Postmodernizm, Mekan ve Kent Tasarımı Üzerine

29yapýdan desantralize bir yapýya geçmesi sonucunudoðurmamýþtýr. Türkiye merkezi yönetimin yapýsýný,ulaþým alt yapýsýndaki geliþmelerden deyararlanarak, gittikçe güçlendirerek sürdürmüþtür.Demokrasinin geliþtirilmesi ile yönetimdesantralizasyonu arasýndaki iliþki, Türkiye'ningündemine 1970'li yýllarýn ikinci yarýsýndan sonragirmiþtir. Bu yýllarda geliþmeye baþlayan yenibelediyecilik hareketi yerel yönetimleringüçlendirilmesini savunmuþtur. Bu hareket yerelyönetimlerin güçlendirilmesi konusunda siyasalpartiler arasýnda geniþ bir görüþ birliði yaratmýþolmasýna karþýn bunun sonuçlarý yaþamayansýmamýþtýr. 1984'te belediyelerin güçlendirilmesikonusunda bazý adýmlar atýlmýþ ama bu adýmlarýbaþkalarý izlememiþtir. Yine 1970'li yýllarýn ikinciyarýsýndan sonra demokrasinin geliþtirilmesi içinkatýlýmcýlýk savunulmaya ve siyasal söylem içinde sýksýk yer almaya baþlamasýna karþýn, bu konuda ciddiadýmlar atýlamamýþtýr. Gerek yerel yönetimleringüçlendirilmesinin, gerek katýlýmcý yönetimpratiklerinin, yaþama geçirilmeyiþinin arkasýnda,Türkiye'de toplumcu çözüm pratiklerin azlýðý veörgütlenme geleneðinin bulunmayýþý ve himayecisiyaset pratiklerinin, bu yöndeki talepleringeliþmesini önleyici etkileri bulunabilir. Bu durumdakamusal alanlarýn oluþturulmasý, uygulamayýetkileyen siyasal bir güç haline gelememektedir.Yaþamakta olduðu ekonomik dönüþümler ve siyasalrejim krizi nedeni ile Türkiye'nin yerleþme sistemisürekli bir dönüþüm geçirmektedir. Bir ülkeninyerleþme sistemini sadece nüfusun mekândakidaðýlýmýna dayanarak tanýmlamak yeterli olmaz.Yerleþme ve kentleþme süreçlerini kapitalinmekândaki daðýlýmý ve yerleþmeler arasý iliþki kurançeþitli altyapý sistemleriyle birlikte düþünmekgerekir. Türkiye'nin yerleþme yapýsýnda yaþanandönüþümleri üç ayrý düzeyde kavramlaþtýrmak uygunolabilir.Bunlar, yerleþme sisteminin yaþadýðý dönüþümlerininmakro özellikleri, yerleþmelerin büyüklükfarklýlaþmalarý, her bir yerleþmedeki mekânsalfarklýlaþma ve büyüme süreçleri olarak sýralanabilir.Sonuç olarak, ülke yerleþme sisteminin dönüþümünübelirleyen iki temel süreç nüfus ve kapitalin mekândakiyeniden daðýlýmý olarak görülebilir.Bu süreçlerin etkisiyle, Türkiye'nin yerleþme yapýsýnýnyaþamakta olduðu dönüþümünün temel belirleyiciözellikleri;1) kentleþme oranlarýnýn yükselmesi,2) kýyý alanlarýnda yoðunlaþma,3) mekânsal eþitsiz büyüme ve4) yerleþmeler arasý iliþki aðlarýný yoðunlaþmasýolarak tanýmlanabilir.II. Dünya Savaþý sonrasýnda Türkiye hýzlý bir kentleþmeyaþamýþtýr. Eðer 100000 den fazla nüfuslu yerleþmelerkent olarak alýnýrsa, Ýkinci Dünya Savaþý sonrasýnda,yani 1945 de ülke nüfusunun yüzde 18.3'ü kentlerdeyaþarken,bu oran 2000 yýlýnda yüzde 60 seviyesineulaþmýþtýr.Nüfusun kentlerde hýzla yýðýlmasýna karþýn, kentlerin bugelenleri entegre ederek toplumsal iliþkiler aðý içindekaynaþtýramayýþý, toplumda sürekli eleþtiri konusuolmuþtur. Bu eleþtiriler, Türkçe'de, batý dillerinden farklýolarak yeni kelimeleri ortaya çýkarmýþtýr. Örneðin, budurum kentsel politika yazýnýnda, kentleþme vekentlileþme biçiminde farklýlaþmýþ iki kelimeningeliþmesine neden olmuþtur. Kentleþme sadecenüfusun belli noktalarda yýðýlmasýna ifade ederken,kentlileþme kentte toplanan bu nüfusun kentlideðerlere sahip hale gelmesini, kentin sunduðufýrsatlardan yararlanabilmesini ve kent yaþamýylabütünleþmesini anlatmak için kullanýlmaktadýr.Nüfusun ve kapitalin mekânda daðýlým süreçleri, ülkemekânýnda, toplumsal geliþmenin eþitsiz daðýlýmýnaneden olmaktadýr. Böylece, mekânsal eþitsizlik bireyseldüzeydeki eþitsizliðin yeniden üretimini kolaylaþtýrýcý birmekânizma olarak çalýþmaktadýr.Sermaye ile yerleþme sistemi arasýndaki iliþkiyi,sermayenin mekânda yeniden daðýlmasý olarak kurmakyerine yerleþme sistemini tümüyle bir sermaye birikimsürecinin ürün olarak görmek de olanaklýdýr.Yetmiþli yýllarýn ortalarýna kadar Türkiye'de kentler,plansýz ve çarpýk bir þekilde geliþen, yað lekesi halindebüyüyen yerleþmeler olmuþtur. Bu dönemde yapýsunum biçimlerinin niteliði gereði, kentlerin büyümesiönemli ölçüde, yapýlarýn birer birer eklenmesiylegerçekleþmektedir. Ayrýca, kent içi ulaþým hizmetlerininörgütlenme biçimi, kentin yapýlaþmýþ kesimindenkopmaya olanak vermemektedir.Sanayileþme sürecinin peþine takýlan bir yerleþimpolitikasý, beraberinde çarpýk bir kentleþme süreciniyaratmýþtýr. Sonuç olarak, sistem kent merkezlerindeyýk-yap süreçlerinin iþleyiþini, dolayýsýyla tarihsel vekültürel deðerlerinin tahrip edilmesini, sürekli olarakyoðunluk artýþýný ve yeþil alanlarýn yok oluþunu vesosyal altyapýlarýn yetersiz kalýþýný ortaya çýkarmýþtýr.Bu noktada, saðlýksýz kentleþme süreci bir anlamdakentte yaþayan insanlarýn yaþam kalitesini düþürensonuçlar doðurmuþtur.Türkiye kentleþme tarihinde, bir ilginç süreç vedeneyim de, toplu konut projeleri ve gecekonduönleme projeleri olmuþtur. Yine bu dönemde, küçüksanayi siteleri ve organize sanayi bölgelerinin sayýlarýhýzla artmýþtýr. Toplu iþyeri yaptýrma kooperatifleriörgütlenmiþtir. Yüksek öðretim kuruluþlarý, saðlýkkuruluþlarý gibi kamu hizmet binalarý, özel kesiminbüyük kuruluþlarýnýn yönetim merkezlerinin, kampuslarhalinde inþa edilmesi eðilimi yükselmiþtir. Tüm bugeliþmeler kentlerin birer birer yapýlarýn eklenmesiylebüyüme biçiminden, kente büyük parçalareklenmesiyle büyüme biçimlerine geçilmiþtir. Öteyandan, 1970 sonrasýnda Türkiye'de otomobilüretilmeye baþlamýþ, özel araba sahipliðiyaygýnlaþmýþtýr. Özel ve kamu kuruluþlarý, çalýþanlarýnýözel servisleriyle taþýmaya baþlamýþlardýr. Bu pratikoldukça yaygýnlaþmýþtýr. Bu geliþmeler, teoridekentlerin aralarýnda boþ alanlar býrakarak büyümesineyani metropoliten bir yapýnýn doðmasýna olanakverebilecek geliþmelerdir. Oysa kentlerin büyümesininyine aralarda hiç boþluk býrakmayan bir biçimdegerçekleþmekte olduðu gözlenmektedir.Parçalar halinde büyüme olanaklarý ve rant ödemedenkaçýnmanýn kolaylýðý, kentin çevresinde sýçramalý birgeliþme ortaya çýkarmaktadýr. Bu baþlangýçta boþluklubir dokudur. Ama boþluklu alanlardaki arsalarýnsahipleri, zaman içinde arsa üzerinde doðan rantýgerçekleþtirerek olabildiðince yüksek yoðunlukluyapýlaþmalar oluþturmakta ve boþluklar dadolmaktadýr. Popülist siyasal eðilimlerin güçlü olmasýnedeniyle disiplinli bir regülasyon ya da planlamauygulamamekânizmasýnýn kurulamayýþý yüzündenböylesi sonuçlarýn önüne geçilememektedir. Kentlerinbüyümesi, bir yandan da merkezi iþ alanlarýndan yenialanlara yayýlma eðilimini ortaya çýkarmýþtýr. Bu eðilimsonucunda, konut alanlarý iþyerlerine dönüþmüþtür.Yeni geliþen denetim iþlevleri, büyük miktardaki ofisihtiyacý, hatta dünyada yaþanmakta olan bilgitoplumuna geçiþin, Türkiye baðlamýndaki sonuçlarýkentin merkezi iþ alanýnýn, kent içi ulaþýmýnýn zamanuzaklýkiliþkilerine baðlý olarak belli yönlerdezihniyetini ve bölünmeleri aþabilmek için kendineyeterince inanç duyan bir kentin yaratýlmasýnauygun bir sembol arayýþýna girdiler. Konut veBayýndýrlýk Bakanlýðý'nýn daha sonra kaleme alýnanbir raporunda söylendiði gibi, “1960'lý yýllarýnsonundaki toplumsal olaylarýn yarattýðý korkuya veinsanlarýn bundan dolayý kent merkezineyaklaþamamasýna bir son verme zorunluluðundandoðan Baltimor Þehir Fuarý (…) kentsel yenidengeliþmeyi teþvik etmek için baþlatýldý.” Fuar kenttekimahallelerin ve etnik guruplarýn çeþitliliðiniyüceltmeye yönelecek, hatta (ýrksal deðil ama) etnikkimliði teþvik etmek için elinden geleni yapacaktý. Ýlkaçýldýðý yýl (1970) fuarý 340 bin kiþi ziyaret ediyordu;ama 1973'e gelindiðinde bu sayý neredeyse 2milyona fýrlýyordu. Yoldan yýla büyüyen, amakaçýnýlmaz olarak adým adým daha az “mahalleli”,daha ticari hale gelen fuar /etnik guruplar bileetnisitenin satýþýndan kar elde etmeyebaþlamýþlardý), kent merkezine gittikçe daha büyükkalabalýklarý, her türden sahnelenmiþ seyirlikgösteriyi izlemek üzere düzenli olarak çekmeçabasýnda lokomotif rolü görüyordu. Bu noktadansonra Harbopr Place'in (sahilde yer alan veDisneyland'dan daha fazla insaný cezp etmekteünlenmiþ bir alan) bir Bilim Merkezi'nin,birAkvaryum'un, bir Kongre Merkezi'nin, bir marinanýn,sayýsýz otelin, her tür eðlence merkezinin inþasýyoluyla az çok sürekli bir seyirlik gösterininticarileþmiþ kurumsallaþmasýna geçiþ için kýsa biradým yeterli olacaktý. Kentteki yoksulluða, evsizbarksýzlýða, saðlýk hizmetlerine, eðitime ihmaledilebilir ölçekte, hatta belki de olumsuz etkidebulunduðu halde bir çoklarýnca eþi az görülen birbaþarý olarak kabul edilen bu geliþme tarzý, 1960'lýyýllarda öne çýkmýþ olan kent merkezi yenilemesininsade modernizminden çok farklý bir mimarigerektiriyordu. Yüzeysel pýrýltýsýyla, gelip geçici birkatýlým hazzýyla, gösteriþi ve uçuculuðuyla,jouissance duygusuyla seyirlik bir mimari bu tür birprojenin baþarýsý için hayati önem taþýyordu.Bu tür yeni kentsel mekanlarýn inþasýnda Baltimoryalnýz deðildi. (…..) öyle görünüyor ki, kentler vemahalleler, günümüzde olumlu ve yüksek kaliteli biryer imgesi yaratmaya çok daha fazla özengöstermektedirler ve bu ihtiyacý karþýlayabilecek birmimariyi ve kentsel tasarým biçimlerinihedeflemiþlerdir. Ýleri kapitalist dünyadaki kentlereesas olarak finans, tüketim ve eðlence merkezleriniteliðiyle birbirleriyle yarýþmaktan baþka bir olanakbýrakmamacasýna yaþanan iç karartýcýsanayisizleþme ve yeniden yapýlanma tarihi akýldatutulacak olursa, bu kentlerin neden bu kadar telaþiçine düþtükleri ve (Baltimor'un Harbor Place örneðigibi) baþarýlý modelleri neden seri imalat biçimindetaklit ettikleri anlaþýlýr. 1973'den bu yana yaþanan,yoðun kentler arasý rekabet ve kentsel giriþimcilikdöneminde, seyirlik kentsel mekanlarýnoluþturulmasý yoluyla kente imaj kazandýrmaksermaye ve (doðru türden) insan cezp etmek için biraraç haline gelmiþtir. ***