bitki türlerini tanımlamak için kılavuz kitaplardan yararlanın. (bkz. Kaynakça)• Çalışmaya başlamadan önce bölgenin basit bir krokisini çizin. İncelediğiniz alanları bukroki üzerinde işaretleyin.• Herhangi bir bitki türünü tanımlayamazsanız onu, ot, çalı ya da ağaç olarak kaydedin vefiziksel özelliklerini not alın. Daha sonra bu türün ne olduğunu bir uzmana sorun.• Gördüğünüz bitki türlerinin resimlerini yapın ya da fotoğraflarını çekin.• Daha önceden başka ekosistemleri incelediyseniz çayır ekosistemini bunlarlakarşılaştırın.72

Biyolojik ÇeşitlilikHayvan UzmanlarıGörev Başında!A. Çayırda 10 metre karelik bir alan seçin. Bu alanın dört köşesine küçük birersopa dikin ve sopaların arasına bir ip gererek bu alanın sınırlarını belirleyin.B. Belirlediğiniz alandaki hayvan çeşitliliğini inceleyin ve aşağıdaki tabloyudoldurun. Hayvanları gözlemlemek için dürbün ve büyüteç kullanabilirsiniz.Hayvan Gözlem FormuNu. Hayvan türü Hayvan sayısı1.2.3.4.5.6.7.8.9.10.ToplamÖğrenci bilgi sayfasıNelere dikkat edelim?• Gördüğünüz hayvanları tanımlamak için kılavuz kitaplardan yararlanın. (bkz. Kaynakça)• Çalışmaya başlamadan önce bölgenin basit bir krokisini çizin. İncelediğiniz alanları bukroki üzerinde işaretleyin.• Herhangi bir hayvan türünü tanımlayamazsanız böcek, solucan, kertenkele, memeli gibi otürün genel adını kaydedin ve daha sonra tanımlanabilmesi için özelliklerini not alın.• Gördüğünüz hayvan türlerinin resimlerini yapın ya da fotoğraflarını çekin.• Hayvanların çıkardığı sesleri kaydedin. Bu seslerin hangi hayvanlara ait olduğunu biruzmana sorun.• Hayvanların bıraktığı izleri inceleyin ve bu izlerin hangi hayvanlara ait olabileceğinitahmin edin. İzlerin gerçek boyutta çizimlerini yapın. Bunları bir uzmana göstererekhangi türlere ait olduklarını öğrenin.• Daha önceden başka ekosistemleri incelediyseniz orman ekosistemini bunlarlakarşılaştırın.73

5Biyolojik ÇeşitlilikKentlerde Yalnız mıyız?Ana TemaÖnerilen SüreKazanımlarÖğrenciyeKazandırılacakBecerilerYöntem ve TekniklerAraç ve GereçlerKentlerde bizimle birlikte birçok canlı yaşar.• Gezi süresine uygun ders saati• Sınıfta 3 ders saati• Yaşadığı kentteki biyolojik çeşitliliği fark eder.• Kentlerde, hangi insan etkinliklerinin biyolojik çeşitliliğezarar verdiğini açıklar.• Kentlerde biyolojik çeşitliliği korumanın ve bu çeşitliliğinsürdürülebilirliğini sağlamanın gerekliliğini fark eder.• Kent ekosistemini korumaya yönelik önerilerde bulunur.Gözlem yapma, yorumlama, çıkarımda bulunma, eleştireldüşünme, tablolaştırma, karşılaştırmaAnlatım, tartışma, beyin fırtınası, gezi-gözlemBüyüteç, dürbün, fotoğraf makinesi, bitki ve hayvan tanımakılavuzları, kâğıt, büyüteç, koli bandı, karton, makas, YeşilKutu CD’siGirişKent denince akla, insanlar, binalar, taşıtlar gelir. Kentleri, doğayla iç içe geçmiş yaşam alanlarıolarak da düşünebiliriz. Ancak, kentlerdeki bazı yanlış uygulamalar doğanın zarar görmesine yolaçar. Bazı bitki ve hayvan türleri bu nedenle yok olur, bazıları da ortaya çıkan yeni koşullarauyum sağlayıp kentlerde insanlarla birlikte yaşamayı sürdürür. Kentleri, içinde yaşayan insanlar,bitkiler, hayvanlar, mikroorganizmalar ve diğer canlılar ile güneş ışığı, besin maddeleri, toprak, su,rüzgâr, binalar gibi cansız varlıklarla bir bütün olarak kabul etmek gerekir.EtkinliklerBen kimim?1Öğrencilere, “Ben kimim?” oyununu oynatacağınızı söyleyin. Öğrencilerden sıraylakentte gördüğümüz bir hayvan ya da bitkinin adını söylemelerini isteyin. (Saksağan,güvercin, kumru, yosun, sedir, at kestanesi, çınar, sivrisinek, hamam böceği, örümcek vb.)2Bu adlardan 10 tanesini seçin ve dosya kâğıtlarına uzaktan okunabilecek büyüklükte yazın.3Öğrencilerden birini seçerek ondan sınıfın karşısına geçmesini isteyin ve kâğıtlardan birinisırtına yapıştırın.4Öğrencinin, arkadaşlarına, sırtında yazan canlının özelliklerini anlamaya yönelik ve yanıtı“evet” ya da “hayır” olan sorular sormasını sağlayın. Her soruya “Ben kimim?” diyerekbaşlamasını isteyin. (“Ben kimim, tüylerim var mı?”, “Ben kimim, kanatlarım var mı?”, “Benkimim, yapraklarım var mı?” vb.) Her arkadaşına yalnızca bir soru sorabileceğini hatırlatın.5Bu oyunu, seçtiğiniz diğer 9 canlı için ayrı ayrı oynatın.6Öğrencilere, "Giriş" bölümündeki ve CD’nin “Biyolojik Çeşitlilik” bölümünde bulunan“Kentte” başlıklı bilgileri aktarın.74Kentlerde Yalnız mıyız?

Kentte inceleme yapalım1Öğrencilere, kentte inceleme yapmak amacıyla bir gezi düzenleyeceğinizi anlatın.Öğrencileri üç gruba ayırın. Birinci gruptakileri “kent uzmanı”, ikinci gruptakileri“biyolojik çeşitlilik uzmanı” üçüncü gruptakileriyse “ev uzmanı” olarak görevlendirin.2Her gruba, görevlerini belirten bilgi sayfalarını dağıtın ve gerekli malzemeleri(kâğıt, el kitapları ve tanıma kılavuzları gibi) sağlayın. Gözlem yaparken, çevreyi rahatsızetmeyecek şekilde fotoğraf çekebileceklerini ve dürbün kullanabileceklerini belirtin.Biyolojik Çeşitlilik5Neler bulduk?1Gruplardan, çalışmalarının sonuçlarını öteki gruplarla paylaşmalarını isteyin. Öğrencilerin,gözlemlerinden hareketle, kentteki biyolojik çeşitliliğin durumu ve insan etkinliklerininetkilerine ilişkin sonuçlar çıkarmalarını sağlayın.2Öğrencilere aşağıdaki soruları sorun ve yanıtları üzerinde konuşun.• Kentte yaşayan hayvanları ve bitkileri neler tehdit eder?• Kentteki biyolojik çeşitlilik insanları nasıl etkiler? “Yemyeşil Kentler” metnindekibilgileri kullanarak konuyu çok yönlü olarak (Çevresel, estetik, duygusal, ahlaki vb.)ele almaya çalışın.• Kentte, bitkiler ve hayvanlarla insanların birlikte yaşamalarından kaynaklanan sorunlarnelerdir? (Alerji yapan bitkiler, başıboş kedi ve köpekler, evlerdeki sivrisinekler, hamamböcekleri, keneler vb.) Bu sorunlar nasıl çözülebilir?• Evlerimize davetsiz giren hayvanlara karşı ne tür önlemleralabiliriz?3Öğrencilerin aşağıdaki cümleleri tamamlamalarını sağlayın.• İnsanlar, kentleri diğer canlılarla paylaşmalıdır. Çünkü ...• Bitkilerin ve hayvanların da bizim gibi yaşama haklarıvardır. Çünkü ...• Diğer canlılar olmadan yaşayamayız. Çünkü ...• Gelecek kuşaklara sağlıklı bir dünya bırakmalıyız.Çünkü ...Tamamlayıcı Çalışmalar• Öğrencilerin “Kentte inceleme yapalım” başlıklı etkinlik sırasındaki gözlemlerini vesaptamalarını okulda sergilemelerini sağlayın.• Öğrencileri, kentteki biyolojik çeşitliliğin canlandırılmasını, korunmasını ve artırılmasınısağlayacak yeni projeler üretmeye yönlendirin. Öğrencilerin ürettikleri projeleri okuldasergilemelerini sağlayın.Kentlerde Yalnız mıyız?75

5Biyolojik ÇeşitlilikYemyeşil KentlerKentlerdeki caddelerde, bahçe ve parklarda birçok bitki yaşar. Bunlar arasında,karahindiba, yonca, yabani havuç, gelincik, pıtrak, ayrık otu gibi otsu bitkiler ve atkestanesi, çınar, karaçam, sedir, ladin, akkavak, söğüt, dişbudak, akçaağaç, yalancı akasyagibi ağaçlar bulunur. Bu bitkiler, böcek, kuş, sincap gibi birçok hayvana barınak sağlar.Genellikle, kentlerde pek çok farklı canlı türünün yaşadığını fark etmeyiz. Oysakentler, nehirleri, gölleri, toprağı, havası, iklimi, bitki örtüsü ve hayvanlarıyla tıpkı diğerekosistemler gibidir. Bu ekosistemde en çok görülen canlı türüyse insandır.Kentte yaşamak, birçok gereksinimimizin kolayca karşılanmasını sağlar. Ancak, kentteyaşamanın beraberinde getirdiği bazı sorunlar da vardır. Bunlardan biri hava kirliliğidir.Özellikle büyük kentlerin üzerinde, toz ve gazlardan oluşan kirli bir hava kütlesi oluşur.Bu durum, bitkilerin solunum ve fotosentez etkinliklerini azaltır.Kentlerdeki hava kirliliğinin azaltılması için birçok farklı önlem alınabilir. Buönlemlerden biri de kentlerdeki yeşil alanların artırılmasıdır. Çünkü, bitkiler oksijenüreterek, havadaki nemi artırarak ya da toz parçacıklarını yapraklarıyla tutarak havakirliliğinin azalmasında önemli rol oynar.Bitkilerin hava kirliliğine duyarlılıkları değişkenlik gösterir. Kirliliğe duyarlı bazı bitkitürleri, kentlerdeki hava kirliliğinin göstergeleri olarak kullanılabilir. Bu bitkilere,“biyolojik gösterge” denir. Örneğin, ağaçlarda büyüyen bazı likenler, özelliklehavadaki kükürtdioksit yoğunluğunun artmasından zarar görürler. Bu özelliklerisayesinde havanın niteliği hakkında bilgi edinebiliriz.76Kentlerde Yalnız mıyız?

Biyolojik ÇeşitlilikKent UzmanlarıGörev Başında!Havada ne kadar toz var?1. Kentteki hava kirliliğini incelemek amacıyla bir deney yapacaksınız.Bunun için kartondan 5x5 cm’lik kartlar hazırlayın. Bu kartların bir yüzünü,yapışkan kısmı dışta kalacak şekilde koli bandıyla kaplayın. Hazırladığınızkartları, aşağıdaki tabloda belirtilen inceleme noktalarına yerleştirip bırakın.Her birinin üzerine, bulunduğu yeri belirten bir etiket yapıştırın. Kartları birgün orada bırakın.2. Bir gün sonra kartları toplayıp büyüteçle inceleyin ve üzerlerindeki tozparçalarını sayın. Sonuçları aşağıdaki tabloya yazın.3. Elde edilen sonuçları birbirleriyle karşılaştırın ve farklılıkların nedenleriüzerinde düşünün.Nu. İncelenen yer Toz parçacıklarının sayısı1. Kentteki bir park2. Trafiği yoğun bir cadde3. Mahalle arası4. İçinde yaşadığınız bina,sınıf ya da oturma odasıÖğrenci bilgi sayfası77

Biyolojik ÇeşitlilikÖğrenci bilgi sayfasıBiyolojik ÇeşitlilikUzmanları Görev Başında!Kentimizde neler oluyor?Yaşadığınız yerdeki bir parkta, bir caddede ve okulunuzun çevresinde biyolojikçeşitliliği araştırın. Bu yerlerdeki bitki ve hayvan türlerini gözlemleyin.Hayvanları gözlemlemek için dürbün kullanabilirsiniz. Topladığınız verileriaşağıdaki tabloya kaydedin: Gördüğünüz canlı türlerinin sayılarını yazın.Diğer soruları da “evet” ya da “hayır” şeklinde yanıtlayın.Sorular Park Cadde OkulTrafik yoğun mu?Gürültü çok mu?Çevrede çöpler var mı?Kaç bitki türü gördünüz?Kent koşulları bitkileritehdit ediyor mu?Kaç hayvan türü gördünüz?Kent koşulları hayvanlarıtehdit ediyor mu?78

Biyolojik ÇeşitlilikEv UzmanlarıGörev Başında!Evinizde hangi bitki ve hayvan türlerini görüyorsunuz? Bunların sayıları kaçtır?Evin hangi bölümlerinde (odalar, mutfak, banyo, salon, balkon, vb.) daha çoksayıda bulunuyorlar? Bu bilgileri aşağıdaki tabloya aktarın.Hayvan türü Bitki türü Yaklaşık sayısı BulunduğubölümlerÖğrenci bilgi sayfası79

KentleşmeGörünmeyen TehditlerTehditler ve BaskılarAtıklarKimyasal Maddeler

KentleşmeYaşadığımız Yer Nasıl Değişiyor? 83KONUYLA İLGİLİ FİLMLERDengeGörünmeyen TehditlerGürültü Her Yerde 89Işık da Kirletebilir 97Elektromanyetik Dalgalar ve İnsan Sağlığı 102KONUYLA İLGİLİ FİLMLERGürültüDenizin Üstünde YürümekAtıklarAtıksız Bir Dünya 106KONUYLA İLGİLİ FİLMLERKirlilik ve AtıklarGeri KazanımGeri Kazanım Neden Önemli?Kimyasal MaddelerÇevremizdeki Kimyasal Maddeler 115KONUYLA İLGİLİ FİLMLERZehirli Maddelerle YaşamakBaşlangıçtaÖğrenci Bilgi Sayfalarıİl Rehberi 88Çeşitli Gürültü Düzeyleri 93Yusuf Dede İstanbul’da 94Gürültü Kirliliğini Azaltmanın Yolları 95Aydınlık Gece 100Hangisi Doğru? 101Atıkları Azaltmak İçin Neler Yapabilirim? 112Bilgisayarları Geri Kazanalım! 113Çöp Alanları 114Yaygın Olarak Kullanılan ve Tehlikeli Maddeler İçeren Ürünler 118Uyarılara Dikkat! 118Evimizdeki Tehlikeli Maddeler 119

Kentleşme1Yaşadığımız Yer Nasıl Değişiyor?Ana TemaÖnerilen SüreKazanımlarÖğrenciyeKazandırılacakBecerilerYöntem ve TekniklerAraç ve Gereçlerİnsan etkinlikleri yaşadığımız yeri olumsuz etkileyebilir.3-4 ders saati• Kent kavramını tanımlayarak yaşadığı yerin özellikleriniaçıklar.• Yaşadığı yerin zaman içinde değiştiğini fark eder.• Kentteki insan etkinliklerinden hangilerinin çevreye zararverebileceğini kavrar.• Yaşadığı yeri daha iyi hâle getirmek için önerilerde bulunur.Eleştirel düşünme, yaratıcı düşünme, yansıtıcı düşünme,gözlem yapma, yorumlama, sonuç çıkarma, kaydetme,karşılaştırmaTartışma, beyin fırtınasıFotoğraflar, resimler, resim kâğıdı, boya kalemleri, Yeşil KutuCD ve DVD’siGirişHer canlının yaşamını sürdürmek için yiyecek, su, hava ve barınacak bir yer gibi temelgereksinimleri vardır. İnsanlar barınaklarını, diğer temel gereksinimlerini kolaycakarşılayabilecekleri ve doğa koşullarının elverişli olduğu yerlere yaparlar. Başlangıçtan beri hep buçaba içinde olan insanoğlu, zaman içinde kendine ev yapmayı öğrendi. Sonra, kentler ortayaçıktı. Günümüzde dünya nüfusunun yarısı kentlerde yaşıyor. 2025 yılında bu oranın dünyanüfusunun üçte ikisi kadar olması bekleniyor.Yaşadığımız Yer Nasıl Değişiyor? 83

1KentleşmeKent de bir ekosistemdir. Örneğin birorman, içinde barındırdığı bitkiler vehayvanlarla nasıl bir bütünse kentler debarındırdıkları bitkiler, hayvanlar veinsanlarla bir bütün oluşturur. Kentlerdeinsan nüfusu çok yoğundur. Bu nedenlekentler daha çok insan etkinliklerine bağlıolarak şekillenir.Kentlerde insan nüfusu arttıkça, yeniyerleşim alanlarına ve daha fazla kaynağagereksinim duyulur. Bir süre sonra kentsınırları içindeki kaynaklar insanlarayetmemeye başlar. Genellikle, su, doğalgaz vb. kaynaklar, işlenmek ya datüketilmek üzere kentlere dışarıdan getirilir.Kentlerdeki bazı insan etkinlikleri, çevre sorunlarına yol açar. Ancak kentlerdeki çevresorunları, etkili bir şekilde ele alınarak çözülebilir.EtkinliklerKent nedir?1Yaşadığınız yer bir kentse öğrencilerden bu kent hakkında bildiklerini paylaşmalarını isteyin.Bir köyde ya da kasabada yaşıyorsanız öğrencilere yaşadığınız yerleşim yeriyle çevresindekikentler arasında ne tür ilişkiler olduğunu sorun. Örneğin, bazı gereksinimler yakındaki birkentten karşılanıyor olabilir.2Öğrencilerden yalnızca kentlerde bulunan beş şeyi düşünerek bunları yazmalarını isteyin.Yazdıklarını sınıfla paylaşmalarını sağlayın. (Bunun sonucunda öğrencilerin zihinlerinde kentkavramının basit bir tanımı oluşacaktır.)3Öğrencilere “Giriş” bölümündeki bilgileri, ardından “Kentler Herkesindir” başlıklı bilgileriaktarın. Öğrencilerle kentte yaşamanın olumlu ve olumsuz yanları hakkında konuşun.Bir ilin tanıtım kampanyasını yapıyoruz1Öğrencileri beş gruba ayırın. Gruplardan her birinin kendine bir il seçmesini isteyin.2Gruplara, “İl Rehberi” bilgi sayfasını dağıtın ve bu sayfadaki tabloya, seçtikleri ille ilgilibilgileri yazmalarını isteyin.3Bu tabloyu kullanarak seçtikleri ille ilgili birer tanıtım yazısı hazırlamalarını söyleyin.4Grupların hazırladıkları tanıtımları sırayla sunmalarını sağlayın.5Sunumlar tamamlandıktan sonra öğrencilere bu beş ilin hangisinde yaşamak istediklerini vebunun nedenlerini sorun.Yaşadığımız yer ne kadar değişti?1Öğrencilere bir hafta önceden, yaşadıkları yerin eski fotoğraflarını ya da resimlerini bulupsınıfa getirmelerini söyleyin.2Öğrencilere ailelerinin kaç yıldır bu çevrede yaşadığını sorun.84Yaşadığımız Yer Nasıl Değişiyor?

3Aşağıdakisorularla ilgili bir tartışma düzenleyin:• Eski fotoğraflarda ve resimlerde neler dikkatinizi çekiyor, hangi değişiklikleri fark ettiniz?• Ortaya çıkan değişiklikler hoşunuza gitti mi? Değişikliklerden hangileri çevreyi olumlu,hangileri olumsuz etkiliyor?• Yaşadığınız yerde ya da mahallenizde yeni inşaatlar var mı? Eski binalar onarılıyor mu?Yeşil alanlarda herhangi bir değişiklik var mı?• Kentleşmenin gelecekte yol açacağı sorunları önlemek için neler yapabilirsiniz?Çevremizin güzelliğini nasıl koruyabilirsiniz?Kentleşme14ÖğrencilereCD’nin “Kentleşme” bölümünde bulunan “Kentte üretim ve tüketim” başlıklıbilgileri aktarın.Kent yaşamının su kaynaklarına etkisiniinceleyelim (Bu etkinlik akarsu ve göl kıyısındakiyerleşim yerleri için uygundur.)1Bir akarsu ya da göl kıyısında gözlem yapmakamacıyla bir yürüyüş planlayın. Yürüyüş rotasını biryerleşim alanından da geçecek şekilde tasarlayın.2Yürüyüş sırasında öğrencilerin, yerleşim alanlarınınbulunduğu ve bulunmadığı yerlerde akarsu ya dagöl yatağının durumunu ve suyu gözlemlemelerinisağlayın. Öğrencilerden gözlemlerini notalmalarını isteyin.3Uygun bir yerde hep birlikte durun. Öğrencilere aşağıdaki soruları sorun:• Akarsuyun ya da gölün kıyısında, suyu kirleten herhangi bir sanayi kuruluşu var mı?• İnsanlar akarsuya ya da göle evsel atıklar atıyorlar mı?• Akarsuyun ya da gölün içinde ve kıyısında bitki ya da hayvanlar yaşıyor mu?• Akarsuyun ya da gölün değişik bölümlerindeki suyun niteliğinde herhangi bir farklılıkgözlemleniyor mu? Gözlemleniyorsa bunlar ne tip farklılıklardır?• Suda kirlilik varsa bu daha çok hangi tip etkinliklerden kaynaklanıyor?4Öğrencilere,5Gruplarsınıfça, kent yaşamının su kaynaklarına etkisi konusunda bir broşürhazırlayacağınızı söyleyin. Sınıfı üç gruba ayırın. Her gruba aşağıdaki görevlerden birini verin:1. Grup: Gözlemleri resimleme2. Grup: Akarsu ya da göldeki kirliliği azaltacak öneriler geliştirme3. Grup: Kirliliği azaltma çalışmaları için destek alınabilecek kişi ya da kuruluşlarla görüşmeçalışmalarını tamamladıktan sonra, çalışmaları bir araya getirin. Hep birlikte bir broşürhazırlayın. Bunu çoğaltıp okula dağıtın.Yaşadığımız yer için neler yapabiliriz?1Öğrencilerden, yaşadıkları yerin en sevdikleri özelliklerini düşünmelerini isteyin. Bu yerindoğal (bitkiler, su kaynakları, kayalar, doğal yaşam vb.) ve insan etkinlikleriyle ilgiliözelliklerinin (sanayi, tarım, dinlenme tesisleri, yollar, taşıtlar, gürültü vb.) neler olduğunu ikiayrı liste hâlinde yazmalarını söyleyin.2Öğrencilerin yaşadıkları yeri geliştirmek ve güzelleştirmek için neler yapılabileceğinidüşünmelerini sağlayın. Bunun için neleri değiştirmek gerektiğini sorun. Yapmakistediklerinden hangilerini kendi başlarına, hangilerini başkalarının yardımıylabaşarabilecekleri üzerinde konuşun. Öğrencilere DVD’deki “Denge” adlı filmi izletin veCD’nin “Kentleşme” bölümünde bulunan “Biz neler yapabiliriz?” başlıklı bilgileri aktarın.Yaşadığımız Yer Nasıl Değişiyor? 85

1KentleşmeNerede oynamalı?1Öğrencilere, genellikle nerelerde oyunoynadıklarını sorun ve aşağıdakisoruları ele alın:• Yaşadığınız yerde oyun ve eğlenceamaçlı etkinlikler nerelerdegerçekleştiriliyor?• Bu yerlerden kimler yararlanıyor?Oyun ve eğlence yerlerini kimlerkuruyor?• Oyun alanları yeterli mi? Değilseneden?2İdeal3Öğrencilerioyun alanının nasıl olmasıgerektiğine ilişkin bir beyin fırtınasıbaşlatın. Ortaya atılan fikirleri tahtayayazın ve bunlar üzerinde konuşun.gruplara ayırın. İçinde oyunparkları, çocuk merkezleri, bilim parklarıve spor alanları gibi eğlence yerleribulunan, içinde yaşayan çocukların çokmutlu olacağı bir kent hayal etmelerini isteyin. Öğrencilerden tahtaya yazılan önerileri dekullanarak böyle bir kentte yaşayan çocukların günlük yaşamlarından bir kesiticanlandırmalarını isteyin. Hazırlanmaları için gruplara 10 dakika süre verin. Her grubuncanlandırmasını arkadaşlarına sunmasını sağlayın.Öğrencilere daha fazla bilgi aktarmak için CD’nin “Kentleşme” bölümündenyararlanabilirsiniz.Tamamlayıcı Çalışmalar• Öğrencilerden, yaşadığınız yerin yıllar içinde ne tip değişimler geçirdiğini araştırmalarınıisteyin. Yaşadığınız yer adına özel bir gün düzenleyin ve buranın ileri gelen kişilerini dedavet edin. Aynı gün içinde birçok etkinliğe yer verin. Öğrencilerden daha öncedenistemiş olduğunuz fotoğraf ve resimlerle bir sergi düzenleyin. Öğrencilerin gözlemlerini,düşüncelerini ve anne babalarından öğrendiklerini anlatan sunumlar yapmalarını sağlayın.Bazı büyüklerden, bunlarla ilgili anılarını anlatmalarını isteyin. Öğrencilerin, izlediklerifilmden esinlenerek yazmış oldukları kompozisyonlardan bazılarını konuklara okumalarınısağlayın. Bu kompozisyonların tamamını bir kitapçık hâline getirip çoğaltarak konuklaradağıtabilirsiniz. Bu özel güne davet ettiğiniz ileri gelen kişilerle bir söyleşi düzenleyin.Öğrencilerin, yaşadıkları yeri nasıl gördükleri konusundaki görüşlerini bu söyleşide deanlatmalarını sağlayın.• Öğrencileri bir “çevreyi güzelleştirme topluluğu” kurmaya yönlendirin. Bu topluluğun okuldaya da yaşadıkları mahallede uygulanabilecek projeler geliştirebileceğini anlatın. Örneğin, okulbahçesinde, küçük bir gölet ya da kelebek bahçesi gibi bir doğal yaşam alanı oluşturulabilir;mahalledeki, kullanılmayan, bakımsız bir alan, parka dönüştürülebilir.86Yaşadığımız Yer Nasıl Değişiyor?

Kentler HerkesindirKentleşme1Kent, çok sayıda insanın birlikte yaşadığı ve yaşam biçimleriyle şekillendirdiği, tarihî,sosyal ve kültürel özellikleriyle insanları birbirine bağlayan bir yerleşim yeridir. Çağdaşbir kentte planlı yapılaşma, geniş cadde ve sokaklar, temiz hava, geniş yeşil alanlar, çeşitlispor, sanat ve kültür etkinlikleri yapılacak alanlar bulunmalıdır. Ancak yeryüzündeki birçokkentte çarpık yapılaşma ve çevre kirliliği görülüyor. Kentlerin birçoğunda eğlencedinlencealanları ve kültürel etkinlikler de yetersiz kalıyor.Kentlerdeki iş, eğitim, ve sağlık imkânlarının daha fazla olması, elektrik, su, yol,kanalizasyon vb. altyapı hizmetlerinin gelişmişliği ve spor, sanat, kültür etkinliklerininvarlığı nedeniyle, bugün birçok insan kentlerde yaşamayı tercih ediyor.Kentleşme, plansız bir şekilde gerçekleştiğinde birtakım sorunlar ortaya çıkar. Aşırı göçnedeniyle kent nüfusunun artması, gecekondulaşma, sağlıksız yapılaşma, çevre kirliliği,işsizlik gibi. Kentte yaşayan herkes beceri, deneyim ve eğitimine göre iş bulamayabilir.Üstelik kentlerdeki iş alanlarında yoğun bir rekabet ortamı vardır. Ne yazık ki, günümüzdekentlerde yaşayanların tümü, kentlerin sunduğu olanaklardan eşit olarak yararlanamıyor.Çevre sorunlarının olmadığı, insanların sağlık, refah ve mutluluk içinde yaşayacağıkentler yaratmak için herkes üzerine düşen sorumlulukları yerine getirmelidir. Çünkükentler, herkesindir.Yaşadığımız Yer Nasıl Değişiyor? 87

KentleşmeÖğrenci bilgi sayfasıİl Rehberiİlin AdıNüfusuİklimiDoğal özellikleri(dağlar, denizler, nehirler, göller vb.)Bitki örtüsüYaban yaşamıGelir kaynaklarıTarihî yerlerTarihindeki önemli olaylarEğitim olanaklarıEğlence-dinlence yerleriEl sanatlarıYerel etkinliklerYerel yemeklerElektrik, su, ısınma kaynaklarıAtıkları değerlendirmeÇevre sorunları ve diğer sorunlar88

Görünmeyen Tehditler1Gürültü Her YerdeAna TemaÖnerilen SüreKazanımlarÖğrenciyeKazandırılacakBecerilerYöntem ve TekniklerAraç ve GereçlerGürültü kirliliği, günümüzde önemli çevre sorunlarındanbiridir.2 ders saati• Gürültünün ne olduğunu ve nelerin gürültüye yol açtığınıaçıklar.• Gürültünün insan sağlığı üzerindeki etkilerini fark eder.• Gürültü çeşitlerini, kaynaklarını ve düzeylerini belirtir.• Gürültü kirliliğini azaltmaya yönelik önerilerde bulunur.Eleştirel düşünme, yansıtıcı düşünme, yaratıcı düşünme,gözlem yapma, sınıflama, tablolaştırma, kaydetmeAnlatım, tartışma, gezi gözlem, beyin fırtınasıYeşil Kutu CD ve DVD’siGirişGürültü, insan etkinlikleri sonucunda oluşan ve çevreyi rahatsız eden istenmeyen ses olaraktanımlanır. Yerleşim yerlerinde otoyollar, fabrikalar, taşıtlar, sirenler, gereksiz çalınan kornalar,havalandırma sistemleri ve alarmlar gibi birçok gürültü kaynağı vardır.Gürültünün, insanlar üzerindeki olumsuz etkileri şunlardır:• Fiziksel etkilerGeçici ya da sürekli işitme kaybına yol açabilir.Gürültü Her Yerde 89

1Görünmeyen Tehditler• Fizyolojik etkilerKan basıncının artmasına, dolaşım bozukluklarına, solunumun hızlanmasına ve kalp atışlarınınyavaşlamasına neden olabilir.• Psikolojik etkilerDavranış bozukluklarına, aşırı sinirlilik ve gerginliğe neden olabilir.• Performansa etkilerİş veriminin azalmasına, dikkat bozukluğuna ve hareketlerin yavaşlamasına yol açabilir.Gürültünün insan bünyesine vereceği zarar, gürültüye maruz kalma süresi ve gürültününşiddetiyle ilgilidir. Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı’nın verilerine göre, meslek hastalıklarının% 10’unu gürültü sonucu meydana gelen işitme kayıpları oluşturmaktadır. Meslek hastalıklarınınçoğu tedavi edilebildiği hâlde, işitme kaybının tedavisi yoktur. Sanayide, iş yeri gürültüsüazaltıldığında iş veriminin yükseldiği, iş kazalarınınsa azaldığı belirlenmiştir.EtkinliklerSes mi, gürültü mü?1Öğrencilere bir an için sessiz olup çevreden gelen sesleri dinlemelerini söyleyin. Bunun içinonlara birkaç dakika süre verin. Daha sonra aşağıdaki soruları sorun:• Neler duyuyorsunuz?• Neden bazı sesleri “kulağı okşayan”, bazılarınıysa “kulakları sağır eden” diye tanımlarız?• Gürültü nedir? (Ses, küresel dalgalar hâlinde her yöne yol alan bir enerji biçimidir.Gürültüyse istenmeyen, rahatsız edici ya da acı veren bir ses olarak tanımlanabilir.)• Hangi sesler ya da gürültüler sizi rahatsız eder?2Öğrencilere, DVD’deki “Gürültü” adlı çizgi filmi ve“Denizin Üstünde Yürümek” adlı filmi izlettirin.Daha sonra her iki filmde verilmek istenen mesajları birercümlede özetlemelerini isteyin. Ardından onlara “Giriş”bölümündeki bilgileri aktarın.3Öğrencilere “Çeşitli Gürültü Düzeyleri” bilgi sayfasınıdağıtın ya da CD’nin “Gürültü” bölümünde bulunan“Çeşitli gürültü düzeyleri” başlıklı bilgileri aktarın. Gürültüyoğunluğunun (sesin şiddeti) “desibel” (dB) adı verilen birbirimle ölçüldüğünü açıklayın. 75 dB civarındaki ses şiddetiişitme duyusu için tehlikelidir. 85 dB üzerindeki gürültüyesürekli maruz kalmak işitme kaybına neden olabilir. Yaklaşık 120 dB düzeyindeki gürültü acıverir, 180 dB üzerindeki sesler öldürücü olabilir.Doğayı Dinleyelim1Öğrencilerle birlikte işlek bir kavşağa ya da başka bir gürültülü yere gidin. Burada işittiklerifarklı sesleri, bu seslerin özelliklerini ve bulunduğunuz yerin kendine özgü yönlerini notalmalarını sağlayın.2Öğrencilere herhangi bir doğal alanda yürüyüş yaptırın. Gözlerini kapatıp birkaç dakikasüresince dikkatlerini çevredeki seslere vermelerini isteyin. Gözlerini açtıktan sonra işittikleriseslerin uyumu hakkındaki duygu ve düşüncelerini arkadaşlarıyla paylaşmalarını sağlayın.3Bu iki farklı yerle ilgili gözlem ve duygularını karşılaştırmalarını isteyin.Ne yapmalı?1Sınıfa döndükten sonra aşağıdaki soruları ele alacağınız bir beyin fırtınası başlatın:• Temel gürültü kaynakları nelerdir?(Ulaşım, sanayi etkinlikleri, konser ve motor sporları gibi bazı eğlence etkinlikleri vb.).• Yaşadığınız yerdeki en gürültülü alanlar nerelerdir? Neden?90Gürültü Her Yerde

Ortaya konan fikirleri tahtaya yazın ve bunlar üzerinde konuşun. Ardından öğrencilereCD’nin “Gürültü” bölümünde bulunan “Gürültü kaynakları” başlıklı bilgileri aktarın.Görünmeyen Tehditler12Öğrencilere,3Gürültünün4Öğrencilere5Öğrencilerden,gürültüden rahatsız olan insanların sayısının çok fazla olduğunu açıklayın.“Gürültü Konusundaki Çalışmalar” başlıklı bilgileri aktarın.bir çevre sorunu olduğunun birçok kişi tarafından yeterince fark edilmediğinivurgulayın. Bunun bir nedeni, insan kulağının farklı gürültü düzeylerine uyum sağlayabilmeözelliğidir. Ancak bu durum zaman içinde işitme kaybına ve bazı seslerin algılanamamasınayol açabilir.“Yusuf Dede İstanbul’da” adlı öyküyü dağıtın. Öğrenciler metni okuduktansonra onlara aşağıdaki soruları sorun:• Yusuf dedeyi hangi sesler rahatsız etti?• Yusuf dede, işittiği bu sesler sonucunda neler hissetmiş olabilir?• Yusuf dedeyi uykusundan uyandıran sesin yüksekliği kaç dB olabilir?gürültüyü azaltmanın yollarını düşünmelerini isteyin. Onlara “GürültüKirliliğini Azaltmanın Yolları” başlıklı öğrenci bilgi sayfasını dağıtın ve buradaki bilgileri kendiönerileriyle karşılaştırmalarını sağlayın.Gürültü haritası hazırlayalım1Öğrencilere okulun “gürültü haritası”nı hazırlayacağınızı söyleyin. Bunun iki aşamadagerçekleşeceğini anlatın ve herkesin aşamaların birinde görev alacağını belirtin.2Birinci aşamada görev alacak öğrencilere “Gürültü Araştırma Tablosu”nu dağıtın. Buöğrencilere, okul içinde gürültü araştırması yapacaklarını ve araştırma sonuçlarını “sessiz”,“gürültülü” ya da “çok gürültülü” şeklinde tabloya kaydedeceklerini söyleyin.3Öğrencilerden hangi saatlerde gözlem yaptıklarını tablonun ilgili bölümüne not etmeleriniisteyin. Tabloda belirtilen, kantin, öğretmenler odası, kütüphane gibi bölümlere ek olarak 5ayrı sınıf seçmelerini ve bu sınıfların adlarını da kaydetmelerini sağlayın.4İkinci aşamada görev alacak öğrencilerden, gözlem yapılacak alanın aşağıdakine benzer birkrokisini çizmelerini isteyin. Birinci aşamada elde edilen sonuçların kroki üzerindegösterilebilmesi için, sessiz, gürültülü, çok gürültülü bölgelerin hangi renklerle ifadeedileceğini kararlaştırın. Her öğrenci kendi krokisini hazırlayabilir. Öğrencileri, krokileriseçilen renklere uygun olarak boyamaya yönlendirin. Boyanan krokileri sınıfa asın. Bunları,hep birlikte inceleyin. Öğrencilere, aşağıdaki soruları sorun:5Öğrencilerin• Okulun hangi bölümleri dahagürültülü? Bunun nedenleri neolabilir?• Okulun hangi bölümleri dahasessiz? Bunun nedenleri neolabilir?• Okuldaki gürültü sizi nasıletkiliyor?• Okuldaki gürültüyü azaltmak içinneler yapılabilir?bu etkinliğin sonuçlarınıokuldaki diğer öğrenciler veöğretmenlerle paylaşmalarını sağlayın.Gürültünün azaltılmasına yönelik okulçapında bir proje başlatın.Öğrencilere daha fazla bilgi aktarmak için CD’nin “Gürültü” bölümünden yararlanabilirsiniz.Gürültü Her Yerde 91

1Görünmeyen TehditlerTamamlayıcı Çalışmalar• Öğrencileri ilgi alanlarına göre drama, resim, müzik ve yazı gruplarına ayırın. Her grubun,gürültü hakkındaki izlenimlerini drama, resim, müzik ya da yazı yoluyla ifade etmelerini sağlayın.Drama grubu, gürültüyle ilgili bir canlandırma yapabilir. Resim grubu, gürültüyü resimleyebilir.Müzik grubu, gürültüyü anlatmak için müziği araç olarak kullanabilir yazı grubu bu konudakiizlenimlerini yazıya dökebilir. Öğrencilerin çalışmalarının okulda sergilenmesini sağlayın.Gürültü Konusunda ÇalışmalarGürültü, özellikle büyük kentlerde önemli bir sorundur. Ülkemizde büyük illerdekigürültünün temel kaynağı trafiktir. Bunun dışında fabrikalar ve atölyeler de önemli gürültükaynaklarıdır. Eğlence yeri, spor sahası, okul gibi yerlerden kaynaklanan gürültüler debunlara eklenebilir.Gürültülü yerlerde bulunmak, insan sağlığına zarar verebilir. Özellikle ev, hastane ve okulgibi yapıların, parkların ve bahçelerin trafik gürültüsünden ya da sanayi bölgelerindenuzakta yer alması önemlidir.Kent planlama çalışmaları yapılırken uzmanlar özel “gürültü haritaları”ndan yararlanırlar.Gürültü haritaları, kentlerdeki gürültünün bölgelere göre dağılımını gösterir. Bu haritalaryardımıyla belirli bir bölgedeki gürültüden etkilenen kişilerin sayısı ve gürültünün nebüyüklükte bir alanı etkilediği hesaplanabilir. Ayrıca gürültünün insan sağlığını tehdit ettiğibölgeler saptanarak bazı binalara ses yalıtımı zorunluluğu getirilebilir.Günümüzde bazı ülkelerde gürültü haritaları çıkarılmıştır. Avrupa Birliği’ne uyumsüreci kapsamında Türkiye’de de bu konuda çalışmalar başlatılmıştır. Ayrıcagürültünün insan sağlığı üzerindeki etkileri de araştırılmaktadır. Türkiye’de gürültükonusunda çalışmalar yürüten ana kurum Çevre ve Orman Bakanlığı’dır. Bu kurumunçalışmaları sonucunda “Çevresel Gürültü Değerlendirilmesi ve Yönetimi Yönetmeliği”adlı bir yönetmelik çıkarılmıştır.92Gürültü Her Yerde

Görünmeyen TehditlerÇeşitli Gürültü Düzeyleriİşitme eşiği 0 dBSoluk alıp verme 10 dBHafif yaprak hışırtısı 30 dBSabah 02.00 ve 04.00 arasında kentlerin sakin bölümleri 40 dBKapalı alanda normal sohbet 50 dBDurduğu yerde çalışan otomobil 50 dB50 km/s hızla yol alan otomobil 60-80 dB50 km/s hızla yol alan kamyon 78-92 dBÖğrenci bilgi sayfası50 km/s hızla yol alan motosiklet 75-100 dB100 km/s hızla yol alan tren 100 dB300 km/s hızla yol alan hızlı tren 110 dBHavalanan jet uçağı 110 dBRock müzik konseri (işitme kaybına neden olabilir) 120-140 dB0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 110 120 130 140 150Ses düzeyi (Desibel: dB)93

Görünmeyen TehditlerÖğrenci bilgi sayfasıYusuf Dede İstanbul’daYusuf dede, torunlarını ziyaret etmek için Sinop’taki köyünden İstanbul’agelmişti. Bütün gün süren yolculuğun ardından otogarda onu torunları ve oğlukarşılamıştı. Yusuf dede, Türkiye’nin bu en kalabalık kentine ilk defa geliyordu.Otobüsten iner inmez otogardaki satıcıların bağrışmaları kulaklarını tırmaladı.Torunlarını görünce onlara seslenmeye çalıştı ama bu gürültüde onlara sesiniduyuramadı. Eşyalarıyla yanlarına kadar yürümek zorunda kaldı.Yusuf dede, oğlu ve torunları arabaya binip evin yolunu tuttular. Yolda birtaraftan torunlarını kucaklıyor, bir taraftan da göz kamaştırıcı ışıkları izliyordu.Trafikte ilerlerlerken “kent, çok gürültülü bir yermiş” diye düşündü. Evevardıklarında yemek yiyip uzun uzun sohbet ettiler. Yusuf dede, uyku zamanıgelince kendisi için hazırlanan yatağa yattı.Yusuf dede, anlam veremediği bir sesle gece yarısı aniden uyandı. Bu, sanki biracil uyarı sesiydi. Hemen torunu Berk’i uyandırdı. Berk, şaşırdı. Ancak onuntelaşını anladı ve “Dedeciğim merak etme! O, yalnızca bir araba alarmı!” dedi.Birlikte aşağı baktılar. Gerçekten de bir arabadan çıkan sesler sokağıçınlatıyordu. Berk, “Dedeciğim, bir kedi arabanın yanından geçmiş olmalı.Bazı geceler böyle olur. Hadi sen uyu!” dedi.Yusuf dede yatağına yattı. Sabah gün doğarken uyandı. Ancak torunlarının hâlâuyuduğunu görünce yatağından kalkmadı. Yusuf dedenin kulağına dışarıdanbirçok ses geliyordu. Sabahın ilk saatleriyle birlikte arabaların motor ve frensesleri duyuldu. Sokaktan bir simitçi bağırarak geçti. O sırada üst kattan dagürültüler gelmeye başladı. Bu ses fazlaca açılmış bir televizyondan geliyordu.Yusuf dede, cam kenarındaki koltuğa oturup dışarıyı izlemeye başladı. Sokaktakiinsanların sabah telaşı sürüyor, yayalar kendilerine yürüyecek yer arıyorlardı. Yolunortasındaki çukur, arabaların yolda giderken daha fazla ses çıkarmasına nedenoluyordu. Sürücüler, daha hızlı ilerlemek için korna çalıyorlardı. Yusuf dedenintorunları da uyandılar. Küçük torunu Beyza hemen müzik setini çalıştırdı. Ancakmüziğin sesini o kadar çok açmıştı ki dedesi elleriyle kulaklarını kapattı.Yusuf dede, bu gürültülü kente geldiğine çoktan pişman olmuştu. Ancaksevdikleri burada yaşıyordu. Torunlarına kavuşmuştu ama kuş sesleriyleuyandığı, yalnızca fırtınalı günlerde gürültülü olan; araba kornalarınınduyulmadığı köyünü çoktan özlemişti.Derya Bıyık Özok94

Görünmeyen TehditlerGürültü Kirliliğini Azaltmanın Yolları• Kent planlaması yapılırken gürültü etkeninin göz önünde bulundurulması• Gürültünün yayılmasını azaltacak önlemler alınması• Yolların tekerlek gürültüsünü azaltacak şekilde tasarlanması• Hava alanlarının ve sanayi bölgelerinin yerleşim yerlerinden uzağa kurulması• Yeni yapılan tüm binalarda ses yalıtımı bulunması• Gürültüyü azaltmaya yönelik yasal düzenlemelerin yapılması• Halka açık yerlerde ve yerleşim yerlerinde yüksek sesle müzik yayınınınengellenmesi• Motorlu taşıt sürücülerinin gereksiz korna çalmalarının engellenmesi• Gürültü konusunda araştırma ve geliştirme çalışmalarının başlatılması• İnsanların gürültünün zararları konusunda bilgilendirilmesi• Evlerde radyo, televizyon ve müzik aletlerinin yüksek sesle dinlenmemesi• Gürültü haritalarının çıkarılmasıÖğrenci bilgi sayfası95

Görünmeyen TehditlerÖğrenci bilgi sayfasıGürültü Kirliliğini Azaltmanın Yolları(Devamı)Gürültü Araştırma TablosuSaat Sessiz Gürültülü Çok GürültülüOkul BahçesiKantinKoridorÖğretmenler OdasıSınıf-1Sınıf-2Sınıf-3Sınıf-4Sınıf-5Kütüphane96

Işık da KirletebilirGörünmeyen Tehditler2Ana TemaÖnerilen SüreKazanımlarÖğrenciyeKazandırılacakBecerilerYöntem ve TekniklerAraç ve GereçlerBilinçsiz ve aşırı aydınlatma, hem enerji kaybına yol açarhem de doğaya zarar verir.2 ders saati• Işığın da bir kirlilik kaynağı olabileceğini fark eder.• Bilinçsiz aydınlatmanın etkilerini fark eder.• Işık kirliliğini önlemek için neler yapılabileceğine ilişkinönerilerde bulunur.• Işık kullanımını azaltmanın sonuçlarını tartışır.Yansıtıcı düşünme, yaratıcı düşünme, karşılaştırma, çıkarımdabulunmaAnlatım, tartışma, canlandırmaEl feneri, renkli kartonlar, kalemler, fotoğraflar, eski dergi vegazetelerGirişGünümüzde çevre kirliliği, karşı karşıya olduğumuz en önemli sorunlardan biri. Kirlilik deninceakla daha çok su, hava ve toprak kirliliği gelir. Oysa, çok önemli bir başka çevre sorunu da “ışıkkirliliği”dir. Işık kirliliği, ışık kaynaklarının gereğinden fazla, yanlış biçimde ve yanlış yerde ya dayanlış zamanda kullanılmasından kaynaklanır.Işık kirliliğinin en önemli nedeni, cadde ve sokak aydınlatmalarıdır. Yaşadığımız yerleri aydınlatmak,temel gereksinimlerimizden biridir. Ancak ışık kirliliğinin önüne geçmek için, gerekenden fazla yeriaydınlatmayan ve elektrik tüketimini azaltan aydınlatma sistemleri kullanılmalıdır.Aydınlatmada, daha çok elektrik enerjisi kullanılır. Elektrikenerjisiyse doğal kaynaklardan elde edilir. Bu nedenle,boşa giden aydınlatma, doğal kaynakların da boşaharcanması anlamına gelir. “Uluslararası Karanlık GökyüzüBirliği” adlı kuruluşun yaptığı bir araştırmaya göre, tümdünyada sokak aydınlatmalarının yaklaşık % 30’u boşagitmektedir. Türkiye’de henüz bu konuda bir araştırmayapılmamıştır. Ancak, bu oranın ülkemizde de aynı olduğudüşünülmektedir.Işık kirliliğinden birçok canlı türünün yön bulma becerileri,beslenmeleri ve üremeleri de etkilenir. Örneğin, göçmenkuşlar ışık kirliliği yüzünden yönlerini bulamaz,yumurtadan çıkan deniz kaplumbağaları ışık kirliliğiolduğunda denize ulaşamaz ve yaşamlarını kaybeder.Yerleşim yerlerinin gelişigüzel aydınlatılması, gökyüzü gözlemlerini de olumsuz etkiler. Bugünbirçok kentte geceleri gökyüzündeki yıldızlar gözlenememektedir. Gök bilimciler, ışık kirliliğindenetkilenmemek için gökyüzü gözlemlerini kentlerden uzak bölgelerde gerçekleştirirler.Ülkemizin en büyük gözlemevi olan TÜBİTAK Ulusal Gözlemevi de aynı nedenden dolayı TorosDağları’nın zirvelerinden biri üzerinde kurulmuştur.Uluslararası Gök Bilim Birliği, 4 Temmuz 1998’den beri ışık kirliliğini önleyici her türlü çalışmayıdestekliyor. Başta ABD ve İspanya olmak üzere birçok ülke ışık kirliliğine karşı özel yasa veyönetmelikler çıkardı. Bu ülkeler, hâlâ bu yöndeki çabalarını sürdürüyorlar.Işık da Kirletebilir 97

2Görünmeyen TehditlerEtkinliklerBoşa giden ışık: Boşa giden kaynaklar1Öğrencilere gözlerini bir sürekapatmalarını söyleyin. Ardındanaydınlatma araçlarının henüz bulunmamışolduğu dönemlerde yaşayan insanlarınhava kararınca ne yaptıklarını tahminetmelerini isteyin. (Gözlerini kapatmaktanhoşlanmayanlar olabilir, onları zorlamayın.)Öğrencilerin yanıtları üzerinde konuştuktansonra ışığın yaşamımız için ne kadarönemli olduğunu anlatın.2Öğrencilere, geçmiş dönemlerde insanlarıngeceleri aydınlanmak için hangi yollarabaşvurduklarını sorun. (İnsanlar, eskidengaz lambaları ve mumla aydınlanırlardı.)Günümüzde birçok kent ve kasabadageceleri gerçekten karanlık olan bir yerbulmanın imkânsız olduğunu belirtin. Dahasonra sınıfa aşağıdaki soruları sorun:• Kentlerde ve kasabalarda nerelerde sokak aydınlatması yapılıyor?(Yol, cadde ve sokaklarda, park, bahçe ve spor alanlarında, turistik tesislerde,binaların dış cephelerinde, reklam panolarında, evlerde ve binalarda)• Bu aydınlatmaların hepsi her zaman gerekli mi?3Öğrencilere4Daha“Giriş” bölümündeki bilgileri aktarın. Onlara aşırı ve bilinçsiz aydınlatmadankaynaklanan sorunların neler olduğunu sorun. Yanıtlar üzerinde konuşun.sonra öğrencileri küçük gruplara ayırın. Her grubun, yanlış aydınlatmadan kaynaklanansorunların önüne geçmek ve ışık kirliliğini azaltmak için neler yapılabileceğine ilişkin önerilergeliştirmesini isteyin. Ardından öğrencileri bu önerileri ortaya koyan birer poster hazırlamayayönlendirin. Posterlerini hazırlarken dergi ve gazetelerde bulunan fotoğraf ve yazılardanyararlanmalarını sağlayın. Hazırladıkları posterleri okulda sergileyin.Işık kirliliği canlıları nasıl etkiler?1Öğrencilere “Aydınlık Gece” başlıklı bilgi sayfasını dağıtın ve öğrencilerin bu sayfayıokumalarını sağlayın. Onlara bir canlandırma yapacaklarını söyleyin ve sınıfı gruplara ayırın.Öğrencileri canlandırmaya hazırlamak amacıyla, deniz kenarında büyük bir şenlikdüzenlendiğini, bütün kıyının bunun için aydınlatıldığını belirtin. Rastlantı sonucu tam şenlikgecesi, deniz kaplumbağalarının yumurtalarından çıktığını ve güneş doğana kadar denizeulaşmaları gerektiğini anlatın. Her grupta, hem yumurtadan yeni çıkmış deniz kaplumbağaları,hem kumsalda eğlenen insanlar hem de koruma görevlilerinin yer alacağı bir rol dağılımıyapılmasını sağlayın. Gruplara canlandırmalara hazırlanmaları için 15 dakika süre tanıyın.2Gruplar canlandırmalarını yaptıktan sonra hep birlikte canlıları ışık kirliliğinin olumsuzetkilerinden korumak için neler yapılabileceği hakkında konuşun.98Işık da Kirletebilir

Görünmeyen TehditlerNereyi aydınlatıyoruz?1Öğrencilere “Hangisi Doğru?” başlıklı öğrenci bilgi sayfasını dağıtın. Buradaki aydınlatmayöntemlerinden doğru olanları çarpı işaretiyle işaretlemelerini isteyin. Daha sonra yanıtlarüzerinde konuşun. Doğru ve yanlış aydınlatma biçimlerine nerelerde rastladıklarını sorun.2Öğrencilere, ışık kirliliğinin nedenlerinden birinin, gereksiz aydınlatmalar olduğunu hatırlatın.Sokak lambalarında ışığın tümüyle yere doğru yöneltilmesi gerektiğini söyleyin. Enerjitasarrufunun önemini vurgulayın. Örneğin, reklam ve ilan ışıklarının gece yarısından sonrakapatılmasının sağlayacağı yararlardan söz edin.2Öğrencilere daha fazla bilgi aktarmak için CD’nin “Görünmeyen Tehditler” bölümündenyararlanabilirsiniz.Tamamlayıcı Çalışmalar• Öğrencilerden aile bireylerinden biriyle bir gece yürüyüşüne çıkmalarını söyleyin. Bu yürüyüşsırasında aşağıdaki soruların yanıtlarını bulmaları gerektiğini belirtin.- Çevredeki en parlak ışık kaynağı nedir?- Açık havada nerelerde ve hangi amaçlarla aydınlatma yapılmış?- Bu aydınlatmalardan hangileri gerçekten gerekli?Bu soruların yanıtlarını bulduktan sonra mümkün olduğunca karanlık bir yere gitmelerinisöyleyin. Bu kez gökyüzüne bakıp aşağıdaki soruların yanıtlarını bulmaları gerektiğini belirtin.- Gökyüzünde kaç yıldız görebiliyorsunuz?- Bu yıldızların hepsi parlak mı?• Son olarak, gökyüzüne bir sokak lambasının altından bakmalarını isteyin. Bu şekilde kaç yıldızgörebildiklerini not etmelerini söyleyin.• Öğrencilerin gözlemlerinden hareketle ışık kirliliğini azaltmaya yönelik bir slogan yazmalarınıisteyin. Sloganları kartonların üzerine yazmalarını sağlayın ve sloganların hepsini sergileyin.Işık da Kirletebilir 99

Görünmeyen TehditlerÖğrenci bilgi sayfasıAydınlık GeceIşık kirliliği, önemini giderek daha da hissettiren çevre sorunlarından biridir. Busorunun olumsuz etkilerinden biri de canlılarla ilgilidir. Örneğin, göçmen kuşlar,gece uçuşları sırasında Ay’ın ve yıldızların konumu sayesinde yollarını bulurlar.Ancak bilinçsiz ve aşırı aydınlatma, kuşların yönlerini kaybetmelerine yol açar.Böyle durumlarda kimi zaman deniz fenerlerine, göz kamaştırıcı bir şekildeaydınlatılmış binalara çarparlar ya da yorgunluktan hâlsiz düşene kadar bu ışıkkaynaklarının çevresinde dönüp dururlar. Bu şekilde, göç yolundaki binlercekuş bir gecede yaşamını kaybedebilir.Işık kirliliği, deniz kaplumbağaları için de ciddi bir tehlikedir. Denizkaplumbağaları, yumurtalarını kumsallarda açtıkları çukurlara gömerler.Bu hayvanlar, üreme dönemlerinde kumsallara binlerce yumurta bırakırlar.Yumurtadan çıkan yavrular, Ay’ın ve yıldızların denizin üzerinde oluşturduğupırıltılara yönelerek suya ulaşmayı başarırlar. Ancak bütün yavruların denizeulaşma şansları çok düşüktür. Denize ulaşma şansları zaten düşük olan denizkaplumbağaları bilinçsiz aydınlatmadan da olumsuz etkilenir. Parlak ışıklarve kıyı aydınlatmaları, dişilerin yuvalamak için kıyıya gelmelerine, yavrularınsadenizi bulmalarına engel olur. Yavrular, denizin tersi yönde ilerler ve sonuçolarak da yaşamlarını kaybederler.100

Görünmeyen TehditlerHangisi Doğru?Aşağıdaki soruları okuyarak doğru seçeneklerin altındaki kutucuklara çarpıişareti koyun.Aşağıdaki sokakaydınlatmabiçimlerinden hangisidoğru?Aşağıdaki duvaraydınlatmabiçimlerinden hangisidoğru?Aşağıdaki panoaydınlatmabiçimlerinden hangisidoğru?Öğrenci bilgi sayfası101

3Görünmeyen TehditlerElektromanyetikAlanlar ve İnsan SağlığıAna TemaÖnerilen SüreKazanımlarÖğrenciyeKazandırılacakBecerilerYöntem ve TekniklerAraç ve GereçlerGündelik yaşamda yaygın olarak kullandığımız elektriklicihazlardan kaynaklanan elektromanyetik alanlar insansağlığını olumsuz etkileyebilir.3-4 ders saati• Elektrikli cihazların elektromanyetik alanlaroluşturduğunu açıklar.• Elektromanyetik alanların insan sağlığına etkilerini fark eder.• Elektromanyetik gürültünün önlenmesi içinyapılabilecekleri sıralar.Eleştirel düşünme, araştırma, yorumlama, çıkarımda bulunmaAnlatım, tartışma, altı şapkalı düşünmeKarton, makas, boya kalemleri, Yeşil Kutu CD’siGirişElektromanyetik alanlar, elektrik akımı geçen yerlerde ortayaçıkan, gözle görülemeyen enerji alanlarıdır. Televizyon, radyo,cep telefonu, telsiz gibi iletişim araçlarında, bir çeşitelektromanyetik dalga olan radyo dalgaları kullanılır. Tıptakullanılan X ışınları, mikrodalga fırınlardaki mikrodalgalar,televizyon kumandalarındaki kızıl ötesi ışınlar daelektromanyetik dalgaların farklı kullanım alanlarıdır.Elektromanyetik dalgalar, belirli bir düzeyden güçlü olduğunda,“elektromanyetik kirlilik” ortaya çıkar. Elektromanyetik kirliliğinönüne geçmek amacıyla, elektrikli cihazlar için birtakımstandartlar belirlenmiştir. Tüm üreticiler bu standartlara uymakzorundadır. Diğer yandan elektromanyetik alanların insansağlığına etkileri üzerine de çeşitli araştırmalar yapılmaktadır.Uzmanlar, bilgisayar başında uzun süre çalışmanın, televizyonun çok yakınında oturmanın ya daelektrikli battaniyeyle uzun süre temas etmenin insan sağlığını olumsuz etkileyebileceğinibelirtmektedirler. Bu nedenle, teknolojik gelişmelerle kaçınılmaz olarak yaşamımıza giren yararlı,ancak sağlığımızı tehdit edebilecek cihazlar hakkında toplumun bilinçlendirilmesi gerekmektedir.EtkinliklerCep telefonları elektromanyetik alanlar oluşturur1Öğrencilere, günümüzde kullanılan yüksek teknoloji ürünlerinden birinin cep telefonlarıolduğunu söyleyin ve aşağıdaki soruları sorun:• Cep telefonları sağlığımızı etkiler mi?• Çocukların cep telefonu kullanması neden önerilmiyor?2Öğrencilerecep telefonunun, çevresinde elektromanyetik alan oluşturan birçok cihazdanbiri olduğunu söyleyin. “Giriş” bölümündeki bilgileri kullanarak elektromanyetik alanlarhakkında bilgi verin.102Elektromanyetik Alanlar ve İnsan Sağlığı

Görünmeyen TehditlerCep telefonlarının insan sağlığına etkileri1“Cep Telefonlarının İnsan Sağlığına Etkileri Araştırılıyor” başlıklı bilgileri öğrencilere aktarın.Onlara sınıfça bu konuda bir çalışma yapacağınızı söyleyin. Bu çalışmada altı şapkalı düşünmeyöntemini kullanacağınızı belirterek, onlara bu yöntem hakkında bilgi verin. (Altı şapkalıdüşünme yöntemi hakkındaki bilgiyi kitabın sonundaki “Ekler” bölümünde bulabilirsiniz.)2Öğrenciler3Bir4Bir5Öğrencilerialtı şapkalı düşünme yöntemini öğrendikten sonra onları altı gruba ayırın.Gruplardan beyaz, kırmızı, siyah, sarı, yeşil ve mavi renklerden birini seçmelerini isteyin. Herbirine makas, boya kalemleri ve kendi gruplarının renginde kartonlar verin. Bu kartonlardan,kendileri için istedikleri şekillerde şapkalar yapmalarını söyleyin.hafta sonraki derse kadar her grubun, cep telefonlarının insan sağlığına etkisi ve kendişapka renginin simgelediği bakış açısına göre nasıl ele alacağıyla ilgili bilgi toplamasını isteyin.Örneğin, tarafsız yaklaşımı simgeleyen beyaz şapkalı grubun, cep telefonlarının insan sağlığınaetkisini bilimsel bilgilere dayanarak, net ve objektif bir tutumla ele alması gerektiğini belirtin.sonraki derste grupların araştırma sonuçlarını birbirleriyle paylaşmalarını sağlayın.Gruplar, bunu kendilerine bir sözcü seçerek yapabilirler. Her grup kendi bakış açısınıözetledikten sonra grupları ortak bir karar almaya yönlendirin. Ortak bir karar alınamıyorsaöğrencileri zorlamayın. Onlara cep telefonlarıyla ilgili araştırmaların devam ettiğini, bukonudaki gelişmeleri izlemelerini istediğinizi söyleyin. Dünya Sağlık Örgütü’nün 16 yaşındanküçüklerin cep telefonu kullanmamasını önerdiğini açıklayın. Çocukların sinir sisteminin vebeyninin16 yaşına kadar gelişmeye devam ettiğini belirtin. Uzmanlara göre, bu dönemdesinir sisteminin olumsuz etkilere maruz kalması çocukların gelişimine zarar verebilir.elektromanyetik alanların sinir sistemi üzerindeki olumsuz etkilerini anlatan birbroşür hazırlamaya yönlendirin. Bu broşürün çoğaltılarak tüm okula dağıtılmasını sağlayın.3Elektromanyetik gürültü1Öğrencilere otobüs ve uçak yolculuklarında cep telefonlarının neden kapatılması gerektiğinisorun. Yanıtları aldıktan sonra “Elektromanyetik Gürültü Nasıl Önlenir?” başlıklı metindekibilgileri aktarın.2Öğrencilerden cep telefonları gibi elektromanyetik alan oluşturan cihazlara başka örneklervermelerini isteyin. Bu cihazların yaydığı elektromanyetik dalgaların yol açabileceği sorunlarıönlemek için neler yapılabileceğini sorun. Daha sonra onlara aşağıdaki birkaç basitönlemden söz edin:• Televizyonu en az 2 m uzaktan izlemek• Bilgisayar başında çalışırken ekrandan en az 60 cm uzakta oturmak• Bilgisayarda ekran filtresi kullanmak• Bilgisayar başında çalışırken düzenli olarak ara verip dinlenmek• Gerekmedikçe cep telefonu kullanmamak• Cep telefonuyla uzun süre konuşmamak• Cep telefonunu kullanmadığımız zaman bedenimizden olabildiğince uzakta tutmak• 16 yaşından küçüklerin cep telefonu kullanmaması• Elektrikli battaniye kullanmaktan kaçınmakÖğrencilere daha fazla bilgi aktarmak için CD’nin “Görünmeyen Tehditler” bölümündenyararlanabilirsiniz.Tamamlayıcı Çalışmalar• Konuyla ilgili bir uzmanı (örneğin, bir elektronik mühendisini) okulunuza bir şöyleşi için davet edin.• Aileleri, cep telefonlarının etkileri konusunda bilinçlendirmek amacıyla bir seminer düzenleyin.Elektromanyetik Alanlar ve İnsan Sağlığı 103

3Görünmeyen TehditlerCep Telefonlarının İnsan Sağlığına Etkileri AraştırılıyorCep telefonları yaşamımıza son on yıl içinde girdi. Bugün birçok insan cep telefonukullanıyor. Ancak cep telefonları elektromanyetik dalga yayan cihazlar olduğundansağlığımızı olumsuz etkileyebilir. Bilim insanları, cep telefonlarının etkilerini araştırıyorlar.Cep telefonu kullanmanın sürücülerin dikkatini dağıtarak trafik kazalarına yol açtığıkanıtlandı. Cep telefonlarının insan sağlığına herhangi bir olumsuz etkisinin olupolmadığıysa bugüne kadar kanıtlanamadı. Ancak bu, cep telefonlarının sağlık açısından riskoluşturmadığı anlamına gelmiyor.Elektromanyetik dalgalar, “iyonlaştıran” ve “iyonlaştırmayan” ışınım olarak ikiye ayrılır.İyonlaştıran ışınımın sağlığı olumsuz etkilediği kanıtlanmış durumda. Bu ışınım çeşidiyleilgili uygulamaların güvenilirliğini sağlamak amacıyla çeşitli standartlar var. Ancak, ceptelefonları gibi bazı cihazların yaydığı iyonlaştırmayan ışınımların insan sağlığına etkilerikonusundaki kaygılar devam ediyor.Elektromanyetik ışınımla ilgili ilk çalışmalar 1977 yılında başladı ve Uluslararasıİyonlaştırmayan Radyasyon Komitesi kuruldu. Bu komite, elektrikli cihazların insansağlığına olumsuz etkilerini azaltmada benimsenecek standartların neler olabileceğiniaraştırdı. Komite, 1992 yılında Uluslararası İyonlaştırmayan Radyasyondan KorunmaKomisyonu adı altında, bağımsız bir bilimsel kuruluş olarak çalışmaya başladı.Cep telefonlarının yaydığı dalgalar, Uluslararası İyonlaştırmayan Radyasyondan KorunmaKomisyonu’nun sağlık bakımından risk oluşturduğunu belirlediği düzeylerin altında yeralıyor. Ancak bu cihazların kulağa ve beyne çok yakın tutulmaları uzmanları düşündürüyor.Kanserle ilgili birçok araştırma, iyonlaştıran ışınımın DNA’nın yapısını bozarak hücrelerezarar verdiğini ortaya koydu. İyonlaştırmayan ışınımın böyle bir etkisi olduğuna ilişkin birbulgu bulunmamaktadır. Yakın tarihli araştırmalar, güvenilir olduğu sanılan bazıelektromanyetik dalgaların da kimi canlıların DNA’sına zarar verdiğini gösterdi. Ancakuzmanlar bu araştırmada elde edilen bulguların, kesin sonuçlara ulaşmak için yeterliolmadığını ve daha fazla araştırmaya gereksinim olduğunu belirtiyorlar.Uluslararası İyonlaştırmayan Radyasyondan Korunma Komisyonu ve Dünya SağlıkÖrgütü, 1998 yılında cep telefonlarının insan sağlığına olası etkileri konusunda kapsamlıbir araştırma başlattı. Uzmanlar araştırmalarını kafatası içindeki, beyin, kulak altı tükürükbezleri, duyma siniri ve lenfatik dokuda oluşabilecek kanser tipleri üzerindeyoğunlaştırma kararı aldı. Deney grubu olarak da uzun süre cep telefonu kullanan kişileriseçtiler. Araştırma, cep telefonlarının en erken kullanılmaya başlandığı yerler olan KuzeyAvrupa ülkelerinde ve bazı başka yerlerde sürdürülüyor. Bu araştırmanın kesinsonuçlarının 2007 yılında açıklanması bekleniyor.Kaynak: Türkiye Bilimler Akademisi’nin (TÜBA) web sayfasında(http://www.tuba.gov.tr/habergoster.php?haber=bhaberler) yer alan “RTD info: Magazine on EuropeanResearch, sayı 46, Ağustos 2005, s.3- 11.” kaynaklı yazının özetidir.104Elektromanyetik Alanlar ve İnsan Sağlığı

Elektromanyetik Gürültü Nasıl Önlenir?Görünmeyen Tehditler3Elektromanyetik dalgalar, tıpkı havuza atılan bir taşın su yüzeyinde ilerleyen dalgalaroluşturması gibi boşlukta yayılır ve uzaklara iletilebilir. Elektronik cihazların hepsielektromanyetik dalgalar oluşturur. Bunların tümünün oluşturduğu karmaşaya“elektromanyetik gürültü” denir. Bu, seslerin oluşturduğu gürültüden farklıdır. Ceptelefonlarının radyo ve televizyonlarda çıkardığı parazit sesi, elektrikli süpürge çalışıncatelevizyonlarda oluşan parazit, bu istenmeyen etkinin örnekleridir. Hatta bilgisayarınyanında çalışan bir cep telefonu, bilgisayarın yanlışlık yapmasına ya da kilitlenmesineneden olabilir.Bir cihaz, dışarıdan gelen elektromanyetik gürültüden etkilenmeden çalışmasınısürdürebiliyorsa elektromanyetik bağışıklığa sahiptir. Örneğin, yanında cep telefonuylakonuşulduğunda, hiç etkilenmeden çalışmasını sürdüren bir televizyonun cep telefonunakarşı elektromanyetik bağışıklığa sahip olduğunu söyleyebiliriz.Elektronik cihazlar, dışarıdan gelen etkilerden olabildiğince az etkilenecek şekildetasarlanırlar. Bununla birlikte kendi yaydıkları elektromanyetik gürültüde çok az olmalıdır. Cihazın bu şekilde dışarıdan etkilenmeme ve dışarıyı etkilememeözelliğine “elektromanyetik uyumluluk” denir.Elektronik cihazlar, elektromanyetik uyumluluk (EMU) açısından bazı kurallara göretasarlanırlar. Türkiye’de bu kurallar Türk Standartları Enstitüsü tarafından belirlenir. Birelektronik cihaz, bu kurallara uygun olarak üretildiyse EMU özelliğine sahip olduğunugösteren bir TSE belgesi verilir.Erden Ertörer’in Bilim Çocuk Dergisi’nin Ocak 2004 sayısında yayımlanan “Cep Telefonlarını Neden BazenKapalı Tutuyoruz?” adlı yazısından kısaltılarak alınmıştır.Elektromanyetik Alanlar ve İnsan Sağlığı 105

1AtıklarAtıksız Bir DünyaAna TemaTemiz bir dünya için atıkların azaltılması vedeğerlendirilmesi gerekir.Önerilen SüreKazanımlar5 ders saati• İnsan etkinlikleri sonucunda atıkların ortaya çıktığını fark eder.• Atıkların nasıl azaltılabileceğine ilişkin önerilerde bulunur.• Geri kazanımın ne olduğunu açıklar.• Çevre dostu malzemeler kullanmanın önemini fark eder.• “Çöp alanı” ve “çöplük” kavramlarını karşılaştırır.ÖğrenciyeKazandırılacakBecerilerYöntem ve TekniklerYansıtıcı düşünme, eleştirel düşünme, yaratıcı düşünme,tahminde bulunma, değerlendirme, yorumlama, sınıflama,karşılaştırma, kaydetme, hesaplama, akıl yürütme, çıkarımdabulunmaAnlatım, gezi-gözlem, tartışmaAraç ve GereçlerYeşil Kutu CD ve DVD’siGirişAtık üretmek, yalnızca insanlara özgü değildir. Her canlı kaçınılmaz olarak atık ortaya çıkarır.Ancak, doğada her şey değerlendirilir. Bir canlının atıkları başka canlıların besin kaynağı olabilir:Örneğin, ölmüş canlılar, ağaçlardan dökülen yapraklar ve kuru otlar; topraktaki solucanlar,106Atıksız Bir Dünya

akteriler ve mantarlar tarafından parçalanarak doğaya geri kazandırılır. Bu parçalanma sürecindeortaya çıkan inorganik maddeler toprağı zenginleştirir. Atıkların doğada başka işlevleri de vardır.Örneğin kuşlar, kurumuş dalları ve yaprakları yuva yapmak için kullanırlar. Diğer yandan,günümüzde, insan etkinlikleri sonucu ortaya çıkan atıklar, doğada değerlendirilmelerine hiç fırsatverilmeyecek ölçüde hızlı çoğalmaktadır.Modern toplumlarda atıkların % 80’i sanayi, tarım ve madencilik etkinlikleri sonucu oluşur. Gerikalanlarsa evsel atıklardır. Bu atıkların büyük bir kısmı doğada parçalanamaz, kirliliğe nedenolarak çevreye zarar verir. Canlıların sağlığını tehdit eder; beslenme, üreme, göç etme vb.davranışlarını etkiler.Son yıllarda gittikçe artan çevre sorunları, insanları bu konuda çözümler aramaya yöneltti. Bukonudaki çözüm yollarının başında atıklarımızı azaltmak geliyor. Plastik, metal, kâğıt, cam gibimalzemelerden oluşan atıklarla organik atıkları geri kazanımla tekrar kullanma çalışmalarıbaşlatıldı. Sanayi ve madencilik gibi üretim etkinlikleri sonucu çıkan atıkların da geri kazanımlayeniden kullanılır hâle gelmesine ve azaltılmasına çalışılıyor.Atıklar1EtkinliklerAtıkları inceleyelim1Yazı tahtasına büyükçe bir çöp kutusu resmi çizin ve öğrencilere bunun ne olduğunu sorun.Ardından çöp kutusuna ne çeşit atıklar attığımızı sorun. (Yiyecek artıkları, plastik ve cam şişeler,paketleme malzemeleri, eski giysiler vb.) Öğrencilerin yanıtlarını tahtadaki çöp kutusu resmininiçine yazın. Onlara, neden bu kadar çok çöp ürettiğimizi sorun ve bu sorunun yanıtlarıüzerinde konuşun. Öğrencilere “Giriş” bölümündeki bilgileri aktarın ve DVD’deki “Kirlilik veAtıklar” adlı filmi izlettirin.2Öğrencilere “Atıkları Azaltmak İçin Neler Yapabilirim?” başlıklı bilgi sayfasını dağıtın.Onlardan tahtaya yazmış olduğunuz atık adlarını tablonun birinci sütunundaki boşluklarayazmalarını isteyin. Ardından öğrencileri tablodaki diğer boşlukları örnekteki gibidoldurmaya yönlendirin. Daha sonra onlara “Atık Azaltma İlkeleri” başlıklı bilgileri aktarın;bu ilkelerin benimsenmesinin yararlarından söz edin. Birkaç öğrencinin, tabloyu nasıldoldurduklarını arkadaşlarıyla paylaşmasını sağlayın. Öğrencilerin tabloya yazdıklarının atıkazaltma ilkeleriyle uyumlu olup olmadığını konuşun.3Hep birlikte, atık azaltma ilkeleri ışığında evlerdeki atıkların nasıl azaltılabileceği üzerindekonuşun. Ardından öğrencilere şu soruyu sorun: “Bu yıl boyunuz çok uzadığı için geçen yıldankalma yepyeni pantolonunuzun boyu artık kısa geliyor. Ne yaparsınız?” Öğrencilerden bukonuda önerilerde bulunmalarını isteyin. Bir öğrencinin önerileri tahtaya yazmasını sağlayın.Bazı öneriler şunlar olabilir:• Pantolonu gereksinimi olan birine veririm.• Eskiciye satarım.• Anneme veririm. O parçalara ayırıptemizlik için kullanır.• Paçalarını keser, şort olarak kullanırım.• Evdeki artık kumaşlarla paçasına ekyapıp boyunu uzatırım.• Parçalara ayırıp başka giysilere yamayapmak için kullanırım.• Çöpe atarım.4Öğrencilerdentahtadaki önerileri değerlendirmelerini isteyin. Onlara önerilerin özgün,gerçekçi ve çevre dostu olup olmadığını sorun. Her öneri üzerinde konuşurken, öğrencilerinşu soruları göz önünde bulundurmalarını sağlayın:• Tüketimin azalmasını sağlıyor mu?• Bu hâliyle uzun süre kullanılabilir mi?• Farklı bir kullanım şekli sunuyor mu?• Yaşadığınız yerin koşullarına uygun mu?Atıksız Bir Dünya 107

1AtıklarGeri kazanım1Öğrencilere atıkları azaltmanın,çevre kirliliğinin önüne geçmenin vedoğal kaynakların tükenmesiniönlemenin en etkili yollarındanbirinin “geri kazanım” olduğunuanlatın. Geri kazanım, atıklarınayrılıp işlenerek yeni malzemelerinüretiminde kullanılması anlamınagelir. Örneğin, kullanılmış camşişeler ya da kavanozlar toplanır.Bunlar, özel tesislerde yeniden hammaddelerine ayrılır ve yeni camürünlerin üretiminde kullanılır.2Öğrencilere, cam, kâğıt, plastik ve metalden yapılmış ürünlerin geri kazanımla yenidendeğerlendirilebileceğini hatırlatın. Onlara daha karmaşık ürünler olan televizyon ve bilgisayargibi elektronik cihazların nasıl geri kazanılabileceğini sorun. Yanıtları aldıktan sonra“Bilgisayarları Geri Kazanalım!” bilgi sayfasını öğrencilere dağıtın ve aşağıdaki soruları sorun:• Bir bilgisayarın ortalama ömrü ne kadardır?• Ömrü dolan bilgisayarlara hangi işlemler uygulanır?4Öğrencilere3Öğrencileregeri kazanımı yapılabilen ve geri kazanımsonucu üretilmiş ürünlerin üzerinde özel bir işaretbulunduğunu söyleyin. Onlara bu işareti gösterin ve bunungeri kazanım döngüsünün simgesi olduğunu anlatın: Birinciok, geri kazanımı yapılacak malzemelerin toplanmasını;ikinci ok, bu malzemelerden geri kazanımla yeni ürünlerinüretilmesini; üçüncü ok bu ürünlerin tüketilmesini simgeler.Döngünün tamamlanabilmesi için tüketilen yeni ürünlerin degeri kazanımla değerlendirilmesi gerekir. Geri kazanımınyararları üzerine tartışın.DVD’deki “Geri Kazanım” adlı çizgi filmi ve “Geri Kazanım Neden Önemli?” adlıfilmi izlettirin. Bu filmlerin ana fikrini hep birlikte bulmaya çalışın.Doğaya armağanımız: Organik atıklar1Öğrencilere, park ve bahçelerdeki bitkilerin budanması sonucu çok miktarda organik atıkaçığa çıktığını anlatın ve bu atıkların nasıl değerlendirilebileceğini sorun. Bir öğrencininönerileri tahtaya yazmasını isteyin. Öneriler şunlar olabilir:• Çöpe atılabilir.• Toprağı ve bitki köklerini örtmek amacıyla kullanılabilir. (Kuraklıktan ya da dondankorumak ve nemli tutmak için bazı yerlerde tarlalar ıslak saman ya da doğalgübreyle örtülür.)• Kompost yapımında kullanılır.• Sunta yapımında kullanılmak üzere bir kereste fabrikasına satılabilir.• Kâğıt hamuru ve karton yapımında kullanılmak üzere bir fabrikaya satılabilir.• Kurutulup yakacak olarak kullanılabilir.2Tümönerileri tahtaya yazın. Daha sonra öğrencilerden tahtadaki önerileri değerlendirmelerinive her öneriye tek tek puan vermelerini isteyin: Atığın çöp alanına gönderilmesini sağlayacakönerilere 1; atığın doğada parçalanmasına olanak tanıyacak önerilere 2; geri kazanımla hammadde olarak kullanılmasını sağlayacak önerilere 3 puan vermelerini sağlayın. Her bir öneriyeverilen puanların toplanacağını ve en yüksek puan alan önerinin en iyi olarak kabul edileceğinibelirtin. Önerileri, çevre dostu, gerçekçi ve özgün olup olmadıkları bakımından da puanvermeden değerlendirin.3Öğrencilere,atıkların yakılmasının doğru bir uygulama olup olmadığını sorun. Çöplerin ve anızyakılmasının çevreyi kirlettiğini, toprakta yaşayan canlıları öldürdüğünü belirtin.108Atıksız Bir Dünya

4Öğrencilere,organik atıkların bitki ve hayvan kaynaklı olduğunu söyleyin. Bunların, doğadamikroorganizmalar yardımıyla kolayca bozularak bileşenlerine ayrıldığını belirtin. Evselatıkların önemli bir bölümünün de organik atıklardan oluştuğunu anlatın. Bu atıklarla“kompost” yapılabileceğini söyleyin. Kompost, organik atıkların belirli bir yerde biriktirilipara sıra karıştırılarak kontrollü olarak bozulması sağlanarak elde edilir. Doğru şekilde yapılankompost işleminin çevreye hiçbir olumsuz etkisi yoktur. Tersine organik maddelerin doğayageri dönmesini sağlar. Kompost yapmak için, organik maddelerin evdeki diğer çöplerdenayrılması gerektiğini hatırlatın. Cam kırıkları ya da zehirli maddelerle karıştırılan organikmaddeler bahçecilikte kullanılamaz. Bir yandan diğer atıkların da kullanılamaz hâlegelmesine neden olurlar.Atıklar15“KompostNasıl Yapılır?” bilgi sayfasını kullanarak sınıfa kompost yapımını anlatın. Bahçesiolanların, evlerinden çıkan organik atıklarla kompost yapabileceklerini söyleyin.Çevre dostu malzemeler neler?1Dersten önce öğrencilere, bir hafta boyunca evlerine giren naylon poşetleri sayıp notetmelerini söyleyin.2Derste, bir haftada hangi öğrencinin evinde kaç poşet biriktiğini tahtaya yazın. Sonra hepbirlikte bunların ortalamasını alarak, bir evde haftada ortalama olarak kaç naylon poşetkullanıldığını hesaplayın. İsterseniz aylık ve yıllık naylon poşet tüketimlerini dehesaplatabilirsiniz. Öğrencilere bu sonuçlara şaşırıp şaşırmadıklarını sorun.3Öğrencilere alış verişlerde kullanılan naylon poşetlerin genellikle daha sonra çöpe atıldığınıhatırlatın. Naylon poşetlerin doğada çok uzun zamanda parçalanabileceğini ve ne kadarçok naylon poşet tüketilirse çevrenin de o kadar çok kirleneceğini söyleyin. Onlara gündelikyaşamda sık kullandığımız başka birçok malzemenin daha doğada kolay parçalanamadığınıbelirtin. Bu nedenle alışveriş yaparken, doğaya zarar vermeyen ya da geri kazanılabilen“çevre dostu” malzemelerden yapılmış ürünleri tercih etmemiz gerektiğini vurgulayın.Hep birlikte naylon poşet kullanımını azaltmak için neler yapılabileceğini konuşun.4Öğrencilere alışverişte file ya da bez torba kullanan yakınlarının olup olmadığını sorun. Naylonpoşetle bez torbayı karşılaştırın. Bez torba kullanmanın daha az atık üretmek anlamınageldiğini belirtin. Bu konuda başka bir örnek vermek için “Atıklar... Atıklar...” başlıklı bilgilerebaşvurun.Yaşadığımız yerde atıklara ne oluyor?1Öğrencilere CD’nin “Atıklar” bölümündebulunan “Atıkların yaşam döngüsü” başlıklıbilgileri aktarın.2Öğrencilere belediyenin atıklardan sorumlubirimine bir gezi düzenleyeceğinizi söyleyin.Geziden önce onlara “Çöp Alanları” başlıklımetni dağıtın. Bu metinden yararlanarak sorularhazırlamalarını söyleyin. Bu soruları oradakarşılaşacakları görevlilere sormalarını isteyin.3Geziden sonra öğrencilere gözlemlerini sorun ve bunlar üzerinde konuşun. Ardından şuanda başvurulan atık yönetimi uygulamalarının etkili olup olmadığını tartışın. Öğrencilere şusoruları yöneltin:• Var olan uygulamalar, insanları atıklarını azaltmaya yönlendiriyor mu?• Bu uygulamaların olumsuz yönleri var mı? Varsa nasıl iyileştirilebilir?4Öğrencilerinatık yönetimini iyileştirmeye yönelik önerilerini tahtaya yazın. Birkaç öğrenciseçin ve onlardan bu önerileri bir dilekçe hâline getirmelerini isteyin. Bu dilekçeyibelediyenin ilgili bölümüne iletin.Öğrencilere daha fazla bilgi aktarmak için CD’nin “Atıklar” bölümünden yararlanabilirsiniz.Atıksız Bir Dünya 109

1AtıklarTamamlayıcı Çalışmalar• Öğrencilere günlük yaşamda çöp diye attığımız bazı nesnelerin, başkaları tarafından sanateserleri ya da yeni eşyalar yapmak için kullanılabileceğini söyleyin. Onlara çevrelerinedikkatlice bakacak olurlarsa çöpe atılan birçok nesnenin yeni ve bambaşka şekillerdekullanılabileceğini göreceklerini belirtin. Örneğin, tuvalet kâğıdı rulolarından kalemlikler,pet şişelerden sulama kapları yapılabileceğini anlatın. Öğrencilere bu tip atıkları başka nasıldeğerlendirebileceklerini sorun. Öğrencileri atık malzemeler kullanarak resim, heykel vb. birsanat etkinliği yapmaya yönlendirin. Daha sonra ortaya çıkan eserlerle bir sergi düzenleyin.• Öğrencileri, farklı maddelerin doğada ne kadar sürede parçalanacağını gözlemlemek için birçalışma yapmaya yönlendirin. Bunun için, metal, cam ve tetrapak içecek kutuları, eski gazetekâğıtları ve meyve koçanları toplayın. Etkinliği sınıfta yapmak için tüm bu malzemeleri alacakbüyüklükte bir cam kavanoz kullanabilirsiniz. Atık malzemeleri, bir miktar toprakla birliktekavanoza doldurun ya da bahçede açtığınız bir çukura gömün. Her ay, kavanozdaki yada çukurdaki atıkları inceleyerek hangilerinin ne ölçüde bozulduğunu gözlemleyebilirsiniz.(Bu çalışmanın sonunda yalnızca meyve artıklarının ve atık kâğıtların parçalandığını görebilirsiniz.)Hangi atıkların parçalanmakta olduğunu ve hangilerinde değişme olmadığını saptayın.• Okulunuzdaki atıkların cinslerine göre (metal, plastik, kâğıt, cam vb.) ayrı ayrı toplanmasıve geri kazanımı için bir kampanya başlatın. Bu kampanya için belediye ve çeşitli kuruluşlarlaiş birliği yapın.Atıkları Azaltma İlkeleri• Birçok ürünü paketlenmiş olarak satın alırız. Paketleme malzemelerinin birçoğudoğada çok uzun sürede yok olur. Bazı ürünler, daha çekici görünmeleri içingerçekte gerekenden çok daha fazla malzemeyle paketlenirler. Ürün satın alırken,daha az malzemeyle paketlenmiş olanlarını tercih ederek gereksiz atık oluşumunuengelleyebiliriz.• Bir defa kullanılmak üzere tasarlanmış bazı nesneleri çöpe atmak yerine tekrar tekrarkullanabiliriz. Örneğin, cam şişeler ve kavanozlar temizlenerek yeniden kullanılabilir.• Bazı eşyalar zamanla eskiyip yıpranabilir. Hemen yenilerini almak yerine bunları tamirederek ya da bakım yaparak biraz daha uzun bir süre kullanabiliriz. Bu, bilinçli birertüketici olmakla da ilgilidir. Bilinçli tüketiciler, eşyalarını verimli kullanırlar.• Kâğıt, metal, cam ve plastik atıklar geri kazanılabilir. Böylece doğal kaynaklar birölçüde korunmuş olur. Daha az atık çöpe gider. Geri kazanım için, atıkların çeşitlerinegöre ayrı ayrı toplanması gerekir.• Atık malzemeler yeni işlevler kazandırılarak işe yarar hâle getirilebilirler. Örneğin, biryoğurt kabını saksıya dönüştürebiliriz.110Atıksız Bir Dünya

Kompost Nasıl Yapılır?Atıklar1Kompost, bitkilerin çeşitlibölümleri, saman, meyve-sebzekabukları, yapraklar, yabani otlarve bir miktar toprak kullanılarakyapılabilir. İçine koyulan toprağınorganik bileşiklerce zengin olmasıkompost oluşumunu kolaylaştırır.Kompostun niteliği, yalnızcaiçindekilere ve bunların oranlarınadeğil, nasıl yapıldığına da bağlıdır.Kuru ve gölgelik bir yer kompostalanı olarak seçilir. Kompostyapmak için, yaklaşık 1-1,5 metrekarelik bir alan yeterlidir. Bu alanınçevresi tahta ve tuğla gibi doğalmalzemeler kullanılarak sınırlandırılır. Ancak bu sınırlandırmanın kabın içindekikompostun havalanmasına olanak sağlayacak şekilde yapılması gerekir.Kompost alanı, yaklaşık 20 cm derinlikte kazılır. İçine, kompost yapılacak maddeler,toprakla karıştırılarak yaklaşık 20 cm’lik tabakalar hâlinde üst üste konulur. Yüksekliği1-1,5 metreye ulaştığında, üzeri 10 cm kalınlığında toprak tabakasıyla örtülür. Zamanzaman karışımın içine su da katmak gerekir. Su, çürüme için gerekli nemi sağlar.Kompost, belirli zaman aralıklarıyla birkaç kez karıştırılarak altüst edilir. Sonbahargeldiğinde yapılan altüst işleminden sonra, dondan korumak amacıyla kompostun üzeriyaprak ya da samanla kaplanır. İlkbahar ya da sonbaharda, ekili alanda metre kare başına20-40 kilogram düşecek kadar kompost gübre olarak kullanılır.Atıklar... Atıklar...Günlük yaşantımızda kullandığımız bazı nesnelerin gelecekte ne tipatıklar oluşturacaklarını genellikle pek düşünmeyiz. Örneğin, sık sıkkullandığımız okul gereçlerinden biri olan cetvelleri ele alalım.Cetvel; plastik, tahta ya da metalden yapılır. Peki, bumalzemelerden hangisi doğada daha hızlı parçalanabilir? Tahtanındoğada parçalandığını biliyoruz. Tahta bir cetvel, çevreye zararvermeden parçalanabilir.Öte yandan, plastik ve metal doğada kolay kolay parçalanamaz. Ancak bumalzemelerden yapılan cetveller daha dayanıklıdır. Tahta yerine plastik ya da metali tercihederek ormanların korunmasına katkıda bulunulabilir. Ancak, plastik üretiminde petrolkullanılır ve bu da kirliliğe yol açar.Sözünü ettiğimiz bu örnekler, alışveriş yaparken çok yönlüdüşünmemiz gerektiğini gösteriyor. Seçim yaparken seçimlerimizinçevreye olası etkilerini de göz önüne almalıyız. Peki, bunu nasılbaşaracağız? Yanıtı çok kolay! Yaşamımızın birçok anında kararverirken çevre dostu olmayı temel ilke edinmeliyiz.Atıksız Bir Dünya 111

AtıklarÖğrenci bilgi sayfasıAtıkları Azaltmak İçin Neler Yapabilirim?Atıkları azaltmak için yapabileceklerimAtık Satın Tamir ederek Geri Farklı bir DiğerÇeşitleri almaktan ya da bakım kazanım amaçla önerilerinizikaçınırım. yaparak kumbarasına kullanırım. yazın:uzun sürekullanırım.atarım yada ilgilikuruluşlaragönderirim.Pet şişe ■ ■ Kalemlik Pet şişeliyaparım. ürünleryerine camşişeli ürünleralırım.112

AtıklarBilgisayarları Geri Kazanalım!Bir bilgisayarın ortalama ömrü yaklaşık 8 yıldır. Bu, pek uzun bir süre değildir.Üstelik her yıl ne kadar çok sayıda bilgisayar üretildiğini düşünürsek…Günün birinde tüm bu bilgisayarlar, kullanım sürelerini tamamladığında,çöplerinden bir dağ bile oluşabilir. Çünkü bilgisayar parçalarının büyük kısmıgeri kazanıma giremez.Bilgisayar parçalarının % 90’ı ya çöplüğe gider ya da çok ince tabakalar hâlinegelene kadar buldozerlerle sıkıştırılır. Ancak, bu parçalar kadmiyum, cıva,kurşun gibi ağır metallerden oluşan zehirli ve çevreye zarar verebilen maddelerde içerir. Bilgisayarlardan çıkan tehlikeli maddeler çevreyi kirletmemeleri içinyeniden işlenir.Evlerimizde kullandığımız diğer cihazlar da benzer kirlilikler yaratır. Bazıülkelerde, bu cihazlar geri kazanımla yeniden değerlendirilir. Eski buzdolabı,televizyon, telefon, aspiratör, ekmek kızartma makinesi, masa lambası, müzikseti ve bilgisayar gibi cihazlar toplanır, diğer çöplerden ayıklanır, parçaları ayrılıpgruplandırılır. Plastik, cam, metal, elektronik devre gibi farklı malzemeler gerikazanılmak üzere fabrikalara gönderilir, geri kalanlarsa yakılır.Öğrenci bilgi sayfasıElif Yılmaz’ın Bilim Çocuk Dergisi’nin Ocak 2004 sayısında yayımlanan “Bilgisayarları Geri Kazanalım!” adlıyazısından kısaltılarak alınmıştır.113

AtıklarÖğrenci bilgi sayfasıÇöp AlanlarıÇöp alanları, kentlerdeki çöplerin toplanarak gömüldüğü özel alanlardır. Birçokkentte, toplanan çöplerin bir bölümü geri kazanım fabrikalarına gönderilir, birbölümü yakılır. Çoğu çöp alanlarında gömülür.Çoğu insan, çöp alanlarıyla çöplükleri birbirine karıştırır; çöp alanlarının çokbüyük çöplükler olduğunu düşünür. Oysa çöp alanları, çöplerin üst üste yığılarakkendi hâline bırakıldığı yerler değildir. Bunlar, çöplerin yer altı sularından,yağmurdan ve havadan yalıtılarak saklandığı özel olarak tasarlanmış yapılardır.Bir çöp alanının yapılacağı yer, özel olarak seçilir. Dünyanın birçok bölgesinde, çöpalanlarının nerelere kurulabileceği ve nasıl işletileceği konusunda yasalar vardır. Çöpalanının kurulacağı yer, öncelikle bölgenin toprak yapısına bakılarak seçilir. Çöpalanları taş ocaklarının ya da madenlerin yakınına kurulmaz. Çünkü, bu alanlardanyer altı sularına sızıntı olabilir. Bu sızıntıların sulara karışmasını engellemek için çöpalanının akarsulardan ve sulak alanlardan da uzakta olması gereklidir.Çöplerin depolanacağı yer seçilirken, bu alanın doğal yaşama verebileceğizararların da göz önünde bulundurulması gerekir. Bu nedenle, çöp alanınınkurulacağı bölge, örneğin, kuşların yaşadığı yerlerin ya da göç etme yollarınınyakınında olmamalıdır.Bir çöp alanının en önemli işlevi, çöplerin çevreye zarar vermeyecek birbiçimde saklanmasıdır. Bu nedenle tabanı, sağlam plastikten ya da kilden birtabakayla kaplanır. Çöp alanına bir günde getirilen çöpün ağırlığı yüzlerce tonubulabilir. Her gün, getirilen çöpler üst üste yığılır; buldozer ve traktör gibi ağıraraçlar yardımıyla sıkıştırılarak üzeri toprak ya da başka malzemelerle kaplanır.Böylece kuş, fare ve böcek gibi canlılardan korunmuş olur. Çöp alanınınolabildiğince kuru tutulması gereklidir. Bu nedenle alana alınmadan önceçöplerdeki su kontrol edilir.Aslı Zülal’in Haziran 2001 Bilim Çocuk Dergisi’nde yayımlanan “Çöp Alanları” yazısından kısaltılarak alınmıştır.114

Kimyasal Maddeler1Çevremizdeki Kimyasal MaddelerAna TemaÖnerilen SüreKazanımlarÖğrenciyeKazandırılacakBecerilerYöntem ve TekniklerAraç ve GereçlerKimyasal maddeler, çevreyi ve insan sağlığını olumsuzyönde etkileyebilir.2-3 ders saati• Kimyasal maddelerin çevreye ve insan sağlığına etkileriniaçıklar.• Evdeki kimyasal maddeleri güvenli bir şekilde saklamanınve kullanmanın önemini fark eder.• Evdeki kimyasal maddeleri güvenli bir şekilde saklamayave kullanmaya yönelik önerilerde bulunur.Karşılaştırma, eleştirel düşünme, yansıtıcı düşünme,tablolaştırma, çıkarımda bulunmaAnlatım, tartışma, beyin fırtınasıYeşil Kutu CD ve DVD'siGirişGünlük yaşamımızda, içinde çeşitli kimyasal maddeler bulunan pek çok ürün kullanıyoruz.Deterjanlar, parfümler, oda spreyleri, diş macunları, ilaçlar, cilalar, boyalar gibi. Bugün dünyadadoğal ya da insan ürünü 10 milyondan fazla çeşit kimyasal maddenin kullanıldığı tahmin ediliyor.Ayrıca her yıl piyasaya 200-300 yeni kimyasal madde sürülüyor.Çevremizdeki Kimyasal Maddeler 115

1Kimyasal MaddelerKimyasal maddelerin, modern yaşam için vazgeçilmez oldukları bir gerçek. Ancak birçok kimyasalmadde, doğrudan ya da kullanıldıktan sonra çevreye salınır ve çevrede kirliliğe neden olur.Kimyasal maddelerin bazıları zehirlidir. Bunlar, havada, suda ve toprakta birikerek tehlikeoluştururlar. Besin zinciri aracılığıyla yiyeceklerimize karışır ve sağlığımızı olumsuz yönde etkilerler.EtkinliklerKimyasal maddeler hakkında ne biliyoruz?1Öğrencilere, günlük yaşamda en çok hangi kimyasal maddeleri kullandığımıza ilişkin birbeyin fırtınası yaptırın. (İlk akla gelecekler şunlar olabilir: İlaç ve diğer eczacılık ürünleri,kozmetikler, plastikler, sabun, deterjan, yapay gübreler ve tarım ilaçları, elyaflar, lastik, boya vb.)Yanıtları tahtaya yazın ve bunlar üzerinde konuşun. Ardından onlara “Giriş” bölümündekibilgileri aktarın.2Kimyasal maddelerin olmadığı bir yaşamın düşünülemeyeceği gerçeğini vurgulayın. Birçokkimyasal maddenin tartışılmaz yararları olduğu gibi, birçoğunun da çevreye ve insan sağlığınazararları olduğunu belirtin.Kullanılmış piller ne olacak?1Öğrencilere aşağıdaki soruları sorarak onları konuyahazırlayın:• Kullandığınız saat mekanik mi, yoksa pilli mi?Bu iki saat tipi arasındaki fark nedir?2Pillerin en yaygın kullanılan enerji kaynaklarından biriolduğunu anlatın. Ancak pillerin hem insan sağlığıhem de çevre için tehlikeli olabileceğini söyleyin.Pillerin, kullanım sırasında sorun oluşturmadığınıancak bitip çöpe atıldıklarında tehlikeli hâlegeldiklerini vurgulayın. Bazı pillerin, çok düşükmiktarlarda bile insan sağlığına zarar verebilenkadmiyum, kurşun ve cıva gibi ağır metaller içerdiğinibelirtin. Piller çöpe atıldıktan sonra, metal kılıflarının aşınıp parçalandığını ve içindeki ağırmetallerin açığa çıktığını anlatın. Yağmur yağdığında topraktan süzülen suyun, bu ağırmetalleri ırmaklara, göllere ve yer altı sularına taşıyabildiğini söyleyin. Bu yolla, en tehlikeli ağırmetallerden biri olan cıvanın, doğrudan içme suyuyla ya da besinler aracılığıyla bedenimizegirdiğini açıklayın.3Öğrencilere “Günlük yaşamda pilleri nerede kullanırız?” sorusunu sorun. Verdikleri yanıtlarıtahtaya yazın ve bunlar üzerinde konuşun.4Öğrencilere pillerin yaratabileceği sorunların nasıl çözülebileceği konusunda bir beyinfırtınası yaptırın. Ortaya çıkan fikirleri tahtaya yazın. Bunlardan bazıları şunlar olabilir:• Şarj edilebilen piller kullanmak. Böylece daha az sayıda pil kullanılır ve çöpe atılır.• Atık pilleri bir toplama kutusunda biriktirmek ve bunları bir geri kazanımkuruluşuna götürmek.5Öğrencilere,yaşadıkları yerde böyle bir geri kazanım kuruluşu yoksa atık pillerin toplanıpdepolanmasını sağlamak amacıyla bir girişim başlatabileceklerini söyleyin.116Çevremizdeki Kimyasal Maddeler

Evdeki kimyasal maddeleri tanıyalımA.1Öğrencilereaşağıdaki soruları sorun:• Evinizde ne tip kimyasal maddeler kullanılıyor?• Bunlar evin neresinde saklanıyor?• Kimyasal maddelerin insan sağlığı ve çevre açısından tehlikeleri neler?• Evde kullanılan kimyasal maddelerin zararlarını azaltmak üzere hangi önlemler alınabilir?Kimyasal Maddeler1Bu etkinlik sırasında, CD’nin “Evdeki kimyasal maddeler” adlı bölümündenyararlanabilirsiniz.B.1Öğrencilere2ÖğrencilereDVD’deki “ZehirliMaddelerle Yaşamak” adlı filmiizlettirin.bu filmde üç konununele alındığını söyleyin. Bunlar:• Kişisel bakım ürünlerindekullanılan kimyasal maddeler• Otomobil bakım ürünlerindekullanılan kimyasal maddeler• Ev ve bahçe bakım ürünlerindekullanılan kimyasal maddeler3Ardındanöğrencilere “Başlangıçta” adlı çizgi filmi izlettirin.C.1“Yaygın2ÖğrencilereOlarak Kullanılan ve Tehlikeli Maddeler İçeren Ürünler” başlıklı bilgi sayfasınıöğrencilere dağıtın. Bu sayfadaki “Uyarılara Dikkat!” başlıklı bilgiler üzerinde konuşun.Evlerinde bilgi sayfasında adı geçen ürünlerden olup olmadığını sorun. Öğrencilere“Evimizdeki Tehlikeli Maddeler” başlıklı bilgi sayfasını dağıtın. Onlara, evlerinde bulunanürünlerin etiketlerindeki uyarıları bu bilgi sayfasındaki tabloya yazmalarını söyleyin.daha fazla bilgi aktarmak için CD’nin “Kimyasal Maddeler” bölümündenyararlanabilirsiniz.Tamamlayıcı Çalışmalar• Öğrencileri, tehlikeli maddeler içeren ürünler yerine kullanılabilecek doğal ürünleriaraştırmaya yönlendirin. Bunun için İnternet’ten ve başka kaynaklardan yararlanmalarınısağlayın. (Örneğin kireç çözücü ya da çamaşır yumuşatıcısı yerine sirke kullanılabilir.)Çevremizdeki Kimyasal Maddeler 117

Kimyasal MaddelerÖğrenci bilgi sayfasıYaygın Olarak Kullanılan veTehlikeli Maddeler İçeren ÜrünlerÇamaşır deterjanları derisiduyarlı olan kişilere zararverebilir. Ayrıca fazlamiktarda kullanıldığındasolunum sorunlarınayol açar.Boyaların çoğu organikçözücüler içerir. Bu çözücüler,gözlere ve deriye zarar verir.Bu maddeleri solumak başağrısı, bulantı, kusma gibisorunlara neden olur.Böcek ilaçlarının çoğu,zehirli kimyasal bileşikleriçerir. Bu bileşikler,gözlere zarar verebilir.Solunması tehlikelidir.Cam temizleyiciler gözlere,deriye ve solunum yollarınazarar verebilir. Yanlışlıklayutulduğunda yaşamıtehlikeye sokabilir.Tuvalet temizleyiciler,hidroklorik asit gibi bazı asitleriiçerir. Bunlar, başka kimyasalmaddelerle karıştıklarında zehirligazlar açığa çıkar. Bu gazlarınsolunması sağlık için tehlikelidir.Bulaşık makinesi deterjanlarıderinin zarar görmesine veyanmasına neden olabilir.Zehirli oldukları için kesinlikleyutulmamaları gerekir.Elde yıkamada kullanılanbulaşık deterjanları bunlaragöre daha az zararlıdır.Ocak ve fırın temizleyicilerçok zehirlidir. Deriyi vegözleri yakabilir. Ayrıcaaşındırıcı etkileri vardır.Yutulduğunda yaşamıtehlikeye sokar.Mobilya cilaları gözlere,deriye ve solunum yollarınazarar verebilir.Yutulduğunda bulantı vekusma görülebilir.Oda spreyleri ve koku gidericimaddeler yüksek derecedeyanıcıdır. Gözlere, deriye vesolunum yollarına zararverebilir. Katı olanları yutulursayaşam tehlikeye girer.Uyarılara Dikkat!Evde kullandığımız pek çok ürün, insanlara, hayvanlara ya da çevreye zararveren zehirli kimyasal maddeler içerir. Bu tür ürünlerden, genellikle evimizitemizlemek ya da zararlı böceklerden korunmak amacıyla yararlanırız.Bunları güvenli ve verimli bir şekilde kullanmak için üzerlerindeki etiketleriokumak çok önemlidir.Ürün etiketlerinde, kimyasal maddelerin kullanımıyla ilgili öneri ve uyarılar yeralır. Bu öneri ve uyarılara dikkat etmeliyiz. Ayrıca bu ürünlerle hiçbir zamandoğrudan temas etmemeliyiz. Satın aldığımız ürünlerin etiketlerindeki bilgileridikkatle okumak sağlığımızı güvence altına almamızı sağlar.118

Kimyasal MaddelerEvimizdekiTehlikeli MaddelerEvinizde, kimyasal madde içeren ürünlerin etiketlerine bakın.Aşağıdaki tabloyu doldurun:Nu. Ürün adı Etikette herhangi bir Etikette uyarı varsauyarı var mı? bu uyarıda ne yazıyor?Öğrenci bilgi sayfası119

EnerjiUlaşımSanayiİnsan Etkinliklerive EtkileriTarımOrmancılıkTurizm

EnerjiEnerjisiz Yapamayız 123Enerji Tasarruflu Ampuller 128KONUYLA İLGİLİ FİLMLEREnerji KaynaklarımızIsı Tasarrufu Nasıl Yapılır?Elektrik Tasarrufu Nasıl Yapılır?UlaşımYaşadığımız Yerde Ulaşım 132Bisikletli Yaşam 137KONUYLA İLGİLİ FİLMLERUlaşım, Enerji ve ÇevreDaha Temiz UlaşımSanayiÇevre Dostu Sanayi 139KONUYLA İLGİLİ FİLMLERSanayinin Çevreye EtkileriSanayiTarımTahıldan Ekmeğe 142Lezzetli Süt Ürünleri 146Arı Vız Vız Vız!.. 150Organik Tarım 158KONUYLA İLGİLİ FİLMLERTarımTarımdaOrmancılıkBenim Güzel Ormanım! 161KONUYLA İLGİLİ FİLMLEROrmansız Bir DünyaYeniden Çevrime SokmaTurizmArkasında İz Bırakmayan Turistler 167KONUYLA İLGİLİ FİLMLERHafta SonuÖğrenci bilgi sayfalarıYenilenebilir Enerji Kaynakları 127Farklı Ampul Türlerini Karşılaştıralım 131Enerji Tasarrufu Yapalım 131Çalışma Grupları İçin Yönergeler 136Yufka Ekmeği Ne Kadar Güzel! 145Soframızdaki Ekmek 145Peynir Yapmak Çok Kolay! 149“Arım, Balım, Peteğim” 153Arı Türleri 154Bal Arıları İşbaşında! 155Arıcılık Ürünleri 156Çocuklara Bir Doğa Dostundan Mektup Var! 157Teşekkürler Ağaç! 165Ormanda Nelere Dikkat Ederim? 166Kitle Turizmini Ekoturizmle Karşılaştıralım 171

Enerji1Enerjisiz YapamayızAna TemaÖnerilen SüreKazanımlarÖğrenciyeKazandırılacakBecerilerYöntem ve TekniklerAraç ve GereçlerEnerji kaynaklarını verimli kullanmalıyız.4 ders saati• Hangi enerji kaynaklarının kullanılmasının doğaya olumsuzetkilerinin olabileceğini açıklar.• Yenilenebilir enerji kaynaklarını belirtir.• Yenilenebilir enerji kaynaklarının olumlu ve olumsuzözelliklerini fark eder.• Enerjinin ekonomik ve etkin kullanım yollarını keşfeder.Eleştirel düşünme, sorgulama, çıkarımda bulunma, tartışma,akıl yürütme, gözlem, inceleme, plan yapmaAnlatım, tartışma, beyin fırtınasıYeşil Kutu CD ve DVD’siGirişGünlük yaşamımızda gerçekleştirdiğimiz birçok etkinlik için enerji gerekir. Enerji kullanarak evlerimiziısıtır, toprağımızı işler, otomobillerimizi ve diğer makinelerimizi çalıştırırız. Enerji kaynaklarındanyararlanabildiğimiz için rahat bir yaşam sürdürürüz. Öyle ki enerjisiz bir yaşam düşünemeyiz.Enerjisiz Yapamayız 123

1EnerjiDünyada canlılığın sürmesi için gereklienerjinin büyük bölümü Güneş’ten gelir.Bu enerji var olan tüm enerji kaynaklarınıntemelidir. Günümüzde kullanılan enerjikaynakları şunlardır:• Fosil yakıtlar(kömür, doğal gaz ve petrol)• Nükleer enerji• Yenilenebilir enerji kaynakları(su, rüzgâr, güneş, jeotermal,biyokütle gibi)Enerji kaynaklarının kontrolsüz kullanımıdoğayı olumsuz etkiler. Fosil yakıtlarınyakılması sırasında asitli gazlar, küller, is ve kirlilik yapıcı diğer maddeler açığa çıkar. Bunlar,asit yağmurları ve iklim değişikliği gibi küresel boyuttaki çevre sorunlarına neden olur.Bunların yanı sıra, fosil yakıtlar yakın bir gelecekte tükenebilir. Bu nedenle dünya nüfusununenerji gereksinimini karşılamada sorunlar yaşanabilir. Fosil yakıt elde etmek için başvurulanmadencilik uygulamaları yeryüzünün değişmesine ve zarar görmesine yol açabilir. Nükleerenerji santralleriyse risklidir; bu santrallerde ortaya çıkan radyoaktif atıkların kontrollü birşekilde depolanması ve işlenmesi gerekir.Çevreye daha az zararlı olduğu kabul edilen güneş, rüzgâr, su, jeotermal ve biyokütle gibiyenilenebilir kaynaklarla da enerji üretimi yapılabilir. Ancak bu tip kaynaklardan enerji eldeetmek için kullanılan teknolojiler henüz yeterince verimli değildir ve maliyetleri yüksektir.Ayrıca çevreye hiçbir olumsuz etkisi olmayan bir yöntem henüz yoktur. Bu nedenle enerjininverimli kullanımı günümüzün en önemli konularından biridir.EtkinliklerEnerji üretimi çevreyi nasıl etkiler?1Öğrencilere aşağıdaki soruları sorun:• Yürüme, koşma ya da bisiklete binme gibi etkinlikler için enerjiye gereksinimimiz var.Bu enerji nasıl elde edilir?(Besinlerin vücutta “yakılması” sonucunda elde edilir.)• Hangi enerji kaynaklarını biliyorsunuz?(Bazı örnekler, kömür, petrol, elektrik, odun, su, güneş ve rüzgârdır.)• Enerji kaynaklarının hepsinin asıl kaynağı nedir?(Güneş)2Günümüzde modern yaşamın enerji olmadan düşünülemeyeceğini anlatın. Ancaküretimden tüketime kadar olan süreç içinde tüm enerji çeşitlerinin doğayı olumsuzetkileyebileceğini belirtin.3Öğrencilere DVD’deki “Enerji Kaynaklarımız” adlı filmi izlettirin.4Onlara, enerji üretimi için yapılan bazı etkinliklerin çevre üzerindeki olumsuz etkilerininneler olduğu konusunda bir beyin fırtınası yaptırın. Ortaya çıkan fikirleri tahtaya yazın vehep birlikte bunlar üzerinde konuşun. Ardından aşağıdaki konuları ele alın:• Bazı madencilik uygulamaları (Yeryüzünün değişmesine ve zarar görmesine yol açar.)• Fosil yakıtların yakılması (Asitli gazlar, küller, is ve kirlilik yapıcı diğer maddeleraçığa çıkar.)• Nükleer enerji santralleri (Çernobil’deki gibi kazaların gerçekleşme tehlikesi var;radyoaktif atıkların depolanması ve işlenmesiyle ilgili sorunlar ortaya çıkabilir.)• Dev barajlar ve hidroelektrik santralleri (Çok sayıda insanın yer değiştirmesine ve geçimkaynaklarının ortadan kalkmasına neden olur; ormanlık bölgelerin azalmasına ve ekilebilirarazi kaybına yol açar; doğal yaşam üzerinde olumsuz etki yapar, doğayı değiştirir ve onazarar verir.)124Enerjisiz Yapamayız

5Enerjikullanımının çevre üzerindeki olumsuz etkilerini azaltmanın şunlara bağlıolduğunu belirtin:• Yenilenebilir enerji kaynaklarının daha yaygın kullanımı• Ekonomik ve verimli enerji kullanımıÖğrencilere “Giriş” bölümündeki bilgileri aktarın.Enerji1Siz hangi enerji kaynağını seçerdiniz?Hazırlık yapalım1Dersten bir hafta önce sınıfa, ülkemizde daha çok hangi yenilenebilir enerjikaynaklarından yararlanılabileceğine ilişkin bakış açılarını ortaya koyacak bir açık oturumdüzenleyeceğinizi açıklayın.2Bu açık oturum için sınıftaki öğrencileri altı gruba ayırın. İlk dört gruba “Yenilenebilir EnerjiKaynakları” başlıklı bilgi sayfasını dağıtın. Grupların her biri, bu metindeki dört yenilenebilirenerji kaynağından (rüzgâr, güneş, jeotermal ve biyokütle) birini seçsin. Grupların görevi;halkı ve Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı’nı, savundukları enerji kaynağının kullanımı içinyatırım yapmanın gerekliliğine inandırmak, buna bağlı olarak da ülkenin enerji stratejisinibelirlemektir. Açık oturum sırasında düşüncelerini daha iyi ortaya koyabilmeleri içinöğrencileri önceden kapsamlı bir araştırma yapmaya yönlendirin.3Son iki gruptan birini Çevre ve Orman Bakanlığı’nın, diğeriniyse bir doğa korumaörgütünün görüşlerini savunmak üzere görevlendirin. Doğa koruma örgütünü temsileden grubun görevinin, kullanılmakta olan enerji kaynaklarını yenilenebilir olanlarıyladeğiştirmenin gerekliliğini destekleyen veriler sunmak olduğunu belirtin. Bakanlığı temsiledenlerin görevininse gerçekçi ve kalıcı bir enerji stratejisi benimsemek olduğunuanlatın. “Yenilenebilir Enerji Kaynaklarının Olumsuz Etkileri” başlıklı bilgileri, bakanlığı vedoğa koruma örgütünü temsil eden öğrencilere aktarın.4Grupları, açık oturum sırasında kullanmak üzerebilgilendirme ve tanıtım malzemeleri (logolar,resimler, fotoğraflar) hazırlamaya yönlendirin.Açık oturum zamanı1Açık oturum günü geldiğinde, sınıftaki sıraları daireşeklinde dizin. Öğrencilere açık oturum sırasındabirbirlerine saygılı davranmaları gerektiğini hatırlatın.2Grupların sunuş sırasını kurayla belirleyin. Sunumlariçin her gruba beşer dakika süre verin.3Sunumlar tamamlandıktan sonra bakanlığı ve doğakoruma örgütünü temsil eden gruplar diğer dörtgruba soru sorabilirler. Yanıtların kısa ve öz olmasıgerektiğini öğrencilere hatırlatın.4Bakanlığı ve doğa koruma örgütünü temsil edenleri, öteki dört grubun önerilerinioylamaya yönlendirin. Ülkenin farklı bölgelerinde farklı yenilenebilir enerji kaynaklarınınkullanılmasının uygun olabileceğini belirtin. Öğrencileri, farklı enerji kaynaklarının birliktekullanılabileceği düşüncesine de yöneltin. Güneş ve rüzgâr enerjisi bakımındanülkemizdeki olanakların zengin olduğunu söyleyin.Enerji tasarrufu neden önemli?1Öğrencilere evlerinin hangi yöntemle ısıtıldığını sorun. Hep birlikte farklı ısıtmayöntemlerinin listesini yapın. Ardından onlara aşağıdaki soruları sorun:• Farklı ısıtma yöntemlerinin yararları ve zararları nelerdir?• Evinizin ve sınıfınızın ısıtma masrafı çok mu?• Evinizde ve sınıfınızda ısı yalıtımı var mı?Enerjisiz Yapamayız 125

1Enerji2İnşaatlarda yaygın olarak kullanılan malzemelerinneler olduğuna ilişkin bir beyin fırtınası başlatın.Ortaya çıkan fikirleri tahtaya yazın ve bunların nelerolduğunu konuşun. Daha sonra öğrencilere aşağıdakisoruları sorun:• Hangi inşaat malzemeleri ısıyı yalıtır?(ahşap, plastik, kumaş)• Hangi inşaat malzemeleri ısıyı iletir?(beton, tuğla, cam)3Aşağıdaki soruları ele alın:• Aralarında hava bulunan çift camlı pencereler ne amaçla kullanılır?• Perde neden kullanılır?• Sınıfınızda “ısı kaçağı” olan yerler var mı? Isı kaçağı olan yerlerde nasıl daha iyiyalıtım yapılabilir?4Öğrencilere5ÖğrencilereDVD’deki “Isı Tasarrufu Nasıl Yapılır?” ve “Elektrik Tasarrufu Nasıl Yapılır?”adlı çizgi filmleri izlettirin. Öğrencilere, bu filmlerin ana fikrinin ne olduğunu sorun.CD’nin “Enerji” bölümünde bulunan “Biz neler yapabiliriz?” başlıklı bilgileriaktarın. Ardından enerji tasarrufu için evlerinde neler yapabileceklerini sorun.Öğrencilere daha fazla bilgi aktarmak için CD’nin “Enerji” bölümündenyararlanabilirsiniz.Tamamlayıcı Çalışmalar• Öğrencilerden evlerinde ısı tasarrufu yapmak ve ısı yalıtımını iyileştirmek için ailece birplan hazırlamalarını isteyin. Her öğrencinin kendi planını gösteren bir poster hazırlamasınısağlayın. Hazırlanan plan ve önerileri sınıfta ele alın. Bu posterlerin tümünü okuldasergileyin.Yenilenebilir Enerji Kaynaklarının Olumsuz EtkileriYenilenebilir enerjikaynaklarının yararlarınınyanında, bazı olumsuz etkileride vardır. Bu kaynaklarınkullanılacağı üretim santralleriiçin çok geniş alanlargerekebilir. Örneğin, rüzgârjeneratörleri ya da güneşpanelleri doğal görünümübozabilir. Rüzgâr jeneratörlerigürültüye de neden olabilir.Jeotermal ve biyokütleenerjilerinin kullanımıysahavanın niteliğininbozulmasına neden olabilir.126Enerjisiz Yapamayız

EnerjiYenilenebilir Enerji KaynaklarıRüzgâr enerjisi• “Mekanik” bir enerjidir ve asıl kaynağı Güneş’tir.Rüzgâr enerjisiyle çalışan santrallerde mekanikenerji elektrik enerjisine dönüştürülür.• Bu santrallerde elde edilen elektrik, termal enerjisantrallerinde üretilenden biraz daha pahalıdır.• Rüzgâr türbinleri havayı kirletmez ancak çokgürültülüdür.• Çok sayıda türbinin yan yana yerleştirilmesi rüzgârdan daha çokyararlanmayı sağlar ve üretimin verimini artırır.• Rüzgârın hızlı estiği yerlerde rüzgâr türbinlerinden daha çok yararlanılır.Ancak rüzgâr türbinleri kasırga hızındaki rüzgârlarda zarar görebilir.Güneş enerjisi• En güçlü enerji kaynağıdır.• Güneş enerjisinden yararlanmanın bir yolu, güneşkazanları kullanmaktır. Bu kazanlarda Güneş’in etkisiylekaynayıp buharlaşan su, buhar türbinlerini hareket ettirir.Bu sayede enerji elde edilir. Ancak güneş kazanları içingeniş alanlar gerekir.• Güneş enerjisinden yararlanmanın bir diğer yoluysa güneşpanelleri kullanmaktır. Bu panellerle toplanan güneş enerjisi elektriğedönüştürülür. Bu şekilde enerji elde etmek çevreyi kirletmez. Ancak panellerinkullanım süreleri dolduğunda atık haline gelerek bir başka çevre sorunununortaya çıkmasına neden olurlar.• Güneş panelleri için geniş alanların gerekmesi güneş enerjisindenyararlanmayı zorlaştırır.• Güneş panelleri, sıcak mevsimlerin uzun yaşandığı bölgelerde daha çok kullanılır.Jeotermal enerji• Yer kabuğunun farklı derinliklerinde bulunan sıcak su,buhar ve gazlar da yenilenebilir bir enerji kaynağıdır.• Türbinlerin hareket ettirdiği jeneratörler aracılığıylasıcak sudan elektrik enerjisi elde edilebilir.• Sıcak su, borularda aşınmaya neden olur. Bu nedenlebu enerji kaynağının kullanımı pahalıya gelebilir.• Türkiye jeotermal enerji kaynakları bakımındandünyanın en zengin ülkelerinden biridir.• Jeotermal kaynakların tükenmesi söz konusu değildir.Öğrenci Bilgi SayfasıBiyokütle enerjisi• Bitkisel maddelerin yakılmasıyla elde edilir.• Bu yöntem, çevre için zararlı değildir; çünkü biyokütleyakılması sonucunda atmosfere salınan karbon dioksitmiktarı önemsizdir.• Bitkisel maddeler, doğrudan yakılmak yerine çürütülebilir.Bunun sonucunda gaz (metan) elde edilir. Bu gazdanenerji kaynağı olarak yararlanılabilir. Bu yöntem, dahaçok tarımsal atıkların bol olduğu bölgelerde kullanılabilir.• Biyokütleden fermantasyonla üretilen metanol ve etanol gibi alkollerseotomobil yakıtı olarak kullanılabilir.127

2EnerjiEnerji Tasarruflu AmpullerAna TemaÖnerilen SüreKazanımlarÖğrenciyeKazandırılacakBecerilerYöntem ve TekniklerAraç ve GereçlerEnerji tasarruflu ampuller, hem ekonomik hem de çevredostudur.1-2 ders saati• Enerji tasarruflu ampullerin neden daha verimli veekonomik olduğunu açıklar.Karşılaştırma, çıkarımda bulunma, gözlem yapma, eleştireldüşünme, hesaplama, yorumlama, tablolaştırmaAnlatım, problem çözme, tartışmaKâğıt, karton, çeşitli boya kalemleri, yapıştırıcı, eski gazete vedergi sayfalarıGirişAylık elektrik faturalarımızın yaklaşık % 20’siaydınlatma giderlerine aittir. Aydınlatma içinevlerde genellikle klasik ampullerkullanılmaktadır. Ancak bunlardan daha uzunömürlü olan enerji tasarruflu ampuller de vardır.Bunlar, klasik ampullerden altı kat daha az enerjiharcar. Üstelik sekiz kat daha uzun süre ışık verir.Enerji tasarruflu ampuller, yararlarının pekbilinmemesi ve daha pahalı olmaları nedeniyleyaygın olarak kullanılmamaktadır.Enerji tasarruflu ampuller doğa dostudur.Çünkü dolaylı olarak çevre kirliliğininazalmasına katkıda bulunur. Çevre kirliliğininbaşta gelen nedenlerinden biri, fosil yakıtkullanılarak elektrik üretilen santrallerdir. Enerji tasarruflu ampul kullanmak, fosil yakıt tüketimini,dolayısıyla çevre kirliliğini azaltır. Ancak birçok insan bundan habersiz olduğundan, alışkanlıkla yada fiyatının ucuz olması nedeniyle klasik ampul kullanır. Oysa klasik ampul kullanımı, hembütçemiz hem de çevremiz açısından uzun vadede daha pahalıya mal olabilir.EtkinliklerAmpul türlerini araştıralım1Dersten bir hafta önce öğrencilere “Farklı Ampul Türlerini Karşılaştıralım” başlıklı tabloyudağıtın. Öğrencilerin, piyasadaki çeşitli ampuller hakında araştırma yaparak bu tabloyudoldurmalarını sağlayın.2Derste, öğrencilerin aşağıdaki soruların yanıtlarını da düşünerek araştırma sonuçlarınıdeğerlendirmelerini isteyin.• Hangi ampuller daha pahalı? Ampul çeşitlerinin aralarındaki fiyat farkları ne kadar?• Hangi ampuller daha uzun ömürlü?• Hangi ampullerin gücü daha fazla?• Hangi ampuller daha yaygın olarak kullanılıyor?• Ailemiz, yakınlarımız ya da komşularımız enerji tasarruflu ampul kullanıyor mu?3Öğrencilere “Giriş” bölümündeki bilgileri aktarın.128Enerji Tasarruflu Ampuller

Enerji tasarruflu ampuller ne kadar verimli?1Öğrencilere “Neden klasik ampuller enerji tasarruflu ampullerden daha yaygın olarakkullanılıyor?” sorusunu yöneltin. (Öğrencilerin verdiği yanıtları tahtaya yazın. Bu nedenlerarasında şunlar olabilir: Alışkanlıkların etkisi, enerji tasarruflu ampullerin verimliliğine ilişkinbilgi eksikliği, çevre sorunlarını önemsememe, fiyatının uygunluğu vb.)2Öğrencilere “Enerji Tasarrufu Yapalım” başlıklı problemin bulunduğu bilgi sayfasını dağıtın.Yanıt:100 watt/saat gücünde bir klasik ampul bir günde 2 saat kullanılırsa100 x 2 = 200 watt/saat elektrik harcanır.Bir günde ödenen elektrik bedeli (200 x 13)/1000 = 2,6 YKr olur.(watt’ı kilowatt’a çevirmek için 1000’e bölme işlemi yapılır)Bir yılda günlük 200 watt/saat için ödenen bedel 365 x 2,6 = 949 YKr olur.3Problemin4“Ekonomik20 watt/saat gücünde enerji tasarruflu ampul bir günde 2 saat kullanılırsa20 x 2 = 40 watt/saat elektrik harcanır.Bir günde ödenen elektrik bedeli (40 x 13)/1000 = 0,52 YKr olur.(watt’ı kilowatt’a çevirmek için 1000’e bölme işlemi yapılır)Bir yılda 40 watt için ödenen bedel 365 x 0,52 = 189,8 YKr olur.Bir yılda 949 – 189,8 = 749,2 YKr tasarruf edilir. (749,2 YKr = 7,49 YTL)sonucu üzerinde konuşun. Onlara hangi ampullerden satın almanın daha kârlı veverimli olduğunu sorun.Aydınlatma İlkeleri” başlıklı bilgileri sınıfa aktarın. Ardından hep birlikte enerjitasarruflu ampullerin kullanımının yaygınlaşması için neler yapılması gerektiği üzerinde konuşun.Enerji2Enerji tasarruflu ampul reklamı hazırlayalım1Öğrencilere ampul alırken reklamların, tercihlerini etkileyip etkilemeyeceğini sorun.Ardından çeşitli ampullerin paketlerinde ampulün ne kadar enerji tasarrufu sağladığınailişkin bilgiler olup olmadığını sorun. Paketin üzerinde bu bilgileri görmenin yararlarıüzerinde düşünmelerini sağlayın.2Öğrencilere ders planının başında, “Araç ve Gereçler” bölümünde belirtilen malzemeleridağıtıp enerji tasarruflu ampulleri tanıtan reklamlar hazırlatın. Bu reklamlar, afiş, poster yada öğrencilerin rol alacağı canlandırmalar şeklinde olabilir.Enerji Tasarruflu Ampuller 129

2EnerjiTamamlayıcı Çalışmalar• Dersten önce öğrencilerden ailelerinden izin alarak evlerine ait birer elektrik faturasıgetirmelerini isteyin. Öğrencilere evlerde, aylık elektrik faturalarının yaklaşık % 20'sininaydınlatma amaçlı kullanımdan kaynaklanan giderlere ait olduğunu hatırlatın. Ardındanyanlarında getirdikleri elektrik faturalarını incelemelerini isteyerek aydınlatma için ne kadarelektrik harcadıklarını hesaplatın.• Okulda, “Daha Az Enerji, Daha Az Çevre Kirliliği” konulu bir kampanya başlatın. Bukampanyaya okul yönetiminin, okul aile birliğinin, öğretmenlerin, öğrencilerin ve velilerinkatılmasını sağlayın. Onlara, kampanyanın amacının bir önceki yıla göre daha az elektrikharcamak olduğunu anlatın. Öğrenciler arasından enerji dedektifleri seçin. Bu öğrencilerdenenerjinin verimli kullanılması ve enerji tasarrufu konusunda arkadaşlarını bilgilendirmeleriniisteyin. Enerji dedektiflerine, okulun bir yıl önceki elektrik harcamasını hesaplatın. Sonucusınıfa ve okula duyurun. Öğrencileri, gereksiz ışıkları söndürmek gibi enerji tasarrufusağlayacak davranışlara yönlendirin. Yıl sonunda faturaları karşılaştırarak ne kadar enerjitasarrufu yapıldığını hesaplatın. Öğrencileri bu çalışmayı evlerinde de yapmaya yönlendirin.• Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü’nünhttp://www.eie.gov.tr/turkce/en_tasarrufu/konut_ulas/en_tasarruf_bina_ay.html adresindekibilgilerden yararlanın. Ayrıca öğrencilerehttp://www.eie.gov.tr/turkce/en_tasarrufu/konut_ulas/filmler.html sayfasındaki“Aydınlatmada Enerji Tasarrufu” filmini izlettirin.Ekonomik Aydınlatma İlkeleri• Kullanmadığınız ışıkları kapatın.• Olanaklar elverdiğince enerji tasarruflu ampuller kullanın.• Daha fazla elektrik tüketen renkli ampullerden kaçının.• Işığı iyi yansıtan abajur ya da avizeler kullanın.• Çalışırken yukarıdan aydınlatma yerine çalışma lambası kullanın.• Düzenli olarak ampullerin tozunu alın.• Duvarları açık renklere boyayın. Mobilyaları pencerelere olabildiğince yakınyerleştirin. Böylece güneş ışığından daha çok yararlanırsınız.130Enerji Tasarruflu Ampuller

EnerjiFarklı AmpulTürlerini KarşılaştıralımAmpul tipi Güç (watt) Ömür Fiyat Pakettekidiğer bilgilerÖğrenci Bilgi SayfasıEnerji Tasarrufu YapalımBir öğrencinin odasında 100 watt/saat gücündeklasik ampul kullanıldığını düşünelim. Öğrenci dersçalışırken bu ampulün sürekli olarak yandığını vebu sürenin günde yaklaşık 2 saat olduğunuvarsayalım. Bu öğrencinin odasında 20 watt/saatgücünde enerji tasarruflu ampul kullanılırsa biryılda kaç YTL tasarruf edilir? (Bir kilowatt/saatelektriğin bedeli evler için yaklaşık 13 YKr’tur.)131

1UlaşımYaşadığımız Yerde UlaşımAna TemaÖnerilen SüreKazanımlarÖğrenciyeKazandırılacakBecerilerYöntem ve TekniklerAraç ve GereçlerUlaşım, günlük yaşamın vazgeçilmez bir parçasıdır, ancakulaşım etkinlikleri çevreye zarar verebilir.• 3 ders saati• Gözlem için 1-3 saat• Ulaşımın çevre üzerindeki etkilerini azaltmak içinçözümler üretir.• Hangi özelliklere sahip otomobillerin çevre dostuolduğunu belirtir.Eleştirel düşünme, yansıtıcı düşünme, inceleme, yaratıcıdüşünme, çıkarımda bulunma, planlama, sorgulama,yorumlama, karşılaştırma, tablolaştırma, gözlem yapmaAnlatım, tartışma, beyin fırtınasıFotoğraf makinesi, Yeşil Kutu CD ve DVD’siGirişUlaşım günlük yaşamımızın ayrılmaz bir parçasıdır. Okula, işe, eve ya da başka kentlere, ülkeleregiderken ulaşım araçları bize büyük kolaylık sağlar. Geçmişle karşılaştırdığımızda, ulaşımetkinliklerinin günümüzde giderek arttığını ve insanların eskisinden daha fazla yolculuk ettiğinigörürüz. Ulaşım etkinliklerinin artması, benzin, mazot vb. yakıtların daha fazla kullanılmasıanlamına gelmektedir. Bu da kirlilik ve küresel ısınma gibi pek çok başka çevre sorununuberaberinde getirmektedir. Taşıt sayısının artması da bu sorunların büyümesine yol açmaktadır.132 Yaşadığımız Yerde Ulaşım

Motorlu taşıtlar, üretimlerinden, hurda hâline geldikleri zamana kadar çeşitli şekillerde çevreyiolumsuz olarak etkilemektedirler. Bu etkileri en aza indirmek ve ulaşım araçlarının çevresorunlarına katkısını azaltmak amacıyla bugün çevre dostu otomobiller geliştirmek üzereçalışmalar yapılmaktadır. Bu otomobillerin en önemli özelliği daha az yakıt harcamaları ya daçevreye zarar vermeyen kaynaklardan enerji elde etmeleridir.Ulaşım1EtkinliklerUlaşım etkinliklerinin çevreye etkisi nedir?1Öğrencilere ulaşım aracı çeşitlerinin neler olduğunu sorun. Yanıtlarını aldıktan sonra“Giriş” bölümündeki bilgileri de kullanarak ulaşım etkinliklerinin çevre üzerindeki etkileriüzerinde konuşun.2Öğrencilere DVD’deki “Ulaşım, Enerji ve Çevre” adlı filmi izlettirin.3Film bittikten sonra onlara aşağıdaki soruları sorun:• Ulaşım araçlarına neden bu kadar bağımlıyız?• Ulaşım neden ülkeden ülkeye farklılıklar göstermektedir?• Her gün kaç yeni otomobil üretilir? (yaklaşık 100.000)• Otomobil sayısı neden sürekli artmaktadır?• Toplu taşıma araçlarıyla ulaşım gelecekte nasıl olacaktır?4Sınıfı dört gruba ayırın ve öğrencilere her grubun belirli bir konuda dedektiflik yapacağınıbelirtin. Grupların adlarının Trafik Dedektifleri, Otopark Dedektifleri, Hurda Araç Dedektifleri,Çevre Dedektifleri olduğunu söyleyin. “Çalışma Grupları İçin Yönergeler” başlıklı bilgi sayfasınıöğrencilere dağıtın ve her grubun bu sayfalarda belirtilen görevlerini yerine getirmesini isteyin.Bu dört grup, işlek bir kavşak, bir otopark, hurda araç parkı ve otobüs terminali gibi yerlerdeinceleme yapmalarını istediğinizi söyleyin. Öğrencilere, buralara aileleriyle birliktegidebileceklerini, görevlerini yerine getirirken fotoğraf çekebileceklerini ve izlenimleriniresimleyebileceklerini belirtin.Sonuçları paylaşalım1Grupların inceleme sonuçlarınısınıftaki diğer arkadaşlarıyapaylaşmalarını isteyin.Her gruba, sunum için 5,diğer gruplardan geleceksoruların yanıtlanması için de2-3 dakika verin.2Aşağıdaki sorular üzerinde birtartışma başlatın:• Okulun ya da iş yerinin eveyakın olmasının ulaşımaçısından yararları nelerdir?• Trafiğe daha az araç çıkmasını teşvik etmek için neler yapabiliriz?3Öğrencilere “Yaşadığımız yerde ulaşımı nasıl iyileştirebiliriz?” konulu bir beyinfırtınası yaptırın. Ortaya çıkan fikirleri tahtaya yazın ve bunlar üzerinde konuşun.Öğrencileri, sınıfça kendi araştırmalarının sonuçlarını ve iyileştirme önerilerini içerenbir eylem planı hazırlamaya yönlendirin. Hazırladıkları eylem planını yerel yönetimleresunmalarını sağlayın.Yaşadığımız Yerde Ulaşım 133

1Ulaşım4Öğrencilerden,5Öğrencilere2050 yılında ülkemizde ulaşımın nasıl olabileceğini hayal etmelerini isteyin.Hayallerini şiir, öykü, resim, drama vb. yollarla ifade etmelerini sağlayın. Ortaya çıkançalışmalarla bir sergi düzenleyin.DVD’de bulunan “Daha Temiz Ulaşım” çizgi filmini izlettirin. Bu filmin ana fikrininne olduğunu sorun. Ardından toplu taşımanın ulaşımdaki önemini anlatın.Geleceğin çevre dostu otomobilini aramak1Öğrencilere, bir otomobili çevreye en az zarar verecek şekilde kullanmanın yollarını sorun.(Otomobilin yağının düzenli olarak kontrol edilmesi, hava filtresinin düzenli olarakdeğiştirilmesi, egzoz emisyon ölçümünün düzenli olarak yaptırılması vb.)2Öğrencilere, çevreye daha az zarar verecek otomobiller üretmenin yollarını sorun. Onlara“Çevre Dostu Otomobil Nedir?” başlıklı bilgileri aktarın. Öğrencileri, bu konuda İnternet’tearaştırma yapmaya yönlendirin.3Öğrencileredaha az yakıt tüketmesi için bir otomobilin tasarımında nelere dikkat edilmesigerektiğini sorun. Onlara CD’nin “Ulaşım” bölümünde bulunan, “Bir otomobilin tükettiğienerji” başlıklı bilgileri aktarın. Ardından öğrencilere hangi otomobil tiplerinin ne gibinedenlerle verimsiz olduğunu sorun.Öğrencilere daha fazla bilgi aktarmak için CD’nin “Ulaşım” bölümünden yararlanabilirsiniz.Tamamlayıcı Çalışmalar• Öğrencilere, derste öğrendiklerini aileleriyle paylaşmalarını söyleyin.• Öğrencilere çevre dostu bir otomobil tasarımı yaptırın. Tasarımlarını çizim ya da modelhâlinde yapabileceklerini söyleyin. Onları artık malzemeler kullanmaya yönlendirin. Ortayaçıkan ürünlerle bir sergi düzenleyin.• Öğrencilerden yaşadıkları yerde “çevre dostu” araçların bulunup bulunmadığınıaraştırmalarını isteyin. Buldukları bilgileri sınıfta arkadaşlarıyla paylaşmalarını sağlayın.134Yaşadığımız Yerde Ulaşım

Çevre Dostu Otomobil Nedir?Ulaşım1Otomobille gezmeyi kim sevmez? Ancak, otomobilimiz çalışırken egzozundan havaya;karbon dioksit, karbon monoksit, azot monoksit ve kükürt monoksit gibi gazlar salınır.Bu gazlar, yalnızca insan sağlığını değil, çevre sağlığını da etkiler.Bir otomobilin egzozundan çıkan dumanı hiç dikkatle incelediniz mi? Bu gazın çevreyezarar vermemesi mümkün mü? Egzoz gazlarının çevre sorunlarına neden olduğunu artıkherkes biliyor. Bu sorunları gidermek amacıyla çevreye en az ölçüde zarar veren, “çevredostu” otomobiller üretilmeye çalışılıyor. Bu otomobiller “eko-otomobil”, “temiz otomobil”ya da “yeşil otomobil” olarak da adlandırılıyor. Peki, bu otomobillerin özellikleri nelerdir?Çevre dostu otomobillerin en önemli özelliklerinden biri, çok küçük olmaları. Büyükotomobillere, verimli çalışması için büyük hacimli motorlar takılır. Ancak büyük hacimlimotorlar çok yakıt tüketir. Küçük hacimli motorlara sahip otomobiller hem yakıtıtasarruflu kullanır hem de kolay park edilir.Çevre dostu otomobillerin bir diğer önemli özelliği de az miktarda yakıtlaçalışabilmeleridir. Uzmanlar, en az miktarda yakıt kullanacak otomobil modelleriüretmenin yollarını arıyorlar. Birçok otomobil, benzin ya da motorinle çalışıyor. Bu yakıtlar,petrolden elde ediliyor. Petrol bir fosil yakıt türü. Fosil yakıtlar, milyonlarca yılda oluşuyorve bunların yeryüzündeki miktarı çok sınırlı. Hem bu nedenle hem de benzin ve motorinkullanımının çevreye verdiği zararlar yüzünden yeni yakıt türleri aranıyor.Etanol ve hidrojen üzerinde çalışılan yeni yakıt türlerinden ikisidir. Etanolün yakılmasısonucunda su buharı ve karbon dioksit açığa çıkar. Hidrojendeyse yalnızca su buharıçıkar. Ancak bunların geniş çaplı kullanımı için yakıtların depolanması ve dağıtımıyla ilgilialtyapının tümüyle değişmesi gerekir.Yakıt tasarrufu sağlamada melez otomobiller de umut vadediyor. Günümüzde kullanılanotomobillerin motorlarına elektrik motoru eklenerek üretilen melez otomobillerde,egzozdan daha az miktarda zararlı gaz çıkıyor ve yakıt tüketimi neredeyse yarı yarıyadaha az oluyor. Öyle ki, normal boyutlardaki bu yeni otomobillerin 100 kilometredeharcadıkları yakıt, 3 litreden biraz fazladır. Melez otomobillerin en iyi özelliklerinden biride yeni bir altyapı gerektirmemesidir. Günümüzde bazı ülkelerdeki belediyeler meleztaşıtlar kullanmaya başladı. Örneğin, İsveç’in Gottenburg Belediyesi.Otomobillerde yakıt olarak güneş enerjisi kullanılabilir mi? Güneş enerjisiyle çalışanotomobiller de var! Bu otomobiller, Güneş’ten gelen enerjiyi elektrik enerjisine çevirir.Bu araçların üzerine güneş toplayıcıları yerleştirilir. Daha çok toplayıcı yerleştirebilmekamacıyla araçların gövdeleri uzun ve geniş olarak tasarlanır.Yaşadığımız Yerde Ulaşım 135

UlaşımÖğrenci bilgi sayfasıÇalışma Grupları İçin YönergelerTrafik Dedektifleriİşlek bir kavşağı 15 dakika boyunca gözlemleyinve aşağıdaki soruları yanıtlayın.• En çok hangi araç çeşidinden gördünüz? Buaraç kaç yolcu taşıyabiliyor?• Bir toplu taşıma aracı tahminî olarak ortalamakaç yolcu taşıyabiliyor?• Toplu taşıma araçlarının yararları nelerdir?Hurda Araç DedektifleriBir hurda araç parkını gözlemleyerek aşağıdakisoruları yanıtlayın:• Hurda araç parkında kaç araç var?• Bu araçlar ne durumda? Nasıl görünüyorlar?• Hurda araçlar parka kim tarafından getiriliyor?• Hurda araçlara ne tip işlemler yapılıyor?Otopark DedektifleriEvinizin çevresinde araçların park ettiği yerlerigözlemleyerek aşağıdaki soruları yanıtlayın:• Araçlar genellikle nerelere park ediliyor?• Park yerleri yaya trafiğini engelliyor mu, oyunalanlarına taşıyor mu?• Araçlar, park kurallarına uygun biçimde parkediliyor mu?Çevre Dedektifleriİşlek bir kavşak, bir otobüs terminali ya da ototamirhanesini gözlemleyerek aşağıdaki sorularıyanıtlayın:• Burada hava kirliliği var mı? Kirliliğin kaynağıneler?• Burası gürültülü mü? Gürültünün kaynağı neler?• Yayalara, bisiklet ve motorlu araç sürücülerineyönelik tehlikeler neler?136

Bisikletli YaşamUlaşım2Ana TemaÖnerilen SüreKazanımlarÖğrenciyeKazandırılacakBecerilerYöntem ve TekniklerBisiklet, hem ekonomik hem de çevre dostu bir ulaşımaracıdır.2 ders saati• Kısa mesafeli yolculuklarda bisiklet kullanmanınönemini açıklar.• Bisiklet kullanımının yaygınlaşmasına yönelikönerilerde bulunur.Eleştirel düşünme, yansıtıcı düşünme, yaratıcı düşünmeAnlatım, beyin fırtınası, tartışmaAraç ve GereçlerGirişModern yaşamda ulaşım daha çok motorlu taşıtlarla gerçekleştirilmektedir. Bu da birçok çevresorununu beraberinde getirmektedir. Oysa kısa mesafeli yolculuklar için toplu taşıma araçlarınıkullanmayı, yürümeyi ya da bisiklete binmeyi tercih edebiliriz. Böylece motorlu taşıtlarınkullanılmasından kaynaklanan çevresorunlarının azalmasına katkıdabulunmuş oluruz.Bugün dünyanın birçok ülkesinde bisikletkullanımı çok yaygındır. Öyle ki dünyadakibisiklet sayısı otomobil sayısının ikikatından fazladır. Asya ülkelerinde, tümdünyada otomobillerle taşınandan dahafazla sayıda insanın ulaşımı bisikletlesağlanmaktadır. Son 30 yılda birçokAvrupa kentinde bisiklet kullanımı büyükoranda artmıştır. Günümüzde,Hollanda’da nüfusun % 33’ü ulaşım aracıolarak bisikleti tercih ediyor. Odense veKopenhag (Danimarka), Basel (İsviçre) veHanover (Almanya) gibi kentlerdeki bisikletli sayısı, bu kentlerin toplam nüfusunun yaklaşık% 20-25’ini oluşturuyor.Kent trafiğinde otomobiller ve bisikletler ortalama olarak aynı hızda yol alır. Özel bisikletyollarında giden bisikletler otomobillerden daha hızlı yol alabilirler. Ülkemizde büyük kentlerdebisiklet kullanma alışkanlığı yoktur. Bunun nedenlerinden biri, bu kentlerde bisikletlilere ait özelyolların bulunmamasıdır. Ancak küçük yerleşim yerlerinde bisikletin ulaşım aracı olarakkullanımına daha sık rastlanır.EtkinliklerBisiklet hakkında neler biliyoruz?1Öğrencilere bisiklete binip binmediklerini sorun. Ardından aşağıdaki soruları yöneltin:• Bisiklete ne zaman ve hangi sıklıkta binersiniz?• Bisiklet kullanırken enerjiye gereksiniminiz var mı? Bu enerji nereden gelir?Bisikletli Yaşam 137

2Ulaşım2Öğrencilere,ulaşım araçlarının hepsinde bir enerjiçeşidine gereksinim duyulduğunu açıklayın.Daha sonra onlara aşağıdaki soruları sorun:• Otomobiller hangi tür yakıtlarla çalışır?(benzin, mazot)• Tramvayların enerji kaynağı nedir? (elektrik)• Trenlerin enerji kaynağı nedir? (kömür, mazot,elektrik)• Uçaklar hangi yakıtla çalışır? (gaz yağı: kerosen)3YaşadığınızYürümek, koşmak ve hareket etmek için gerekenenerjinin besinlerden elde edildiğini açıklayın.bölgeye iki ya da üç kilometre uzaklıktaki bir yeri seçerek öğrencilerden burayanasıl ulaşabileceklerini hayal etmelerini isteyin (yaya olarak, patenle, bisikletle, otobüsle, balonlavb.). Öğrencilerden bu ulaşım şekillerini, harcadıkları tahmini enerji miktarına göresıralamalarını isteyin. Ardından onlara “Giriş” bölümündeki bilgileri aktarın.Bisiklet kullanımının artmasını nasıl destekleriz?1Öğrencilere, bisiklete binmeye nelerin engelolabileceğini sorun. Yanıtları tahtaya yazın ve hepbirlikte bunlar üzerinde konuşun. (Bisiklet yollarınınbulunmaması, coğrafi özellikler, kötü hava koşulları,yoğun trafik, hava kirliliği, bisiklet fiyatları vb.)2Bisiklete binmenin değeri pek bilinmeyen yararlarıvardır. Bunlar neler olabilir?Öğrencilerin düşüncelerini tahtaya yazın.(Çevre kirliliğine neden olmaz, enerji tasarrufusağlar, bisiklete binerek spor yapmış oluruz.)3Bisiklet kullanımını artırmak ve desteklemek amacıyla neler yapılabileceği konusunda bir beyinfırtınası yaptırın. Ortaya çıkan düşünceleri tahtaya yazın ve bunlar üzerinde hep birliktekonuşun. Yaşadığınız yerde bisiklete binmenin güvenli olup olmadığını ve burada bisikletyollarının bulunup bulunmadığını da ele alın.Tamamlayıcı Çalışmalar• Yakın çevredeki uygun yere bisiklet gezisi düzenleyin. Bu gezi sırasında öğrencilerin bisikletebinmeyi daha güvenli ve pratik hâle getirmek için ne tip değişiklikler yapılabileceğinidüşünmelerini sağlayın.138Bisikletli Yaşam

Sanayi1Çevre Dostu SanayiAna TemaÖnerilen SüreKazanımlarÖğrenciyeKazandırılacakBecerilerYöntem ve TekniklerAraç ve GereçlerSanayi etkinliklerinin çevreye verdiği zararlar azaltılabilir.2 ders saati• Sanayi etkinliklerinin çevreye etkisini belirtir.• Sanayi etkinliklerini çevre dostu hâle getirmede bireyleredüşen görevlerle ilgili önerilerde bulunur.Eleştirel düşünme, sorgulama, çıkarımda bulunmaAnlatım, tartışma, beyin fırtınasıYeşil Kutu CD ve DVD’siGirişİnsanlık tarihinin yönünü değiştiren birçok önemli gelişme vardır. Bunlardan biri de SanayiDevrimi’dir. 1700’lü yıllarda başlayan Sanayi Devrimi’nden sonra makine kullanımı tüm dünyadagiderek yaygınlaştı. Demir ve çelik kullanımı arttı. Buhar, elektrik, petrol gibi yeni enerji kaynaklarıdevreye girdi. Tarımsal üretimi hızlandıran makineler yapıldı. Fabrikalar kurulmaya başlandı.Çeşitli ulaşım ve iletişim araçları geliştirildi.Günlük yaşantımızla ilgili pek çok gereksinimimizi sanayi etkinlikleri sayesinde karşılayabiliyoruz.Ancak bu etkinlikler sırasında oluşan atıklar çevre kirliliğine ve önemli sağlık sorunlarına nedenoluyor. Oysa çevre dostu teknolojiler kullanılarak sanayi etkinliklerinin zararlarını azaltmakmümkündür. Örneğin, yenilenebilir enerji kaynakları kullanılarak kirliliğin ortaya çıkması önlenebilirya da kirliliği azaltacak yeni teknolojiler geliştirilebilir.Çevre Dostu Sanayi 139

1SanayiEtkinliklerSanayi etkinliklerini tanıyalım1Öğrencilerden günlük yaşamlarında en çok kullandıkları eşyaların neler olduğunusöylemelerini isteyin. Bu eşyaların nerede ve nasıl üretildiğini sorun. Yanıtları tahtaya yazınve hep birlikte bunlar üzerinde konuşun.2Öğrencilere pek çok gereksinimimizi sanayi etkinlikleri sayesinde karşıladığımızı söyleyerek“Giriş” bölümündeki bilgileri aktarın.Sanayi etkinlikleri hangi çevre sorunlarına yol açar?1Öğrencilere DVD’deki “Sanayinin Çevreye Etkileri” adlı filmiizlettirin. Ardından aşağıdaki soruları yanıtlamalarını isteyin:• Sanayi etkinlikleri çevreyi nasıl etkiler?(Hava kirliliği, toprak kirliliği, atık üretimi, aşırı su tüketimi,küresel ısınma, ozon tabakasının incelmesi, asit yağmurları,geniş alanların kullanımı vb.)• Sanayi etkinlikleri sağlığımızı nasıl etkiler?Öğrencilerin yanıtları üzerinde konuştuktan sonra filmdekisanayi etkinliklerinin tehlikelerine ilişkin örnekleri ele alın.2Madenciliğin de bir sanayi etkinliği olduğunu söyleyin. Gerekli önlemler alınmadanyapılan madenciliğin ciddi kazalara neden olabileceğini anlatın ve “Bir Maden Kazası”başlıklı bilgileri öğrencilere aktarın. Öğrencilere bu konuya ait başka örnekler bilipbilmediklerini sorun.3Öğrencilere CD’nin “Sanayi” bölümünde bulunan “Sanayi çevreyi nasıl etkiler?” başlıklıbilgileri aktarın.Çevre dostu sanayi için...1Sanayinin çevre dostu olmasının çevre sorunlarının çözümünde etkili olacağını vurgulayın.Sanayiden kaynaklanan çevre sorunlarını çözmenin pek çok yolunun (arıtma tesisleri, bacafiltreleri vb.) olduğunu söyleyin.2Öğrencilere, sanayi etkinliklerinin çevreye olumsuz etkisini en aza indirecek yollarkonusunda bir beyin fırtınası yaptırın. (Daha temiz teknolojiler ve ürünler geliştirme; çevredostu çözümler arama; çevre dostu fabrika ve kuruluşlarla çalışmayı seçme; çevre dostuürünleri satın alma vb.) Yanıtları tahtaya yazın ve bunlar üzerinde konuşun.140Çevre Dostu Sanayi

3Çevredostu sanayi etkinliklerinin sayısının artmasındabireylere de önemli görevler düştüğünü belirtin.Öğrencilerin bu konudaki görüşlerini alın ve onlaraaşağıdaki ipuçlarını aktarın:• Alışveriş yaparken çevre dostu ürünleri satın almak(Fosfat su kirliliğine neden olduğundan, bu maddeyiiçermeyen çamaşır tozu kullanılabilir; kloroflorokarbonlarozon tabakasının incelmesine neden olduğundan bunlarıiçermeyen deodorantlar tercih edilebilir; geri kazanılmışkâğıt kullanılabilir vb.)• Sanayi etkinliklerinin yaşadığınız yere etkilerini dikkatle gözlemlemek ve bunlarınazaltılmasında etkin rol oynamak• Yetkilileri çevre ve insan sağlığına yönelik tehditler konusunda uyarmakSanayi1Öğrencilere daha fazla bilgi aktarmak için CD’nin “Sanayi” bölümünden yararlanabilirsiniz.Tamamlayıcı Çalışmalar• Öğrencilerden yaşadıkları yerdeki fabrikaların listesini yapmalarını ve bu fabrikaların çevreyiolumsuz etkileyip etkilemediğini araştırmalarını isteyin.• Öğrencilere, DVD’deki “Sanayi” adlı çizgi filmi izlettirin. Ardından, hep birlikte filmin ana fikriüzerinde konuşun.Bir Maden KazasıOcak 2000’de, Kuzey Romanya’nın Baia Marebölgesinde bir maden kazası meydana geldi. Bu,dünyanın en büyük maden kazalarından biriydi.Kaza, bir madencilik şirketinin atık biriktirmegölündeki bentte 25 metrelik bir çatlak oluşmasısonucu gerçekleşti.Atık biriktirme gölünde bulunan siyanür, bakırgibi pek çok ağır metal içeren yaklaşık 100.000metreküp su, çevredeki tarım alanlarına yayıldı.Bu kirli su, bölgedeki büyük akarsulara karışarakdört hafta içinde Karadeniz’e ulaştı. Buakarsularda yaşayan birçok canlı büyük zarargördü. Sudaki yüksek siyanür miktarı, yüzbinlerce balığın ölümüne neden oldu. Balıkçıl kuşlar, martılar, kuğular, tilkiler, geyikler,sülünler, güvercinler ve tavşanlar gibi çok sayıda canlı türü yüzlerce kilometreuzunluğunda akarsuların kıyısındaki yaşam alanlarından silindi. Uzmanlar, bu akarsulardayaşamın yeniden canlanmasının beş yıl alacağını belirttiler.İçme suyu kesintisi nedeniyle bölgede yaşayan 2,5 milyondan fazla insan da kazadanetkilendi. Bu kaza, gerekli önlemler alınmadığında sanayi etkinliklerinin ne denli büyüktehlikelere yol açabileceğinin en çarpıcı örneklerinden biridir.Çevre Dostu Sanayi 141

1TarımTahıldan EkmeğeAna TemaÖnerilen SüreKazanımlarÖğrenciyeKazandırılacakBecerilerYöntem ve TekniklerAraç ve GereçlerEkmek ve tahıl ürünleri, insanlar için temel besin kaynağıdır.2 ders saati• Ekmeğin tarihçesini açıklar.• Ekmek çeşitlerini ve ekmek yapımında kullanılan tahıllarıayırt eder.Yansıtıcı düşünme, karşılaştırma, çıkarımda bulunma,yorumlama, gözlem yapmaAnlatım, deneyYeşil Kutu CD'siMozaik için: Buğday başakları, çeşitli tahıl taneleri (buğday,çavdar, yulaf, darı, arpa, mısır, pirinç), bulgur, kepek, samançöpleri vb., yapıştırıcı, karton, su bazlı vernikEko-takılar ve süs eşyaları için: Farklı tahıl ve baklagiltaneleri, un, tuz, sıvı yağ, ince çubuklar (takılara biçimvermek için), broşlar için çengelli iğneler, küpeler içinklipsler, su bazlı vernikEkmek için: 1 kg un, 1 kibrit kutusu büyüklüğünde maya,tuz, 1 tatlı kaşığı toz şeker, 1-2 bardak su, fırın142Tahıldan Ekmeğe

GirişEkmek, dünyanın en sevilen ve çok tüketilen besin maddesidir. Her kıtada, her kültürde çeşitçeşit ekmek yapılır. Ekmeğin tarihi, günümüzden 12.000 yıl öncesine kadar uzanır. İnsanların,yerleşik yaşama geçtikleri zamanlarda tahıl yetiştirmeye ve bunları yiyecek maddesi olarakkullanmaya başladıkları tahmin ediliyor. O zamandan bu yana ekmek ve tahıl çeşitleri yaşamın verefahın simgesi oldu.Araştırmalar, o dönemde yaşamış insanların tahıl tanelerini taşların arasında ezerek bugünkü kepekliunlara benzeyen bir un elde ettiklerini göstermektedir. Un, suyla karıştırılıp yoğurularak hamur eldeediliyordu. Bu hamur, önceden ısıtılmış taşların üzerinde pişiriliyordu. Yufka ekmeğine benzeyen butip mayasız ve sert ekmekler, bugün bile birçok Asya ve Afrika ülkesinde görülmektedir. GüneyAmerika’nın mısır tortillası, Hintlilerin chapatti’si (çapati) gibi. Bu ekmeklerin yapımında çoğunluklaarpa, darı, mısır ve buğday kullanılıyor.Günümüzde ekmek, buğday ya da çavdardan elde edilen una ekmek mayası katılarakhazırlanmaktadır. İçine maya katılan hamur bir süre sonra kabarır. Bundan 4500 yıl önce Eski Mısır’dada ekmekler buna benzer bir yöntemle yapılırdı. Ancak o dönemde, ekmekler daha az olgunlaşmıştahıllardan elde edilen ve günümüzdeki kadar iyiöğütülmemiş undan üretilirdi.Günümüzde, buğday pek çok işlemden geçirildikten sonraun elde edilir. Bu undan yapılan ekmeklerde “glüten” adlıbir maddenin miktarı fazladır. Glüten, bir protein çeşididirve ısının etkisiyle sertleşerek özel bir yapı oluşturur. Bu yapı,ekmeğin esnek, kabarık ve hafif olmasını sağlar. Ancak bazıinsanlar glüteni sindiremezler ya da bu maddeye alerjiktepki gösterebilirler. Bu nedenle bu kişilere kepekli un,esmer un ya da çavdar unu gibi daha az işlenmiş unçeşitlerinden yapılmış ekmekler tüketmeleri önerilir. Üstelikaz işlenmiş un çeşitlerinde daha çok posa bulunur. Posalıbesinler, sindirimi kolaylaştırır ve zararlı maddelerin kısasürede uzaklaştırılmasını sağlar. Bu nedenle daha yararlıdır.Günümüzde tahıllar, çeşitli ülkelerde farklı şekillerde tüketilir. Tahıl taneleri, çiğ ya da pişirilerekyenebilir. Tahıl taneleri, kaynatılarak, kavrularak ya da ateşte közlenerek pişirilebilir; bazılarının lapasıve pilavı da yapılır. Tahıllar kurutulduktan sonra tane ya da un olarak uzun süre depolanabilir.Tanelerden ya da undan yapılan yemekler birçok temel besin maddesi ve selüloz içerir. Tahıl taneleriöğütüldükten sonra ekmek, çörek, makarna ve tatlı gibi farklı ürünlerin yapımında kullanılır. Bunlarındışında tahılların kavrulup öğütülmesiyle çeşitli tahıl kahveleri de yapılır.Tarım1EtkinliklerEkmek nasıl yapılır?1Öğrencilerle ekmeğin besinlerimiz arasındaki yeri hakkında konuşun. Sonra ekmeğintarihinden söz edin ve onlara “Giriş” bölümündeki bilgileri aktarın.2Öğrencilere en çok hangi ekmek çeşidini sevdiklerini, ne tür ekmek yediklerini, ne türekmek yemek istediklerini ve nedenlerini sorun.3Kültürümüzdeki ekmek çeşitlerinden örnekler verin (yufka, bazlama, lavaş, köy ekmeği,Trabzon ekmeği vb.). Yufka ekmeğinin kültürümüzdeki yerini vurgulayın ve öğrencilere“Yufka Ekmeği Ne Kadar Güzel!” bilgi sayfasını dağıtın. Bundan sonra öğrencilere yufkaekmeğinin içindekileri sorun.4Öğrencilere, yanınızda getirdiğiniz fabrika ekmeği paketini gösterin ve bir öğrencidenpaketin üzerindeki bilgileri sınıfa aktarmasını isteyin. Yufka ekmeği ve fabrika ekmeğiarasındaki farkları ele alın.5Öğrencilere, fabrika ekmeğinde katkı maddesi kullanılıp kullanılmadığını sorun.Ekmeklerde bulunan ayçiçeği ya da haşhaş tohumu gibi maddelerin “katkı maddesi”olmadığını belirtin. Katkı maddelerinin, renklendirici maddeler, antioksidan maddeler,şekerler ve vitaminler olduğunu anlatın. Bunların ekmek hamuruna neden katıldıklarıkonusunda beyin fırtınası yaptırın.Tahıldan Ekmeğe 143

1Tarım6Ekmeğin7Öğrencilerlebileşiminde farklı oranlarda protein, B1, B2, B3, B6, B9, B12 vitaminleri, demir,kalsiyum ve çinko bulunduğunu söyleyin. Son olarak da günlük beslenmemizi ekmek,hamur işleri ve makarnasız düşünemeyeceğimizi vurgulayın.birlikte basit tarifli bir ekmek yapın. Bunun için ders planının başındaki “Araç veGereçler” bölümünde belirtilen ekmek malzemelerini hazırlayın. Unu bir kaba koyun veortasını havuz gibi açın. Bir su bardağı ılık suda şeker ve mayayı eritip kabarmasını bekleyin.Unun içine mayayı tuzu ve suyu ilave ederek kulak memesi yumuşaklığında bir hamur eldeedin. Mayalanması için, hamurun üzerine nemli bir bez örterek ılık bir yerde bekletin.Kabarınca örtüyü açıp hamuru biraz dinlendirin. Ardından ekmeği fırına koyup pişirin.Ekmeğin pişmesini beklerken öğrencilere “Soframızdaki Ekmek” bilgi sayfasını dağıtın veburada yazılanlar hakkında konuşun.Tahıllarla sanat1Ders planının başındaki “Araç ve Gereçler” bölümünde belirtilen mozaik malzemelerinihazırlayın. Öğrencilere, farklı tahıl taneleri kullanarak konuyla ilgili bir mozaik yapmalarınısöyleyin.2“Araç ve Gereçler” bölümünde belirtilen, eko-takı ve süs eşyaları yapmada kullanılacakmalzemeleri hazırlayın. Öğrencilerin bunlarla çeşitli takılar yapmalarını sağlayın.Öğrencilerin seramik hamuru hazırlamalarına yardımcı olun. Seramik hamuru elde etmekiçin, iki bardak un ve bir bardak tuzlu su yavaş yavaş karıştırıldıktan sonra kurabiye hamurukıvamına gelinceye kadar yoğurulur. Öğrencilerin, tahıl ürünlerinden esinlenerek (buğdaybaşağı, mısır koçanı, tahıl taneleri gibi) seramik hamurundan kolyeler, rozetler, broşlar,küpeler ve süs eşyaları yapmalarını sağlayın. Bunları farklı tahıl taneleriyle süslemeleriniönerin.3Yapılan çalışmaları okulda sergileyin.Öğrencilere daha fazla bilgi aktarmak için CD’nin “Tarım” bölümünden yararlanabilirsiniz.Tamamlayıcı Çalışmalar• Okulunuzda “ekmek günü” düzenleyin. Bunun için öğrencilerin farklı ekmek tarifleriniaraştırmalarını sağlayın. Bu tariflerden birini seçerek pişirmelerini ve ekmek gününde okulagetirmelerini söyleyin. Ayrıca her öğrencinin, pişirdiği ekmeğin içinde bulunanları gösteren biretiket hazırlamasını isteyin. Ekmek gününde öğrencileri bu etiketleri ekmeklerinin önündesergilemeye yönlendirin.• Yaşadığınız yerdeki tarım kuruluşlarından birine bir gezi düzenleyin. Buradaki yetkililerdentarımın yaşadığınız yerdeki ve ülkemizdeki durumuyla ilgili bilgi alın.• Öğrencilere, DVD’deki “Tarımda” adlı çizgi filmi izlettirin. Ardından, hep birlikte filmin anafikri üzerinde konuşun.144Tahıldan Ekmeğe

TarımYufka Ekmeği Ne Kadar Güzel!İşte, yine bir ekmek pişirme günü! Tümkomşular işbaşında! Çünkü bugünkomşulardan biri için ekmek yapılacak.Köyde kimin ekmek günüyse komşular onayardım eder. Herkes işin bir ucundan tutar.Bir hamur teknesinin içine un, su ve tuzkonulur. Bir kişi bu hamuru iyice yoğurur.Hamur bir süre dinlendirilir. Ardındansacın altı yakılır. Bir başkası, hamuruaçmakla görevlidir. Oklavasıyla hamuruincecik açar ve büyük bir daire elde eder.Oklavasına doladığı hamuru kızgın sacınüstüne bırakır.Üçüncü bir kişi daha bu işte görev alır. O da sacın başında durur ve pişenyufkaları yan tarafa geçirir. Pişen yufkalar üst üste bir yere yığılır, kurutulur vetemiz bezlere sarılır. Bu arada bir yandan gözleme ya da bazlama yapılaraktereyağı ve peynirle yenir.Yufka ekmeği, kuru olduğu için uzun süre dayanır. Yenileceği zaman yufkanınüzerine su serpilip yumuşatılır. Bir başka gün komşular yine bir araya toplanır vehep birlikte bir başka komşuya yufka ekmeği hazırlarlar. Ekmeğin bu şekildehazırlanması, insanlarımızın imece usulüyle iş yapmasına da güzel bir örnektir.Soframızdaki Ekmek• Ülkemizde ekmek çoğunluklabuğday unundan yapılır.Modern değirmenlerde öğütülenbuğdayın kabukları ayrılarakbeyaz un elde edilir.• İçindeki kabuk oranı yüksek olanuna “esmer un” denir. Esmer undaha besleyicidir. Çünkü içindevitamin, mineral, yağ ve liflerbulunur. Ancak bu tip un daha kısasürede bozulur.• Ekmek hamuru mayalanırkeniçinde karbon dioksit gazı oluşur.Bu gazlar hamurun kabarmasına neden olur. Hamur fırına konulduğunda,içindeki karbon dioksit gazı ısının etkisiyle genişler. Bu da hamurunkabararak pişmesini sağlar.• Ekmeğin niteliği ve besin değeri, kullanılan unun çeşidine, içindeki glütenmiktarına ve pişirilme sıcaklığına bağlıdır.• Birçok ülkede ekmek, insanların aldığı günlük besin miktarının yarısını oluşturur.Ülkemizde kişi başına yılda ortalama 200 - 300 kg ekmek tüketilir. Günlükenerjimizin yaklaşık % 40’ını ekmekten elde ederiz.Öğrenci Bilgi Sayfası145

2TarımLezzetli Süt ÜrünleriAna TemaÖnerilen SüreKazanımlarÖğrenciyeKazandırılacakBecerilerYöntem ve TekniklerAraç ve GereçlerSüt ürünleri, tüm dünyadaki insanlar için temel besinkaynaklarındandır.2 ders saati• Süt ürünlerini tanımlar.• Süt ürünlerinin yararlarını açıklar.• Sütten peynir, yoğurt, kefir gibi ürünlerin nasıl yapıldığınıbelirtir.• Peynir çeşitlerinin adlarını sıralar.Gözlem yapma, çıkarımda bulunma, yorumlama,karşılaştırmaAnlatım, deney4 adet kavanoz (yarım litrelik), pastörize süt, pastörizeolmayan süt, bir çorba kaşığı yoğurt, bir parça kefir mayası(ziraat fakültelerinden elde edilebilir), çok sayıda tülbent,uzun saplı bir tencere, dört tatlı kaşığı sirke, kâğıt havlu,süzgeç, ocak, Yeşil Kutu CD’siGirişİnek, koyun ve keçi gibi çiftlik hayvanları yaklaşık 11.000 yılönce yetiştirilmeye başlanmıştır. O zamanlardan bu yanasüt ve süt ürünleri, insanların günlük besinlerinden biriolmuştur. Bazı toplumlarda (örneğin, Afrika’daki Masailer,Tibetliler) süt en temel besin maddesidir.Ülkemizde süt denildiği zaman akla ilk inek sütü gelir.Ancak farklı hayvanlardan da (koyun, keçi ve manda) süt vesüt ürünleri elde edilir. Avrupa’da daha çok koyun sütü vepeyniri, Akdeniz ülkelerindeyse keçi sütü ve peyniri tüketilir.Laponya’da ren geyiği, Peru’da lama sütü içilir. Tibetlilersebulundukları sert iklime uyum sağlayabilen, “yak” adıverilen sığır benzeri bir hayvanın sütünü tüketirler. Çöldeyaşayan bazı Arap kabileleri deve sütü, Orta Asya Türklerive Moğollarsa kısrak sütünden üretilen “kımız” içerler.Farklı hayvanların sütlerinin bileşiminde farklı miktarlarda su, yağ, karbonhidrat, protein vemineraller bulunur. Sütün tadı ve besin değeri bu maddelerin oranlarına bağlı olarak değişir.EtkinliklerYoğurt, kefir, lor1Öğrencilere sütten hangi ürünlerin elde edildiğini sorun.(Ayran, yoğurt, tereyağı, peynir, kaymak, kefir, vb.)2Öğrencilere “Giriş” bölümündeki bilgileri aktarın ve onlara aşağıdaki deneyi yaptırın.3Yaklaşık yarım litre büyüklüğünde dört kavanoz hazırlayın. Birinci kavanoza, pastörize olmayansüt, ikinci kavanoza pastörize süt, üçüncü kavanoza pastörize süt ve bir çorba kaşığı yoğurt,dördüncü kavanozaysa pastörize süt ve bir parça kefir koyun. Kavanozların her birinin üzerine,içinde ne bulunduğunu gösteren birer etiket yapıştırın.146Lezzetli Süt Ürünleri

4Öğrencilere5Bir6Öğrencilerden,7Ekşimişkefirin daha çok Kafkasya’da tüketilen, sütten mayalanarak elde edilen bir içecekolduğunu anlatın. Peynir ve yoğurttan farklı bir ürün olduğunu belirtin. Kavanozların ağzınıtülbentle örtüp hepsini bir gün boyunca ılık ve karanlık bir yerde tutun.gün sonra kavanozların içindekilerin durumunu birbiriyle karşılaştırın. Pastörize olmayan sütekşiyecek, içine yoğurt eklenen süt yoğurda dönüşecek, içinde kefir mayası olan sütten de kefiroluşacaktır. En az değişim pastörize sütte gözlenecektir. Yiyeceklerin bozulmasına bakteriler yolaçar. Bu deneyde de sütün ekşimesine bakteriler neden olur. Yoğurt ve kefir oluşumunu dabakteriler sağlar. Ancak bu bakteriler yiyeceklerin bozulmasına neden olan bakterilerden farklıdır.ekşimiş süt, yoğurt, kefir ve pastörize sütün kokusunu ve görünümügözlemlemelerini isteyin. Aralarındaki farklılıkları bulmalarını söyleyin. Yoğurdun tarihinin çokeskiye dayandığını, ilk kez Türkler tarafından bulunduğunu anlatın. Yoğurdun yine Türklertarafından dünyaya tanıtıldığını belirtin ve yoğurt sözcüğünün Türkçeden diğer dillere degeçtiğini söyleyin.sütü bir tencerede kaynatın. Öğrencilerin, kaynatma işleminin ekşimiş sütte nasıl birdeğişime yol açtığını gözlemlemelerini sağlayın. Sonuçta çıkan ürüne “lor” adını verdiğimizisöyleyin.Tarım2Peynir çeşitlerini tanıyalım1Öğrencilere hangi peynir çeşitlerini tanıdıklarını sorun. Peynir oluşumunun bir rastlantısonucu keşfedildiğinin tahmin edildiğini söyleyin. Çok eski zamanlarda, ısıtma işlemininsütte birtakım değişikliklere yol açtığının fark edilmesi sonucu daha değişik süt ürünleri eldeedilmeye başlandığını belirtin.2Öğrencilere peynirin bir süt ürünü olduğunu anlatın. Tuzlu suda saklama, küflendirme,eritme, kurutma ve tütsüleme gibi işlemlerle farklı peynir çeşitleri elde edilebildiğini,ülkemizde birçok peynir çeşidi olduğunu söyleyin.3En yaygın peynir çeşitlerinin beyaz peynir ve kaşar peyniri olduğunu anlatın. Bunlarındışında Mihalıççık (kelle) peyniri, keçi peyniri, Erzincan tulum peyniri, İzmir tulum peyniri,Van otlu peyniri, lor, Urfa beyaz peyniri, dil peyniri, Çerkez peyniri, çökelek, örgü peyniri,Manisa çayır peyniri, Ordu torba peyniri, Giresun imansız peyniri, Kars gravyer peyniri,Denizli yörük peyniri gibi çeşitler de bulunduğunu belirtin. Öğrencilere bu peynirlerinhangilerinden tattıklarını sorun.Peynir yapalım1Öğrencilere daha önce peynir yapımını görüp görmediklerini sorun. Onlara herkesin peyniryapabileceğini anlatın. “Peynir Yapmak Çok Kolay!” başlıklı bilgi sayfasını dağıtın. Metniokuduktan sonra aşağıdaki tarife göre peynir yapın ve öğrencilerin sizi izlemesini sağlayın.2Dört bardak pastörize sütü, tencereye koyarak kaynama noktasına gelene dek ısıtın.Kaynama belirtisi görür görmez ateşi kısın. Bu arada sütün taşmamasına dikkat ederek, ikiçorba kaşığı suyla karıştırılmış dört tatlı kaşığı sirkeyi süte boşaltın. Sütün yüzeyinde hemenbeyaz topakların oluştuğunu göreceksiniz.3Sütü, ara sıra karıştırarak kısık ateşte pişirmeyi sürdürün. 10 dakika kadar böyle piştiktensonra sütün tamamen kesildiğini göreceksiniz. Artık ocağı kapatabilirsiniz.4Karışımı ocaktan alarak, içine iki kat tülbent yerleştirdiğiniz bir süzgece dökün. (Süzgecinaltına bir kap koyup ayrılan suyu biriktirebilir, soğuduktan sonra tadına bakabilirsiniz.)Süzgecin içinde biriken topakları soğuk suyun altına tutarak çalkalayın. Daha sonra,süzülmesi için yarım saat kadar bekleyin.5Suyu iyice süzüldükten sonra, topakları temiz bir yüzeye dökün. Tek parça hâline gelenekadar yoğurun; 1-2 cm kalınlığa gelecek biçimde düzleştirin. Son olarak da önce tülbent,daha sonra kâğıt havlu ya da ona benzer bir malzemeyle sarın. Üzerine bir ağırlık koyarakbeş saat bekletin.Lezzetli Süt Ürünleri 147

2TarımSağlıklı süt ve süt ürünleri1Öğrencilerden sınıfa çeşitli süt ve süt ürünlerine ait paket ya da etiketler getirmeleriniisteyin. Bunları incelemelerini sağlayın ve sonra onlara aşağıdaki soruları sorun:• Bu ürünlerde katkı maddesi var mı? Varsa bunlar nelerdir?• Bu katkı maddeleri neden eklenir? (Günümüzde fabrikalarda üretilen süt ve sütürünlerinin içine uzun süre dayanmalarını sağlamak için katkı maddeleri eklenir.)2İnsan yaşamının her döneminde gereksinim duyulan birçok temel maddeyi doğal olarakiçermesi nedeniyle sütün beslenmemizde önemli bir yerinin olduğunu vurgulayın. Bunedenle günde en az bir bardak süt içilmesi, bunun yanında peynir, yoğurt ve tereyağı gibisüt ürünlerinin de tüketilmesi gerektiğini anlatın.3Sütün içerdiği maddelerin aynı zamanda mikroorganizmaların üremesi için de çok uygun birortam oluşturduğunu belirtin ve bu nedenle süt ürünlerinin tüketimi konusunda bilinçlidavranmamız gerektiğini söyleyin. Süt ve süt ürünleri alırken ve tüketirken nelere dikkatedilmesi gerektiğini ele alın:• Süt ve süt ürünleri günlük ve taze olarak satın alınmalı, buzdolabında saklanmalı veüzerinde belirtilen tarihlerde tüketilmelidir.• Köylerde yaşayanlar, kendi hayvanlarından elde ettikleri sütü kesinlikle kaynataraktüketmelidirler. Ancak süt yarım saatten fazla kaynatılırsa besin değeri azalır.• Süt, yoğurt, peynir, kaymak vb. süt ürünlerinin pastörizasyon ya da sterilizasyonişleminden geçirilmiş olması gerekir. (Pastörizasyon ve sterilizasyon zararlımikroorganizmaların ölmesini sağlar.)Öğrencilere daha fazla bilgi aktarmak için CD’nin “Tarım” bölümünden yararlanabilirsiniz.Tamamlayıcı Çalışmalar• Yakındaki bir süt fabrikası ya da bir mandırayı ziyaret edin.148Lezzetli Süt Ürünleri

TarımPeynir Yapmak Çok Kolay!Kaşar peyniri, beyaz peynir,hellim peyniri, tulumpeyniri, çedar... Hangi çeşitolursa olsun, peynirdünyanın her yanında çoksevilen bir yiyecektir. Peynir,sütteki proteinlerle yağların,bakteriler ya da diğermikroorganizmalarca(mikroskobik canlılar)“olgunlaştırılmasıyla” oluşur.Peynirin ilk olarak nasılbulunduğu tam olarakbilinmese de, çeşitlikaynaklarda bu olay şöyleanlatılıyor: Bir gün birçoban, sürülerini otlatmayagiderken bir torbanın içinesüt koyup yanına almış.O gün hava çok sıcakmış.Çobanın sütü içine koyduğubu torba, bir hayvanınmidesinden yapılmaymış. Hava sıcaklığının ve torbada kalan bakteriler veenzimlerin etkisiyle süt kesilerek peynire dönüşmüş. Bu öykünün doğru olupolmadığını bilmiyoruz ancak, peynir yapmak gerçekten de bu kadar kolay.Peynir yapmak için önce sütü ısıtmak gerekiyor. Bu işlem, proteinlerle onlarıçevreleyen suyun birbirinden ayrılmasına neden oluyor. Daha sonra süte, bazıhayvanların midesinde bulunan “rennet” adlı bir enzim ekleniyor. Bu enzim,sütteki proteinlerin birbirine bağlanmasını sağlıyor ve topaklar oluşuyor. Buişlem, sütün asit oranı fazlaysa daha kolay gerçekleşiyor. Bu nedenle peynirüreticileri, sütü peynir yapmadan önce kendi kendine ekşimesi için bekletiyorlarya da ekşimesi için süte bazı özel bakteriler ekliyorlar. Kesilmiş sütün suyusüzülerek atılıyor.Peynir yapımının bir sonraki aşaması, olgunlaştırma. Enzimler, peynirinolgunlaşmasında da önemli rol oynuyorlar. Çeşitli bakterilerin, mantarlarınenzimleri, peynirdeki proteinlerin ve yağların yapısını değiştirerek peynirintadının, renginin ve dokusunun değişmesine neden oluyorlar. Sonuçta ortayanasıl bir peynir çıkacağı, kullanılan mikroorganizmaların türü, ortamın sıcaklığıve peynirin nasıl saklandığı gibi birçok etkene bağlı.Siz de evde süt, biraz sirke ve su kullanarak taze peynir yapabilirsiniz. Sirkeniniçindeki asit, sütün ekşitilmesi ve kesilmesi için kullanılan enzimlerin yerinegeçer. Olgunlaşması için özel bakteriler kullanmayacağınızdan bu peyniribekletmeniz gerekmez. Bu peyniri çabuk tüketmeniz gerekir.Öğrenci Bilgi SayfasıAslı Zülal’in Mayıs 2001’de Bilim Çocuk Dergisi’nde yayımlanan “Peynir Yapmak Çok Kolay!” adlı yazısındankısaltılarak alınmıştır.149

3TarımArı Vız Vız Vız!..Ana TemaÖnerilen SüreKazanımlarÖğrenciyeKazandırılacakBecerilerYöntem ve TekniklerAraç ve GereçlerArıların, insanların, bitkilerin ve birçok başka canlınınyaşamında önemli bir yeri vardır.3 ders saati• Arı türlerini tanımlar.• Arıların doğadaki rollerini açıklar.• Arılardan elde edilen ürünlerin adlarını sıralar.• Arıları tehdit eden ögeleri belirtir.Gözlem yapma, karşılaştırma, çıkarımda bulunma,yorumlama, eleştirel düşünmeAnlatım, gezi-gözlem, tartışmaAçık hava için: Büyüteç, kasetçalar ve kasetSınıf için: Rimsky-Korsakov’un “Arının Uçuşu” adlı müziği,içinde bir parça petek olan boş bir arı kovanı çerçevesi, farklıbal çeşitleri, Yeşil Kutu CD'siGirişBal arıları, çiçek tozu (polen) ve bal özü toplamak için çiçekten çiçeğe dolaşırlar. Bu sırada çiçeklibitkilerin çoğalmasını sağlayan tozlaşmayı da gerçekleştirirler. Tozlaşma, çiçek tozlarının birçiçekten bir başka çiçeğe taşınması ve bunun sonucunda bitkilerin döllenmesidir. Bitkilerinmeyve ve tohum vermesi açısından tozlaşma çok gereklidir.Bal arılarının, bitkileri tozlaştırmasının dışında insanlar için de yararları vardır. Bunların en başındabal üretmeleri gelir. Topladıkları bal özünü işleyerek bal hâline getirirler. Bu bal, yalnızca arılariçin değil, birçok canlı içinbesin kaynağıdır. Arılarınyalnızca balından değil, propolis(arı reçinesi), bal mumu, arıpoleni ve arı sütü gibi diğerürünlerinden de yararlanırız.Bal arılarının da diğer böceklergibi dört yaşam evresi vardır:Yumurta, larva, pupa ve erişkin.Arılar erişkin olana kadar geçensüre 16–24 gündür. Bu süre,arının cinsiyetine göre değişir.Kraliçe arı, yumurtalarını balmumundan yapılmış peteklerinözel gözlerine bırakır. Yumurtalar,4. gün larvaya dönüşürler. Larva,arı sütü, çiçek tozu ve bal özükarışımından oluşan bir besinlebeslenir. Erişkin duruma geldiğinde de kendine bir koza örer. Kozanın bulunduğu göz, bal mumuylakapatılır. Larva, burada pupa evresine girerek gelişimini tamamlar ve dışarı çıkar.Bal arıları, aynı yuvada bir arada yaşarlar. Bir arı ailesinde yaklaşık 30.000–60.000 arı bulunur.Bu topluluğa “koloni” denir. Bal arısı kolonisinde üç farklı arı bulunur: Kraliçe arı, işçi arı ve erkekarı. Koloninin büyük bir kısmını işçi arılar oluşturur. İşçi arılar döllenmiş, erkek arılar dadöllenmemiş yumurtalardan gelişir. Kraliçe arıysa döllenmiş yumurtadan gelişir. Kraliçe arıyadönüşecek yumurtanın bulunduğu göz, işçi arılarca genişletilir. Bu yumurtadan çıkan larva,erişkin olana kadar ve sonraki tüm yaşamı boyunca arı sütüyle beslenir. Her kolonide yalnızca birkraliçe arı bulunur. Kraliçe arı, yaklaşık 4–5 yıl yaşar.150Arı Vız Vız Vız!..

EtkinliklerArılar hakkında ne biliyoruz?1Öğrencilerin arılarla ilgili bilgilerini, gözlemlerini ve deneyimlerini arkadaşlarıylapaylaşmalarını sağlayın. Bu amaçla onlara aşağıdaki soruları sorun:• Hiç arı gördünüz mü?• Arıların hangi özelliklerini biliyorsunuz?• Arılar hangi canlı grubuna girer? (Böcekler)• Arılar nerede yaşar? (Kovan)• Arılar neyle beslenir?(Çiçek tozu ve bal özü; kraliçe arılar bunlara ek olarak arı sütüyle de beslenirler.)2Bilgi, gözlem ve deneyimler paylaşıldıktan sonra öğrencilere “Giriş”teki bilgileri aktarın.3Öğrencilere kendilerini hiç arı sokup sokmadığını sorun. Arı sokması durumunda neleryapılabileceğini kısaca özetleyin: Bu durumda, arının iğnesinin hemen çıkarılmasıgerektiğini belirtin. Ancak bunun gelişigüzel yapılmaması gerektiğini vurgulayın. Sokulanyeri temiz, kart benzeri bir cisimle sıyırarak iğnenin çıkarılabileceğini söyleyin. Ardındanağrıyı önlemek üzere arının soktuğu yere buz ya da soğuk suyla yıkanmış temiz bir bezkoyulabileceğini anlatın. Daha ciddi bir durum oluşursa en yakın sağlık kuruluşunabaşvurmak gerektiğini de vurgulayın.Tarım3Arıları gözlemleyelim1Güneşli bir günde çiçeklerin, ağaçların bulunduğudoğal bir alana gezi düzenleyin. Geziden önce arısokmasına karşı alerjisi olan öğrenci olup olmadığınıöğrenin. Öğrencilerin arıların seslerini kaydetmek içinses kayıt cihazı, gözlemlerini yazmak için de bir deftergetirmelerini sağlayın.2Öğrencilere amacınızın arıları gözlemlemek olduğunuaçıklayın. Onları 2-3 kişilik gruplara ayırın.Bu grupların gözlem yapacakları yerleri seçin.Öğrencilere arı sokmasına karşı özel giysi giydirin.Arıları korkutmamaları ve onlara dokunmamalarıgerektiği konusunda uyarın. Arı sokması durumunda neler yapacaklarını son bir kez dahahatırlatın. Gözlem yaparken büyüteç kullanabileceklerini anlatın. Arıların seslerinikaydetmelerini isteyin. Gözlemlerini resimleyebileceklerini belirtin. Gözlem yaparkenaşağıdaki soruların yanıtlarını bulup defterlerine not etmelerini sağlayın.• Tüm arılar birbirlerine benziyor mu?• Arılar, çiçek tozlarını ve bal özünü nasıl topluyor?• Çiçeklerden bal özü toplayan arıların özellikleri neler?• Arılar hangi bitkileri ziyaret ediyor?• Arılar bütün çiçekleri ziyaret ediyorlar mı, yoksa güzel kokulu ve parlak renkli olanları mıtercih ediyorlar?• Arka ayaklarındaki çiçek tozu sepetleri boş mu, yoksa bunların üzerine yapışmış çiçektozları var mı?3Sınıfa döndüğünüzde öğrencilerin gözlemlerini birbirleriyle paylaşmalarını sağlayın.4Öğrencilere arıların nasıl bal yaptığını sorun. Ardından “Arım, Balım, Peteğim” başlıklı bilgisayfasını dağıtın. Burada yazan bilgiler ışığında bal yapımı konusunu ele alın.5Gezi sırasında öğrencilerin kaydettikleri arı seslerini ve ardından da Yeşil Kutu CD’sindenRimsky-Korsakov’un “Arının Uçuşu” müziğini dinletin. Öğrencilerden iki ses kaydınıkarşılaştırmalarını ve izlenimlerini paylaşmalarını isteyin.Arı Vız Vız Vız!.. 151

3Tarım6“ArıTürleri” bilgi sayfasını dağıtın. Öğrencilere bilgisayfasında tanıtılan arıları gezi sırasında görüpgörmediklerini sorun.Kovanın içinde neler oluyor?1Öğrencilere “Bal Arıları İşbaşında!” bilgi sayfasınıdağıtın. Öğrencilerle birlikte bir bal peteğiniinceleyin ve onlara aşağıdaki soruları sorun:• İncelediğiniz bal peteğinde kaç göz var?• Bunların şekli nasıl?• Bunların şekli neden altıgen? Neden kare ya dadaire değil? (Altıgen, en az malzemeyle en yüksekdayanıklılıkta yapının elde edildiği bir şekildir. Arılar altıgen şekilli petekler yaparak, en azmiktarda bal mumuyla en dayanıklı yapıyı elde ederler. Üstelik peteklerin altıgen şeklindeolması en yüksek miktarda bal depolanmasını da sağlar.)2Öğrencilere3Sınıfa“Arıcılık Ürünleri” başlıklı bilgi sayfasını dağıtın. Bu ürünleri tanıyıptanımadıklarını sorun. Bu ürünlerden elde etme olanağı olursa, incelemek üzeresınıfa getirtin.farklı bal çeşitlerinden getirin ve bunların etiketlerini inceleyin. Etiketlerin üzerindekibilgileri okuyun. Ayrıca, balları tadarak ve koklayarak karşılaştırın. Öğrencilere bir balınsahte olup olmadığını nasıl anlayabileceklerini sorun. Yanıtları aldıktan sonra, bununancak laboratuvarda uzmanlar tarafından yapılan kimyasal analizler sonucundaanlaşılabileceğini anlatın.Arıların başı dertte!Öğrencilere “Çocuklara Bir Doğa Dostundan Mektup Var” bilgi sayfasını dağıtın.Aşağıdaki soruları burada yazan bilgilere göre yanıtlamalarını isteyin:• Arıları neler tehdit ediyor?• Arıların yok olması nelere yol açar?• Arıların yok olmasını önlemek için neler yapılabilir?Öğrencilere daha fazla bilgi aktarmak için CD’nin “Tarım” bölümünden yararlanabilirsiniz.Tamamlayıcı Çalışmalar• Öğrencilerin arıcılıkla uğraşan bir üreticiyi ya da bir arılığı ziyaret etmelerini sağlayın.Burada öğrendiklerini ve gözlemlerini içeren bir poster hazırlamalarını isteyin.Bu posterleri okulda sergileyin.152Arı Vız Vız Vız!..

Tarım“Arım, Balım, Peteğim”Kahvaltı sofralarımızdan eksik olmayan balın yapıldığı yer, dünyanın en eskifabrikalarından biri, arı kovanı. Arılar, yaklaşık 450 gram bal üretmek için88.000 kilometrelik bir yolculuk yapar. Bu sırada da iki milyondan fazla çiçekziyaret ederek bal özü toplarlar. Hiç hanımeli çiçeğini koparıp dibindeki sıvıyıemdiniz mi? İşte, bu sıvıya bal özü denir. Bal özü, % 80 oranında su veşekerden oluşur.Arılar, içecek kamışına benzeyen uzun dilleriyle çiçeklerden bal özünü alırlar.Pek çok çiçeği ziyaret ederek topladıkları tüm bal özlerini “bal midesi” denilenkeselerinde biriktirirler. Arıların iki midesi vardır: Biri, bizim midemiz gibisindirme işlemine yarar, diğeri bal özü depolamaya. Bir arının bal özü midesinidoldurabilmesi için, 100-1500 çiçeği ziyaret etmesi gerekir.Bal özü toplayan arılar kovanlarına geri dönerler. Kovanda, onları bekleyendiğer işçi arılar, bal özünü arıların midelerinden çekerler. Bundan sonra yaklaşıkyarım saat boyunca bal özünü çiğnerler. Bu sürede, işçi arılar saldıklarıenzimlerle bal özü içindeki şekeri, daha basit şekere dönüştürür ve bunupeteklere püskürtürler. Burada, bal özünün biraz beklemesi gerekir. Böylece,içindeki su buharlaşır ve daha koyu bir şurup kıvamına gelir. Arılar kanatlarınıhızla çırparak bu süreci hızlandırırlar. Bal yeterince yapışkan hâle geldiğindeysepeteklerin üzerini bal mumuyla ince bir zar halinde kapatırlar.Banu Binbaşaran Tüysüzoğlu’nun Bilim Çocuk Dergisi’nin Şubat 2004 sayısında yayımlanan “Arım, Balım, Peteğim”yazısından kısaltılarak alınmıştır.Öğrenci Bilgi Sayfası153

TarımÖğrenci Bilgi SayfasıArı TürleriDünyada birbirinden çok farklı özellikleri olan 25.000’den fazla arı türü bulunur.Ülkemizde yaygın olarak rastladığımız türler bal arısı, eşek arısı ve sarıca arıdır.Bu arı türlerini aşağıdaki tabloda verilen özelliklerinden ayırt edebilirsiniz.Bal arısı Eşek arısı Sarıca arıGövdesi, şerit hâlinde Gövdesi, şerit hâlinde Gövdesi, şerit hâlindesarı-kahverengi ve sarı ve siyah renkli sarı-kahverengi vesiyah renkli kısa uzun tüylerle kaplıdır. siyah renklidir.tüylerle kaplıdır.Tüyleri çok azdır yada hiç yoktur.Yaklaşık 1cm 2,5 cm ya da daha Yaklaşık 2-2,5 cmuzunluğundadır. uzundur. uzunluğundadır.Çiçek tozu ve bal Çiçek tozu ve bal Diğer böcekler veözüyle beslenir. özüyle beslenir. örümceklerle beslenir.Mum üretir ve Topraktaki oyuklara Topraktaki oyuklara,mumdan yuva yapar. ve yapılardaki ağaç kabuklarınınYıllarca aynı boşluklara yuva yapar. arasına, yapılardakiyuvayı kullanır. Yuvasını bir boşluklara yuva yapar.yıl kullanır.Yuvasını bir yıl kullanır.Çiçeklerin tozlaşmasına Çiçeklerin tozlaşmasına Tarıma zararlıyardım eder. yardım eder. Bal yapar. böcekleri yok eder.Bir kez sokarsa ölür, Bir kez sokarsa ölmez, Bir kez sokarsa ölmez,ağız yapısı ağız yapısı ağız yapısı,ısırmaya uygundur. emmeye uygundur. ısırmaya uygundur.154

TarımBal Arıları İşbaşında!Kovanda, her bir arının belirli görevleri vardır. Erkek arının tek görevi, kolonininsürekliliğini sağlamak için çiftleşmektir. En iyi gözlere ve en güçlü kanatlarasahip olanlar, kraliçe arıyla çiftleşebilir. Erkek arılar, çiftleşme sonrasında ölür.Kraliçe arının görevi yumurtlamaktır. Bir kraliçe arı günde yaklaşık 3000yumurta yumurtlar. Kraliçe arılar, salgıladıkları “feromon” denen uçucu kokusayesinde, kovandaki arıları kontrol altında tutarlar.Kraliçe arı, işçi arılar tarafından beslenir ve onlar tarafından bakımı yapılır.Kovanından, yalnızca iki kez ayrılır. Birincisi, yuvanın yerini öğrenmek, ikinciside çiftleşmek içindir. Çiftleşme sırasında topladığı spermleri bedenindeki özelbir kese içinde saklayabilir ve 2-4 yıl boyunca yumurtlamayı sürdürebilir.Kovandaki tüm işler, işçi arılartarafından yapılır. Bir arınınkozasından çıktıktan sonra ilk işi,kendi petek gözünü temizlemektir.Sonra diğer gözleri temizlemeyebaşlar. Bunun için propolis(arı reçinesi) kullanır. Propolis,mikroorganizmaların üremesiniönleyen bir maddedir. İşçi arılarınbir başka görevi olgun larvalarıbeslemektir. Bu arada, arı sütü salgıbezleri gelişir. Böylece, yeni oluşmuşlarvaları da beslemeye başlar.Sonra, bal mumu salgılama bezlerigelişir. Böylece, petek örmeyebaşlarlar. Son olarak da, balolgunlaştırma işlemine katılırlar.Dışarıda yapılması gereken kovanıhavalandırma ve kovanı koruma işlerine de girişirler. Eğer hava sıcaksa,yuvanın dışında kanat çırparak kovanı havalandırırlar. Bir bal arısı saniyede183 kez kanat çırpar. İşçi arıların bundan sonraki görevi, kovanın dışındanöbet tutmaktır.Arılar, kovan arkadaşlarını kokularından tanırlar. Tanımadıkları arılara ve ötekiböceklere saldırırlar. Bir işçi arı, kolonisini koruma amacıyla iğnesini kullanırsa,iğnesinin yanındaki bir bezden “tehlike” feromonu salgılanır. Bu feromonsayesinde, öteki arkadaşlarını tehlikelere karşı uyarır. Bal arısı, bir insanı ya dabaşka bir hayvanı sokarsa ölür. İşçi arıların son görevleri de, yiyecek bulmaktır.Bahçe ve tarlalarda gezerek çiçeklerden bal özü ve çiçek tozu toplarlar.Bunlara “tarlacı arı” denir. Tarlacı arılar, günde yaklaşık 10 kez yiyecek toplamagezisi yaparlar. Bu gezilerin her biri yaklaşık bir saat sürer. İlk gezi için güneşdoğarken kovandan ayrılırlar. Son geziden de gün batarken dönerler.Banu Binbaşaran Tüysüzoğlu’nun Bilim Çocuk Dergisi’nin Haziran 2005 sayısında yayımlanan “Vız Vız Güzel ArıÇok Severim Yaptığın Balı” yazısından kısaltılarak alınmıştır.Öğrenci Bilgi Sayfası155

TarımÖğrenci Bilgi SayfasıArıcılık ÜrünleriBal mumu, işçi arıların karınlarında bulunan mum bezlerinden salgılananbir maddedir. Arılar, bal peteklerini bal mumundan yaparlar. Bal mumu,yüzlerce yıldır mum yapımında kullanılmıştır. Ancak günümüzde balmumu, tekstil, plastik, lastik, boya, cila gibi sanayi ürünlerinin üretimindede kullanılır.Bal, bir ya da birden fazla çiçek türünden alınan çiçek tozlarının ve balözünün arılar tarafından işlenmesiyle üretilir. Çam balı, kestane balı,narenciye balı gibi ballar, arıların tek bir çiçek türünü ziyaret etmelerisonucunda elde edilir. Balın tadı ve kokusu, arıların çiçek tozu ve bal özütopladıkları bitkiye göre değişir.Propolis (arı reçinesi), genellikle sarı-yeşil ya da kahverengi olan sakızbenzeri bir maddedir. Arılar, propolisi kovanın içindeki açıklıkları kapatmakiçin kullanırlar. Ayrıca kovanın içinde ölmüş larvaları bu maddeylekaplarlar. Böylece bir tür mumyalama yaparlar ve kovanın içindemikroorganizmaların üremesini engellerler. Propolis, doğal birantibiyotiktir. Bu nedenle bazı bakteri ve mantarların gelişimini durdurur.Arı poleni, arıların bedenlerine ve bacaklarına yapışan çiçek tozuparçacıklarından oluşur. Arılar, çiçek tozlarına bala ve bal özüne sürterekküçük top şeklinde bir karışım yaparlar ve arka bacaklarındaki çiçek tozutorbalarına atarlar. Bu karışım, protein ve vitamin açısından çok zengindir.Arı sütü, 5-15 günlük yeni oluşmuş larvaları besleyen arıların başbölümündeki özel bezlerden salgılanan bir sıvıdır. Besin değeri yüksektir.Bakıcı arılar, bu sıvıyla işçi arıların larvalarını, erkek arıları ve kraliçe arınınlarvasını belirli süreler boyunca beslerler. Kraliçe arının beslenmesiyumurtlama döneminde de devam eder.156

TarımÇocuklara Bir DoğaDostundan Mektup VarBilin bakalım ben kimim? Bazı bitkilerin ve meyve ağaçlarının tozlaşmasını sağlayanbir böceğim. Bu nedenle insanlar beni çok sever. Adım “Bombus”. Ben bir arıyım.Bana “eşek arısı” da derler. Çok iri ve tüylü bir arıyım. Ama sakın ola boyumabosuma bakıp benden ürkmeyin. Durduk yerde hiçbir canlıya zarar vermem.Çiçekten çiçeğe, ağaçtan ağaca uçma arzusu içimde var. Ben çiçekleri, sebzeleriağaçları, kısaca bitkileri yaşatmak için varım. Ben bir doğa dostuyum. Evet, belkibal arıları gibi bal üretemiyorum ama bitkilerin çoğalmalarını sağlamada üstümeyok. Baş düşmanımsa çevreye bilinçsizce böcek ilacı sıkanlar. Tarla farelerindende hoşlanmam. Çünkü onlar peteklerimize, yuvalarımıza çok zarar verir.Çoğu özelliğim sizi şaşırtabilir. Uzun dilim sayesinde bal özünü kolayca emerim. Birçift, çok duyarlı antenim var. Antenlerim sayesinde koku alırım. Sizin burnunuzgibi. Sizin kokusuz diye bildiğiniz bazı çiçeklerin kokularını bile ayırt edebilirim. Buolağanüstü koku duyarlılığımı, üç çift bacağımdan birine borçluyum.Bacaklarımın birinci çiftinde, özel temizlik gereçleri taşıyorum. Bu donanımlıbacaklarım sayesinde, antenime bulaşan ve koku almamı engelleyen çiçektozlarını temizlerim. Elbette bacaklarım birincil olarak tutunmamı ve yürümemisağlıyor. Ama bacaklarımdaki sözünü ettiğim bu ek donanımlar sayesindebaşka gereksinimlerimi de karşılıyorum. Örneğin, üçüncü çift bacağımda çiçektozu taşımam için sepetçikler, çiçek tozlarını bu sepetçiklere doldurmamı vesıkıştırmamı sağlayan fırçalarım var. İşte, bu donanımlarım sayesinde bendoğanın en etkin tozlaştırıcısıyım.Bütün bunları size neden anlattığıma gelince... Orman yangınları, erozyon, sel,bilinçsizce yapılan hayvan otlatmaları, çevre kirliliği, düzensiz kentleşme bütüncanlılar gibi benim ve arkadaşlarımın yaşamını olumsuz etkiliyor. Bir gün gelecek,benim türüm de tükenecek diye korkuyorum. Ama bu korkum yersiz, biliyorum.Çünkü güvendiğim ve çok önem verdiğim bir insan grubu var: Çocuklar.Biliyorum ki şimdinin çocukları olağanüstü bir bilgi birikimiyle, bilinçle yetişiyor.Eminim tüm dünya çocukları bir olup bu anlamsız yok edişlere son verecekler.Öğrenci Bilgi SayfasıGülgûn Akbaba’nın Bilim Çocuk Dergisi’nin Mart 2003 sayısında yayımlanan “Çocuklara bir Doğa Dostundan,Bombus’tan Mektup Var!” yazısından kısaltılarak alınmıştır.157

4TarımOrganik TarımAna TemaÖnerilen SüreKazanımlarÖğrenciyeKazandırılacakBecerilerYöntem ve TekniklerAraç ve GereçlerTarım insan yaşamı için vazgeçilmezdir. Ancak, çevreye zararvermeyecek şekilde yapılmalıdır.2 ders saati• Organik tarımın çevre ve insan sağlığı için önemini belirtir.• Organik tarımın özelliklerini açıklar.• Organik tarımla üretilen ürünleri araştırır.Eleştirel düşünme, çıkarımda bulunma, yorumlama,veri toplamaAnlatım, tartışma, canlandırmaKâğıt, boya kalemleri, Yeşil Kutu CD ve DVD’siGirişTarım uygulamalarının temel amaçlarından biri, daha çok miktarda ve daha iyi ürün elde etmektir.Bu, bitkilerin sağlıklı gelişimini sağlayacak tüm önlemleri almayı, hastalıkları önlemeyi vezararlılarla savaşmayı gerektirir. Günümüzde tüm bunları başarabilmek amacıyla yapay gübrelerve tarım ilaçları kullanılmaktadır. Kullanılan bu kimyasal maddelerin bir kısmı, hem canlılarınsağlığını olumsuz yönde etkilemekte hem de çevre kirliliğine yol açmaktadır.Tarımda kullanılan kimyasalmaddelerin yol açtığı sorunlarıazaltmak üzere son yıllarda “organiktarım” uygulamaları yaygınlaşmayabaşladı. “Biyolojik tarım” ya da“ekolojik tarım” olarak daadlandırılan organik tarım, doğalsüreçleri etkilemeyen, doğanın kendikendisini yenilemesine izin verenuygulamalardan oluşur. Organiktarımda, hastalık ve zararlılarlabiyolojik olarak savaşılır, verimiartırmak amacıyla doğal gübrelerkullanılır. Ayrıca üretimden tüketimekadar her aşamada ürünler kontroledilir ve ürünlerin nitelikli olmasınada özen gösterilir.Organik tarım, gerçekte geleneksel tarımın, günümüzün teknolojik olanaklarından dayararlanılarak uygulanmasıdır. Böylece hem sağlıklı besinler yetiştirilir hem de toprak, su ve havakirletilmeden bitki, hayvan ve insan sağlığı korunmuş olur.EtkinliklerTarım etkinlikleri çevreye zarar vermemeli!1Öğrencilere yakın çevrelerinde hangi tarım ürünlerinin yetiştirildiğini sorun. Bu ürünlerinüretiminde tarım ilaçlarının kullanılıp kullanılmadığı konusunda konuşun.2Öğrencilere çiftçilerin tarım ilaçlarını neden kullandıklarını ve bunların zararlı olup olmadığınısorun. Yanıtlar üzerinde konuştuktan sonra Onlara “Giriş” bölümündeki bilgileri aktarın.158Organik Tarım

3Organik4Öğrencileri5Gruplara6Öğrencileri7Öğrencilereürünlerin kurallara uygun üretilmiş öteki tarım ürünlerinden daha sağlıklı olupolmadığı konusunu ele alın. Öğrencilere “Organik Tarım” başlıklı bilgileri aktarın veaşağıdaki soruları sorun:• Tarım ilaçlarını ve gübreleri kurallara uygun kullanmak organik tarım sayılır mı? Neden?• Organik ürünler, kuralına uygun ilaçlama ve gübreleme yapılarak yetiştirilen tarımürünlerinden daha mı sağlıklıdır? Neden?• Dünyada hangi ürünler organik tarım yöntemiyle üretilir?• Organik tarım uygulamalarının yapılacağı yerlerin özellikleri neler olmalıdır?• Ülkemizde organik tarım yöntemiyle ilk olarak hangi ürünler üretilmeye başlanmıştır?gruplara ayırın. Onlarahem organik hem de organikolmayan tarım ürünlerinin satıldığıbir pazar yerini canlandıracaklarınısöyleyin. Bu canlandırmada şurollerin olduğunu belirtin:• Bir pazarcı (Organik olduğunusöylediği ürünler satıyor. Sattığıürünlerin yetiştirilme şeklini veözelliklerini bilmiyor. Ürünlerininorganik olduğunu belirtensertifikası yok.)• Bir pazarcı (Organik ürünlersatıyor. Sattığı ürünler sertifikalı.Bu pazarcı üretimin aşamalarıkonusunda bilgili.)• Pazara alışverişe gelen bir kadın (Organik tarım ürünlerinin diğer yöntemlerle yetiştirilenürünlerden farkını bilmiyor. Yalnızca güzel göründükleri için, aldığı ürünlerin sağlıklıolduğunu düşünüyor.)• Pazara alışverişe gelen bir öğrenci ve annesi(Öğrenci, okulda organik tarım ürünlerinin özelliklerini öğrenmiş.)• Bir ziraat mühendisi(Organik ürünler üretmek amacıyla kuracağı şirketi için pazarda araştırma yapıyor.)hazırlanmaları için 15 dakika süre verin. Sürenin sonunda her grubun hazırladığıcanlandırmayı sınıfa sergilemesini sağlayın. Ardından organik tarımla üretilmiş ürünlerinsağlığımız için önemi üzerinde konuşun.gruplara ayırın. Her gruba kâğıt ve boya kalemleri dağıtın. Öğrendikleri bilgilerışığında, organik tarım konusunda toplumu bilgilendirecek bir broşür hazırlayacaklarınısöyleyin. Hazırlanan broşürleri sınıfta sergileyin. Bu broşürleri çoğaltarak ailelerine, çiftçilere,pazarcılara dağıtmalarını sağlayın.DVD’deki “Tarım” adlı filmi izlettirin ve hep birlikte bu filmin ana fikriüzerinde konuşun.Öğrencilere daha fazla bilgi aktarmak için CD’nin “Tarım” bölümünden yararlanabilirsiniz.Tarım4Tamamlayıcı Çalışmalar• Öğrencilerden, organik tarımının dünyanın geleceği açısından önemi ve gerekliliği konusundaaraştırma yapmalarını isteyin. Elde ettikleri sonuçları, hazırladıkları bir duvar gazetesindesergilemelerini sağlayın.• Organik tarım konusunda bir uzmanı okulunuza davet ederek öğrencilere bu konuda bilgivermesini isteyin.• Öğrencilerin, Türkiye’deki organik tarım kuruluşlarını ve neler ürettiklerini araştırmalarını,elde ettikleri bilgileri de sınıfta paylaşmalarını sağlayın.Organik Tarım 159

4TarımOrganik TarımSağlıklı ve uzun yaşam doğal besinlerin tüketilmesiyle mümkündür. Ancakgünümüzde kullanılan modern tarım uygulamaları ürünlerin verimini artırsa da toprak,su ve havanın kirlenmesine yol açar. Sonuç olarak da insan yaşamını olumsuz etkiler.Oysa organik tarım, tarım etkinliklerinin çevre kirliliğine yol açmadan yapılmasınaolanak verir.Organik tarım “sözleşmeli tarım” esasına dayanır. Sözleşmeli tarımda planlı bir üretimgerçekleştirilir. Böylece çiftçi, yetiştirdiği ürünün satılacağından emin olur. Üstelik çiftçidanışmanlık hizmeti aldığından ürünlerini nasıl yetiştireceği konusunda bilgilenir.Organik tarımın bir diğer özelliği, her aşamasının kontrollü olması ve ürününsertifikalandırılmasıdır. Üretimin başından sonuna kadar düzenli olarak kayıt tutulur.Üretim süreci denetlenir ve gözlem sonuçları rapor edilir. Ürünün doğal olupolmadığı laboratuvarda incelenir. Tüm bu inceleme ve denetlemeler sonunda ürünbelgelenir. Ham madde hâlindeki organik ürüne “Hammadde Sertifikası”, işlenmişürüne de “Organik Ürün Sertifikası” verilir.Yaş meyve ve sebzeler, çorbalar, dondurulmuş ürünler, şeker ve şekerli ürünler,bebek mamaları, diyet ürünleri, katkı maddeleri, soslar, kuru ve sert kabuklumeyveler, bakliyat, baharatlar, tıbbi bitkiler, yağlar, et ürünleri, bal, peynir, un ve unlumamuller ve meyve suları, kahve, çay ile bazı içecekler, dünyada ticareti yapılanorganik tarım ürünleridir.Organik tarım her yerde yapılamaz. Organik tarım için arazilerin bazı özel koşullarasahip olmaları gerekir. Ana yollara 1 kilometreden az uzaklıktaki tarım arazilerinde;ağır sanayi tesislerine, reaktörlere, hidrolik ve termik enerji üretim santrallerine,maden işletmelerine ve kentsel atıkların toplu olarak bırakıldığı alanlara3 kilometreden az uzaklıktaki tarım arazilerinde organik tarım yapılamaz.Kuşku duyulan alanlar uzmanlar tarafından incelenerek buralarda organik tarımyapılıp yapılamayacağına karar verilir.Organik tarım, ülkemizde ilk kez 1984-1985 yıllarında yapılmaya başlanmıştır. Buyıllarda geleneksel ihraç ürünlerimiz olan kuru incir ve kuru üzüm organik olaraküretilmiştir. Daha sonra bunlara kuru kayısı, fındık gibi ürünler de eklenmiş ve organiktarım ülkenin farklı bölgelerine yayılmıştır. Günümüzdeyse organik tarım yöntemleriyleüretilen 90’dan fazla ürün bulunmaktadır.160Organik Tarım

Ormancılık1Benim Güzel Ormanım!Ana TemaÖnerilen SüreKazanımlarÖğrenciyeKazandırılacakBecerilerYöntem ve TekniklerAraç ve GereçlerBirçok yararı olan ormanları koruyalım.3 ders saati• Ormanların işlevlerini ve önemini fark eder.• Ormanlardan zarar vermeden yararlanmanın yollarını açıklar.KarşılaştırmaAnlatım, tartışma, beyin fırtınasıDosya kâğıdı, boya kalemleriKâğıt yapımı için: Eski gazete kâğıtları, elek teli, kuru bezler,merdane ya da oklava, gıda boyaları, ahşap tutkalı, YeşilKutu CD ve DVD’siGirişOrman, doğanın ayrılmaz bir parçasıdır. Doğal bir yaşam alanı oluşturur ve canlılar arasındakidengenin korunmasını sağlar. Pek çok canlıya ev sahipliği yapar. Su döngüsününgerçekleşmesinde rol oynar. Kereste, yakıt, besin, ilaç ham maddesi gibi birçok maddeyi sağlar.Hava kirliliğinin oluşmasına neden olan toz ve gazları tutar. Erozyonu, çölleşmeyi, çığ düşmesini,selleri ve toprak kaymasını önler. Gürültü azaltıcı ve rüzgârdan koruyucu etkisi de vardır. Bitkilerkarbon dioksiti tuttuğundan ormanlar sera etkisinin azalmasına katkıda bulunur. Ormanlardinlenme ve eğlence yeri olarak da kullanılır.Benim Güzel Ormanım! 161

1OrmancılıkEtkinliklerAğaçların yararlarını öğrenelim1Öğrencilere derse bir bilmeceyle başlayacağınızı söyleyin ve “Bilin bakalım ben kimim?”başlıklı bilmeceyi sorun. Öğrenciler bilmecenin yanıtını bulmakta zorlanırlarsa bunun birağaç olduğuna ilişkin ipucu verebilirsiniz. Daha sonra yanıtın 80 yaşında bir meşe ağacıolduğunu açıklayın. Bir ormanda meşeden başka çok çeşitli ağaçlar bulunduğunu, ağaçlarındoğaya birçok yararı olduğunu belirtin.2Öğrencilere DVD’deki “Ormansız Bir Dünya” adlı çizgi filmi izlettirin. Ardından, ağaçlarındoğaya yararlarını öğrenmek için bir etkinlik yapacağınızı açıklayın. Onlara dosya kâğıtlarıve boya kalemlerini dağıtın. Kâğıtların üzerine kökü, dalları, yaprakları ve gövdesiyle bir ağaççizmelerini söyleyin. Çizdikleri ağacın üzerine ağaçların yararlarını yazmalarını isteyin.3Öğrencilere “Teşekkürler Ağaç!” bilgi sayfasını dağıtın. Bu bilgi sayfasındaki bilgileri kendiyazdıklarıyla karşılaştırmalarını söyleyin. Daha sonra onlara aşağıdaki soruyu sorun:• Ağaçlar bize ne sağlar? (Meyveler, kabuklu yemişler, bal, yağ, ilaç, inşaat malzemesi,yakacak odun, hayvanlar için yaşam alanı vb.)Ormancılık etkinlikleri1Ormanlardan ilaç, kereste, yakıt,besin, kâğıt gibi birçok önemli maddesağladığımızı “Giriş” bölümündekibilgilerden de yararlanaraköğrencilere aktarın. Bu örneklerindaha da artırılabileceğini belirtin.Daha sonra reçine, sakız,keçiboynuzu, kestane, çam fıstığı,ada çayı, mahlep, meyan kökü, defneyaprağı, meşe mantarı, terebentingibi orman ürünleri de olduğunusöyleyin ve onlara şu bilgileri aktarın:• Bazı ağaçların kabuklarından sızan reçineden vernik, ilaç ve parfüm yapılır.• Sakız ağacının reçinesi olan sakız, ilaç, besin, boya ve kozmetik sanayiinde kullanılır.• Keçiboynuzu ve kestane ağaçlarının meyvelerinden, fıstık çamının da çam fıstığı adı verilentohumlarından yiyecek olarak yararlanılır. Ayrıca keçiboynuzundan bazı ilaçlar yapılır.• Ada çayı bitkisinden çay yapılır.• Mahlep ağacından elde edilen mahlep bazı yiyeceklere tat vermek üzere kullanılır.• Meyan bitkisinin kökü ve defne yaprağı ilaç yapımında ve yiyeceklerin tatlandırılmasındakullanılır.• Mantar meşesinin kabuğunu oluşturan mantardan şişe tıpası yapılır.• Çam ağacının reçinesinden elde edilen ve terebentin adı verilen yağ, boya, vernikbenzeri ürünler ve ilaç yapımında kullanılır.2Öğrencilere ağaç kesiminin yasalara uygun şekilde yapılması gerektiğini anlatın.Öğrencilerden, tanık oldukları ya da basından öğrendikleri ve yasaya aykırı olan durumlarvarsa anlatmalarını isteyin. Öğrencilere bazı insanların neden yasa dışı olarak ağaç kesmeyiseçtiklerini sorun. Öğrencilerin yanıtlarını aldıktan sonra, özellikle kırsal bölgelerde ağaçlarıngelir elde etmek, yakacak elde etmek, otlak ve tarım alanı açmak amacıyla kesildiğini belirtin.3Ağaçların plansız ve yasalara uygun olmayan şekilde kesilmesinin, ormanlara zararvereceğini anlatın. Bu zararların neler olabileceğini öğrencilere sorun (Erozyonun artması,çölleşme, doğal güzelliklerin yok olması, turizm etkinliklerinin azalması, ormanlarda yaşayancanlı türlerinin azalması vb.).Kâğıt yapalım1Öğrencilerden derse gelmeden önce ders planının başındaki “Araç ve Gereçler”bölümünde bulunan, kâğıt yapımı için gerekli malzemeleri getirmelerini isteyin.162Benim Güzel Ormanım!

2Öğrencilere3Kesilen4Öğrencilere5Öğrencilerekâğıdın geri kazanılmasının, doğal kaynakların korunması açısından çok önemliolduğunu anlatın. Bir ton kâğıt üretmek için 16 ağaç kesildiğini, 250.000 L su kullanıldığını,8000 kilowatt/saat elektrik tüketildiğini ve çeşitli kimyasal maddelerden 200 kg kadarkullanıldığını belirtin. Oysa, atık kâğıtlardan bir ton kâğıt elde etmek için hiç ağaçkesilmediğini, 5000 L su harcandığını, 2000 kilowatt/saat elektrik tüketildiğini ve 10 kgkimyasal madde kullanıldığını söyleyin.ağaç sayısını azaltmak için kullanılmış kâğıtların geri kazanım merkezlerinegönderilmesinin önemini belirtin. Öğrencilere, geri kazanımla üretilmiş kâğıt kullanmanınsağlayacağı yararları anlatın.aşağıdaki işlemleri sırayla yaparak kâğıdı geri kazanabileceklerini belirtin:• Atık kâğıtları mümkün olduğunca küçük parçalara ayırın.• Bu kâğıt parçalarını hamur gibi yumuşak olana kadar suda bekletin ve ara sıra karıştırın.• Kâğıtlar yumuşayıp hamur hâline geldikten sonra, birazını elek telinden bir süzgecinüzerine, ince bir tabaka halinde yerleştirip suyunun süzülmesini bekleyin.• Telin üzerindeki hamuru kuru bir bezle örtüp süzgeci ters çevirin. Süzgeci kaldırarakhamurun üzerini bir başka bezle örtün.• İki bez arasında kalan hamuru sert bir zemine alarak üzerinden merdane ya daoklavayla geçin.• Hamur istenilen incelik ve düzgünlükte olduğunda üstteki bezi kaldırın. Hamurualtındaki bezle birlikte kurumaya bırakın. Kurumakta olan kâğıda istediğiniz şekli verin.• Bu işlemleri hamur bitene kadar tekrarlayabilirsiniz.• Sert bir kâğıt elde etmek istiyorsanız hamurun içine ahşap tutkalı koyabilirsiniz.• Renkli kâğıt elde etmek için hamura gıda boyası ekleyebilirsiniz. Sarı kâğıt elde etmekiçin atık saman kâğıdı ya da eski kutular kullanabilirsiniz.“Yeniden Çevrime Sokma” adlı çizgi filmi izletin. Daha sonra hep birlikte filminana fikri üzerinde konuşun.Ormancılık1Dinlenme alanı olarak ormanlar1Ormanların dinlenme alanı olarak öneminin giderek arttığını söyleyin. Öğrencilereormanlarda ne tip etkinlikler yaptıklarını sorun. (Piknik, doğa yürüyüşü, kamp vb.)2Öğrencilere bu tip etkinliklerin ormanlara ne gibi zararları olabileceğini sorun. (Ziyaretçisayısının artması patikalarda erozyona yol açar. Ayrıca doğal yaşam zarar görür, bitkiler ezilirve çöpler artar.)3Öğrencilere “Ellenmez Ormanı” başlıklı metni okuyun. Ardından, bu metinde, ormanlardayaşanan sorunlardan hangilerinin vurgulandığını sorun.4Ormanda yürüyüş yaparken çevremize zarar vermemek için nelere dikkat etmemizgerektiği konusunda bir beyin fırtınası başlatın. Ortaya çıkan fikirleri tahtaya yazın. Dahasonra öğrencilere “Ormanda Nelere Dikkat Ederim?” başlıklı bilgi sayfasını dağıtın ya daCD’nin “Ormancılık” bölümünde bulunan, aynı başlıklı bilgileri aktarın. Öğrencilerin kendiyanıtlarıyla bilgi sayfasındaki bilgileri karşılaştırmalarını sağlayın.Öğrencilere daha fazla bilgi aktarmak için CD’nin “Ormancılık” bölümündenyararlanabilirsiniz.Tamamlayıcı Çalışmalar• Öğrencilerden, ülkemizdeki belirli bir ormanın ya da çevrelerindeki bir ormanın bitki ve hayvanbakımından zenginliklerini, sanayideki önemini, burada gerçekleştirilen ormancılık etkinliklerini(ağaç kesimi ve hayvan otlatma gibi), ormanı tehdit eden etkenleri (ev ve yol yapımı gibi) veturizm, dinlenme alanı olarak önemini araştırmalarını isteyin. Araştırmaları sonucunda eldeettikleri bilgileri kullanarak bu ormanı tanıtan bir broşür hazırlamalarını söyleyin.• Ağaçların önemini en güzel anlatan posteri hazırlama yarışması düzenleyin. En iyi posterlerisergileyin.Benim Güzel Ormanım! 163

1OrmancılıkBilin bakalım ben kimim?• Yüksekliğim 25 m• Kapladığım alanın genişliği 14 m• Kapladığım hacim 2700 m 3• Kapladığım alan 160 m 2• Yapraklarımın kapladığı alan 1600 m 2• Saatte 96 L su buharlaştırırım.• Saatte 2352 kg karbon dioksit tüketirim.• Saatte 1720 kg oksijen üretirim.• Çevreyi güzelleştiririm.• Beni keserseniz, işlevlerimi yerine getirmekiçin 25.000 fide dikmeniz gerekir.Bilin bakalım ben kimim?Ellenmez Ormanıİnsanlar doluşup bozmadıkları için birçoknadide ağacın, bitkinin ve hayvanınyaşadığı ‘Ellenmez Ormanı’nı o senekoruma altına almaya karar verdiler.Vali, ‘Tabiatı korumak bizim görevimizdir’dedi.Oraya kamyon kasası büyüklüğünde‘Ellenmez Ormanı Koruma Alanı’ şeklindebüyük bir tabela diktiler.Tabelayı görenler Ellenmez Ormanı’nabakmaya geldiler.Gelip gidenler artınca yol yapıldı.Yol yapılınca halk geldi.Halk gelince kaldırım da koydular.Kaldırımda yürürken kimse düşmesin diyeelektrik direkleri dikip dört bir yanıaydınlattılar.Yol yapılıp araçlar gelince,Ellenmez Ormanı’nın bir kısmını açıp‘Otopark’ dediler.Otopark yapılınca, otoparkçı kulübe istedi.Kulübede çay satmaya başladılar.Çay satılınca yanında gözleme, bazlama,mantı da verilmeye başlandı ve adı‘Ellenmez Ormanı Aile Bahçesi’ oldu.Aile bahçesine aileler gelince, o zaman‘Aile geliyor, tuvalet de ister’ dediler.Ormanı biraz daha açıp ‘WC-Tuvalet’koydular.Tuvaletçiye bir kulübe gerekti.Tuvaletçi, Aile Bahçesi’nin semaveriniçalınca karakol kurdular.Karakol kurulunca orası ‘belde’ oldu.Belde olunca ‘ilçe’ yaptılar.İlçe olunca.....‘Ellenmez Ormanı’ kalmadı.Ağaçlar gitti, orman bitti, hayvanlar öldüler.Vali, ‘Tabiatı korumak bizim görevimizdir’dedi ve ilçenin girişinde bir yere‘Hatıra Ormanı’ ektiler.Kurudu.Şimdi ‘Ellenmez Ormanı neresi?’diyeceksiniz.Gittiğinizde göreceksiniz.İşte adresi:Bodrum, Marmaris, Antalya, Alanya,Silifke, Anamur, Kemer, Didim, Kuşadası,Çeşme, Foça, Ayvalık, Ören, Edremit,Erdek, Yalova, Tuzla, Silivri, Şarköy...Nereye gitseniz, ne yana baksanızorasıdır...Bekir Coşkun164Benim Güzel Ormanım!

OrmancılıkTeşekkürler Ağaç!Merhaba, ben Sincap. Ormanda olup biten her şeyden haberim olur. Duydumki yaptığımız oylama sonucunda “Doğa Ana Ödülü’nü” kimin alacağı belliolmuş. Gölün kıyısındaki büyük meydanda ödül töreni yapılacakmış. Tabii tümorman sakinlerine bu haberi duyurmak bana düştü.Haber duyulunca herkes hazırlıklara başladı. Heybetli kral aslan, ödülükendisinin alacağını düşünerek bir teşekkür konuşması hazırladı. Tırtıl, fare vekirpi, bu önemli töreni daha iyi görmek istiyorlardı. Bunun için boynunatırmanmak üzere zürafadan izin istediler. Filler de tören alanını süpürenporsuklara hortumlarıyla su tuttular. Anlayacağınız ormanda herkes bir telaşiçindeydi. Sonunda orman sakinleri alanda toplandı ve heyecanla beklediler.Bilge kaplumbağa elinde zarfı, ağır adımlarla kürsüye çıktı. Kralımız aslan,kendinden emin bir şekilde kürsüye yaklaştı. Tam o sırada kaplumbağa, DoğaAna Ödülü’nü kazananın ağaç olduğunu açıkladı. Meydanda bir uğultu başladı.Kral aslan “Nasıl olur, neden beni seçmediniz? En güçlünüz benim!” diye kükredi.Sinek kuşu, hemen yanıt verdi. “Tabii ağacı seçeriz. Çünkü o, bizim her şeyimiz.Ben, onun çiçeklerindeki bal özünü yerim.” dedi. Ağaçkakan söze devam etti:“Evet, o bizim her şeyimiz. O, benim evim. Onun üzerindeki böcek larvalarıylave çiçek tozu almaya gelen böceklerle besleniyorum.” Tırtıl ve böcekler de, “Bizde ağacın yapraklarını yiyerek besleniyoruz, kabuklarındaki çatlaklarayumurtalarımızı saklıyoruz, yavrularımız onun sayesinde kelebek, güve oluyor.”diyerek arkadaşlarına destek oldular. Toprak solucanlarıysa “Biz de onun yeredüşen yapraklarıyla besleniyoruz. Üstelik böylece toprağı da zenginleştiriyoruz.”dediler. Fareler ve yer sincapları da söze karıştılar: “Ağacın köklerinin vedökülmüş yapraklarının arasına saklanıyoruz. Sıcaklarda ağacın altına yatıyoruz.”Son sözü, toprağın altından çıkan köstebek söyledi: “Ağacın kökleriyle tuttuğusuları içiyorum. Bir de iyi görmeyen gözümle çıkıp su mu arayacağım?”Bir sessizlik oldu. Herkes, şimdi ne olacak diye düşünürken büyük bir gürültüyleyer sallandı ve toprak dile geldi: “Ağaç bana bile yararlı, kökleriyle taneciklerimitutarak sürüklenmemi engelliyor.” Konuşmadan durur muyum? “Ben de ağacınyetiştirdiği meyvelerle besleniyorum. Herkes gibi serin dallarının altındadinleniyorum.” dedim. Coşku arttı. Filler ve zürafalar, “Teşekkürler ağaç!” diyebağırmaya başladılar. Kral aslan da tüm bunlardan etkilenerek “Galiba en doğrukişiyi seçmişsiniz.” dedi ve ağacı kutladı. Ardından bilge kaplumbağa, alkışlareşliğinde ağaca ödülünü verdi.Öğrenci Bilgi SayfasıYrd. Doç. Dr. Sinan Erten Hacettepe Üniversitesi İlköğretim Bölümü165

OrmancılıkÖğrenci Bilgi SayfasıOrmanda Nelere Dikkat Ederim?• Yalnızca yürüyüş yollarında yürürüm. Tehlikeli bölgelerdenuzak dururum.• Bitki örtüsüne zarar vermeyeceğim yerlerde mola veririm.• Çadırımı yalnızca kamp için ayrılmış yerlere kurarım.• Bölgede yaşayan hayvanlar hakkında bilgi sahibi olmayaçalışırım ve onları rahatsız etmekten kaçınırım.• Hayvanlara yiyecek vermem. Çünkü beslenme düzenlerininve davranışlarının bozulmasına neden olabilirim.• Ateş yakarken dikkat ederim. Ateşi iyice söndürmedenoradan ayrılmam.• Su kaynaklarını kirletmem. Temizlik için deterjan yerinesabun kullanırım. Yıkama işlerini en yakın su kaynağındanen az 100 metre uzakta ya da mümkünse evde yapmayaçalışırım.• Katı ve sıvı atıkları ormanda bırakmam. Çöpleri yanımaalarak ilk gördüğüm çöp kutusuna bırakırım ya da evimegetiririm.• Bitki örtüsüne zarar vermem. Çiçek toplamaktan kaçınırım.166

Turizm1Arkasında İz Bırakmayan TuristlerAna TemaÖnerilen SüreKazanımlarÖğrenciyeKazandırılacakBecerilerYöntem ve TekniklerAraç ve GereçlerTurizm etkinlikleri doğaya zarar verebilir.• Gezi süresine uygun ders saati• Sınıfta 2 ders saati• Bazı turizm etkinliklerinin doğaya zarar verebileceğinifark eder.• Turistik bir gezi sırasında doğaya zarar vermemeninönemini fark eder.• Ekoturizm ve kitle turizmi kavramlarını karşılaştırır.Gözlem yapma, sınıflama, eleştirel düşünme, yansıtıcıdüşünme, karşılaştırma yapmaAnlatım, gezi, gözlem, tartışmaPlastik eldiven, saydam poşet, etiket, büyük bir çöp torbası,kâğıtlar, fotoğraf makinesi, gazete kupürleri ve gezibroşürleri, Yeşil Kutu CD ve DVD’siGirişTurizm, en basit anlamıyla zevk için yapılan gezi olarak tanımlanabilir. İnsanlar, yakınlarını ziyaretetmek, tatil yapmak, doğal ve tarihî güzellikleri görmek ya da eğitim almak amacıyla başkayerlere giderler. Turizm, farklı kültürlerden insanların birbirleriyle tanışmasını sağlar. Ülkelerinekonomisinde önemli bir yer tutar ve turistik bölgelerde yaşayan insanlar için bir gelir kaynağıdır.Arkasında İz Bırakmayan Turistler 167

1TurizmÇok sayıda turistin birlikte yolculuk etmesi anlamına gelen “kitle turizmi” ülkeler açısından önemlibir gelir kaynağıdır. Turistleri çekmek ve onları rahat ettirmek için yeni konaklama yerleri açılır,ulaşım ağı genişletilir ve barınma hizmetleri artırılır. Böylece bu olanaklardan çok sayıda turistyararlanabilir. Ancak kitle turizmi doğayı olumsuz etkileyebilir. Doğal kaynakların aşırıtüketilmesine, doğal alanların kirlenmesine ve zarar görmesine yol açabilir.Kitle turizminin çevreye ve doğaya verdiği olumsuz etkilerin fark edilmesiyle, “ekoturizm”, “yeşilturizm” ya da “sürdürülebilir turizm” adları altında yeni bir anlayış ortaya çıktı. Bu anlayışa göreturizm etkinliklerinin doğayla bütünleşmesi gerekir. Turizm etkinlikleri, biyolojik çeşitliliğin vedoğal kaynakların korunmasını temel almalıdır. Tüketimin, atıkların ve kirliliğin artmasına nedenolmamalıdır. Kültürel değerlerin önemini ve tarihî eserlerin korunmasının gerekliliğini göz ardıetmemelidir. Bu etkinlikler, yerel halka yarar sağlamalı ve yasalara uygun şekildegerçekleştirilmelidir. Bazı turizm etkinlikleri de eğitimle ilgili amaçlar taşımalıdır. Turizm çalışanları,“sürdürülebilir turizm” kavramı konusunda bilgilendirilmelidir.EtkinliklerTuristik bir yere gezi yapalım1Yaşadığınız yerin çevresindeki bir turistik yere gezi düzenleyin. Geziden önce öğrencilereyanlarında fotoğraf makinesi getirebileceklerini söyleyin. Gezi sırasında öğrencilerden,gittikleri yerdeki turizm etkinliklerini ve bunların çevreye etkilerini gözlemlemelerini isteyin.Öğrenciler gözlemleri için resim yapabilir ya da fotoğraf çekebilirler (ilgililerden izin alarak).2Öğrencilerden, gözlem yaptıkları alandan kirlilik örnekleri toplamalarını isteyin. Bunun içinonlara plastik eldivenler dağıtın. Eldivenle topladıkları örnekleri saydam poşetlerin içinekoyup ağızlarını bağlamalarını söyleyin. Poşetlerin üzerlerine her birinin içinde ne olduğunuyazan etiketler yapıştırmalarını isteyin. Toplanan örnekleri büyük bir çöp torbası içindebiriktirip okula götürün.3Sınıfa döndüğünüzde, öğrencilere topladıkları kirlilik örneklerini birbirlerine göstermelerinisöyleyin.4Onlara topladıkları örnekler hakkında aşağıdaki soruları sorun:• Bu çöpleri kimler atmış olabilir?• En sık rastlanan çöp tipi nedir?• Toplanan çöpler ne yapılabilir?• Kirlilik nasıl önlenebilir?5Gezi sırasında çekilen fotoğrafları ve çizilen resimleri inceleyerek öğrencilere aşağıdakisoruları sorun:• Turistler için bu yere ulaşım kolay mı? Ulaşımı sağlayan toplu taşıma araçları var mı?• Buradaki insan etkinlikleri doğaya zarar veriyor mu?• Turistlere yönelik bilgi panoları var mı? Varsa yeterli mi?• Turistlerin gezeceği güzergâh iyi belirlenmiş mi? Gereksinimleri yeterince düşünülmüş mü?• Yerel halk turizm etkinliklerinden gelir elde ediyor mu?6“Ayak İzleriniz... Anılar... Zaman... ” başlıklı metni kullanarak turizm etkinliklerinin çevreyeetkisi konusunda öğrencileri bilgilendirin. Olası çözüm yolları konusunda beyin fırtınasıyaptırın. Ortaya çıkan düşünceleri tahtaya yazın ve hep birlikte bunlar üzerinde konuşun.7Öğrencilere “Giriş” bölümündeki ve CD’nin “Turizm” bölümünde bulunan “Olumsuz etkiler”başlıklı bilgileri aktarın. Öğrencilerin çizdiği resimlerin ve çektikleri fotoğrafların yer aldığı birsergi düzenleyin.168Arkasında İz Bırakmayan Turistler

Ekoturizm doğa dostudur1Dersten bir hafta önce öğrencilere gazete ve dergilerden, ülkemizdeki ve yurt dışındakitanınmış tatil yöreleriyle ilgili turizm ilanları kesmelerini söyleyin.2Derste, öğrencilerin topladığı ilanları hep birlikte inceleyin. Öğrencilere bu yerlerde turistikaçıdan onlara nelerin çekici göründüğünü sorun. (Bazı yanıtlar şunlar olabilir: Doğalgüzellikler, otellerin rahatlığı, yemeklerin, etkinliklerin, denizin ve kumsalın çekici olması vb.)Farklı turizm anlayışlarını yansıtan broşürleri birlikte inceleyin.3Turizmin, ülkemizde ve dünyada ekonominin önemli bir parçası ve çok sayıda insan içinbir gelir kaynağı olduğunu belirtin. Ancak turizm etkinliklerinin doğaya zarar verebileceğinivurgulayın. Doğada dinlenmenin yararlarını ve “ekoturizm” kavramını açıklayın. Ekoturizm,doğayı koruyan ve yerel halkın yararını gözeten, doğal alanlara karşı duyarlı bir gezianlayışıdır. Genellikle küçük gruplar halinde yapılır. Konaklama ve yeme-içme türü hizmetlerçoğunlukla yerel işletmeler tarafından verilir. Ekoturizm; akarsu sporları, dağ ve doğayürüyüşü, atlı doğa yürüyüşü, bisiklet turu, mağaracılık, olta balıkçılığı, kuş gözlemciliği,bitki inceleme, millî park turu ve yaylacılık gibi etkinlikleri içerir.4“Kitle Turizmini Ekoturizmle Karşılaştıralım” başlıklı bilgi sayfasını öğrencilere dağıtın.Öğrenciler okuduktan sonra bu bilgiler üzerinde konuşun.5Öğrencileri gruplara ayırın. Gruplardan, yaşadıkları yerde ekoturizm etkinlikleriningerçekleşmesi için neler yapılabileceğine ilişkin öneriler hazırlamalarını isteyin.Hazırlık için onlara 15 dakika süre verin.6Grupların, önerilerini diğer arkadaşlarına sunmalarını sağlayın. Her gruba sunum için5 dakika süre verin.7Öğrencilere DVD’deki “Hafta Sonu” adlı çizgi filmi izlettirin. Hep birlikte filmin içeriğiüzerinde tartışın ve ana fikrini bulmaya çalışın. Öğrencilere CD’nin “Turizm” bölümündebulunan “Biz neler yapabiliriz?” başlıklı bilgileri aktarın.Öğrencilere daha fazla bilgi aktarmak için CD’nin “Turizm” bölümünden yararlanabilirsiniz.Turizm1Tamamlayıcı Çalışmalar• Öğrencilerin, tüm bu çalışmalar sonunda öğrendiklerini ifade eden yazı, fotoğraf ve çizimlerletek sayfalık bir gazete ya da birer broşür hazırlamalarını sağlayın.Arkasında İz Bırakmayan Turistler 169

1TurizmAyak İzleriniz... Anılar... Zaman...Sekiz yıl önce, kentimizde doğa sporlarının yapılmaya başlandığını duyduğumda hemenilgilendim. Çocukluktan beri kentin gürültüsünden uzak, temiz havada yürüyüşleryapmaya ve doğal ortamlarında yaşamlarını sürdürmeye çalışan canlıları incelemeyebayılırdım. O zamandan beri amatör olarak dağcılık ve daha çok da mağaracılıkyapıyorum. Mağaracılıkla kurduğum bağ o denli güçlü ki bu etkinlikten bir türlükopmadım, kopmak da istemedim. Bunun nedeni, sanırım mağaracılığa başladığımdönemde bana öğretilen bir söz. "Ayak izinden başka bir şey bırakma, anılardan başkabir şey çıkarma, zamandan başka bir şey öldürme". Mağaracılığın temel kuralı olanbu söz beni çok etkiledi.Çok şanslıyız ki, mağaracılık sporuna gönül verenler önce bu kuralı öğreniyor vebuna sıkı sıkıya uyuyorlar. O kadar ki birçok mağaracı fotoğraf çekerken flaş ışığınınkaya oluşumlarına verdiği zararı önlemek için yalnızca karpitlerinin (karpit, asetilen gazıyakarak ışık veren bir lamba) ışığını kullanıyor. Kış uykusundaki yarasaların bulunduğumağaralara kışın girmiyor ve büyümekte olduğunu gördükleri hiçbir oluşumadokunmuyorlar. Girdikleri mağaralarda çöpünü bırakan ya da çevrede gördüklerioluşumlara gereksiz yere dokunarak kırarak onlara zarar verenler de var. Ancak güngeçtikçe bu tip mağaracıların sayıları azalıyor ve biz bulduğumuz atıkları elimizdengeldiğince temizlemeye çalışıyoruz.Amacım, size mağaraların ne kadar güzel ve kırılgan olduğunu ya da yer altındaki o farklıdünyada yaşadıklarımı anlatmak değil. Ben, mağara araştırmaları sırasında gördüklerimianlatmak istiyorum. Çevrede gördüğüm kola ve bira şişelerinden, yiyecek artıkları vepoşetlerden mağara ağzına yaklaştığımızı anlıyorum. Dış dünyada, dağların en uzakköşelerinde ya da ulaşılması en zor olan yerlerde bile bu tip kirlenmeleri görüyorum.Eskiden doğal yaşamla iç içe olduğumuzu hissettiğimiz, insan elinin değmemiş olduğunudüşündüğümüz yerlerden şimdi mangal kokuları yükseliyor. Kimsenin piknik yapmasınıya da bu bölgelerde gezmesini engellemek istediğimi söylemiyorum. Tek istediğim, diğercanlılarla paylaştığımız dünyada, ne yapıyorsak başkalarına zarar vermeden yapmamız.Bu da çok zor değil!Selçuk Canbek’in Bilim Çocuk Dergisi’nin Ocak 2001 sayısında yayımlanan “Ayak İzleriniz... Anılar... Zaman...”yazısından kısaltılarak alınmıştır.170Arkasında İz Bırakmayan Turistler

TurizmKitle TurizminiEkoturizmle KarşılaştıralımKİTLE TURİZMİ• Doğal kaynakların aşırışekilde tüketilmesineyol açar.• Daha çok eğlenceyeyönelik etkinlikler içerir.• Turiste müşterigözüyle bakılır.• Pahalıdır.EKOTURİZM• Doğal kaynaklarınkorunmasını gözetir.• Daha çok doğanın vekültürün tanıtılmasınayönelik etkinlikler içerir.• Turiste misafirgözüyle bakılır.• Ucuzdur.Öğrenci Bilgi Sayfası• Büyük gruplara yönelikolduğu için çevrekirliliğinin artmasınayol açabilir.• Küçük gruplara yönelikolduğu için çevre kirliğininartmasına daha az orandaneden olur.• Turistlerin yerelhalktan uzak kalmasınaneden olur.• Turistlerin yerel halklakültür alışverişindebulunmasını sağlar.171

İklim DeğişikliğiOzon TabakasındakiİncelmeKüresel SorunlarAsit YağmurlarıOkyanuslar ve Denizler

İklim DeğişikliğiDünyamız Isınıyor! 175KONUYLA İLGİLİ FİLMLERSera Etkisiİklim DeğişikliğiOzon Tabakasındaki İncelmeYukarıda Neler Oluyor? 181KONUYLA İLGİLİ FİLMLEROzi OzonOzonAsit YağmurlarıAsit Yağmurları Neden Zararlı? 184KONUYLA İLGİLİ FİLMLERAsit YağmurlarıLord NelsonOkyanuslar ve DenizlerDenizlerimizi Koruyalım 188KONUYLA İLGİLİ FİLMLERÇözümPorselen BalıkÖğrenci Bilgi SayfalarıKüresel Isınma, Bu Adayı Yok Edecek mi? 178İklim Değişikliğinin Sonuçları 179Biz Ne Yapabiliriz? 180Asit Yağmurları Nasıl Azaltılır? 187Karadeniz 191

İklim Değişikliği1Dünyamız Isınıyor!Ana TemaÖnerilen SüreKazanımlarÖğrenciyeKazandırılacakBecerilerYöntem ve TekniklerAraç ve Gereçlerİnsan etkinlikleri sonucunda atmosfere salınan kimyasalmaddeler, Dünya’nın sıcaklığının artmasına ve buna bağlıolarak da önemli çevre sorunlarına yol açıyor.2-3 ders saati• Atmosferin, Dünya’nın sıcaklığını nasıl düzenlediğini açıklar.• İnsan etkinliklerinin Dünya’nın sıcaklığına etkisini araştırır.• Küresel ısınmayı önlemeye yönelik önerilerde bulunur.Bulguları kaydetme, karşılaştırma, gözlem yapmaAnlatım, tartışma, beyin fırtınasıİki kavanoz, iki termometre, saydam bir naylon torba, ikimasa lambası, buz, Yeşil Kutu CD ve DVD’siGirişSanayi Devrimi’yle birlikte fosil yakıtlar aşırı miktarda kullanılmaya başlandı. Buna bağlı olarak seragazlarının atmosferde birikmesi sonucu dünyamız da ısınmaya başladı. Araştırmalar, SanayiDevrimi’nin başladığı 1860’tan 1990’a kadar, atmosferdeki karbondioksit miktarının % 25 oranındaarttığını ve bu artışın % 10’unun son 50 yıl içinde gerçekleştiğini göstermektedir.Dünyamız Isınıyor! 175

1Küreselİklim Değişikliğiısınma Dünya’nın geleceğini tehdit ediyor. Bu nedenle çeşitli ülkeler, bir araya gelerekküresel ısınmayı önlemek üzere iş birliği yapmaya karar verdiler. 1992 yılının Haziran ayında Riode Janeiro’daki “Çevre ve Kalkınma Konferansı”nda birçok çevre sorunu ele alındı. Bu sorunlarınçözümleri, “Gündem 21” adlı eylem planıyla tüm dünyaya duyuruldu. Bu konferansa, 170’tenfazla ülkenin devlet adamları katıldı ve bu eylem planını imzaladı. Gündem 21’de, Dünya’nınikliminin ısınmakta olduğu açık bir şekildevurgulandı ve bunu önlemek için neleryapılması gerektiği ortaya konuldu.Küresel ısınma konusundaki en önemli ve enbüyük katılımlı konferans, 1997 yılındaJaponya’nın Kyoto kentinde yapıldı. KyotoKonferansı adlı bu konferansa 160 ülkedençok sayıda uzman, çevre gönüllüsü vehükümet yetkilisi katıldı. Sonuçta ülkelerinsaldıkları karbon dioksit miktarınıazaltmalarını öngören bir anlaşma imzalandı.Küresel ısınmaya, insan etkinlikleri için çokmiktarda fosil yakıt kullanılması nedenolmaktadır. Fosil yakıt tüketimi vb. insanetkinlikleri sonucunda atmosfere karışan kloroflorokarbon gazları, karbondioksit, metan, azot vekükürt dioksitler yeryüzünden yansıyan Güneş ışınlarını tutar. Bunun sonucunda da Dünya’nınsıcaklığı artar. Bu olay, bilim insanları tarafından “küresel ısınma” olarak adlandırılıyor. Fosil yakıtkullanımı bu şekilde devam ederse, yeryüzünde sıcaklıkların 2100 yılına kadar 1-3,5 o C artacağıtahmin ediliyor.EtkinliklerSera etkisini gözlemleyelim1Öğrencilere, atmosferde bulunan bazı gazların tıpkı bir battaniye gibi Dünya’yı sardığınıbelirtin. “Giriş” bölümündeki bilgileri aktarın.2Öğrencilere sera etkisini gözlemlemek üzere bir deney yapacağınızı anlatın. Deney için ikikavanoz hazırlayın. Her iki kavanoza da birer termometre koyun. Kavanozlardan birininüzerini saydam bir naylon torbayla sıkıca kapatın, diğerini açık bırakın. Kavanozun ağzınıkapatmak üzere kullandığımız naylon torbanın atmosferde bulunan sera gazlarının işlevinigöreceğini belirtin.3Masa lambalarını, her iki kavanozun 20-30 cm uzağına yerleştirin. Lambaların, Güneş’inişlevini göreceğini söyleyin. Öğrencilerin lambaları yakarak bir saat boyunca, her 5 dakikadabir termometrelerin gösterdiği sıcaklıkları kaydetmelerini sağlayın. Ardından sonuçlarıkarşılaştırmalarını isteyin. Ağzı naylon torbayla kapalı olan kavanozda sıcaklığın daha yüksekolduğu geri bildirimini öğrencilerinizden alın.4Öğrencilerin kavanozların her ikisine de eşit miktarda buz koymalarını isteyin. Masalambalarını yine aynı şekilde yerleştirin. Daha sonra öğrencilere buzun ne kadar süredeeridiğini kaydetmelerini söyleyin. Sonuçları karşılaştırmalarını isteyin.5Öğrencilere CD’nin “İklim Değişikliği” bölümünde bulunan “Sera etkisi” başlıklı bilgileriaktarın. Ardından DVD’de bulunan “Sera Etkisi” çizgi filmini izlettirin. Filmin ana fikri hakkındahep birlikte konuşun.Küresel ısınma nelere yol açar?1Öğrencilere, DVD’de bulunan “İklim Değişikliği” adlı filmi izlettirin. Daha sonra onlaraaşağıdaki soruyu sorun:• Küresel ısınma nelere yol açar? (Kutuplardaki ve yüksek dağlardaki buzulların erimesi,okyanusların su seviyelerinin yükselmesi, sellerin artması vb.) Yanıtları tahtaya yazın vebunlar üzerinde konuşun.176Dünyamız Isınıyor!

2Öğrencilere3Öğrencilere“Küresel Isınma, Bu Adayı Yok Edecek mi?” başlıklı bilgi sayfasını dağıtın ve bukonu üzerinde konuşun.“İklim Değişikliğinin Sonuçları” başlıklı bilgi sayfasını dağıtın. Buradaki bilgilerikullanarak her öğrencinin bir gazete haberi, bir şiir, bir öykü yazmasını ya da bir resimyapmasını istediğinizi söyleyin. Daha sonra bunları bir panoda sergileyin.İklim Değişikliği1Küresel ısınmayı önlemek için ne yapalım?1Öğrencilere, küresel ısınmayı önlemek amacıyla ülkelerin iş birliği içinde, neleryapabileceklerine ilişkin bir beyin fırtınası yaptırın. Ortaya çıkan fikirleri tahtaya yazın.2Öğrencilere “Biz Ne Yapabiliriz?” başlıklı bilgi sayfasını dağıtın ya da CD’nin “İklimDeğişikliği” bölümünde bulunan “Biz neler yapabiliriz?” başlıklı bilgileri aktarın. Bu bilgilerleöğrencilerin kendi fikirlerini karşılaştırmalarını sağlayın.3Öğrencilerden öğrendikleri bilgileri kullanarak hep birlikte bir broşür hazırlamalarını isteyin.Hazırlanan broşürü çoğaltın ve bütün öğrencilerin görebileceği bir yere asın.Öğrencilere daha fazla bilgi aktarmak için CD’nin “İklim Değişikliği” bölümündenyararlanabilirsiniz.Tamamlayıcı Çalışmalar• Öğrencilerden, okulda öğrendiklerini aileleriyle paylaşmalarını isteyin. Aileleriyle birlikteküresel ısınmayı önlemek üzere neler yapabilecekleri konusunda (evde enerjiyi daha verimlikullanma, daha az tüketim yapma ya da toplu taşıma araçlarını daha çok kullanma gibi) planyapmalarını sağlayın.Dünyamız Isınıyor! 177

İklim DeğişikliğiÖğrenci bilgi sayfasıKüresel Isınma, Bu Adayı Yok Edecek mi?Tuvalu adını hiç duymuş muydunuz? Tuvalu, Büyük Okyanus’un güneyindebulunan ve adalardan oluşan çok küçük bir ülkenin adı. Ülkede yaklaşık 10.000Polinezyalı yaşıyor. Ancak bu insanlar belki de yaşadıkları yerden ayrılmakzorunda kalacaklar. Çünkü küresel ısınma nedeniyle deniz seviyesininyükselmesi, bu adanın sular altında kalmasına neden olabilir. Bu durum yalnızcaTuvalu için değil, Büyük Okyanus’ta bulunan Marshall Adaları, Kiribati ve HintOkyanusu’ndaki Maldiv Adaları için de geçerlidir.İçinde bulunduğumuz yüzyılın sonlarına doğru deniz seviyelerinin daha dayükseleceği tahmin ediliyor. Deniz seviyelerinin yükselmesinin Bangladeş,Hollanda, Japonya, Ukrayna, Angola, Kamerun, Nijerya ve Senegal gibi birçokülkeyi olumsuz etkileyeceği bekleniyor.Deniz seviyelerinin yükselmesi, küresel ısınmanın yol açtığı sorunlardanyalnızca biri. Bir diğeriyse dağlardaki buzulların erimesi. Dünya’daki buzullarınonda biri Peru’da bulunur. Ancak Peru’daki buzulların dörtte biri daha şimdidenyok olmuş durumda. Aynı şekilde Afrika’da Klimanjaro Dağları’ndaki buzullarda eriyor. Ayrıca, küresel ısınma nedeniyle Alaska’da yeşil alanların son 50yılda iki kat arttığı belirlenmiş. Uzmanlar, bazı bölgelerde de çölleşmeninarttığını belirtiyorlar.Gelecek yüzyılda, başta Tuvalu gibi bazı küçük ada ülkeleri olmak üzere birçokülke küresel ısınmadan kaynaklanan önemli sorunlarla karşı karşıya kalacak.Bu sorunlar, atmosfere salınan karbondioksiti ve diğer sera gazlarını azaltmayayönelik önlemlerle ortadan kaldırılabilir. Örneğin, sanayi etkinlikleri sırasındagerçekleşen enerji kayıpları azaltılabilir, geri kazanım yöntemlerine daha çokbaşvurulabilir, daha az enerji tüketilebilir, yeni enerji kaynakları bulunabilir, çevredostu enerji kaynaklarından daha çok yararlanmayı sağlayacak verimli yöntemlergeliştirilebilir, nüfus artışı kontrol altına alınabilir. İşin en önemli kısmı da buönlemlerin hayata geçirilebilmesidir. Bunların başarılabilmesi ülkelerin, çeşitlikonularda kararlar alırken büyük ölçüde çevreyi gözetmelerine bağlıdır.178

İklim Değişikliğiİklim Değişikliğinin SonuçlarıNeler Oldu?• Dünya’nın yüzey sıcaklıkları ortalaması 20. yüzyılda yaklaşık 0,6 °C arttı.• 20. yüzyılın son 15 yılı, bu yüzyılın en sıcak dönemi oldu.• 20. yüzyılın en sıcak yılı 1998 oldu.• Karalara düşen yağış miktarı yaklaşık % 1 oranında arttı.• Kuzey yarım küredeki kar örtüsünde ve Kuzey Buz Denizi’ndeki buzullardaerimeler oldu.• Deniz seviyeleri ortalama 15 cm yükseldi.• Kasırgaların ve sellerin sıklığı arttı.Neler Olabilir?• Sıcaklık artışına bağlı olarak özellikle sivrisineklerle taşınan sıtma gibihastalıklar yayılabilir.• Kuraklıklar görülebilir. Buna bağlı olarak yetersiz beslenme ve açlıkgibi sorunlar ortaya çıkabilir.• Bazı ormanlar ve buralarda yaşayan bazı türler yok olabilir.• Buzullar eriyebilir.• Okyanusların seviyesi yükselebilir.• Kıyılarda aşınmalar görülebilir.• Sulak alanlar ve içme suyu kaynakları azalabilir.• Bazı ada ülkeleri yok olabilir.• Bazı ülkelerde tarımsal üretim artarken, bazılarında azalabilir.• Deniz seviyesindeki yükselmeler gibi nedenlere bağlı olarak önemliekonomik kayıplar olabilir.Öğrenci bilgi sayfası179

İklim DeğişikliğiÖğrenci bilgi sayfasıBiz Ne Yapabiliriz?Küresel ısınmanın azalmasına, ancak her birimiz üzerimize düşenleri yaparsakyardımcı olabiliriz. Bu konuda üzerimize düşenlerin başında enerji tasarrufuyapmak geliyor. Evimizde kullandığımız elektriğin çoğu fosil yakıtlardanüretiliyor. Otomobiller, fosil yakıtlarla çalışıyor. Evimizi, kömür ya da doğal gazgibi fosil yakıtlar yakarak ısıtıyoruz. Satın aldığımız ürünlerin birçoğununüretiminde de fosil yakıtlar kullanılıyor.Fosil yakıtları kullanmaktan bütünüyle vazgeçemeyecek olsak da küresel ısınmayakarşı alabileceğimiz bazı önlemler var. Olanaklar ölçüsünde bunları uygulayabiliriz.Örneğin, otomobil yerine toplu taşıma araçlarını kullanabilir, daha iyisi kısamesafeleri yürüyebiliriz. Evimizi enerji tasarruflu ampullerle aydınlatabilir, televizyon,bilgisayar gibi elektrikli aletleri kullanmadığımızda kapatabiliriz. Üretiminde vekullanımında az enerji gerektiren ve geri kazanılabilir ürünleri satın alabiliriz. EvimiziGüneş enerjisiyle ısıtabiliriz. Bu tip örnekler çoğaltılabilir. Ayrıca, atmosferdekikarbon dioksit oranının azalmasını sağlayan ormanları koruyarak da önemli birkatkıda bulunabiliriz.Küresel ısınma, hem biz hem de bu gezegeni paylaştığımız öteki canlılar için birtehdit oluşturmadan önce gerekli önlemleri almalıyız. Bu sorun tüm dünyayıilgilendiriyor. Bu nedenle insanların birlik içinde buna karşı önlem almaları artıkbir zorunluluktur.Alp Akoğlu’nun Bilim Çocuk Dergisi’nin Ağustos 2002 sayısında yayımlanan “Küresel Isınma” yazısındankısaltılarak alınmıştır.180

Ozon Tabakasındaki İncelme1Yukarıda Neler Oluyor?Ana TemaÖnerilen SüreKazanımlarÖğrenciyeKazandırılacakBecerilerYöntem ve TekniklerAraç ve GereçlerOzon tabakasındaki incelme insan sağlığı için ciddi bir tehditoluşturuyor.2-3 ders saati• Ozon tabakasındaki incelmenin nedenlerini ve sonuçlarınıaçıklar.• Ozon tabakasındaki incelmeyi önlemeye yönelikönerilerde bulunur.Eleştirel düşünme, yansıtıcı düşünmeAnlatım, tartışmaGazeteler, dergiler, karton, Yeşil Kutu CD ve DVD’siGirişDünya’nın çevresini saran atmosfer birkaç tabakadan oluşur. Bu tabakalardan biri de Dünyayüzeyinden 17-50 km yükseklikte bulunan stratosferdir. Atmosferdeki ozonun % 90’ı stratosfertabakasının üst kısımlarında bulunur. Ozon, Güneş’ten gelen mor ötesi (ultraviyole: UV) ışınımınoksijen moleküllerini değişikliğe uğratmasıyla oluşur. Ozon tabakası, canlılara zarar veren morötesi ışınımın Dünya’ya ulaşmasını engeller.Yukarıda Neler Oluyor? 181

1AtmosferdekiOzon Tabakasındaki İncelmeozon miktarı enlemlere ve mevsimlere göredeğişir. Normal koşullarda, ozon tabakası kutuplar üzerindeen kalın ve ekvator çevresinde en incedir. Ayrıca, kuzeyyarım kürede kış sonunda ve bahar başında ozon miktarı enaz düzeydedir. 1985 yılında bilim insanları, bazı bölgelerdeozon tabakasının bu normal durumdan farklı bir incelmegösterdiğini saptadılar. Bu incelmenin, özellikle baharaylarında Antarktika üzerindeki bölgede belirgin olduğuortaya çıktı. Ozon tabakasındaki incelmeye bağlı olarakDünya’ya ulaşan mor ötesi ışınımın canlılara zarar vermetehlikesinin arttığı düşünülüyor.Ozon tabakasındaki incelmeye insan etkinlikleri sonucundaaçığa çıkan belirli maddeler yol açar. Bunlar, temel olarak“kloroflorokarbonlar” adı verilen gazlardır (freon, halon vb.). Bu gazlar, kolay üretilebilmeleri,ucuz olmaları, yanmamaları ve zehirsiz olmaları gibi nedenlerle 1930’lardan sonra soğutmasistemleri, tarım ilaçları, deodorantlar, spreyler ve çözücüler gibi çok çeşitli ürünlerdekullanılmaya başlandı. O sıralarda bu gazların ozon moleküllerini parçaladığı bilinmiyordu.1970’lerde bu gazların ozon tabakasına zarar verdiğinin fark edilmesiyle ülkeler çeşitli anlaşmalaryaparak kloroflorokarbonların kullanımını azalttılar.EtkinliklerOzon tabakasındaki incelme1Dersten bir hafta önce, öğrencilerin eski gazete ve dergilerden çeşitli insan fotoğrafları kesereksınıfa getirmelerini isteyin. Öğrencilere, yazın güneşlenmeyi sevip sevmediklerini sorun.Güneşlenirken ne gibi önlemler alınması gerektiğini anlatın. Önlem almamızın nedeninin,Güneş’ten gelen zararlı ışınlardan korunmak olduğunu belirtin. Stratosferde bulunan ozontabakasının Güneş’ten gelen zararlı ışınların yeryüzüne ulaşmasını önlediğini söyleyin.2Ozon tabakasının tıpkı bir pencere camı, ayna ya da filtre gibi mor ötesi ışınımı yansıtarakyalnızca küçük bir bölümünün yeryüzüne ulaşmasına izin verdiğini anlatın. Ozon tabakasıyok olursa canlıların Dünya’ya ulaşan mor ötesi ışınlar nedeniyle zarar göreceğini açıklayın.3Öğrencilere aşağıdaki soruları sorun:• Ozon tabakasının işlevi nedir?(Ozon tabakası, canlılara zarar veren mor ötesi ışınımın Dünya’ya ulaşmasını engeller.)• “Ozon deliği” teriminin anlamı nedir?(Bu terim, ozon tabakasında oluşmuş gerçek bir deliği değil, ozon tabakasının mor ötesiışınımı tutma görevini yapamayacak kadar incelmesini ifade eder.)• Ozon tabakasının incelmesinin nedeni nedir?(Kloroflorokarbon gazları, atmosferde yükselip stratosferdeki ozon moleküllerini parçalar.Bunun sonucunda ozon tabakası yavaş yavaş yok olur).4Öğrencilere5ÖğrencileriArdından öğrencilere DVD’deki “Ozi Ozon” adlı filmi izlettirin.“Giriş” bölümündeki bilgileri aktarın. Dünya’ya ulaşan mor ötesi ışınımınmiktarının artmasının, insanlar ve diğer canlıların sağlığı için tehlikeli sonuçlar doğuracağınıanlatın. Onlara “Mor Ötesi Işınımın Sağlığımıza Etkileri” başlıklı bilgileri ve CD’nin “OzonTabakasında İncelme” bölümünde bulunan “Dünya Sağlık Örgütü’nün önerileri” başlıklıbilgileri aktarın.gruplara ayırın ve yanlarında getirdikleri insan fotoğraflarını karışık olarakgruplara dağıtın. Gruplara, ellerindeki fotoğrafları inceleyerek, bu fotoğraflardakiinsanlardan hangilerinin Güneş’in zararlı ışınlarından etkilenme olasılığının daha yüksekolduğunu ve bunun nedenlerini düşünmelerini söyleyin. Gruplardan, incelemelerinitamamladıktan sonra düşüncelerini sınıfla paylaşmalarını isteyin.182Yukarıda Neler Oluyor?

Ozon Tabakasındaki İncelmeOzon tabakasının incelmesini önleyelim1Ozon tabakasının eski hâline dönmesi için önlemler alındığını sınıfa anlatın. Ozon tabakasınıincelten maddelerin kullanımını giderek azaltmak ve sonunda tümüyle durdurmak için,160’tan fazla ülkenin Viyana Sözleşmesi ve Montreal Protokolü gibi önemli anlaşmalarimzaladığını belirtin. Birçok ülkenin bu anlaşmalara uygun şekilde harekete geçtiğini anlatın.Türkiye’nin de bu ülkelerden biri olarak üzerine düşen sorumlulukları yerine getirdiğini belirtin.2Öğrencilere, ozon tabakasının korunmasında herkese sorumluluk düştüğünü söyleyin.Onlardan bu konuda neler yapabileceklerine ilişkin bir slogan hazırlamalarını isteyin. Bunlarıkartonlara yazmalarını söyleyin. Ardından kartonları okul duvarında sergileyin.1Öğrencilere daha fazla bilgi aktarmak için CD’nin “Ozon Tabakasındaki İncelme”bölümünden yararlanabilirsiniz.Tamamlayıcı Çalışmalar• Öğrencilere gerekli önlemlerin alınmış olmasına karşın ozon tabakasının eski hâlinedönmesinin zaman alacağını anlatın. Bu nedenle bize düşen görevin kloroflorokarbon gazlarıiçermeyen, “ozon dostu” ürünler kullanmak olduğunu söyleyin. Öğrencilerden hangiürünlerde ozon tabakasını incelten maddeler olduğu konusunda bir araştırma yapmalarını veoluşturdukları listeyi sınıfa sunmalarını isteyin. Onları, çeşitli ürünlerin (buzdolabı, yangınsöndürücü ve klima gibi) üzerindeki bilgileri incelemeye yönlendirin. Bu ürünlerde ozontabakasını incelten maddeler (freon, halon vb.) bulunup bulunmadığını saptamalarını isteyin.Ardından topladıkları bilgileri sınıfta arkadaşlarıyla paylaşmalarını sağlayın.• Öğrencilere, DVD’deki “Ozon” adlı çizgi filmi izlettirin. Ardından, hep birlikte filmin ana fikriüzerinde konuşun.Mor Ötesi Işınımın Sağlığımıza EtkileriMor ötesi ışınımın güneşyanıklarına ve katarakt gibi gözhastalıklarına yol açtığıbiliniyor. Uzmanlar, bu ışınlarınderide yaşlanmaya ve kansereneden olduğunu, bağışıklıksisteminin bazı işlevlerinibozduğunu belirtiyorlar. Derisiaçık renk olan insanlarıngüneşten daha fazla korunmasıgerektiğini söylüyorlar. Ayrıca,çilleri ve benleri çok olanların,güneş yanığı oluşanların veçocukluklarında uzun sürelergüneş ışınlarına maruz kalmışkimselerin daha çok tehlikealtında olduğunu belirtiyorlar.Özellikle çocukların derilerinin mor ötesi ışınımdan daha çok zarar gördüğünü ve bunedenle küçük yaşlardan itibaren güneşten korunmayı öğrenmenin çok önemliolduğunu vurguluyorlar.Bu konuda “Dünya Sağlık Örgütü” de şunları öneriyor:• 12 aylıktan küçük bebekler daima gölgede kalmalıdır.• Çocuklar öğle saatlerinde güneşe çıkmamalıdır.• Güneşe çıkarken uzun kollu giysiler, şapka ve gözlük kullanılmalıdır.• Güneş koruma faktörü (SPF) en az 15+ olan güneş yağları kullanılmalıdır.• Solaryumdan ve bronzlaştırıcı lambalardan uzak durulmalıdır.Yukarıda Neler Oluyor? 183

1Asit YağmurlarıAsit Yağmurları Neden Zararlı?Ana TemaÖnerilen SüreKazanımlarÖğrenciyeKazandırılacakBecerilerYöntem ve TekniklerAraç ve GereçlerAsit yağmurları canlılara, binalara, heykellere ve taşıtlarazarar verir.3-4 ders saati• Asit yağmurlarının nasıl oluştuğunu açıklar.• Asit yağmurlarının çevreye etkilerini belirtir.• Asit yağmurlarını azaltmaya yönelik önlemleri sıralar.Gözlem yapma, karşılaştırma, bulguları kaydetme, çıkarımdabulunma, yaratıcı düşünmeAnlatım, beyin fırtınasıİki adet 1 litrelik kavanoz, bir bardak su, bir şişe sirke,yumurta kabukları, kuru fasulye, saksı, toprak, Yeşil Kutu CDve DVD’siGirişHerhangi bir maddenin doğal dengeyi bozacak şekilde artarak birikmesi çevre kirliliğine yol açar.Çevre kirliliğine neden olan maddelerin çoğu, insan etkinlikleri sonucunda açığa çıkar. Günümüzdeçevre kirliliğinin en zarar verici sonuçlarından biri de asit yağmurlarıdır.Asit yağmurları, hava kirliliğinden kaynaklanır. Kömür, petrol gibi fosil yakıtların yakılması sonucuatmosferde kükürt ve azot içeren gazlar birikir. Havada 2-7 gün asılı kalabilen bu gazlar, subuharıyla birleşince bir kimyasal tepkime ortaya çıkar. Bu tepkime sonucunda sülfürik asit venitrik asit damlaları oluşur ve bunlar, yağmurlarla birlikte yeryüzüne iner. Böylece yeryüzüne inenyağışlar, çok miktarda kükürt ve azot içeren “asit yağmurları”dır.184Asit Yağmurları Neden Zararlı?

Atmosferdeki asitli maddeler, yalnızca yağmurlarla değil, kar, sis ve rüzgârla da yeryüzüne iner.Yeryüzüne ulaşan asit, bitkilere, hayvanlara, binalara, heykellere ve taşıtlara önemli zararlar verir.Örneğin, göl ve akarsulardaki asit dengesinin bozulmasına bağlı olarak canlılar ölebilir; ağaçlarıngelişimi durabilir. Ayrıca asit, yağışlarla suya ve toprağa geçer. Suyun ve toprağın yapısındadeğişikliğe yol açar ve burada yaşayan canlılar için tehlike oluşturur.Asit Yağmurları1EtkinliklerAsit yağmurları nasıl oluşur?1Öğrencilere, günümüzde insan etkinliklerinden kaynaklanan birçok çevre sorunuolduğunu söyleyin. Onlara bu sorunların neler olabileceğini sorun.(Hava kirliliği, su kirliliği, küresel ısınma, vb.)2Öğrencilere çevre sorunlarından birinin de asit yağmurları olduğunu belirtin. Ardından asityağmurlarının nasıl oluştuğunu anlatın. Bunun için “Giriş” bölümündeki bilgilerden yararlanın.Asit yağmurlarının etkilerini gözlemleyelimAsit yağmurlarının binaları ve canlıların yaşamını nasıl etkilediğini gözlemlemek üzere öğrencilereaşağıdaki etkinlikleri yaptırın.A.1Dersten2DersteB.1Öğrencilere2Öğrencilerebir hafta önce, öğrencilerle birlikte, asit yağmurlarının binalara nasıl zararverebileceğini gözlemlemek için bir deney düzeneği hazırlayın. Bir kavanozun içine yalnızcaiki bardak su, ikinci bir kavanozun içine bir bardak su ve bir bardak sirke koyun. İki kavanozada aynı miktarda yumurta kabuğu atın. Öğrencilerden kavanozları bir hafta boyuncagözlemlemelerini isteyin. Gözlem sonuçlarını bir not defterine kaydetmelerini sağlayın.öğrencilerin kavanozları yeniden incelemelerini sağladıktan sonra onlara aşağıdakisoruları sorun:• Kavanozlardaki yumurta kabuklarında bir değişiklik var mı?(İçinde sirke olan ikinci kavanozda bulunan kabuklar değişikliğe uğradı.)• Yumurta kabukları, sirkenin hangi özelliğinden dolayı değişikliğe uğramış olabilir?(Sirke asit içerir. Asit, bazı maddelerin parçalanmasına neden olur.)DVD’deki “AsitYağmurları” adlı filmi izlettirin. Ardındanonlara aşağıdaki soruları sorun:• Asit yağmurlarının sonuçlarınelerdir? (Suların kirlenmesi,yapıların zarar görmesi vb.)• Asit yağmurlarının nedenleri nedir?(Trafik, sanayi ve enerji üretimindenkaynaklanan kükürtoksit veazot oksit)• Asit yağmurlarını engellemekneden gereklidir?(Canlıların, heykellerin, binaların,metal yapıların vb. zarar görmesini engellemek için)asit yağmurlarına neden olan kükürtoksit ve azotoksit gibi maddelerin, havadagünlerce kalabileceğini ve çok uzun mesafeler (bazen binlerce kilometre) kat edebileceğinianlatın. Bu maddelerin havadaki su buharıyla tepkimeye girerek asit oluşturabileceğini belirtin.Bu asitli maddelerin, yağmurlarla yeryüzüne inerek toprağa ve suya karışacağını vurgulayın.Ayrıca doğal gübrelerin de azot içermeleri nedeniyle toprağın ve suyun asit dengesinibozabileceğini anlatın. Toprağın asitlenmesinin, zaman içinde bitkilerin beslenmesinidurduracağını ve gelişimlerinin yavaşlayacağını söyleyin. Dünyada birçok gölde asitlenmenedeniyle canlılığın yok olmuş durumda olduğunu vurgulayın.Asit Yağmurları Neden Zararlı? 185

1C.1DerstenAsit Yağmurları2Okulda3Öğrencilere,iki hafta önce öğrencilere asit yağmurlarının canlılar üzerindeki etkilerinigözlemlemek üzere bir deney yapacağınızı açıklayın. Bu deney için bir öğrenciye, yaklaşık10 adet kuru fasulyeyi nemli pamuklar içinde belirli aralıklarla sulayarak çimlendirme göreviverin. Ayrıca çimlenen fasulyelerin yarısını bir saksıya, yarısını da başka bir saksıya dikipokula getirmesini isteyin.her iki saksıdaki fasulyeleri aynı miktarda suyla düzenli olarak sulayın. Böylecefasulyelerin biraz daha büyüyerek belirli bir uzunluğa ulaşmalarını sağlayacaksınız.Daha sonra derste, bu saksılardan birinin üzerine “su”, diğerine de “sirke” yazılı bir etiketyapıştırın. Üzerinde su yazan saksıyı suyla, diğerini de sirkeyle sulamaya başlayın. Yaklaşıkyirmi gün boyunca öğrencilerin bitkileri sık sık incelemelerini sağlayın. Bu süre içindegözlemlerini bir deftere kaydetmelerini isteyin. Yirmi günün sonunda onlara hangisaksıdaki bitkilerin daha iyi geliştiğini, hangi saksıdakilerin gelişiminin durduğunu vebunların nedenlerini sorun.DVD'deki “Lord Nelson” adlı filmi izlettirin.Asitlenmeyi önlemek için neler yapılabilir?1Öğrencilere CD’nin “Asit Yağmurları” bölümünde bulunan “Asit yağmurlarının etkileri”başlıklı bilgileri aktarın.2Öğrencilere enerji üretimi, ulaşım, sanayi ve yoğun tarım etkinliklerinden kaynaklananasitlenmeyi azaltmak için önlemler alınması gerektiğini anlatın. Asitlenmeyi azaltmak için neleryapılabileceğine ilişkin bir beyin fırtınası yaptırın. Ortaya çıkan fikirleri tahtaya yazın ve hepbirlikte bunlar üzerinde konuşun. Öğrencilere “Asit Yağmurları Nasıl Azaltılır?” başlıklı bilgisayfasını dağıtın. Burada yazan bilgiler hakkında konuşun.Öğrencilere daha fazla bilgi aktarmak için CD’nin “Asit Yağmurları” bölümündenyararlanabilirsiniz.Tamamlayıcı Çalışmalar• Öğrencilerin, asit yağmurlarının nasıl oluştuğunu, etkilerini ve azaltılmasına yönelikönlemleri içeren bir broşür hazırlamalarını sağlayın. Onların hazırladığı bu broşürüçoğaltarak okulda dağıtın.186Asit Yağmurları Neden Zararlı?

Asit YağmurlarıAsit Yağmurları Nasıl Azaltılır?• Zirai mücadele ilaçlarını ve amonyaklı gübreleri kontrollübir şekilde kullanmak• Havayı en az kirleten yakıtları kullanmak• Binalarda ısı yalıtımı yapmak• Yenilenebilir enerji kaynaklarının(Güneş, rüzgâr, su, biyokütle, jeotermal kaynaklar vb.)kullanımını yaygınlaştırmak• Motorlu araçlara hava kirliliğini azaltacak donanımlareklemek, sanayi kuruluşlarına ve enerji santrallerinearıtma sistemleri kurmak• Kükürtsüz benzin kullanmak• Enerji tasarrufu yapmak ve toplu taşıma araçlarınınkullanımını yaygınlaştırmakÖğrenci bilgi sayfası• Kara yolu taşımacılığı yerine demir yolu ve deniz yolutaşımacılığına öncelik vermek• Kentlerde bisiklet kullanımını kolaylaştıracakdüzenlemeler yapmak• Zorunlu kalmadıkça ulaşım için uçağı tercih etmemek;Bunu önlemek için uçak yakıtlarının kullanımına ilişkinuluslararası sınırlamaları uygulamak187

1Okyanuslar ve DenizlerDenizlerimizi KoruyalımAna TemaÖnerilen SüreKazanımlarÖğrenciyeKazandırılacakBecerilerYöntem ve TekniklerAraç ve GereçlerOkyanuslar ve denizler gezegenimizin can simididir.3-4 ders saati• Denizlerin ve okyanusların önemini açıklar.• Denizlerde ve okyanuslarda yaşayan canlıları belirtir.• Türkiye’nin çevresindeki denizlerde yaşanan sorunlarıfark eder.• Denizlerde ve okyanuslarda yaşanan çevre sorunlarınaçözüm önerileri getirir.Eleştirel düşünme, raporlaştırma, çıkarımda bulunma,yaratıcı düşünmeAnlatım, beyin fırtınası, doğaçlamaKartonlar, atlas, Yeşil Kutu CD ve DVD’siGirişDünya’nın yaklaşık % 71’i sularla kaplıdır. Dünya üzerinde üç ana okyanus bulunur. Bunlar AtlasOkyanusu, Büyük Okyanus ve Hint Okyanusu’dur. Tüm okyanus ve denizler birbirleriylebağlantılıdır. Okyanusların iklimler üzerinde önemli bir etkisi vardır. Örneğin, ekvatora yakınbölgelerde deniz suyu Güneş’in etkisiyle daha fazla ısınır. Bu nedenle oluşan sıcak su akıntıları,dünyanın daha soğuk birçok bölgesinin ısınmasını sağlar. Bu olaylar, hava sıcaklıklarını da etkiler.Ayrıca okyanuslardaki ve denizlerdeki sular, buharlaşma ve yağış gibi olayların etkisiyle sudöngüsünde yer alır.188Denizlerimizi Koruyalım

Okyanuslar ve DenizlerDünyadaki canlıların önemli bir bölümü okyanuslarda ve denizlerde yaşar. Bunlar arasında balina,yunus, fok gibi memeliler, köpek balığı, vatoz, kefal, levrek gibi balıklar, ahtapotlar, denizanaları,denizşakayıkları, süngerler, mercanlar, denizyıldızları, midyeler, ıstakozlar ve plankton adı verilenküçük canlılar vardır. Planktonlar, birçok canlının besini olduğundan okyanus ve denizlerdeki yaşamınönemli bir parçasıdır. Ayrıca bitkisel planktonlar da karbon dioksit kullanarak atmosferde gereğindenfazla karbon dioksit birikmesini önlerler. Böylece sera etkisinin azalmasına yardımcı olurlar.İnsanlar, okyanuslarda ve denizlerde balıkçılık, taşımacılık ve ticaret gibi etkinliklergerçekleştirirler. Ayrıca denizlerden petrol, doğal gaz ve madenler de çıkarırlar. Ancak sonyıllarda, okyanuslarda ve denizlerde tehlikeli boyutta kirlenmeler olduğu gözleniyor. Bununnedeni de kanalizasyon sularının, çöplerin, sanayiden kaynaklanan atıkların ve nükleer atıklarındenizlere boşaltılmasıdır. Tüm bu yanlış uygulamalar nedeniyle denizler ve buralarda yaşayancanlılar zarar görüyor.1EtkinliklerOkyanusları ve denizleri tanıyalım1Öğrencileri atlaslarını açarak dünya haritasını incelemeye yönlendirin. Öğrencilere,Dünya’da üç ana okyanus bulunduğunu söyleyerek, haritadan bu okyanusları bulmalarınıve adlarını söylemelerini isteyin. Ardından Dünya’da birçok deniz bulunduğunu belirtin.Öğrencilerin bu denizlerden örnekler vermelerini söyleyin.2Aşağıdaki soruları öğrencilere sorun:• Okyanusların ve denizlerin öneminedir?• Okyanuslarda ve denizlerde hangicanlılar yaşar?Öğrencilerin yanıtları üzerinde konuşun.Onlara “Giriş” bölümündeki ve CD’nin“Denizler ve Okyanuslar” bölümündebulunan “Okyanuslarda hangi canlılaryaşar?” ve “Okyanusların ve denizlerinrolü” başlıklı bilgileri aktarın.Ülkemizin denizlerini tanıyalım ve koruyalım1Öğrencilere Türkiye’nin çevresindeki denizlerin adlarını sorun. Ardından “Karadeniz” bilgisayfasını dağıtın. Öğrenciler bu bilgi sayfasını okuduktan sonra Karadeniz’in ülkemiz içinönemi hakkında konuşun.2Öğrencilere Karadeniz dışındaki üç denizimizi de araştırmalarını istediğinizi söyleyin.Sınıfı üç gruba ayırın. Her grubun, daha önceden hazırladığınız ve üzerinde Ege, Akdenizve Marmara’nın adlarının yazılı olduğu kartlardan birer tane çekmelerini sağlayın. Grupları,ansiklopedilerden, kitaplardan, İnternet’ten vb. kaynaklardan yararlanarak seçtikleri denizleilgili bir rapor hazırlamaya yönlendirin. Bu raporun içinde, aşağıdaki soruların yanıtlarınınmutlaka olmasını isteyin:• Bu denize hangi ülkelerin kıyısı var?• Bu denizin kendine özgü özellikleri nelerdir?• Bu denizdeki biyolojik çeşitliliği tehlikeye atan insan etkinlikleri var mı? Varsa neler?• Bu denizde kirlilik var mı? Varsa buna hangi ülkeler neden oluyor?• Kirliliğin kaynakları nelerdir?• Bu denize hangi ırmaklar dökülüyor? Bunlar, kirliliğe katkıda bulunuyor mu?3Öğrencilere, raporlarını tamamlayınca diğer arkadaşlarına sunacaklarını söyleyin. Sunuş içintopladıkları bilgileri kartonların üzerine yazmalarını sağlayın. Ayrıca, konuyla ilgili fotoğraflarıda bu kartonların üzerine yapıştırmaya yönlendirin.Denizlerimizi Koruyalım 189

1 4Okyanuslar ve Denizler5ÖğrencilerleDerste öğrencilere sırayla sunumlarını yaptırın. Ardından denizlerimizle ilgili sorunların enönemlilerini tahtaya yazın ve bunlar üzerinde konuşun.birlikte denizlerle ilgili sorunlardan birini seçin. Örneğin, Mersin’de yaşıyorsanızAkdeniz’le ilgili bir sorunu seçmeye özen gösterin. Onlara, bu soruna nasıl çözümbulunabileceğine ilişkin bir beyin fırtınası yaptırın.Uluslararası birkonferans düzenleyelim1Öğrencilere, hep birlikte“Karadeniz’i Kurtarmak” konulubir konferans canlandırmasıyapacağınızı söyleyin. (Bu etkinliği,yaşadığınız yere ya da ele almakistediğiniz konuya bağlı olarakülkemizdeki başka bir denizle ilgiliolarak da gerçekleştirebilirsiniz.)Konferansa kimlerin katılmasıgerektiği konusunda öğrencilerebir beyin fırtınası yaptırın. (Budenize kıyısı olan ülkeler, bu denizedökülen ırmaklara kıyısı olan ülkeler, çevre koruma kuruluşları, deniz taşımacılığı, turizm,gübre, petrol üretimi vb. ile uğraşan şirketler konferansa davet edilebilir.) Ortaya çıkan fikirleritahtaya yazın. Öğrencilere, tahtada yazan davetli listesine göre bir rol dağılımı yapın.2Öğrencilerin3Daha4Bireydaire biçiminde oturmalarını sağlayın. Tahtayı üç bölüme ayırın. Konferansınbaşladığını öğrencilere belirtin. İlk olarak Karadeniz’le ilgili, çözümlenmesi gerekensorunların neler olduğunu sorun. Yanıtları tahtanın birinci bölümüne yazın.sonra bu sorunların çözümüne yönelik önlemlerin neler olabileceği sorusunu ortayaatın. Yanıtları tahtanın ikinci bölümüne yazın. Ardından öneriler üzerinde tartışılmasınısağlayın. Herkes tarafından kabul edilebilir çözümler bulmanın kolay bir iş olmadığınıöğrencilere söyleyin. Bunun, sabır ve karşılıklı saygı gerektirdiğini belirtin. Öğrencilerinüzerinde hemfikir oldukları önerileri de tahtanın üçüncü bölümüne yazın.olarak bizim neler yapabileceğimiz konusu üzerinde durun.Öğrencilere daha fazla bilgi aktarmak için CD’nin “Denizler ve Okyanuslar” bölümündenyararlanabilirsiniz.Tamamlayıcı Çalışmalar• Sınıfa DVD’de bulunan “Çözüm” ve “Porselen Balık” adlı çizgi filmleri izlettirin. Öğrencilerebu iki filmin mesajını yaygınlaştırmak için ne gibi yollara başvurulabileceğini sorun. En uygunönerileri tahtaya yazın ve hep birlikte bunlar üzerinde konuşun.• Öğrencilerden denizlerin korunmasına yönelik çalışmalar yürüten sivil toplum örgütlerini,enstitüleri, kurum ve kuruluşları araştırmalarını isteyin. Bunlardan biriyle bağlantıya geçerekçeşitli uzmanları okula davet edin.190Denizlerimizi Koruyalım

Okyanuslar ve DenizlerKaradenizKaradeniz, dünyanın en büyük iç denizlerinden biridir. İstanbul ve ÇanakkaleBoğazları aracılığıyla Akdeniz’le bağlantılıdır. Bu denize çok miktarda tatlı sudöküldüğünden ve diğer tuzlu sularla karışmadığından, ortalama tuzlulukoranı binde 18’dir. Bu rakam, dünya okyanuslarının ortalama tuzluluk oranınınyarısı kadardır.Karadeniz’de Kıyısı Olan ÜlkelerKaradeniz kıyılarını altı ülke paylaşır: Bulgaristan, Gürcistan, Romanya, RusyaFederasyonu, Türkiye ve Ukrayna. Tuna, Dinyeper ve Don gibi büyük ırmaklarburaya akar. Ülkemizden de belli başlı dört ırmak Karadeniz’e dökülür: Sakarya,Kızılırmak, Yeşilırmak ve Çoruh. Çoruh Irmağı, büyük bölümü Türkiye’de olmasınakarşın Gürcistan’da, Batum’dan denize dökülür. Karadeniz ülkelerinin kıyıbölgelerinde 10 milyondan fazla insan yaşar.Karadeniz’in ÖzellikleriKaradeniz’de yüzey sularıyla derinlerdeki suların tuzluluk oranının farklı olması, busuların birbirine karışmasını önler. Karadeniz’e özgü bu durum, derinlerdeki sularınoksijensiz olmasının nedenidir. Bu nedenle 150 m derinliğin altında, oksijensizyaşayabilen bazı bakteriler dışında hemen hiçbir canlı yaşayamaz. Karadeniz’in100 m’den daha derinbölgelerinde zehirli bir bileşikolan hidrojensülfit bulunur.Karadeniz’deki CanlılarKaradeniz’de yaklaşık 180 balıktürü ve üç yunus türü bulunur.Soyu tükenme tehlikesi altındaolan Akdeniz foku da buradayaşar. Ancak son yıllardaburada yaşayan türlerden birkısmının soyu tükenmektedir.Karadeniz’de hamsi, mersin,kalkan, uskumru, orkinos, kılıçgibi balık türleri yaşamaktadır. Ancak kirlilik, bilinçsiz ve aşırı avlanma bu canlıtürlerini tehdit etmektedir. Her yıl, kalkan ağlarına takılan yaklaşık 3000 yunusKaradeniz’de yaşamını yitirmektedir.Öğrenci bilgi sayfasıÇevre SorunlarıKaradeniz’e bırakılan atıklar da önemli bir sorundur. Bu atıkların % 70’iKaradeniz kıyısında bulunan 6 ülkeden kaynaklanmaktadır. Kalan % 30 daKaradeniz’e kıyısı olmayan ülkelerden Tuna Irmağı aracılığıyla gelmektedir.Kuvvetli akıntıların olmaması, suyun dolaşımının yetersiz olması, buraya dökülenırmaklar aracılığıyla gelen atıklar ve gemilerin bıraktığı pis sular Karadeniz’inkirlenmesine yol açmaktadır.Karadeniz’de, doğal dengenin bozulmasına bağlı olarak bitkisel planktonlarınsayısı aşırı artmaktadır. Bunun sonucunda derinlerde yaşayan bitkiler ışıkalamamaktadır. Bu bitkiler, ışık alamadıklarında ölürler. Ölen bitkilerinçürümesinde rol oynayan bakteriler de oksijen tüketir. “Ötrofikasyon” denilenbu olay, Karadeniz’de canlılığın azalmasının en önemli nedenlerinden biridir.191

TüketimSağlık ve ÇevreDeğerlerVatandaşlık HaklarıGelecekteki Dünyamız

TüketimNeden Daha Fazla Satın Alalım? 195Çevre Dostu Paketler 200Reklamlara ve Etiketlere Dikkat! 205Evcil Hayvanlara Karşı Sorumluluğumuz 208KONUYLA İLGİLİ FİLMLERDaha FazlaTüketim ve Yaşam BiçimiSeçimlerimizFazla Paketlemeye SonReklamSağlık ve ÇevreSağlıklı Beslenelim 211Yabani Bitkilerden Nasıl Yararlanıyoruz? 216Su Kirliliği 221KONUYLA İLGİLİ FİLMLERSu ve SağlıkVatandaşlık HaklarıTek Kişi Bir Farklılık Oluşturabilir mi? 225KONUYLA İLGİLİ FİLMLERKasabanın İkilemi: İş mi, Sağlık mı?DünyaGelecekteki DünyamızNüfus Artışı Tehlikeli mi? 229Gelecek Kuşaklara Karşı Sorumluluğumuz 234KONUYLA İLGİLİ FİLMLERNüfus ArtışıDikkatli Davran!Denge ve UyumÖğrenci bilgi sayfalarıAlışveriş Yaparken... 198Ekolojik Ayak İzimiz 199Paket Değerlendirme Anahtarı 204Cıvanın Görünmeyen Yüzü 215Keçinin Yediği Her Otu Yeriz! 219Kamp Yerinde Hangi Bitkiler Var? 220Soğan Gözlem Tablosu 224Nüfus Piramidi 232Rol Kartları 233Paskalya Adası 239

Tüketim1Neden Daha Fazla Satın Alalım?Ana TemaÖnerilen SüreKazanımlarÖğrenciyeKazandırılacakBecerilerYöntem ve TekniklerAraç ve GereçlerGiderek artan bilinçsiz tüketim ve üretim çevreyi olumsuzetkiliyor.2 ders saati• Bilinçli tüketici olmanın önemini fark eder.• Tüketim alışkanlıklarımızın çevreye olumsuz etkileriniaçıklar.• Bir ürünün üretim sürecinde geçirdiği aşamaları belirtir.Eleştirel düşünme, yansıtıcı düşünme, çıkarımda bulunma,yorum yapma, kaydetme, karşılaştırma, raporlaştırmaAnlatımDosya kâğıdı, kalem, Yeşil Kutu CD ve DVD’siGirişGünümüzde alışveriş yapmak, günlük yaşamın ayrılmaz bir parçası hâline geldi. Ancak bazeninsanlar alışveriş yaparken dikkatli davranmayı unutabiliyorlar. Ne satın alacaklarına önceden kararvermeden alışverişe gidiyorlar. Her gördüklerini, zaten sahip oldukları eşyaların benzerlerini ya dagereksinimlerinden fazlasını satın alabiliyorlar.Günümüzde büyük kentlerdeki alışveriş merkezlerinde eğlence olanakları da bulunuyor. Buradaalışverişle eğlence birbirine karışıyor. Sonuç olarak insanlar, yalnızca eğlenmek için gitseler bile bumerkezlerden akıllarında olmayan birçok şeyi almış olarak çıkabiliyorlar. Üstelik tüketimin artmasınabağlı olarak çevre de olumsuz etkileniyor.Neden Daha Fazla Satın Alalım? 195

1TüketimBasın yayın organlarında yayımlanan reklamlar da insanları daha çoktüketim yapmaya yönlendiriyor. Reklamlar, ürünlerin satışını artırmaküzere tasarlandığından tüketicilere, özellikle de çocuklara çekicigörünecek şekilde hazırlanıyor.Çevreyi korumanın yollarından biri tüketim miktarımızı olabildiğinceazaltmaktır. Bunu başardığımız sürece maddi açıdan hem ailemizehem de içinde yaşadığımız topluma önemli katkılar sağlarız. Bunlarınötesinde, doğal kaynakları da korumuş oluruz.EtkinliklerTüketim ve çevre1Öğrencilere “aşırı tüketim ” sözünden ne anladıklarını sorun. Yanıtlarını aldıktan sonra bunlarüzerinde konuşun. Daha sonra “Giriş” bölümündeki ve CD’nin “Tüketim” bölümündeki“Günümüzde tüketim” başlıklı bilgileri aktarın.2DVD’de3Öğrencilere4Öğrencilerebulunan “Daha Fazla” adlı filmi izlettirin. Ardından öğrencilere, aşırı tüketimin ne gibiçevre sorunlarına yol açacağını sorun. Bu konudaki gözlem ve deneyimlerini sınıfın gerikalanıyla paylaşmalarını isteyin. Daha sonra hep birlikte bunlar üzerinde konuşun.“Alışveriş Yaparken...” başlıklı bilgi sayfasını dağıtın ve aşağıdaki sorularısorun:• Bu bilgi sayfasında verilen, bilinçli tüketici olmakla ilgili örnekleri uyguluyor musunuz?• Bilinçli bir tüketici alışveriş yaparken başka nelere dikkat edebilir?CD’nin “Tüketim” bölümünde bulunan “Siz de katkıda bulunabilirsiniz?” başlıklıbilgileri aktarın.Tüketim alışkanlıklarımız1Öğrencilere, insanların aşırı tüketim yapmalarının daha çok atığın ortaya çıkmasına yol açtığınısöyleyin. Daha sonra bununla ilgili bir çalışma yaptırın. Bunun için onları 4-5 kişilik gruplara ayırın.Bu gruplara birer boş kâğıt vererek gruptan bir kişinin ayak izinin kâğıda çizilmesini sağlayın.2Öğrencilere3Gruplardan,4Gruplarıngünlük yaşamda kullandığımız kalem, kâğıt, giysi, bardak vb. birçok ürününüretimi ve tüketimi sırasında pek çok atığın ortaya çıktığını ve bunların çevreye zararverdiğini anlatın.Öğrencilerin bir kurşun kalemin üretim sürecini düşünmelerini isteyin: Bu kurşun kalem, üretimisırasında hangi süreçlerden geçer? Kurşun kalemin üretiminde tahta kullanılır. Tahta, ağaçlardanelde edilir. Ağaçlar, kesildikten sonra çeşitli taşıtlarla fabrikaya taşınır. Bu taşıtların çalışması içingereken enerji, fosil yakıtlardan sağlanır. Bu sırada çevreye kirletici maddeler salınır. Ağaçlarfabrikada işlenir. Bunun için makineler kullanılır. Bu makinelerin çalışması için elektrik enerjisigerekir. Örnekleri bu şekilde artırabilirsiniz. Daha sonra her gruptan, gündelik yaşamdakullandığımız bir ürün seçmesini isteyin. Ardından bu ürünün satışa sunulana kadar hangiüretim aşamalarından geçtiğini ve bu aşamalar sırasında ne gibi atıklar oluştuğunudüşünmelerini sağlayın. Bu aşamaları ve üretim sırasında oluşan atıkları ayak izinin içineyazmalarını söyleyin.seçtikleri ürünün kullanıldıktan sonra nasıl atığa dönüştüğünü aynı ayak izinindışına aşama aşama yazmalarını sağlayın.kâğıtlarını duvara asın ve bunları inceleyin. Bir ürünün, üretiminin ilk aşamasındantüketiminin son aşamasına kadar olan süreçte çevreye verdiği zararların azaltılması için neleryapılabileceğini ele alın. Öğrencilerden bu konuda önerilerde bulunmalarını isteyin.(Yenilenebilir enerji kaynakları tercih edilebilir, ağaç yerine başka malzemeler kullanılabilir, birkurşun kalem sonuna kadar kullanılabilir vb.)196Neden Daha Fazla Satın Alalım?

5Öğrencilere6Öğrencilerebu çalışmayı yaparken neden ayak izi çizimi kullandığımızı sorun. Öğrencileringörüşlerini aldıktan sonra onlara “Ekolojik Ayak İzimiz” adlı bilgi sayfasını dağıtın ve bununüzerinde konuşun. Ekolojik ayak izimizin küçülmesinin bilinçli tüketiciler olmamıza bağlıolduğunu anlatın.DVD’de bulunan “Tüketim ve Yaşam Biçimi” adlı filmi izlettirin.Öğrencilere daha fazla bilgi aktarmak için CD’nin “Tüketim” bölümünden yararlanabilirsiniz.Tüketim1Tamamlayıcı Çalışmalar• Öğrencilerden derste öğrendiklerini aileleriyle paylaşmalarını ve tüketim alışkanlıklarını evdehep birlikte gözden geçirmelerini isteyin.• Öğrencileri, ailelerinin iki aylık market alışverişini birbiriyle karşılaştırmak üzere bir araştırmayapmaya yönlendirin. İlk ay, her alışverişe, aileleriyle birlikte alışveriş listesi hazırlamadançıkmalarını; ikinci aysa her alışveriş öncesinde aileleriyle birlikte bir liste hazırlayarak çıkmalarınısöyleyin. Bu iki ayın sonunda aşağıdaki soruların yanıtlarını bulmalarını sağlayın:– Hangi ay daha fazla alışveriş yapıldı?– Hangi ay daha fazla harcama yapıldı?– Alınanların hepsi gerçekten gerekli miydi?– Alışveriş listesi hazırlamanın bir yararı oldu mu?• Öğrencilerin bu araştırmanın sonuçlarını kısa bir rapor hâline getirmelerini ve arkadaşlarıylapaylaşmalarını sağlayın.Neden Daha Fazla Satın Alalım? 197

TüketimÖğrenci bilgi sayfasıAlışveriş Yaparken...• Alışverişe gitmeden önce bir liste hazırlarım. Bu, yalnızcanelere gereksinimim olduğunu hatırlatmakla kalmaz, aynızamanda gözüme çarpan her şeyi satın almamı da önler.• Alışverişe giderken yanıma bez bir torba ya da sepetalırım. Bunlar çevre dostudur ve naylon poşetlerden dahauzun süre dayanır.• Çevre dostu ürünleri satın alırım. Bir ürünü, yalnızca çokreklamı yapıldığı ya da herkes aldığı için satın almam.• Ürünlerin paketlerini incelerim. En az atık oluşturanürünleri seçerim.• Alışverişi eğlence olarak görmem.198

TüketimEkolojik Ayak İzimizİnsanlar, temel gereksinimlerini doğadan karşılıyorlar. Ancak kent yaşamı bizidoğadan öyle uzaklaştırıyor ki çoğu zaman gereksinimlerimizi karşılarkendoğayı ne denli etkilediğimizi fark edemiyoruz. Oysa, herkesin dünya üzerindegüçlü bir “etkisi” var. İnsan etkinlikleri sonucunda oluşan bu etkilerin toplamına“ekolojik ayak izi” deniyor.Besin üretmek, su elde etmek, yaşadığımız evi yapmak, giydiğimiz giysileriüretmek gibi gereksinimlerimizi karşılamaya yönelik etkinliklerimiz için gerekentoplam alan, ekolojik ayak izimizdir. Ekolojik ayak izimizin ölçüsünü bilmekönemlidir. Çünkü Dünya giderek kalabalıklaşıyor ve üretim içinkullanabileceğimiz alanlar çok sınırlı. Bu nedenle ekolojik ayak izimizi bilirsekçevre üzerindeki etkilerimizi de daha kolay anlarız.Ekolojik ayak izi, hangi ülkenin, kentin, ailenin ya da hangi insanın ne kadar alankullandığı konusunda bilgi verir. Böylece ne kadar tüketim yaptığımızı vetüketimlerimizin nelere yol açtığını görebiliriz. Dünyamızın geleceği içinekolojik ayak izlerimizi küçültmemiz gerekiyor. Ekolojik ayak izimiziküçültmenin yolu da bilinçli tüketim alışkanlıkları edinmek, enerji kullanırkensavurgan davranmamak ve dış kaynaklar yerine kendi kaynaklarımızı kullanmakgibi önlemler almaktan geçiyor.Öğrenci bilgi sayfası199

2TüketimÇevre Dostu PaketlerAna TemaÖnerilen SüreKazanımlarÖğrenciyeKazandırılacakBecerilerYöntem ve TekniklerAraç ve GereçlerAlışverişlerimizde çevre dostu malzemelerle paketlenmişürünleri tercih edebiliriz.2 ders saati• Ürünlerin neden paketlendiğini açıklar.• Paketlerin evsel atıklarımızın büyük bir bölümünüoluşturduğunu fark eder.• Paket malzemelerinin doğal kaynakların tükenmesine veçevrenin zarar görmesine yol açtığını belirtir.• Paket malzemesi türlerini karşılaştırır.• Çevre dostu paket malzemelerinin yararlarını fark eder vebunları kullanmaya özen gösterir.Eleştirel düşünme, gözlem yapma, tablolaştırma,karşılaştırma, çıkarımda bulunma, yorumlama,değerlendirme, yaratıcı düşünmeAnlatım, beyin fırtınasıSüt, kek, çikolata, mısır gevreği, makas, tükenmez kalem,kurşun kalem, silgi, deterjan, meyve suyu, diş macunu, YeşilKutu CD ve DVD’siGirişSatın aldığımız ürünlerin çoğu bir paketin içindedir. Bu paket, kâğıt, plastik, alüminyum, cam gibimalzemelerden yapılmış olabilir. Ürünlerin paketlenmesinin nedeni, bunları saklamak vekorumaktır. Yiyecek ve içeceklerin paketlenmesi özellikle sağlık açısından gereklidir. Paket içindesaklanmayan yiyecek ve içeceklere hastalıklaraneden olan mikroorganizmalar kolayca bulaşabilir.Bu da çeşitli hastalıklara, hatta salgınlara yolaçabilir. Üstelik paketlemek, yiyecek ya daiçeceklerin daha uzun süre dayanmasını sağlar.Ürünlerin paketlenmesi, yiyecek ve içeceklerikorumanın yanında, taşınmalarını da kolaylaştırır.Örneğin, yumurta gibi ürünler paketleri sayesindekırılmadan taşınabilir.Paketleme sanayisinde her geçen gün ürünlerindaha iyi saklanmasını ve korunmasını sağlayacakyeni yöntemler geliştiriliyor. Bir yandan daürünlerin daha çekici görünmesi ve satışınınartması için daha çok malzeme içeren paketçeşitleri tercih ediliyor. Daha çok malzeme içerenpaketlerin üretimi aşırı ham madde ve enerjikullanımına yol açıyor.Bazı paketler doğada kolay kolay bozulmayan malzemelerden üretilir. Bu tip malzemelerdenyapılmış paketler atığa dönüştükten sonra çevreye zarar verir. Örneğin, plastik doğada uzun yıllarbozulmadan kalır. (Bir cam şişe 4000 yıl, plastik 1000 yıl, metal kutu 10-100 yıl, sakız 5 yıl, sigarafiltresi 2 yıl doğada bozulmadan kalabilir.) Gün geçtikçe azalan doğal kaynakların korunması veartan çevre kirliliğinin önlenmesi için paketleme sanayiinde “yeşil” uygulamaların artması veçevre dostu malzemelerden yapılmış paketlerin kullanılması gerekiyor.200Çevre Dostu Paketler

EtkinliklerPaketleri inceleyelim1Dersten önce öğrencileri yedi gruba ayırın. Gruplaraaşağıdaki listede bulunan ürünlerden herhangi birininpaketini sonraki derste sınıfa getirmelerini söyleyin.Ayrıca bu ürünlerin paketleriyle ilgili bilgitoplamalarını isteyin.• Süt• Kek veya çikolata• Mısır gevreği• Silgi, tükenmez kalem, kurşun kalem• Meyve suyu• Deterjan ve sıvı sabun• Diş macunu ve deodorant2Derste sırayla tüm grupların kendi ürünlerini tanıtmalarını ve bunların paketleriyle ilgiliolarak topladıkları bilgileri sunmalarını sağlayın.3Öğrencilere getirdikleri ürünlerin hepsinin paket içinde olduğunu söyleyerek paketin yararlarınısorun. Yanıtları aldıktan sonra “Giriş” bölümündeki bilgileri aktarın.Tüketim2Paketler çevreyi nasıl etkiler?1Öğrencilere getirdikleri ürünlerin paketlerini göstererek bu malzemelerin çevreyi etkileyipetkileyemeyeceğini sorun.2Öğrencilerin yanıtlarını tahtaya yazın ve bunlar üzerinde konuşun.3Öğrencilere DVD’de bulunan “Seçimlerimiz” filmini izlettirin. Ardından onlara şusoruları sorun:• Paketin görünümü, herhangi bir ürünü satın alma kararımızı etkiliyor mu?• Paket malzemeleri çevreye nasıl zarar veriyor?Çevre dostu paketler1Öğrencilere, bir ürünün paketlenmesinde kullanılan malzemelerin ne kadar çevre dostuolduğunu anlamak için bir değerlendirme yapacağınızı söyleyin ve “Paket DeğerlendirmeAnahtarı” başlıklı bilgi sayfasını dağıtın. Bu anahtarı nasıl kullanacaklarını onlara anlatın.2Öğrencilerden, bu anahtarı kullanarak seçtikleri ürünü değerlendirmelerini isteyin.Çalışma tamamlanınca, değerlendirmelerini arkadaşlarıyla paylaşmalarını sağlayın.3Yapılan değerlendirmeler üzerinde konuşun ve bir ürünün paketlenmesinde kullanılanmalzemelerin çevre dostu olabilmesi için neler yapılabileceği üzerine bir beyin fırtınasıbaşlatın. Ardından öğrencilere aşağıdaki bilgileri aktarın:• Her ürün paketlenebilir; hatta paketin kendisi bile! Ancak gereksiz yere yapılan herpaketleme doğal kaynakların tükenmesine ve çevrenin zarar görmesine yol açar.• Yeniden kullanılabilen paketleme malzemeleri daha az atık oluşturur. Örneğin, bir camşişe, temizlenerek defalarca kullanılabilir. Çevre dostu malzemelerle paketlenmişürünleri tercih etmek her bilinçli tüketicinin görevidir. Geri kazanım, ancak paketmalzemeleri atığa dönüştükten sonra iyi bir çözümdür. Üstelik geri kazanımgerçekleştirilirken de enerji harcanır ve yeni atıklar oluşur. Bu nedenle öncelikli amaçdaha az paket malzemesinin üretilmesi olmalıdır.• Paket malzemelerinin üretiminde daha az doğal kaynak kullanılmasını sağlayacak veçevrenin zarar görmesini önleyecek çözüm yolları aranmalıdır. Bazı ürünler tekkullanımlık küçük paketler içindedir. Bunların paketlenmesinde daha fazla malzemekullanılır. Bunun yerine, bu ürünlerden tek bir paketin içine daha fazla sayıda konulabilir.Ürünleri konsantre hâle getirmek de daha az paket malzemesinin kullanılmasını sağlar. .Çevre Dostu Paketler 201

2Tüketim4Öğrencilere5Öğrencilerle6Öğrencilerehakkında bilgi toplayıp inceledikleri süt,kek, çikolata, mısır gevreği, silgi, tükenmez kalem,kurşun kalem, meyve suyu, deterjan, sıvı sabun, dişmacunu ya da deodorant gibi ürünlerin paketlerinihatırlatın. Onlara bu ürünlerin paketlerinin nasılçevre dostu hâline getirilebileceğini sorun.Yanıtlarını aldıktan sonra “Çevre Dostu Paketler”başlıklı bilgileri aktarın.birlikte getirdikleri ürünlere tekrarbakın ve ürünlerin paketlerinin üzerinde çevredostu olduklarını gösteren işaret ve yazılararamalarını sağlayın.DVD’de bulunan “Fazla Paketlemeye Son!” adlı çizgi filmi izlettirin.Öğrencilere fazla bilgi aktarmak için CD’nin “Tüketim” bölümünden yararlanabilirsiniz.Tamamlayıcı Çalışmalar• Öğrencileri çevre dostu paket malzemeleri kullanılmasının önemi konusunda bir broşürhazırlamaya yönlendirin.202Çevre Dostu Paketler

Çevre Dostu PaketlerSÜT: Süt, cam şişede ya da karton kutuda satılır. Cam şişeler yenidenkullanılabilir. Karton kutu da geri kazanılabilecek hâle getirilebilir.Tüketim2KEK, ŞEKERLEME VE ÇİKOLATALAR: Kek, şekerleme ve çikolata gibiyiyeceklerin paketlenmesinde alüminyum, kâğıt, karton, plastik, metalkutu ve jelatin gibi çeşitli malzemeler kullanılır. Bu tip ürünlerin birdenfazla paket yerine tek bir paket içinde sunulması daha doğrudur.MISIR GEVREĞİ: Mısır gevreği plastik torba içinde satılır. Bu torbalarda karton kutu içinde bulunur. Oysa mısır gevreğinin korunması vesaklanması için yalnızca torba yeterlidir. Bu torba da biyolojik olarakayrışabilecek hâle getirilebilir. Karton kutudansa tümüyle vazgeçilebilir.SİLGİ, TÜKENMEZ KALEM, KURŞUN KALEM: Silgi, tükenmez kalemve kurşun kalem gibi kırtasiye malzemeleri genellikle karton kutular yada plastik torbalarla paketlenmiş olarak satılır. Bu tip ürünler,paketlenmeden de satışa çıkarılabilir.MEYVE SUYU: Meyve suyu, cam ya da plastik şişede ve karton kutudasatılabilir. Cam şişe yeniden kullanılabilir özelliktedir. Karton kutu da gerikazanılabilecek hâle getirilebilir. Bazı meyve sularında özel bir kapaksistemi bulunur. Bu, gereksiz malzemeler içeren paketlere bir örnektir.Paketlerinde daha az malzeme kullanılmış meyve suları tercih edilebilir.DETERJANLAR VE SIVI SABUNLAR: Deterjanlar, karton kutularda yada plastik torbalarda satılır. Karton kutu geri kazanılabilir. Sıvı sabunlar,plastik şişelerde satılır. Şişenin plastiği doğada biyolojik olarakayrışabilecek özellikte üretilebilir. Bu konuda yapılabilecek başka şeylerde var. Örneğin sıvı sabunlar iki tipte satılır. Birinci tipte şişeninağzında, sabunun akmasını sağlayan bir mekanizma bulunur. İkincitipteyse şişenin ağzında yalnızca kapak vardır. Bir kez mekanizmalı şişealındıktan sonra diğer alışverişlerde ağzı kapaklı ve büyük miktardakiürünler tercih edilmelidir. Büyük şişedeki üründen mekanizmalı şişeyeaktarım yapılabilir. Böylece daha az ham madde ve enerji tüketimi,dolayısıyla daha az atık oluşması sağlanabilir.DİŞ MACUNU VE DEODORANTLAR: Diş macunları tüplerin içindesatılır. Ancak bu tüpler de bir karton kutunun içine konulur. Bu da birürün için iki paketin kullanılması demektir. Diş macunu, karton kutuolmadan da sunulabilir. Deodorantlar, cam şişe, plastik ya da metalkutularda satılır. Cam şişe içinde olanlar tercih edilebilir. Çünkü camşişeler yeniden kullanılabilir.Çevre Dostu Paketler 203

TüketimÖğrenci bilgi sayfasıPaket Değerlendirme AnahtarıÜrünlerin paketlerinin çevre dostu olup olmadığını aşağıdaki anahtarıkullanarak değerlendirebilirsiniz. Önce bir ürün seçin ve ilk sorudan başlayın.Yanıtınız “Evet” ya da “Hayır” olabilir. “Evet” yanıtı verirseniz bu soruda durun.“Hayır” yanıtı verirseniz, sonraki soruya geçin. Herhangi bir soruya “Evet” yanıtıverene kadar devam edin. “Evet” yanıtına ne kadar çabuk ulaşırsanız, elinizdekiürünün paketi de o kadar çevre dostu demektir.1. Bu ürün paketlenmeden mi satılıyor?HayırHayırHayırEvet2. Bu ürün yeniden kullanılabilecek türden pakette mi satılıyor?Evet3. Paketin içinde bu üründen çok miktarda var mı?EvetPaketlenmeden satılan ürünler çevreyedaha az zarar verir.Yeniden kullanılabilen paketler, yenipaketlerin üretilmesinden daha azmasraflıdır ve çevreye daha az zarar verir.Belli miktarda ürünün paketlenmesi içinne kadar az malzeme kullanılırsa o kadariyi olur.4. Ürünün paketi geri kazanılabilen malzemeden mi yapılmış?HayırEvetPaket malzemelerinin geri kazanılması,hem ham madde kullanımını hem deatık miktarını azaltır.5. Paket, biyolojik olarak ayrıştırılabilir malzemelerden mi?HayırEvetBiyolojik olarak ayrıştırılabilen malzemelerinçevreye daha az zararı vardır.6. Paketin tasarımı ve malzemesi basit mi?HayırEvetBasit tasarımlı paketlerin üretimindedaha az malzeme ve enerji kullanılır.204

Reklamlara ve Etiketlere Dikkat!Tüketim3Ana TemaÖnerilen SüreKazanımlarÖğrenciyeKazandırılacakBecerilerYöntem ve TekniklerAraç ve GereçlerReklamlar ve ürünlerin etiketlerindeki bazı ifadeler tüketiminartmasına neden olur.2-3 ders saati• Reklamların ve ürünlerin etiketindeki bazı ifadelerineleştirel bir bakış açısıyla değerlendirilmesi gerektiğinifark eder.Gözlem yapma, karşılaştırma, eleştirel düşünme, veritoplama, yansıtıcı düşünme, yaratıcı düşünme.Anlatım, beyin fırtınasıGazete ve dergi kupürleri, etiketler, Yeşil Kutu DVD’siGirişGünlük yaşamımızın her alanında reklamlarla karşılaşırız. Reklam panolarında, televizyonda,paketlerde, radyoda, dükkânlarda, alışveriş merkezlerinde, otobüs duraklarında ve hattaevlerimizde. Reklamlar, ürünlerin daha çok satılmasını sağlamak üzere insanları şaşırtacak yada etkileyecek şekilde tasarlanırlar. Bu nedenle reklamlardaki ifadeler ya da görüntüler zamanzaman gerçeği farklı yansıtırlar. Bilinçli bir tüketici, reklamlardaki bu ifadeleri ve görüntülerigerçeklerden ayırt etmeyi bilir, bunları eleştirel bir bakış açısıyla değerlendirir.Ürünlerin paketlerinin üzerindeki bilgilerinamacı genellikle, tüketicileri ürünün içeriğihakkında aydınlatmaktır. Bazı ifadelersetüketicileri o ürünün diğerlerinden daha iyiolduğuna inandırmak ve alışveriş yaparkenhemen satın alınmasını sağlamak amacıylayazılır. Bu durum, etiketteki “İçindekiler”bölümünün bilgilendirme işlevinin geri plandakalmasına yol açar. Tüketicinin ürünü seçerkenöncelikle dikkat etmesi gereken “İçindekiler”bölümündeki bilgilerdir.Günümüzde insanlar doğal ürünlere dahaçok ilgi duymaya başladılar. Bazı ürünlerinpaketinde bunların “ekolojik” ya da “organik”ürünler olduğunu belli edecek ifadelerbulunur. Ancak, bu ifadeler her zamangerçeği yansıtmayabilir.EtkinliklerÜrünlerin paketlerini inceleyelim1Dersten bir hafta önce öğrencilerden çeşitli ürünlerin paketlerini toplayarak sınıfagetirmelerini isteyin.2Derste, öğrencilerin topladıkları paketleri tek tek incelemelerini sağlayın. Daha sonra onlara,paketlerin üzerinde ne tip bilgilerin yer aldığını sorun. Ardından bu bilgilerin nedenverildiğini sorun. Yanıtlarını tahtaya yazın ve bunlar üzerinde konuşun.Reklamlara ve Etiketlere Dikkat! 205

3Tüketim3Öğrencilere4Öğrencilere,aşağıdaki soruyu yönelterek birtartışma başlatın:• Paketlerin üzerinde yer alan tüm bilgilerdoğru mu?paketlerin üzerinde ürünlerin çevredostu olduğunu gösteren işaretler görüpgörmediklerini sorun. Böyle işaretler varsa bunlarıtahtaya çizmelerini isteyin. Daha sonra bu işaretlerüzerinde konuşun.Reklamlar ne anlatıyor?1Dersten bir hafta önce, öğrencilerden gazete ve dergilerdeki reklamları inceleyipbunlardan seçtiklerini sınıfa getirmelerini isteyin. Bunu yaparken farklı ürünlerle ilgilireklamlar seçmeye dikkat etmelerini söyleyin. Örneğin, çocukları ilgilendiren ürünlerin,elektronik eşyaların, çevre dostu ürünlerin reklamlarını toplayabilirler. Büyük reklampanolarındaki reklamların basit çizimlerini yaparak ya da bunları anlatan birer paragrafyazarak sınıfa getirebileceklerini de belirtin.2Öğrencilerin getirdiği reklamları hep birlikte duvara asın ve daha sonra hepsini inceleyin.Bu reklamların hangilerinden, nasıl etkilendiklerini sorun. Yanıtlarını tahtaya yazın ve bunlarüzerinde konuşun.3Duvara astığınız reklamlardan bazılarını seçip öğrencilere bunların her biriyle ilgili olarakaşağıdaki soruları sorun:• Bu reklamın amacı nedir?• Bu reklam ne tip mesajlar veriyor?• Bu reklamın verdiği bilgiler ya da içerdiği görüntüler ürünün özelliklerini tam olarakyansıtıyor mu?4Öğrencilere “Giriş” bölümündeki bilgileri aktarın ve DVD’de bulunan “Reklam” filminiizlettirin. Öğrencilere filmin ana fikrinin ne olduğunu sorun.Eğlenceli reklamlar hazırlayalım1Öğrencileri gruplara ayırın.2Öğrencilerin, “Reklamlar ne anlatıyor?” etkinliğindekullanılan reklam örneklerindeki resimlerle reklamsloganlarını, birbirlerinden ayrılacak şekildekesmelerini sağlayın.3Öğrencilerin,Öğrencilerin, kestikleri sloganlarla resimleri rastgelebir araya getirmelerini sağlayın. Reklam sloganlarınıda kendi içinde kesip daha saçma ya da eğlenceliifadeler oluşturacak şekilde yenidenbirleştirebileceklerini söyleyin. Örneğin, portakal suyu reklamının görüntüleriyle arabareklamının sözlerini bir araya getirebileceklerini belirtin.hazırladıkları reklamları kartonlara yapıştırmalarını sağlayın. Bunları sınıfta ya daokulda bir yere asın. Öğrencilere hazırladıkları bu reklamların gerçekleri ne ölçüde yansıttığınısorun. Sloganlarla resimlerin uyumsuz birleşimlerinin onlara çekici gelip gelmediğinidüşünmelerini sağlayın. Gerçekte de bazı reklamların tüketicileri çekmek için sıra dışı ifadelerya da görüntülerden yararlanıp yararlanmadığını sorun.206Reklamlara ve Etiketlere Dikkat!

4Öğrencilere,reklamların amacının, tüketicinin dikkatini belli bir ürüne çekmek olduğunuaçıklayın. Oysa çevre bilincine sahip bir tüketicinin, alışveriş yaparken kendi gereksinimlerineve ürünün içeriğine göre karar vermesi gerektiğini anlatın.Tüketim3Tamamlayıcı Çalışmalar• Öğrencilerden gazete ve dergilerdeki reklamların bu yayınların ne kadarını kapladığını tahminetmelerini isteyin. Onlara aşağıdaki soruları sorun:– Gazetelerde neden reklamlar yayımlanır?– Dergi ve gazetelerle birlikte verilen reklam broşürleri ne işe yarar?– Reklam verenler, bunun maliyetini nasıl karşılarlar?• Öğrencilere, reklam için yapılan harcamaların ürünlerin fiyatına eklendiğini anlatın.Reklamlara ve Etiketlere Dikkat! 207

4TüketimEvcil HayvanlaraKarşı SorumluluğumuzAna TemaÖnerilen SüreKazanımlarÖğrenciyeKazandırılacakBecerilerYöntem ve TekniklerAraç ve GereçlerEvcil hayvan beslemek güzel bir uğraştır ancak bunungetirdiği bazı sorumluluklar vardır.2 ders saati• Evcil hayvan beslemenin yararlarını ve gerektirdiğisorumlulukları açıklar.• Başıboş hayvanların çevreye verdiği rahatsızlığı fark eder.• Başıboş hayvanların çevreye verdiği rahatsızlığı önlemeyeyönelik önerilerde bulunur.Yaratıcı düşünme, eleştirel düşünme, gözlem yapma,çıkarımda bulunmaAnlatım, beyin fırtınası, doğaçlamaDosya kâğıtları, kartonlar, boya kalemleriGirişKedi, köpek, tavuk, keçi ve inek gibi hayvanlar evcil hayvanlardır. Bu canlıları evimizde ya dauygun koşulların sağlandığı barınaklarda besleriz. Evcil hayvan beslememizin çeşitli nedenlerivardır. Bunlardan biri bu canlıların insanlar için iyi birer dostolmasıdır. Örneğin bazı araştırmalar, kedisini ya da köpeğinibirkaç dakika okşayan insanların sakinleştiklerini, kendilerinidaha iyi hissettiklerini göstermiştir. Uzmanlar, hayvanbeslemenin; sorumluluk sahibi olma, diğer insanlarınduygularını anlayabilme, iletişim kurma ve kendine güvenduyma gibi becerileri geliştirdiğini söylemektedirler. Üstelikevcil hayvanlar, keskin duyuları sayesinde bizimyapamayacağımız işleri yapabilirler. Örneğin, görme engellibir insanın gözü olabilir, afetlerde göçük altında kalaninsanları bulabilirler. Diğer yandan birçok insan geçiminitavuk, keçi, inek gibi evcil hayvanları yetiştirerek sağlar.Evcil hayvan beslemek sorumluluk isteyen bir uğraştır.Onun yeterli ve uygun bir biçimde beslenmesini sağlamak,sağlığına dikkat etmek, barınağını temiz tutmak, koşma,oynama vb. gereksinimlerini yerine getirmesine olanak sağlamak her zaman çok kolay değildir.Hayvan sahiplerinin, besledikleri hayvanların gereksinimlerini karşılamaya yeterli zaman ayırmasıgerekir. Ancak bazı insanlar isteyerek, severek sahip oldukları hayvanların bu temelgereksinimlerini karşılayamayıp zarar görmelerine neden olabilirler.EtkinliklerEvcil hayvanlar1Öğrencilere, “Evcil hayvan denince aklınıza neler geliyor?” sorusunu sorarak bir beyinfırtınası yaptırın. Ortaya çıkan fikirleri tahtaya yazın. Öğrencilere evde hayvan besleyipbeslemediklerini sorun.2Evde hayvan besleyen öğrencilerden, bu hayvanların barınma, beslenme, temizlik ve sağlıkgereksinimlerini karşılamak için neler yaptıklarını arkadaşlarına anlatmalarını isteyin.208Evcil Hayvanlara Karşı Sorumluluğumuz

3Öğrencilerekâğıt, karton ve boya kalemleri dağıtın. Onlara “Hayvan Hakları EvrenselBildirgesi” başlıklı metindeki bilgileri aktarın. Öğrencileri, bu bilgilerden de yararlanarakhayvan sahibi olmak isteyenlere kendilerini bekleyen sorumlulukları açıklayacak bir broşürhazırlamaya yönlendirin. Bu broşürlerden birini seçip çoğaltarak okulda dağıtılmasınısağlayın.Tüketim4Başıboş hayvanlar1Öğrencilere “Giriş” bölümündeki bilgileri aktarın. Ardındanaşağıdaki soruları ele alın:• Mahallenizde başıboş hayvanlar var mı?• Bunlar, sorunlara yol açıyor mu? (Başıboş hayvanlar,sağlıksız koşullarda yaşıyor ve sık sık aç kalıyor, insanlaraya da sokakta dolaşmaya çıkarılan diğer evcil hayvanlarazarar verip hastalık yayabiliyorlar.)• Başıboş hayvan sorununa ne gibi çözümler getiriliyor?(Evlere alınıp besleniyor, hayvan barınaklarına götürülüyor, kısırlaştırılıyor.)• Bu çözüm yollarının yararları ve zararları nedir?2Öğrencilere, sokakta başıboş, aç ya da yaralı bir köpek gördüklerinde aşağıdakilerdenhangisini yapacaklarını sorun. Bunların dışında da önerilerde bulunabileceklerini söyleyin.• Aç ya da yaralı köpeği eve götürmek, karnını doyurmak• Köpeği hayvan barınağına götürmek• Köpeğe bakacak birini aramak• Köpeği bir veterinere ya da hayvan hastanesine götürmek• Belediyeye haber vermek3Tüm öneriler üzerinde konuşun ve herkesin üzerinde hemfikir olduğu beş öneriyi seçin.Öğrencileri beş gruba ayırın. Her grubun bu önerilerden biriyle ilgili bir canlandırmayapmasını istediğinizi söyleyin. Gruplara hazırlanmaları için 15 dakika süre verin.4Sürenin sonunda grupların canlandırmalarını yapmalarını sağlayın. Her canlandırmanınsonunda, anlatılan önerinin gerçekten işe yarayıp yaramayacağını konuşun.5Öğrencilere “Evcil Hayvan Bulundurma ve Sahiplenme Koşulları” başlıklı metindeki bilgileriaktarın. Yasalara göre 16 yaşından küçüklerin evcil hayvan satın alamayacağı üzerinde durun.Tamamlayıcı Çalışmalar• Bir veterinerle görüşerek okulunuzda, evcil hayvan beslemekonusunda bir seminer verilmesini sağlayın.• Öğrencilerin ülkemizde başıboş hayvanlarla ilgili ne gibiçalışmalar yapıldığını araştırmalarını sağlayın. Onları bukonudaki çalışmaların artırılması için bir kampanyabaşlatmaya yönlendirin.• Öğrencilere, başta köpekler olmak üzere çeşitli hayvanlarınarama, kurtarma, güvenlik işlerinde çalışmak ya daengellilerin yaşamını kolaylaştırmak üzere eğitilebildiğinianlatın. Bu tür eğitimler veren merkezlerle ilgi araştırmayapmalarını isteyin. Araştırmaları sonucunda elde ettikleribilgileri arkadaşlarıyla paylaşmalarını sağlayın.Evcil Hayvanlara Karşı Sorumluluğumuz 209

4TüketimHayvan Hakları Evrensel BildirgesiHayvan Hakları Evrensel Bildirgesi,15 Ekim 1978 tarihinde Paris’tekiUNESCO Merkezi’nde yapılan birtörenle ilan edilmiştir. Bu metin, 1989yılında Hayvan Hakları Birliği tarafındantekrar düzenlenmiştir. Bu bildirgede yeralan bazı maddeler şunlardır:• Bütün hayvanlar biyolojik dengekavramı içerisinde var olmak içineşit haklara sahiptir.• Bütün hayvanlar kendilerine saygıgösterilmesi hakkına sahiptir.• Hayvanlara kötü muamele edilemezya da zalim davranışlardabulunulamaz.• Ölü bir hayvana saygıyladavranılmalıdır.• Vahşi hayvanlar yaşama hakkına vekendi doğal çevrelerinde özgürceüreme hakkına sahiptir.• Bir insanın desteğine gereksinim duyan her hayvan uygun beslenmek ve bakılmakhakkına sahiptir.• Hayvanlar, hiçbir koşul altında terk edilemezler.Evcil Hayvan Bulundurma ve Sahiplenme KoşullarıÇevre ve Orman Bakanlığı’nın, 12 Mayıs 2006 tarih ve26166 sayılı Resmî Gazete’de yayımlanan “HayvanlarınKorunmasına Dair Uygulama Yönetmeliği'”nin 12.maddesine göre, ev ve süs hayvanı bulunduran ya da yenisahiplenecek olan kişilerde aşağıdaki koşullar aranır:• Ev ve süs hayvanlarını, 16 yaşından küçüklersahiplenemez.• Pitbull Terrier(pitbul teriyer) ve Japanese Tosa(capaniz tosa) gibi çevresine tehlike arz eden hayvanlarsahiplenilemez, üretilemez ve satılamaz.• Sahipli hayvanlarda kısırlaştırma esastır. Hayvan sahipleri, hayvanlarını yavrulatmakistemeleri hâlinde doğacak yavruları belediyeye bildirerek kayıt altına aldırmaksuretiyle bakar ve/veya dağıtımını yapar.• Evde kedi ve köpek besleyen kişiler, sahip oldukları hayvanı bağlı bulunduklarıbelediyeye en geç otuz gün içerisinde kayıt yaptırmakla yükümlüdür. Kayıtların ticariamaçla kullanılması yasaktır.• Sahiplenilen hayvanlar terk edilemez ancak yeniden sahiplendirme yapılabilir ya dageçici hayvan bakımevlerine teslim edilebilir.210Evcil Hayvanlara Karşı Sorumluluğumuz

Sağlık ve Çevre1Sağlıklı BeslenelimAna TemaÖnerilen SüreKazanımlarÖğrenciyeKazandırılacakBecerilerYöntem ve TekniklerAraç ve GereçlerSağlığımızı korumak için beslenmemize dikkat etmeliyiz.1-2 ders saati• Sağlıklı beslenmenin önemini kavrar.• Sağlıklı beslenmek için yapılması gerekenleri sıralar.• Sağlıklı çevreyle sağlıklı besinler arasında ilişki kurar.• Bilinçli bir birey olarak, besinlerini satın alırken nasıldavranması gerektiğini belirtir.Yaratıcı düşünme, karşılaştırma, ilişkilendirme, çıkarımdabulunma, yorumlama, yansıtıcı düşünme, eleştirel düşünmeAnlatım, canlandırmaKâğıt, boya kalemleri, karton, termometre (cıvalı)GirişSağlığımızı korumanın en önemli yollarından biri dengeli ve sağlıklı beslenmektir. Dengeli vesağlıklı beslenebilmek için besinlerde bulunan karbonhidratlar, proteinler, yağlar, vitaminler veminerallerden yeterli miktarlarda alınmalıdır. Çünkü vücudun tüm bu besin maddelerinegereksinimi vardır. Yalnızca protein ya da karbonhidratla beslenmek doğru değildir! Etler vetahılların yanı sıra karbonhidrat, vitamin ve mineral içeren sebze ve meyveler de tüketilmelidir.Sağlıklı Beslenelim 211

1Sağlık ve ÇevreBesinlerin sağlıklı ortamlarda yetiştirilmesine de özengösterilmesi gerekir. Daha çok ürün elde etmek amacıylatarımda ve hayvancılıkta yapılan yanlış uygulamalar çeşitlisorunlara yol açar. Örneğin, çiftçiler ürünlerini zararlıbakteri ve böceklerden korumak için tarım ilaçlarıkullanırlar. Ancak bu ilaçların aşırı miktarda kullanımı, hemçevre kirliliğine neden olur hem de bu ortamlarda yaşayancanlılara zarar verebilir.Tarım ve hayvancılıktaki yanlış uygulamalar, yalnızca belli birbölgedeki canlıları ve çevrenin sağlığını değil insan sağlığınıda olumsuz etkiler. Örneğin, bir gölde yaşayan küçükbalıkların vücudunda bir tarım ilacının biriktiğini düşünelim.Bu küçük balıkla beslenen büyük balığın vücudunda bu ilaçtan daha fazla birikecektir. Çünkübüyük balık, çok sayıda küçük balıkla beslenir. Sonuç olarak besin zincirinin en sonunda yer alancanlılarda en fazla miktarda kimyasal madde birikir. İnsan da besin zincirinin sonunda yer alan bircanlı olduğuna göre yanlış uygulamalardan en çok o etkilenir.EtkinliklerSağlıklı beslenmek için neler yapmalıyız?1Öğrencilere sağlıklarını korumak için neler yaptıklarını sorun. Yanıtlar üzerinde konuşun.Sağlığımızı korumak için beslenmemize de dikkat etmemiz gerektiğini söyleyin.Ardından onlara “Sağlıklı beslenmek için neler yapıyorsunuz?” sorusunu yöneltin.2Öğrencilere “Giriş” bölümündeki bilgileri aktarın. Daha sonra sağlıklı beslenmek içindoğal besinleri tercih etmek ve hazır ya da küflenmiş besinleri yemekten kaçınmak,gerektiğini de söyleyin.3Uzmanların sağlıklı beslenebilmemiz için tahıl, sebze, meyve, süt ve süt ürünleriyle et vebaklagillerden yeterli miktarlarda yememiz gerektiğini söylediklerini anlatın. Onlara“Sağlıklı Beslenmenin On Yolu” başlıklı metindeki bilgileri aktarın ve hep birlikte bunlarüzerinde konuşun.4Öğrencilerin önerileri üzerinde konuşarak onları bu konuda broşürler hazırlamayayönlendirin. Öğrencileri gruplara ayırın. Her gruba kâğıt ve boya kalemleri dağıtın.Çalışmalar bitince broşürleri sınıfta sergileyin. Ardından broşürlerden birini seçerek çoğaltınve öğrencilerin bunları tüm okula dağıtmalarını sağlayın.Sağlıklı çevre, sağlıklı besinler1Öğrencilere sağlıklı çevre ve sağlıklı besinler arasında nasıl bir ilişki olabileceğini sorun. Yanıtlarıüzerinde konuşun.2Öğrencilere besinlerimizin çeşitli uygulamalardan olumsuz etkilenebileceğini anlatın. Onlara“Besinlerimizi Olumsuz Etkileyen Uygulamalar” başlıklı bilgileri aktarın. Bu metindeki hermaddeyi ayrı ayrı ele alın.3Öğrencileri, besinlerimizin sağlıklı olması için ülkemizde ne gibi çalışmalar yapıldığınıaraştırmaya yönlendirin. Onları gruplara ayırın ve her gruba bir karton ve boya kalemleriverin. Kartonların üzerine araştırma sonuçlarını gösteren bir poster hazırlamalarınısöyleyin. Hazırlanan posterleri okulunuzda sergileyin.Kimyasal maddeler besin zinciri yoluyla vücudumuza girer!1Öğrencilere termometrenin içinde bulunan cıvayı gösterin. Onlara cıva hakkında nelerbildiklerini sorun. Yanıtları üzerinde konuşun.2Öğrencilere “Cıvanın Görünmeyen Yüzü” bilgi sayfasını dağıtın. Ardından onları gruplaraayırın. Onlara, “biyolojik birikim” konusunda bir canlandırma yapacaklarını söyleyin.Bu canlandırmada cıvanın canlılara etkisini göstermeleri gerektiğini belirtin. Onlarahazırlanmaları için 15-20 dakika süre tanıyın.212Sağlıklı Beslenelim

3Gruplarhazır olunca sırayla canlandırmalarını sunmalarını söyleyin. Canlandırmasonunda öğrencilerin duygu ve düşüncelerini anlatmalarını sağlayın. Kimyasalmaddelerin besinlerimizi etkilememesi için neler yapılabileceği hakkında önerilergeliştirmelerini isteyin.Sağlık ve Çevre1Tamamlayıcı Çalışmalar• Okulunuzda sağlıklı besinler yetiştirilmesi konusunda bir seminer düzenleyin. Bir ziraatmühendisini okulunuza davet edin. Ardından öğrencilerin bir davetiye hazırlayarakbulunduğunuz yerdeki çiftçileri de bu seminere çağırmalarını sağlayın. Bu seminere yalnızcaçiftçileri değil manav, market ve bakkal işletmecilerini de çağırabilirsiniz.• Öğrencilere, cıva dışında, biyolojik birikime neden olan başka maddelerin olup olmadığınıaraştırmalarını söyleyin. Bunun için kitaplardan, dergilerden, ansiklopedilerden ve İnternet’tenyararlanabileceklerini belirtin. Araştırmaları sonucunda buldukları bilgileri sınıftapaylaşmalarını sağlayın.Sağlıklı Beslenmenin On Yolu• Yeterli ve dengeli beslenmeye çalışın. Tükettiğiniz besinlerin çeşitli olmasına özengösterin. Doğal ve taze besinler tüketin.• Her gün, sabah, öğlen ve akşam olmak üzere en az üç öğün beslenin. Kahvaltınıngünün en önemli öğünü olduğunu unutmayın. Öğün atlamayın ve düzenli beslenin.• Günlük enerji gereksinimimizin neredeyse yarısından fazlası karbonhidratlardansağlanır. Bu nedenle günlük beslenmenizde tahıl grubundan besinlerin bulunmasınaözen gösterin.• Sebze ve meyveler, doğal şeker, vitamin ve mineral gereksinimimizi karşılar. Üstelikbunlar posalı besinlerdir. Bu besinler, bağırsak hareketlerini düzenler, kan şekeri vekolesterol düzeylerinin düşmesine yardımcı olur.• Günlük protein gereksiniminizi hayvansal ve bitkisel kaynaklardan dengeli olarakalmaya özen gösterin. Düzenli olarak süt veya yoğurt tüketilmesi de kemik sağlığı içinçok önemlidir.• Tükettiğiniz günlük yağ miktarını kontrol edin. Fazla yağ tüketmek, hem kilo almanızahem de dolaşım sisteminizde zararlı yağların birikmesine neden olur.• Hayvansal yağlar yerine, doymamış yağları (zeytin yağı, ayçiçek yağı, mısır özü yağıvb.) kullanmaya özen gösterin. Yağlı etler ve et ürünleri (sucuk, salam, sosis vb.)yerine balık, tavuk, hindi eti ya da kuru fasulye, nohut ve mercimek gibi kurubaklagilleri tercih edin.• Şekerli içecekler, tatlılar, pasta, kek vb. besinlerin enerji değeri yüksektir. Bu besinleridaha az tüketerek kilonuzu kontrol altında tutun.• Besinlerin hazırlanması ve pişirilmesi sırasında temizlik kurallarına dikkat edin.Yiyeceklerinizi pişirirken haşlama, fırında ve buharda pişirme yöntemlerini tercih edin.Kızartmalardan kaçının.• Yeterli ve dengeli beslenmenin yanında düzenli olarak spor yapın.Sağlıklı Beslenelim 213

1Sağlık ve ÇevreBesinlerimizi Olumsuz Etkileyen Uygulamalar• Yoğun bir şekilde gübrelenmiş, böcek ilacı atılmış tarlalarda yetiştirilen bitkilerde bumaddeler birikim yapabilir. Bunları yediğimizde zarar görebiliriz.• Hava, su ya da toprak kirliliği gibi çevre sorunlarının yoğun olduğu işlek yolların ya dasanayi merkezlerinin yakınında bulunan tarlalarda yetiştirilen bitkilerde de kirliliketkenleri birikebilir. Bu bitkileri tüketmek sağlığımıza zarar verebilir.• Sanayi bölgelerinde yetişen hayvanların, beslendikleri bitkiler yoluyla aldıkları kimyasalmaddeler, besin zinciri aracılığıyla bizim vücudumuzda da birikerek sağlığımızıolumsuz etkileyebilir.• Hayvan yetiştiricilerinin, hayvanlarının sağlığını korumak amacıyla kullandıklarıantibiyotik benzeri maddeler de hayvanların vücudunda birikebilir. Bu hayvanlardanelde edilen besinleri tükettiğimizde, bu maddeler bizim vücudumuzda da birikereksağlığımızı olumsuz etkileyebilir.• Kimi hayvan yetiştiricileri, hayvanlarını doğru olmayan besinlerle beslerler. Örneğin,deli dana hastalığına, hastalık nedeniyle ölmüş hayvanların çeşitli vücut bölümlerininyemlere katılarak sığırlara yedirilmesi neden olmuştur.• Daha uzun süre dayanmaları için besinlere eklenen katkı maddelerinin bir kısmı dasağlığımıza zarar verebilir.214Sağlıklı Beslenelim

Sağlık ve ÇevreCıvanın Görünmeyen YüzüCıva, oda sıcaklığında sıvı olan tek metal. Kolayca buharlaşıp havayakarışıyor. Rengi, kokusu yok. Yoğunluğu yüksek. O kadar yüksek ki birbardak cıvada bir bilardo topu yüzebilir. Cıva, bu özelliklerinin getirdiğikolaylıklar nedeniyle birçok alanda kullanılan bir metal. Ancak aynı zamandaçevreye çok zarar verebilir.Cıva, zehirli bir madde. Örneğin, elimizdeki bir kesikten kan dolaşımınakarışırsa bizi zehirleyebilir. Cıvanın sağlık açısından tehlikesiyle ilgili bir diğersorun, cıvanın uçucu bir madde olmasından kaynaklanır. Gaz hâlindeykenfark edilmediğinden solunumla vücuda girer ve zehirlenmeye neden olur.Cıvanın bir gramı bile binlerce metre karelik alana yayılıp besin zincirinekarışır. Bu durumdan, özellikle besin zincirinin en üst seviyesindeki canlılaretkilenir. Çünkü cıva, karbonla kimyasal tepkimeye girerek çeşitli zehirlibileşikler oluşturur.Çeşitli sanayi etkinliklerinde kullanılan ya da doğaya atılan pillerinbozulmasıyla sulara karışan cıva, çevre ve canlılar için büyük tehlikeoluşturuyor. Günümüzde, geçmiş yıllara göre çevremizde daha fazla cıvanınbulunduğu söyleniyor. Cıvayla karşı karşıya kalmamızda en önemli etken“biyolojik birikim”. Cıva, besin zinciri yoluyla canlılarda birikir. Bununsonucunda da su ürünleri aracılığıyla vücudumuza girer. Örneğin, bir gölde,suya karışan cıva, mikroorganizmalar aracılığıyla işlenerek zehirli bir bileşikolan metil cıvaya dönüştürülür. Metil cıvanın, sudaki planktonlarca(mikroskobik bitki ve hayvanlar) alınmasıyla “biyolojik birikim” başlar.Planktonlarla beslenen küçük balıklarda daha çok metil cıva birikir. Onlarlabeslenen büyük balıklardaysa daha yüksek oranda metil cıva birikir. Böylecebesin zincirinde ilerledikçe metil cıvanın birikim miktarı artar. Besin zinciri,kuşlar ve memelilere kadar devam ettiğindeyse tehlike daha da büyür.Öğrenci bilgi sayfası215

2Sağlık ve ÇevreYabani Bitkilerden Nasıl Yararlanıyoruz?Ana TemaÖnerilen SüreKazanımlarÖğrenciyeKazandırılacakBecerilerYöntem ve TekniklerAraç ve GereçlerYabani bitkilerden birbirinden farklı birçok amaçlayararlanırız.2-3 ders saati• Yenebilen yabani bitkileri araştırır.• Yabani bitkilerin besin olarak tüketilmesi dışında başkaamaçlarla da kullanıldığını fark eder.• Yabani bitkilerin korunmasına yönelik önerilerde bulunur.Eleştirel düşünme, veri toplama, karşılaştırma, çıkarımdabulunma, yaratıcı düşünme, gözlem yapmaAnlatım, tartışmaKarton, boya kalemleri, Yeşil Kutu CD’siGirişBitkiler, ilk çağlardan bu yana beslenmemizde önemli bir yere sahiptir. Yerleşik yaşambiçimine geçişimizle birlikte besin olarak tükettiğimiz bitkileri kendimiz yetiştirmeye başladık.Bugün yediğimiz maydanoz, dereotu, marul gibi birçok bitki “kültür bitkisi” olarakyetiştiriliyor. Ancak özel olarak yetiştirmediğimiz hâlde doğadan toplayarak yediğimiz otsubitkiler de var. Bunlar yabani bitkiler olarak adlandırılıyorlar.Günümüzde insanların yabani bitkilere olan ilgisi giderekartıyor. Bunun temel nedeni, bu bitkilerin doğada, yapaygübre ya da kimyasal maddeler kullanılmadanyetişmesidir. Özellikle kırsal bölgelerde yaşayan insanlariçin yenebilen yabani bitkiler sağlıklı birer doğal besinkaynağıdır. Yenebilen yabani bitkilerin önemi, diğerbitkilerde bulunmayan bazı yararlı besin maddelerini deiçermelerinden kaynaklanıyor.İnsanların yabani bitkilerle ilişkisi çok eski zamanlaradayanıyor. Bu bitkilerle ilgili bilgiler, gelenekler vealışkanlıklar yoluyla kuşaktan kuşağa geçiyor.Günümüzde “yöresel bilgi” adı verilen bu tip bilgilergiderek yok oluyor. Bunu, kırsal bölgelerden kentlereolan göç de hızlandırıyor.Yabani bitkilerden çay yapımında ya da baharat kaynağı olarak da yararlanıyoruz. Eczacılıktailaç yapımında, erozyonu önlemede, tarımda hastalıkları ve zararlıları kontrol etmede vetoprağı zenginleştirmede de yabani bitkileri kullanıyoruz. Ayrıca yabani bitkiler, gen kaynağıolarak da yarar sağlıyor. Örneğin, birtakım özellikleri iyileştirilmek istenen bitkilere yabanibitkilerden elde edilen genler aktarılıyor.EtkinliklerYabani bitkileri tanıyalım1Öğrencilerden yakın zamanda yedikleri bir bitkinin adını hatırlamalarını isteyin. Dahasonra öğrencilerin bunları sırayla söylemelerini sağlayın. Her yanıttan sonra bu bitkininhangi bölümlerini yediğimiz, nerede yetiştiği, yabani bir bitki olup olmadığı gibi konularüzerinde konuşun. Daha sonra öğrencilere “Giriş” bölümündeki ve “Yabani BitkilerHangi Amaçlarla Kullanılır?” başlıklı bilgileri aktarın.216Yabani Bitkilerden Nasıl Yararlanıyoruz?

2Öğrencilereyabani bitkilerin eczacılıkta ilaç yapımında kullanıldığını hatırlatın. Onlardanbu konuda örnekler vermelerini isteyin. Ardından, öğrencilere “Tıbbi Bitkiler” başlıklıbilgileri aktarın.Sağlık ve Çevre2Öğrencilere daha fazla bilgi aktarmak için CD’nin “Sağlık ve Çevre” bölümündenyararlanabilirsiniz.Bitki takvimi yapıyoruz1Öğrencilere doğada karşılaştığımız her bitkiyi yiyip yiyemeyeceğimizi sorun. Yanıtlarıüzerinde konuşun. Ardından bazı bitkilerin zehirli olduğunu ve kesinlikle yenilmemesigerektiğini belirtin. Zehirli bitkileri yemenin yaşamımızı tehlikeye sokacağını vurgulayın.Bu nedenle yalnızca çok iyi tanıdığımız bitkileri toplayarak yiyebileceğimizi söyleyin.2Öğrencilere “Keçinin Yediği Her Otu Yeriz!” başlıklı bilgi sayfasını dağıtın ve bu bilgileriokumalarını sağlayın. Onlara, bu bilgi sayfasında hangi yabani bitkilerin adlarınıngeçtiğini sorun. Daha sonra öğrencilerin yaşadıkları yerde yetişen yabani bitkileri tanıyıptanımadıkları üzerinde durun.3Öğrencileri yabani bitkileri tanımak için bir araştırma yapmaya yönlendirin. Onları birkaçgruba ayırın. Her gruptan yaşadıkları yerde yetişen ve yenebilen yabani bitkiler hakkındabilgi toplamasını isteyin. Bilgi toplarken İnternet’ten ve kitaplardan yararlanabilecekleriniya da yakınlarına danışabileceklerini belirtin. Araştırmaları sırasında aşağıdaki sorularınyanıtlarını da bulmalarını isteyin:• Bu bitkiler hangi mevsimlerde görülüyor?• Bu bitkilerin hangi bölümlerini yiyoruz?• Bu bitkileri hayvanlar da yiyor mu?• Bu bitkiler başka hangi amaçlarla kullanılıyor?4Her grubun bir kartonun üzerinde “bitki takvimi”hazırlamasını sağlayın. Araştırmaları sırasında eldeettikleri bilgileri, bu takvim üzerinde resimlerle veyazılarla göstermelerini isteyin. Daha sonratakvimleri sınıfın duvarına asın.Doğanın sunduğu menü çok zengin!1Öğrencileri birkaç gruba ayırın. Ardından onlara karton, boya kalemleri ve “Kamp YerindeHangi Bitkiler Var?” başlıklı bilgi sayfasını dağıtın. Öğrencilerin, doğada kamp yaptıklarını vebesinlerinin çok azaldığını düşünmelerini isteyin. Sağlıklı kalabilmek için, kendilerineçevrede buldukları otlar ve meyvelerle bir menü hazırlamalarını isteyin. Hazırladıklarımenüyü kartonların üzerine yazmalarını ve resimlendirmelerini sağlayın. Öğrencileri,menüyü hazırlarken, dağıttığınız bilgi sayfasından yararlanmaya yöneltin. Daha sonra bumenüleri sınıf duvarında sergileyin.Yabani bitkiler tükeniyor mu?1Öğrencilere, birçok canlı türü gibi yabani bitkilerin de yok olma tehlikesiyle karşı karşıyaolduğunu söyleyin. Yabani bitkilerin korunması için neler yapılması gerektiğine ilişkinöneriler geliştirmelerini sağlayın.2Öğrencileri gruplara ayırın. Onlara kartonlar ve boya kalemleri dağıtın. Konuşulan önerileridüşünerek yabani bitkilerin korunmasıyla ilgili bir sloganı kartonlara yazmalarını sağlayın.Bu kartonları okulun çeşitli yerlerine asın.Tamamlayıcı Çalışmalar• Bir baharatçıya gezi düzenleyin. Öğrencilerin baharatçıdan, çayı yapılan, halk hekimliğindekullanılan ve baharat olarak yaralanılan bitkilerin adlarını öğrenmelerini sağlayın. Ardındanbunlarla ilgili birer poster hazırlamalarını isteyin. Hazırlanan posterleri sınıf duvarına asın.Yabani Bitkilerden Nasıl Yararlanıyoruz? 217

2Sağlık ve ÇevreYabani Bitkiler Hangi Amaçlarla Kullanılır?• Eczacılıkta ilaç yapımında• Çay olarak• Baharat olarak• Tekstil sanayiinde boya maddesi olarak• Kirli suların temizlenmesinde• Ağır metallerin temizlenmesinde• Arılar için besin ve çiçek tozu kaynağıolarak• Hayvan yemi olarak• Su ve toprak özelliklerinin göstergesiolarak• Doğal dengenin korunmasında• Kozmetik sanayiinde ham maddeolarak• Süs bitkisi olarak• Kültür bitkilerinin gen kaynağı olarak• Yaban yaşamı için yiyecek ve barınakolarak• Yakacak olarak• Hastalık ve zararlılara karşı tuzak bitkiolarak• Sepet, hasır ve süpürge gibimalzemelerin üretiminde• Tarım zararlılarıyla savaşımda• Erozyonu önlemede• Toprağın verimliğini artırmada• Toprağın yorgunluğunu azaltmada• Sap ve saman olarakTıbbi Bitkilerİnsanlar, çok eski zamanlardan beri bitkilerdenilaç yapımında yararlanmışlar. Çeşitli bitkilerideneyerek bunların bazı hastalıklara iyi geldiğinikeşfetmişler. Bu bilgiler, kuşaktan kuşağaaktarılarak kullanılmaya başlanmış. Günümüzdede dünyanın birçok yerinde farklı kültürlerdeninsanlar hastalıkları tedavi etmede çeşitlibitkilerden yararlanıyorlar. Örneğin, biz, karnımızağrıdığında nane-limon çayı içeriz.Eczacılık ve tıp alanında kullanılan bitkilere “tıbbibitkiler” denir. Bu bitkilerin tıbbi amaçlarlakullanılmasına araştırmalar sonucunda kararverilir. Günümüzde eczacılıkta kullanılan birçokilacın etken maddesi bitkilerden eldeedilmektedir. Örneğin aspirinin etken maddesi olan salisilik asit, söğüt ağacınınkabuğundan elde edilir. Bilim insanları, bitkilerin içindeki kimyasal maddeleri inceleyerekbunların neleri tedavi edebileceği konusundaki araştırmalarına hâlâ devam ediyorlar.Biyolojik çeşitliliğin korunması bu nedenle de çok önemli. Hâlâ keşfedilmemiş vearaştırılmamış bitki türleri var. Bu bitkilerden birçok hastalığın tedavisi için yararlanılabilir.Tıbbi bitkiler, rastgele kullanılmamalıdır. Çünkü birçok bitkinin kısa ya da uzun süredeortaya çıkan zehirli bir etkisi vardır. Bilinçsizce kullanıldığında bu bitkiler insana çok zararverebilirler. Hasta olduğumuzda mutlaka bir hekime gitmeli ve hekim kontolündekullanılan modern tıp ilaçlarını kullanmalıyız.218Yabani Bitkilerden Nasıl Yararlanıyoruz?

Sağlık ve ÇevreKeçinin Yediği Her Otu Yeriz!Anadolu’da yaşayan insanlar için bitkiler yaşamın vazgeçilmez bir parçasıdır.Ege’de pazar yerlerine gittiğinizde, buralarda bin bir çeşit bitkinin satıldığınıgörebilirsiniz. Datça Yarımadası da Ege’ye özgü bitkilerin çok zengin olduğuyerlerden biridir. Burada Palamutbükü Köyü’ne yaptığımız gezide yenebilir bitkileriinceledik ve orada yaşayan insanların bunları nasıl kullandıklarını öğrendik.Palamutbükü’nde ilk tanıştığımız insanlardan biri Mehmet Amca’ydı. Güleryüzlü ve hoşsohbet Mehmet Amca, yörede yaşayan herkes gibi, yenebilenbitkilerden “ot” diye söz ediyordu. Ona, otlarla beslenmenin nasıl bir geçmişiolduğunu sorduk. Mehmet Amca, bize Ege’de zaten var olan ot yemeklerininİkinci Dünya Savaşı sırasında daha çok önem kazandığını anlattı. Dediğine görebölgede farklı otların yiyecek olarak kullanılması savaş zamanında artmış.Türkiye’de savaş sonunda ciddi bir kıtlık baş göstermiş. Ne ekilecek tohum nede ekilenleri satın alacak kimse bulunabiliyormuş. Bu kıtlık, 1950’li yıllarda dasürmüş. Zorluk çeken Anadolu insanı parlak zekâsını kullanarak bu durumuatlatmayı başarmış. Ne mi yapmış? Hayvanlarını izlemiş ve hangi otlarıyediklerini öğrenmiş. Hayvanların yediklerini insanlar da yiyebilir düşüncesiyleotları toplamaya ve besin olarak kullanmaya başlamış. Egelilere hangi otlarıyediklerini sorduğunuzda “keçinin yediği her otu yeriz” yanıtını alırsınız.Palamutbükü Köyü’nde tek tanıştığımız kişi Mehmet Amca olmadı. KızıMeray’la da tanıştık. Meray, buralarda doğup büyümüş. Yöreyi çok iyi biliyor vedoğaya çok meraklı! Burada bulunan tüm kuşları ve bitkileri tanıyan Meray’ınbize söylediği ilk sözlerden biri, “Ot deyip geçmeyin! Ot bizim için oyun,yemek, şifa demektir!” oldu. Meray ve ailesi, orada yaşayan tüm insanlar gibiyöredeki otları yemek yapmada kullanıyorlar. Böreklere katıyorlar, kavurmalarınıyapıyorlar, çayını içiyorlar, baharat olarak kullanıyorlar.Meray, anlatmaya devam etti: “Biz çocukken oyuncak mı vardı, bizimoyuncağımız bitkilerdi. Ninelerimize sora sora buradaki tüm bitkileri bilir olduk.Örneğin, keçiboynuzlarının tohumlarıyla oje yapardık. Yaş tohumunu ezer vekuru boyayla karıştırırdık. Sonra da tırnaklarımıza sürerdik. Bu, bizimoyunumuzdu. Dağlarda sürülerimizi gezdirirken acıkırdık. O zaman da hemenoracıkta süt sağar, içine yine ezilmiş keçiboynuzu tohumu katardık. Oldu musana yoğurt? Otur afiyetle ye! Üşüttün, öksürük mü tuttu? O zaman hemen adaçayı toplar, çayını yapar içerdik. İyi gelirdi, rahatlatırdı.” Meray’la konuşmamızbittikten sonra hemen araştırdık; keçiboynuzu tohumu, yoğurt yapımındanormalde bakterilerin gerçekleştirdiği mayalanmanın gerçekleşmesinisağlıyormuş. Ayrıca peynir mayası olarak da kullanılabiliyormuş.Öğrenci bilgi sayfasıBurcu Meltem Arık’ın Mayıs 2006 tarihinde Bilim Çocuk Dergisi’nde yayımlanan “Datça’nın Bitkileri” başlıklıyazısından kısaltılarak alınmıştır.219

Sağlık ve ÇevreÖğrenci bilgi sayfasıKamp Yerinde Hangi Bitkiler Var?KarahindibaSarı çiçekleri olan tek yıllık bir otsu bitkidir. Potasyum, A ve Cvitamini bakımından zengindir. Yaprakları çiğ ya da haşlanaraksalata yapılır. Kökünden kahve yapılır.BöğürtlenÇok yıllık, çalı tipinde bir bitkidir. Vitamin ve mineralbakımından zengindir. Meyve olarak tüketilir. Reçel ya datatlı yapımında kullanılır. Yaprak ve meyvelerinden çay yapılır.IsırganotuÇok yıllık otsu bir bitkidir. Vitamin ve mineral bakımındanzengindir. Yaprak ve gövdesinden salata, yemek,börek ve çay yapılır.KuşburnuGülgillerden, çok yıllık, çalı tipinde bir bitkidir.Çoğunlukla kurutularak kullanılan meyveleri C vitaminincezengindir. Marmeladı, pestili, pekmezi, çayı yapılır.KuzukulağıÇok yıllık otsu bir bitkidir. C vitaminince zengindir.Yapraklarından salata ya da yemek yapılır.EbegümeciÇok yıllık otsu bir bitkidir. C vitaminince zengindir.Yapraklarının yemeği yapılır.Kurutulmuş yapraklarından çayı yapılır.KekikÇok yıllık otsu bir bitkidir. Kurutulmuş yaprakları,çorbalara ve yemeklere lezzet vermek amacıyla baharatolarak kullanılır.220

Su KirliliğiSağlık ve Çevre3Ana TemaÖnerilen SüreKazanımlarÖğrenciyeKazandırılacakBecerilerYöntem ve TekniklerAraç ve GereçlerSu, insan etkinlikleri sonucunda, kullanılamayacak hâlegelecek kadar çok kirlenebilir.2-3 ders saati• Suyun kirlenme nedenlerini araştırır.• Suyu kirleten maddeleri sıralar.• Su kirliliğinin nelere yol açtığını fark eder.• Su kirliliğini önlemeye yönelik önerilerde bulunur.Gözlem yapma, karşılaştırma, ayırt etme, çıkarımdabulunma, eleştirel düşünme, tahminde bulunma, veritoplama, bulguları kaydetme, tablolaştırma, yaratıcıdüşünme, sınıflama, sıralamaAnlatım, deneyBir kuş tüyü, sıvı yağ, su, 2 bardak, 2 soğan, farklı su örnekleri,tuz karton, boya kalemleri, Yeşil Kutu CD ve DVD’siGirişDünyadaki tatlı su kaynakları kirlilik tehdidiyle karşı karşıyadır. Su kirliliği, kimyasal gübre ya daböcek ilaçlarının sulara karışması, sanayi atıklarının ve kanalizasyon sularının doğaya bırakılmasıgibi çeşitli insan etkinlikleri sonucunda oluşur. Asit yağmurları ve çöp alanlarındaki çöplerden sızanmaddeler de su kirliliğine yol açar. Su kirliliği,temel olarak şu üç soruna neden olur:• Kirlilik nedeniyle sudaki oksijen miktarı,dolayısıyla suda yaşayan canlılar azalır.• Kirlenen sular, insanlarda sağlık sorunlarına yolaçar. Örneğin, böcek öldürücü tarım ilaçlarındabulunan organofosfatlar ya da benzen gibipetrol türevi kimyasal maddeler kansere; kurşunbenzeri ağır metallerse sinir sistemindebozukluklara neden olur.• Rengi kötüleşen, kokan ya da zehirli bileşikleriçeren suyun niteliği zayıflar.Su kirliliği, tüm canlıları etkileyen bir çevre sorunudur. Kirlenmiş bir su ne içilebilir, ne tarımda nede sanayide kullanılabilir. Kimse kirli suda yüzmek istemez. Öte yandan kirli suyun temizlenerekyeniden eski hâline döndürülmesi çok pahalı ve zor bir süreçtir.EtkinliklerSuyu ne kirletiyor?1Dersten önce sıvı yağ ve deterjan benzeri kimyasal maddeler kullanarak bir bardağın içindekirli su örneği hazırlayın. İkinci bir bardağa da temiz su koyun. Derste öğrencilerebardaklardaki suları göstererek aralarındaki farkın ne olduğunu sorun; temiz suyla kirli suyubirbirinden ayırt etmelerini sağlayın. Ardından aşağıdaki konuları ele alın:• Suyun kirli olduğunu nasıl anlıyoruz? (Rengine, kokusuna, tadına bakarak.)• Hangi maddeler suyu kirletmiş olabilir? (Suyu kirletmek için içine koyduğunuzmaddelerin adlarını söyleyin.)• Kirli su ne gibi sorunlara yol açar? (Sağlık sorunlarına, sudaki oksijenin azalmasına vb.)Su Kirliliği 221

3Sağlık ve Çevre2Öğrencilere3Öğrencilere“Giriş” bölümündeki bilgileri aktarın. Ardından bilim insanlarının suyun bazıözelliklerini inceleyerek kirlilik nedenlerini ortaya çıkarabildiklerini söyleyin. Onlara “SuyunÖzellikleri” başlıklı bilgileri aktarın. Öğrencileri yakınınızdaki bir su kaynağının özellikleriniaraştırmaya yönlendirin. Araştırma sonuçlarının sınıfta paylaşılmasını sağlayın.DVD’deki “Su ve Sağlık” adlı filmi izlettirin. Su kirliliğinin insan sağlığı üzerindekietkileri hakkında konuşun.Suyun kirli olduğunu nasıl anlarız?1Derse bir miktar dere, göl, yağmur ya da musluk suyu örneği getirin. Deneyin diğermalzemeleri olan iki soğan, iki bardak, tuz ve bir miktar kürdanı da hazırlayın.2Öğrencilere birçok bitkinin kök sisteminin kirliliğe çok duyarlı olduğunu anlatın. Budurumun soğan kökleri için de geçerli olduğunu vurgulayın. Soğan köklerinin, kirliliğinbiyolojik göstergesi olarak kullanılabileceğini söyleyin. Bunu gözlemlemek amacıyla birdeney yapacağınızı belirtin.3Bardakların içini getirdiğiniz su örneğiyle doldurun. İkinci bardağın içine bir miktar tuzkoyun. Bu bardak, kirli suyu temsil edecek. Bardakların üzerine, içlerindeki suyun niteliğinigösteren birer etiket yapıştırın. Soğanların her birine, “artı” şekli oluşturacak şekilde ikişerkürdan sokun. (Soğanlar kürdanlar sayesinde bardakta asılı duracak.) Kürdanların uçlarınındışarıda kalmasına özen gösterin. Her bardağın içine birer soğan oturtun. Soğanlarınköklerinin suya değmesine özen gösterin. Bardakları, içlerindeki su ve soğanlarla birliktedoğrudan güneş ışığı almayan bir yere yerleştirin.4Öğrencilere “Soğan Gözlem Tablosu” başlıklı bilgi sayfasını dağıtın ve onların bu tabloyu 10gün boyunca düzenli olarak doldurmalarını sağlayın. Öğrenciler tabloda belirtilen ölçümleritamamladıktan sonra sonuçlar üzerinde konuşun. Köklerin uzunluğunun ve sayısının kirlilikölçüsü olarak değerlendirilebileceğini anlatın. Bu deneyin, kirliliği görmenin basit bir yoluolduğunu söyleyin. Ancak bir su örneğinin kirlilik derecesini gerçekten ölçtürmek istiyorlarsaüniversitelerin ilgili bölümlerine ya da hıfzıssıhha merkezlerine başvurabileceklerini belirtin.Su kirliliği başka canlılara da zarar verir1Öğrencilere su kirliliğinin yalnızca insanlara değil, başka canlılara da zarar verebileceğinianlatın. Bunu göstermek için bir deney yapacağınızı belirtin. Deney için gerekli malzemelerolan kuş tüyü, sıvı yağ ve suyu hazırlayın.2Bir bardağın içine su koyun. Kuş tüyünü bu suya batırın; bir süre beklettikten sonra çıkarın.Öğrencilerin tüydeki değişiklikleri gözlemlemesini sağlayın. Daha sonra suyun içine birkaçyemek kaşığı sıvı yağ ekleyin. Su ve sıvı yağı iyice karıştırın. Ardından kuş tüyünü bukarışımın içine batırın. Öğrencilerin dikkatle gözlem yapmalarını sağlayın ve onlara şusoruları sorun:• Kuş tüyünü yağlı suya batırdığımızda ne oldu?(Kuş tüyünü oluşturan küçük tüyler birbirine yapışır.)• Gözlemlediğimiz bu durum kuş tüyünün işlevini değiştirir mi?(Kuşun uçmasına engel olur.)• Böyle bir durum diğer canlıları nasıl etkiler?(Diğer canlıların da tüyleri benzer şekilde etkilenir.)• Bu gözlemimizden nasıl bir sonuç çıkarabiliriz?(Sudaki kirlilik, canlıların temel yaşamsal işlevlerini yerine getirmelerine engel olur.)• Bu deneyi hangi kirlilik örneklerine benzetebiliriz? (Tanker kazalarında petrolün denizyüzeyine yayılıp canlıların tüylerini kaplamasına benzetebiliriz.)222Su Kirliliği

3Öğrencilerigruplara ayırın. Gruplara karton ve boya kalemleri dağıtın. Su kirliliğini önlemekamacıyla evde, okulda, hastanede ya da sanayide kullanılabilecek bir cihaz tasarlamalarınıisteyin. Bu cihazın çizimini kartonlara yapmalarını söyleyin. Bunun için onlara 15 dakika süretanıyın. Sürenin sonunda grupların cihazlarını tanıtmasını sağlayın.Sağlık ve Çevre3Öğrencilere daha fazla bilgi aktarmak için CD’nin “Sağlık ve Çevre” bölümündenyararlanabilirsiniz.Tamamlayıcı Çalışmalar• Öğrencilerden kirli sulardan bulaşan hastalıklar konusunda merak ettiklerini listelemeleriniisteyin. Daha sonra bu konuda uzman olan bir sağlık görevlisini sınıfa davet edin. Sağlıkgörevlisinin sunumundan sonra, öğrencilerin ona hazırladıkları soruları sormalarını sağlayın.Öğrencilerin, aldıkları bilgiler ışığında suyla bulaşan hastalıklardan korunmak ve su kirliliğiniönlemek üzere birer slogan yazmalarını sağlayın. Ardından bu sloganları kartonlara yazdırıpsınıfın duvarına asın.Suyun ÖzellikleriSıcaklık: Suyun sıcaklığındaki bir artış,sudaki balıklar, bitkiler ve bakteriler içingereken serbest oksijen miktarınınazalmasına neden olabilir. Susıcaklığındaki artışların nedeni,genellikle yakındaki bir enerji santralidir.pH: Sanayi etkinliklerindenkaynaklanan asit yağmurları nedeniylesu kaynaklarının asitlik düzeyi artabilir.Bu artış balık ölümlerine ve balıklarınyediği yumuşakça ve eklembacaklılarınsayısının azalmasına yol açabilir.Serbest oksijen: Sudaki serbest oksijen miktarı, suda yaşayan canlıların sayısını etkiler.Sudaki oksijenin azalması sonucu oksijen ayrışmaya başlayabilir ve su kullanılamayacakhâle gelir.Fosfor içeriği: Yapay gübreler ve kanalizasyonlardan gelen deterjan benzerimaddelerin etkisiyle sudaki fosfor miktarı artabilir. Suda yüksek miktarda fosforbulunması, bitkilerin, özellikle de su yosunlarının aşırı çoğalmasına yol açabilir.Suyun yüzeyi tümüyle bu canlılarla örtülür. Sonuç olarak sudaki oksijen miktarı azalırve kullanılamayacak hâle gelir.Azot içeriği: Azot içeren kimyasal maddelerin suya karışması, yapay gübreler vekanalizasyon yoluyla gerçekleşir. Bu maddelerin bazıları (amonyak gibi) insan bedeninezararlıdır. İçme sularında azot bileşiklerinin miktarının yüksek olması küçük çocuklarda“methemoglobinemi” adlı bir hastalığa yol açabilir. Ayrıca azot bileşiklerinin kansereneden olduğu da biliniyor.Sertlik: Suyun sertliği, serbest magnezyum ve kalsiyumun sudaki miktarına görebelirlenir. Kalsiyum belli bir miktarda alındığında yararlıdır. Ancak çok sert su içmekböbrek taşlarına yol açabilir. Çok sert sular yalnızca evde değil sanayide kullanılmayada uygun değildir. Çünkü içerdiği kireç makinelere zarar verebilir.Su Kirliliği 223

Sağlık ve ÇevreÖğrenci bilgi sayfasıSoğan Gözlem TablosuGün Soğanın Konulduğu Yeni Kök Ortalama Kök GözlemlerSayısı Su Kaynağı Sayısı Uzunluğu1. Gün2. Gün3. Gün4. Gün5. Gün6. Gün7. GünTemiz SuKirli SuTemiz SuKirli SuTemiz SuKirli SuTemiz SuKirli SuTemiz SuKirli SuTemiz SuKirli SuTemiz SuKirli Su8. Gün9. Gün10. GünTemiz SuKirli SuTemiz SuKirli SuTemiz SuKirli Su224

Vatandaşlık Hakları1Tek Kişi Bir Farklılık Oluşturabilir mi?Ana TemaÖnerilen SüreKazanımlarÖğrenciyeKazandırılacakBecerilerYöntem ve TekniklerAraç ve GereçlerDemokratik bir toplumda, insanlar çevreyle ilgili bilgilereerişme ve karar verme süreçlerine katılma hakkına sahiptir.2-3 ders saati• Çevreyle ilgili konularda karar verme sürecine katılmahakkına sahip olduğunu fark eder.Eleştirel düşünme, çıkarımda bulunma, yorumlamaAnlatım, tartışmaYeşil Kutu CD ve DVD’siGirişHer birey, yaşadığı çevrenin durumuna ilişkin karar verme hakkına sahiptir. Mesleğimiz ya datoplumdaki konumumuz ne olursa olsun, yaşadığımız çevrenin koşulları herkes gibi bizim desağlığımızı, üretkenliğimizi ve estetik anlayışımızı etkiler. Bazı durumlar dışında, çevreyle ilgilibilgilere erişme ve çevreyi etkileyen kararlara katılma hakkına ve bu durum engellendiğindehukuki yollara başvurma hakkına sahibiz. Örneğin, yaşadığımız yerdeki çeşitli sanayietkinliklerinin sağlığımızı etkileyip etkilemediğini bilmek hakkımızdır.Tek Kişi Bir Farklılık Oluşturabilir mi? 225

1Vatandaşlık HaklarıHalkın çevreyle ilgili konularda bilgi edinme, kamusal katılım ve hukuki yollara başvurma hakkıylailgili sözleşme 1988’de Danimarka’daki Aarhus’ta, Avrupa ülkelerinin çevre bakanları tarafındanimzalandı. Aarhus Sözleşmesi, çevre politikalarının geliştirilmesi ve uygulanması konusunda güçlübir araçtır. Bu sözleşme halka, karar alma sürecinin önemli bir parçası olduğu konusundagüvence verir. Bu güvence, toplumsal dengeyi ve güveni geliştiren önemli bir etkendir. Türkiye busözleşmeye taraftır, ancak imzalamamıştır.EtkinliklerBilmeye hakkımız var1Sınıfa, demokratik bir toplumda insanların çevreyle ilgili bilgilere erişme hakkının olduğunuanlatın. Bununla birlikte, bazı ülkelerde çeşitli insan etkinliklerinin çevreye etkilerinden peksöz edilmediğini belirtin. Bugün birçok Avrupaülkesinde halkın bu tür bilgilere erişiminin yasalarlagaranti altına alındığını söyleyin. Hükümetlerin, bubilgilere erişimi kolaylaştırması gerektiğini vurgulayın.Öğrencilere “Giriş” bölümündeki bilgileri aktarın veülkemizde de insanların “4982 sayılı Bilgi EdinmeHakkı Yasası” kapsamında bilgi edinme hakkına sahipolduklarını söyleyin. Her birey, bilgi edinmek istediğikonuyla ilgili kuruluşlara başvuruda bulunabilir.Bunun için bir bilgi edinme formu doldurmasıyeterlidir.2Bir öğrenciden “Alerjiler ve Çevre Kirliliği” başlıklı bilgileri arkadaşlarına okumasını isteyin.Aarhus sözleşmesine göre, yerel makamların fabrikanın salımları ve çevreye ilişkin bilgileribir ay içinde Dr. Ali Yılmaz’a vermek zorunda olduğunu anlatın. Yerel yönetimin elinde bubilgilerin olmaması durumunda, vatandaşların bu bilgilere sahip olan diğer kurumlarayönlendirilmeleri gerektiğini belirtin. Bu konuda çeşitli istisnalar olabileceğini; örneğin,yetkililerin ulusal güvenlik ve dış işleriyle ilgili bilgileri vermeyi reddedebileceğini açıklayın.Bununla birlikte, Dr. Ali Yılmaz’ın yetkililerin yanıtından hoşnut kalmaması hâlinde yargıyabaşvurabileceğini de vurgulayın.3Öğrencilere, komşu bir ülkeyle ilgili bilgiler söz konusu olduğunda, sözleşmeyi her iki tarafında imzalamasının, bu bilgiye erişimi garanti altına aldığını söyleyin. Sözleşme, insanlar vekuruluşlar arasında vatandaşlık, milliyet ve yaşanan yer ayrımı yapılmasını yasaklar.4Öğrencilere, yerel makamların halk sağlığını korumak için çevre hakkında bilgi toplamakzorunda olduğunu anlatın. Ayrıca bu bilgileri yerel basın yoluyla zamanında duyurmalarının birzorunluluk olduğunu söyleyin. Bültenler ve günlük yayınlar aracılığıyla çevreyle ilgili çeşitliölçüm değerlerinin duyurulmasının, yerel ve ulusal makamların düzenli bir uygulaması hâlinegelmesi gerektiğini belirtin.Katılım hakkına sahibiz1Çevreyle ilgili konulardaki karar alma süreçlerinehalkın katılımının önemini öğrencilere anlatın.Toplumsal katılım ilkesi, halkın ve çevrenin gerçekgereksinimleriyle ilgili olarak daha iyi kararlaralınmasını sağlar. Ayrıca bu ilke, sürdürülebilirkalkınmanın temel ön koşullarından biridir. Halkve sivil toplum örgütleri, çevreyle ilgili konulardakidüşünce ve görüşlerini yetkililere açıklamafırsatına sahip olmalı, yetkililer de bu görüşleridikkate almalıdır.226Tek Kişi Bir Farklılık Oluşturabilir mi?

2Başkabir öğrencinin “Yeni Otoyol” başlıklı metni arkadaşlarına okumasını isteyin. Ardındanöğrencilere bu ailenin ne yapması gerektiğini sorun. Bu konuda bir tartışma başlatın. Dahasonra metalürji, atık yönetimi, sanayi üretimi, baraj ve yol inşaatı, madencilik, enerji ve kimyasalmadde üretimi vb. alanlardaki tüm proje ve uygulamaların, bunların çevre üzerindeki etkilerihakkında incelemeler yapıldıktan sonra gerçekleştirilmesi gerektiğini belirtin. Bu tür bilgilerintoplanıp incelenmesine çevresel etki değerlendirmesi (ÇED) adı verildiğini vurgulayın.Vatandaşlık Hakları13Öğrencilere,4ÖğrencilereAyrıca, yetkililerin her proje için kamuya açık bir tartışma düzenlemek zorunda olduğunuanlatın. Bu toplantının yerinin, gününün ve saatinin yeterince önceden duyurulmasıgerektiğini söyleyin. Karar verilmeden önce kamuya açık bir tartışma gerçekleştirilmesigerektiğini anlatın. Yetkililerin bu tartışmada ileri sürülen görüş ve düşünceleri dikkatealmak zorunda olduğunu vurgulayın. Kararın, en geniş bakış açısını yansıtan, projenin insansağlığı ve çevre üzerindeki olası etkilerini en aza indiren bir genel fikir birliği ilkesinedayandırılmasının zorunlu olduğunu belirtin. Toplumsal katılımın, yalnızca yeni inşaatya da üretim durumları için değil çevreyle ilgili her çeşit plan, program ve politikalarıngeliştirilmesi için geçerli olduğunu söyleyin.halkın çevreyle ilgili bilgilere erişim vekarar alma sürecine katılım haklarının yanı sıra,gerektiğinde yürütme ya da yargı makamlarınabaşvurma hakkının da olduğunu anlatın. Budurumda yetkililerin başvuruyu ya ücretsiz ya daçok düşük bir ücretle kabul etmek zorundaolduğunu anlatın.DVD’de bulunan “Dünya” adlı filmiizlettirin.İş mi, sağlık mı?1Öğrencilere DVD’de bulunan “Kasabanın İkilemi: İş mi, Sağlık mı?” adlı filmi izlettirin.Ardından aşağıdaki soruları sırayla sorun:• Yeni fabrika, insan sağlığına ve doğaya ne gibi zararlar verebilir?• Yeni fabrikanın açılması insanların kazançlarını nasıl etkiler?• Filmdeki vatandaşlar bilgi alma ve etkin katılım haklarını nasıl kullanıyorlar?2Öğrencilere daha fazla bilgi aktarmak için CD’nin “Vatandaşlık Hakları” bölümündenyararlanabilirsiniz.Tamamlayıcı Çalışmalar• Öğrencileri yaşadığınız yerde herhangi bir çevre sorunu olup olmadığını araştırmayayönlendirin. Böyle bir sorun varsa, ilgili kurum ve kuruluşlara başvurularak bilgi alınabileceğinianlatın. Bunun için bir bilgi edinme formu doldurulması gerektiğini belirtin. Konuyla ilgilibilgi aldıktan ve gerekli araştırmayı yaptıktan sonra öğrencilerin soruna çözüm önerilerigetirmelerini sağlayın. Bu çözüm önerilerinin, herkese uygun olması ve oy birliğiylebenimsenmesi gerektiğini söyleyin. Öğrencilerden çalışmalarıyla ilgili birer posterhazırlamalarını isteyin.Daha sonra bu posterleri okulunuzda sergileyin.• Çevresel etki değerlendirmesi konusunda sunum yapmak üzere okulunuza bir uzmandavet edin.Tek Kişi Bir Farklılık Oluşturabilir mi? 227

1Vatandaşlık HaklarıAlerjiler ve Çevre KirliliğiDr. Ali Yılmaz, bir kimya fabrikasının yakınındaki küçük bir kasabada yaşıyor. Uzunyıllardır hastalarının sağlık durumlarını dikkatle gözlemliyor. Hastalarında gözlemlediğialerjik sorunların, yakındaki kimya fabrikasından kaynaklanan kirlilikle ilişkili olduğunudüşünüyor. Ayrıca fabrikanın etkinliklerini artıracağı konusunda da söylentiler var.Kasaba halkının bu konuda ciddi kaygıları bulunuyor. Dr. Yılmaz, hastalarına yardımcıolmak istiyor, ama doğru karar verebilmek için fabrikanın hangi maddelerin salımınaneden olduğu ve bu salımların miktarı konusunda daha fazla bilgi sahibi olmak istiyor.Dr. Yılmaz’ın yaşadığı kasaba bir sınır kasabası. Üstelik komşu ülkede, sınırın hemenötesinde bir fabrika daha var ve bu da kasabayı etkiliyor. Dr. Yılmaz’ın o fabrikanınneden olduğu kirlilik konusunda da güncel bilgilere gereksinimi var. Ancak,fabrikadaki yetkililer, başka ülkeden olduğu için bu tür bilgilerin Dr. Yılmaz’averilemeyeceğini söylüyorlar.Yeni OtoyolFırat ailesi kara yoluna yakın bir çiftliğin sahibi. Hasan Fırat, çiftlikte hayvanların bakımıylaAyşe Fırat da süt, yoğurt, tereyağı gibi ürünlerin yapımıyla uğraşıyor. Çocukları da onlarayardım ediyor. Bu aile, verimi artıran yöntemlerle besicilik yapmak istiyor.Hasan Fırat, son zamanlarda bölgede yapılan inşaat sayısının artmasından çok kaygıduyuyor. Bir zamanların sessiz sakin köy yolundan geriye pek bir şey kalmadığını söylüyor.Şimdi de köy yolunun yerine bir otoyol yapmak istediklerini belirtiyor. Bu durumun trafiğiartıracağını, gürültü ve kirlilik artışına neden olacağını, tüm bunların da beslediğihayvanları olumsuz etkileyeceğini düşünüyor.Ayşe Fırat ise, enerji nakil hattı inşaatlarının da yapılacağını duyduklarını, bunun da ayrı birkaygı konusu olduğunu söylüyor. Bayan Fırat, elektromanyetik alanların insanların vehayvanların sağlığına olumsuz etkileri olduğunu, hatta bitkilerin normal büyümesini bileengellediğini işitmiş. Tüm bunların, işlerinin bozulmasına neden olabileceğini düşünüyor.228Tek Kişi Bir Farklılık Oluşturabilir mi?

Gelecekteki Dünyamız1Nüfus Artışı Tehlikeli mi?Ana TemaÖnerilen SüreKazanımlarÖğrenciyeKazandırılacakBecerilerYöntem ve TekniklerAraç ve GereçlerDünya nüfusu, doğal kaynakların tükenmesine nedenolacak ve doğanın kendini yenilemesine izin vermeyecekhızda artıyor.3-4 ders saati• Nüfusun tanımını yapar.• Türkiye’nin, başka ülkelerin ve Dünya’nın nüfusu hakkındabilgi toplar ve sunar.• Hızlı nüfus artışının nedenlerini sıralar.• Hızlı nüfus artışının yol açtığı sorunları fark eder.• Nüfus artışını önlemeye yönelik öneriler geliştirir.Gözlem yapma, yorumlama, çıkarımda bulunma,karşılaştırma yapma, grafik okuma, grafik oluşturma, yansıtıcıdüşünme, eleştirel düşünme, yaratıcı düşünmeAnlatım, tartışma, canlandırmaKarton, boya kalemleri, eski dergiler, makas, ansiklopedi,Yeşil Kutu CD ve DVD’siGirişİnsan nüfusu, 1900’lü yıllara kadar yavaş bir şekilde arttı. 1500’lü yıllarda dünya nüfusu, 500 milyonkadardı. 1800’lerde bu rakam 1 milyara ulaştı. Bilim ve teknoloji alanlarındaki gelişmelerin refahdüzeyini önemli ölçüde artırdığı 1900’lü yıllarda bir nüfus patlaması yaşandı. Dünya nüfusu,1930’lu yıllarda iki, 1960 yılında üç, 1975 yılında dört, 1987 yılında beş ve 1999 yılındaysa tamaltı milyara fırladı.Nüfus Artışı Tehlikeli mi? 229

1Gelecekteki DünyamızBilim insanları, 20. yüzyılda gerçekleşen nüfus patlamasını özellikle tıptaki gelişmelere ve üretiminçeşitli aşamalarındaki ilerlemelere bağlamaktadırlar. Örneğin, aşıların geliştirilmesi insanlarınbirçok ölümcül hastalıktan korunmasını sağladı. Çocuk ölümleri azaldı ve insan ömrü uzadı.Diğer yandan tarım ve ulaşım alanlarındaki gelişmeler, daha çok ve daha nitelikli besin üretimininyolunu açtı.Ancak zaman içinde, nüfus artışı nedeniyle küresel boyutta sorunlar ortaya çıktı. Doğal kaynaklarhızla azalmaya başladı. Yeryüzündeki kaynakların bu kadar çok sayıda insana yetmeyeceğindenkaygı duyulmaya başlandı. Kirlilik, küresel ısınma, ozon tabakasının incelmesi, biyolojik çeşitliliğinazalması, erozyon gibi sorunlar ortaya çıktı. Bugün tüm bu sorunlara çözümler aranıyor.EtkinliklerDünya nüfusu ne kadar?1Sınıfta yere bir metre çapında bir daire çizin. Öğrencilere bir oyun oynayacağınızı söyleyin.Bir öğrenciye bu dairenin içine girip dolaşmasını söyleyin. Sınıfın geri kalanının da buöğrenciyi gözlemlemesini isteyin.2Dairenin içine ikinci bir öğrenci daha sokun. Her iki öğrencinin de dolaşmaya devametmesini isteyin. Öğrencilerin dairenin içinde birkaç tur atmalarına izin verin. Sonra daireniniçine birer birer yeni öğrenciler ekleyin. Her seferinde dairenin içindeki öğrencileredolaşmalarını, sınıftakilere de dairenin içinde olup bitenleri gözlemlemelerini hatırlatın.Etkinliği dairenin içindeki öğrenciler hareket edemeyecekleri bir sayıya ulaşıncaya kadardevam ettirin.3Oyunun sonunda önce dairenin içindeki öğrencilerin neler hissettiklerini anlatmalarınısağlayın. Gözlemcilere dairenin içindeki insan sayısı arttıkça ne gibi sorunlar ortaya çıktığınısorun. Sınıfınızda, evinizde, kentinizde, ülkenizde ya da dünyada yaşayan kişi sayısı arttıkçane gibi sorunlar yaşanabileceğini konuşun.4Öğrencilere, bir ülkede, bir kentte ya da bir evde belirli bir anda yaşayanların oluşturduğutoplam sayının “nüfus” olarak adlandırıldığını söyleyin. Ardından “Giriş” bölümündeki bilgileriaktarın. Dünya’nın nüfusunun yaklaşık 6,5 milyar, Türkiye’nin nüfusununsa 72 milyon kadarolduğunu söyleyin. Onlara yaşadıkları kentin nüfusunu araştırmalarını söyleyin.Hangi ülkenin nüfusu hızlı artıyor?1Öğrencilere “Nüfus Piramidi” başlıklı bilgi sayfasını dağıtın. Bu sayfadaki grafikleriincelemelerini söyleyin. Bu grafiklerde dünyanın ve dünya üzerindeki üç ülkenin 2004 yılınaait nüfus bilgilerinin gösterildiğini anlatın.2Grafiklerin yatay eksenlerinde kadın ve erkek nüfuslarının yüzdelerinin, dikey eksenlerindeyseyaş gruplarının yüzdelerinin gösterildiğini söyleyin. Ardından grafik okumayı öğrenmek içinDünya Nüfus Grafiği’nin 0-4 yaş aralığına bakmalarını isteyin. Dünya üzerindeki kadınların% 4,5’inin, erkeklerinse % 5’inin bu yaş aralığında olduğunu belirtin.3Öğrencilere aşağıdaki soruları sorun:• Dünya Nüfusu Grafiği’nde oluşan şekil neye benziyor? (Piramide benziyor.)• Hindistan’ın Nüfus Grafiği’nde hangi yaş grubunun nüfusu en fazla? (0-4 yaş)• Hindistan, Çin ve Fransa’nın nüfus grafiklerine bakılarak hangisinin nüfusunun daha fazlaolduğu söylenebilir? (Bu grafikler bir ülkenin toplam nüfusunun cinsiyet ve yaşa göredağılımını gösterir. Nüfus piramidi grafikleri nüfus artış hızı hakkında bilgi verir.)• Bu üç ülkenin nüfus grafiklerine bakarak hangisinde nüfus artışının hızlı olduğu söylenebilir?(Hindistan’da nüfus artışı hızlı. Bunu, küçük yaşlardaki insan sayısının diğer yaşgruplarınınkinden fazla olmasından anlıyoruz. Grafik ne kadar çok piramide benziyorsa oülkede nüfus artışı o kadar hızlıdır.)• Bu üç ülkenin nüfus grafiklerine bakarak hangisinde nüfus artışının yavaş olduğusöylenebilir? (Fransa’nın nüfus artışı yavaş. Grafiğin şekli piramitten çok dikdörtgene benziyor.Bu, doğum ve ölüm oranının eşit olduğunu gösterir. Uzmanlar, doğum ve ölüm oranın eşitolduğu nüfusları “sıfır nüfus artışı” olarak adlandırırlar.)230Nüfus Artışı Tehlikeli mi?

4ÖğrencilereGelecekteki Dünyamızansiklopedilerden araştırarak Hindistan, Çin ve Fransa’nın ve başka ülkelerinnüfuslarını bulma ödevi verin. Sonraki derste öğrencilerin topladıkları bilgileri sınıfın gerikalanıyla paylaşmalarını sağlayın. Ardından ülkelerin nüfuslarını birbiriyle karşılaştırın. Her ülkededüzenli aralıklarla nüfus sayımları yapıldığını söyleyin. Bu sayımların bir ülkedeki sağlık, iş, eğitim,beslenme, konut vb. alanlardaki gereksinimleri belirlemek için önemli olduğunu belirtin.1Hızlı nüfus artışı nelere yol açar?1Dersten önce sınıfaansiklopediler getirin.2Öğrencilere DVD’deki“Nüfus Artışı” filmini izlettirin.Filmin ana fikri üzerinde hepbirlikte konuşun.3Öğrencilere, nüfus artışıyla ilgilisorunlara çözüm bulmak amacıyladüzenlenen bir Birleşmiş Milletlertoplantısını canlandıracaklarınısöyleyin. Toplantıda bir masaçevresinde Birleşmiş MilletlerGenel Sekreteri ve 4 uzmandanoluşan bir grubun olacağını, sınıfın geri kalanının da çeşitli ülkeleri temsil edeceklerini söyleyin.Masa çevresinde oturacaklara “Rol Kartları”nı dağıtın. Ancak, birbirlerinin rol kartlarınıgörmelerini önleyin. Bunun için sayfadaki rol kartlarının fotokopisini aldıktan sonra kesipöğrencilere dağıtın. Öğrencilere, canlandırma sırasında rol kartlarında belirtilenlere uygundavranmalarını söyleyin. İsterlerse rollerine hazırlanmak için ayrıca araştırma yapabileceklerinisöyleyin. Diğer öğrencileri de ansiklopedilerden yararlanarak temsil edecekleri ülkelerinnüfusları, doğum ve ölüm oranları vb. bilgileri toplamaya yönlendirin. Tüm öğrencilerecanlandırmada kim olduklarını ve neyi temsil edeceklerini belirten birer yaka kartı hazırlamalarıgerektiğini belirtin. Onlara ders sonuna kadar hazırlanabileceklerini söyleyin.4Sonraki5Öğrencileriderste sırayla grupların canlandırmalarını sunmalarını sağlayın. Ülke temsilcilerininde soru sorabileceklerini, kendi ülkelerine yardım edilmesi için Birleşmiş Milletler ve diğeruzmanlardan isteklerde bulanabileceklerini açıklayın. Canlandırma sonunda öğrencilerinduygu ve düşüncelerini anlatmalarını sağlayın.gruplara ayırın ve her gruba karton, eski dergiler, makas ve boya kalemleridağıtın. Gruplara hızlı nüfus artışını önleyecek bir slogan bulmalarını ve bunları kartonlarayazmalarını söyleyin. Dergilerden kesecekleri fotoğraf ve resimleri, sloganlarını daha iyianlatabilmek için kullanabileceklerini açıklayın.Öğrencilere daha fazla bilgi aktarmak için CD’nin “Gelecekteki Dünyamız” bölümündenyararlanabilirsiniz.Tamamlayıcı Çalışmalar• Öğrencileri ülkemizin nüfusuyla ilgili bilgi toplayarak bir nüfus piramidi grafiği hazırlamayayönlendirin. Onları gruplara bölün. Her gruba belirli yaş aralıklarını verin.Bu aralıktaki kadın ve erkek sayılarını bulmalarını isteyin. Sınıfta bu bilgilere göre bir grafikhazırlayın. Grafiği inceleyerek ülkemizdeki nüfus artışının fazla olup olmadığını konuşun.• Öğrencileri, Almanya’nın nüfusuyla ilgili bilgi toplayarak nüfus piramidi grafiği hazırlamayayönlendirin. Onlara hazırladıkları grafiğin şeklini sorun ve onlardan grafiği yorumlamalarınıisteyin. (Piramidin ters olduğunu göreceksiniz. Öğrencilere, Almanya’da nüfus artış hızınındüşük olduğunu, yaşlı nüfusun fazla, çalışma çağındaki nüfusunsa az olduğunu açıklayın.Bu nedenle bu ülkede iş gücüne gereksinim olduğunu ve bunun da ülke ekonomisinietkilediğini söyleyin.)Nüfus Artışı Tehlikeli mi? 231

Gelecekteki DünyamızÖğrenci bilgi sayfasıNüfus PiramidiDünya Nüfus PiramidiÇin’in Nüfus PiramidiHindistan’ın Nüfus PiramidiFransa’nın Nüfus Piramidi232

Gelecekteki DünyamızRol KartlarıBirleşmiş Milletler Genel Sekreteri: Toplantıyı sizaçıyorsunuz. Toplantının amacının nüfus artışıyla ilgili sorunlaraçözüm bulmak olduğunu söylüyorsunuz. Toplantının yöneticisiolarak herkese eşit söz hakkı vermeye çalışıyorsunuz. Söylenensorunların çözümlerine bu toplantıda karar verilmesiniistiyorsunuz. Açılış konuşmanızda şu bilgilerdenyararlanabilirsiniz: “Nüfus artışı, belirli bir zaman aralığında,belirli bir bölgede yaşayan insanların sayısında meydana gelenartıştır. Nüfus artışına yol açan etkenler arasında doğum oranı ve göç başta gelir.Günümüzde sağlık alanındaki gelişmeler nedeniyle doğum sırasında ya dasonrasında bebek ölümleri azalmıştır. Öte yandan doğum oranının ölüm oranınagöre yüksek olması da nüfus artışına yol açar. Uzmanlar, önceki yüzyıllara göreinsan ömrünün uzadığını ve doğumların ölümlerden fazla olmasıyla ortaya çıkannüfus artışının doğal olduğunu söylüyorlar.”1. Nüfus Uzmanı: Nüfus artışına yol açan bir etken olan göçkonusunu anlatıyorsunuz. Şu bilgilerden yararlanabilirsiniz:“İnsanlar eğitim, barınma, iş edinme, sağlık vb. açılardandaha iyi koşullara sahip olmak için bulundukları yerleri terkedip bu koşulların daha iyi olduğu yerlere gidiyorlar. Bu daoradaki nüfusun artmasına, konut, eğitim, sağlık, trafikalanlarında yetersizliğe, işsizlik sorununun ortaya çıkmasınave kültür çatışmasına yol açıyor.”2. Nüfus Uzmanı: Nüfus artışıyla ilgili önemli sorunlardanbirinin de nüfusun eşit olarak dağılmamasından kaynaklandığınıdüşünüyorsunuz. Şu bilgilerden yararlanabilirsiniz: “Dünyanınkimi yerleri daha kalabalık, kimi yerleriyse ıssız. Dünya nüfusu,iklim koşullarının uygun, tarıma ve hayvancılığa elverişli,ulaşımının kolay olduğu, sanayi, madencilik ve ticaretetkinliklerinin geliştiği yerlerde yoğunlaşır.”Öğrenci bilgi sayfası3. Nüfus Uzmanı: Günümüzde gelişmiş ülkelerin nüfus artışhızlarının düşük olduğuna dikkat çekiyorsunuz. Şu bilgilerdenyararlanabilirsiniz: “Uzmanlar, çok düşük hızda nüfus artışınında sorunlara yol açabileceğini söylüyorlar. Nüfus artış hızınındüşük olması, yaşlı nüfusun fazla, çalışma çağındaki gençnüfusunsa az olmasına yol açıyor. Peki, bir ülkenin nüfusununazalmasına neler neden olabilir? Ülkelerin nüfuslarınınazalmasına; düşük doğum hızı, anne ve bebek ölümleri, trafikkazaları, salgın hastalıklar ve sel, deprem gibi doğal afetler,savaş ve dış göçler gibi etkenler neden olur.”4. Nüfus Uzmanı: Nüfus artışıyla birlikte gözlenen küreselsorunları ele alıyorsunuz. Doğal kaynakların hızla azaldığını veinsan etkinliklerinin, doğanın kendisini yenilemesine izinvermeyecek ölçüde geniş çaplı olduğunu söylüyorsunuz.Şu bilgilerden yararlanabilirsiniz: “Günümüzde artık daha iyikoşullarda yaşıyoruz. Yaşam standartları yükseldi. Ancak, insannüfusu arttıkça doğal kaynaklar hızla azalıyor. Çevre kirliliği arttı.Havamız, suyumuz kirleniyor. Toprağımız kirleniyor. Erozyonsorunu ülkelerin gündeminde. Ormanlarımız azalıyor. Dünya’nın biyolojikçeşitliliği tehdit altında! Birçok bitki ve hayvan türü soyu tükenme tehlikesiyle karşıkarşıya! Küresel ısınma, ozon tabakasının incelmesi gibi sorunlar da var.”233

2GelecektekiDünyamızGelecek KuşaklaraKarşı SorumluluğumuzAna TemaÖnerilen SüreKazanımlarÖğrenciyeKazandırılacakBecerilerYöntem ve TekniklerAraç ve GereçlerÇevrenin korunması, ülkelerin kalkınma planlarının ayrılmazbir parçasıdır.2-3 ders saati• Gelecek yıllarda dünyanın kalkınma ve çevreye ilişkin netip sorunlarla karşılaşacağını fark eder.• Sürdürülebilir kalkınmanın temel ilkelerini belirtir.• Sürdürülebilir kalkınmayla ilgili başlıca kavramları tanımlar.Eleştirel düşünme, karşılaştırma, yaratıcı düşünme, çıkarımdabulunma, yorumlamaAnlatım, tartışmaKarton, Yeşil Kutu CD ve DVD’siGirişHaziran 1992’de Rio de Janeiro’daBirleşmiş Milletler Çevre ve KalkınmaKonferansı yapıldı. Bu önemlitoplantının katılımcıları arasında179 devlet başkanı ve çok sayıdaülkenin, uluslararası kuruluşun ve siviltoplum örgütünün temsilcileri vardı.Bu konferansta, çevreninekonomik gelişmelerden ayrıdeğerlendirilemeyeceği kararınavarıldı. Bu karar, Rio Bildirisi’yleortaya konuldu ve “Gündem 21” adlı,gelecek 100 yılı kapsayan bir eylemplanı yapıldı.Gündem 21, çevrenin korunmasıve kirliliğin önlenmesini sağlamak üzere kalkınmayla çevre arasında denge kurulmasınıhedefler. Bu dengenin kurulması, “sürdürülebilir kalkınma”nın sağlanmasına bağlıdır.Rio Bildirisi’ndeyse sürdürülebilir kalkınmanın sağlanması için ülkelerin kararlarına dayanaksağlayacak temel ilkeler yer alır.Rio’daki konferanstan 10 yıl sonra, Johannesburg’da gerçekleştirilen Dünya SürdürülebilirKalkınma Zirvesi’ne de devlet başkanları, uluslararası sivil toplum örgütleri ve büyük ticarikuruluşların liderleri ve temsilcilerinden oluşan 50.000’den fazla kişi katıldı. Bu zirvede,modern toplumlarda sürdürülebilir kalkınmanın önündeki engellerin kaldırılması; yoksulluğunve hastalıkların azaltılması; doğal kaynakların akılcı bir şekilde işletilmesi; sorumlu tüketim veüretimin yaygınlaştırılması ve kalkınmayla çevre arasında bir denge oluşturulması gibikonulara yeniden dikkat çekildi. Ayrıca söz konusu konularla ilgili olarak “küresel ortaklık”yaklaşımı benimsendi.234Gelecek Kuşaklara Karşı Sorumluluğumuz

EtkinliklerGelecekteki DünyamızPaskalya Adası’nda neler oldu?1Öğrencilere gelecek kuşaklara nasıl bir çevre bırakmak istediklerini sorun. Onlara,yeryüzündeki doğal süreçlerin birbirini etkilediğini ve doğanın kendini yenilediğiniaçıklayın. İnsan etkinliklerinin bu doğal süreçleri olumsuz etkilemeyecek ve doğanınkendini yenilemesine izin verecek şekilde gerçekleştirilmesi gerektiğini belirtin. Gelecekkuşaklara sağlıklı bir çevre bırakılmasının buna bağlı olduğunu söyleyin.2Öğrencilere, bazı insan etkinliklerinin doğal süreçlere nasıl zarar verebileceğini açıklayın.Ardından onlara “Paskalya Adası” adlı bilgi sayfasını dağıtın ve aşağıdaki soruları sorun:• Ada geçmişte nasıldı?• Burada yaşayan insanlar geçimlerini nasıl sağlıyorlardı?• Paskalya Adası’nda nüfusun artması nelere yol açtı?• İnsan etkinlikleri doğal süreçleri etkilemeseydi bu adada neler olurdu?3Paskalya Adası’nın izole olmuş bir ekosistem örneği olduğunu ve nüfusunun arttığınısöyleyin. Bunun sonucunda var olan kaynakların tükendiğini, buradaki doğal yaşamın veinsanların zarar gördüğünü anlatın. Öğrencilerin Paskalya Adası’nın durumunu dünyanınbugünkü çevre koşullarıyla karşılaştırmalarını sağlayın.2Sürdürülebilirlik nedir?1Öğrencileri 4-5 kişilik gruplara ayırın. Onlara kartonlar dağıtın ve boya kalemleriniçıkarmalarını isteyin. “Biz dünyayı atalarımızdan miras almadık, gelecek kuşaklardanödünç aldık” sözünü tahtaya yazın. Öğrencileri, bu sözden hareketle birer afişhazırlamaya yönlendirin. Hazırlanan afişleri sınıfın duvarına asın ve öğrencilerin bunlarıincelemelerini sağlayın. Ardından bu sözün “sürdürülebilirlik” ilkesini açıkladığını belirtin.Sürdürülebilirliğin, doğal kaynakları doğanın kendini yenilemesine izin verecek şekildekullanmak ve böylece gelecek kuşakların da bu kaynaklardan yararlanabilmelerinisağlamak anlamına geldiğini anlatın. Öğrencilerin, bu tanıma ilişkin yorumlarını alın.2Sürdürülebilirliğe ilişkin aşağıdaki konuları ele alın ve bunlar üzerinde konuşun:• Yer altı suları aşırı tüketilmemelidir.• Karbon salımı, atmosferdeki karbon dioksit kapasitesini aşmamalıdır.• Bitki ve hayvan türlerinden yararlanırken, onların doğal yaşamlarına zararvermeyecek ve soylarının tükenmesine izin vermeyecek şekilde davranılmalıdır.Öğrencileri sürdürülebilirlik konusunda başka örnekler bulmaya yönlendirin.Gelecek Kuşaklara Karşı Sorumluluğumuz 235

2Gelecekteki DünyamızSürdürülebilir Kalkınma1Öğrencilere, dünya ülkelerinin, çevre sorunlarının üstesinden gelebilmek için bir arayageldiklerini ve ortak kararlar aldıklarını söyleyin. 1992 yılında Rio de Janeiro’da Çevreve Kalkınma Bildirisi’nin açıklandığını anlatın. Bu bildiride yer alan ilkeleri ele alacağınızıbelirtin. Onlara “Giriş” bölümündeki ve “Sürdürülebilir Kalkınmanın Temel İlkeleri”başlıklı bilgileri aktarın. Öğrencilerle bu ilkeler üzerinde konuşun.2Öğrencilere, uluslararası sürdürülebilir kalkınmayla ilgili olarak 2002 yılındaJohannesburg’da düzenlenen Dünya Sürdürülebilir Kalkınma Zirvesi’nden söz edin.“Johannesburg Zirvesi 2002” başlıklı bilgileri aktarın. Bu zirvede devletlerin temsilcileri, siviltoplum örgütleri, uluslararası kuruluşlar ve iş dünyasının, 21. yüzyılda insanların karşı karşıyakaldıkları temel sorunları ve alınabilecek önlemleri belirlediğini anlatın.3Zirvede konuşulan her sorunu tektek ele alın ve hep birliktehangilerinin şimdi ya da gelecekteülkemizi de ilgilendirdiğinikararlaştırın. Bu konuda öğrencileredaha fazla bilgi aktarmak için CD’ninilgili bölümünden yararlanabilirsiniz.4Öğrencilere DVD’deki “DikkatliDavran!” ve “Denge ve Uyum” adlıçizgi filmleri izlettirin.5Öğrencilerden, izledikleri filmlerinkonularından yola çıkarak, gelecekkuşaklara karşı sorumluluklarımızla ilgili bir metin ya da şiir yazmalarını ya da bir resimyapmalarını isteyin. Bunları okulda sergileyin.Öğrencilere daha fazla bilgi aktarmak için CD’nin “Gelecekteki Dünyamız” bölümündenyararlanabilirsiniz.Tamamlayıcı Çalışmalar• Öğrencileri dünyanın geleceğini etkileyecek çevre ve kalkınma sorunlarına ilişkin bilgilerbulmaya yönlendirin. Bu konuda İnternet’ten yararlanabileceklerini söyleyin. Bulduklarıbilgileri kullanarak “Dünyamızın Geleceği” başlıklı bir pano hazırlamalarını isteyin.236Gelecek Kuşaklara Karşı Sorumluluğumuz

Sürdürülebilir Kalkınmanın Temel İlkeleri(Rio de Janeiro Çevre ve Kalkınma Bildirisi, 1992)Gelecekteki Dünyamız2• Herkes doğayla uyum içinde, sağlıklı ve üretken bir yaşam sürme hakkına sahiptir.• Şimdiki ve gelecek kuşaklar bu hakka eşit derecede sahiptir.• Çevrenin korunması, kalkınma sürecinin ayrılmaz bir parçası olarak görülmelidir.• Her ülke, sınırlarının ötesindeki çevreyi etkilemeden kendi kaynaklarını kullanmahakkına sahiptir.• Kirleten, çevreye verdiği zararı karşılamak zorundadır.• Ekonomik etkinlikler, çevrenin korunması için koruyucu önlem alma ilkesiylebirleştirilir.• Devletler çevrenin korunması için iş birliği yapmalıdır.• Dünyanın farklı bölgelerindeki yoksulluğun ve yaşam standartlarındaki eşitsizliğinazaltılması, sürdürülebilir kalkınmanın ayrılmaz bir parçasıdır.• Devletler, sürdürülebilir olmayan üretim ve tüketim modellerini kısıtlamalı, ortadankaldırmalı ve uygun nüfus politikaları geliştirmelidir.• Çevre sorunlarını çözmenin en etkin yolu buna tüm tarafların katılımıdır.• Devletler karar alma sürecinde toplumun bilinçli katılımını geliştirmeli vedesteklemelidir.• Devletler çevrenin korunması için etkin yasalar geliştirmeli ve bunları uygulamayakoymalıdır.• Çevrenin korunmasına tüm toplumsal gruplar katılmalıdır.• Barış, kalkınma ve çevrenin korunması birbiriyle bağlantılı ve ayrılmaz bir bütündür.Gelecek Kuşaklara Karşı Sorumluluğumuz 237

2Gelecekteki DünyamızJohannesburg Zirvesi 2002Dünya Sürdürülebilir Kalkınma Zirvesi, aralarında devlet başkanları, uluslararası siviltoplum örgütleri, şirketler, diğer büyük kuruluşların liderlerinin ve temsilcilerininbulunduğu on binlerce kişiyi bir araya getirdi.Bu zirvede, modern toplumlarda sürdürülebilir kalkınmanın önündeki engellerinkaldırılması; yoksulluğun ve hastalıkların azaltılması; doğal kaynakların akılcı bir şekildeişletilmesi; sorumlu tüketim ve üretimin yaygınlaştırılması ve kalkınmayla çevrearasında bir denge oluşturulması gibi konulara dikkat çekildi. Ayrıca söz konusukonularla ilgili olarak küresel ortaklık yaklaşımı benimsendi.Zirvede belirlenen ana sorunlar ve bunların sonuçları şöyledir:• Nüfus: 21. yüzyılın başında dünya nüfusu 6 milyara ulaştı ve bu rakamın gelecek50 yıl içinde 10-11 milyar arasında olacağı tahmin ediliyor. Nüfus artışı sonucunda,içme suyunun ve tarıma elverişli alanların yetersiz kalması bekleniyor.• Yoksulluk ve Eşitsizlik: Dünya nüfusunun yaklaşık % 25’i, günde bir ABDdolarından az bir gelirle yaşıyor. Eşitsizlik, sürdürülebilir kalkınmanın önünde ciddibir engel olmayı sürdürüyor. Zirvede, yetersiz beslenmekte olan insan sayısınınazaltılması ve günde bir dolardan az gelirle yaşayanların oranının da % 12-13’edüşürülmesi taahhüt edildi.• Besin ve Tarım: Son 30 yılda yiyecek fiyatlarında düşüş olması, tüketimde artışakatkıda bulunmuş olabilir. Ancak dünyanın birçok bölgesinde tarıma elverişlialanlar sınırlıdır ve yeni tarım alanları oluşturulmasının, geri kalan ekosistemlerüzerinde yıkıcı bir etkisi vardır. Gelecekte, besin üretimi için yeni tarım alanlarıoluşturulmasının doğaya zarar vermesi önlenmelidir. 2010’da, biyolojik çeşitliliktekikayıp hızı bugünkünden önemli ölçüde düşük olmalıdır.• İçme Suyu: Dünyanın birçok bölgesinde görülen içme suyu kıtlığı sürdürülebilirkalkınmanın başlıca engelidir. 2025 yılında her iki kişiden birinin su kıtlığındanzarar göreceği tahmin ediliyor. Zirvede, 2015’e kadar temiz içme suyuna ve temeltemizlik gereksinimlerine erişim olanağı olmayan insan sayısının yarı yarıyaazaltılması taahhüt edildi.• İnsan Sağlığı: İnsanlık gelecek yıllarda hastalıklarla savaşım için daha dikkatliolmak ve bunun için daha çok para harcamak zorundadır. Hemen yerinegetirilmesi gereken görev 2015’e kadar beş yaşın altındaki çocuk ölümlerini üçteikinin, genç anne ölümlerininse % 75’in altına düşürülmesidir.• Enerji: Tüm enerji kaynaklarının tüketimi sürekli artıyor. Gelecek 10-15 yıldaenerji konusunda ulusal programların hazırlanmasının yanı sıra, güvenilir,sürdürülebilir ve çevre dostu enerji kaynaklarına sahip olmak da başarılmasıgereken önemli bir görevdir.• Ormanlar: Dünyadaki ormanlar, tarımın gelişmesine bağlı olarak azalıyor.Önümüzdeki yıllarda, ormanların yenilenmesi ve işletimi son derece önemli hâlegelecektir.• İklim Değişikliği: Petrol tüketimi sürekli olarak artıyor. Zirvede, gelişmiş ülkelerdesera gazlarının salım miktarları üzerinde anlaşmaya varmak için, Kyoto Protokolükararlarının uygulanması gereksinimi vurgulandı.Zirve, insanlık için;“Sürdürülebilir kalkınma” kavramının daha iyi anlaşılmasının ve ilgili kuruluşlarınbölgesel, ulusal ve uluslararası düzeylerde istikrarlı hâle getirilmesinin gerekliliği, siviltoplumun sürdürülebilir kalkınmadaki rolünün artması ve özel kuruluşlarla kamukuruluşları arasındaki iş birliğinin desteklenmesinin zorunlu olduğunu ilan etti.238Gelecek Kuşaklara Karşı Sorumluluğumuz

Gelecekteki DünyamızPaskalya AdasıPaskalya Adası, Güney Amerika’nın batısında, Büyük Okyanus’ta bulunan biradadır. Bu adanın en ilginç özelliklerinden biri, yanardağ tüflerinden yapılmış,boyları 1-20 m arasında değişen insan heykelleridir. Sayıları, yaklaşık 650’yibulan ve “Moai” denilen bu taş heykeller, burada eskiden yaşamışinsanlardan kalmıştır.Adaya ilk yerleşenler buraya yüzyıllar önce ulaşmış Polinezyalılardır. Ozamandan beri insanlar, tarım ve balıkçılık yaparak geçimlerini sağladılar.Ancak, adadakinüfus giderek arttı. Bunun sonucunda da daha çok ağaçkesilererek ormanlar tarım arazisine dönüştürüldü. Ayrıca ağaçlar ısınma,ev ve tekne yapımı gibi amaçlar için de kullanıldı. Böylece adanın sınırlıkaynaklarının yok edilmesiyle birlikte birtakım sorunlar yaşanmaya başlandı.Ağaçlar azaldığı için balıkçı tekneleri yapılamaz oldu. Balıkçılık yapılamadığıiçin yiyecek kaynakları yetmemeye başladı. Ormanların yok edilmesi erozyonave yiyecek kıtlığına da yol açtı. İnsanlar, topraklarını terk etmek zorundakaldılar. Hatta aralarında çatışmalar da oldu.Öğrenci bilgi sayfası239