Bir Deniz Gücü Olarak Osmanlı İmparatorluğu

nin nnxiz cucu oLARAK osMANLr iupanaronr,uGuProf. Dr. Halil iN.{I,CIK / Yrd. Dog. Dr. Biilent ARITtirk denizciligini anlatrrken 6nce gu hususu belirtelim. Deniz egemenli[i dtinyada herddnemde belli bir devletin elinde olmugtur. Osmanhlarda deniz hakimiyeti konusunu elealrrken ingilizlerin "sea power" dedikleri bu kavram tizerinde duracaprz.Deniz devleti, donanmastnr geligtirerek btiti.in denizlerde hakim olmaya gayret eder. Buna bizdeniz hakimiyeti, "sea power" diyoruz. Osmanhlar, bu duruma ne zaman erigtiler? Bu konuyuinceleyelim" isldm dtinyast bu durumu XI. Ytizyrlda Hrristiyanlara kaptrrdrlar. XI. Ytizyrlakadar islAm dtinyasr Akdeniz'deki belli bagh adalarr ele geEirmigti. Girit, Krbns, Sicilya, ttimbu adalar isl6m hakimiyeti altrndaydr. Akdeniz'de donanmasr olan belli baqh MUsltimandevleti Kuzey Afrika'da Aglebiler Sultanh[r idi. XI. asrda bu hakimiyeti Miisliiman milletlerkaybettiler. O zaman Venedik, Cenevrz glbi deniz devletleri Akdeniz'e egemen oldular. Budevletler,dzellikle XII. Yi.izyrlda HaEh ordulannr gemileriyle Suriye'ye, Mrsrr'a tagryorlar vegittikge geligen deniz gtictiyle Akdeniz'e tamamryla hakim oluyorlardr.1290 yrhnda son Hagh Kalesi, Akka diigiince Papahk, islAm diinyasrna karqr HaEh Seferi ilanetti ve btitiin islAm kryrlarrnrn abluka altrnda oldufiunu bildirdi. Denizlere Hrristiyandonanmalan hakim idiler. Yani, Hrristiyan donanmalan ve onlann Uzerindeki ordular,Suriye'ye, Mrsrr'a, Anadolu'ya hiEbir engele takrlmadan gelip grkarma yapabiliyorlardr. isldmdlinyasrrun hudutlarr Akdeniz kryrlarrydr. 1290 abluka ddnemidir. Bu durum, 1300'lerdensonra batr Anadolu'daki denizci beylikler tarafindan ortadan kaldrnldr. Bu beyliklerden ilkindenizde Hrristiyanlara karqr bir rakip olarak yiikselen ve bir ara Rodos'a grkarma yapanMentege Ttirkleri oldu. Menteqe'den sonra Aydrno[ullan Beylifi, Saruhan Beylifi, KaresiBeyli[i ve Osmanh Beyli[i denizdeHaEhlara kargr mticadeleye katrldrlar.Osmanh Beyli[i'nin daha Orhan Bey (1324-1362) zamanrnda bir donanmasr oldufunu,Izmtf i gelip abluka altrna aldr[rnr Bizans tarihgisi Kantakuzenos agrklamaktadrr. 1333tarihinde Orhan Bey donanmasr ile gelip Izmit' i kugatmrqtrr. l33l'de Iznlk'i aldrlr zamanOrhan Bey, Gemlifi de almrqtrr. O zamanki adr Bizans tarihlerinde Chios'tur. TtirkEe Gemlikolarak dilimizde yerlegmigtir. Kelimenin ash Gemilik'tir. Gemilik denmesinin sebebi, buradabir tersane vardr. Osmanhlann ilk tersaneleri Gemlik'tedir. Gtiney Marmara sahillerindebagka Osmanh tersaneleri ortaya Erkacaktrr. Karamtirsel'de ve daha batrda, Kemer'deOsmanhlann birer tersanesi vardr. Burada yuvalanan Tiirk Korsanlan, Marmara Denizi'ndengegen zengin Ceneviz, Venedik gemilerine baskrn yaparak ganimet almaktaydrlar. igte BatrAnadolu'daki deniz beylikleri 1300'den baglayarak dentz seferlerine 6nem vermiq ve dahagok Venedik ve Ceneviz ticaret gemilerini avlamaya baglamrglar, bunu Hrristiyanhakimiyetine karqr bir gaza hareketi olarak ilan etmiglerdir. O devrin bir Arap kayna[rMesdlikti'l-Ebsar'da bu beyliklere Guzit fi'l-Bahr (deniz gazilerl) denmektedir. Bu beyliklerBaikanlara kadar ganimet seferleri yapryorlardr (Umur Bey). Ozetle, 1330'dan itibaren, buseferler Hrristiyan dtinyasrnda ozelikle Venedik, Ceneviz glbi ticareti tehlikeye di.igen denrz2-20

Haglr ordularr Avrupa'dan karadan hareket ettigi zaman, 1396 ve 1444'te oldulu gibi,Venedik Donanmast Bopazlardan serbestge gegiyor, Karadenrz'e grklyor, Tuna'nrn apznageliyor ve Haghlarla igbirlifi yapryordu. 1396'da Nifibolu'da yenilen imparator Sigismondesir dtiqmemek iqin Tuna iizerinden bir kayrkla Karade niz'e kadar gitmig ve VenedikDonanmasr' na srfrnmrgtr.O zaman Osmanhlar, agtk denize hakim de[ildiler. 1416'da bir Venedik amirali Gelibolu'dakiduvan yrktr, limana girdi ve Osmanh Donanmasl'nl yaktr. Bu da gdsteriyor ki, o zamanVenedik Akdeniz'in tek hakimidir. Venedik'e kargr Osmanh'nln agrk denizde meydanokudufu savag, 1499-1503 arastnda Venedik - Osmanh Savagl slraslnda Mora oniinde oldu.Bu sava$ srrasrnda Osmanh Donanmasl ilk defa agrk denizde Venedik'e kargr meydan okudu.Venedik gemileri tarafindan araya ahnan Burak Reis gemisinin barut mahzenlerini ategevererek kendisini berhava etti ve onunla beraber Venedik gemileri de ugtu. Sultan bu tarihteCeneviz ve Ragusa mtihendislerinin yardrmryla iki muazzam koke yaptrrdr. Bu gabalararapmen denrz hakimiyeti hentiz elde edilmiq defildir.Fatih devrinde t470 Agriboz Seferi dnemli idi. Bu adayr Venediklilerden almak igin OsmanhDonanmast karadaki harekdtr himaye ediyor. Donanma himayesinde kara ile ada arasrnda birgegit yaprhyor. Venedik Donanmasr o dar boSaza girip Osmanh harekahnr durdurmayacesaret edemiyor.Fatih Sultan Mehmet resmi bir unvan olarak "Sultanu'l-berreyn" ve "Hakanu'l-bahreyo", yani"iki karantn Sultanr" ve "iki denizin Hakanr" unvanrnr kullanmrgtrr. Burada iki karadanmaksat Rumeli ve Anadolu, iki denizden maksat da Ege ve Karadeniz'dir. Yani Fatih bu ikidenizde egemenlik istiyor. istanbul fethinin hemen akabinde, Fatih Karadeniz'ebr donanmag6nderdi. Karadeniz'e grkan donanma, Bofazlar Osmanh elinde oldu[u igin, bu kryrlardakibiit0n yabancr kolonileri Osmanh Devleti'nin harag - gizan durumuna getirdi. Bu koloniler,Amasra'da, Qerkezistan'da ve Krrrm'rn gi.iney sahillerindeki Ceneviz kolonileridir. Aynrzamanda Bofdan Voyvodasr da harag vermeyi kabul etti (1455). igte Karadeniz'in birOsmanlr golti konumuna gelmesi bu suretle Bopazlardaki egemenlik sayesinde gergeklegti"Bo$azlardan Venedik Donanmasr, Ceneviz Donanmasr gegip Karadeniz'de OsmanhDonanmast kargtstna Erkamadrlar. Bunun igin de Fatih bu su yolunu, yani QanakkaleBopazr'nL ve istanbul Bofazr'nr kalelerle berkitti. itt adrm istanbul kugatmasrndan 6nceRumeli Hisan'run ingastyla bagladr. 1452'de Fatih, imparatorlufun bUttin giiglerini seferberederek ddrt ay iEindemuazzam Rumeli Hisan'nl yaptr ve istanbul Bogazf ndangeqigi kontrolaltrna aldr. Btittin Hrristiyan gemileri evvela bu hisara yaklagacak, izrn alacak, ve oylegegeceklerdi. Yasapr tarumayan bir Venedik gemisini top ategiyle denizin dibine gdnderildi.Bdylece , Bopazlara Ttirk hakimiyetinin ilk iqareti, 1452' deki bu top ategi olmuqtur. FakatQanakkale Bofazr agrk oldukga Hrristiyan donanmalan gegebilirdi. istanbul kugatmasrndadaima bu kaygr vardr. istanbul'un fethinden sonra da bu tehlike devam etti. Avrupa'da bUyiikbir heyecan var, Papahk mtitemadiyen HaEh Seferleri tertip etmek peginde" QanakkaleBo[azr'nr kesmeyince istanbul tehlike altrnda. Venedik Donanmasr Qanakkale Bofazr'nrgeEip istanbul'a hticum edebilir. Onun igin Fatih bu bopazda birbiri kargrsrnda iki kaleyaptrrdr. Bunlar, Kale-yi Sultaniye, sonraki adryla Qanakkale (Kale ganapabenzedi[i iqin o2-22

isim yayrlmrgtrr). Kale-yi Sultaniye, Fatih'in koydufu isimdir. Kargrsrnda da Kilidti'l-bahrkalesini ytikseltti. Denizin kilidi denilen bu kale, Ece0b0d'dadrr. Bu kaleler yaprldrktan sonraQa4akkale Bopan'ndan gegmek artrk imkansrz. hale gelecektir. Bdylece istanbul,Bopazlardaki bu kalelerle gtivenlile kavugtu. Yrldrrrm Bayezit'in yaptrrdrfr Giizelcehisar,(Anadoluhisarr) ve Rumeli Hisarr kargrhkh iki kaleyle istanbul Bofazt'nr kesiyor.Akdeniz'den gelecek tehlikelere kargr Kale-yi Sultaniye ve Kilidti'l-bahr bu rolti oynuyor.itisi arasrnda istanbul gtivenlikte. Fakat hentiz Ege Denizi'nde hakimiyet Hrristiyan gtiglerelindedir.istanbul'u korumak igin yaprlan bu istihkamlar, tarihin bir cilvesi olarak I. Dtinya Harbi'nde1915'de de tarihi roltinti gdstermiqtir. istanbul'u almak iEin miittefik donanmalanQanakkale'ye girdi[i zaman Fatih'in yaptrrdrfr kaleler ve daha sonradan yaprlan tabyalarmUttefik donanmalanna istanbul yolunu kapamrqtrr.il. Bayezit (1481-I5I2) ddneminde yetiqmig biiyiik denizciler arasrnda Kemal Reis Ttirkdenizcili[ini Batr Akdeniz'e g6ttirdti. Onun hizmetinde Piri Reis bu denizin haritastntyapryor. Bu denizde hakimiyet iEin ilk bilgileri kitabrnda tespit ediyor. Ttim limanlanntasvirini veriyor. Limanda su var mr derinli[i nasrldrr? Bunlan saphyor. Ozetle, II. Bayezitzamanrnda, bu btiytik denizcilerin gayretiyle Akdeniz egemenli[i Osmanh Ttirkleri igin birhedef olarak tespit ediliyor.Bayezid, Ceneviz'den Raguza'dan miihendisler getirerek o zamana kadar Akdeniz'in gordtiftiilk iki btiyiik gemiyi inga ettiriyor, Raguza (Dubrovnik) bir Osmanh vassalidir. O ara bilytikdenrz tersaneleri vardr Dubrovnik'te. Bu kdkeler ytiksek bordah, muazzam gemilerdi. Bu ikigeminin resimleri Katip Qelebi'nin Esfaru'l-Bihar'rna altnmtgttr. Bu gemilerin ingasrgdsteriyor ki, artrk Osmanh Akdeniz'de hakim olmak azmindedir. Osmanh denizcilifindeBatr Anadolu ve Gelibolu'dan sonra Akdeniz'de egemenlik iEin siyasi karar iigtincti saftrayrdntimtize getiriyor. Bundan 6nce Gelibolu Tersanesi'nden bagka tratih devrinde ve Selimdevrinde iki bUyiik tersanenin yaprldr[rnr igaret edelim. Birinci tersane, Fatih zamantndabugtin Kadrrga Limanr dedigimiz Marmara sahillerinde Bizans'tan kalan kapah tersanedir.Minyatiirlerde resmedilmigtir. Daha sonra Selim'in baglattr[r Kanuni'nin devam ettirdipiKasrmpa$a yanrndaki biiyiik tersane gelir. Burada ytizii agkrn kadrrga yuvasl minyattirlerdegdrtilecektir. Bdylece Kasrmpaga, bflyilk Osmanlt Donanmast'ntn begifi haline geliyor.Sonradan Bahriye tegkilatr bagrnda Kaptan-r Derya'nrn karargahr da Kaslmpa$a olacaktrr. itt

Burada mektep kitaplarrna kadar gegmig bir efsaneden bahsedeyim. Sdzde, OsmanltlannAvrupa'ya geEigi, Gelibolu Yarrmadasr'nl fethi 40 gazinin bir sala binerek fethi geklindeanlatrlrr. itt k6prti bagrnrn sallarla gegen bu 40 kadar gazinrn eseri oldufiu rivayetiyerlegmigtir. Bu tamamen bir masaldrr. Stileyman Paga, Biga Valisi o zaman Biga'ya yakrnantik Kemer Limanr'ndan gemilerle hareket ederek 3000 askeri Kozludere Vadisi'neErkardr[rnr tespit etmig bulunuyoruz. Oradan grkarak tepede Bolaytr'r fethetmigtir. Bunu Ruhitarihi anlatryor, eski bir kaynak anlatlyor. Oyleyse, bu sal rivayeti nerden kaynaklanryor?Rivayet, Karesi gazilerinin devamh olarak Qanakkale Bo$azr'nr gegip ya[ma ve akrn iEinkargr sahile gitmeleriyle ilgili olmahdrr. Daha 1305 tarihinde, Osmanhlar gelmeden yanm asr6nce, Karesi gazllerrnin Maydos'u (bugtin Eceabad) ele gegirdiklerini biliyoruz. Demek ki,Ttirklerin Avrupa'da bir koprti bagr kurmalan Maydos'un Fethi'yle baqhyor. Az sonra KaresiGazlleri kaleyi bogalttrlar. Zaten L345'te Osmanhlar Karesi'yi ilhak ettikten sonra da,Rumeli'de deniz a$ffI fUtuhat girigimini Karesi Gazileri iizerlerine almrgtr. Evrenos Gazi,Hacr il Beyi, Ece Bey, hepsi Karesi Gazileridir. O zaman Siileyman Paga Biga'da vali idi.Osmanh'ya itaatten sonra btiti.in bu beyler Stileyman Paga'ntn hizmetine girdiler. Avrupa'yagegi$ karannr bu beyler Siileyman Paga'ya kabul ettirdiler. Osmanh tarihlerine bakarsanzsdzde bu i$e karar veren Orhan Gazi'dt Osmanh bunu kendine mal eder. Dof"ru olan,1300'lerden itibaren Karesi Gazilerinin BoSazr gegip Avrupa'da yerlegme azmidir. igtesallarla gegen 40 gazi masah, Karesi Gazllerinin srk srk kargr sahile yaptrklan aktnlarla ilgilibir halk rivayeti olmahdrr. Bir kere 40 adedi bir dini efsanevi rakamdrr. Bu folklorik halkrivayetinin mektep kitaplannda ve ilmi eserlerde tekran, gergek tarih elegtirisinden ne kadaruzak kaldrfrmrzt gdsteren bir bagka drnektir.Bizans kaynaklanna gdre, ilk yerle$me, ilk k6prti bagr Tzympe Kalesi'nin ele gegirilmesiyleoldu. Bizans imparatoru Kantekuzinos Trakya'da Bizans hakimiyetini Srrplar'a kargrkorumak igin kayrnpederi OrhanGazl'den yardrm istiyor. Orhan, btiytk oflu Stileyman Pagakumandasrnda Trakya'ya gdnderdifi ordularla destek safihyor. Stileyman Paga Edirne'ye birSrrp taanuzunu dnlemek igin Bizans'a yardrm olarak 1352 yrhnda 10.000 kigilik bir orduylahareket ediyor, Srrplan pi.iski.irttiyor ve Anadolu'ya donerken imparatordan TzympeAdasr'nda krgr gegirme mi,isaadesini ahyor. Kantakuzenos razr oluyor ve Ttirkler o krqr oradageEiriyorlar. Bizans geEici olarak verilen kalenin Bizans'a iadesini istiyor. KantukuzinosOrhan'akrzt Theodora'yr zevce olarak vermiqti, Orhan'dan, Siileyman'a emir vererek kaleyiboqaltmasrnt istiyor, bUyiik paralar teklif ediyor. Fakat Stileyman Paqa daima reddediyor. Buaynntrlan, Kantakuzenos'un anrlanndan o[reniyoruz.Tzympe'nin nerede oldufunu qimdiye kadar kimse belirleyemedi. Gelibolu tahrir defterinde"cinbi nam-l difier Umurbeylti" diye bir kayrt bulduk. Umurbeylti'de bir kazr yaprlabilir.Tzympe Osmanhlarrn Rumeli'de elde ettikleri ilk kdprii bagrdrr. Rumeli Gazllert arasrndaAydrnoflu Umur Bey bir efsanevi kahraman olarak kabul edilmigtir aktnctlar kendileriniUmur Bey O$anlan diye anarlar. 1300'den beri beslenen umut, Avrupa'da yerle$me, bdylece1352' de gerEekleqmig oldu.2-24

Osmanlrlar, SUleyman Paga'nln azmryle Tzympe'ye yerlegir yerlegmez Anadolu'dan halk veyaya askeri getirip yerlegtiriyor. Burayr sa$am bir kdprti bagr haline getirmek istiyor. Bizansbiiyiik bir telag iginde. istanbul halkr Kantakuzenos'u tahtrnr brrakmaya zorluyor (1355).Papa'ya mUracaat ediliyor. Papa'dan bir Hagh Seferi'ni harekete gegirmesi isteniyor vegergekten Osmanhlara kargr ilk HaEh Seferi 1359'da yaprhyor. HaEh Donanmasr, Ttirkleringegit yeri olan Lapseki'ye grkarma yaplyor. Ayrrca Osmanh anonim tarihlerinde anlatrldr$rnagdre, Rumeli tarafinda da bir grkarma olmug. Bu belki de Bizans tarafindan yaprlmrgtrr.Burada pusudaki gazller Erkarma yapan HaEh ve Btzans askerlerine birden baskrn yaplyor,dentze d6ktiyorlar. 1359'da Rumeli'de Lalasr $ahin'le $ehzade Murad bulunuyordu. OgluStileyman Paga 1357'de bir kazaya u$rayrp dlmtigtti. O 6liim d6ge$ine diigtince gazilerevasiyet etmig: "Benim cesedimi burada gdmtin ve mezarlml belli etmeyin. Hrristiyanlar gelipmezanmr almastnlar ve buradan asla aynlmayrn". Hagh gabalarrna ralmen Tiirkler,Rumeli'ye siirekli gegip yerleqmeye baqladrlar, Rumeli'yi yeni bir vatan yaptrlar.Gelibolu, batr Hrristiyan dtinyasl ve Bizans ile Osmanh Devleti arasrnda stratejik konumudolayrsryla gok onemli bir liman idi. 1366'da I. Murad'rn ilk saltanat yrllannda Osmanhlarakarqr yeniden bir Hagh Seferi tertip edildi. italya'da Savua DUkii, Bizans imparator ailesininakrabast oldu[u igin bir donanma ile gelip Gelibolu'yu Osmanh'nrn elinden aldr ve Bizans'aiade etti. Bu, Rumeli ile ulagrm ve Osmanlr denizciligi igin bUytik bir darbe idi. Fakat 1376'daBizans imparator ailesi iginde bir gekigme sonucu Osmanhlar, Gelibolu'yu geri aldrlar.Osmanh Sultan'r Murad himayesi sayesinde tahtr gasbeden Andronikos, Gelibolu'yu Sultan'ateslim etti (1376 veya 1377'de). Sultan Murad bundan sonra Balkanlarda genig ftituhat yaptrve bir Balkan imparatorlufu kurmayr baqarabildi.Osmanh'nrn Venedik'e kargr Akdeniz'de bir denrz giicti brr "sea power", durumuna gelmesi1538 Preveze Deniz Zaferr'nden sonra gergeklegmigtir. Akdeniz'de Osmanh tistiinliifiil57I'de inebahtr (Lepanto) Deniz Muharebesi ile son bulacaktrr (Agafirda inebahtr Savaqr'nabakrnrz). Osmanhlar, gergi hemen ertesi yrl Akdeniz'e yeni bir donanma grkarryorlar ve HaEhDonanmasl savagtan kagryor, ama artrk Osmanhlar, Barbaros zamarunda oldu$u gibi, denizdesaldrn gticiinii kaybetmiglerdir. Osmanhlann bir deniz gticti olmaktan Erkmalarr1590'lardadrr. Qrinkti o tarihte Akdeniz'e Atlantik'teki tisttin gemileriyle Hollandahlar veingilizler gelmiq ve kadrrga devri son bulmugtur. ingiliz ve Hollandahlar'rn gemileri ytiksekbordalr her birisi 40 - 50 top tagryan karak, bretoni denilen muazzam gemilerdir. Bir bretonion kadrrgayr perigan edecek gtigtedir. O zamanln zrrhhlan sayrlrr bu gemiler. Kadrrga alEakbordalr; ki.irek gticiiyle hareket eder, manevra yetenefi vardrr, bretoni ise yelkenlidir, rizgaratabidir, ama ateg gticti Eok ytiksektir. O tarihten sonra Venedik de bir deniz gticti olmaktangrkryor. Miisliiman Hacrlar Mrsr'a gitmek igin ingiliz ve Hollanda gemilerini tercih ediyorlar.Osmanlrlar'rn deniz tisleri 16.Ynzyrlda qu limanlardrr:1) istanbul'da Kasrmpaga'da Biiytik Donanma,2) Gelibolu Donanmasr3) Arnavutluk'ta Avlona'da, Adriyatik Denizi'nde faal4) Mrsrr'da iskenderiye Donanmasr, Mrslr ve Suriye'yi korur.5) Krzrldeniz'de Siiveyg Donanmasr (Hint Okyanusu'nda faal)6) Basra Donanmasr11L-1-

7) Batr Akdeniz'de Tunus, Cezayir ve Trablusgarb Beylerbeyiliklerinde korsandonanmalarrigte bu deniz tisleri ve donanmalarla Osmanh gergek bir dtinya 'deniz gticti idi. HintOkyanusu'ndaki macera bagh bagrna bir hikayedir. Portekizlilerle Hint Okyanusu'ndaki uzunmticadele, 1517'den inebahtr Bozgunu'na, l57L'e kadar devam etmigtir.Yukarrda anlatfilrmrz gibi, II. Bayezit ddneminde Osmanhlar Akdeniz hakimiyetininimparatorluk iEin hayati bir 6nem tagrdrfrnr idrak ettiler. II. Bayezit'ten sonra I. Selimistanbul'da Kadrrga Tersanesi'ni yaptrran itk sultandrr. Bu tersane, daha sonra Stileymanzamanrnda Eok genigledi. (bkz. Idris Bostan, bu ciltte). Bu arada Alman imparator'u V. Karl($arlken), italya'da hakim oldupu gibi aynr zamanda ispanya Krah ve MuhtegemStileyman'rn en biiytik rakibidir. O, Kuzey Afrika'dan Tiirkleri atmak igin Cenevizli BtiytikAmiral Andrea Doria'yr hizmetine aldr. Bir ara Tunus'u ele gegirdi ve 1532'de MoraYanmadasr'nrn gtineyinde Koron Limanr'nr zaptetti. II. Bayezit zamanrnda feth olunanKoron'un kaybedilmesi Osmanh payitahtrnda telaga sebep oldu. Balkanlann giineyindeimparator bir tissii ele gegirmiq bulunuyordu. O zaman, divandayapian miizakerelerde sadeceOsmanh Donanmasl'nln, Hrristiyan Donanmalanna, yani birlegik Venedik, Papahk veispanya Donanmalanna kargr koyamayaca$r anlagrldr. Kuzey Afrika islam memleketleriburalarda yerlegmeye Eahgan Ispanyollara kargr Fatih devrinden beri himaye istiyorlardr.Kuzey Afrika Miisltimanlannr korumak igin Kemal Reis gcinderildi. Batr Akdeniz'e korsanlevendler alan etti. Divan, bu Osmanh Ttrk Korsanlarrnrn donanma hrzmetine ahnmaslnlgerekli g6rdU. Kemal Reis'ten sonra Hrzr ve Barbaros Hayreddin'in kumandasr altmda kendibaglanna hareket eden korsanlar (leven d gazller) Hrristiyan gemilerini vuruyorlar, ganimetalryorlardr. Barbaros nihayet Cezayir'de yerlegti. Endtiliis'ten kagan Mi.isliimanlangemileriyle Kuzey Afrika'ya tagryrp himaye ediyorlardr. Bdylece, bu korsanlar BatrAkdeniz'de korku salmrglardr. ISultan Siileyman, Barbaros Hayreddin'i davet etti. Huzura kabul edilen Barbaros'a Cezayir-iBahr-i Sefid Eyaleti Pagasr ve Kaptan-r Derya unvanryla btitiin Osmanh Deniz Kuvvetlerininkomutasrnr verdi. Barbaros, gimdi hem imparatorluk donanmalan, hem de Batr Akdeniz'de,Cezaytr'de i.islenmig olan korsanlann kumandanr olarak Akdeniz'de Hrristiyan donanmalartkargrsrna Erktr. itt ig olarak Koron'u geri aldr. Son btiyiik kargrlagma 1538'de, Preveze'devuku buldu. Burada V. Karl'rn Amirali Andrea Doria Donanmasl'na kargr bilyUk bir zaferkazandr. 1538 tarihi Akdeniz tarihinde bir ddniim noktasrdr. O tarihte denizde kargrstnagrkrlamayan bir deniz gticii olarak Osmanh deniz hakimiyeti kurulmup oldu. Bundan sonraBatr Akdeniz'de V. Karl'a kargr Fransa ile iqbirli[i giindeme geldi (bkz. Agafrda). 1541'deBarbaros Toulon gehrinde krgladr. Donanmanln bir yll iginde istanbul'a gelip gitmesiimkansrz gdriindt[iinden, Frans::- Ikah ile anlagma yaptlarak Toulon gehrinde krglanmaslnakarar verildi. Toulon'dan Fransrz ahali Erkanhp Hayreddin'in tayfasrna (otuz bin kiqi) teslimedildi. Barbaros, Fransrz Donanmasr'yla birlikte o zaman imparatora ait olan Nice gehrinikugattrlar (bkz. bu ciltte Fransa - Osmanh).t Halil inalcrk, Osmanh imparatorlu{u'nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, istanbul: Eren, 2000.2-26

Osmanh deniz kuvvetinin artrk 1538'den sonra ttim Akdeniz'de tam egemenlifini kurmugoldu[unu by olay aErkga gdstermektedir. Bir ara V. Karl'rn Donanmasl Tunus'u ele geEiriyor.Ertesi sene Barbaros gelip geri ahyor. $ayet Barbaros ve Osmanl Donanmasr Ceiayir veTunus'u korumasaydt, ispanya o zaman Kuzey Afrika ftituhatrnr geniqletir, Kuzey Afrika'daispanyol hakimiyeti yerlegmig olurdu. Osmahlar bu islam memleketlerinde Tunus, Cezayr,Trablusgarb Beylerbeyliklerini kurdular. Bdylece HaEh istilasrnr dnlediler. Bunu bugtinCezayir ve Tunuslular hakkryla takdir etmektedirler. Trirkleri bugtin Arap dtinyasrnda candanseven Araplar, Cezaytr ve Tunus Araplandr.Barbaros ddneminden sonra onun o$u Hasan Paga ve Barbaros'un yetigtirdigi Turgut Reis veKapudan-i Derya Piyale Paga dentz iisttinlti[iinti stirdtireceklerdir. Turgut Reis Trablusgarb'rMalta $dvalyelerinin elinden ahp bir beylerbeylik kuruyor. Turgut Reis zamanrnda Ttirkdenizciligi igin gok onemli bir olayr burada igaret edelim. Korsika Adasr o zaman Ceneviz'eafi olup imparatorun himayesi altrndadrr. Ada halkr isyan ediyor. Turgut Reis, FransrzDonanmasr ile igbirlifi halinde Korsika'yr ahyor. Korsika'daki isyanr idare eden Sampieroadrndaki gef, istanbul'a geliyor, Kanuni Siileyman'ln huzuruna Erkryor ve Korsikahlarlaigbirlifi halinde adayr Fransrzlara teslim ediyor. Bugtine dek Napolyon'un vatanr Korsika,Fransa'ntn bir pargasrdrr. Tarihin bir cilvesi olarak bugtin Korsikahlar, bafrmsrzhk iginFransa' ya kargr mticadele ediyorlar.Osmanlt'ntn bagansrzhkla geriledigi bagka bir olay da, 1565 Malta Bozgunu'dur. Kaleyaplmrnda en son buluglann uygulandrfir bir kale oldu[u iEin Osmanhlar, Malta Oniinden onbinlerce zayrat vererek ricat etmek zorunda kaldrlar. Bu bozgun, Lepanto'nun adetahabercisidir.Ttirk Denizcilik Tarihinin, Kara Ordusu ile donanmanrn igbirlifii halinde gergeklegtirdi[i enbtiytik baqartst Krbrrs'tn Fethi'dir. O zamana kadar Osinanh Ttirkleri, denizi gegip Venedikidaresi altrnda bulunan Krbns'a grkarma yapmakta tereddtid iEinde idiler. Selguk devrinden buyana Ttirkler, ilkin Fransrz, sonra Venedik idaresinde Haghlann bir rissri olan Krbns'r elegegirmeyi gerekli g6rmekte idiler. Donanmanln Venedikliler tarafindan perigan edilecefindenkorkuluyordu.1570'de Osmanhlar'rn kendilerine biiytik gtivenleri vardr. O tarihte denizden biiytik birorduyu Lala Mustafa Paga kumandasrnda Krbns'a geEirmeyi bagardrlar. Lefko$a'yr aldrlar(1570), fakat Mafosa bir sene dayandr. Krbrrs'a Osmanhlann yerlegmesi i.izerine Papahk,ispanya ve Venedik ittifak yaptrlar, gtiglti bir donanma Krbns'a do[ru yol almaya bagladr"HaEhlarrn belli bir stratejisi vardrr, Osmanh Donanmasl'nrn yahut ordusunun sonbahardaterhis oldufiunu bilirler ve o zaman saldrrrya geEerler (bkz. Bu ciltte inebahtr). Mesela, birHaglr ordusuna kargr 1444 Varna Muharebesi Ekim ayrnda olmugtur. l5l0 HaEh Seferi'ndedonanma (208 gemi) Ekim ayrnda (7 Ekim) gelmigtir, sipahilerin harEhklarr bitmig, evlerinedonmi.igler. Donanma, inebahtr'ya Eekilmig, 6yle bt zamanda Hagh Donanmasr, ispanyolKrah'ntn gayri megru o$lu Don Juan kumandasr altrnda birdenbire inebahtr dniinde gdriindti.2-21

Osmanh Donanmasr inebahtr Kdrfezi'nden Erkamadr. Venedikli amiralin planryla Haghlargok etkili bir harp dtizeni uyguladrlar. Ateq kuvveti yiiksek galeas denilen btiytik gernilerinibir saf halinde kdrfeze srkrgmtg olan Osmanh Donanmasr dntinde topladrlar ve yayhm ategiyleOsmanh gemilerinin Eofunu batrrdrlar (Srngrn Donanma).'|'Cezayir Beylerbeyi Ulug Ali Paga'nrn kumandasrnda 32 gemi, direkleri krrrlmrg, bayraklanpargalanmrg halde istanbul Limanl'na girdifinde Sultan ve gehir halkr Srngrn Donanma'yr gdzyaglan ile kargrladrlar. ilt defa Osmanh'ya kargr kazanrlan bu zafer, ttim Hrristiyan Avrupa'dabiiytik sevinE uyandrrdr, sokaklarda alaylar tertip edildi. Artrk Osmanh korkusu kalmadr . I57 |inebahtr Savagr ve Srngrn Donanma Osmanh'nrn Akdeniz egemenligi tarihinde bir d6niimnoktasrdrr.Bozgundan sonra galipler iig sene iEin aralarrnda kutsal ittifak yaptrlar. Her sene elli binaskerle, 200 gemilik bir donanma Osmanhlar'a kargr harekete gegecekti. istanbul'u almayrbile planladrlar. O krg, Yezinazam Sokollu'nun btiyUk gayretiyle tersanelerde gece giindtizEalrgrlarak yaprlan yeni donanma, 15ll'de denize aEidr (bkz. bu ciltte inebahtr / Lepanto).l5l I baharrnda Mukaddes ittifakrn donanmasr tekrar Krbrrs [izerine yrirtimek izere yolaErkmrgtr.Bu sefer inanryorlardr ki, Osmanh Donanmasl mahv oldu[undan, bir engel kalmamrgtrr. Fakatbirdenbire gordiiler ki, Ttirk Donanmasr tekrar kargrlarrndadrr. Yeniden bir savaga cesaretedemediler ve d6ndtiler. Zaten Venedik Fransa'nrn baskrsr ile savagtan aynhyordu.Osmanh'nln diigmesi Fransa igin btiytik bir kayrptr. Don Juan, Tunus'u zaptettiyse de (1513),ertesi yll Osmanhlar geri aldr. Venedik miittefiklerinden ayrrlarak, Osmanh'yla ticarimenfaatleri dolayrsryla, barrg yaptr. istanbul kurtuldu. I(brrs Tiirk olarak kaldr.2BoSazlarrn ilk defa tehlike altrna driqmesi, Venedik'le yaprlan Girit Savagr (1645-1669)srrasrnda oldu. Zira o zaman Osmanh Donanmasr, artrk Venediklileri durduracak gtiEtedefildi. Venedikliler, Qanakkale kargrsrndaki Bozcaada'yr ellerine gegirdiler ve istanbul'unGirit'le ulagrmrnr kestiler. Bu olay, istanbul'da bUytik telag uyandrrdr. Bayram Paga, istanbulsurlannt beyaz badanayla boyatarak yeni g6rtintim vermek istedi. Venedik Savagr 25 senestirdti. Baghca sebebi Venedik, Kandiye Kalesi'ni son teknolojiye gdre tahkim etmigti.Osmanh dentz egemenlifini kaybettifinden, Fazi Mustafa Paga karadan YunanistanUzerinden giderek, Girit'e grktr, Kandiye'yi aldr ve bang yaptr (1669).Osmanh 6bUr yandan Rus Qarh[r'ntn Karadeniz'e inmesini Onleyemedi (1696). I. Petro tahtagelinceye kadar, Osmanh kargrstnda Rusya daima bagr efik durumdadrr. Krnm akrncrlarrkargrsrnda, Moskova'yt bile savunmadan acrz bir haldedir. 1572'de Devlet Giray Han,Moskova banliyosuna kadar ilerledi, qehri atege verdi. Fakat 1683'ten sonra Viyana dntindenbozgunla gekildi[rmrz, Macaristan't kaybetti$imiz zaman miittefikler, Venedik, Almanimparatorlufu ve Lehistan, bu iiE devlet Papa'nrn takdisiyle Osmanh'ya kargr yeni bir kutsalittifak yaptrlar (1684). Milttefikler bu ittifaka bagka devletleri sokmak iEin diplomatik faaliyet- Krbrrs'ta Osmanlr idaresinde alrnan onlemler hakkrnda bkz. tlalil Inalcrk, Ottoman Policy attd Adninistratiortin Cvprus After the Conquest, Ankara: 1969.2-28

g6steriyorlardr. Rusya'yr mtittefik olarak kazanmaya, o tarafa bagka bir cephe agmaya kararverdiler. Qar Petro (1689 1725) ile ittifak gortigmelerine bagladrlar. Petro, bir tarafranOsmanhlarla mi.izakere yaptyor, avantajlar sa$amaya gahqryor, 6btir taraftan Avusturya'ylagori.iqtiyor. 1686'da nihayet Avrupa ittifakrna katrhyor. Bu olay Osmanh ve Avrupa tarihindednemli bir ddniim noktasrdtr. Zira Rusya bu suretle bir Asya devleti olmaktan grkrpAvrupa'ntn bir parEasl haline gelmigtir. Osmanhlara kargr btittin seferlerde on planda bir giiEolarak ortaya Erkryor. Avrupa bundan sonra Rusya'nrn Osmanhlara kargr yaptrfr btitiin sava$ve istilalarr hakh bulacaktrr. Hatta I. Dtinya Savagr'ndan 6nce Qar'rn ittifakrnr saflamak iginIstanbul'u Rusya'ya brrakmaya razr oldular. ESer Bolgevik itrtitati olmasaydr, Qarhkistanbul'da idi. Ozetle, 1686'da Avrupa'nrn Rusya ile butunleqmesi son derece dnemli birtarihi geligmedir.Qar Petro, Ktnm'r almak ve Karadeniz'e grkmak iEin biiyi.ik bir ordu gdnderdi. Bu orduaqlrktan, stcaktan steplerde perigan oldu ve geri Eekilmek zorunda kaldr. Qar o zaman anladrki, step b6lgesini agmak igin lojistik gok dnemlidir. Gtineye, yani stepleri geEip Karadeniz'einmek igin bir donanmaya ihtiyag vardrr. Bunun iEin kendisi Holland a'ya gitti, gemimtihendisleri getirdi. Don Nehri iizerinde nehir donanmasr yaparak, lojistik meselesinihalletti. 1696'da Don Nehri tizerinden bir donanma ve ordu ile inerek, Azak'r aldr. Boyleceilk defa Rusya Karadeniz'de bir koprti baqr kurmug oldu.istanbul tehlike altrnda, devlet ve halk telaq iEinde. Rusya'nrn Karadeniz'e inmesi ve Osmanhtilkesini tehdit etmesi, 1596'da bu olayla baqladr. lTll'de Prut Seferi'nde Qar'r Osmanh veKtnm kuvvetleri kuqatarak Azak'rn iadesini kabul ettirdiler. Fakat Rusya artrk bir Avrupadevleti sayrldrfrndan, Avusturya Habsburglar'r ile igbirligi halinde, XVIII. asrrda siirekliOsmanhlara kargr seferler yaptr ve Btiyiik Katerina (L762-L796) zamantnda Rus DonanmasrQegme'ye kadar geldi ve Osmanh Donanmasl'nr yaktr (6 Temmuz 1770).Osmanh iilkesi, ingiltere ekonomisi iEin gok Onemliydi. Bu ytizden 19. Yi.izyrlda Osmanhi.ilkesinin Rus istilasr altrna dligmesi Batr Avrupa'nrn btiyi.ik korkuyla izledifi bir olay halinegeldi ($ark Meselesi). Osmanh pazan diigecek ve Hindistan yolu tehlike altrnda kalacaktr.Bu geligmeler srrasrnda Osmanhlann donanmada birtakrm reformlar yaptrklarrnr biliyoruz.Osmanh Donanmasr'nrn temei gemi birimi kadrrgadtr. Kadrrga, ktirekle Eekilen algak bordahgemilerdir. Akdenrz'de kadim Yunan'dan beri kullarulan gemi tipidir. Osmanh Donanmaslkadrrgalardan olugmaktadrr, fakat evvelce anlattrfrm gibi 1590'lardan itibaren ingiliz veHollandalann ytiksek bordah ve ateg gi.icti yiiksek gemileri gelince, Venedik ve Osmanltlardentz hakimiyetini kaybettiler. Buna Eare olarak sonraki zamanlarda Osmanhlar kalyondenilen ytiksek bordah ve ateg gticti ytiksek yelkenli gemiler yapmaya baqladrlar. Bu bagltca,XVII. Ytizyrhn ikinci yansrnda gerEeklegti. Bu arada Osmanlt'ntn belli bagh rakibi RusQarh[r idi. XVI. Yiizyrhn ikinci yansrndan itibaren Osmanh'yr Karadeniz kryrlannda tehditeden bir tehlike ortava crktr.,utaDinyeper rizerin de Zaparog Kazaklan yuvalanffil$, Osmanh, Karadeniz kryrlannt akrnlarrylayafma ve tahrib etmekte. O zaman Kazaklar Rusya'ya tabi delildi. Dofuda, Don Kazaklar't2-29

Moskova'ya tabiydi. Don Kazaklar'r bir ara I63l'd,e Azak'r ellerine gegirdiler. ArtrkKaraden rz'de gehir, kasaba halkr Kazak akrnlan yuzrinden memleket iEerilerine dogrukagryorlardt. Osmanll o zaman, Dinyeper Nehri'nin tam apzrnda Karaden rz'e aEtlan yerde ikikale inqa ederek, Kazak hlicumlarrnr dnlemeye gahgmrgtrr. Lehistan Zaparog Kazaklarrdenilen Kazaklar, 1656' dan sonra Qarhfirn hizmetine girdiler. Qar1k, 1683'de Krnm veKaradenrz'rn kuzeyini tilkesine katarak, Karadeniz'd,e egemen deniz gticri haline geldi veistanbul'u siirekli tehdit eder bir duruma geldi. l84l Bo|azlar mukavelenamesiyle Avrupalbiiytik devletler Rusya'ntn gtineye ilerlemesine set gekmek istediler.'2 -'3U

ililil-PIRI1aREIS\*rc \\ \.\\ s"t \SEMPONYUMUrEBLiffitn'KirABrLt zy-ng -LJ EYttilizoo4Lr:r*-J:*'GPROCHEDIT{GS-.-."' \tf*- ' '.s \ri,,.',-,,, ,,",