insan_haklar__305_n__305__anlamak_kitap_bask__305_ya_ISBNli_____kapakli
insan_haklar__305_n__305__anlamak_kitap_bask__305_ya_ISBNli_____kapakli
insan_haklar__305_n__305__anlamak_kitap_bask__305_ya_ISBNli_____kapakli
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
İNSAN HAKLARINIANLAMAKİNSAN HAKLARI EĞİTİMİ EL KİTABIİşkence YasağıYoksul OlmamaHakkıKadının İnsanHaklarıİfade ÖzgürlüğüÇocuğunİnsan HaklarıDemokrasiHakkıDini HaklarSilahlıÇatışmalardaİnsan HaklarıAdilYargılanmaMed<strong>ya</strong>Özgürlüğüİnsani GüvenlikKalkınmaEğitim Hakkıİnsan HaysiyetiSağlık HakkıAyrımcılıkYasağıÇalışma HakkıHukukunÜstünlüğüMahremiyetHakkıAzınlık Haklarıİltica Hakkı
İNSAN HAKLARINIANLAMAKİNSAN HAKLARI EĞİTİMİ EL KİTABIYAYINA HAZIRLAYAN WOLFGANG BENEDEKAvrupa İnsan Hakları ve Demokrasi İçin Eğitimve Araştırma Merkezi (ETC)
7İKİNCİ BASKI İÇİN ÖNSÖZ2003 yılının Mayıs ayında, “İnsan HaklarınıAnlamak” adlı İnsan Hakları Eğitimi El Kitabı’nınözgün İngilizce basımı ilk kez, bir <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ı şehri olan Avustur<strong>ya</strong>’nın Graz kentinde<strong>ya</strong>pılan İnsani Güvenlik Ağı Bakanlar Toplantısısırasında kamuoyuna tanıtılmıştır. El kitabı,selefim olan Benita Ferrero-Waldner’in Ağ’ın2002 ve 2003 yıllarındaki başkanı olarak başlattığıgirişimin bir ürünüdür. Graz’da bulunanAvrupa İnsan Hakları ve Demokrasi İçin Eğitimve Araştırma Merkezi (ETC) himayesindeçalışan Avustur<strong>ya</strong>lı ve uluslararası tanınmışuzmanlardan oluşan ve bu işe kendilerini adamışbir ekip tarafından orta<strong>ya</strong> çıkarılmıştır.İnsani Güvenlik Ağı, dün<strong>ya</strong>nın her bölgesindebulunan ve <strong>insan</strong> güvenliği sorunlarını eylemodaklı yollarla çözmeyi hedefleyen bir grupdevletten meydana gelmektedir. 2002 yılındaŞili’de, Santiago’daki Bakanlar Toplantısı’nda<strong>ya</strong>ptığı gibi, “<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının <strong>insan</strong>lığın gelişmesive güvenliğinin sağlanması için bir temeloluşturduğunun” altını birçok kez çizmiştir.Bu nedenle, <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı eğitimi Ağ’ın önceliklerindenbiri haline gelmiştir. Bu amaçlahazırlanan “İnsan Haklarını Anlamak”, dün<strong>ya</strong>nınher bölgesine hitap eder niteliktedir vehakiki ve kullanışlı bir “eğitim aracı” olarakkullanılma amacı taşır. Kullanıcıları tarafından,farklı bağlamlarda ve eğitim durumlarındaçeşitlendirilebilir ve u<strong>ya</strong>rlanabilir eğitimünitelerinden oluşur.İnsan Hakları Eğitimi ve İnsan Güvenliği HakkındakiGraz İlkeler Bildirgesi, 10 Mayıs 2003tarihinde Graz’da gerçekleşen İnsani GüvenlikAğı’nın 5. Bakanlar Toplantısı’nda kabuledilmiştir ve el kitabının farklı bölgesel ve kültürelortamlara girmesi amacıyla diğer dillerede çevrilmesi konusunda bir taahhüt içerir.El kitabı, sunulmasından üç yıl sonra bugün,İngilizce, Fransızca, İspanyolca, Çince, Arapça,Rusça, Almanca, Arnavutça, Hırvatça, Sırpça veTay dillerine çevrilmiş durumdadır. Bu, İnsanHakları Ağı’nın üyelerinin olduğu kadar, hükümetlerarasıve hükümetdışı partner kuruluşlarında cömert destekleri sonucu başarılmıştır.ETC tarafından düzenlenen eğitici eğitimi atölyeçalışmalarıyla çok sayıda ülkede ve bölgedekullanılma<strong>ya</strong> başlanan el kitabına dair, dün<strong>ya</strong>nınher yerindeki kullanıcılar olumlu görüş bildirmiştir.Ancak <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı alanındaki hızlıgelişmeler metnin güncellenmesi ihti<strong>ya</strong>cını doğurmuştur.Bu nedenle Avustur<strong>ya</strong> Kalkınmaİşbirliği ve Avustur<strong>ya</strong> Eğitim, Bilim ve KültürFederal Bakanlığı’nın desteğiyle Avrupa İnsanHakları ve Demokrasi İçin Eğitim ve AraştırmaMerkezi (ETC) tarafından Avustur<strong>ya</strong>lı ve uluslararasıuzmanlardan oluşan büyük bir ekipleişbirliği halinde ikinci <strong>bask</strong>ı hazırlanmıştır.El kitabı dün<strong>ya</strong>nın her bölgesinden, kültüründenve toplumsal grubundan gelen <strong>insan</strong>laraulaşmak amacını taşımaktadır. Kullanıcılarınniteliği çeşitlendikçe el kitabının <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ınınve <strong>insan</strong>i güvenliğin geliştirilmesine yönelikamaçları yerine gelmiş olacaktır. 2006’daİnsan Hakları Konseyi’nin kurulmasıyla birlikte<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı mimarisi önemli bir değişikliğeuğramıştır. İnsan Hakları Eğitimi El Kitabı’nınbu ikinci <strong>bask</strong>ısının <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı alanındagelecekte karşımıza çıkacak olan zorluklarakarşı bir rehber görevi göreceğine inanıyorum.Dr. Ursula PlassnikAvustur<strong>ya</strong> Cumhuriyeti DışişleriFederal BakanıVi<strong>ya</strong>na, Mayıs 2006
8BİRİNCİ BASKI İÇİN ÖNSÖZİnsani güvenlik “<strong>insan</strong> odaklı”dır; bireylerive toplulukları temel referans noktası olarakalır. Herkes için <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı <strong>ya</strong>klaşımına sahipevrensel bir si<strong>ya</strong>si kültür <strong>ya</strong>ratmak <strong>insan</strong>igüvenliğin geliştirilmesi için kaçınılmazdır.İnsani güvenlik <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının gerçek anlamdaanlaşılmasını gerektirir. Bu nedenleİnsani Güvenlik Ağı’nın başkanı olarak, <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ı eğitimini silahlı çatışmalardan etkilenençocuklar konusuyla birlikte İnsan HaklarıAğı’nın 2002 ve 2003 yılları için öncelikli konusuolarak belirledim.İnsan <strong>haklar</strong>ı eğitimi, <strong>insan</strong> haysiyetinin ve<strong>insan</strong>i güvenliğin korunması için ortak temelimizhakkında, bilgi transferi, beceri geliştirmeve <strong>ya</strong>klaşımların şekillendirilmesi yoluylafarkındalık <strong>ya</strong>ratır. Bu amaçla Graz’da bulunanAvrupa İnsan Hakları ve Demokrasi İçinEğitim ve Araştırma Merkezi’ni <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ını<strong>anlamak</strong> adına bir el kitabı tasarlamalarıiçin görevlendirdim. Bu görevde Avrupa İnsanHakları ve Demokrasi İçin Eğitim ve AraştırmaMerkezi’ne, beş kıta<strong>ya</strong> <strong>ya</strong>yılmış İnsaniGüvenlik Ağı Ortakları da dahil olmak üzere,otuzdan fazla uluslararası uzman destekverdi. El kitabı, <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının evrenselliğiilkesine da<strong>ya</strong>lı ve kültürlere du<strong>ya</strong>rlı bir bakışaçısıyla bütün dün<strong>ya</strong>da kullanılabilme amacınıtaşımaktadır.bugün ve gelecekte <strong>insan</strong>ların <strong>insan</strong>i güvenlik<strong>ya</strong>rarı hedeflenmiştir.Bu el kitabının Ağ’ın tüm ortaklarının <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ı eğitimi alanındaki çabalarına katkısunacağına, Birleşmiş Milletler İnsan HaklarıYüksek Komiserliği’ne görevini yerine getirirken<strong>ya</strong>rdımcı olacağına, Birleşmiş Milletlerİnsan Hakları Eğitimi Onyılı’na destek vereceğineve gelecekteki çalışmaların belirlenmesineışık tutacağına inanıyorum.Dr. Benita Ferrero-WaldnerAvustur<strong>ya</strong> Dışişleri BakanıGraz, İnsani Güvenlik Ağı5. Bakanlar Toplantısı, 9 Mayıs 2003El kitabı, 10 Mayıs 2003 tarihinde Avrupa’nınilk İnsan Hakları Şehri olan Graz’dagerçekleşen İnsani Güvenlik Ağı’nın 5. BakanlarToplantısı’nda kabul edilen İnsan HaklarıEğitimi ve İnsani Güvenlik HakkındakiGraz İlkeler Bildirgesi’ne da<strong>ya</strong>ndırılmıştır.El kitabı ile Avustur<strong>ya</strong> başkanlığındaki İnsaniGüvenlik Ağı’na kalıcı bir katkı olarak,
9TEŞEKKÜRAvustur<strong>ya</strong> Dışişleri Bakanlığı tarafından görevlendirilenGraz ETC’den bu göreve kendileriniadamış olan bir ekip, Wolfgang Benedekve Minna Nikolova idaresinde “İnsan HaklarınıAnlamak” adlı bu el kitabının ilk <strong>bask</strong>ısını2002 ve 2003 yıllarında orta<strong>ya</strong> çıkarmıştır.Avustur<strong>ya</strong> Dışişleri Bakanlığı’nda düzenleneniki uzmanlar toplantısı İnsani GüvenlikAğı’na üye devletlerden ve diğer ülkelerdençok sayıda <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı eğitimi uzmanını veuygulayıcısını bir ara<strong>ya</strong> getirmiştir. Bu toplantılarakatılanlar kültürlerarası, kuşaklararası,çığır açıcı ve yenilik getiren bu <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıeğitimi girişimine önemli bir katkı sağlamıştır.Kitabın ilk <strong>bask</strong>ısı 8-10 Mayıs 2003 tarihlerindeGraz’da gerçekleşmiş olan İnsaniGüvenlik Ağı’nın Bakanlar Toplantısı sırasındatanıtılmıştır.El kitabı heyecan verici bir tepki almış vebugüne dek 15 dile çevrilmiştir. Bu çevirilerbüyük ölçüde İnsani Güvenlik Ağı üyeleriningayretlerinin sonucudur. Fransızca çeviri ve<strong>ya</strong>yında Mali Dışişleri Bakanlığı, Mali UNDPve Mali PDHRE, İspanyolca çeviri ve <strong>ya</strong>yındaŞili Dışişleri Bakanlığı, Tay diline çevirive <strong>ya</strong>yında Tayland Dışişleri Bakanlığı katkısunmuştur. Avustur<strong>ya</strong> Avrupa ve Uluslararasıİlişkiler Bakanlığı, Demokratik Kurumlar veİnsan Hakları Ofisi’nin ve AGİT’in <strong>ya</strong>ptırdığıRusça çevirinin, Zagreb Üniversitesi İnsanHakları ve Demokratik Yurttaşlık Araştırmave Eğitim Merkezi’nin <strong>ya</strong>ptığı Hırvatça çevirininve Vietnam tarafından <strong>ya</strong>pılan Vietnamdiline çevirinin <strong>ya</strong>yınlanmasına katkı sağlamıştır.Sırpça çeviri ve <strong>ya</strong>yın, Belgrad İnsanHakları Merkezi ile işbirliği içinde hazırlanmışve Sırbistan ve Karadağ Azınlıklar Bakanlığıile Avustur<strong>ya</strong> Eğitim, Bilim ve Kültür Bakanlığıtarafından desteklenmiştir. Arnavutçaçeviri Priştina Üniversitesi İnsan Hakları Merkezi’ninkatılımıyla Kosova Bilim ve Teknolojive Adalet Bakanlıkları tarafından <strong>ya</strong>kınzamanda <strong>ya</strong>yımlanmıştır. Makedonca çeviriMakedon Dışişleri Bakanlığı ve Tetovo’da bulunanGüneydoğu Avrupa Üniversitesi İnsanHakları Enstitüsü’nün desteğiyle hazırlanmıştır.Çince <strong>ya</strong>yın, İsveç’te bulunan RaoulWallenberg İnsan Hakları ve İnsancıl HukukEnstitüsü tarafından desteklenmiş ve Çin Sos<strong>ya</strong>lBilimler Akademisi Hukuk Enstitüsü tarafındangerçekleştirilmiştir. Son olarak, Arapçaçeviri Paris UNESCO tarafından <strong>ya</strong>pılmıştırve bugünlerde üçüncü <strong>bask</strong>ı temel alınarakgüncellenmektedir. Çevirilerin çoğu, Graz’dabulunan Avrupa İnsan Hakları ve Demokrasiİçin Eğitim ve Araştırma Merkezi’nin (ETC)web sitesinde bulunabilir: http://www.manual.etc-graz.at.ETC, çeşitli dillerdeki çevirilerinİngilizce’deki üçüncü <strong>bask</strong>ısının seviyesinegetirilmesi konusundaki her türlü işbirliği vedesteği memnuniyetle karşıla<strong>ya</strong>caktır.Gelişmeler ve birinci ve ikinci basımlarailişkin olumlu tepkiler, el kitabının yenidengözden geçirilmiş ve güncellenmiş üçüncübir <strong>bask</strong>ısının <strong>ya</strong>pılmasını gerekli kılmıştır vebu üçüncü <strong>bask</strong>ı<strong>ya</strong> yeni uzmanlar da katkıdabulunmuştur.Aşağıdaki <strong>ya</strong>zarlara ve kitaba katkı sunanlaraolağanüstü çabalarından dolayı teşekkür ederiz:İnsan Hakları Sistemine Giriş: Wolfgang Benedek(ETC ve Graz Üniversitesi)İşkence Yasağı: Renate Kicker (ETC ve GrazÜniversitesi) ve Sarah Kumar (ETC Graz)Yoksul Olmama Hakkı: Veronika Apostolovski(ETC Graz); birinci ve ikinci <strong>bask</strong>ılar: AlpaVora ve Minar Pimple (YUVA Mumbai)
10Irkçılık ve Ayrımcılık Yasağı: Sarah Kumar veKlaus Starl (ETC Graz)Sağlık Hakkı: Gerd Oberleitner (Graz Üniversitesi)Kadının İnsan Hakları: Barbara Schmiedl(ETC Graz); birinci ve ikinci <strong>bask</strong>ılar: SusanaChiarotti (PDHRE/CLADEM) ve Anke Sembacher(ETC Graz)Hukukun Üstünlüğü ve Adil Yargılama: VeronikaApostolovski ve Sarah Kumar (ETCGraz); birinci ve ikinci <strong>bask</strong>ılar: Leo Zwaak(SIM Utrecht)Dini Haklar: Yvonne Schmidt (Graz Üniversitesi)Eğitim Hakkı: Wolfgang Benedek (ETC veGraz Üniversitesi)Çocuğun İnsan Hakları: Sarah Kumar (ETCGraz); birinci ve ikinci <strong>bask</strong>ılar: Helmut Sax(BIM Vi<strong>ya</strong>na)Silahlı Çatışmalarda İnsan Hakları: GerdOberleitner (Graz Üniversitesi); birinci veikinci <strong>bask</strong>ılar: Alexandra Boivin ve AntoineA. Bouvier (ICRC Cenevre)Çalışma Hakkı: Alexandra Stocker (ETC Graz)Mahremiyet Hakkı: Veronika Apostolovski veSarah Kumar (ETC Graz)İfade Özgürlüğü ve Med<strong>ya</strong> Özgürlüğü: WolfgangBenedek (ETC ve Graz Üniversitesi)Demokrasi Hakkı: Christian Pippan (GrazÜniversitesi)Azınlık Hakları: Simone Philipp, Klaus Starlve Deva Zwitter (ETC Graz)İltica Hakkı: Veronika Apostolovski ve SarahKumar (ETC Graz)Ek Kaynaklar: Sarah Kumar (ETC Graz)İnsan Hakları Eğitimi Metodolojisi: BarbaraSchmiedl (ETC Graz)Çeşitli Faaliyetler: Barbara Schmiedl (ETC Graz)Araştırma Görevlileri: Kiri Flutter ve Eva Radlgruber(ETC Graz gönüllüleri) ve ReinmarNindler (Graz Üniversitesi)Düzeltme: Matthias C. Kettemann (Graz Üniversitesi)ve Sarah Kumar (ETC Graz)Tasarım: Markus Garger, Robert Schrotthoferve Wolfgang Gosch, Kontrapart Graz ve GerhardKress (kapak)Birinci <strong>bask</strong>ı için editör ve proje koordinatörü:Wolfgang Benedek ve Minna Nikolova (ETCGraz)İkinci <strong>bask</strong>ı için editör: Wolfgang Benedek(ETC ve Graz Üniversitesi)İkinci <strong>bask</strong>ı için editor asistanı: Matthias C.Kettemann (Graz Üniversitesi)Üçüncü <strong>bask</strong>ı için editör: Wolfgang Benedek(ETC ve Graz Üniversitesi)Üçüncü <strong>bask</strong>ı için proje koordinatörü ve editörasistanı: Sarah Kumar (ETC Graz)El kitabının birinci <strong>bask</strong>ısının geliştirilmesindesundukları önemli katkıdan ötürü PDHRE ağınateşekkürlerimizi sunmak isteriz. Özellikle,aşağıdaki uzman, danışman, kurum ve arkadaşlarımıza,el kitabının nihai haline gelmesineolanak sağla<strong>ya</strong>n destekleri, değerli yorumve önerileri için içten şükranlarımızı sunarız:Shulamith Koenig-İnsan Hakları Eğitimi içinHalk Hareketi (PDHRE)- New York, AdamaSamassekou ve PDHRE ekibi-Mali, ManuelaRusz ve Graz Üniversitesi Uluslararası Hukukve Uluslararası İlişkiler Enstitüsü ekibi, AntonKok-Pretoria Üniversitesi İnsan Hakları Merkezi,Yannis Ktistakis- Marangopoulos İnsanHakları Vakfı- Atina, Debra Long ve BarbaraBernath-İşkencenin Önlenmesi Derneği (APT)-Cenevre, Manfred Nowak-Ludwig Boltzmannİnsan Hakları Enstitüsü (BIM)-Vi<strong>ya</strong>na, MoniquePrindezis- CIFEDHOP-Cenevre, İftira veİnkârla Mücadele Birliği-New York, UluslararasıKızılhaç Komitesi- Cenevre.Son olarak, artık Avustur<strong>ya</strong> Avrupa ve Uluslararasıİlişkiler Federal Bakanlığı adını alanAvustur<strong>ya</strong> Dışişleri Bakanlığı’nın İnsan HaklarıBaşkanlığı’na ve Avustur<strong>ya</strong> KalkınmaAjansı’na (ADA) göstedikleri işbirliği ve destekiçin teşekkürlerimizi sunarız.
11EL KİTABI NASILKULLANILMALIDIRAvustur<strong>ya</strong>’nın başkanlığındaki İnsan HaklarıAğı’nın çalışmalarına somut bir katkı olan<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı eğitimi el kitabı fikri ETC’dengelmiştir. ETC’den bir ekip, bu kitabın kavramsalçerçevesini geliştirmiştir ve DışişleriBakanlığı’nca kitabın <strong>ya</strong>pılması konusundagörevlendirilmiştir.“İnsan Haklarını Anlamak” el kitabı, İnsaniGüvenlik Ağı’nın üyesi olduğu ülkelerde vediğer ülkelerdeki <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı eğitimi verenve alan kişileri farklı kültürel ortamlarda desteklemeküzere ve <strong>insan</strong> güvenliğinin güçlendirilmesiiçin bir strateji olarak geliştirilmiş biraraçtır. Tasarlandığı haliyle <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ını ve<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı ihlallerini <strong>anlamak</strong> için bir başlangıçnoktası teşkil edeceği gibi, geleceğineğiticilerinin eğitiminde ve kültürlerarası alışverişve farkındalık <strong>ya</strong>ratan bir tartışma forumununoluşumunda da destek sağla<strong>ya</strong>caktır.El kitabı uygulama<strong>ya</strong> du<strong>ya</strong>rlı teorilerin birderlemesini, beceri geliştirme ve <strong>ya</strong>klaşımlarınşekillendirilmesi için üniteleri içermektedir.Konuların çeşitlendirilmesiyle ortak bir<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı zemini ve perspektifi aramanınteşvik edilmesi ve tartışmalı konuların kültürleredu<strong>ya</strong>rlı bir bakış açısıyla sunulmasıamaçlanmaktadır.El kitabında üç ana bölüm bulunmaktadır: İnsan<strong>haklar</strong>ının genel ilkelerine giriş, ünitelerhalinde seçilmiş “temel konular”la ilgili özelbölüm (bu bölüm <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının gündelikha<strong>ya</strong>tta nasıl ha<strong>ya</strong>ta geçtiğinin anlaşılmasına<strong>ya</strong>rdımcı olacaktır) ve üçüncü olarak da metodolojiyeyönelik ipuçlarını, daha fazla bilgiiçin kaynakları ve internette erişilecek kaynaklarıiçeren “ek kaynaklar bölümü”.Metnin kullanımını kolaylaştırmak için aşağıdakietiketler size rehberlik edecektir:– Bilinmesi gerekenler– Örnek uygulamalar– Tartışma soruları– Çeşitli faaliyetler– Kültürlerarası perspektifler vetartışmalı konular– Daha fazla bilgi için bakınızBu el kitabı farklı kullanıcılar tarafından farklıbiçimlerde kullanılabilir. Esnek ve kullanıcı<strong>ya</strong>uyumlu ünite <strong>ya</strong>pısıyla hem öğrenenlerinhem de eğiticilerin eleştirel okumalar <strong>ya</strong>pmasınıve aktif olarak öğrenmelerini sağlamaamacını güder.Eğer <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının genel ilkeleri ve kavramlarıylailgili bir girişle ilgileniyorsanız bu konudabir giriş içeren ilk bölümle başla<strong>ya</strong>bilirsiniz.Belli <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı meseleleriyle ilgili örnekarıyorsanız ünitelerin “Faydalı Bilgiler” bölümleriniincelemekle işe başla<strong>ya</strong>bilirsiniz.Eğer belli <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıyla ilgili sistematikve ayrıntılı analitik bir araştırma <strong>ya</strong>pmak istiyorsanız,farklı ünitelerin “Bilinmesi Gerekenler”bölümleriyle başla<strong>ya</strong>bilirsiniz. İnsan<strong>haklar</strong>ı meselelerini <strong>ya</strong>ratıcı eğitim metotlarıkullanarak öğrenmek ve hem gençlere hem de
12yetişkinlere öğretmek istiyorsanız doğrudanünitelerin Çeşitli Faaliyetler bölümlerini veayrıca <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı metodolojisi kısmındakigenel açıklamaları kullanabilirsiniz.El kitabı açık uçlu bir metin olarak düşünülmüştürve <strong>ya</strong>lnızca belirli sayıda ana konuyuiçermektedir. Bu metni kendi yerel bağlamınızdanörnekler, hikâyeler, sorular ve deneyimlerinizlesürekli olarak tamamlamanızdanve bize geri bildirimde bulunmanızdan memnuniyetdu<strong>ya</strong>rız.Bu amaçla ETC web sitesinde, görüş bildirilmesinisağlamak amacıyla farklı dillerdekullanılması mümkün olan bir bölümaçmıştır. Web sitesinde her bir ünite hakkındapowerpoint sunumlar da bulunmaktadır.Ayrıca http://www.manual.etc-graz.at adresindeünitelerle ilgili ek kaynaklar, faydalı dersmater<strong>ya</strong>lleri ve güncellemeler bulunmaktadır.Sizden gelecek her türlü görüş bildirimindenmemnuniyet du<strong>ya</strong>rız, çünkü sizin görüşlerinizbizim el kitabını farklı kültürel arka planlardangelen farklı <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı bilgisine sahipöğrenci, öğretmen ve eğitmenler için dahafaydalı hale getirmemize <strong>ya</strong>rdım edecektir. Elkitabından <strong>ya</strong>rarlanmanızı, süregiden bu çalışma<strong>ya</strong>katkıda bulunmanızı, iyi ve örnek uygulamalarıve toplumsal kaygılarınızı eklemenizive daha fazla sayıda <strong>insan</strong>ı <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ınınhareketli gerçekliğini ve devam eden cazibesiniokuma<strong>ya</strong> teşvik etmenizi dileriz.
13KISALTMALARAB: Avrupa Birliği (European Union)ABD: Amerika Birleşik Devletleri(United States of America)ACHPR: Afrika İnsan ve HalklarınHakları Komisyonu (AfricanCommision on Human andPeoples’ Rights)ACP: Afrika, Karayip ve PasifikDevletleri (African, Caribbean,and Pacific Group of States)ADL: İftira ve İnkârla Mücadele Birliği(Anti-Defamation League)AGİK: Avrupa Güvenlik ve İşbirliğiKonferansı (Conference for Securit<strong>ya</strong>nd Cooperation in Europe)AGİT: Avrupa Güvenlik ve İşbirliğiTeşkilatı (Organization forSecurity and Co-operationin Europe)AIDS/HIV: Edinilmiş BağışıklıkEksikliğiSendromu/İnsan BağışıklıkYetmezliği Virüsü (AcquiredImmune Deficiency SyndromeHuman Immunodeficiency Virus)AİHM: Avrupa İnsan HaklarıMahkemesi (European Court ofHuman Rights)AİHS: İnsan Hakları ve TemelÖzgürlüklerin Korunmasınaİlişkin Avrupa Sözleşmesi(European Convention for theProtection of Human Rights andFundamental Freedoms)AK: Avrupa KonseyiALRC: As<strong>ya</strong> Hukuki Kaynaklar Merkezi(Asian Legal Resource Center)ANC: Afrika Ulusal Kongresi (AfricanNational Congress)APT: İşkencenin Önlenmesi DerneğiASEF:AU:ASEM:(Association for the Preventionof Torture)As<strong>ya</strong>-Avrupa Vakfı(Asia-Europe Foundation)Afrika Birliği (African Union)As<strong>ya</strong>-Avrupa Toplantısı(Asia and Europe Meeting)BIM: Ludwig Boltzmann İnsanHakları Enstitüsü, Vi<strong>ya</strong>na,Avustur<strong>ya</strong> (Ludwig BoltzmannInstitute of Human Rights,Vienna, Austria)BM GK: Birleşmiş Milletler Genel Kurulu(United Nations GeneralAssembly)BMGüvenlikKonseyi: Birleşmiş Milletler GüvenlikKonseyi (United Nations SecurityCouncil)BM: Birleşmiş Milletler Örgütü(United Nations Organization)CAT: İşkence ve Diğer Zalimane,İnsanlık Dışı ve<strong>ya</strong> OnurKırıcı Muamele <strong>ya</strong> da Ceza<strong>ya</strong>Karşı Sözleşme (Conventionagainst Torture and otherCruel, Inhuman or DegradingTreatment of Punishment)CCW: Belirli Konvansiyonel SilahlarınKullanımının Yasaklanması <strong>ya</strong> daKısıtlanması Sözleşmesi(Convention on Prohibitions orRestrictions on the Use ofCertain Conventional Weapons)CDDRL: Demokrasi, Kalkınma ve HukukDevleti Merkezi (Center onDemocracy, Development, and
14the Rule of Law)CEDAW: Kadınlara Karşı Her TürlüAyrımcılığın ÖnlenmesiSözleşmesi (Convention on theElimination of All Forms ofDiscrimination against Women)CERD: Her Türlü Irk AyrımcılığınınÖnlenmesi Komitesi (Committeeon the Elimination of All Formsof Racial Discrimination)CESCR: Ekonomik, Sos<strong>ya</strong>l ve KültürelHaklar Komitesi (Committee onEconomic, Social and CulturalRights)CHR: İnsan Hakları Komisyonu(Commission on Human Rights)CIA: ABD Merkezi İstihbarat Teşkilatı(US Central Intelligence Agency)CIM: Amerika Kadın Komisyonu(Inter-American Commission ofWomen)CLADEM: Latin Amerika ve KarayiplerKadın Haklarını SavunmaKomitesi (Latin American andCaribbean Committee for theDefence of Women’s Rights)CONGO: Birleşmiş Milletler’deDanışmanlık Statüsü OlanSTK’lar Konferansı (Conferenceof NGOs in ConsultativeRelationship withthe United Nations)CPED: Bütün Kişilerin ZorlaKaybedilmeden KorunmasınaDair Uluslararası Sözleşme(International Convention forthe Protection of All Personsfrom Enforced Disappearance)CPT: Avrupa İşkencenin ÖnlenmesiKomitesi (European Committeefor the Prevention or Torture)CRA: İletişimin Düzenlenmesi Ajansı(CommunicationCRC:CRIN:CRPD:CSW:CWC:Regulation Agency)Birleşmiş Milletler Çocuk HaklarıSözleşmesi (United NationsConvention on theRights of the Child)Çocuk Hakları Bilgi Ağı(Child Rights InformationNetwork)Engelli Haklarına Dair Sözleşme(Convention on the Rights ofPersons with Disabilities)Kadının Statüsü Komisyonu(Commission on theStatus of Women)Çocuk İşçiler İçin Girişim(The Concerned for WorkingChildren)EAPN: Avrupa Yoksulluk ile MücadeleAğı (European AntiPoverty Network)ECHO: Avrupa Topluluğu İnsani YardımOfisi (European CommunityHumanitarian Office)ECOSOC: Ekonomik ve Sos<strong>ya</strong>l Konsey(Economic and Social Council)ECPAT: Çocuk Fuhuşu, ÇocukPornografisi ve CinselAmaçlı Çocuk Ticaretine Son(End Child Prostitution,Pornography and Trafficking ofChildren for Sexual Purposes)ECPT: Avrupa Konseyi İşkencenin veİnsanlıkdışı ve<strong>ya</strong> Onur KırıcıMuamele <strong>ya</strong> da CezanınÖnlenmesi Sözleşmesi (EuropeanConvention for the Preventionof Torture and Inhumanor Degrading Treatment orPunishment)ECRI: Irkçılık ve Hoşgörüsüzlüğe KarşıAvrupa Komisyonu (EuropeanCommission against Racism and
15Intolerance)ECRML: Avrupa Bölge <strong>ya</strong> da AzınlıkDilleri Şartı (European Charterfor Regional orMinority Languages)EEAS: Avrupa Dış Eylem Servisi(European External ActionService)EFA: Herkes İçin Eğitim(Education for All)ENAR: Irkçılık Karşıtı Avrupa Ağı(European Network againstRacism)ENOC: Avrupa Çocuk OmbudsmanlarıAğı (European Network ofOmbudsmen for Children)EPİM: Evrensel Periyodik İnceleme(Universal Periodic Review)EPS: İhracat İşleme BölgesiESC: Avrupa Sos<strong>ya</strong>l Şartı (EuropeanSocial Charter)ESKHUS: Ekonomik, Sos<strong>ya</strong>l ve KültürelHaklar Uluslararası Sözleşmesi(International Covenant onEconomic, Social and CulturalRights)ETC: Avrupa İnsan Hakları ve DemokrasiEğitim ve Araştırma Merkezi, Graz,Avustur<strong>ya</strong> (European Trainingand Research Centre for HumanRights and Democracy, Graz,Austria)EUMC: Avrupa Irkçılık ve YabancıDüşmanlığı İzlemeMerkezi (European MonitoringCentre on Racism andXenophobia)EURONET: Avrupa Çocuk Ağı(EuropeanChildren’sNetwork)FARE:FCNM:FDC:FGM:FIFA:FLO:FWCW:Avrupa’da Irkçılığa Karşı FutbolAğı (Football against Racism inEurope Network)Ulusal Azınlıkların Korunmasıİçin Çerçeve Sözleşme(Framework Convention for theProtection of National Minorities)Borca Karşı Koalisyon (Freedomfrom Debt Coalition)Kadının Genital SakatlanmasıKadın Sünneti (Female Genital Mutilation)Uluslararası FutbolFederasyonları Birliği(Fédération Internationale deFootball Association)Adil Ticaret Tescil Örgütü(Fairtrade LabellingOrganization)Dördüncü Dün<strong>ya</strong> KadınKonferansı (Fourth WorldConference on Women)GATS: Hizmet Ticareti Genel Anlaşması(General Agreement on Trade inServices)GC: (Global Compact) Küresel İlkelerSözleşmesiGDA: Güneydoğu As<strong>ya</strong> (South-EasternEurope)GDAMÖ: Güneydoğu As<strong>ya</strong> Med<strong>ya</strong> Örgütü(South East Europe MediaOrganisation)GT: Geleneksel Tıp (TraditionalMedicine)GDP: Toplam Yerel Üretim (GrossDomestic Product)GBF: Küresel Politika Forumu (GlobalPolicy Forum)GRC: Cenevre Mülteci Sözleşmesi(Geneva Refugee Convention)FAO:Gıda ve Tarım Örgütü (Food andAgriculture Organization)HDI:İnsani Gelişme Endeksi (HumanDevelopment Index)
16HDR:HIPC:HİGM:HSN:ICERD:ICPD:ICRC:ICSW:ICTY:ICVA:IDB:IDEA:IEC:BM Kalkınma Programı İnsaniGelişme Raporu (UNDPHuman Development Report)Ağır Borç Yükü Altındaki YoksulÜlkeler (Heavily Indebted PoorCountries)Hukuk İşleri Genel Müdürlüğü(Directorate General of LegalAffairs)İnsani Güvenlik Ağı (HumanSecurity Network)Her Türlü IrkAyrımcılığının Tasfiye EdilmesineDair Uluslararası Sözleşme(International Convention on theElimination of All Forms of RacialDiscrimination)Uluslararası Nüfus ve KalkınmaKonferansı (InternationalConference on Population andDevelopment)Uluslararası Kızılhaç Komitesi(International Committee of theRed Cross)Uluslararası Sos<strong>ya</strong>l Refah Konseyi(International Council on SocialWelfare)Eski Yugoslav<strong>ya</strong> UluslararasıCeza Mahkemesi (InternationalCriminal Tribunal for the FormerYugoslavia)Gönüllü Kurumlar İçin UluslararasıKonsey (International Council ofVoluntary Agencies)Amerika Bölgesi Kalkınma Bankası(Inter-American DevelopmentBank)Uluslararası Demokrasi ve SeçimYardımı Enstitüsü (InternationalInstitute for Democracy andElectoral Assistance)Uluslararası Yürütme KomitesiIFEX:IIDH:ICJ:ILO:IMF:IPA:IPEC:IPI:İH:İHK:İHE:İHEB:İHEÖ:İKÖ:İP:Kar.:(International ExecutiveCommittee)Uluslararası İfade Özgürlüğüİletişimi (International Freedom ofExpression Exchange)Amerika Bölgesi İnsan HaklarıEnstitüsü (Inter-American Institutefor Human Rights)Uluslararası HukukçularKomisyonu (InternationalCommission of Jurists)Uluslararası Çalışma Örgütü(International LabourOrganization)Uluslararası Para Fonu(International Monetary Fund)Uluslararası Yayıncılar Birliği(International PublishersAssociation)Çocuk İşçiliğin Önlemesi İçinUluslararası Program (InternationalProgramme for the Elimination ofChild Labour)Uluslararası Basın Enstitüsü(International Press Institute)İnsan Hakları (Human Rights)İnsan Hakları Konseyi (HumanRights Council)İnsan Hakları Eğitimi (HumanRights Education)İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi(Universal Declaration of HumanRights)İnsan Hakları Eğitimi ve Öğrenimi(Human Rights Education andLearning)İslam Konferansı Örgütü(Organization of the IslamicConference)İhti<strong>ya</strong>ri ProtokolKarar
17MDG: Binyıl Kalkınma Hedefleri(Millennium Development Goals)MNC: Çokuluslu Şirketler (MultinationalCorporations)MSF: Sınır Tanıma<strong>ya</strong>n Doktorlar(Médicins sans Frontières)MSHUS: Medeni ve Si<strong>ya</strong>si HaklaraDair Uluslararası Sözleşme(International Covenant on Civiland Political Rights)MV: MilletvekilleriOAS: Amerikan Devletleri Örgütü(Organization of American States)OAU: Afrika Birliği Örgütü (Organizationof African Unity)OCHA: Birleşmiş Milletler İnsancıl İlişkilerKoordinasyon Ofisi (UnitedNations Office for the Coordinationfor Humanitarian Affairs)ODIHR: Demokratik Kurumlar veİnsan Hakları Ofisi (Office forDemocratic Institutions andHuman Rights)OECD: Ekonomik İşbirliği ve KalkınmaTeşkilatı (Organization forEconomic Cooperation andDevelopment)OHCHR: Birleşmiş Milletler İnsan HaklarıYüksek Komiserliği (Officeof the (United Nations) HighCommissioner for Human Rights)OMCT: İşkenceyle Mücadele Örgütü(World Organisation againstTorture)OP-CAT: İşkenceyle Mücadele Sözleşmesiİhti<strong>ya</strong>ri Protokol (Optional Protocolto the Convention against Torture)PAHO: Tüm Amerika Sağlık Örgütü (PanAmerican Health Organization)para.: paragrafPDHRE: İnsan Hakları Eğitimi İçin HalkPRSP:RUCM:Hareketi (People’s Movement forHuman Rights Education)Yoksulluğun Azaltılması StratejiBelgeleri (Poverty ReductionStrategy Papers)Ruanda Uluslararası CezaMahkemesi (International CriminalTribunal for Rwanda)SAP’lar: Dün<strong>ya</strong> Bankası Yapısal UyumProgramları (Structural AdjustmentProgrammes of the World Bank)SIM: Hollanda İnsan Hakları Enstitüsü,Utrecht, Hollanda (NetherlandsInstitute of Human Rights, Utrecht,the Netherlands)SPT: İşkencenin Önlenmesi Alt Komitesi(Sub-Committee on the Preventionof Torture)STK : Sivil Toplum Kuruluşu (Non-Governmental Organisation)ŞASS: Şiddetli Akut Solunum YoluSendromu (Severe AcuteRespiratory Syndrom)TASO:TRIP:UAÖ:UAŞ:UCM:UEFA:UEP:AIDS Destek Örgütü (The AIDSSupport Organisation)Telif Haklarının Ticari Yönleri(Trade-Related Aspects ofIntellectual Property Rights)Uluslararası Af Örgütü (AmnestyInternational)Ulus Aşırı Şirketler (TransnationalCorporations)Uluslararası Ceza Mahkemesi(International Criminal Court)Avrupa Futbol FederasyonlarıBirliği (Union of European FootballAssociations)Ulusal Eylem Planı (National Planof Action)
18UİH: Uluslararası İnsancıl Hukuk(International Humanitarian Law)UNCAT: Birleşmiş Milletler İşkence veDiğer Zalimane, İnsanlıkdışı veAşağılayıcı Muamele ve Ceza<strong>ya</strong>Karşı Sözleşme (United NationsConvention against Tortureand Other Cruel, Inhumanor Degrading Treatment orPunishment)UNCED: Birleşmiş Milletler Çevre veKalkınma Konferansı (UnitedNations Conference onEnvironment and Development)UNDP: Birleşmiş Milletler KalkınmaProgramı (United NationDevelopment Programme)UNEP: Birleşmiş Milletler Çevre Programı(United Nations EnvironmentProgramme)UNESCO: Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilimve Kültür Örgütü (United NationsEducational, Scientific and CulturalOrganisation)UN-HABITAT: Birleşmiş Milletler İnsanYerleşimleri Programı (UnitedNations Human SettlementsProgramme)UNHCR: Birleşmiş Milletler Mülteciler/BMMYK Yüksek Komiserliği (UnitedNations High Commissioner forRefugees)UNICEF: Birleşmiş Milletler Çocuk Fonu(United Nations Children’s Fund)UNMIK: Birleşmiş Milletler KosovaMisyonu (United Nations Missionin Kosovo)UNMISET: Birleşmiş Milletler Doğu TimorDestek Misyonu (United NationsMission of Support in East Timor)UNTAET: Birleşmiş Milletler Doğu TimorGeçiş Yönetimi (United NationTransitional Administration in EastTimor)ÜİYEK: Ülke İçinde Yerinden EdilmişKişiler (Internally DisplacedPersons)VOICE:WCAR:WCRP:WFIRC:WFP:WHO:WMA:WSIS:WSSD:WTO:YJ:Olağanüstü Hallerde İşbirliğiHalindeki Gönüllü Örgütler(Voluntary Organisations inCooperation in Emergencies)Irkçılık, Irk Ayrımcılığı,Yabancı Düşmanlığı ve benzeriHoşgörüsüzlükle Mücadeleiçin Dün<strong>ya</strong> Konferansı (WorldConference against Racism, RacialDiscrimination, Xenophobia andrelated Intolerance)Din ve Barış İçin Dün<strong>ya</strong> Konferansı(World Conference on Religionand Peace)Dinlerarası Konseyler Dün<strong>ya</strong>Birliği (World Fellowship of Inter-Religious Councils)Birleşmiş Milletler Dün<strong>ya</strong> GıdaProgramı (United Nations WorldFood Programme)Dün<strong>ya</strong> Sağlık Örgütü (WorldHealth Organization)Dün<strong>ya</strong> Tıp Birliği (World MedicalAssociation)Dün<strong>ya</strong> Bilgi Toplumu Zirvesi(World Summit on the InformationSociety)Dün<strong>ya</strong> Sürdürülebilir KalkınmaZirvesi (World Summit onSustainable Development)Dün<strong>ya</strong> Ticaret Örgütü (WorldTrade Organisation)Yurttaş Jürileri (Citizens’ Juries)
20 AYRINTILI İÇERİKAYRINTILI İÇERİKÖnsözler 5Teşekkür 9El Kitabı Nasıl Kullanılmalıdır 11Kısaltmalar 13İçindekiler 19Ayrıntılı İçerik 20Shulamith Koenig’in Önsözü 22I. Evrensel Yargı Yetkisive Cezasızlık Sorunu 60J. Uluslararası Ceza Yargılamaları 61K. Şehirlerin İnsan Hakları Girişimleri 62L. İnsan Hakları AlanındaKüresel Zorluklar ve Fırsatlar 64M. Kaynakça 66I. İNSAN HAKLARISİSTEMİNE GİRİŞ 31II. ÇEŞİTLİ İNSAN HAKLARIKONULARI HAKKINDA ÜNİTELER 73A. İnsan Haklarını Anlamak 32B. İnsan Haklarıve İnsani Güvenlik 35C. İnsan Haklarının Tarihive Felsefesi 39D. İnsan Hakları Kavramıve Nitelikleri 41E. Evrensel Düzeydeİnsan Hakları Standartları 44F. Evrensel İnsan HaklarıBelgelerinin Uygulanması 46G. İnsan Hakları ve Sivil Toplum 49H. İnsan HaklarınınKorunması ve Geliştirilmesiİçin Bölgesel Sistemler 51I. Avrupa – Avrupa İnsan Hakları Belgeleri –1. Avrupa Konseyi İnsan Hakları Sistemi – A.Genel Bakış – Avrupa İnsan Hakları KurumVe Organları – B. Avrupa İnsan HaklarıMahkemesi – 2. Avrupa Güvenlik Ve İşbirliğiTeşkilatı İnsan Hakları Sistemi (AGİT) – 3.Avrupa Birliği’nin İnsan Hakları Politikası –II. Amerika – Amerikan İnsan Hakları SistemiIII. Afrika – Afrika İnsan Hakları Sistemi –IV. Diğer BölgelerA. İŞKENCE YASAĞI 75Örnek Hikâyeler 76“Bay Selmouni’nin Sorgulanması” “Bay al-Qadast’ın Tanıklığı”Bilinmesi Gerekenler 771. İşkencesiz Bir Dün<strong>ya</strong> – İşkence Yasağı veİnsani Güvenlik – 2. Tanım ve Konunun Tasviri– İşkence Nedir – İşkence Yöntemleri – İşkenceNasıl Yapılır – İşkencenin Nedenleri – İşkenceNeden Yapılır – İşkence, İnsanlık Dışı ve OnurKırıcı Muamelenin Mağdurları ve Failleri – 3.Kültürlerarası Perspektifler ve Tartışmalı Konular– 4. Uygulama ve İzleme – Birleşmiş Milletlerİşkence Karşıtı Komite (CAT) – Birleşmiş Milletlerİşkenceyle Mücadele Sözleşmesi’ne ek İhti<strong>ya</strong>riProtokol (OPCAT)Faydalı Bilgiler 851. Örnek Uygulamalar – Ulusal ÖlçektekiFaaliyetler – Avustur<strong>ya</strong> İnsan Hakları DanışmaKurulu – Uluslararası Ölçekteki Faaliyetler –İşkence Özel Raportörü: Hedefler, Yetki veFaaliyetler – Avrupa İşkencenin ve İnsanlıkdışıve<strong>ya</strong> Onur Kırıcı Muamele <strong>ya</strong> da CezanınÖnlenmesi Komitesi (CPT) – Sivil ToplumKuruluşlarının (STK’lar) Faaliyetleri – Uluslararası
22 AYRINTILI İÇERİKElverişlilik, Erişilebilirlik, Kabul Edilebilirlik veNitelik – Ayrımcılık Yasağı – Bilimsel İlerlemelerinSonuçlarından Yararlanma Hakkı – Küreselleşmeve Bir İnsan Hakkı Olarak Sağlık Hakkı – Sağlıkve Çevre – 3. Kültürlerarası Perspektifler veTartışmalı Konular – 4. Uygulama ve İzleme –Sağlık Hakkı: “Saygı, Koruma ve Yerine Getirme”– Sağlık Hakkına Yönelik Sınırlamalar – İzlemeMekanizmalarıFaydalı Bilgiler 1681. Örnek Uygulamalar - HIV/AIDS’in Önlenmesi– Yurttaş Jürileri ve Kamu Sağlığı Politikası –Malicounda Yemini – Hafıza Kitapları – ToplumunEn Savunmasız Üyelerine Dikkat – ZihinselEngellere İlişkin Montreal Bildirgesi – SARS –2.Trendler – İnsan Hakları ile Sağlık AlanındakiGelişmeleri Bütünleştirmek İçin Stratejiler – 3.İstatistikler – 4. KronolojiÇeşitli Faaliyetler 174Faaliyet I: “Fiziksel, Ruhsal ve Sos<strong>ya</strong>l EsenliğinTamamen Gerçekleştiği Bir Hali” Ha<strong>ya</strong>l EtmekFaaliyet II: İlaca ErişimKaynakça ve Ek Bilgiler 177E. KADININ İNSAN HAKLARI 181Örnek Hikâye 182“Gerçek Bir Hikâye: Selvi T.’nin Hikâyesi”Bilinmesi Gerekenler 1831. Kadının İnsan Hakları – Toplumsal Cinsiyet veKadının İnsan Haklarının Yaygın Olarak YanlışAnlaşılması – İnsani Güvenlik ve Kadınlar – 2.Tanım ve Konunun Tasviri – Geçmişe Bir Bakış -Kadınlara Karşı Her Türlü Ayrımcılığın ÖnlenmesiSözleşmesi (CEDAW) – Kadınlara Karşı Her TürlüAyrımcılığın Önlenmesi Sözleşmesine Ek İhti<strong>ya</strong>riProtokol – Pekin Eylem Platformu – Kadınlarve Yoksulluk – Kadınlar ve Sağlık – Kadınlarve Şiddet – Kadınlar ve Silahlı Çatışmalar –Kadınlar ve Doğal Kaynaklar – Kız Çocukları – 3Kültürlerarası Perspektifler ve Tartışmalı Konular– 4. Uygulama ve İzlemeFaydalı Bilgiler 1991. Örnek Uygulamalar – Toplumsal CinsiyetBakış Açısından İnsan Hakları – Kadının İnsanHakları Eğitimi – Kadınların ve Kız ÇocuklarınınHaklarının Desteklenmesi İçin Dijital Med<strong>ya</strong> – 2.Trendler – Binyıl Kalkınma Hedefleri – KadınlaraYönelik Şiddetin Bitmesi İçin UNiTE (BİRLEŞ) –BM Kadın – 3. KronolojiÇeşitli Faaliyetler 204Faaliyet I: CEDAW’ı Yeniden YorumlamakFaaliyet II: Equalia’<strong>ya</strong> Giden YolKaynakça ve Ek Bilgiler 207F. HUKUKUN ÜSTÜNLÜĞÜ VE ADİLYARGILAMA 213Bilinmesi Gerekenler 2141. Giriş – Hukukun Üstünlüğü – HukukunÜstünlüğü İlkesinin Tarihsel Gelişimi – HukukunÜstünlüğü, Adil Yargılama ve İnsani Güvenlik – 2.Adil Yargılamanın Tanımı ve Tasviri – HukukDevletinin Temel Unsuru Olarak Adil Yargılama– Sanık Haklarında Asgari Standartlar – HukukÖnünde ve Mahkeme Önünde Eşitlik – Bağımsızlıkve Tarafsızlık – Aleni Duruşma – MasumiyetKarinesi – Makul Sürede Yargılanma Hakkı –Kişinin Kendini Savunma Hakkı ve YargılamadaHazır Bulunma Hakkı – Tanık Çağırma veTanığın Dinlenmesini Sağlama Hakkı – ÜcretsizÇevirmen Hizmetinden Yararlanma Hakkı – Etkilive Adil Yargı Yollarına Erişim – “Kanunsuz Suşve Ceza Olmaz” İlkesi (nulla poena sine lege)– “Radbruch” Formülü – Kefaletle SalıverilmeHakkı – Çocuk ve Gençlerle İlgili Özel Hükümler– 1990’dan Bu Yana Çocukların İnfazı – 3.Kültürlerarası Perspektifler ve Tartışmalı Konular –4. Uygulama ve İzlemeFaydalı Bilgiler 2261. Örnek Uygulamalar – Demokratik Kurumlar veİnsan Hakları Ofisi (ODIHR) – AGİT – YargınınBağımsızlığının ve Adil Yargılanma HakkınaSaygının Güçlendirilmesi – As<strong>ya</strong> Pasifik YargıReformu Forumu – 2. Trendler – UluslararasıMahkemeler – Arabuluculuk ve Hakemlik –Çatışma ve Kriz Sonrası Toplumlarında Hukukun
AYRINTILI İÇERİK23Üstünlüğünün (Yeniden) İnşası – 3. KronolojiÇeşitli Faaliyetler 231Faaliyet I: Duyulmak <strong>ya</strong> da DuyulmamakFaaliyet II: “O İnsanları Nasıl Savunursunuz?”Kaynakça ve Ek Bilgiler 234G. DİNİ ÖZGÜRLÜKLER 239Örnek Hikâye 240“Mısır: Da<strong>ya</strong>nışma Zi<strong>ya</strong>retinde TutuklananAktivistleri Serbest Bırakın”Bilinmesi Gerekenler 2411. Dini Özgürlükler: Gidilecek Çok Yol Var – DinÖzgürlüğü ve İnsani Güvenlik – 2. Tanım veKonunun Tasviri – Din Nedir – İnanç Nedir –Dini Özgürlük Nedir – Uluslararası Standartlar– Ayrımcılık Yasağı – Eğitim – İnancın Orta<strong>ya</strong>Koyulması – Din Özgürlüğünün Sınırları – 3.Kültürlerarası Perspektifler ve Tartışmalı Konular –Devlet ve İnanç – Din Değiştirme/İnanç Seçme veDeğiştirme Özgürlüğü – Başka Bir Dine GeçmeyeTeşvik Etme/İnancı Yayma Hakkı – Dini NefreteTeşvik ve İfade Özgürlüğü – Vicdani Red – 4.Uygulama ve İzleme – Önleyici Tedbirler veGelecek İçin Stratejiler – Ne Yapabiliriz?Faydalı Bilgiler 2501. Örnek Uygulamalar – Dini Çoğulculuk İçinİnançlararası Di<strong>ya</strong>log– Eğitim Yoluyla “Barışİçin Dinler” – 2. Trendler – Tarikatlar, Cemaatlerve Yeni Dini Akımlar – Kadın ve İnanç – DiniRadikalizm ve Etkileri – Dine Hakaret – 3.KronolojiÇeşitli Faaliyetler 255Faaliyet I: Yarala<strong>ya</strong>n Sözcükler Faaliyet II:Komşumun İnancı ve Benim İnancımKaynakça ve Ek Bilgiler 257H. EĞİTİM HAKKI 265Örnek Hikâye 266“Ma<strong>ya</strong>’nın Hikâyesi”Bilinmesi Gerekenler 2671. Giriş –Eğitim Neden Bir İnsan Hakkıdır – Eğitimve İnsani Güvenlik– Tarihsel Gelişim – 2. Tanımve Konunun Tasviri – Eğitim Hakkının İçeriği veDevletin Yükümlülükleri – Erişilmesi GerekenStandartlar –Elverişlilik – Erişilebilirlik – KabulEdilebilirlik – U<strong>ya</strong>rlanabilirlik – 3. KültürlerarasıPerspektifler ve Tartışmalı Konular – UgandaÖrneği –BM Okur<strong>ya</strong>zarlık Onyılı 2003-2012 –Dezavantajlı Gruplar ve Eğitim Hakkına Erişim– Okullarda İnsan Hakları – 4. Uygulama ve İzleme–Uygulama<strong>ya</strong> Dair SorunlarFaydalı Bilgiler 2801. Örnek Uygulamalar – 2. Trendler –EğitiminTicarileşmesi – “Herkes İçin Eğitim”e Doğru –Karmaşık Sonuçlar – 3. KronolojiÇeşitli Faaliyetler 285Faaliyet I: Elverişli? Erişilebilir? Kabul Edilebilir?U<strong>ya</strong>rlanabilir?Faaliyet II: Herkes İçin EğitimKaynakça ve Ek Bilgiler 287I. ÇOCUĞUN İNSAN HAKLARI 293Örnek Hikâyeler 294“Çocuklara Verilen Bedensel Cezalar” “SilahlıÇatışmalardan Etkilenen Çocuklar”“Çocuk İşçiliği”Bilinmesi Gerekenler 2961. Çocuk Haklarının Korunması Mücadelesi– Çocuk Hakları ve Çocuk Güvenliği/İnsaniGüvenlik – 2. Tanım ve Konunun Tasviri –Çocuğun İnsan Haklarının Niteliği ve İçeriği –Çocuk Hakları Sözleşmesi’nin Temel Kavramları– Güçlendirme ve Özgürleştirme, Nesil veCinsiyete İlişkin Konular – Çocuğa Bütüncül BirBakış – Çocuk-Ebeveyn-Devlet İlişkisi – ÇocuğaKarşı Ayırmcılık Yasağı – Çocuğun YüksekYararı – Çocuk Hakları Sözleşmesi’nin ÇocukTanımı – Sözleşme’deki Haklar: Katılım – Koruma– Sağlama – Özetle: Neden Çocuk Hakkı TemelliBir Yaklaşım – 3. Kültürlerarası Perspektifler veTartışmalı Konular – 4. Uygulama ve İzlemeFaydalı Bilgiler <strong>305</strong>1. Örnek Uygulamalar – İnsanları Birleştirmek
24 AYRINTILI İÇERİK– STK’ların “Gölge Raporlar”ı ve Çocuk HaklarıSözleşmesi’nin Ulusal Düzeyde Uygulanmasıİçin “Ulusal Koalisyonlar” – Çocuk HaklarıSözleşmesi İçin STK’lar Grubu – Okullarda ŞiddetiDurdurmak – 2. Trendler – Olgular ve Sayılar– Çocuk Haklarına Dair İstatistiksel Bilgi – 3.KronolojiÇeşitli Faaliyetler 312Faaliyet I: Çocuğun İhti<strong>ya</strong>çları ve Hakları– Faaliyet II: Çocuk İşçiliğini Azaltmak İçinYapılacak Eyleme Dair Yuvarlak Masa ToplantısıKaynakça ve Ek Bilgiler 314J. SİLAHLI ÇATIŞMALARDAİNSAN HAKLARI 320Örnek Hikâye 322“Bir Zamanların Savaşçı Kralı: Vietnam’daki BirSubayın Hatıraları”Bilinmesi Gerekenler 3221. Savaşın Bile Sınırları Vardır – Uluslararasıİnsancıl Hukuk ve İnsani Güvenlik – Uluslararasıİnsancıl Hukukun Kaynağı – Uluslararası HukukOlarak Uluslararası İnsancıl Hukuk – Uluslararasıİnsancıl Hukuk ve İnsan Hakları – Uluslararasıİnsancıl Hukuk Ne Zaman Uygulanır – 2. Tanımve Korunan Hakların Tasviri – Silahlı ÇatışmalardaUluslararası İnsancıl Hukukun Temel KurallarıNelerdir –Uluslararası İnsancıl Hukuk Neyi veNasıl Korur – Uluslarası İnsancıl Hukuka KimUymalıdır – 3. Kültürlerarası Perspektifler veTartışmalı Konular – Kültürel Farkındalığın Önemi– UİH’nin Uygulanmasıyla İlgili Farklı Bakışlar– 4. Uygulama ve İzleme – Önleyici Tedbirler– Kurallara Uygunluğu İzlemek İçin Tedbirler –Baskılayıcı TedbirlerFaydalı Bilgiler 3301. Örnek Uygulamalar – Sivillerin Korunması– Mahkûmların Korunması – Aile BağlarınınYeniden Kurulması – Amblem Dün<strong>ya</strong>sı – İnsaniYardım Faaliyetlerinin Çalışma İlkeleri – Kızılhaçve Kızılay Hareketinin Temel İlkeleri – 2. Trendler– Devlet Temelli Silahlı Çatışmalarda Trendler:1946-2008 – Bölgelere Göre Devlet Dışı SilahlıÇatışmalarla İlgili Trendler: 2002-2008 – Terör –Antipersonel Mayın ve Misket Bombası Yasağı– ICRC Yardımı – 2010 Yılı İçin Tüm Dün<strong>ya</strong>danRakamlar – 4. Kronoloji – Uluslararası İnsancılHukukun Temel Belgeleri ve Diğer İlgili BelgelerÇeşitli Faaliyetler 338Faaliyet I: Uluslararası İnsancıl Hukuka NiçinSaygı Duyulmalıdır – Faaliyet II: İnsani YardımFaaliyetlerinin EtiğiKaynakça ve Ek Bilgiler 342K. ÇALIŞMA HAKKI 347Örnek Hikâye 348“Serbest Ticaret Bölgelerindeki Ağır ÇalışmaKoşulları”Bilinmesi Gerekenler 3491. 21. Yüzyılda Emek Dün<strong>ya</strong>sı – Çalışma ve İnsaniGüvenlik – “Geçmişe Bir Bakış” – 2. Tanım veKonunun Tasviri – Uluslararası Çalışma Örgütü– 3. Temel İnsan Hakları Belgelerinde ÇalışmaHakkı – İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi (İHEB)– Medeni ve Si<strong>ya</strong>si Haklar Uluslararası Sözleşmesi(MSHUS) – Ekonomik, Sos<strong>ya</strong>l ve Kültürel HaklarUluslararası Sözleşmesi (ESKHUS) –AyrımcılıkYasağı ve Eşit Muamele – Yükümlülük Seviyeleri3. Kültürlerarası Perspektifler ve TartışmalıKonular – Bir Kıssa: Balıkçı – 5. Uygulama veİzlemeFaydalı Bilgiler 3611. Örnek Uygulamalar – Çocuk İşçiliğininÖnlemesi İçin Uluslararası Program (IPEC) – Emekve İnsan Haklarını İlgilendiren Şirket Kuralları –Çokpaydaşlı Girişimler – Malların Etiketlenmesi– Serbest Ticaret Uluslararası Etiketleme Örgütleri(FLO) – BM Küresel İlkeler (Global Compact)– 2. Trendler – İhraç Ürünleri İşleme Bölgeleri– Sendikaların Düşüşü – Artan UluslararasıHareketlilik: İşçi Göçü – Gençlerin İşsizliği – EmekDün<strong>ya</strong>sında HIV/AIDS – 3. KronolojiÇeşitli Faaliyetler 369Faaliyet I: Senin Bebeğin Senin İşin! – Faaliyet II:
AYRINTILI İÇERİK25Adil GiysilerKaynakça ve Ek Bilgiler 372L. MAHREMİYET HAKKI 379Örnek Hikâye 380“Yetersiz Güvenlik Tedbirleri Nedeniyle KişiselBilgilerin İfşası”Bilinmesi Gerekenler 3811. Giriş – Mahremiyet Hakkının TarihselGelişimi – Mahremiyet ve İnsani Güvenlik –2. Tanım ve Konunun Tasviri – MahremiyetHakkının İçeriği – Korunma<strong>ya</strong> Muhtaç Gruplar– 3. Kültürlerarası Perspektifler ve TartışmalıKonular – Terörle Mücadele Politikaları SonucuMahremiyet Hakkının Yıpranması – Durdurma,Soru Sorma ve Arama Yetkilerinin Genişlemesi– Biyometrik Verilerin Kullanımı ve MerkeziKimlik Sistemlerinin Tehlikeleri – Terör Listeleri– Merkezi Veritabanlarında Veri Saklanması –İnternette Mahremiyet – Sos<strong>ya</strong>l Ağlar – ÇocukPornografisi – 4. Uygulama ve İzleme – BirleşmişMilletler – İnsan Hakları Komitesi – TerörleMücadele Sırasında İnsan Haklarının ve TemelÖzgürlüklerin Korunması ve Geliştirilmesi BMÖzel Raportörü – Bölgesel Sözleşmeler ve İzlemeOrganlarıFaydalı Bilgiler 3931. Örnek Uygulamalar – Privacy.Org – ElektronikMahremiyet Bilgi Merkezi (EPIC) – UluslararasıMahremiyet (PI) – 2. Trendler – Terör Listeleri –“Uçuş Yasağı” Listeleri – Google Sokak Görünümü– Sos<strong>ya</strong>l Ağlar – Ulusal DNA Veritabanı: BirleşikKrallık – İfade Özgürlüğü ve İnternete İlişkin OrtakBildirge – 3. KronolojiÇeşitli Faaliyetler 398Faaliyet I: Özel Veri-Kamu<strong>ya</strong> Açık Veri – Faaliyet II:Marianne K.’nın HikâyesiKaynakça ve Ek Bilgiler 401M. İFADE ÖZGÜRLÜĞÜ VE MEDYAÖZGÜRLÜĞÜ 405Örnek Hikâyeler 406“Yalnızca Sessizlik Seni Koru<strong>ya</strong>caktır, Kadın” –“Uluslararası Toplum Mısır’da İfade ÖzgürlüğününGerilemesine Karşı Tepki Vermelidir” – “SEEMOHırvat Gazeteci Drago Hedl’e Yapılan Yeni ÖlümTehditlerini Kınar”Bilinmesi Gerekenler 4071. Geçmiş ve Güncel Bağlam – İnsani Güvenlikve İfade ve Med<strong>ya</strong> Özgürlükleri – Eski veYeni Zorluklar – 2. İçerik ve Tehditler – İfadeÖzgürlüğünün Ana Unsurları – Hakkın İhlali,Tehditler ve Tehlikeler – Hakkın Meşru OlarakSınırlandırılması – 3. Uygulama ve İzleme– Bölgessel İzleme Mekanizmaları – İfadeÖzgürlüğünün Korunması ve Sağlanması ÖzelRaportörü – Meslek Örgütlerinin ve DiğerSTK’ların Rolü – 4. Kültürlerarası Perspektifler 5.KronolojiFaydalı Bilgiler 4171. Demokratik Bir Toplumda Özgür Med<strong>ya</strong>nın Rolü– 2. Med<strong>ya</strong> ve Azınlıklar – 3. Med<strong>ya</strong> Özgürlüğü veEkonomik Kalkınma – 4. Savaş Propagandası veNefret Savunuculuğu – 5. Örnek Uygulamalar – 6.Med<strong>ya</strong> Özgürlüğü ve İnsan Hakları Eğitimi – 7.Trendler – İnternet ve İfade/Bilgi ÖzgürlüğüÇeşitli Faaliyetler 422Faaliyet I: Hangi Şapkayı Takıyorsun? Faaliyet II:İnternetin EtkisiKaynakça ve Ek Bilgiler 425N. DEMOKRASİ HAKKI 431Örnek Hikâye 432“Demokratik Dönüşüm: Bir Devrimin MirasıMücadele Bittikten Sonra Biçimlenir.”Bilinmesi Gerekenler 4331. Yükselen Demokrasi? – Demokrasi ve İnsaniGüvenlik – 2. Tanım ve Konunun Tasviri –Demokrasi Nedir ve Nasıl Gelişmiştir – ModernDemokrasinin Temel Unsurları – DemokrasiTeorileri – Demokrasi Biçimleri – Demokrasinin
26 AYRINTILI İÇERİKUygulamadaki Biçimleri – 3. KültürlerarasıPerspektifler ve Tartışmalı Konular – “As<strong>ya</strong>Değerleri” Tartışması – Müslüman Dün<strong>ya</strong>sınınDemokrasiyle İmtihanı – Düşünülmesi GerekenBirkaç Diğer Husus – 4. Uygulama ve İzleme– Demokratik Kurumlar ve İnsan Hakları Ofisi(ODIHR) – Parlamentolar Arası Birlik (IPU) – BMKalkınma Programı (UNDP)Faydalı Bilgiler 4451. Örnek Uygulamalar – Demokrasiye Doğru – 2.Trendler – Demokrasilerin Yükselişi – KadınlarınSi<strong>ya</strong>sete Katılımı – Parlamentoda Kadınlar–Çevrimiçi Demokrasi – Küreselleşme ve Demokrasi– Uluslararası Örgütlerde, Çokuluslu Şirketlerde veSivil Toplum Kuruluşlarında Demokrasi EksiklikleriÇeşitli Faaliyetler 450Faaliyet I: Evet mi, Hayır mı, İkisinin Arası mı?Faaliyet II: Mahallemizde Bir Minare mi?Kaynakça ve Ek Bilgiler 454O. AZINLIK HAKLARI 459Örnek Hikâye 460“ D.H. ve Diğerleri/Çek Cumhuriyeti Davası”Bilinmesi Gerekenler 4611. Azınlık Haklarının Korunması Mücadelesi:Tarihsel Gelişim – 2. Tanım ve Konunun Tasviri –“Azınlık” ve “Azınlık Hakları” Kavramları – YerliHalklar ve Yerli Halkların Hakları – KavramsalZorluklar: Bireysel ve Kolektif Haklar – AzınlıkHakları ve İnsani Güvenlik – Özerklik ve KendiKaderini Tayin – Hükümetlerin Görevleri:Ayrımcılık Yasağı, Entegrasyon ve Pozitif Ayrımcılık– Azınlıkların Korunmasına İlişkin Uluslararasıİnsan Hakları Belgeleri – Birleşmiş MilletlerUlusal <strong>ya</strong> da Etnik, Dinsel ve Dilsel AzınlıklaraMensup Kişilerin Hakları Bildirgesi – AzınlıklarınKorunması İçin Bölgesel İnsan Hakları Belgeleri –Roman Onyılı – 3. Kültürlerarası Perspektifler veTartışmalı Konular – “Eski” ve “Yeni” Azınlıklar,Vatandaşlık Kriteri – 4. Uygulama ve İzleme –Birleşmiş Milletler – Avrupa Güvenlik ve İşbirliğiTeşkilatı (AGİT) – Avrupa Konseyi (AK) – AfrikaBirliği (AU) – Amerika Devletleri Örgütü (OAS)– Saramaka Halkı: Toprağını Kullanma Hakkınıİçeren Hukuki Kimliğin Tanınması – UluslararasıBaskı: HAÖ’lerin, STK’ların ve Med<strong>ya</strong>nın Rolü –BİZ Ne Yapabiliriz?Faydalı Bilgiler 4801. Örnek Uygulamalar – Uluslararası AzınlıkHakları Grubu (MRG) – Avrupa Roman HaklarıMerkezi (ERRC) – Avrupa Daha Az Kullanılan DillerBürosu (EBLUL) – Güney Afrika Parlamentosu’ndaAzınlıkların Temsili – 2. Trendler – “Eski” ve“Yeni” Azınlıklar ve Azınlık Koruma Sisteminin“Yeni” Azınlıklara Uygulanması – Çeşitlilik veSos<strong>ya</strong>l Uyum – 3. KronolojiÇeşitli Faaliyetler 483Faaliyet I: Ön<strong>ya</strong>rgı ve Ayrımcılıkla MücadeleFaaliyet II: Azınlıklarla İlgili Benimsenebilecek BeşTutumKaynakça ve Ek Bilgiler 487P. İLTİCA HAKKI 493Örnek Hikâyeler 494“Mültecilerin Gözünden”Bilinmesi Gerekenler 4951. Giriş – Tarihsel Gelişim – İltica ve İnsanHakları – İltica ve İnsani Güvenlik – 2. Tanımve Konunun Tasviri – Uluslararası Hukuka GöreTanımlanmış Mülteci – Sığınmacılar – İlk BakıştaMülteciler – Dahili Kaçış Alternatifi – VatansızKişiler – Göçmenler – Sınırdışı ve Aile Birliği– Gönüllü Geri Dönüş ve Zorla Sınırdışı – GeriGöndermeme İlkesi (Non-Refoule ment) ve İkincilKoruma – Mülteci Statüsünün Dışında Bırakılma– Korunma<strong>ya</strong> Muhtaç Gruplar – BM MültecilerYüksek Komiserliği (BMMYK) – 3. KültürlerarasıPerspektifler ve Tartışmalı Konular – YoksulluktanKaçan Mülteciler – İltica Usulleri – Avrupa Ortakİltica Sistemi – 4. Uygulama ve İzleme – BirleşmişMilletler Mülteciler Yüksek Komiserliği (BMMYK)– Bölgesel Belgeler – Avrupa İnsan HaklarıMahkemesi’nin RolüFaydalı Bilgiler 5031. Örnek Uygulamalar – Aile BirleştirmeUygulaması – RefWorld – Mültecilerin Kurtuluşu –2. Trendler – Ülke İçinde Yerinden Edilmiş Kişiler
AYRINTILI İÇERİK27(ÜİYEK’ler) – Denizden Düzensiz Göç – Dadaab:Dün<strong>ya</strong>nın En Büyük Mülteci Kampı – Göçmenlere,Mültecilere ve Sığınmacılara Yönelik Irkçılık veYabancı Düşmanlığı – Adil Sorumluluk Paylaşımı– 3. KronolojiÇeşitli Faaliyetler 507Faaliyet I: İltica BaşvurusuFaaliyet II: Çantanı Topla ve KaçKaynakça ve Ek Bilgiler 509III. EK KAYNAKLAR 513A. İNSAN HAKLARI EĞİTİMİMETODOLOJİSİ 514B. İNSAN HAKLARI İÇİNSÜREGİDEN KÜRESELMÜCADELE (KRONOLOJİ) 526C. İNSAN HAKLARI ALANINDAÖNERİLEN KAYNAKLAR 533D. İNSAN HAKLARI EĞİTİMİALANINDA ÖNERİLENKAYNAKLAR 540E. İNSAN HAKLARI EVRENSELBİLDİRGESİ 555F. İNSAN HAKLARI EVRENSELBİLDİRGESİ (ÖZET) 560G. BİRLEŞMİŞ MİLLETLERİNSAN HAKLARI EĞİTİMİBİLDİRGESİ 562H. SÖZLÜK 568DİZİN 576
28İNSAN HAKLARINI ÖĞRENMEKVE HAYAT TARZININ BİR PARÇASIHALİNE GETİRMEK–HEPİMİZİN ÇIKMASI GEREKEN BİRYOLCULUKDün<strong>ya</strong> nüfusunun %50’sinin (dört mil<strong>ya</strong>rkişi) 25 <strong>ya</strong>şın altında olduğu 21. yüzyılın ikincionyılında, dün<strong>ya</strong>nın her yerindeki birçok toplumdahem kadınlar hem erkekler, korkununve yoksulluğun olmadığı bir ha<strong>ya</strong>t arzusu,umudu ve beklentisiyle ha<strong>ya</strong>tlarını yenidenha<strong>ya</strong>l edip, kurgulayıp, inşa etme enerjisiyledolu. Bu umut verici süreç hem ulusal hemuluslararası düzeyde güçlendikçe, biz de bütünselbir vizyonun ve <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının birha<strong>ya</strong>t tarzı olarak görevinin rehberliğindekisos<strong>ya</strong>l sorumluluğu tüm demokrasilerin üstlenmekzorunda olduğu gibi üstlenmeliyiz;bundan başka seçeneğimiz yok.Elinizdeki bu öğretici <strong>kitap</strong>, <strong>insan</strong>lığın hepimizinorta<strong>ya</strong> çıkarmayı umduğu geleceği hakkında,eleştirel düşünce ve sistematik analizlerinönünü açabilecek di<strong>ya</strong>log ve tartışmalar <strong>ya</strong>ratmakamacındadır. Bu kitabın sayfalarındakadınların ve erkeklerin ekonomik ve sos<strong>ya</strong>ladalete ulaşabilmelerinin yolunu gösteren biricikve güçlü bir çerçeve keşfedebilirsiniz.Bu sayfalarda gösterilen, <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının bölünmezliği,birbirleriyle bağlantılı ve ilişkiliolma nitelikleri <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıüzerine yeni biranlayış ve birçoklarının “<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı baharı”olarak nitelendirdiği anlamlı ve kalıcı değişikliğe–hayırseverlikten haysiyete evrilenakım– ulaşmak için kritik bir öneme sahip.Birçok kişi bu sayfalarda deneyimlerini vebilgisini paylaştı. Bu kişiler sizden <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ınınahlaki ve si<strong>ya</strong>si etkilerini öğrenmenizitalep ediyor ve <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının çoğu ülke tarafındankabul görmüş olan hukuk tarafındansıkı sıkı korunduğunu biliyorlar. Ancak çokazımız <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının gündelik ha<strong>ya</strong>tımızdakiöneminden haberdarız. Bu <strong>kitap</strong>taki düşünmebiçimini ve deneyimleri ha<strong>ya</strong>ta geçirerek,<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının bir ha<strong>ya</strong>t tarzı olarak ha<strong>ya</strong>tageçirilmesinin rehberi ve gözlemcisi olarak herbirimiz için ha<strong>ya</strong>ti bir sorumluluk doğmasınıumuyoruz. Bu değişiklik evlerimizde, mahallelerimizde,bölgemizdeki örgütlerde ve bizimekonomik, dini ve kültürel varoluşumuzun birparçası olarak orta<strong>ya</strong> çıkmalıdır.İnsan <strong>haklar</strong>ının, <strong>insan</strong> haysiyetinin korunmasıve geliştirilmesi için mevcut kural ve standartlarşeklinde ifade edilişini incelerken, diğer<strong>insan</strong>larla saygı ve güven ilişkisi içinde, onurlu<strong>ya</strong>şamayı öğrenenler arasına katılacak ve değişimin<strong>ya</strong>ratıcı ve pozitif bir parçası olacaksınız.Voltaire’e “İnsan <strong>haklar</strong>ı için ne <strong>ya</strong>pabiliriz?”diye sorulduğunda “İnsanların bilmesinisağlayın” dediği söylenir. Sessiz protestosuABD’de bir sivil <strong>haklar</strong> hareketi başlatan RosaParks, bu eylemlerin, ha<strong>ya</strong>tıyla ilgili kararlarakatılmakta ısrar etmek üzere gücü halkın ellerineverdiğini söylemiştir. Bunlara biz şunuekleyebiliriz: Bir ha<strong>ya</strong>t tarzı olarak <strong>insan</strong> hak-
29larını rehber edinmek.İnsan <strong>haklar</strong>ının öğrenilmesi ve içselleştirilmesibilmek, sahip olmak, pl<strong>anlamak</strong> veeyleme geçmekle ilgilidir. Öğrenen kişi, dün<strong>ya</strong>dakikadın, erkek, genç, çocuk herkesin<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının ayrılamaz, herkese ait niteliğinibilmesi için gösterilen soylu çabanın birparçası olma sorumluluğu altına girecektir.Öğrenen kişi ayrıca <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının önemlibir düzenleyici araç ve ekonomik ve sos<strong>ya</strong>lgelişim ve <strong>insan</strong> gelişimi için biricik stratejiolduğunu bilecektir.Siz ve örgütleriniz yoluyla damla damla, adımadım planlama ve olumlu eylemlere yol açabilecek<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı eğitiminin toplumun herkatmanına taşınması yoluyla dün<strong>ya</strong>yı değiştirmekiçin sevgi dolu bir emek sarf etmeliyiz.Aslında her birimiz <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ını doğamızgereği biliyoruz. Her birimiz mevcut adaletsizliklerinfarkındayız ve biliyoruz ki adalet<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının asıl ifadesidir. Aşağılamadankendiliğinden uzaklaşırız ama çoğunluklaaşağılanma korkusuyla biz başkalarını aşağılarız.Bu kısırdöngü <strong>insan</strong>ların birbirlerinegüvenmeyi ve saygı duymayı öğrenip, <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ını bir ha<strong>ya</strong>t tarzı olarak içselleştirmesiylekırılabilir. Bu öğrenildiğinde <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ınınkarşılıklı saygı gerektirdiği ve her türlüçatışmanın <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının tam olarak gerçekleştirilmesiyleçözülebileceği görülür.Kapsamlı bir <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı çerçevesi, bilindiğive istendiği takdirde arzu ettiğimiz geleceğiinşa etme yolunda nihai ilkeler manzumesidir.Bu çerçeve, dün<strong>ya</strong>daki toplumsal ayrışma<strong>ya</strong>,yoksulluğa ve hoşgörüsüzlüğe karşıönemli bir destek sistemi ve güçlü bir araçtır.Durum çok basit: İnsan <strong>haklar</strong>ı ayrımcılık<strong>ya</strong>pılmaksızın kurulan eşitlikle ilgilidir. İnsan<strong>haklar</strong>ı bilgisiyle, ataerkil bir sistemin var olduğu,adaletin adaletsizlik olduğu, kadınlarında erkeklerin de eşitlik <strong>haklar</strong>ından <strong>ya</strong>şamdakalabilmek için feragat ettiği bu dün<strong>ya</strong>yı değiştirmeçabasına katılabiliriz. Başka çaremizyok!Ellerinizin arasında Birleşmiş Milletler tarafından<strong>ya</strong>ratılmış <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı mucizesininhikâyesi var. Bu, <strong>insan</strong>lığa birçok ulus tarafındanverilmiş bir hediyedir. Bu uluslar <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ının uygulanması sorumluluğunu daüstlenmiştir. Ne <strong>ya</strong>zık ki, milyonlarca <strong>insan</strong>,<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ına sahip olduklarını bilmedendoğup ölürken hükümetlerinden yükümlülükleriniyerine getirmelerini talep edemiyorlar(http://www.pdhre.org/justice.html). Biz,da<strong>ya</strong>tılan cehaletin de bir <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı ihlalive <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının gerçekleşmesinin önündebir engel olduğunu söylüyoruz.Bu <strong>kitap</strong>, bu ve diğer birçok “<strong>insan</strong> hakkıihlali”ni ve <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı konusundaki cehaletiortadan kaldırmayı amaçlamaktadır. Bu,damla damla, adım adım gerçekleşecek; böylece<strong>insan</strong>lar <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı alanındaki gelişmeleriiçselleştirip sos<strong>ya</strong>lleştirecek ve herkes için<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ını gerçekleştirebilecekler.Bu yolculuğa çıkarken, <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ını ha<strong>ya</strong>tıniçinden özgürce akabileceği nehir setleriolarak ha<strong>ya</strong>l edin. Seller geldiğinde <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ını öğrenmiş ve içselleştirmiş <strong>insan</strong>larorta<strong>ya</strong> çıkıp toplumlarını korumak için busetleri güçlendirecek ve özgürlüğün engelleretakılmadan akışını sağla<strong>ya</strong>caklardır. Başka seçeneğimizyok.(Shulamith Koenig, PDHRE [İnsan HaklarıEğitimi için Halk Hareketi- www.pdhre.org]Kurucu Başkanı, 2003 Birleşmiş Milletler İnsanHakları Ödülü’nün ve “<strong>insan</strong>lığa katkı”-sından dolayı 2011 Pio Munzo Merkezi’ninverdiği altın madal<strong>ya</strong>nın sahibi)
I. İNSAN HAKLARISİSTEMİNE GİRİŞİNSAN HAYSİYETİİNSAN HAKLARIİNSAN HAKLARI EĞİTİMİİNSANİ GÜVENLİK“Bu kampan<strong>ya</strong> bize, hâlâ İkinci Dün<strong>ya</strong> Savaşı’nın dehşetiyle <strong>ya</strong>lpala<strong>ya</strong>nbir dün<strong>ya</strong>da Bildirge’nin, varlığı bugün bizim için sıradan olan şeyleri,<strong>insan</strong> haysiyetini ve bütün <strong>insan</strong>lar arasındaki eşitliği küresel ölçekte ifadeeden ilk belge olduğunu hatırlatmaktadır.”Sérgio Vieira De Mello, BM İnsan Hakları Yüksek Komiseri, 2003.
32 GİRİŞA.İNSAN HAKLARINI ANLAMAKBütün <strong>insan</strong>ların <strong>insan</strong> haysiyetini korumaniyeti <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı kavramının temelidir.Bu kavram, <strong>insan</strong>ı meselenin merkezine yerleştirir.Ha<strong>ya</strong>tın kutsallığına adanmış ortakbir evrensel değerler sistemi üzerinde inşaedilmiştir ve uluslararası ölçekte kabul edilmişnorm ve standartlarla korunan bir <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ı sistemi inşa etmek için gerekli olançerçeveyi sağlar. 20. yüzyıl boyunca <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ı ahlaki, si<strong>ya</strong>si ve hukuki bir çerçevehaline gelmiş ve korkudan ve sefaletten arınmışbir dün<strong>ya</strong> kurmak için rehberlik etmiştir.21. yüzyılda, <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının bilinmesi, anlaşılmasıve hesaba katılması her zamankindendaha önemlidir.“Bütün <strong>insan</strong>lar özgür, onur ve<strong>haklar</strong> bakımından eşit doğar. (...)Birbirlerine kardeşlik anlayışıyladavranmalıdırlar.”İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi. 1. madde. 19481948 yılında Birleşmiş Milletler tarafından kabuledilen İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi(İHEB), <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı sisteminin ana temelleriniözgürlük, eşitlik ve da<strong>ya</strong>nışma olarakbelirlemiştir. Düşünce, vicdan ve din özgürlüğüve fikir ve ifade özgürlüğü gibi özgürlükler<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı tarafından korunur. Benzerşekilde <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı eşitliği, bütün <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ınınkullanılmasında her türlü ayrımcılığakarşı eşit korumayı, kadınlar ile erkekler arasındakieşitlik de dahil olmak üzere korumaaltına alır. Da<strong>ya</strong>nışma ekonomik ve sos<strong>ya</strong>l<strong>haklar</strong>ı ifade eder. Bu <strong>haklar</strong> arasında sos<strong>ya</strong>lgüvenlik, adil ücret, yeterli <strong>ya</strong>şam standartları,sağlık ve erişilebilir eğitim <strong>haklar</strong>ı sayılabilir.İnsan <strong>haklar</strong>ı çerçevesinin parçaları olanbu <strong>haklar</strong> si<strong>ya</strong>si, medeni, ekonomik, sos<strong>ya</strong>lve kültürel <strong>haklar</strong> olarak beş başlık altındagruplanır ve birbirine paralel iki sözleşmedehukuken düzenlenmiştir. Bu sözleşmelerİHEB ile birlikte “İnsan Hakları Yasası” olarakadlandırılır.“Herkes İçin Tüm İnsan Hakları”“Herkes İçin Tüm İnsan Hakları” 1993’tekiVi<strong>ya</strong>na İnsan Hakları Dün<strong>ya</strong> Konferası’nınsloganı olmuştur. İnsan <strong>haklar</strong>ı bireyleri vetoplulukları, <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının tamamen ha<strong>ya</strong>tageçirilmesi için toplumu değiştirmek üzeregüçlendirir. Uyuşmazlıklar hukukun üstünlüğütemelinde ve <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı çerçevesindebarışçıl yollarla çözümlenmelidir. Fakat <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ı birbirine müdahalede bulunabilir;başkalarının <strong>haklar</strong>ıyla <strong>ya</strong> da demokratikbir toplumda ahlak, kamu düzeni ve<strong>ya</strong> genelrefah nedeniyle sınırlanabilir (İHEB’in 29.maddesi). Başkalarının <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ını hoşgörüylekarşılamak yetmez. Bu <strong>haklar</strong>a saygı dagösterilmelidir (İHEB’in 30. maddesi). Dolayısıylaolağanüstü haller de dahil olmak üzereher durumda, uyuşmazlıklar <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ınasaygı çerçevesinde çözülmelidir ve ancak enaşırı durumlarda bazı kısıtlamalar söz konusuolabilir.Bu nedenle kadın erkek, genç ve çocuk herkesin,<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının kendi amaç ve arzularıylailgili olduğunu bilmesi ve anlamasıgerekir. Bu, ancak, formel (örgün), enformel<strong>ya</strong> da nonformel (<strong>ya</strong>ygın) eğitimler yoluylaverilebilecek <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı öğretimi ve eğitimiylemümkündür. İnsan <strong>haklar</strong>ı ilkelerininve usullerinin anlaşılması, <strong>insan</strong>ların kendi
GİRİŞ33“İnsanlık tarihinde hiçbir ifade ‘<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı’ ifadesi kadar <strong>insan</strong>lığınkaderinin görev ve yükünü taşıma ayrıcalığına sahip olmamıştır (...);klasik ve çağdaş <strong>insan</strong> düşüncesinin en büyük hediyesi <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıkavramıdır. Bu yüzden de tarihin bu döneminde bizim için mevcut tümahlaki diller arasında en geçerli olanı <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı dilidir (...)”Upendra Baxi. 1994. İnsani Olma<strong>ya</strong>n Yanlışlar ve İnsan Haklarıha<strong>ya</strong>tlarını belirleyecek kararları almasını,uyuşmazlıkların çözümünü ve <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ırehberliğinde barışın korunması süreçlerinekatılımı sağla<strong>ya</strong>caktır. Bu anlayış aynı zamanda<strong>insan</strong> odaklı sos<strong>ya</strong>l ve ekonomik kalkınmagelişmeler için de canlı bir stratejidir.İnsan <strong>haklar</strong>ı eğitimi (İHE) tüm aktörler vepaydaşlar, <strong>ya</strong>ni sivil toplum, hükümetler veulusaşırı şirketler tarafından üstlenilmelidir.İnsan <strong>haklar</strong>ı eğitimiyle, <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ına saygıve <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ını koruma, yerine getirme, yürütmeve uygulama üzerine inşa edilmiş hakikibir “<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı kültürü” oluşturulabilir.İnsan <strong>haklar</strong>ı eğitimi hakkının kaynağıİHEB’in 26. maddesinde bulunabilir: “Herkesineğitim hakkı vardır. (…) Eğitim, <strong>insan</strong>kişiliğinin tam gelişmesini, <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ınave temel özgürlüklere saygının güçlenmesiniamaç edinmelidir. (…)”Eğitim Hakkı23 Aralık 1994 tarihli ve 49/184 sayılı BirleşmişMilletler Genel Kurulu Kararı’yla,1995-2004 yılları, BM İnsan Hakları EğitimiOnyılı Eylem Planı çerçevesinde yürütülecekBM İnsan Hakları Eğitimi Onyılı ilan edilmiştir.İnsan <strong>haklar</strong>ı eğitiminin içeriğine veyöntemlerine dair ayrıntılı tanımlar bu eylemplanı içinde bulunmaktadır.18 Aralık 2007 tarihinde BM Genel Kurulu2009 yılını “Uluslararası İnsan Hakları ÖğrenimiYılı” olarak belirlemiştir (BM GK 62/171 sayılıKarar). Açılış, İHEB’in 60. yıldönümü olan10 Aralık 2008 tarihinde <strong>ya</strong>pılmıştır. BM GenelKurulu’nun tamamlayıcı nitelikteki 66/173 sayılıKararı Aralık 2011’de kabul edilmiştir.Bu girişimin arkasındaki itici güç Halkın İnsanHakları Eğitimi Onyılı (PDHRE) isimli örgütünkurucusu olan Shulamith Koenig’dir. Koenig,gezegenimizin üzerindeki herkes için erişilebilir<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı vizyonunu uzun vadeli bir vizyonolarak benimsemiştir. Böylece “<strong>insan</strong>lar <strong>haklar</strong>ınıbilerek onları talep edebilecektir.”Dolayısıyla<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı eğitiminin amacı “herkes için <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ı okur-<strong>ya</strong>zarlığıdır” <strong>ya</strong> da Nelson Mandela’nındeyişiyle “<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ına da<strong>ya</strong>lı bir si<strong>ya</strong>sikültür oluşturmaktır.”Genel Olarak İnsan Hakları EğitimiMetodolojisi23 Aralık 1994 tarihli ve49/184 sayılı Genel Kurul Kararı,Birleşmiş Milletler İnsan HaklarıEğitimi Onayılı’nı ilan etmiştir:“(…)İnsan <strong>haklar</strong>ı eğitimi <strong>ya</strong>lnızca bilgisağlamaktan ibaret olmamalıdırve bütünlüklü bir ha<strong>ya</strong>t boyu süreçteşkil etmelidir. Her düzeyden ve
34 GİRİŞtoplumun her kesiminden <strong>insan</strong>ınbaşkalarının haysiyetine saygıyıve tüm toplumlarda bu saygıyıkorumanın yol ve yöntemleriniöğrenmesini sağlamalıdır.”Birleşmiş Milletler İnsanHakları Eğitimi Onyılı EylemPlanı’nda şunlar vurgulanmıştır(1995-2004): “(…) İnsan <strong>haklar</strong>ıeğitimi aşağıdaki amaçlarla, bilgininve becerilerin <strong>ya</strong>ygınlaştırılması ve<strong>ya</strong>klaşımların biçimlendirilmesiyoluyla evrensel bir <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıkültürünü inşa etmek üzere<strong>ya</strong>pılan eğitim, <strong>ya</strong>ygınlaştırmave bilgilendirme çabası olaraktanımlanır:(a) İnsan <strong>haklar</strong>ına ve temelözgürlüklere saygının güçlendirilmesi;(b) İnsanın kişiliğinin vehaysiyet duygusunun tam olarakgeliştirilmesi;(c) Tüm uluslar, yerel halklar,ırksal, ulusal, etnik, dini gruplar vedil azınlıkları arasındaki anlayışın,hoşgörünün, cinsiyet eşitliğin vedostluğun tesis edilmesi (…)”10 Aralık 2004 tarihinde BM Genel Kurulu İnsanHakları Eğitimi İçin Yeni Dün<strong>ya</strong> Programı’nıilan etmiştir (BM Genel Kurulu 59/113Asayılı karar). Program’ın, her biri üç yıl süreylegeçerli olacak eylem planlarıyla yürütülmesiöngörülmüştür. İnsan Hakları Eğitimi İçin YeniDün<strong>ya</strong> Programı’nın ilk dönem eylem planı(2009’a dek uzatılan 2005-2007 eylem planı)ilköğretim ve lise sistemlerine odaklanmıştır.İkinci dönem (2010-2015) yüksek öğrenimeve öğretmenlere, kamu görevlilerine, kollukkuvvetlerine ve askeri personele yönelik <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ı eğitimine odaklıdır. 2 Aralık 2011 tarihindeBM Genel Kurulu, bir çalışma grubu tarafındanhazırlanan ve önce Cenevre’deki BMİnsan Hakları Konseyi tarafından kabul edilenBirleşmiş Milletler İnsan Hakları Öğretimi veEğitimi Bildirgesi’ni kabul etmiştir. Bu Bildirge<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı eğitiminin tüm yönleriyle ilgiliyeni bir temel sunmakta ve <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı eğitiminintanımını içermektedir:a) İnsan <strong>haklar</strong>ı normları ve ilkeleri, bunlaratemel oluşturan değerler ve bu <strong>haklar</strong>ın korunmasıiçin kurulan mekanizmalar hakındabilgi ve kavrayış sağla<strong>ya</strong>n <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıhakkında eğitim;b) Eğiticilerin ve eğitilenlerin <strong>haklar</strong>ına saygıçerçevesinde öğrenmeyi ve öğretmeyiiçerecek biçimde <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı yoluylaeğitim;c) İnsanların kendi <strong>haklar</strong>ını kullanmasına vebaşkalarının <strong>haklar</strong>ına saygı göstermesineyol açacak şekilde güçlendirilmesini içerecekbiçimde <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı için eğitim.Bildirge İHE için beş ana amaç belirlemiştir:farkındalık artırma, evrensel bir <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıkültürü <strong>ya</strong>ratma, <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının gerçekleştirilmesinisağlama, herkes için eşit fırsatsağlama ve <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı ihlallerinin engellenmesinekatkı sunma. Devletler ve hükümetler“İnsan <strong>haklar</strong>ı eğitimi <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ı alanında bilgi, becerive <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı değerlerinigeliştiren ve adaleti, hoşgörüyü,haysiyeti, başkalarının <strong>haklar</strong>ınave haysiyetine saygıyı teşvik edenöğrenme sürecidir.”Nancy Flowers, Minnesota Üniversitesi İnsanHakları Merkezi
GİRİŞ35<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı eğitiminin gerçekleştirilmesi vegeliştirilmesi konusunda öncelikli sorumluluğasahiptir. Bu amaçla eğitimlerin özellikleokul ve eğitim müfredatlarına eklenmek yoluylayürütülmesi için eylem planları ve programlargeliştirmelidirler. İnsan Hakları Eğitimiİçin Dün<strong>ya</strong> Programı’yla uyumlu bir biçimde,tüm paydaşlar sürece dâhil edilmeli ve siviltoplum bu süreçte önemli rol oynamalıdır.İnsan Hakları Eğitimi İçin Dün<strong>ya</strong> Programı’nınBirinci ve İkinci Dönemleri İçinEylem Planları dört aşamalı bir uygulamastratejisi öngörmüştür:1. Aşama: İHE’nin halihazırdaki durumununanalizi2. Aşama: Önceliklerin belirlenmesive ulusal uygulama stratejisiningeliştirilmesi3. Aşama: Uygulama ve izleme4. Aşama: DeğerlendirmeB. İNSAN HAKLARIVE İNSANİ GÜVENLİKİHEB, <strong>insan</strong> haysiyetine yönelik en ciddi ihlallerinbir sonucu olarak kaleme alınmıştır.Bu bağlamda İkinci Dün<strong>ya</strong> Savaşı’ndaki Holocaustönemli yer tutar. Bildirge’nin odağında<strong>insan</strong> vardır. Başlangıç bölümünde “korku veyoksulluktan kurtulma” ifadesi bulunur. Aynı<strong>ya</strong>klaşım <strong>insan</strong>i güvenlik kavramının içindede yer alır.Temmuz 2000’de Graz’da düzenlenen İnsaniGüvenlik ve İnsan Hakları Eğitimi UluslararasıAtölye Çalışması’nda <strong>insan</strong>i güvenliğin,çatışmaları önleyerek ve güvensizliğin ve zafiyetinasıl sebeplerini göstererek <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ınıkoruma amacı güttüğü belirtilmiştir. Bir<strong>insan</strong>i güvenlik stratejisi, <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ına da<strong>ya</strong>lıküresel bir si<strong>ya</strong>si kültür inşasını hedefler.Bu bağlamda, <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı eğitimi <strong>insan</strong>i güvenlikiçin bir stratejidir, çünkü <strong>insan</strong>ların sorunlaraortak küresel değerler sistemi içinde,güç odaklı değil kural odaklı ve hak temelli<strong>ya</strong>klaşımlarla çözüm bulmasını sağlar. İnsanigüvenlik, merkezi olma<strong>ya</strong>n bir biçimde, hemkadınların hem erkeklerin temel ihti<strong>ya</strong>çlarındanbaşla<strong>ya</strong>rak toplumun her kesiminde gelişir.Bu ihti<strong>ya</strong>çlar kişisel güvenlik, yoksulluk,ayrımcılık, sos<strong>ya</strong>l adalet ve demokrasi alanındakisorunların çözülmesidir. Sömürüden veyolsuzluklardan kurtulmak ancak <strong>insan</strong>lar<strong>haklar</strong>ının ihlal edilmesini artık kabul etmediğizaman mümkündür. Transparency International(Uluslararası Şeffaflık Örgütü) gibi siviltoplum kuruluşları, <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı bilgisine da<strong>ya</strong>lıbu tür kurtuluş süreçlerini destekler.İnsan <strong>haklar</strong>ı ile <strong>insan</strong>i güvenlik arasındaçok sayıda bağlantı vardır. Kişisel güvenlik(örneğin keyfi gözaltılara karşı koruma), sos<strong>ya</strong>lgüvenlik (örneğin gıda güvenliği gibi temelihti<strong>ya</strong>çların sağlanması) ve uluslararasıgüvenlik (örneğin güvenli bir uluslararası düzende<strong>ya</strong>şama hakkı) biçimlerini alan “güvenlik”<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ına tekabül eder. “Güvenlikpolitikaları <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ını, demokrasiyi ve
36 GİRİŞkalkınmayı geliştirme amaçlı stratejilerle çokdaha <strong>ya</strong>kın bir biçimde ilişkilendirilmelidir.İnsan <strong>haklar</strong>ı, <strong>insan</strong>cıl hukuk ve mülteci hukuku,<strong>insan</strong>i güvenlik <strong>ya</strong>klaşımının temelinioluşturan normatif çerçeveyi sağlar.” (Kaynak:Dışişleri ve Uluslararası Ticaret Bakanlığı, Kanada.1999. İnsani Güvenlik: Değişen Dün<strong>ya</strong>daİnsanlar İçin Emniyet)Kanada hükümeti Müdahale ve Devlet EgemenliğiHakkında Bağımsız UluslararasıKomisyon’dan bir rapor hazırlamasını talepetmiş ve bu raporun temelinde <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıkavramının bir parçası olarak “koruma yükümlülüğü”doktrinini geliştirmiştir. Bu doktrin2005’te BM Genel Kurulu Zirvesi’nin nihaibelgesine girmiştir. (Kaynak: Müdahale veDevlet Egemenliği Hakkında Bağımsız UluslararasıKomisyon. 2001. Koruma Sorumluluğuve GK kararı 60/1 [2005])“İnsani güvenliğe yönelik tehditlerinçoğu, doğrudan ve<strong>ya</strong> dolaylıolarak bir <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı boyutunasahiptir.”İnsani Güvenlik Ağı 2. Bakanlar Toplantısı.Lucerne. Mayıs 2000İnsan <strong>haklar</strong>ı ihlalleri <strong>insan</strong>i güvenliğe yöneliktehditleri orta<strong>ya</strong> çıkarır ve bu nedenle de çatışmalarınönlenmesi için kurulan erken u<strong>ya</strong>rımekanizmalarında gösterge olarak kullanılır;fakat <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı da çatışmaların yönetiminde,dönüştürülmesinde ve çatışma sonrası barışınsağlanmasında rol oynar. Bilgi aktarımı,beceri geliştirme ve <strong>ya</strong>klaşımların şekillendirilmesiyoluyla <strong>ya</strong>pılan <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı eğitimi,çatışmaların önlenmesi için özgün bir kültürüntemelini oluşturur.“İnsanlar gündelik ha<strong>ya</strong>tlarındagüvende olmadıkça dün<strong>ya</strong> huzurbulma<strong>ya</strong>caktır.”UNDP. 1994. İnsani Gelişme Raporu. 1994İnsan <strong>haklar</strong>ı çatışmaların önlenmesi içinha<strong>ya</strong>ti bir araç olmanın <strong>ya</strong>nında, yönetişsel<strong>ya</strong>pılanma ve demokrasi için de bir anahtarkavramdır. İnsan <strong>haklar</strong>ı, aktif katılım, artanşeffaflık ve hesap verebilirlik yoluyla toplumsalve küresel sorunların çözülmesi için birzemin sağlar. Yönetişsel <strong>ya</strong>pılanma, kapasitegeliştirmenin birbirini tamamla<strong>ya</strong>n iki türünüiçerir: “devlet <strong>ya</strong>pılandırılması” ve “toplumsalkalkınma”. Devlet <strong>ya</strong>pılandırılması, çatışmasonrası rehabilitasyon ve yeniden inşa çabalarındaen iyi şekilde gözlemlenebilen “demokratikgüvenliği” sağlar. “Toplumsal kalkınma,<strong>insan</strong>ların <strong>haklar</strong>ını talep edecek şekilde güçlendirilmelerinive başkalarının <strong>haklar</strong>ınasaygı duymalarını sağla<strong>ya</strong>n geniş tabanlı bir<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı eğitimini de içerir.” (Walther Lichem,PDHRE)10 Mayıs 2003’te Graz’da İnsani GüvenlikAğı’nın Beşinci Bakanlar Toplantısı sırasındakabul edilen İnsan Hakları Eğitimi ve İnsaniGüvenlik Hakkındaki Graz İlkeler Bildirgesi,kişilerin kendi <strong>haklar</strong>ını bilme hakkındanbaşlayıp, <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı eğitimiyle ilgili tümaktörlerin sorumluluğunun belirlenmesine“İnsani güvenliğin merkezindeolacağı yeni bir uluslararası ilişkilerkültürüne ihti<strong>ya</strong>cımız var.”Srgjan Kerim, BM Genel Kurulu Başkanı. 2009
GİRİŞ37“[İnsani güvenlik] özünde bireyin güvenliğinin uluslararası önceliklerinmerkezinde olduğu bir küresel toplum inşa etme çabasıdır (…); bu çabaçerçevesinde uluslararası <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı standartları ve hukukun üstünlüğüilkesi ilerler ve bireyi koru<strong>ya</strong>n bir ağa dönüşür (…)”Lloyd Axworthy, eski Kanada Dışişleri Bakanıuzanan bir <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı eğitimi anlayışıyla<strong>insan</strong>i güvenliğin güçlendirilmesini amaçlar.Bil-dirge ile “İnsan Haklarını Anlamak” isimlibu elkitabı da gündeme getirilmiş ve kitabıntercüme edilmesi, dağıtılması ve <strong>ya</strong>ygın bir biçimdekullanılması fikri desteklenmiştir.Graz Bildirgesi’nde ayrıca <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı ile<strong>insan</strong>i güvenliğin ayrılmaz bir biçimde ilişkiliolduğu, çünkü <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının geliştirilmesive ha<strong>ya</strong>ta geçirilmesinin <strong>insan</strong>i güvenliğinamaçlarından biri ve bir öğesi olduğu belirtilmiştir(Madde 1).2001’de Sadako Ogata (eski BM MültecilerYüksek Komiseri) ve Amart<strong>ya</strong> Sen (ekonomidalında Nobel Ödülü sahibi) başkanlığında,Amerika Bölgesi İnsan Hakları Enstitüsü veBarış Üniversitesi’nin desteğiyle kurulan İnsaniGüvenlik Komisyonu, 2001 yılının Aralıkayında Costa Rica’nın San Jose şehrinde <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ı ile <strong>insan</strong>i güvenlik arasındaki ilişkihakkında bir çalıştay düzenlemiş, toplantınınsonunda “İnsani Güvenliğin Asli Bir UnsuruOlarak İnsan Hakları Hakkında Bildirge” orta<strong>ya</strong>çıkmıştır (http://www.humansecurity-chs.org/doc/sanjosedec.html). Komisyon’un “İnsaniGüvenlik, Hemen Şimdi” başlıklı raporu<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ına ilişkin çok sayıda meseleyleilgilidir. Eski BM İnsan Hakları Yüksek KomiseriBertrand G. Ramcharan’a göre, uluslararasınormlar ve <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı normları <strong>insan</strong>igüvenliği tanımlar.İHEB’in 3. maddesi ve MSHUS’un 9. maddesi,özellikle korkudan azade olma<strong>ya</strong> atıf <strong>ya</strong>pan<strong>insan</strong> özgürlüğü ve güvenliği hakkını korur.Ayrıca İHEB’in 22. maddesi ve ESKHUS’un9. maddesi de, yoksulluktan azade olma anlamınagelen ekonomik ve sos<strong>ya</strong>l <strong>haklar</strong>danbiri olan sos<strong>ya</strong>l güvenlik hakkını tanır. Küreselleşmeile <strong>insan</strong>i güvenlik arasındaki ilişkidenBM Genel Sekreteri Kofi Annan’ın 2000tarihli Binyıl Raporu’nda söz edilmiştir. Burapor da korkudan azade olma ile yoksulluktanazade olma arasındaki farkı vurgulamıştır.Bu fark, 1940’ta İkinci Dün<strong>ya</strong> Savaşı“Dar bir biçimde tanımlanmışulusal güvenlik menfaatlerine itaatve dar görüşlü devlet egemenliği<strong>ya</strong>klaşımlarına inatçı bir bağlılık,mağdurların <strong>insan</strong>i güvenlikmenfaatlerine <strong>bask</strong>ın çıkmıştır.Oysa ki <strong>insan</strong>ların <strong>ya</strong>lnızcatoplu olarak değilbireysel olarak da güvenliği devletingüvenliğini sağlar.”Louise Arbour,BM İnsan Hakları Yüksek Komiseri. 2005.Modern Dün<strong>ya</strong>da Koruma Sorumluluğu
38 GİRİŞ“Dolayısıyla, kalkınma olmadan güvenlik olama<strong>ya</strong>cak ve güvenlikolmadan kalkınma olama<strong>ya</strong>cak ve güvenlik olmadan kalkınma olma<strong>ya</strong>cakve <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ına saygı olmadan ikisi de olma<strong>ya</strong>cak (…)”Kofi Annan, BM Genel Sekreteri. 2005.Daha Fazla Özgürlük: Kalkınma, Güvenlik ve Herkes İçin İnsan Hakları Yolundaesnasında ABD Başkanı Roosevelt’in savaşsonrası düzeniyle ilgili vizyonunu açıklarkenbe<strong>ya</strong>n ettiği dört özgürlüğe da<strong>ya</strong>nır. BM GenelSekreteri’nin “Daha Çok Özgürlük” başlıklı ve2005 tarihli raporu da “kalkınma, özgürlük vebarış üçgeninin nasıl mükemmel hâle getirileceği”neodaklanmıştır (Paragraf 12).BM Genel Kurulu 2005 Zirvesi’nin “SonuçBelgesi”nde, <strong>insan</strong>i güvenlik kavramının birtanımının <strong>ya</strong>pılması talep edilmiştir. GenelSekreter’in hazırladığı bir raporun ardındanGenel Kurul 2008 yılında danışma niteliğindetoplantılar düzenlemiştir.Yoksulluğa karşı ve ekonomik, sos<strong>ya</strong>l ve kültürel<strong>haklar</strong>ın sağlanması için verilen mücadele,güvenlik için si<strong>ya</strong>si özgürlük ve temelhürriyetler için verilen mücadele kadar önemlidir.Bu ikisi birbirinden ayrılmaz. Birbirinebağlı, birbiriyle ilişkili ve bölünmezdirler.Yoksul Olmama HakkıSağlık HakkıÇalışma HakkıUNDP’nin 2000 yılı İnsani Gelişme Raporu’nagöre, <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı ve <strong>insan</strong>i gelişim ortak birvizyon ve amaç taşır. UNDP İnsani GelişimRaporları’nda kullanılan İnsani Gelişim Endeksiçok sayıda gösterge içerir. Bunlar arasındaeğitime erişim, gıda güvenliği, sağlıkhizmetleri, toplumsal cinsiyet eşitliği ve si<strong>ya</strong>sikatılım gibi doğrudan <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıyla ilgiligöstergeler bulunmaktadır. Sonuç olarak, <strong>insan</strong>igüvenlik, <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı ve <strong>insan</strong>i gelişimbirbiriyle örtüşen, birbirini karşılıklı olarakgüçlendiren ve birbirine bağlı kavramlardır.UNESCO da <strong>insan</strong>i güvenlik kavramına odaklanmışve bu kavramla ilgili bölgesel <strong>ya</strong>klaşımlardanetkilenmiştir. 2005 yılından bu<strong>ya</strong>na Andrew Mack yönetiminde, <strong>insan</strong>i güvenliğeyönelik tehditlere odaklanan bir “İnsaniGüvenlik Raporu” <strong>ya</strong>yınlanmaktadır.Bu raporla çatışmalar ile demokratik yönetimarasındaki ilişki ve dün<strong>ya</strong>daki demokratikhükümetlerin sayısının artışının şiddet içerençatışmaları azalttığı orta<strong>ya</strong> koyulmaktadır (İnsaniGüvenlik Raporu 2009/2010).“Bugün çok sayıda uluslararasıaktör, güvenliği artıracağınıdüşünerek korku<strong>ya</strong> da<strong>ya</strong>nanpolitikalar izliyor; ancak gerçekgüvenlik böyle bir temeldesağlanamaz. Gerçek güvenlik<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı ilkeleri üzerinde inşaedilmelidir.”Sérgio Vieira de Mello,BM İnsan Hakları Yüksek Komiseri. 2003
GİRİŞ3911 Eylül 2001’de Dün<strong>ya</strong> Ticaret Merkezi’ninbir terörist saldırı sonucu yok edilmesindensonraki on yılda ulusal egemenlik ve güvenlikçıkarlarına olan vurgu artmıştır. Bunun birsebebi de ABD tarafından ilan edilen ve <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ının aleyhine seyreden “teröre karşısavaş”tır. Avrupa’da, güvenliğin özgürlük ve<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıyla dengelenmesi ana mesele halinegelmiştir.C. İNSAN HAKLARININTARİHİ VE FELSEFESİİnsanlık onuru fikri <strong>insan</strong>lık kadar eskidirve tüm kültür ve dinlerde çeşitli şekillerdevar olmuştur. Örneğin, <strong>insan</strong>a verilen yüksekdeğer “ubuntu” isimli Afrika felsefesinde de,İslamiyet’te <strong>ya</strong>bancıların korunmasında dagözlemlenir. İnsanın başkalarına, kendisinedavranılmasını istediği gibi davranmasıylaşekillenen “altın kural” tüm büyük dinlerdebulunur. Aynı durum, yoksulların toplumtarafından korunması sorumluluğu ve sos<strong>ya</strong>ladaletle ilgili temel kavramlar için de geçerlidir.Fakat “<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı” fikri, rasyonalizmve aydınlanmacılık felsefesi, liberalizm ve demokrasive ayrıca sos<strong>ya</strong>lizm temelinde inşaedilen modern zaman felsefi düşüncesininsonucunda orta<strong>ya</strong> çıkmıştır. Modern bir kavramolarak <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı esas olarak Avrupakaynaklı ise de, <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı bakımından temelkavramlar olan özgürlük ve sos<strong>ya</strong>l adaletkavramları tüm kültürlerin bir parçasıdır. EleanorRoosevelt, René Cassin ve Joseph Malikönderliğindeki Birleşmiş Milletler, İHEB’igeliştirmiş ve Kuzey ve Güney’den 80 uzmanBildirge’nin fikrini ve dilini oluşturmak içinçalışmıştır. İnsan <strong>haklar</strong>ı Doğu ve Güney’inekonomik, sos<strong>ya</strong>l ve kültürel <strong>haklar</strong>, kendikaderini tayin ve gelişme hakkı, ırkçılık veApartheid <strong>ya</strong>sağı konularında güçlü bir biçimdeetkilediği, evrensel ve dün<strong>ya</strong> çapında birkavram haline gelmiştir.Tarihsel olarak vatandaşlar, temel özgürlüklerve ekonomik ve sos<strong>ya</strong>l <strong>haklar</strong> için verdiklerimücadele nedeniyle ana<strong>ya</strong>sal olarakkorunan <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının ilk sahipleridir; <strong>ya</strong>bancılaristisnai hallerde ve ikili anlaşmalarınolduğu durumlarda hak sahibi olmuştur.İnsan <strong>haklar</strong>ı kavramı tüm devletlere sınırlarıdâhilindeki bütün <strong>insan</strong>ları koruma yükümlülüğüverirken, <strong>ya</strong>bancılar vatandaşlarınıyurtdışında temsil eden kendi devletleri tarafındankorunma<strong>ya</strong> muhtaç kalmıştır.Vatandaş olma<strong>ya</strong>nların korunması hakkındakikuralların geliştirilmesi için <strong>insan</strong>cıl hukukbüyük önem taşımıştır. İnsancıl hukuk, silahlıçatışmalarda düşman askerlerine ve sivillere<strong>ya</strong>pılacak muamele için temel kuralları orta<strong>ya</strong>koymayı amaçlamıştır.Silahlı Çatışmalarda İnsan HaklarıHalihazırdaki uluslararası <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ınınöncülleri, 1648 tarihli Westphalia Antlaşması’ndayer alan din özgürlüğü konusundakianlaşmalarda ve 1815 tarihli Vi<strong>ya</strong>na KongresiKöle Ticareti Bildirgesi’nde, 1833 tarihliAmerikan Kölelik Karşıtı Örgüt’ün kuruluşbelgesinde ve 1926 tarihli Uluslararası Kölelik
40 GİRİŞKarşıtı Sözleşme’de yer alan kölelik <strong>ya</strong>sağıkavramında bulunabilir.Dini Özgürlükler, Ayrımcılık YasağıAzınlık <strong>haklar</strong>ının korunmasının da uzunbir tarihi geçmişi vardır ve bu hak 1919 tarihliVersailles Barış Antlaşması’nın ve aynı yıldakurulan Milletler Cemiyeti’nin ana konularındanbiridir. Sovyetler Birliği ve Yugoslav<strong>ya</strong>’nındağılmasının ardından bu konu yineana gündem maddesi haline gelmiştir.İnsan Hakları İçin Süregiden KüreselMücadele Ek KaynaklarAzınlık HaklarıAmerikan Bağımsızlık Bildirgesi’nden ve 1776tarihli Virginia Haklar Bildirgesi’nden ilhamalan Fransız Devrimi 1789’da İnsan ve VatandaşHakları Bildirisi’ni ilan etmiştir. Bu <strong>haklar</strong>özgürlük, eşitlik ve da<strong>ya</strong>nışma kategorileri altındagruplanmış ve 2000’de Avrupa Birliği TemelHaklar Şartı’nda da yer almıştır. 1791 tarihli“Bu gerçekler bizim için gayetaçıktır: Bütün <strong>insan</strong>lar eşit<strong>ya</strong>ratılmıştır; <strong>ya</strong>radanlarıtarafından bağışlanmış, belli bazıvazgeçilemez <strong>haklar</strong>a sahiptirler;<strong>ya</strong>şam, özgürlük ve mutluluğaerişme <strong>haklar</strong>ı da bunlarınarasındadır. Bu <strong>haklar</strong>ı güvencealtına almak amacıyla <strong>insan</strong>larkendi aralarında yönetimler kurar;bu yönetimlergerçek güçlerini, yönetilenlerinonayından alırlar..”Amerikan Bağımsızlık Bildirgesi. 1776“Kadınların ve Kadın Vatandaşların Hakları Bildirgesi”ile Olympe de Gouge kadınlar için eşit<strong>haklar</strong> talep eden ilk <strong>insan</strong>lardan biri olmuştur.Kadınların İnsan HaklarıBütün <strong>insan</strong>lar için evrensel <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıkavramı, devletler tarafından ancak İkinci Dün<strong>ya</strong>Savaşı’nın dehşetinin ardından, BM Şartı’nınilgili hükümlerinin (Giriş ve Madde 1 [3] ve 55c) yorumu niteliğinde olan ve Birleşmiş Milletlersisteminin olmazsa olmaz bir öğesi niteliğindekiİHEB üzerinde 8’i sos<strong>ya</strong>list ülke olan 48devlet anlaşma<strong>ya</strong> varıp Güney Afrika çekimserkaldığında kabul edilebilmiştir. O zamandanbu <strong>ya</strong>na BM üyelerinin sayısı 193’e çıkmıştır.Hiçbir devlet Bildirge’ye itiraz etmemiştir vebugün Bildirge’nin büyük bölümü uluslararasıteamül hukuku olarak kabul edilmektedir.Afrikalı İnsan Haysiyeti Kavramı:“Ben senin gözlerin beni <strong>insan</strong>olarak gördüğü için <strong>insan</strong>ım (…)”Afrika atasözü, MaliUluslararası <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı hukuku, BirleşmişMilletler çerçevesinde üzerinde anlaşma<strong>ya</strong> varılanve küresel bir etiğin unsurları olan ortakdeğerlere da<strong>ya</strong>lıdır. Jean-Jacques Rousseau,Voltaire ve John Stuart Mill gibi filozoflar <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ının varlığından söz etmiş, <strong>bask</strong>ın olan“sözleşme teorileri” iktidara sadakat karşılığında<strong>haklar</strong>ın bahşedilmesini savunurken, kozmopolitbir <strong>ya</strong>klaşıma sahip olan ImmanuelKant “dün<strong>ya</strong> vatandaşı”nın belirli <strong>haklar</strong>a sahipolduğunu ileri sürmüştür. Klaus Küng yönetimindekiuluslararası “dün<strong>ya</strong> etiği” projesiçerçevesinde tüm büyük dinlerin ortak temeldeğerlerinin var olduğu ve bu değerlerin temel
GİRİŞ41“[Özgürlüklerin] ilki, dün<strong>ya</strong>nın her yerinde konuşma ve ifadeözgürlüğüdür. İkincisi, her kişinin Tanrı’<strong>ya</strong> kendince ibadet etmeözgürlüğüdür. Üçüncüsü yoksul olmama özgürlüğüdür ve bu, her ulusakendi vatandaşları için sağlıklı bir barışçıl <strong>ya</strong>şamı temin edecek ekonomik<strong>ya</strong>kınlaşmanın kurulması anlamına gelir.Dördüncüsü korkmama özgürlüğüdür.”Franklin D. Roosevelt, ABD’nin 32. başkanı. 1941<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ına tekabül ettiği belirlenmiştir.Dini Özgürlükler“Sorumluluk etiği” (Hans Jonas) ve “<strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ına destek olarak küresel etik” (GeorgeUlrich) kavramları küreselleşmenin getirdiğizorlukları aşmak amacıyla ileri sürülmüştür.Bazı <strong>haklar</strong>ın önceliği ve evrenselciliğekarşı kültürel görecelilik tartışmalarına Tahranve Vi<strong>ya</strong>na’da gerçekleştirilen iki Dün<strong>ya</strong>Konferansı sırasında değinilmiştir. 1968’deTahran’daki konferansta <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ınınbölünmez ve birbiriyle bağlı olduğu orta<strong>ya</strong>koyulmuştur. 1993’te Vi<strong>ya</strong>na’da <strong>ya</strong>pılan konferanstaise oybirliğiyle şu karar verilmiştir:“Ulusal ve bölgesel özelliklerin ve çeşitli tarihi,kültürel ve dini arka planların önemi dikkatealınarak, devletlerin, si<strong>ya</strong>si, ekonomik ve kültürelsistemleri ne olursa olsun, bütün <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ını ve temel özgürlükleri koruma ve geliştirmegörevi vardır.” (Kaynak: Vi<strong>ya</strong>na Bildirgesive Eylem Programı. 1993. Paragraf 5)D.İNSAN HAKLARIKAVRAMI VE İNSANHAKLARININ NİTELİĞİ1993 tarihli Vi<strong>ya</strong>na İnsan Hakları Dün<strong>ya</strong> Konferansıtarafından kabul edilen Bildirge’den ve1998’de İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi’ninkabulünün 50. yıldönümünde alınan BirleşmişMilletler kararından da anlaşılacağı gibi,bugün <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı kavramı evrensel birkavram olarak tanınmaktadır. İnsan <strong>haklar</strong>ınınevrenselliğini sorgula<strong>ya</strong>n şüphecilere, Çin,Lübnan ve Şili gibi dün<strong>ya</strong>nın farklı bölgelerindendevletlerin, 1940’ların ikinci <strong>ya</strong>rısında bukavramın orta<strong>ya</strong> çıkarılmasına <strong>ya</strong>rdım edendevletler arasında olduğunun hatırlatılması gerekir.Her halukârda, o günden bu <strong>ya</strong>na çok sayıdadevlet İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi’nedesteğini açıklamış ve Evrensel Bildirge’ye da<strong>ya</strong>nanMSHUS’u ile ESKHUS’u onamıştır. Ocak
42 GİRİŞ2012 itibariyle, çok sayıda çekinceyle de olsa,Kadına Karşı Her Türlü Ayrımcılığın ÖnlenmesiSözleşmesi (CEDAW) 187 ülke tarafındanonanmış durumdadır. BM Çocuk Hakları Sözleşmesi’nede 193 devlet taraftır.İnsan <strong>haklar</strong>ı kavramının başlangıç noktasıBM Şartı, Evrensel Bildirge ve 1966 tarihliuluslararası sözleşmelerde belirtilen <strong>insan</strong>lıkailesinin tüm üyelerinin sahip olduğu haysiyetkavramıdır. Bu belgeler aynı zamanda korkudanve yoksulluktan azade olan ve eşit ve devredilemez<strong>haklar</strong> bahşedilen özgür <strong>insan</strong>laridealini de tanımıştır. Dolayısıyla <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıevrensel ve devredilemez <strong>haklar</strong> olarakher yerde uygulanır ve kişinin rızası bile olsaondan alınamaz. 1993’te Vi<strong>ya</strong>na İnsan HaklarıDün<strong>ya</strong> Konferası sırasında BM Genel SekreteriBoutros Boutros-Ghali’nin de belirttiği gibi “İnsan<strong>haklar</strong>ı doğuştan gelen <strong>haklar</strong>dır.”İnsan <strong>haklar</strong>ı ayrıca birbirlerine bağlı ve bölünmezdir.İnsan <strong>haklar</strong>ının farklı boyut vekategorileri vardır: medeni ve si<strong>ya</strong>si <strong>haklar</strong>(örneğin ifade özgürlüğü) ve devlete mali yükümlülükverdiği için “tedricen ha<strong>ya</strong>ta geçirilecek”ekonomik, sos<strong>ya</strong>l ve kültürel <strong>haklar</strong>(örneğin sos<strong>ya</strong>l güvenlik hakkı) (Karş. ESK-HUS Madde 2 [1]).Geçmişte sos<strong>ya</strong>list devletler gibi bazı devletler<strong>ya</strong> da devlet grupları medeni ve si<strong>ya</strong>si <strong>haklar</strong>a“İnsan <strong>haklar</strong>ı özgürlük, barış,kalkınma ve adaletin temeli vedün<strong>ya</strong>nın her yerinde BirleşmişMilletler’in çalışmalarınınmerkezidir.”Ban Ki-Moon, BM Genel Sekreteri. 2010göre ekonomik, sos<strong>ya</strong>l ve kültürel <strong>haklar</strong>ı tercihettiklerini açıklamıştır. Buna karşılık ABDve Avrupa Konseyi üye devletleri de medenive si<strong>ya</strong>si <strong>haklar</strong>ı tercih etmiştir. Fakat 1968’deTahran’da gerçekleşen İnsan Hakları Dün<strong>ya</strong>Konferansı’nda ve 1993’te Vi<strong>ya</strong>na’da gerçekleşenİnsan Hakları Dün<strong>ya</strong> Konferansı’nda,bu verimsiz tartışma, her iki kategorideki <strong>ya</strong>da boyuttaki <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının eşit derecedeönemde olduğunun kabul edilmesiyle sonaermiştir. 1968’de Tahran’da, bu <strong>haklar</strong>ın bölünmezve birbirlerine bağlı olduğu, çünküekonomik, sos<strong>ya</strong>l ve kültürel <strong>haklar</strong>dan tamolarak <strong>ya</strong>rarlanmanın medeni ve si<strong>ya</strong>si <strong>haklar</strong>olmaksızın neredeyse imkânsız olduğu ve bununtersinin de geçerli olduğu ilan edilmiştir.1980’lerde ek bir <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı kategorisi tanınmıştır:barış ve güvenlik hakkı, kalkınmahakkı ve sağlıklı çevre hakkı. Bu <strong>haklar</strong> diğertüm <strong>haklar</strong>dan tam olarak <strong>ya</strong>rarlanmak içingerekli çerçeveyi sağlar; ancak bir <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıkategorisinin diğer bir kategori için ön koşulolması gibi bir durum söz konusu değildir.Üçüncü kategori en iyi da<strong>ya</strong>nışma <strong>haklar</strong>ıolarak tarif edilebilir, çünkü bu <strong>haklar</strong> uluslararasıişbirliği gerektirir ve toplum inşasıamacına sahiptir. İnsan <strong>haklar</strong>ı bazı gruplartarafından öne sürülen “hayvan <strong>haklar</strong>ı” ve“toprak <strong>haklar</strong>ı”ndan ayırt edilmelidir.İnsan <strong>haklar</strong>ı belirli bir ülkenin vatandaşlığınasahip olup olmadıklarına bakılmaksızıntüm bireylerin <strong>haklar</strong>ı iken, vatandaşlık <strong>haklar</strong>ıbelirli bir ülkenin yurttaşlarına özgü temel<strong>haklar</strong>dır. Bunlara örnek olarak belli bir ülkedeseçme ve seçilme hakkı ve kamu hizmetlerinden<strong>ya</strong>rarlanma hakkı sayılabilir.İnsan <strong>haklar</strong>ı ayrıca azınlık <strong>haklar</strong>ından daayrılmalıdır. Azınlık <strong>haklar</strong>ı belirli bir etnik,dini <strong>ya</strong> da dilsel özelliğe sahip bir grubunmensuplarına ait <strong>haklar</strong>dır. Azınlık grupları-
GİRİŞ43nın üyeleri kendi başlarına <strong>ya</strong> da grubun diğerüyeleriyle birlikte kültürlerini <strong>ya</strong>şama, dinleriningereklerini yerine getirme <strong>ya</strong> da kendidillerini kullanma hakkına sahiptir (MSHUS27. madde). 1993 tarihli BM Azınlık HaklarıBildirgesi ve Avrupa bölgesel <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıbelgeleri daha ayrıntılı ilkeler içermektedir.Azınlık HaklarıUluslararası Çalışma Örgütü (ILO), 1989 yılındaeski bir bildirgeyi gözden geçirmiş ve“Bağımsız Ülkelerdeki Yerli Halklar ve KabileHalkları” ile ilgili 169 numaralı Sözleşme’yikabul etmiştir. 2001’de BM Yerli HalklarınYerli halkların <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıyla ilgiliolarak, BM Yerli Halklar HakkındaÇalışma Grubu 1982’den bu <strong>ya</strong>na, buhalkların <strong>haklar</strong>ının ve özellikle detoprakla ilişkilerine dair <strong>haklar</strong>ınınkorunması ve geliştirilmesininyollarını tartışmaktadır. 2007’de BMGenel Kurulu, BM Yerli Halklarınİnsan Hakları Bildirgesi’ni kabuletmiştir (A/RES/61/295). Bu belgeorta<strong>ya</strong> koyulduğunda 143 ülkekabul oyu vermiş, <strong>ya</strong>lnızca AmerikaBirleşik Devletleri, Kanada, YeniZelanda ve Avustral<strong>ya</strong> olumsuz oykullanmıştır. Bu devletler de dahasonra pozisyonlarını değiştirmiştir veartık Bildirge’yi desteklemektedirler.İnsan Hakları ve Temel Özgürlükleri Özel Raportörügörevlendirilmiştir. 1993’te <strong>ya</strong>pılanVi<strong>ya</strong>na İnsan Hakları Dün<strong>ya</strong> Konferansı’nıntavsiye kararının ardından 2000 yılında ECO-SOC’un alt kuruluşu olarak“Yerli Halklarla İlgiliKonularda Kalıcı Forum” kurulmuş, Forumilk toplantısını 2002 yılında <strong>ya</strong>pmıştır. Afrikaİnsan ve Halkların Hakları Komisyonu da yerlihalklarla ilgili bir çalışma grubu kurmuştur.UNESCO çerçevesinde 2005 tarihli Kültürelİfade Çeşitliliğinin Korunması ve GeliştirilmesiSözleşmesi ve 2003 tarihli Somut Olma<strong>ya</strong>nKültürel Mirasın Korunması Sözleşmesi, kültürelkimliğin korunmasında <strong>insan</strong> ve azınlık<strong>haklar</strong>ını tamamlar.İnsan <strong>haklar</strong>ı ayrıca ulusal, bölgesel ve evrenseldüzeylerde sos<strong>ya</strong>l dönüşüm için <strong>insan</strong>larınkullanabileceği bir araç olarak da görev<strong>ya</strong>pabilir. Bu nedenle <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı kavramıdemokrasi kavramıyla da <strong>ya</strong>kından ilişkilidir.Demokrasi HakkıAvrupa Birliği’nin ve Avrupa Konseyi’ninyeni üyeler almada uyguladığı kriterler aynıyönü gösterir; ancak <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının bu dönüştürücüetkiye sahip olması, <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ınıdeğişim için bir araç olarak kullanacak olan<strong>insan</strong>ların <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı bilgisine ve anlayışınave onları kullanma<strong>ya</strong> hazır olup olmadıklarınabağlıdır.Geleneksel <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı kavramı feministlertarafından kadın-erkek eşitliğini tam olarak<strong>ya</strong>nsıtmadığı ve cinsiyet rolleri konusundahassas olmadığı için eleştirilmiştir. Kadınlarhakkındaki dün<strong>ya</strong> konferansları ve 1979’daBM Kadına Yönelik Her Türlü Ayrımcılığın ÖnlenmesiSözleşmesi’nin hazırlanması, kadınların<strong>haklar</strong>ına ilişkin cinsiyet rollerini gözönüne alan <strong>ya</strong>klaşıma katkıda bulunmuştur.Bu <strong>ya</strong>klaşım, 1993 tarihli Kadına Karşı Şiddeteİlişkin BM Bildirgesi’ne, 1995 tarihli AmerikanBelém do Pará Sözleşmesi’ne ve 2003tarihli Afrika İnsan ve Halkların Hakları Sözleşmesi’neek Kadınların Hakları Protokolü’nede <strong>ya</strong>nsımıştır. İnsan <strong>haklar</strong>ı belgelerinin kadınlarıhukuken tam ve eşit <strong>insan</strong>lar olaraktanımasının yeni bir sos<strong>ya</strong>l ve si<strong>ya</strong>si kavramorta<strong>ya</strong> koyduğunu önemle belirtmek gerekir.
44 GİRİŞ“Şiddet ancak ön<strong>ya</strong>rgı<strong>ya</strong> karşı durduğumuzda bitecek. Yaftalama veayrımcılık ancak onlar hakkında konuşma<strong>ya</strong> başladığımızda bitecek.Bunun için hepimiz kendimize düşeni <strong>ya</strong>pmalıyız: Evde, işyerinde,okullarımızda ve toplum içinde konuşmalıyız.”Ban Ki-Moon, BM Genel Sekreteri. 2010Kadınların İnsan HaklarıBazı devletler bazı <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının kendilerindediğer devletlerde olduğu gibi uygulanma<strong>ya</strong>cağınıtarihi, dini ve kültürel özelliklerinigöstererek ileri sürer. Vi<strong>ya</strong>na Dün<strong>ya</strong> KonferansıBildirgesi ve Eylem Programı <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ınınuygulanmasında tarih, din ve kültüreda<strong>ya</strong>nan farklı <strong>ya</strong>klaşımların varlığını kabuletmiş, ancak aynı zamanda tüm devletlerinbütün <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ını uygulama<strong>ya</strong> koymayükümlülüğünü yinelemiştir (bkz. ayrıca C).Bu nedenle kültürel <strong>ya</strong> da dini farklılıklaruluslararası <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı yükümlülüklerininyerine getirilmemesinin bahanesi olarakkullanılmamalıdır; fakat kültürel bağlam gözönüne alınmalıdır. Birleşmiş Milletler’de gerçekleşenmedeniyetler di<strong>ya</strong>loğu, <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıyükümlülüklerinin yerine getirilmemesiiçin bahane üretmeden farklı medeniyetlerinolumlu değerlerinin kabul edilmesi amacını taşımaktadır.En zor konulardan biri, kadınlarınbazı kültürlerdeki yeridir ve bu nedenle orta<strong>ya</strong>çıkan önemli <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı ihlalleri her türlügündemin ve di<strong>ya</strong>loğun bir parçası olmalıdır.E. EVRENSEL DÜZEYDE İNSANHAKLARI STANDARTLARIKüresel düzeyde standartlar belirlemenin <strong>ya</strong>kındönemdeki başlangıç noktası, dün<strong>ya</strong>nıntanıklık ettiği en büyük <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı ihlallerinin<strong>ya</strong>şandığı İkinci Dün<strong>ya</strong> Savaşı’nın ertesinde10 Aralık 1948 tarihinde Birleşmiş MilletlerGenel Kurulu’nda İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi’nin(İHEB) kabul edilmesi olmuştur.Holocaust ile Yahudilere karşı işlenen soykırımsuçunun önlenmesi ve cezalandırılmasınadair “Soykırımın Önlenmesi ve CezalandırılmasıSözleşmesi”, İHEB’den bir gün önce GenelKurul tarafından kabul edilmiştir.İHEB’deki taahhütleri hukuken bağlayıcı taahhütlerhaline getirebilmek için, BM İnsanHakları Komisyonu iki sözleşme geliştirmiştir:Bunlardan biri medeni ve si<strong>ya</strong>si <strong>haklar</strong>la (MS-HUS), diğeri de ekonomik, sos<strong>ya</strong>l ve kültürel<strong>haklar</strong>la (ESKHUS) ilgilidir. Bu sözleşmelerSoğuk Savaş nedeniyle 1966’a dek kabul edilememiş,1976’da yürürlüğe girmiştir. Ocak2012 itibarıyla MSHUS’a 167, ESKHUS’a 160devlet taraftır. İlk olarak ESKHUS kabul edilmiştirve bu, o dönemde BM’de çoğunluğasahip olma<strong>ya</strong> başla<strong>ya</strong>n gelişen sos<strong>ya</strong>list ülkelerinekonomik, sos<strong>ya</strong>l ve kültürel <strong>haklar</strong>ı
GİRİŞ45tercih ettiğinin bir göstergesi olmuştur. İHEBve bu iki Sözleşme genellikle “Haklar Manzumesi”(“Bill of Rights”) olarak anılır ve bir dizibaşka Sözleşme ile tamamlanmışlardır.1960’larda ırk ayrımcılığı ve Apartheid’akarşı yürütülen mücadele meyvelerini vermişve iki Sözleşme orta<strong>ya</strong> çıkmıştır: Irk ayrımcılığınakarşı bir Sözleşme ve Apartheid suçununortadan kaldırılmasıyla ilgili bir Sözleşme.Daha sonraları kadınlara karşı ayrımcılığıntasfiyesine dair; işkence ve diğer zalimane,<strong>insan</strong>lık dışı ve aşağılayıcı muamele ve cezalarakarşı; çocukların <strong>haklar</strong>ı hakkında;engellilerin <strong>haklar</strong>ı ve haysiyeti hakkında veherkesin zorla kaybedilmeye karşı korunmasıiçin sözleşmeler <strong>ya</strong>pılmıştır.En önemli BM <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ısözleşmelerine bir bakış Soykırıma Karşı Sözleşme(1948, Ocak 2012 itibarıyla 142 tarafdevlet) Ekonomik, Sos<strong>ya</strong>l ve KültürelHaklar Uluslararası Sözleşmesi(1966, 160 taraf devlet) Medeni ve Si<strong>ya</strong>si HaklarUluslarası Sözleşmesi(1966, 165 taraf devlet) Soykırım Suçunun Önlenmesi veCezalandırılmasına İlişkin Sözleşme(1948, 48 taraf devlet) İşkenceye ve Diğer Zalimane,İnsanlık Dışı ve<strong>ya</strong> Onur KırıcıMuamele ve<strong>ya</strong> Ceza<strong>ya</strong>Karşı Sözleşme(1984, 146 taraf devlet) Her Türlü Irk AyrımcılığınınOrtadan Kaldırılmasına İlişkinUluslararası Sözleşme(1965, 173 taraf devlet) Kadına Karşı Her Türlü AyrımcılığınÖnlenmesi Sözleşmesi(1979, 186 taraf devlet) Göçmenlerin Korunmasınaİlişkin Sözleşme(1990, 45 taraf devlet) Çocuk Hakları Sözleşmesi(1989, 193 taraf devlet) Engelli Hakları Sözleşmesi(2006, 106 taraf devlet) Bütün Kişilerin ZorlaKaybedilmeden Korunmasına İlişkinUluslararası Sözleşme(2006, 30 taraf devlet)Bu sözleşmeler MSHUS ve ESKHUS’taki hükümlerinetleştirip belirlemiş ve belirli hedefgrupların özel ihti<strong>ya</strong>çlarına dikkat çekmiştir.1979 tarihli kadınlarla ilgili sözleşmenin onanmasısırasında orta<strong>ya</strong> çıkan ve <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ısözleşmeleri bakımından genel bir sorun halinegeline “çekinceler sorunu” bu sözleşmebakımından önem kazanmıştır, çünkü bir diziülke kadınların bazı <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ını çekinceleryoluyla kısıtlama<strong>ya</strong> çalışmıştır.Ayrımcılık <strong>ya</strong>sağı ilkesi ışığında devletlerintoprakları üzerindeki tüm bireylerin <strong>haklar</strong>ınıırk, renk, cinsiyet, dil, din, si<strong>ya</strong>si görüş <strong>ya</strong>da diğer görüşler, milli <strong>ya</strong> da sos<strong>ya</strong>l köken,mülkiyet, doğum <strong>ya</strong> da diğer statüler nedeniyleayrımcılık <strong>ya</strong>pmadan koruması ve <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ına saygı duyması gerekir (MSHUS veESKHUS 2. maddeler).Ayrımcılık YasağıAncak istisna <strong>ya</strong>pma imkânı ve <strong>haklar</strong>ı kısıtlamaihtimali mevcuttur. Bir milletin ha<strong>ya</strong>tınıtehdit eden olağanüstü halin varlığı halinde,bir devlet, eğer resmi olarak olağanüstü halilan ettiyse ve alınan tedbirler durumun gerek-
46 GİRİŞtirdiği sınırlar içinde kalıyorsa yükümlülükleriniaskı<strong>ya</strong> alabilir. Alınan önlemler ayrımcılık<strong>ya</strong>sağını ihlal etmemelidir (MSHUS Madde 4[1]). Diğer taraf devletler Birleşmiş MilletlerGenel Sekreteri yoluyla bilgilendirilmelidir.Fakat <strong>ya</strong>şam hakkı, işkence ve kölelik <strong>ya</strong>sakları,suçların geriye yürümemesi ilkesi ve<strong>ya</strong>düşünce, vicdan ve din özgürlüğü gibi bazıhükümlerin kısıtlanması mümkün değildir(MSHUS Madde 4 [2]). Bu nedenle, bu <strong>haklar</strong>askı<strong>ya</strong> alınamaz <strong>haklar</strong> olarak nitelendirilir.Olağanüstü hal hükümleri terörle mücadelebağlamında özellikle önem kazanmıştır. Benzerhükümler Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’ndede yer alır (15. madde). BM Medeni veSi<strong>ya</strong>si Haklar Komitesi “olağanüstü haller”de(4. madde) devlet yükümlülükleri hakkındabir Genel Yorum <strong>ya</strong>yınlamıştır (No. 29, 2001).“Terör ve <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı” konusunda Amerikanİnsan Hakları Komisyonu bir rapor ve AvrupaKonseyi Bakanlar Komitesi de bir ilkeler kılavuzu<strong>ya</strong>yınlamıştır.Milli güvenlik, kamu düzeni, kamu sağlığı <strong>ya</strong>da ahlakı ve<strong>ya</strong> başkalarının hak ve özgürlüklerininkorunmasının gerektirmesi durumundabazı <strong>haklar</strong>da kısıtlamalar söz konusu olabilir.Bu ihtimal özellikle dolaşım hakkı, bir kişininkendi ülkesi de dahil olmak üzere bir ülkeyiterk etme hakkı, bir dini <strong>ya</strong> da inancı <strong>ya</strong>şamahakkı da dahil olmak üzere düşünce, vicdanve din özgürlüğü, ifade ve bilgi özgürlüğü vetoplantı ve örgütlenme hakkı için geçerlidir.Bu kısıtlamalar <strong>ya</strong>sayla belirlenmiş olmalıdır;bu demektir ki, bir parlamento kararı olmalıdır.Mahkemeler gibi mevzuatı yorumla<strong>ya</strong>ndevlet kurumlar bu hükümlerin kötüye kullanılıpkullanılmadığını denetlemelidir. Avrupaİnsan Hakları Mahkemesi ve<strong>ya</strong> AmerikanKomisyonu ve Mahkemesi’nin önünde olağanüstühal hükümlerinin uygulanmasını <strong>ya</strong> da<strong>haklar</strong>ın sınırlandırılmasını ilgilendiren çoksayıda dava bulunmaktadır.F. İNSAN HAKLARIBELGELERİNİNUYGULANMASIDevletlerin, <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının uygulanmasıbakımından saygı, koruma ve yerine getirmegörevleri vardır. Çoğunlukla uygulama,devlet ve devlet makamlarının kabul gören<strong>haklar</strong>a saygı göstermesi anlamına gelir; özelha<strong>ya</strong>ta <strong>ya</strong> da ifade özgürlüğüne saygı bununörneklerindendir. Bu durum özellikle medenive si<strong>ya</strong>si <strong>haklar</strong> için geçerlidir. Buna karşılıkekonomik, sos<strong>ya</strong>l ve kültürel <strong>haklar</strong>ın uygulanmasıdevletin bu konuda olumlu bir adımatmasıyla mümkündür; eğitim ve sağlık gibibazı hizmetlerin verilmesi <strong>ya</strong> da sağlanmasıve asgari standartların tutturulması gibi. Bubağlamda söz konusu devletin kapasitesi gözönüne alınır. Örneğin ESKHUS’un 13. maddesiherkese eğitim hakkı tanır; ancak bu maddeyegöre <strong>ya</strong>lnızca ilköğretimin ücretsiz olması zorunluluğuvardır. Ortaöğretim ve yüksek öğretimgenel olarak mevcut ve herkes tarafındanerişilebilir olmalıdır, ancak ücretsiz olmaları
GİRİŞ47<strong>ya</strong>vaş <strong>ya</strong>vaş ha<strong>ya</strong>ta geçirilebilecek bir olguolarak tanımlanmıştır. Hakların kapasiteyegöre zamana <strong>ya</strong>yılacarak gerçekleştirilmesiçok sayıda ekonomik, sos<strong>ya</strong>l ve kültürel hakiçin söz konusudur.Koruma görevi devletin, toprakları üzerindeki<strong>insan</strong>lar arasında şiddeti ve diğer <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıihlallerini önlemesini gerektirir. Bu nedenlede <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının küreselleşme çağındaçokuluslu şirketlerin sos<strong>ya</strong>l sorumluluğu meselesigündeme geldiği için gitgide önem kazananbir “<strong>ya</strong>tay boyutu” da vardır.Başka bir gelişme de <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı ihlallerinin<strong>ya</strong>pısal tedbirler yoluyla, <strong>ya</strong>ni <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ı kurumları ve<strong>ya</strong> barış sağlama çabalarına<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı boyutu getirerek önlenmesidir.Önleme hedefi aynı zamanda <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ına <strong>insan</strong>i güvenlik <strong>ya</strong>klaşımının da önceliğidir(ayrıca bkz. B).İnsan <strong>haklar</strong>ı önce ulusal düzeydeuygulanmalıdır; fakat bunun önünde “iyiyönetişim”deki bozukluklar gibi (örneğinyolsuzluğa bulaşmış <strong>ya</strong> da etkisiz işleyen idare<strong>ya</strong> da <strong>ya</strong>rgı) bazı engeller olabilir. Bir devletinyükümlülüklerini yerine getirdiğindenemin olmak için devletin performansınınuluslararası izleme altında olması çoğuuluslararası <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı sözleşmesi altındakurumsallaşmıştır.İzleme çeşitli biçimlerde gerçekleşebilir. Raporlamasistemleri birçok uluslararası sözleşmealtında mevcuttur. Böylece devletlerdüzenli aralıklarla <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının korunmasıkonusundaki performansları hakkında raporlarhazırlar. Genellikle uzmanlardan oluşanbir komite bu raporları inceler ve uygulamanıniyileştirilmesi için tavsiyelerde bulunur.Komite ayrıca Sözleşme’nin doğru yorumlanmasıiçin “genel yorumlar” da hazırla<strong>ya</strong>bilir.MSHUS’ta olduğu gibi bazı durumlardaMedeni ve Si<strong>ya</strong>si Haklar Komitesi’nin, <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ının ihlal edildiğini iddia eden kişilerdenbireysel başvuru alma yetkisine sahip olmasınıdüzenleyen İhti<strong>ya</strong>ri Protokol vardır; ancakMSHUS bakımından bu hak <strong>ya</strong>lnızca İhti<strong>ya</strong>riProtokol’e taraf olmuş 114 devlette <strong>ya</strong>şa<strong>ya</strong>n<strong>insan</strong>lar için söz konusudur. Bireysel başvuru<strong>ya</strong> da bazen araştırma mekanizmaları getirenbenzer protokoller başka sözleşmeler altındada gündeme gelmiştir: ESKHUS’ye ek 2008tarihli İhti<strong>ya</strong>ri Protokol (6 taraf devlet) ve<strong>ya</strong>Engelli Hakları Sözleşmesi’ne ek 2006 tarihliİhti<strong>ya</strong>ri Protokol (65 taraf devlet) gibi. Bazısözleşmeler ayrıca devletlerarası başvurularaimkân veren hükümler içerir. Avrupa ve AmerikaSözleşmeleri altında, Avrupa ve Amerikaİnsan Hakları Mahkemeleri önünde <strong>ya</strong>rgısalusul öngörülmüştür. Bu usulle bu mahkemelerdevletler bakımından hukuken bağlayıcıkararlar verir. Ocak 2004’te Afrika İnsan veHalkların Hakları Sözleşmesi’ne ek Protokolile Afrika İnsan ve Halkların Hakları MahkemesiStatüsü’nün kabulüyle Afrika İnsan veHalkların Hakları Mahkemesi kurulmuştur.Mahkeme 1 Temmuz 2008’de Afrika AdaletDivanı ile birleşmiştir ve bugün ismi AfrikaAdalet ve İnsan Hakları Mahkemesi’dir.İnsan <strong>haklar</strong>ı sözleşmeleri gibi <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıbelgeleri altında öngörülen usulleri tamamlamakiçin “şart temelli usuller” olarak bilinenve dün<strong>ya</strong> çapında <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı ihlalleriyleilgilenmek üzere Birleşmiş Milletler Şartı çerçevesindekurulan mekanizmalar da vardır.Bunlardan biri ECOSOC’un 1503 sayılı ve 1970tarihli, 2000/3 tarihli ve 2000 tarihli kararlarınada<strong>ya</strong>nılarak kurulan 1503 Usulü’dür. 1970tarihli karara da<strong>ya</strong>nılarak öngörülen usul gizlibir usulken, 2000 tarihli Karar ile Cenevre’dekiBM İnsan Hakları Yüksek Komiserliği’nebaşvuru <strong>ya</strong>pılabilmesi imkânı getirilmiştir. Budilekçeler daha sonra BM İnsan Haklarının
48 GİRİŞKorunması ve Geliştirilmesi Komisyonu’ndanuzman bir grup tarafından değerlendirilir.2006’dan bu <strong>ya</strong>na esas olarak ağır <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıihlallerinin değerlendirilmesi için kurulanbu usulü İnsan Hakları Konseyi yürütmektedir.1503 Usulü altında <strong>ya</strong>pılan şikâyetler, İnsanHakları Konseyi tarafından görüşülmedenönce başvurular ve durumlar için ayrı ayrıolmak üzere iki komite tarafından değerlendirilmektedir.İnsan Hakları Komisyonu’nun ve onun alt komisyonunun1947-2006 arasındaki çalışmasısırasında özel usuller, <strong>ya</strong>ni özel raportörlerinve İnsan Hakları Komisyonu <strong>ya</strong> da genel sekreterintemsilcilerinin faaliyetleri büyük önemkazanmıştır. Özel raportörler arasında “ülkeraportörleri” ve “tematik raportörler” vardır.Sudan, Haiti, M<strong>ya</strong>nmar ve Kongo DemokratikCumhuriyeti hakkında çalışan özel raportörlerve bağımsız uzmanlar olduğu gibi, işkence <strong>ya</strong>da kadınlara yönelik şiddet konularında çalışanlarda mevcuttur. Özel raportörlerin görevsüresi genellikle üç yıldır ve bu süre uzatılabilir.Toplamda 40 kadar özel usul vardır ve bu usullerleülke <strong>ya</strong> da konu temelli bilgiler toplanıpyıllık raporlar hazırlanır. Bu usuller BirleşmişMilletler’in artan etkinliklerini <strong>ya</strong>nsıtmakta,aynı zamanda icra mekanizmalarının öngörülmediği<strong>ya</strong> da mekanizmaların devamlılık veizleme bakımlarından etkin olmadığı hallerdebir çeşit takip mekanizması olarak kullanılmaktadır.Örnekler arasında 1998 tarihli İnsanHakları Savunucuları Bildirgesi <strong>ya</strong> da eğitim,gıda, yeterli barınma, sağlık <strong>haklar</strong>ı gibi ekonomikve so<strong>ya</strong>l <strong>haklar</strong> ve <strong>ya</strong>pısal değişim politikalarıgösterilebilir. Ayrıca kalkınma hakkıbağımsız uzmanı gibi “bağımsız uzmanlar”ve<strong>ya</strong> zorla kaybetmelerle ilgili çalışma grubugibi “çalışma grupları” mevcuttur.2006’da gerçekleşen Birleşmiş Milletler reformlarınınbir parçası olarak orta<strong>ya</strong> çıkanİnsan Hakları Konseyi, İnsan Hakları Komisyonu’nuntüm görev, işlev ve sorumluluklarınıüstlenmiş ve doğrudan BM Genel Kurulu’nabağlanmıştır. İnsan Hakları Konseyi’nin (İHK)BM <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı sisteminin etkinliğini geliştirmesibeklenmektedir. Bu amaçla yıllık toplantılarınsayısı üçe yükseltilmiş ve Konsey’eBM üyesi tüm devletlerde <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ınındurumunu İHEB ve diğer onanmış sözleşmelerışığında düzenli olarak gözden geçirme göreviverilmiştir (Evrensel Periyodik İnceleme[EPİM]). 2001’e dek tüm BM üyesi devletlerEvrensel Periyodik İnceleme’den geçmiş ve birdizi tavsiye orta<strong>ya</strong> çıkmıştır. Bu sistem önemlibir ilerlemeyi temsil eder.İHK, özel toplantıları sayesinde ciddi <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ıihlallerine hızla <strong>ya</strong>nıt verebilir. İnsanHaklarının Korunması Alt Komisyonu, İHKtarafından kabul edilmek üzere asli işler <strong>ya</strong>panuzmanlardan oluşan bir “İnsan HaklarıDanışma Komitesi” ile ikame edilmiştir. Özelusuller denenmeye devam edilmiştir. İHK’nınilk deneyimleri karışıktır. Toplantıların yoğunluğuartmış, ancak Konsey’deki oylamamodelinin Konsey’deki gelişmekte olan ülkelere(özellikle İslam dün<strong>ya</strong>sına) çoğunluk sağlamasınedeniyle öncelikler yer değiştirmiştir.Bu ülkeler Konsey’in, örneğin Sudan’dakisoykırım yerine işgal edilmiş Filistin topraklarınadikkat kesilmesini talep etmiştir. Bunundışında Küba ve Be<strong>ya</strong>z Rus<strong>ya</strong> için atanmışülke raportörlerinin görev süreleri uzatılmamıştır.Yeni mekanizmanın değerlendirilmesi2010 ve 2011 yıllarında söz konusu olmuştur.Bundan başka, Birleşmiş Milletler İnsan HaklarıYüksek Komiseri, <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı sorunlarının<strong>ya</strong>şandığı ülkelere Yüksek Komiserlikofisleri açma<strong>ya</strong> başlamıştır. Afganistan, Bosna-Hersek,Kamboç<strong>ya</strong>, Kolombi<strong>ya</strong>, Guatema-
GİRİŞ49la, Haiti, Kosova, Karadağ, Sierra Leone gibiülkelerde açılmış olan bu ofisler bilgi toplarve <strong>ya</strong>sal reform süreçlerinde tavsiyelerde bulunmak<strong>ya</strong> da uluslararası toplumun çalışmalarınakatılmak gibi faaliyetlerle <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıstandartlarının geliştirilmesi için çalışır.Bu özel kurumların faaliyetlerinin hem korumahem de geliştirme amaçları vardır. Sözkonusu kurumlar, sorunların <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı temelindesağlam bir şekilde çözülmesini sağlamakiçin <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı hakkındaki farkındalıkartırdıkları gibi, bu <strong>ya</strong>klaşımı her türlü faaliyetedahil ederler. Zaten <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ınıngeliştirilmesi <strong>ya</strong>lnızca uluslararası kurum vekuruluşların çalışmalarıyla mümkün olmaz;daha geniş tabanlı bir çabayı gerektirir. İnsan<strong>haklar</strong>ının geliştirilmesi öncelikle <strong>insan</strong>ları<strong>haklar</strong>ı hakkında bilgilendirmek ve bu<strong>haklar</strong>ı en iyi nasıl kullanacakları konusundaeğitmektir. Bu amaçlarla farklı aktörler çalışmalaradahil olabilir. Üniversiteler, genel olarakeğitim sektörü ve sivil toplum kuruluşlarıbu aktörler arasındadır.Ulusal düzeyde Birleşmiş Milletler GA-Res.48/134 (1993) no’lu kararı ile, <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ınınkorunması ve geliştirilmesi için ombudsmanve<strong>ya</strong> <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı ulusal komisyonlarıgibi “ulusal <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı kurumları”nın kurulmasınıtavsiye etmiştir. Bu amaçla, “Parisİlkeleri” olarak bilinen metin 1993 yılında BMGenel Kurulu tarafından kabul edilmiştir. Parisİlkeleri yetki ve sorumluluklarla ilgili standartları,bağımsızlık güvencelerini ve faaliyetyöntemlerini belirlemiştir. Ulusal kurumlarözellikle, etkili bir bölgesel <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı sistemininolmadığı, örneğin As<strong>ya</strong>’da ve Arapülkeleri gibi yerlerde çok önemli bir rol oyna<strong>ya</strong>bilir.Bu kurumlar bölgesel olarak işbirliğiiçindedir ve danışma statüsüne sahip olduklarıİnsan Hakları Konseyi içinde de işbirliği<strong>ya</strong>parlar.G.İNSAN HAKLARIVE SİVİL TOPLUMİnsan <strong>haklar</strong>ı sisteminin gelişimi için sivil toplumunve özellikle sivil toplum kuruluşlarının(STK’lar) etkisi büyük öneme sahiptir.STK’lar MSHUS’nin 22. maddesiyle korunanörgütlenme özgürlüğü temelinde kurulur veBirleşmiş Milletler’de adeta “dün<strong>ya</strong>nın vicdanı”nadönüşmüşlerdir. Genellikle ifade özgürlüğü<strong>ya</strong> da med<strong>ya</strong> özgürlüğü (örn. Madde19) ve<strong>ya</strong> işkence ve <strong>insan</strong>lık dışı <strong>ya</strong> da aşağılayıcımuamelenin önlenmesi gibi belirli birkorumayla ilgili faaliyet gösterirler (örn. İşkenceninÖnlenmesi Derneği). UluslararasıAf Örgütü gibi STK’lar “acil eylem” benzeriözel yöntemler kullanarak hükümetlere <strong>bask</strong>ı<strong>ya</strong>parlar. Esas olarak bağımsız med<strong>ya</strong> desteğiyleorta<strong>ya</strong> çıkan “utanç hareketi” türündeneylemler çok etkili olabilir. Uluslararası KrizGrubu (ICG), İnsan Hakları İzleme Örgütü(HRW) ve<strong>ya</strong> Uluslararası Helsinki Federasyonu(IHF) gibi STK’lar, hükümetleri veuluslararası toplumu, bilgi toplama ve izlemefaaliyetlerinin sonucu olarak orta<strong>ya</strong> çıkanyüksek kalitedeki raporları ile etkilerler.Başka bir etkili STK <strong>ya</strong>klaşımı ise uluslara-
50 GİRİŞrası izleme kurumlarına verilen resmi devletraporlarına paralel olarak hazırlanıp sunulan“gölge raporlar”dır. “Avaaz” (Ses) <strong>ya</strong> da or“Change” (Değişim) gibi STK’lar <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı,çevre ve kalkınma gibi alanlarda özelkampan<strong>ya</strong>lar düzenler ve bu amaçla internetietkin bir biçimde kullanırlar.1998 tarihli bir Genel Kurulu kararıolan İnsan Hakları SavunucularıBildirgesi’ne göre, <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıiçin çalışan <strong>insan</strong>lar ve STK’lar buçalışmalarını yürütmek için gerekliözgürlüğe sahip olmalı ve her türlü<strong>bask</strong>ı<strong>ya</strong> karşı korunmalıdır. Bazıdevletlerde, Uluslararası Af Örgütüve Helsinki Komiteleri gibi örgütlereleştiriye maruz kalmış ve hatta bazıvakalarda <strong>bask</strong>ı ve zulme uğramıştır.Dün<strong>ya</strong>nın her yerinde <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıaktivistlerinin meşru faaliyetlerindendolayı hapse girdiği çok sayıda vakavardır. Devletler bu kişileri <strong>ya</strong>lnızcakendi temsilcilerine karşı değil, ÖlümMangaları gibi kendi hukukunuuygula<strong>ya</strong>n şiddet gruplarınakarşı da korumakla yükümlüdür.BM Genel Sekreteri, ilgili BMBildirgesi’nin uygulanması için birİnsan Hakları Savunucuları ÖzelTemsilcisi atamıştır. Ayrıca AvrupaKonseyi İnsan Hakları Komiseri veAvrupa Birliği de savunucularındesteklenmesi konusuna özel önematfetmektedir.STK’lar <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı eğitimi ve öğrenimikonusunda çoğunlukla Birleşmiş Milletler,UNESCO, Avrupa Konseyi ve diğer hükümetlerarasıörgütlerle işbirliği için müfredatgeliştirme, eğitim programları ve eğitim mater<strong>ya</strong>llerihazırlama gibi faaliyetlerde bulunarakönemli bir rol oynarlar. Uluslararasıdüzeyde, BM İnsan Hakları Eğitimi Onyılı girişiminibaşlatan İnsan Hakları Eğitimi İçinHalk Hareketi (PDHRE) Güney’le de bağlantıkurmuştur ve burada bölgesel <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıeğitimi kurumları kurmayı hedeflemektedir.Irkçılık ve ayrımcılığa karşı eğitim alanındaİftira ve İnkârla Mücadele Birliği (ADL)tüm dün<strong>ya</strong>da faaliyet göstermektedir. İnsanHakları Eğitimi Katılımcıları adlı STK internetüzerinden eğitim programları yürütmekteve elektronik kaynaklar sunmaktadır (www.hrea.org). Avustur<strong>ya</strong>lı bir STK olan Avrupaİnsan Hakları ve Demokrasi Eğitim ve AraştırmaMerkezi (ETC) Güneydoğu Avrupa, As<strong>ya</strong>ve Afrika’da <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı eğitimi el kitabı temelindeeğiticilerin eğitimi programları yürütmektedir.STK ağları kadınların eşitliği ve korunmasıiçin verilen mücadele çerçevesindeözellikle büyük önem kazanmıştır. UNIFEM,“İnsan <strong>haklar</strong>ı savunucusu herbirimizin kazanabileceği birunvandır. Mesleki yeterlilikgerektirmez. İnsanlar için kaygıduymayı, hepimizin aynı <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ına sahip olduğu anlayışınıve bu idealin gerçeğe dönüşmesifikrine bağlılığı gerektirir.”Navi Pillay, BM İnsan Hakları Yüksek KomiseriCLADEM ve WIDE, kadınların tam eşitliğeerişmeleri ve ayrımcılık <strong>ya</strong>sağı önündekiengelleri ortadan kaldırabilmeleri için güçlendirilmeleriadına <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı eğitimi veöğrenimini gündemlerinde tutmaktadır. Afri-
GİRİŞ51ka’da STK’lar Afrika İnsan ve Halkların HaklarıKomisyonu’nun toplantılarından öncedüzenli olarak buluşmakta, Komisyon toplantılarınakatılmakta ve ortak eğitim faaliyetleridüzenlemektedir.Sivil toplum kuruluşları ekonomik vesi<strong>ya</strong>si açıdan güçsüz olan gruplarınseslerinin artmasına <strong>ya</strong>rdım eder.Adil ticaret, kadınlara karşı şiddet,<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı ve çevre ihlalleri gibikonulardaki tematik kampan<strong>ya</strong>larlasivil toplum <strong>insan</strong>i güvenliğe karşıtehditlere dün<strong>ya</strong>nın dikkatiniçekmiştir.STK’lar, vatandaşların ekonomik vesi<strong>ya</strong>si süreçlere katılımlarınıgüçlendirmek ve kurumsaldüzenlemelerin <strong>insan</strong>larınihti<strong>ya</strong>çlarını karşılamasını sağlamakiçin, ülkelerindeki diğer sivil toplumörgütlerini düzenledikleri hak temellieğitimlerle güçlendirebilir veharekete geçirebilirler.(Kaynak: İnsani GüvenlikKomisyonu. 2003. İnsani GüvenlikHemen Şimdi)H.İNSAN HAKLARININ KORUNMASIVE GELİŞTİRİLMESİ İÇİNBÖLGESEL SİSTEMLERİnsan <strong>haklar</strong>ının korunması için hazırlananevrensel belgelerin <strong>ya</strong>nı sıra çok sayıda bölgesel<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı sistemi de geliştirilmiştir.Bu sistemler genellikle daha yüksek hak veuygulama standartları sağlar.Bölgesel sistemlerin getirdiği avantaj, şikâyetlerindaha etkin bir biçimde ele alınabilmesidir.Mahkemeler hem hukuken bağlayıcıkarar hem de tazminat verebilmektedir. Ayrıcaİnsan Hakları Komisyonları’nın tavsiyeleride genellikle devletler tarafından göz önünealınır. Bu sistemler, <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı hükümlerinin“öncü davalar” ile yorumlanıp netleştirilmesinisağladıkları gibi, ulusal hukuksistemlerinin de uluslararası <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı yükümlülüklerineuygun hale getirilmesine yolaçabilirler. Ayrıca bölgesel sistemler, geçerlinedenlerin bulunması halinde, kültürel vedini konularda daha hassastır.I.AVRUPAAvrupa <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı sistemi üç katmanlıdır:Avrupa Konseyi sistemi (2012: 47 üye devlet),Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı (2012:56 üye devlet) ve Avrupa Birliği (2012: 27 üye
52 GİRİŞdevlet. 2013’te planlanan Hırvatistan üyeliğininardından 28 üye devlet).Avrupa <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı sistemi en gelişmiş bölgeselsistemdir ve İkinci Dün<strong>ya</strong> Savaşı’ndaki<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı ihlallerine bir tepki olarak geliştirilmiştir.İnsan <strong>haklar</strong>ı, hukukun üstünlüğüve çoğulcu demokrasi Avrupa hukuk düzeninintemel taşlarıdır. Avrupa Konseyi ve AvrupaBirliği’nin ana belgeleri üye devletlerintümü için hukuken bağlayıcıdır.Avrupa İnsan Hakları Belgeleri İnsan Hakları ve TemelÖzgürlüklerin Korunmasına İlişkinAvrupa Sözleşmesi (1950)ve 14 ek Protokol Avrupa Sos<strong>ya</strong>l Şartı (1961) (1991ve 1996’da gözden geçirilmiştir) ve1988 ve 1995 tarihli ek Protokoller Avrupa İşkencenin ve İnsanlık Dışıve<strong>ya</strong> Onur Kırıcı Muamele <strong>ya</strong> daCezanın Önlenmesi Sözleşmesi(1987) Helsinki Nihai Senedi (1975) veCSCE/OSCE’nin Yeni Bir Avrupaİçin Paris Şartı ile takip süreci (1990) Avrupa Bölgesel Diller ve AzınlıkDilleri Şartı (1992) Milli Azınlıkların Korunması İçinÇerçeve Sözleşme (1994) Avrupa Birliği Temel Haklar Şartı(2000)1. Avrupa Konseyi İnsan Hakları Sistemia. Genel BakışAvrupa <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı sisteminin temelbelgesi 1950 tarihli Avrupa İnsan HaklarıSözleşmesi ve 14 ek Protokolü’dür.Avrupa <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı <strong>ya</strong>klaşımını AmerikaBirleşik Devletleri <strong>ya</strong>klaşımından ayıranölüm cezasının kaldırılmasını öngören6. ve 13. Protokoller özel bir önemesahiptir. 11. Protokol ve 14. Protokol deAvrupa İnsan Hakları Komisyonu ve Avrupaİnsan Hakları Divanı’nı tek bir Avrupa İnsanHakları Mahkemesi altında birleştirmiş veusullerini geliştirmiştir. Avrupa İnsan HaklarıSözleşmesi esas olarak medeni ve si<strong>ya</strong>si<strong>haklar</strong>ı içerir, ancak eğitim hakkı da bunlaradahil edilmiştir.1961 tarihli Avrupa Sos<strong>ya</strong>l Şartı ekonomikve sos<strong>ya</strong>l <strong>haklar</strong>ı kapsar, ancak hiçbir zamanAİHS kadar önemli hale gelmemiştir.Şart baştan beri zayıf ve etkisiz bir uygulamasistemine sahip olmuştur. 1980’lerin sonlarındanitibaren ise ekonomik ve sos<strong>ya</strong>l <strong>haklar</strong>ınevrensel düzeyde önem kazanmasıylabirlikte yeniden önem kazanmış ve 1988 ve1995 yıllarında iki defa değişikliğe uğramıştır.Bugün ek Protokol altında kolektif şikâyetusulü de sağlanmaktadır.Önemli bir gelişme, 1987’de kabul edilen veAvrupa İşkenceyi ve İnsanlık Dışı ve<strong>ya</strong> OnurKırıcı Muamele <strong>ya</strong> da Cezayı Önleme Komitesi’nikuran Avrupa İşkencenin ve İnsanlıkDışı ve<strong>ya</strong> Onur Kırıcı Muamele <strong>ya</strong> da CezanınÖnlenmesi Sözleşmesi’dir. Komite,Sözleşme’ye taraf tüm devletlere cezaevlerini,psiki<strong>ya</strong>tri hastanelerini ve diğer alıkoyma yerleriniözel (ad hoc) zi<strong>ya</strong>retler yoluyla denetlemeküzere heyetler gönderir. Bu sisteminmantığı, AİHS ve Mahkeme tarafından ihlalsonrası <strong>ya</strong>pılan değerlendirmeden farklı olarak,önleyici etki <strong>ya</strong>ratmaktır. Aralık 2002’deBM Genel Kurulu dün<strong>ya</strong>nın her yerinde bunabenzer bir sistem kurulmasını öngören BMİşkenceyle Mücadele Sözleşmesi’ne ek birProtokol (OP-CAT) kabul etmiştir. OP-CATaltında tüm taraf devletlerde “Ulusal ÖnleyiciMekanizmalar”ın kurulması ve İşkenceyi Ön-
GİRİŞ53leme Alt Komitesi’nin (SPT) önleyici zi<strong>ya</strong>retlergerçekleştirmesi öngörülmüştür.İşkence YasağıUlusal Azınlıkların Korunmasına İlişkinÇerçeve Sözleşme (1995), 1993 yılında Vi<strong>ya</strong>na’da<strong>ya</strong>pılan Avrupa Konseyi Zirve Toplantısısırasında Avrupa’da gitgide artan azınlık <strong>haklar</strong>ısorunlarını çözmek için geliştirilmiştir. Busorunlar Sovyetler Birliği’nin ve Yugoslav<strong>ya</strong>Sos<strong>ya</strong>list Cumhuriyeti’nin dağılmasının ve dahagenel olarak da 1990’ların Avrupa’sındaki kendikaderini tayin hakkı sürecinin bir sonucu olarakorta<strong>ya</strong> çıkmıştır. Sözleşme’ye göre, devletlerinulusal azınlıklara mensup kişilerin bireysel<strong>haklar</strong>ını korumak ve azınlıkların kültürlerinive kimliklerini sürdürüp geliştirmesi için gereklikoşulları sağlamakla yükümlüdür. Sözleşme’ninuygulanması için kurulan mekanizma,raporlama sistemi ve raporları değerlendiren veülke zi<strong>ya</strong>retleri <strong>ya</strong>pan bir Uzman Danışma Komitesi’ninoluşturulmasından ibarettir.Irkçılık ve Hoşgörüsüzlüğe Karşı AvrupaKomisyonu (ECRI) 2003 yılında Vi<strong>ya</strong>na’dagerçekleştirilen Avrupa Zirvesi sırasında ırkçılığa,<strong>ya</strong>bancı düşmanlığına, antisemitizmeve hoşgörüsüzlüğe karşı mücadele için kurulmuştur.Bu amaçla Komisyon, AvrupaKonseyi üye devletleriyle birlikte bu alandakidurum hakkında raporlar hazırlar. Ayrıcagenel tavsiyelerde bulunur ve çalışmalarındaırkçılık ve hoşgörüsüzlükle mücadelede siviltoplumun rolüne ağırlık verir.Avrupa Konseyi 1999 yılında da bir “İnsan HaklarıKomiserliği” oluşturmuştur. İnsan <strong>haklar</strong>ıkomiseri, Avrupa <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı sistemindekiboş-luklara (örneğin göçmenlerin durumu) ağırlıkvermekte ve ülke zi<strong>ya</strong>retleri gerçekleştirmektedir.Avrupa Konseyi Parlamenterler Meclisi de<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı alanında aktiftir. Bakanlar Komitesiise ana işlevsel <strong>ya</strong>pı olarak tüm sistemi denetler.Avrupa İnsan Hakları Kurumlarıve Organları Avrupa Konseyi (AK) Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi(1998’den bu <strong>ya</strong>na tek mahkeme) Avrupa Sos<strong>ya</strong>l Haklar Komitesi(1999’da gözden geçirilmiş haliyle) Avrupa İşkenceyi ve İnsanlık Dışıve<strong>ya</strong> Onur Kırıcı Muamele <strong>ya</strong> daCezayı Önleme Komitesi (CPT,1989) Ulusal Azınlıkların Korunmasınaİlişkin Çerçeve Sözleşme (1998) Irkçılık ve Hoşgörüsüzlüğe KarşıAvrupa Komisyonu (ECRI, 1993) Avrupa İnsan Hakları Komiseri(1999) Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi Avrupa Konseyi ParlamenterlerMeclisiAvrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı(AGİT) Demokratik Kurumlar ve İnsanHakları Ofisi (ODIHR, 1990) Ulusal Azınlıklar Yüksek Komiseri(1992) Med<strong>ya</strong> Özgürlüğü Temsilcisi (1997)Avrupa Birliği (AB) Avrupa Birliği Adalet Divanı(ABAD) Avrupa Adalet ve TemelÖzgürlükler Komiseri Avrupa Birliği Temel Haklar Ajansı(2007) (Avrupa Irkçılık ve YabancıDüşmanlığı İzleme Merkezi’ne[1998] da<strong>ya</strong>nılarak kurulmuştur.)b. Avrupa İnsan Hakları MahkemesiAvrupa’da <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının korunmasının temelmekanizması Strasbourg’da bulunan Avrupaİnsan Hakları Mahkemesi’dir (AİHM).
54 GİRİŞAİHM’in zorunlu <strong>ya</strong>rgı yetkisi bugün AvrupaKonseyi’ne üye tüm devletler tarafından kabuledilmiştir. Her bir dava<strong>ya</strong>, ülke mevzuatınınanlaşılmasının kolaylaşması için bir “ulusalhakim” dahil olur. Hâkimler bir kereye mahsusolarak ve kişisel yetkilerine da<strong>ya</strong>narak görev<strong>ya</strong>pmak üzere atanır ve görev süreleri 9yılla sınırlıdır.Bir şikâyetin kabul edilebilir olması içindört ana koşulun yerine gelmesi gerekir:a) AİHS ve<strong>ya</strong> ek protokollerde düzenlenen birhakkın ihlalib) Şikâyetçinin o ihlalin mağduru olmasıc) Etkili iç hukuk yollarının tüketilmiş olmasıd) Şikâyetin iç hukuk yolları tüketildiktensonraki altı ay içinde <strong>ya</strong>pılmış olmasıKabul edilebilir bulunan şikâyetler hakkındayedi hâkimden oluşan Daire esas hakkındakarar verir. Karar, eğer özel bir öneme sahipdeğilse <strong>ya</strong> da yeni bir içtihat olarak değerlendirilmiyorsakesindir. Aksi halde 17 hâkimdenoluşan Büyük Daire temyiz işlevi görür.Kararlar hukuken bağlayıcıdır ve zararlar içintazminat da öngörülebilir. Kararların icra edilişinindenetlenmesi Bakanlar Komitesi’ningörevlerinden biridir.Bu sistemin ana sorunu, gelen başvuruların sayısıdır:AİHM önündeki başvuru sayısı 1998’de1000 iken 2011’de 56.000’e ulaşmış ve sistembüyük bir yükün altına girmiştir. AİHS’e ek 14.Protokol bu sorunu çözmek için kabul edilmiştir,ancak ek tedbirlerin alınması gerekmektedir.Avrupa Birliği’nin AİHS sistemine üyeolması planı Avrupa’daki <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı korumasistemini artıracak, ancak AİHM’i daha daağır bir dava yükü altında bırakacaktır.2. Avrupa Güvenlik ve İşbirliğiTeşkilatı’nın İnsan Hakları Sistemi(AGİT)AGİT, 1994’te Avrupa Güvenlik ve İşbirliğiKonferansı’nın yerine kurulmuş çok özel birörgüttür. Ne hukuki bir <strong>ya</strong>pıdır, ne de uluslararasıtüzel kişiliğe sahiptir. Bildirgeleri vetavsiyeleri sadece si<strong>ya</strong>si niteliktedir ve devletlerüzerinde bağlayıcı etkileri yoktur. Yine deçok sayıda konferans <strong>ya</strong> da uzman toplantılarısırasında kabul edilen, üye devletlerin temsilcileritarafından izlenen, çoğunlukla detaylıolan yükümlülükler listelerinin ve takip konferanslarınınmevcut olduğu bu sistem başarılıbir izleme mekanizması olarak görülebilir.“Helsinki Süreci” Soğuk Savaş sırasında Doğuile Batı arasındaki işbirliğinin kurulmasındaönemli rol oynamış ve ABD ve Kanada dadahil olmak üzere 56 ülkeden oluşan genişAvrupa içindeki işbirliğinin temelini atmıştır.OSCE, “<strong>insan</strong> boyutu” başlığı altında <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ı ve azınlık <strong>haklar</strong>ı alanında bir dizi faaliyettebulunur. Bu faaliyetler Bosna-Hersekve Kosova Misyonları gibi çeşitli misyonlardaönemli rol oynamaktadır. Bu amaçla AGİTmisyonlarının bir <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı birimi vardırve <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı görevlileri ülkenin her yerindeçalışıp, <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının durumunu izlerve raporlar. Bu görevliler aynı zamanda <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ının geliştirilmesine ve bazı hallerde korunmasınada katkıda da bulunur. AGİT ayrıca,Bosna-Hersek ve Kosova’daki ombudsmanlıklargibi misyonunun bulunduğuülkelerde, ulusal<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı kurumlarına destek verir.Azınlıklar Yüksek Komiseri ve Med<strong>ya</strong> ÖzgürlüğüTemsilcisi (azınlık <strong>haklar</strong>ı,ifade özgürlüğü ve med<strong>ya</strong> özgürlüğü) adları altındaözel mekanizmalar da geliştirilmiştir. Buorganların ofisleri Lahey ve Vi<strong>ya</strong>na’da bulunmaktadır.Ulusal Azınlıklar Yüksek Komiserli-
GİRİŞ55ği çatışma önleyici bir mekanizmadır ve etnikgerginlikleri olabilecek en erken aşamada elealma yetkisine sahiptir. AGİT ayrıca çoğulcudemokrasiye geçiş sürecindeki bir dizi Avrupaülkesinde demokratik seçimlerin izlenmesindede önemli rol oynamıştır. Demokratikleşmesüreci ve <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının geliştirilmesi,Varşova’da bulunan Demokratik Kurumlarve İnsan Hakları Bürosu (ODIHR) tarafındandesteklenmektedir. AGİT Avrupa’daçatışmaların çözümünde ve çatışma sonrasıyeniden inşa süreçlerinde büyük rol oynamıştır.Ayrıca “karşılıklı anlayış ve saygı içineğitim” başlığı altında diğer bölgesel ve uluslararasıörgütler ve STK’larla bağlantılı olarakve projeler yoluyla <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı eğitiminingüçlendirilmesine katkıda bulunmaktadır.3. Avrupa Birliği’ninİnsan Hakları PolitikasıAvrupa Ekonomik Topluluğu 1957’de kurulduğunda<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı gibi si<strong>ya</strong>si meselelerleilgilenmemiş, 1980’lerde Avrupa’nın AvrupaBirliği’ne evrilmesiyle birlikte <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıve demokrasi ortak Avrupa hukuk düzenininanahtar kavramları haline gelmiştir. AvrupaAdalet Divanı “üye devletlerin ana<strong>ya</strong>sal geleneklerinin”ve başta Avrupa İnsan HaklarıSözleşmesi olmak üzere üye devletlerin tarafolduğu uluslararası antlaşmaların temelindebir <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı <strong>ya</strong>rgı alanı geliştirmekteönemli rol oynamıştır. Mülkiyet hakkı, örgütlenmeözgürlüğü, din özgürlüğü ve eşitlikilkesi gibi Avrupa Birliği hukukunda özel önemesahip çok sayıda <strong>insan</strong> hakkı, topluluk hukukunungenel ilkeleri olarak yorumlanmıştır.1980’lerden bu <strong>ya</strong>na Avrupa Topluluğu üçüncüülkelerle olan ilişkilerinde de bir <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıpolitikası geliştirmiştir. Bu politika KopenhagKriterleri olarak bilinen ve Güneydoğu Avrupa’dakiyeni devletlerin tanınmasıyla ilişkili ilkelerde<strong>ya</strong>nsımasını bulmuştur. Avrupa BirliğiAntlaşması’nın 6. ve 7. maddelerinde 1959 tarihliAvrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’ne atıftabulunulmuştur. Ayrıca 2009’da yürürlüğe girenAB Reform Antlaşması’nın (Lizbon Antlaşması)ardından AB, Sözleşme’ye taraf olmaküzere müzakerelere başlamıştır.2000’de Avrupa Birliği Temel Haklar Şartı’nın<strong>ya</strong>zılması için bir toplantı düzenlenmişve Şart 2000’de Nice’teki zirvede kabul edilmiştir.Bugün bu Şart, Avrupa’daki en modern<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı belgesidir ve tek bir metiniçinde İHEB’e benzer şekilde hem medeni vesi<strong>ya</strong>si <strong>haklar</strong>ı, hem de ekonomik, sos<strong>ya</strong>l vekültürel <strong>haklar</strong>ı barındırmaktadır. Şart LizbonAntlaşması’nın yürürlüğe girdiği 2009 yılındanitibaren hukuken bağlayıcıdır.1995’ten bu <strong>ya</strong>na AB, Cotonou Anlaşmasıve<strong>ya</strong> Euromed Anlaşması <strong>ya</strong> da GüneydoğuAvrupa ülkeleriyle <strong>ya</strong>ptığı “istikrar ve birlikanlaşmaları” gibi ikili anlaşmalarda <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ı hükümlerine yer vermektedir.Avrupa Birliği hem iç hem de dış ilişkilerindebir <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı politikası geliştirmiş ve bupolitikayı Ortak Dışişleri ve Güvenlik Politikası’nınbir parçası haline getirmiştir. Avrupa DışEylem Servisi (EEAS) tarafından hazırlananİnsan Hakları Yıllık Raporu <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı politikasınınAvrupa Birliği için önemini <strong>ya</strong>nsıtır.EEAS kamuoyuna açıklamalar <strong>ya</strong>ptığı gibi, görünürolma<strong>ya</strong>n şekilde vaka temelli bir “<strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ı diplomasisi” de yürütür. Ayrıca AvrupaKomisyonu ile birlikte Çin ve İran gibi çoksayıda ülkeyle “<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı di<strong>ya</strong>logları” sürdürür.Avrupa Parlamentosu <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ınınAB gündeminde üst sıralarda yer almasına öncülüketmekte ve 1990’ların başından bu <strong>ya</strong>nada dün<strong>ya</strong>da ve AB’de <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının durumuhakkında yıllık raporlar hazırlamaktadır.
56 GİRİŞİnsan <strong>haklar</strong>ı ve demokrasi alanında faaliyetgösteren STK’lar Avrupa Demokrasi ve İnsanHakları Girişimi’nin finansal desteğinialır. Girişim, EuropeAid ile birlikte çalışır.EuropeAid bu çalışmayı, si<strong>ya</strong>si startejiyi belirleyenAvrupa Komisyonu adına yürütür.İşkence ve ölüm cezasıyla mücadele ve uluslararasıCeza Mahkemesi için çalışmalar özellikleönem verilen konulardır.2007’de Vi<strong>ya</strong>na’da Avrupa Birliği TemelHaklar Ajansı (FRA) kurulmuştur.FRA, 1998’de Vi<strong>ya</strong>na’da AB içinde yükselenırkçılık ve <strong>ya</strong>bancı düşmanlığına karşıkurulan Avrupa Irkçılık ve Yabancı Düşmanlığıİzleme Merkezi’nin (EUMC) çalışmalarınıtemel almıştır. Avrupa Irkçılıkve Yabancı Düşmanlığı İzleme Merkezi(EUMC) STK’lar tarafından desteklenmiş,Avrupa’daki durumu izlemiş ve ırkçılık ve<strong>ya</strong>bancı düşmanlığıyla mücadele adına yürütülenfaaliyetleri desteklemiştir. FRA, AB’de,AB Temel Haklar Şartı’nda bulunana tüm <strong>haklar</strong>ındurumunu izlemekle görevlidir. Bu faaliyetdüzenli ve geniş raporlarla değil, seçilenbir grup konu<strong>ya</strong> odaklanarak yürütülmektedir.Bu amaçla çokyıllık programlar temelinde,AB üye devletlerinde bulunan merkezlerdenoluşan bir araştırma ağı (FRANET) desteğiyletematik raporlar ve çalışmalar orta<strong>ya</strong> çıkarılmaktadır.Bilimsel bir komite ve bir sivil toplumplatformu danışmanlık sağlar.Avrupa Birliği’nin işleyişi hakkındaki Antlaşma’nın19. maddesi Birliğin ırk ve<strong>ya</strong> etnik köken,din ve<strong>ya</strong> inanç, <strong>ya</strong>ş, engellilik ve<strong>ya</strong> cinselyönelim temelinde ayrımcılıkla mücadelesineizin verir. 2000 yılında Konsey özellikle istihdam,eğitim, sos<strong>ya</strong>l koruma ve konut da dahilolmak üzere kamu<strong>ya</strong> açık mal ve hizmetlereerişimde ırk ve<strong>ya</strong> etnik kökenine bakılmaksızınkişilere eşit muamele edilmesi ilkesininuygulanmasına dair 2000/43/EC sayılı Yönerge’yikabul etmiştir. Yönerge AB’de hem kamudahem de özel sektörde uygulanır ve dahasonra başka yönergelerle tamamlanmıştır.Benzer şekilde Avrupa Birliği eşitlik ilkesineözel bir önem atfeder. Birliğin işleyişi hakkındakiAntlaşma’nın 157. maddesine göre ABüye devletleri“kadınlar ve erkekler için eşitücret” ilkesini uygulamak ve fırsat eşitliği sağlamakiçin tedbirler almak zorundadır. Ayrıcabu ilke, 2002/73/EC sayılı Yönerge gibi, başkayönetmelikler ve yönergelerle geliştirilmiştir.Ayrımcılık YasağıKadının İnsan HaklarıII. AMERİKAAmerika <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı sistemi 1948’de kabul edilenAmerikan İnsan Hakları ve Ödevleri Bildirgesive Amerikan Devletleri Örgütü (OAS) ilebaşlamıştır. Amerikan Devletleri İnsan HaklarıKomisyonu OAS tarafından 1959’da kurulmuşturve 7 üyeli bu organ sistemin temel organıdır.1969’da kabul edilen Amerikan İnsan HaklarıSözleşmesi, 1978’de yürürlüğe girmiş ve dahasonra iki ek Protokol ile tamamlanmıştır. Buprotokollerden biri ekonomik, sos<strong>ya</strong>l ve kültürel<strong>haklar</strong>la, diğeri de ölüm cezasının kaldırılmasıylailgilidir. Komisyon Washington’dayer alıyor olmakla birlikte Amerika BirleşikDevletleri, Sözleşme’ye taraf değildir. Sözleşmeaynı zamanda Amerikan Devletleri İnsanHakları Mahkemesi’nin kurulmasını öngörmüşve bu mahkeme 1979’da kurulmuştur.Mahkeme, “Amerikan Devletleri İnsan HaklarıEnstitüsü” nün de bulunduğu Costa Rica’dadır.Kadınların <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ını tanı<strong>ya</strong>n birçok hukukibelge olsa da, 1995’te yürürlüğe giren KadınaYönelik Şiddetin Önlenmesi, Cezalandırılmasıve Ortadan Kaldırılması İçin Amerikan Söz-
GİRİŞ57leşmesi (Convention of Belém do Pará) özelolarak belirtilmelidir. Bu Sözleşme halihazırda35 OAS devletinden 32’si tarafından onanmıştır.Sözleşme altında devletlerin 1928 yılında kurulanAmerikan Devletleri Kadın Komisyonu’naulusal raporlar sunması gerekmektedir. Bu sistemiçinde ayrıca 1994’ten bu <strong>ya</strong>na bir KadınHakları Özel Raportörü de bulunmaktadır.Kadınların İnsan HaklarıAmerikan Devletleriİnsan Hakları Sistemi Amerikan İnsan Hakları ve ÖdevleriBildirgesi (1948) Amerikan Devletleri İnsan HaklarıKomisyonu (1959) Amerikan İnsan Hakları Sözleşmesi(1969, yürürlüğe giriş 1978, 24 tarafdevlet) Ekonomik, Sos<strong>ya</strong>l ve KültürelHaklar ek Protokolü (1988, 16 tarafdevlet) Ölüm Cezasının KaldırılmasıHakkında ek Protokol (1990, 12taraf devlet) Amerikan Devletleri İnsan HaklarıMahkemesi (1979, yürürlüğe giriş 1984) Amerikan Devletleri KadınKomisyonu (1928) Kadına Yönelik Şiddetin Önlenmesi,Cezalandırılması ve OrtadanKaldırılmasına İlişkin AmerikanSözleşmesi (1994, 32 taraf devlet) Amerikan Devletleri EngellilereKarşı Her Türlü Ayrımcılığın TasfiyeEdilmesine İlişkin Sözleşme (1999,19 taraf devlet)Bireyler, gruplar ve STK’lar Amerikan Devletleriİnsan Hakları Komisyonu’na “dava dilekçeleri”sunarak başvuruda bulunabilir. Bu başvurularayrıca <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı alanında alınan önlemlerleilgili bilgi de talep edebilir. Amerikan Mahkemesi’nedoğrudan başvuru <strong>ya</strong>pılamaz. Komisyonkendisine <strong>ya</strong>pılan başvurulardan hangilerininMahkeme’ye gönderilmesi gerektiğine kararverir. Bu nedenle geçmişte Mahkeme’ye çokaz sayıda dava gelmiş, ancak artık durum değişmiştir.Mahkeme ayrıca Sözleşme’yi yorumla<strong>ya</strong>ntavsiye niteliğinde görüşler hazırlar.Komisyon gibi Mahkeme de geçici olarak çalışanyedi üyeyle faaliyet gösterir.Komisyon, yerinde incelemeler <strong>ya</strong>pabileceğigibi ilgilenilen konularda özel raporlar da hazırla<strong>ya</strong>bilir.Öte <strong>ya</strong>ndan <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı ihlalineuğra<strong>ya</strong>n mağdurları destekleyerek Amerikanİnsan Hakları Komisyonu’na ve Mahkemesi’nedava götüren çok sayıda STK vardır.Sistem içinde ayrıca ifade özgürlüğü, göçmenişçilerin <strong>haklar</strong>ı, kadınların <strong>haklar</strong>ı ve çocuk<strong>haklar</strong>ına ilişkin özel raportörler gibi özelusuller de yer alır.III. AFRİKAAfrika <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı sistemi 1981’de o zamankiAfrika Birliği Örgütü’nün (OAU) Afrikaİnsan ve Halkların Hakları Şartı’nıkabul etmesiyle orta<strong>ya</strong> çıkmıştır. Şart 1986’dayürürlüğe girmiş ve Afrika İnsan ve HalklarınHakları Komisyonu’nun kurulmasınıöngörmüştür. Gambi<strong>ya</strong>’nın Banjul şehrindebulunan Komisyon 11 üyeden oluşur. Bugün2001’de Afrika Birliği Örgütü yerine kurulanAfrika Birliği’nin 54 üyesinin tamamı AfrikaŞartı’nı onamıştır. Şart, İHEB gibi tümkategorilerdeki <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ını tek bir metindetoplamıştır. Metnin giriş bölümü “Afrikamedeniyetinin değerleri” kavramına atıf <strong>ya</strong>pmaktave böylece bir Afrikalı <strong>insan</strong> ve halkların<strong>haklar</strong>ı kavramı <strong>ya</strong>ratma<strong>ya</strong> çalışmaktadır.Şart bireysel <strong>haklar</strong>ın <strong>ya</strong>nında halkların hak-
58 GİRİŞlarını korur. Ayrıca bireylerin, örneğin aileyeve topluma karşı, ödevlerini de orta<strong>ya</strong> ko<strong>ya</strong>r;ancak bu kısmın pratikte bir karşılığı yoktur.Afrika İnsan Hakları Sistemi Afrika İnsan ve Halkların HaklarıŞartı (1981, yürürlüğe giriş 1986, 53taraf devlet) Afrika İnsan ve Halkların HaklarıKomisyonu (1987) Afrika İnsan ve Halkların HaklarıMahkemesi’nin Kurulmasına İlişkinProtokol (1997, yürürlüğe giriş2003, 24 taraf devlet) Kadınların Hakları HakkındaProtokol (2003, yürürlüğe giriş2005, 28 taraf devlet) Çocukların Hakları ve RefahıHakkında Afrika Şartı (1990,yürürlüğe giriş 1999, 45 taraf devlet) Afrika Adalet ve İnsan HaklarıDivanı (2008)Afrika İnsan ve Halkların Hakları Komisyonu’nun<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının geliştirilmesi alanındaçok geniş yetkileri vardır. Komisyonayrıca devletlerden, bireylerden ve gruplardangelen başvuruları da inceler. Bugüne dekdevletlerden başvuru gelmemiştir. Kabul edilebilirlikkriterleri geniştir ve mağdurlar adınaSTK’lar ve bireyler de başvuruda bulunabilir;ancak Komisyon hukuken bağlayıcı kararlarveremez. Bu nedenle, 2003’te yürürlüğe girenAfrika İnsan ve Halkların Hakları Mahkemesi’ninKurulmasına İlişkin Protokol kabuledilmiştir. Fakat 2004’te Devlet ve HükümetBaşkanları Toplantısı sonucu alınan bir kararlabu mahkeme Afrika Birliği Adalet Divanı ilebirleştirilmiş ve Afrika Adalet ve İnsan HaklarıDivanı kurulmuştur. Tanzan<strong>ya</strong>’nın Arushaşehrinde bulunan Divan ilk toplantısını2006’da gerçekleştirmiş, 2009’da ilk kararınıvermiştir. Divan, Amerikan Devletleri Sistemi’ndeolduğu gibi Komisyon’dan yönlendirilenbaşvuruları inceler. Bireyler Mahkeme’yeancak ilgili devlet özel bir be<strong>ya</strong>nla bu tür başvurularaizin verirse doğrudan başvurabilir.Komisyon kendisine sunulan ve ulusal <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ı durumunu ilgilendiren devlet raporlarıçerçevesinde düzenli izleme yürütür; ancakbu raporlar çoğunluk düzensiz olarak sunulurve içerik olarak tatmin edici değildirler. BMuygulamasını takip eden Komisyon hukukdışı, keyfi ve <strong>ya</strong>rgısız infazlar, cezaevleri,alıkoyulma koşulları, ifade özgürlüğü, <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ı savunucuları, mülteciler, sığınmacılar,göçmenler ve yerinden edilmiş kişiler vekadınların <strong>haklar</strong>ı konularında özel raportörleratamıştır. 2003’te Mozambik’in Maputoşehrinde <strong>ya</strong>pılan zirvede Afrika Birliği KadınHakları Şartı’na ek bir Protokol kabul etmiştir.Maputo Protokolü 2005’te yürürlüğe girmiş veTemmuz 2010 itibarıyla 28 devlet bu Protokol’etaraf olmuştur.Komisyon, bilgi toplama ve teşvik zi<strong>ya</strong>retleride <strong>ya</strong>par. 1995’te Nijer<strong>ya</strong>’da, Ogoni Halkı’nınYaşatılması İçin Hareket’ten dokuzkişinin adil olma<strong>ya</strong>n <strong>ya</strong>rgılanmaları ve infazıgibi bazı özel vakalarda olağandışı toplantılardüzenler. Komisyon’un çalışmaları içinönemli bir itici güç Afrika’daki ve diğer yerlerdekiSTK’lardan gelir. STK’lar Komisyon’untüm kamu<strong>ya</strong> açık toplantılarına katılabilir;sık sık ihlal vakalarını Komisyon’a sunar veKomisyon’un özel raportörlerini destekler.Hükümetlerin Şart’ı ulusal hukuk düzenlerininbir parçası haline getirmesi de önemlidir.Nijer<strong>ya</strong>, Şart’ı ulusal hukuk düzeninin bir parçasıhaline getirdikten sonra ülkedeki STK’lar(örneğin Ana<strong>ya</strong>sal Haklar Projesi isimli STK)Şart’ın ihlal edildiği iddiasıyla Nijer<strong>ya</strong> mahkemelerinebaşvurup başarılı olmuştur.
GİRİŞ591989’da BM Çocuk Hakları Sözleşmesi’ninkabulünün ardından 1990’da Afrika ÇocukHakları ve Refahı Sözleşmesi kabul edilmiş;ancak Sözleşme 1999’da yürürlüğe girebilmiştir.2001 itibarıyla 45 Afrika Birliği üye devletiSözleşme’ye taraftır. Afrika Çocuk Hakları veRefahı Uzmanlar Komitesi en azından yıldabir kere toplanmaktadır.IV. DİĞER BÖLGELERİslam ülkeleri bakımından 1990 tarihli “İslam’daİnsan Hakları Hakkında Kahire Bildirgesi”belirtilmelidir. Bu bildirge İslamKonferansı Örgütü dışışleri bakanları tarafındanhazırlanmış, ancak hiçbir zaman resmiolarak kabul edilmemiştir. Bildirge’de bahsedilentüm <strong>haklar</strong> şeriata tabidir ve bu nedenleuluslararası hukuk altında tartışmalıdır.Bununla birlikte Arap <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıuzmanları tarafından bir Arap İnsanHakları Şartı hazırlanmıştır. Sözkonusu Şart 1994’te Arap DevletleriCemiyeti tarafından kabul edilmiş, ancakyeterli onanma olmadığı için hiçbir zamanyürürlüğe girmemiştir. Şart’ın yeni bir versiyonu2004 yılında kabul edilmiş ve 7onamanın ardından 2008’de yürürlüğe girmiştir.Bu Şart ile birlikte Arap İnsan HaklarıKomitesi kurulmuştur. Komite bireyselbaşvuru kabul etmemekte, <strong>ya</strong>lnızca devletraporlarını değerlendirmektedir.Birliği Şartı’nı (ASEAN) doğuran bölgesel entegrasyonçabaları bulunmaktadır. Şart’ın 14.maddesi bir ASEAN <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı organının,<strong>ya</strong>ni ASEAN Hükümetlerarası İnsan HaklarıKomisyonu’nun kurulmasını öngörmüştür.Komisyon taraf devletlerin temsilcilerindenoluşur ve esas olarak teşvik edici ve danışmanniteliğinde bir rolü vardır. Görevlerinden biriASEAN İnsan Hakları Bildirgesi’nin hazırlanmasıdır.Sivil toplum düzeyinde Hong Kong’daki As<strong>ya</strong>Hukuki Kaynaklar Merkezi liderliğinde200’den fazla STK, 1998’de İHEB’in 50. yıldönümünde“Halkların Şartı” olarak bir “As<strong>ya</strong>İnsan Hakları Şartı” hazırlamıştır. Bundanbaşka her yıl <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı alanında AvrupaBirliği ve aralarında Çin’in de bulunduğu 19As<strong>ya</strong> devleti arasında düzenlenen As<strong>ya</strong>-AvrupaToplantısı (ASEM) vardır. Benzer birdi<strong>ya</strong>log Avrupa Birliği ile Çin arasında yürütülmektedir.Bölgelerarası bir anlaşma olan ve 79 Afrika,Karayip ve Pasifik devleti ve 27 Avrupa Birliğidevleti arasında <strong>ya</strong>pılan Cotonou OrtaklıkAnlaşması’nın 9 (2) maddesinde “<strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ına, demokratik ilkelere ve hukukunüstünlüğüne (...) saygı bu anlaşmanın temelunsurlarını oluşturur” denmiştir. Ciddi <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ı ihlallerinin var olması ve görüşmelerinde başarısızlıkla sonuçlanması halinde anlaşmanınbazı bölümleri askı<strong>ya</strong> alınabilir.2002’de Güney As<strong>ya</strong> Bölgesel İşbirliği Birliği(SAARC) tarafından başlatılan Çocukların Refahıİçin Bölgesel Sözleşme gibi birçok çaba<strong>ya</strong>rağmen, As<strong>ya</strong>’da bir <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı belgesininkabul edilmesi <strong>ya</strong> da bir As<strong>ya</strong> İnsan HaklarıKomitesi’nin kurulması bölgedeki farklılıklardandolayı mümkün olmamıştır. Buna rağmen2007’de yeni bir Güneydoğu As<strong>ya</strong> Halkları
60 GİRİŞI. EVRENSEL YARGI YETKİSİVE CEZASIZLIK SORUNUCezasızlığa karşı ve hesap verebilirlik içinmücadele geniş bir küresel mesele haline gelmiştir.Asıl kaygılardan biri, genellikle ciddi<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı ve <strong>insan</strong>cıl hukuk ihlalleri şeklinialan suçların daha fazla işlenmesinin engellenmesidir.Önemli <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı ihlallerininfaillerinin cezasız bırakılması, demokratikolma<strong>ya</strong>n idarecilerin (çoğunlukla askerlerin)iktidarı demokratik olarak seçilmiş hükümetlerebırakmasına ikna için <strong>ya</strong>pılan bir uygulamahaline gelmiştir. Bu, savaşlardan ve rejimdeğişikliklerinden sonra daha önemsiz suçlarayönelik verilen “aflar”la karıştırılmamalıdır.Cezasızlık hesap verebilirliğe karşıttır vehesap verebilirlik hem ulusal hem uluslararasıdüzeylerde, örneğin özel ve genel uluslararasıceza mahkemelerinin kurulmasıyla, artan biçimdegerçekleşen bir olgudur.İnsan <strong>haklar</strong>ı ihlallerinin önlenmesi için bazıuluslararası sözleşmeler (örneğin 1984 tarihliBM İşkenceye Karşı Sözleşme) suçların faillerininevrensel soruşturma<strong>ya</strong> tabi tutulmasıyükümlülüğü öngörmüştür. Eski Şili diktatörüGeneral Augusto Pinochet vakasında, 1998yılında bir İspanyol <strong>ya</strong>rgıcı, Pinochet’nin BirleşikKrallık’tan iadesini talep etmiş ve LordlarKamarası’nın çok önemli bir kararıyla butalep kabul edilmiş, ancak iade kararı Pinochet’ninsağlık durumu nedeniyle uygulanmamıştır.Evrensel <strong>ya</strong>rgı yetkisi UluslararasıCeza Mahkemesi (UCM) tarafından ve ulusaldüzeyde uygulanır. Buna göre, işkence <strong>ya</strong>pmaklasuçlanan bir kişi <strong>ya</strong> bulunduğu yerdemahkeme önüne çıkarılmalı <strong>ya</strong> da <strong>ya</strong>rgılanmaküzere başka bir yere gönderilmelidir.Sierra Leone eski devlet başkanı Charles Taylor,önce Nijer<strong>ya</strong>’<strong>ya</strong> gitmesine izin verilmişsede, Mart 2006’da adalete teslim edilmek üzeregeri getirilmiştir. Charles Taylor, Sierra Leoneiçin oluşturulan özel mahkeme tarafından <strong>ya</strong>rgılanmışve olağandışı oturumlara Lahey’dekatılmıştır. 2001’deki Arap baharında gösterilereşiddetli bir biçimde müdahale edilmesindenötürü hesap verilmesi talep edilmiş veMısır’da eski başkan Müba-rek <strong>ya</strong>rgılanmıştır.Mutlaka faillerin cezalandırılması sonucunudoğurma<strong>ya</strong>cak bir başka hesap verebilirliktespiti çeşidi “Hakikat ve Uzlaşma Komisyonları”dır.Bu tür komisyonlar Güney Afrikave diğer bazı ülkelerde cezalandırıcı olma<strong>ya</strong>nadalet biçimi olarak kurulmuştur. Komisyonlarmağdurlara hakikati öğrenme fırsatı vetopluma da geçmişten ders alma şansı verir.BM İnsan Hakları Konseyi bu bağlamı kullanarakbir “hakikat hakkı” kavramı oluşturmuştur.Arjantin ile ilgili olarak Amerikanİnsan Hakları Komisyonu cezasızlıksağla<strong>ya</strong>n af kanunlarının <strong>ya</strong>rgısalkorunma ve adil <strong>ya</strong>rgılanma<strong>haklar</strong>ını ihlal ettiğine hükmetmiştir.Yerel STK’ların önemli rol üstlendiği,cezasızlığa karşı uluslararasıbir kampan<strong>ya</strong> düzenlenmiştir.Sonuç olarak 1998’de af kanunlarıyürürlükten kaldırılmıştır.
GİRİŞ61J. ULUSLARARASICEZA YARGILAMALARI1998’de Roma’da kabul edilen UluslararasıCeza Mahkemesi (ICC) statüsü 2002’de yürürlüğegirmiş ve ICC’yi Lahey’de kalıcı birmahkeme olarak kurmuştur. ICC’nin <strong>ya</strong>rgıyetkisi, “herhangi bir sivil halka karşı <strong>ya</strong>ygınve sistematik bir saldırının parçası olarak işlenen”soykırım suçlarını ve <strong>insan</strong>lığa karşı suçlarıkapsar. Bu suçlar arasında tecavüz, seksköleliği, zorla hamilelik ve diğer cinsel şiddettürleri (Kadının İnsan Hakları), <strong>insan</strong>ların zorlakaybedilmesi ve benzeri büyük acı <strong>ya</strong>ratanruhsal <strong>ya</strong> da fiziksel sağlığa saldırı gibi <strong>insan</strong>lıkdışı eylemler, savaş suçları ve saldırı suçları(bu suçların tanımı 2010’da Nairobi’deki birkonferansta <strong>ya</strong>pılmıştır) bulunmaktadır.Eski Yugoslav<strong>ya</strong> Uluslararası Ceza Mahkemesi(ICTY) 1993 yılında BM Güvenlik Konseyitarafından Lahey’de ad hoc bir mahkemeolarak ve eski Yoguslav<strong>ya</strong> topraklarında gerçekleşenağır <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı ve <strong>insan</strong>cıl hukukihlallerini <strong>ya</strong>rgılamak üzere kurulmuştur; dolayısıylayetkileri arasında 1949 tarihli silahlıçatışmaların mağdurlarının korunması, <strong>insan</strong>lığakarşı suçlar (cinayet, işkence, tecavüz vesilahlı çatışmalarda işlenen diğer <strong>insan</strong>lık dışısuçlar gibi) ve soykırım suçlarının <strong>ya</strong>rgılanmasıbulunmaktadır. Karadzic ve Mladic’in<strong>ya</strong>rgılanmasının ardından ICTY ortadan kaldırılacaktır.1994’te Ruanda’daki soykırımınardından da Tanzan<strong>ya</strong>’nın Arusha şehrindegeçici bir mahkeme olarak Ruanda UluslararasıCeza Mahkemesi (ICTR) kurulmuştur.ertelenmiştir. İlk duruşmasını 2008’de gerçekleştirmişolan Mahkeme’nin işleyişiyle ilgilisorunlar devam etmektedir.ICTY ve ICTR gibi ICC’nin de <strong>ya</strong>rgı yetkisiulusal <strong>ya</strong>rgı yetkilerini tamamlayıcı niteliktedir.ICC bir davayı ancak bir devlet suçunfaillerini soruşturamıyorsa <strong>ya</strong> da soruşturmakisemiyorsa alabilir; ancak BM Güvenlik Konseyide 2011’de Kaddafi’nin davasında olduğugibi ICC’ye dava getirebilir. Tüm mahkemeler,sanıkların resmi görevlerinden bağımsızolarak bireysel sorumluluk ilkesine göre hareketeder.Yarı uluslararası bir mahkeme olanSierra Leone Özel Mahkemesi2002’den bu <strong>ya</strong>na çalışmakta vecinayet, tecavüz, seks köleliği, imha,terör eylemleri, kölelik, <strong>ya</strong>ğma ve<strong>ya</strong>kma suçlarını soruşturmaktadır.Mahkeme, Sierra Leone’de halkınacı çekmesinde en fazla sorumluluğuolan bireyleri <strong>ya</strong>rgılama amacınıtaşımaktadır ve artık ortadankalkmış olan Sierra Leone Hakikat veUzlaşma Komisyonu ile de işbirliği<strong>ya</strong>pmıştır.Kamboç<strong>ya</strong>’yla ilgili olarak ise 2003’te BirleşmişMilletler ile Kamboç<strong>ya</strong> hükümeti arasındavarılan anlaşmayla kurulacak olan Kamboç<strong>ya</strong>Savaş Suçları Mahkemesi’nin kuruluşu
62 GİRİŞK. ŞEHİRLERİNİNSAN HAKLARI GİRİŞİMLERİYerel yönetim düzeyinde <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ınıngüçlendirilmesi için geliştirilen programlar <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ı çerçevesinin sos<strong>ya</strong>l ve ekonomikkalkınma için kullanılmasında yeni bir <strong>ya</strong>klaşımınürünleridir. PDHRE’nin (<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıeğitimini toplumsal gelişim için bir stratejiolarak kullanan İnsan Hakları Eğitimi İçinHalk Hareketi) girişimiyle Rosario (Arjantin),Bongo (Gana), Korogocho (Ken<strong>ya</strong>), Kati(Mali), Dinapur (Bangladeş), Bucuy (Filipinler),Porto Alegre (Brezil<strong>ya</strong>), Graz (Avustur<strong>ya</strong>),Edmonton (Kanada) ve Gwangju (GüneyKore) gibi birçok şehir kendini “<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ışehri” <strong>ya</strong> da “<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı toplumu”olarak tanımlamıştır. 2001 Dün<strong>ya</strong> İnsan HaklarıŞehirleri Forumu’nda “İnsan Hakları ŞehriGwangju Bildirgesi” kabul edilmiştir.Barcelona başka bir girişimde bulunmuş veSaint Denis şehriyle işbirliği halinde 1998’debir “Şehirde İnsan Haklarının KorunmasıAvrupa Şartı” hazırlamıştır. 2001 itibarıylaŞart’a çoğu Akdeniz bölgesinden olmak üzere350’den fazla şehir imza koymuştur. Şart,uluslararası <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı hukuku temelindesi<strong>ya</strong>si yükümlülükler (örneğin göçmenlerin<strong>haklar</strong>ı) içerir ve <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının korunmasıiçin ombudsman, <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı konseylerive <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı tabloları gibi yerel kurumve usullerin oluşturulmasını tavsiye eder.2002’de Vi<strong>ya</strong>na’da ve 2006’da Lyon’dakilergibi düzenli toplantılar <strong>ya</strong>pan imzacı şehirlerörnek uygulamalarla ilgili görüş alışverişindebulunur. Ekim 2010’da Tuzla şehriŞehirde İnsan Haklarının Korunması AvrupaŞartı Konferansları’nın yedincisine ev sahipliği<strong>ya</strong>pmıştır.UNESCO tarafından başlatılan Irkçılığa KarşıŞehirler Uluslararası Koalisyonu, şehirlerde<strong>ya</strong>şa<strong>ya</strong>nların artan kültürel çeşitliliğinindikkate alınmasını destekleyerek, ırkçılık ve<strong>ya</strong>bancı düşmanlığı sorunlarıyla uğraşır. Koalisyonesas olarak bölgesel düzeyde çalışır.Örneğin 2004’te “Irkçılığa Karşı Şehirler AvrupaKoalisyonu” ve As<strong>ya</strong> Koalisyonu kurulmuştur.Birçok şehirde de <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıihlallerini önleyici ve onarıcı <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıkomisyonları, ombudsmanlar ve benzeri kurumlarbulunmaktadır.Yerel düzeyden başla<strong>ya</strong>rak <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ınıntoplum içinde güçlendirilmesi stratejisi, <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ı sorunlarını gündelik ha<strong>ya</strong>tta çözebilmeavantajına sahiptir. PDHRE tarafındanönerilen ve pratikte başarıyla uygulanan buyöntem, şehirlerde <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı-nın gerçekleşmesive ihlallerin listelelenmesi biçimindebaşlamış ve sonuçta bir eylem programınadönüşen stratejinin hazırlanmasına yol açmıştır.Bu süreç içinde şehirde oturanlar şehrinkaynaklarının kullanılmasıyla ilgili <strong>ya</strong>salarıve politikaları inceleyerek, <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ınıngüçlendirilmesi ve şehirdeki <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı sorunlarınınçözülmesi için planlar geliştirirler.Halk, devlet makamlarıyla birlikte tüm kararların,politika ve stratejilerin <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı rehberliğindehazırlanmasına çaba gösterir.Bu amaçla, <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ına bütüncül bir bakışla<strong>ya</strong>klaşılır: Bütün <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı, medenive si<strong>ya</strong>si <strong>haklar</strong>, ekonomik, sos<strong>ya</strong>l ve kültürel<strong>haklar</strong>, toplumsal cinsiyet <strong>ya</strong>klaşımıyla birliktebir bütün olarak ele alınır. İnsanların <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ı hakkında farkındalık geliştirebilmesiiçin öğrenme ve eğitim faaliyetleri büyük
GİRİŞ63öneme sahiptir. Bu faaliyetler arasında öğretmenler,idareciler, polis, sağlık ve sos<strong>ya</strong>l hizmetlergörevlileri, mahalle örgütlenmelerininliderleri ve STK’lar için “eğiticilerin eğitimi”programları bulunur. Bir idari komitenin yönlendirdiğibir izleme sistemi toplumun her kesiminikapsar ve sürecin uzun vadeli işleyişinidenetler (bkz. http://www.pdhre.org).PDHRE, UNDP’nin desteğiyle, yerel projelerde yürüten bir Küresel İnsan Hakları Şehirlerikampan<strong>ya</strong>sı başlatmıştır. İnsan <strong>haklar</strong>ı şehirlerinindeneyimleri 2008’de Çin’de <strong>ya</strong>pılan birBM-HABITAT konferansında, bir PDHRE <strong>ya</strong>yınıve farklı bölgelerden dört <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ışehirlerini tasvir eden bir Avustur<strong>ya</strong> filmiylesunulmuştur (bkz. http://www.menschenrechtsstadt.at).Rosario İnsan Hakları Şehri Örneği,Arjantin1997: 35 kurum, belediye binasındabelediye başkanı ve ShulamitKoenig’in (PDHRE) dekatılımıyla bir taahhütnameimzaladı.O günden bu <strong>ya</strong>na: STK’lar veidari kurumlardan oluşanbir yürütme komitesikurulması; ToplumsalCinsiyet, Hukuk ve GelişmeEnstitüsü (INSGENAR) eliylekoordinasyonPolis, güvenlik güçleri,öğretmenler ve öğretmenlik<strong>ya</strong>pan öğrenciler vb. için <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ı eğitim programlarıSeminerler, film <strong>ya</strong>pımı(örneğin Rosario’dakikadınların durumu hakkında),rekabetçi çevre ve <strong>ya</strong>yınlar vb.yoluyla farkındalık <strong>ya</strong>ratma;Yerli halkların entegrasyonu(Quom)2005: Brezil<strong>ya</strong>’da Porto Alegre <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ı şehrinin gelişiminidesteklemeGraz İnsan Hakları Şehri, Avustur<strong>ya</strong>2001: Graz Şehir Konseyi’ninoybirliğiyle aldığı karar ve GrazÜniversitesi’nde ShulamithKoenig’in katılımıyla resmiaçılış töreni2002: 100’den fazla birey ve örgütünkatılımıyla hazırlanan dökümve taslak eylem programınınGraz belediye binasındatanıtımı2006: Irkçılığa Karşı Şehirler AvrupaKoalisyonu’na katılım2007: Graz Şehri İnsan HaklarıDanışma Kurulu’nun kurulması2007/2008: Kent Konseyi seçimlerininİnsan Hakları Danışma Kurulutarafından <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıcephesinden izlenmesi2007: Graz Şehri İnsan HaklarıÖdülü’nün ilk kez verilmesi2008: Graz’da <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ınındurumu hakkındaki ilk yıllıkraporun sunumu2012: Irkçılığa Karşı Büro’nunkuruluşuSüreç, Graz’da bulunan Avrupa İnsan Haklarıve Demokrasi Eğitim ve Araştırma Merkezi(ETC) eliyle yürütülmektedir. ETC ayrıca çeşitli<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı eğitimi programları yürütmektedir.
64 GİRİŞL. İNSAN HAKLARIALANINDA KÜRESEL ZORLUKLARVE FIRSATLARSon birkaç onyıldır başarılı bir biçimde yürütülenstandart belirleme çalışmalarının ardındanbugün <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı alanındaki en büyük zorluk,taahhütlerin yerine getirilmesidir. İnsan<strong>haklar</strong>ının uygulanmasının güçlendirilmesiiçin yerel, ulusal ve uluslararası düzeylerdeçok sayıda yeni yöntem geliştirilmektedir. Buyöntemler arasında BM’nin aktif tutumu gözeçarpar: BM tüm faaliyetlerinde <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıakışını <strong>ya</strong>ygınlaştırma<strong>ya</strong> ve uluslararasıbarış misyonlarında BM İnsan Hakları YüksekKomiserliği’nin <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı görevlilerinibulundurarak <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı anlayışını kurumsallaştırma<strong>ya</strong>ve böylece önleyici ve teşvik edicibir etkiye sahip olma<strong>ya</strong> çalışmaktadır. Uzunvadeli planlar arasında sunulan bir Uluslararasıİnsan Hakları Mahkemesi de başarılı olabilir.İnsan <strong>haklar</strong>ına saygı yerel ve ulusal düzeylerde,yerel kurumlara yönelik <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıkapasite geliştirme programlarıyla güçlenir:İnsan <strong>haklar</strong>ı şehirleri ve sivil toplum aktörlerininde içinde yer aldığı <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının geliştirilmesive izlenmesi için ulusal kurumlarkurulması buna bir örnektir. Çeşitli alanlardastandart belirlenmesine duyulan ihti<strong>ya</strong>ç2006’da BM Engelli Hakları Sözleşmesi’nin veİhti<strong>ya</strong>ri Protokol’ün kabul edilmesine yol açmıştır.Bundan başka kültürel çeşitlilik, biyoteknolojive genetik mühendisliği ve<strong>ya</strong> <strong>insan</strong>organı ticareti gibi tematik alanlarındaki <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ı meselelerinde de çalışmalar ilerlemektedir.Düzensiz göçmenlerin <strong>haklar</strong>ına dahaçok eğilinmelidir. Ayrıca iklim değişikliği gibiçevresel olumsuzlukların <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı boyutuyeni sorunlar orta<strong>ya</strong> çıkarmaktadır. Aynışekilde bilgi ve iletişim teknolojileri ve internetalanları da yeni zorluklar <strong>ya</strong>ratmaktadır.Öte <strong>ya</strong>ndan var olan <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı 6 ana BM<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı antlaşmasında <strong>ya</strong> da 8 ana ILOsözleşmesinde yer alan “temel <strong>haklar</strong>”a odaklanılarakdaha görünür kılınabilir. Güney’dekibazı devletlerin <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının evrenselliğive demokrasi kavramlarını sorgulaması dazorluk <strong>ya</strong>ratmaktadır. “İnsanlığın temel standartları”gibi konularda <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı ve <strong>insan</strong>cılhukuk arasındaki bağa daha <strong>ya</strong>kındanbakılması ihti<strong>ya</strong>cı da yeni zorluklar çıkarabilir.Aynı durum, hem mülteci sorunlarınınönlenmesi hem de mültecilerin geri gönderilmesiaşamalarında mevcut olan <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıve mülteci hukuku arasındaki ilişki için degeçerlidir. Her iki durumda da kişilerin geldiğiülkede <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının durumu karara etkieder. Bu, <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı ve çatışmaların önlenmesive <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı ve hukukun üstünlüğütemelinde yürütülmesi gereken çatışmasonrası rehabilitasyon ve yeniden inşa konularınıda beraberinde getirir.Silahlı Çatışmalarda İnsan Haklarıİltica HakkıHukukun Üstünlüğüve Adil YargılanmaDemokrasi HakkıKüreselleşme sonucunda, <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı ihlalleriiçin hesap verebilirlik ve <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ınasaygı küresel meseleler haline gelmiştir.Yalnızca bireyler değil, ulusaşırı şirketler gibidevlet dışı aktörler, Dün<strong>ya</strong> Bankası, IMF ve<strong>ya</strong>
GİRİŞ65Dün<strong>ya</strong> Ticaret Örgütü gibi hükümetlerarasıörgütler de buna tabidir; dolayısıyla ağır vesistematik <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı ihlallerinin tazminikonusu gündeme oturmuştur. Bu nedenle2003’te BM İnsan Haklarını Koruma ve GeliştirmeAlt Komitesi “Ulusaşırı şirketlerin vediğer ticari kurumların <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı bakımındansorumluluğu hakkında kurallar”ı hazırlamış,ancak bu metin İnsan Hakları Komisyonutarafından kabul edilmemiştir. 2005’te BM GenelSekreteri John Ruggie’yi İnsan Hakları veUlusaşırı Şirketler ve Ticari Kurumlar ÖzelRaportörü olarak atamış ve ticaret ile <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ı arasındaki ilişkiyi incelemesini istemiştir.Özel Raportör 2011’de “Koruma, SaygıDuyma ve Tazmin Etme Çerçevesi” ve “Ticaretve İnsan Hakları İçin Rehber Niteliğinde İlkeler”içeren raporunu hazırlamıştır. 2001’denbu <strong>ya</strong>na, beş uzmandan oluşan bir çalışmagrubu bu sonuçların uygulamasına dair incelemeleryürütmektedir.BM Genel Sekreteri Kofi Annan’ın önerisi doğrultusundaTemmuz 2000’de, küreselleşmesürecine yeni ve <strong>ya</strong>ratıcı bir <strong>ya</strong>klaşım olarakKüresel İlkeler Sözleşmesi (Global Compact)projesi başlatılmıştır. Projeye katılan şirketler<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı, çalışma standartları, çevre, yolsuzlukkarşıtlığı alanlarında on temel ilkeyikabul etmiş ve küresel sorunlarla (örneğin çatışmabölgelerinde ticaretin rolü) ile ilgili sonuçtemelli bir di<strong>ya</strong>loğa girmeyi kabul etmiştir.Çalışma HakkıTerör tehdidiyle mücadelede <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıstandartlarının korunması önemli bir zorlukhaline gelmiştir. Kimse hukukun dışında <strong>ya</strong>da vazgeçilemez <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ından mahrumbırakılmamalıdır ve aynı zamanda suç ve teröreylemi mağdurlarının <strong>haklar</strong>ının korunmasıkonusunda ilerleme sağlanmalıdır. AvrupaKonseyi bu zorluklara karşılık “İnsan Haklarıve Teörle Mücadele Hakkında İlkeler” ve“Terör Eylemleri Mağdurlarının KorunmasıHakkında İlkeler”i kabul etmiştir. BM GenelSekreteri ve BM İnsan Hakları Yüksek Komiseri<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının korunmasının terörle mücadeleninbir parçası olması gerektiğini açıklıklabelirtmiştir. AB Adalet Divanı Kadı davalarında(2008 ve 2010) BM Güvenlik Konseyi’ninterörle mücadelede aldığı tedbirlerin de, delillerigörme ve itiraz yolu da dahil olmak üzere,adil <strong>ya</strong>rgılama gibi temel <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı güvencelerinesaygılı olması gerektiğini belirtmiştir.2008 tarihli ilk karar yeni usullerin kabul edilmesisonucunu doğurmuş ve Güvenlik Konseyiombudsmanlık kurmuştur. 2010 tarihlibir kararla, bu uygulama tatmin edici bulunmamış,ancak AB üye devletleri BM GüvenlikKonseyi ile bir uyuşmazlığa düşmekten korkarakbu karara itirazda bulunmuştur.Hukukun Üstünlüğü ve Adil Yargılanma“İnanıyorum ki <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı ile terörarasında değiş tokuş edilebilecek birşey yoktur. İnsan <strong>haklar</strong>ına saygıterörle mücadeleye aykırı değildir.Bilakis, <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının ahlakivizyonu -her bir kişinin haysiyetinekarşı duyulan derin saygı– terörizmekarşı en güçlü silahlarımızdanbiridir. İnsan <strong>haklar</strong>ınınkorunmasından taviz vermekteröristlere kendi başlarına eldeedemeyecekleri bir zafer kazandırır.İnsan <strong>haklar</strong>ının korunması vegeliştirilmesi ve uluslararası <strong>insan</strong>cılhukukun kararlı uygulanmasıbu nedenle terörle mücadelestratejilerinin merkezinde yeralmalıdır.”(BM Genel Sekreteri Kofi Annan.2003. http://www.un.org/News/Press/docs/2003/sgsm8885.doc.htm)
66 GİRİŞ“Kız kardeşlerimi ve erkek kardeşlerimi korkmama<strong>ya</strong> davet ediyorum. Azsayıda olsanız da adaletsizliği ilan etmekten korkmayın. Sesiniz kısık daolsa barışı aramaktan korkmayın. Barış talep etmekten korkmayın.”Ellen Johnson-Sirleaf, Nobel Barış Ödülü Sahibi. 2011İnternet ve Facebook gibi sos<strong>ya</strong>l ağların sayısınınartması, ifade özgürlüğü, özel ha<strong>ya</strong>thakkı ve internette veri korunması gibi <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ının korunmasıyla ilgili endişelere nedenolmaktadır. İnternetin <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ınıntam olarak kullanılmasındaki önemi düşünüldüğündebir <strong>insan</strong> hakkı olarak “interneteerişim hakkı” önerisi <strong>ya</strong>pılmış, bu öneri bazıtartışmalara yol açmıştır.İfade ÖzgürlüğüMahremiyet HakkıSonuç olarak, İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi’ninkabulünün 60. yıldönümünde, birzamanlargeleceğin “İnsan Hakları Gündemi”nihazırla<strong>ya</strong>n önde gelen kişilerden oluşan birpanelin talep ettiği gibi, merkezinde <strong>insan</strong>haysiyeti olan evrensel bir <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıkültürüne ulaşmamıza daha çok yol vardır;ancak geriye baktığımıza önemli bir ilerlemekaydedildiğini de görebiliriz. Bu ilerleme geriyegidişlere dirençli hale getirilmeli ve dahada geliştirilmelidir.M. KAYNAKÇAAlfredson, Gundumur 1999. The UniversalDeclaration of Human Rights. Oslo: ScandinavianUniversity Press.Alston, Philip (ed.). 1999. The EU and HumanRights. Oxford: Oxford University Press.Amnesty International. 2011. Yıllık Rapor.Asia-Europe Foundation (ASEF). 2000. TheThird Informal ASEM Seminar on Human Rights.Singapore: ASEF.Bayefsky, Anne F. 2002. How to Complainto the UN Human Rights Treaty System. NewYork: Transnational Publishers.Baxi, Upendra. 2002. The Future of HumanRights. Oxford: Oxford University Press.Beitz, Charles R. 2009. The Idea of HumanRights. Oxford: Oxford University Press.Benedek, Wolfgang, Matthias C. Kettemannve Markus Möstl (ed.). 2010. MainstreamingHuman Security in Peace Operations and CrisesManagement. Policies, Problems, Potential.London/New York: Routledge.Benedek, Wolfgang, Clare Greogry, JuliaKozma, Manfred Nowak, Christian Strohalve Engelbert Theuermann (ed.). 2009. GlobalStandards-Local Action: 15 Years ViennaWorld Conference on Human Rights. Vienna/Graz: Neuer Wissenschaftlicher Verlag.
GİRİŞ67Benedek, Wolfgang, Koen de Feyter veFabrizio Marella (ed.). 2007. Economic Globalizationand Human Rights. Cambridge:Cambridge University Press.Benedek, Wolfgang ve Alice Yotopoulos-Marangopoulos(ed.). 2003. Anti-TerroristMeasures and Human Rights. Leiden:Martinus Nijhoff Publishers.Benedek, Wolfgang, Esther M. Kisaakye veGerd Oberleitner (ed.). 2002. The Human Rightsof Women: International Instruments andAfrican Experiences. London: Zed Books.Benedek, Wolfgang (ed.). 1999. Human Rightsin Bosnia and Herzegovina, Theory and Practice.The Hague: Martinus Nijhoff Publishers.Binder, Johannes. 2001. The Human Dimensionof the OSCE: From Recommendation toImplementation. Vienna: Verlag Österreich.Boersema, David. 2011. Philosophy of HumanRights: Theory and Practice. Westview Press.Brander, Patricia, Rui Gomes, Ellie Keen,Marie-Laure Lemineur vd. 2003. COM-PASS-A Manual on Human Rights Educationwith Young People. Strasbourg: Council ofEurope Publishing.Buergenthal, Thomas, Diana Shelton ve DavidStewart. 2009. International Human Rightsin a Nutshell. 4 <strong>bask</strong>ı. St. Paul: West Group.Buergenthal, Thomas ve Diana Shelton.1995. Protecting Human Rights in the Americas-Cases and Materials. 4. <strong>bask</strong>ı. Kehl: Engel.Cassese, Antonio. 2002. The Rome Statute foran International Criminal Court: A Commentary.Oxford: Oxford University Press.Commission on Human Security. 2003. HumanSecurity Now, Protecting and EmpoweringPeople. New York: Oxford University Press.Council of Europe. 2005. Guidelines on theProtection of Victims of Terrorist Acts. http://www.coe.int/t/E/Human_Rights/5694-8.pdf.Council of Europe. 2002. Guidelines on HumanRights and the Fight against Terrorism.http://www.coe.int/T/E/Human_rights/h-inf(2002)8eng.pdf.Council of the European Union. 1999. AnnualReport on Human Rights. Brussels: EuropeanCommunities.De Feyter, Koen, Stephan Parmentier, ChristianeTimmerman ve George Ulrich (ed.).2011. The Local Relevance of Human Rights.Cambridge: Cambridge University Press.De Feyter, Koen. 2005. Human Rights:Social Justice in the Age of the Market. London:Zed Books.Department of Foreign Affairs and InternationalTrade, Canada. 1999. Human Security:Safety for People in a Changing World. http://www.cpdsindia.org/globalhumansecurity/changingworld.htm.De Schutter, Olivier. 2010. International HumanRights Law. Cambridge: Cambridge UniversityPress.Donnelly, Jack. 2003. Universal Human Rightsin Theory and Practice. 2. <strong>bask</strong>ı. Ithaca:Cornell University Press.Doswald-Beck, Louise. 2011. Human Rightsin Times of Conflict and Terrorism. New York:Oxford University Press.
68 GİRİŞDrinan, Robert F. 2001. The Mobilization ofShame. A World View of Human Rights. NewHaven: Yale University Press.Evans, Malcolm ve Rachel Murray (ed.).2008. The African Charter on Human and Peoples’Rights. The System in Practice, 1986-2006. 2.<strong>bask</strong>ı. Cambridge: Cambridge University Press.Fagan, Andrew. 2009. Human Rights. ConfrontingMyths and Misunderstandings. Cheltenham/Northampton:Edward Elgar.Forsythe, David P. 2006. Human Rights inInternational Relations. 2. <strong>bask</strong>ı. Cambridge:Cambridge University Press.Freeman, Michael. 2011. Human Rights: AnInterdisciplinary Approach. 2. <strong>bask</strong>ı. Cambridge:Polity Press.Ghai, Yash.1998. Human Rights and Asian Values’.Public Law Review. (c. 9/3), s. 168-182.Gomien, Donna. 2005. Short Guide to theEuropean Convention on Human Rights. 3.<strong>bask</strong>ı. Strasbourg: Council of Europe.Gondek, Michal. 2009. The Reach of HumanRights in a Globalising World: ExtraterritorialApplication of Human Rights Treaties.Antwerp: Intersentia.Hanski, Raija ve Markku Suksi (ed.). 1999.An Introduction to the International Protectionof Human Rights. A Textbook. 3. <strong>bask</strong>ı. Turko/Abo:Institute for Human Rights. Abo AkademiUniversity.Hestermeyer, Holger. 2007. Human Rightsand the WTO. The Case of Patents and Accessto Medicines. Oxford: Oxford University Press.Hodson, Loveday. 2011. NGOs and the Strugglefor Human Rights in Europe. Oxford andPortland, Oregon: Hart Publishing.Human Security Research Group (ed.).2011. Human Security Report 2009/2010, TheCauses of Peace and the Shrinking Cost of War.New York, Oxford: Oxford University Press.Isa, Felipe Gómez ve Koen de Feyter (ed.).2011. International Protection of Human Rights:Achievements and Challenges. 2. <strong>bask</strong>ı.Bilbao: University of Deusto.Jaichand, Viodh ve Markuu Suksi (ed.).2009. 60 Years of the Universal Declaration ofHuman Rights in Europe. Antwerp: Intersentia.Janz, Nikole und Thomas Risse. 2007. Menschenrechte-GlobaleDimensionen eines universellenAnspruchs. Baden-Baden: Nomos.Joppke, Christian. 2010. Citizenship and Immigration.Cambridge: Polity Press.Kaelin, Walter, Lars Mueller und JudithWyttenbach. 2007. Das Bild der Menschenrechte.Baden: Lars Mueller Publishers.Kälin, Walter ve Jörg Künzli. 2010. The Lawof International Human Rights Protection. Oxford:Oxford University Press.Kozma, Julia, Manfred Nowak ve MartinScheinin. 2010. A World Court of Human Rights-Consolidated Statute and Commentary.Vienna: Neuer Wissenschaftlicher Verlag.Mack, Andrew (ed.). 2005. Human Security Report.Human Security Centre, University of BritishColumbia. Oxford: Oxford University Press.
GİRİŞ69Maddex, Robert. L. 2000. International Encyclopaediaof Human Rights. Washington:Congressional Quarterly Press.Marchetti, Raffaele ve Nathalie Tocci (ed.).2011. Civil Society, Conflicts and the Politicizationof Human Rights. Tokyo: United NationsUniversity Press.Mares, Radu (ed.). 2012. The UN GuidingPrinciples on Business and Human Rights. Leiden:Martinus Nijhoff Publishers.Marks, Stephen P., Kathleen Modrowskiund Walther Lichem (ed.). 2008. Human RightsCities. Civic Engagement for Societal Development.New York: PDHRE.McRae, Rob ve Don Hubert (ed.). 2001.Human Security and the New Diplomacy, ProtectingPeople, Promoting Peace. Montreal:McGill-Queen’s University Press.Menke, Christoph und Arnd Pollmann.2007. Philosophie der Menschenrechte zur Einfuehrung.Hamburg: Junius.Naddeo, Cecilia Cristina. 2010. The Inter-AmericanSystem of Human Rights: A ResearchGuide: http://www.nyulawglobalorg/globalex/inter_American_human_rights.htm.Newman, Edward ve Oliver P. Richmond(ed.). 2001. The United Nations and HumanSecurity. New York: Palgrave.Nowak, Manfred. 2003. Introduction to theInternational Human Rights Regime. Leiden:Martinus Nijhoff Publishers.Oberleitner, Gerd. 2007. Global Human RightsInstitutions, Between Remedy and Ritual.Cambridge: Polity Press.ORF. 2008. Menschenrechtsstaedte dieserWelt. Human Rights Cities of this World.Graz/Wien: ORF.OSCE ve ODIHR (ed.). 2007. Countering Terrorism.Protecting Human Rights-A Manual.Warsaw: OSCE/ODIHR.Panel on Human Dignity. 2011. An Agendafor Human Rights. http://www.udhr60.ch/docs/Panel-humanDignity_rapport2011.pdf.Pogge, Thomas. 2008. World Poverty and HumanRights. 2. <strong>bask</strong>ı. Cambridge: Polity Press.Ramcharan, Bertrand G. 2002. Human Rightsand Human Security. The Hague: MartinusNijhoff Publishers.Reilly, Niamh. 2009. Womens’ Human Rights.Cambridge: Polity Press.Report of the International Commission onIntervention and State Sovereignty. 2001.The Responsibility to Protect. Ottawa: InternationalDevelopment Research Centre. http://www.idrc.ca.Robertson, Geoffrey. 2006. Crimes againstHumanity. The Struggle for Global Justice. 3.<strong>bask</strong>ı. London: Penguin.Salomon, Margot E. 2007. Global Responsibilityfor Human Rights: World Poverty and theDevelopment of International Law. Oxford:Oxford University Press.Sicilianos, Linos-Alexander ve ChristianeBourlo<strong>ya</strong>nnis-Vrailas (ed.). 2001. The Preventionof Human Rights Violations. The Hague:Martinus Nijhoff Publishers.
70 GİRİŞShapcott, Richard. 2010. International Ethics:A Critical Introduction. Cambridge: Polity Press.Smith, Rhona. 2012. Textbook on InternationalHuman Rights. 5. <strong>bask</strong>ı. Oxford: OxfordUniversity Press.Steiner, Henry J., Philip Alston und R<strong>ya</strong>nGoodman. 2008. International Human Rightsin Context. Law, Politics, Morals, Text andMaterials. 3. <strong>bask</strong>ı. New York: Oxford UniversityPress.Symonides, Janusz ve Vladimir Volodin(ed.). 2001. A Guide to Human Rights, Institutions,Standards, Procedures. Paris: UNESCO.Todorovic, Mirjana (ed.). 2003. Culture of HumanRights. Belgrade: Human Rights Centre.Ulrich, George. 2006. Towards a theory ofglobal ethics in support of human rights, in:Wolfgang Benedek, Koen de Feyter, FabrizioMarella (ed.). 2006. Economic Globalizationand Human Rights. Cambridge: CambridgeUniversity Press.United Nations. 2011. United Nations Declarationon Human Rights Education and Training.http://www.ohchr.org/english/issues/education/training/UNDHREducationTraining.htm.United Nations. 2007. United Nations Declarationon Human Rights of Indigenous Peoples.http://www.un.org/esa/socdev/unpfii/en/declaration.html.United Nations. 2005. World Summit OutcomeDocument. UN Doc. A/RES/60/1 of 16September 2005.United Nations. 1993. United Nations Declarationon Minority Rights. http://www1.umn.edu/humanrts/instree/d5drm.htm.United Nations General Assembly. 2005. Inlager freedom: towards development, securit<strong>ya</strong>nd human rights for all. Report of the Secretary-General.http://www.un.org/largerfreedom/contents.htm.Welch, Jr., Claude E. 2000. NGOs and HumanRights: Promise and Performance. Philadelphia:University of Pennsylvania Press.Welch Jr., Claude E. 2012. Protecting HumanRights Globally: Strategy and Roles of InternationalNGOs, forthcoming.EK BİLGİAvrupa İnsan Hakları ve Demokrasi Eğitimve Araştırma Merkezi (ETC): http://www.etc-graz.atİnsani Güvenlik Raporu Projesi: http://www.hsrgroup.orgİnsani Güvenlik Birimi: http://ochaonline.un.org/humansecurity/tabid/2212/default.aspxUNESCO: http://www.unesco.orgBirleşmiş Milletler İnsan Hakları EğitimiDün<strong>ya</strong> Programı(2005’ten bu <strong>ya</strong>na devam etmektedir):http://www.ohchr.org/english/issues/education/training/programme.htm
NOTLAR71
72 NOTLAR
II. ÇEŞİTLİ İNSANHAKLARI KONULARIHAKKINDA ÜNİTELEREVRENSELLİKEŞİTLİKİNSAN HAKLARININ BÖLÜNMEZLİĞİ VE BİRBİRİNEBAĞLILIĞI“Uluslararası toplum taahhütler döneminde doğdu. Artık uygulama döneminegirmeli ve verilen sözleri yerine getirmek için iradesini ve kaynaklarınıorta<strong>ya</strong> koymalıdır.”Kofi Annan, BM Genel Sekreteri. 2001.
74 NOTLAR
İŞKENCE YASAĞIİNSAN HAYSİYETİ VE KİŞİSEL BÜTÜNLÜKİNSANLIKDIŞI VE ONUR KIRICI MUAMELEİŞKENCE“Kimse işkenceye <strong>ya</strong> da zalimane, <strong>insan</strong>lık dışı <strong>ya</strong> da onur kırıcı muameleve<strong>ya</strong> ceza<strong>ya</strong> tabi tutulamaz.”İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi, 5. madde. 1948.
76 İŞKENCE YASAĞIÖRNEK HİKÂYELER“25 Kasım 1991’de sabah 9 civarında sokaktadurduruldum. O sırada bir sorun yoktu (…)Sonra Bobigny karakoluna götürüldüm. Birincikata çıkarıldım ve sekiz kişi bana vurma<strong>ya</strong>başladı. Dizlerimin üstüne çökmek zorundakaldım. Bir polis memuru beni saçımdan tutaraka<strong>ya</strong>ğa kaldırdı. Başka bir polis beyzbolsopasına benzeyen bir sopayla durmadanbaşıma vuruyordu. Başka biri sırtıma tekmeve yumruk atıyordu. Sorgu hiç durmadan birsaat kadar sürdü (…)26 Kasım 1991’de gün içinde çok sayıda (üç <strong>ya</strong>da dört) polis tarafından yine sorgulandım. Ozaman da saçımı çektiler, yumruk attılar vebir sopayla dövdüler (…)Sabah saat 1’e kadar bana saldırma<strong>ya</strong> devamettiler. Sanırım bu kötü muamele akşam 7civarı başlamıştı. Bir noktada beni uzun birkoridora gitmeye zorladılar. Orada sorumlu olduğunutahmin ettiğim memur beni saçımdantutarak koridorda koşturdu. Diğer memurlarda koridorun her iki <strong>ya</strong>nında durmuştu vebana çelme takıyorlardı (…)Bundan sonra bir büro<strong>ya</strong> götürüldüm ve eğerkonuşmazsam beni <strong>ya</strong>kmakla tehdit ettiler.Konuşmayı reddettiğimde çıplak a<strong>ya</strong>klarımın<strong>ya</strong>klaşık bir metre ötesinde iki küçük mavigaz tüpüne bağlanmış bir lav makinesi çalıştırdılar.Aynı zamanda vuruyorlardı. Bu kötümuamelenin ardından bir şırıngayı salla<strong>ya</strong>rakbeni tehdit ettiler. Bunu gördüğümde gömleğiminkolunu yukarı çekip ‘Hadi <strong>ya</strong>pın bakalım’dedim. Tahmin ettiğim gibi, tehditlerindeöne sürdükleri şeyi <strong>ya</strong>pmadılar. (…). Polislerbeni 15 dakika kadar rahat bıraktıktan sonrabiri bana ‘Siz Araplar oyulmayı seversiniz’dedi. Sonra beni tuttular, giysilerimi çıkardılarve anüsüme si<strong>ya</strong>h bir cop soktular.”Bay Selmouni bu sahneyi anlatırken ağlama<strong>ya</strong>başlar. “Size anlattıklarımın ne kadar ciddiolduğunun farkındayım. Ama bu hakikatinkendisi. Bu kötü maumeleye tabi tutuldum…”Selmouni/Fransa davasının olaylarını ve delilleriniinceleyen Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi28 Temmuz 1999’da oybirliğiyle Avrupaİnsan Hakları ve Temel Özgürlükler Sözleşmesi’nin3. maddesinin ihlal edilmiş olduğunakarar verdi.(Kaynak: Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi.1999. Selmouni/Fransa Davası. 28 Temmuz1999 tarihli karar)“Amerikalılar bizi ‘kara gece’ dediğimiz ilkgece sorguladı. Giysilerimizi makaslarla kestiler;bizi çırılçıplak bıraktılar ve fotoğraflarımızıçektiler. Sonra giymemiz için Afgan giysileriverdiler. Ellerimizi arkadan kelepçelediktensonra gözlerimizi bağladılar ve bizi sorguladılar.Sorgula<strong>ya</strong>n kişi Mısırlıydı. Bana ailemdekiherkesin, akrabalarımın ve arkadaşlarımınisimlerini sordu. Sonra beni El Kaide üyesi olmaklasuçlayıp ölümle tehdit ettiler.” (…)“Bizi yerin altında iki metreye üç mete büyüklüğündekibir hücreye koydular. Hücredeon kişiydik. O hücrede üç ay geçirdik. Hepimizinuyu<strong>ya</strong>bileceği kadar yer olmadığı içindeğişimli olarak uyuduk. Hücrenin penceresiçok küçüktü. Dışarısı çok soğuk olmasına rağmen(kar <strong>ya</strong>ğıyordu) hücrenin içi çok sıcaktı,çünkü kalabalıktı. Zaman zaman kapıyı açıphücrenin havalanmasını sağlıyorlardı.” (…)
İŞKENCE YASAĞI77“Hücrede geçirdiğimiz üç ay boyunca dışarıhava alma<strong>ya</strong> çıkmamıza izin verilmedi. Tuvaletegünde iki kez gidebiliyorduk ve tuvaletlerhücrenin hemen <strong>ya</strong>nındaydı.”Walid al-Qadasi, ayrıca mahkûmlara günde<strong>ya</strong>lnızca bir defa yemek verildiğini ve bir işkenceyöntemi olarak yüksek sesle müzik dinletildiğinianlattı. Hapisteki arkadaşlarından birininburadaki muamele sonucu delirdiğini söyledi.Walid al-Qadasi daha sonra Baram’a gönderildive orada bir ay daha sorgu<strong>ya</strong> tabi tutuldu.Kabil’deki bir hapishanede bulunan eski birtutuklunun Nisan 2004’te Uluslararası Af Örgütü’nesağladığı tanıklık, Yemen.Tartışma Soruları1. Bay Selmouni ve Bay al-Qadasi’nin <strong>ya</strong>şadıklarınınasıl tanımlarsınız? Bu hikâyelersize ne düşündürdü?2. Benzer durumların tekrarlanmasını engellemekiçin ne <strong>ya</strong>pılabilir? Yerel, bölgeselve uluslararası düzeylerde var olan önleyicive denetleyici mekanizmalardan haberdarmısınız?3. Sizce toplum Bay Selmouni ve Bay al-Qadasigibi mağdurlara nasıl destek ve <strong>ya</strong>rdımsağla<strong>ya</strong>bilir?4. Eğer Bay Selmouni’nin a) uyuşturucu satmakla,b) cinayetle c) terörizmle suçlandığınıbilseydiniz farklı düşünür müydünüz?Neden?(Kaynak: Birleşik Krallık uluslararası AfÖrgütü. Tanıklıklar. http://www.amnestyorg.uk/content.asp?CategoryID=2039)BİLİNMESİ GEREKENLER1. İŞKENCESİZ BİR DÜNYA21. yüzyılın başında işkencenin, <strong>insan</strong>lıkdışı ve onur kırıcı muamelenin olmadığı birdün<strong>ya</strong> hâlâ yerine getirilememiş bir arzudur.İnsan <strong>haklar</strong>ı örgütleri ve med<strong>ya</strong>, artan orandaişkence ve kötü muamele vakalarındansöz etmekte ve üzerinde uzlaşma<strong>ya</strong> varılmışstandartlar ve devletlerin bu standartları uygulamalarındakifarklılıklar konusunda farkındalık<strong>ya</strong>ratma<strong>ya</strong> çalışmaktadır.Ciddi kötü muamele çeşitleri, çoğunlukla, <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ı ihlallerinin gündelik vaka halinegeldiği toplum ve devletlerle ilişkilendirilirve bu toplum ve devletlere atfedilir. İşkencenin<strong>ya</strong>lnızca yoksul ve “gelişmemiş” ülkelereözgü olduğuna dair <strong>ya</strong>ygın ortak kanı<strong>ya</strong>rağmen, ABD Uluslararası Af Örgütü 150’denfazla ülkede işkence ve kötü muamele görüldüğünübildirmektedir. Bunlar arasındaçok sayıda sanayileşmiş ve gelişmiş ülke devardır. Aslında münferit işkence, zalimaneve onur kırıcı muamele vakaları her devlettemevcuttur; ancak bu muamelelerin ne ölçüdegerçekleştiği ve kullanılan yöntemler yeregöre değişmektedir.İşkence <strong>ya</strong>sağı mutlaktır ve birçok uluslararasıve bölgesel <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı antlaşmalarındayer alır. Uygulanması askı<strong>ya</strong> alınama<strong>ya</strong>n <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ından biridir; <strong>ya</strong>ni her türlü halde
78 İŞKENCE YASAĞI“İnsana işkence eden <strong>insan</strong>,şeytandan beterdir.”Henry Millergeçerli bir <strong>ya</strong>saktır ve hiçbir halde ve hiçbirsebeple kısıtlama<strong>ya</strong> ve istisna<strong>ya</strong> tabi tutulamaz<strong>ya</strong> da uygulaması devlet tarafından askı<strong>ya</strong>alınamaz. İşkence ve diğer zalimane,<strong>insan</strong>lık dışı ve onur kırıcı muamele <strong>ya</strong> dacezanın, uluslararası teamül hukuku altındada <strong>ya</strong>saklandığı düşünülür. Bu <strong>ya</strong>sağa rağmen,işkence ve kötü muamele hâlâ vardır.İşkence ve <strong>insan</strong>lık dışı ve onur kırıcı muamelesık olarak ve tekrar tekrar orta<strong>ya</strong> çıkmaktadır:Özgürlüğünden mahrum kalankişiler, farklı etnik, sos<strong>ya</strong>l ve kültürel gruplaramensup <strong>insan</strong>lar, gençler ve <strong>ya</strong>şlılar, kadınlarve erkekler bu tür muamelelere maruz kalmaktadır.Herkes işkenceye maruz kalabilirve işkence mağduru olabilir. Yakın zamanakadar işkence ve <strong>insan</strong>lık dışı ve onur kırıcımuamelenin savaş ve kölelik sonucu orta<strong>ya</strong>çıktığı düşünülmekte ve bunların barış zamanındakivarlığı göz ardı edilmekteydi; ancakson zamanlardaki işkence ve <strong>insan</strong>lık dışı veonur kırıcı muamele vakalarının <strong>ya</strong>kından birincelemesi, kötü muamelenin ciddi türleriningeçmişe ait olmadığını orta<strong>ya</strong> ko<strong>ya</strong>r. İnsanlıkilerledikçe, kadim zamanlara ve ortaçağa aityöntemler yerini daha “sofistike” ama aynıderecede zalimane ve eşit etkililikteki tekniklerebırakmıştır. İşkence ve diğer ciddi kötümuamele türleri <strong>insan</strong> haysiyetine önemli derecedezarar verir; temel <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ını ağırşekilde ihlal eder ve <strong>insan</strong>i güvenliğe bir tehditteşkil eder. Bu muameleler <strong>insan</strong>ın fizikselve psikolojik bütünlüğünü zedeler ve bunedenle de meselenin kökeninin araştırılmasıiçin işbirliği halinde çaba gösterilmesi gerekir.Özellikle uluslararası hukuk alanındaki vebilginin <strong>ya</strong>ygınlaşmasına ilişkin araçlardakiçağdaş gelişmeler işkence ve diğer ciddi kötümuamele türlerine dair sorun hakkında küreselölçekte farkındalığın artmasını sağlamıştır.Hem hükümetler arası örgütler hem de siviltoplum kuruluşları kötü muamelenin <strong>ya</strong>lnızcasonuçlarını değil, kökenlerini de belirlemeyeve bu alanlarda çözüm üretmeye başlamıştır.Koruma ve önleme alanlarında kesin uluslararasıstandartlar belirlenmiş ve bu standartlarİşkence Yasağı ve İnsani Güvenlikİşkence ve kötü muamele <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ına yönelik ağır ihlallerdirve herhangi bir kişinin güvenliğinedoğrudan tehdit niteliğindedirler.İnsan ha<strong>ya</strong>tının ve her <strong>insan</strong>ınfiziksel ve psikolojik bütünlüğününkorunması <strong>insan</strong>i güvenlik<strong>ya</strong>klaşımının merkezinde yer alır.Bunun sonucu olarak, mutlaknitelikteki işkence ve diğer zalimane,<strong>insan</strong>lık dışı ve onur kırıcı muameleve ceza <strong>ya</strong>sağı <strong>insan</strong>i güvenlikkonusundaki tüm sorularınmerkezindedir. İnsan <strong>haklar</strong>ı eğitimiyoluyla <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı alanındafarkındalık <strong>ya</strong>ratılması, işkenceve kötü muamelenin önlenmesive kişilerin bu muamelelerdenkorunması için oluşturulan gelişkinbir <strong>ya</strong>sal çerçeve, güçlendirilmiş<strong>insan</strong>i güvenlik ve selameti içinmihenk taşıdır. Ayrıca bütün <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ı standartlarının ileri düzeydeuygulanması, <strong>insan</strong>i güvenliğingüçlendirilmesi stratejisinin önemliunsurlarından biridir. Kuruluşuİnsani Güvenlik Ağı gayretleriyle<strong>ya</strong>pılmış olan Uluslararası Ceza
İŞKENCE YASAĞI79Mahkemesi Statüsü, işkenceyi açıkolarak <strong>insan</strong>lığa karşı suç ve savaşsuçu olarak tanır ve bu şekilde<strong>insan</strong> ha<strong>ya</strong>tının ve güvenliğininkorunmasına özel bir vurgu <strong>ya</strong>par.Girişhakkında geniş bir mutabakata varılmıştır.Ayrıca, bu önleme standartlarını ve askı<strong>ya</strong> alınamaznitelikteki işkence ve diğer zalimane,insalık dışı ve onur kırıcı muamele ve ceza <strong>ya</strong>sağınıgüvence altına almak üzere hem ulusalhem de uluslararası alanda soruşturma, izlemeve denetlemeye yönelik çok sayıda kurumorta<strong>ya</strong> çıkmıştır.2. TANIM VE KONUNUN TASVİRİİşkence Nedirİşkence ve kötü muamelenin kınanması ve<strong>ya</strong>saklanması uluslararası temaül hukukundaemredici hüküm olarak belirlenmiş olsa da,bu tür muamelelerin geniş olarak kabul edilebilirbir biçimde nasıl tanımlanması gerektiğikonusunda uzun bir tartışma <strong>ya</strong>şanmıştır.Ayrıca <strong>ya</strong>sal bir tanım, işkence <strong>ya</strong>sağınınalanda uygulanmasında çok az etkiye sahipgibi görünmektedir. İşkencenin mutlak olarak<strong>ya</strong>saklanması hakkında, uluslararası hukukimetinlerde bulunan ve üzerinde mutabakatavarılmış olan uluslararası hükümler, işkence<strong>ya</strong>pılmasına karşı yeterli teorik güvence teşkiletmemektedir. Hâlâ tanıma dair belirli bir esneklikvardır ve bu, devlet makamlarına uluslararasıkuralları ilke olarak kabul etme amauygulamada bu yükümlülüklerden sapma imkânıveren bir yorum alanı bırakmaktadır.İşkencenin hukuki bir tanımı Birleşmiş Milletlerİşkence ve Diğer Zalimane, İnsanlık Dışıve<strong>ya</strong> Onur Kırıcı Muamele <strong>ya</strong> da Ceza<strong>ya</strong> KarşıSözleşme’ye (CAT) girmiş ve Sözleşme’ye taraftüm imzacı devletler tarafından kabul edilmiştir.CAT, Genel Kurul’un 39/46 sayılı ve10 Aralık 1984 tarihli Kararı ile kabul edilmişve 26 Haziran 1987’de yürürlüğe girmiştir.“İşkence” terimi Sözleşme’nin 1. maddesindeşöyle tanımlanmıştır:“(…) bir şahsa ve<strong>ya</strong> bir üçüncüşahsa, bu şahsın ve<strong>ya</strong> üçüncü şahsınişlediği ve<strong>ya</strong> işlediğinden şüphe edilenbir fiil sebebiyle, cezalandırmakamacıyla, bilgi ve<strong>ya</strong> itiraf elde etmekiçin ve<strong>ya</strong> ayrım gözeten herhangibir sebep dolayısıyla bir kamugörevlisinin ve<strong>ya</strong> bu sıfatla hareketeden başka bir şahsın teşviki ve<strong>ya</strong>rızası ve<strong>ya</strong> muvafakatıyla uygulananfiziki ve<strong>ya</strong> manevi ağır acı ve<strong>ya</strong>ızdırap veren bir fiil anlamına gelir.Bu <strong>ya</strong>lnızca <strong>ya</strong>sal müeyyidelerinuygulanmasından doğan, tabiatındaolan ve<strong>ya</strong> arızi olarak husule gelenacı ve ızdırabı içermez.”CAT altında işkence şu şekilde tanımlanır:Ağır fiziksel <strong>ya</strong> da manevi acı veren, herhangibir amaçla <strong>ya</strong> da ayrım gözeten herhangibir sebeple bir kişi üzerinde kastiolarak, bir kamu görevlisi ve<strong>ya</strong> bu sıfatlahareket eden başka bir şahıs tarafından uygulananfiil.Bu tanım, işkence ve kötü muamelenin hempsikolojik hem de fiziksel boyutlarını göz önünealsa da bütünüyle kapsayıcı değildir vefarklı katmanları ayrıntılı olarak tanımlamamakta,ayrıca hukuka uygun <strong>ya</strong>ptırımları, <strong>ya</strong>niulusal hukuka uygun <strong>ya</strong>ptırımları da dışarıdabırakmaktadır. Bu nedenle bu tür <strong>ya</strong>ptırımlarınSözleşme’nin ruhu ve amaçlarıyla çelişip çeliş-
80 İŞKENCE YASAĞI“İşkence <strong>insan</strong> haysiyetinin dehşet verici bir ihlalidir. Hem mağduru hemfaili <strong>insan</strong>lıktan çıkarır. Bir <strong>insan</strong> tarafından başka bir <strong>insan</strong>a verilen acıve korku kalıcı <strong>ya</strong>ralar bırakır: da<strong>ya</strong>k sonucu eğrilmiş omurgalar, dipçiklevurulma sonucu hasar gören kafatasları, mağdurda bitmez tükenmezkorkulara neden olan tekrarla<strong>ya</strong>n kâbuslar. İşkence <strong>ya</strong>sağı temel bir <strong>insan</strong>hakkıdır ve her koşulda korunmalıdır.”Kofi Annan, BM Genel Sekreteri. 2001mediği sorusu orta<strong>ya</strong> çıkar; ancak bu tanımişkence <strong>ya</strong>sağının genel anlamına katkıda bulunur.Eski BM İnsan Hakları Komisyonu’nunda belirttiği gibi, “(…) İşkence ve diğer zalimane,<strong>insan</strong>lık dışı ve onur kırıcı muamele ve cezahiçbir koşulda kabul edilemez.” Eski İşkenceÖzel Raportörü Theo van Boven ayrıca şunubelirtmiştir:“(…) İşkence ve diğer zalimane,<strong>insan</strong>lık dışı ve onur kırıcı muamele ve ceza<strong>ya</strong>sağının hukuki ve ahlaki temeli mutlaktırve zorlayıcıdır ve hiçbir koşulda diğer menfaat,politika ve uygulamalar nedeniyle ortadan kaldırılamaz,ikinci plana atılamaz.”BM Uluslararası İşkence Mağdurlarına DestekGünü (26 Haziran) nedeniyle, İşkenceMağdurları İçin Uluslararası RehabilitasyonKonseyi, “işkencenin bir kişinin diğer bir kişiye<strong>ya</strong>pabileceği en korkunç şeylerden biri olduğunu”belirtmiştir. İşkencenin amacı, mağdurunölmesine izin vermeden olabilecek en çokacıyı çekmesini sağlamaktır. Kasti biçimdefiziksel <strong>ya</strong> da psikolojik acı <strong>ya</strong> da ıstırap vermekhem işkencenin hem de <strong>insan</strong>lık dışı veonur kırıcı muamelenin özelliğidir. Hukuken,işkence, <strong>insan</strong>lık dışı muamele ve onur kırıcımuamele arasındaki ayrım geçişken olmaklabirlikte, fiilin niteliğine, amacına, ağırlığınave kullanılan zalimane araçlara bağlıdır.İşkence Yöntemleri–İşkence Nasıl Yapılır?İşkence yöntemleri ve araçları zaman içinde gelişmiştir.Bunun sebeplerinden biri, özel şirketlerinişkenceyle ilgili aletlerin üretilmesinde vesatılmasında rol oynama<strong>ya</strong> başlamasıdır. Eskiİşkence Özel Raportörü tarafından <strong>ya</strong>pılan <strong>ya</strong>kıntarihli bir çalışma, işkence ve diğer <strong>insan</strong>lıkdışı ve onur kırıcı muamelelerin <strong>ya</strong>pılmasınayönelik araçların üretimi ve satışı meselesiniincelemiş, pi<strong>ya</strong>sanın düzenlenmesi ve denetlenmesikonusunda devletin çok daha fazla roloynaması gerektiği sonucuna varmıştır.Ortaçağda kullanılanlar gibi işkence aletleriyleilgili geleneksel anlayış üzerinden bakıldığında,bugün kullanılan birçok araç potansiyelişkence aleti olarak tanımlanamaz. Yaygınolarak uygulanan işkence teknikleri vücuttagörünür fiziksel iz bırakmamakta, ancak içorganlara ve mağdurun manevi bütünlüğünezarar vermektedir. Örneğin, elektrik veren silahlar<strong>ya</strong> da elektrotların kişinin vücudununhassas bölgelerine bağlanması yoluyla verilenelektrik şokunun mağdurun vücudunda iz bırakmadığıancak da<strong>ya</strong>nılmaz bir fiziksel acıverdiği bilinmektedir.Genel olarak işkence yöntemleri iki ana grubaayrılabilir: fiziksel ve psikolojik.
İŞKENCE YASAĞI81Fiziksel işkence mağdurun aşırı derecede acıve ızdırap çekmesine neden olur. En zalimanehalinde fiziksel işkence organların kesilmesine,yüzün bozulmasına ve iyileşmeyecek <strong>ya</strong>ralaraneden olabilir. En çok kullanılan işkenceyöntemleri kamçı, metal nesneler, taş, kablove sopayla vurmak <strong>ya</strong> da mağdura tekmeyleve<strong>ya</strong> duvara çarpacağı şekilde vurmaktır. “Falaka”adı verilen yöntemin (mağdurun a<strong>ya</strong>ktabanlarına <strong>ya</strong> da avuçlarına çok sert biçimdevurma) <strong>ya</strong>ygın şekilde kullanıldığı bilinir.Ayrıca elektrik verme, nefesi kesme, bağlama,vücutta sigara söndürme, suyla işkence ve çokyüksek <strong>ya</strong> da çok alçak sıcaklığa maruz bırakmada <strong>ya</strong>ygın olarak kullanılan yöntemlerdir.Psikolojik işkence yoksun bırakma ve yormayöntemlerini içerir. Bu yöntemler arasında açve<strong>ya</strong> susuz bırakma, uykusuz bırakma, tuvaletegitmenin engellenmesi, tecritte tutma,diğer mahkûmlarla ve dış dün<strong>ya</strong>yla ilşikilerikesme sayılabilir. Zorlama ve <strong>bask</strong>ı teknikleride psikolojik işkence yöntemleri arasında sayılabilir.Bu teknikler arasında, başkalarınınişkence gördüğü hallerde orada olma<strong>ya</strong> zorlanma,ölümle tehdit, öldürüyor gibi <strong>ya</strong>pma,devamlı aşağılama ve terörize etme sayılabilir.Bunlardan başka, cinsel şiddet de mağdurlarahem fiziksel hem de psikolojik olarak işkenceetmek için kullanılan bir yöntemdir. Bu işkenceyöntemlerinden herhangi birinin kullanılması<strong>insan</strong> haysiyetine ağır bir saldırı ve <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ının ihlalini teşkil eder. İşkencesiz birdün<strong>ya</strong>, kasti olarak acı verilmeyen ve bir kişininbaşka bir kişi üzerinde böylesine zalimaneyöntemleri uygulamadığı bir dün<strong>ya</strong> demektir.İşkencenin Nedenleri–İşkence Neden Yapılırİşkencenin nedenleri değişkenlik gösterse de,temeldeki amaç çoğunlukla başkaları üzerindegüç gösterisi <strong>ya</strong>pmak <strong>ya</strong> da zayıflık ve güvensizlik<strong>ya</strong>ratmaktır.Dün<strong>ya</strong> tarihinin çeşitli evrelerinde işkencekontrol oluşturmak ve iktidarı ve hükümeteden sistemi açıkça <strong>ya</strong> da zımnen tehdit edenmuhalifler ve<strong>ya</strong> ilerici entelektüeller üzerindegüç sağlamak için kullanılmıştır. Bunun sonucuolarak, işkenceye sık sık si<strong>ya</strong>si <strong>bask</strong>ı,cezalandırma ve intikam aracı olarak başvurulmuştur.Baskı ve fiziksel zorlama altında<strong>ya</strong>pılan itiraflar güvenilir olmasa da, gelenekselolarak işkence ve diğer kötü muamele türleribilgi ve<strong>ya</strong> itiraf almak için kullanılmıştır.Bunun sonucu olarak da bu tür ifadeler veitiraflar hiçbir zaman delil olarak kullanılamazve bu yöntemler sonucu alınan ifadelerin<strong>ya</strong>rgılama sırasında kullanılması <strong>ya</strong>sağı ulusalve uluslararası hukuk sistemlerinin büyük bölümündemevcuttur.İşkence ve kötü muamele, <strong>insan</strong>ları tehdit etmek,korkutmak, <strong>insan</strong>lıktan çıkarmak ve<strong>ya</strong>aşağılık duygusu <strong>ya</strong>ratmak ve son tahlildebireyin akli melekelerini yok etmek için kullanılabilir.Bu tür muameleler işkence mağdurununakli ve fiziksel kapasitesi üzerindeönemli ve uzun süreli etkilere neden olur.Fiziksel rehabilitasyon yıllar sürebilir ve tamolarak iyileşme mümkün olma<strong>ya</strong>bilir. Bundanbaşka, psikolojik <strong>ya</strong>ralanmalar mağdurlarıha<strong>ya</strong>tları boyunca etkilemeye devam eder veçoğunlukla tatmin edici bir ha<strong>ya</strong>t <strong>ya</strong>şamalarınıengeller.İşkence ve İnsanlık Dışı ve Onur KırıcıMuamelenin Mağdurları ve Failleriİşkence ve kötü muamele mağduru olmakiçin hiçbir koşul yoktur. Çocuklar, erkeklerve kadınlar, gençler ve <strong>ya</strong>şlılar işkence mağduruolabilir. Özellikle hukukun üstünlüğügeleneğinin <strong>ya</strong> da <strong>ya</strong>salara saygının söz konusuolmadığı toplumlarda herkes işkencemağduru olabilir. Kötü muamele çoğunluklacezaevlerinde, karakollarda, <strong>insan</strong>larıntutulduğu diğer merkezlerde görülür; ancak
82 İŞKENCE YASAĞIengelli <strong>ya</strong> da akıl hastası kişilerin tutulduğuözel evlerde <strong>ya</strong> da uzmanlaşmış tıbbi merkezlerdede işkence vakaları istisnai değildir.Tutuklular ve mahkûmlar özellikle korunma<strong>ya</strong>muhtaç durumdadır, çünkü en temelihti<strong>ya</strong>çları için devlet makamlarına muhtaçtırlar.Bu tür alıkoyma yerleri tanımları gereğikapalı mekândır. Bunun sonucu olarakalıkoyulan kişiler kendilerini toplumun gerikalanının görüş alanının dışında bulurlar vegenellikle kamuoyunun çok az empati <strong>ya</strong> dasempati gösterebildiği bir grup oluştururlar.Sos<strong>ya</strong>l, dini <strong>ya</strong> da etnik azınlıklar ve sığınmacıve mülteciler gibi diğer korunma<strong>ya</strong> muhtaçgruplar sıklıkla onur kırıcı muameleyetabi tutulur ve tekrar travmatize olma riskitaşırlar. Yaşlılar <strong>ya</strong> da zihinsel engelliler gibiözel tıbbi merkezlerde ve hastanelerde <strong>ya</strong>şa<strong>ya</strong>nkişiler toplum tarafından genelde gözardı edilir ve işkence ve kötü muameleleretabi tutulabilirler. Bu durum genellikle yetersizpersonel ve mali kaynak sonucu orta<strong>ya</strong>çıkar ve temel <strong>ya</strong>şam standartlarının, uyguntıbbi hizmetin sağlanmaması ve onuruyla<strong>ya</strong>şlanamama sonucunu doğurur.Öte <strong>ya</strong>ndan, işkence ve kötü muamelenin etkileriylekarşı karşı<strong>ya</strong> kalanlar <strong>ya</strong>lnızca mağdurlardeğildir. Bu muameleleri <strong>ya</strong>panlar daher zaman kendi iradeleriyle davranamaz veola<strong>ya</strong> katılmış olmaktan çok ağır etkilenebilirler.Polis <strong>ya</strong> da askerlerin kamu görevlisisıfatıyla emir üzerine <strong>ya</strong> da işkence ve kötümuameleyi gündelik bir uygulama haline getirmişuzmanlaşmış bir grubun parçası olarakeylemde bulunduğu çok sayıda vaka vardır.Özel ihti<strong>ya</strong>ç merkezlerinde çalışan sağlık vegüvenlik görevlileri de ihmal, denetimsizlik,kaynak ve<strong>ya</strong> eğitim yoksunluğu nedeniylekötü muamelenin failleri haline gelebilir.3. KÜLTÜRLERARASIPERSPEKTİFLERVE TARTIŞMALI KONULARFarklı kültürel uygulamalar ve bakışlar uluslararası<strong>ya</strong>sal normların ve standartların anlaşılmasınıkesinlikle etkiler ve sıklıkla yorumlarışekillendirir. Örneğin, bedensel ceza (ıslahamaçlı bir tedbir olarak bir sopa <strong>ya</strong> da kamçıylaacı verme) <strong>ya</strong>ygın bir kötü muamele türüdür;ancak şeriat hukukunda bedensel cezave uzuvların kesilmesi hem toplumsal olarakkabul edilen hem de <strong>ya</strong>sallaşmış yöntemlerdir.Bu cezalar genellikle evlilik ve miras gibikonular ile Müslümanların fiziksel ve ruhaniha<strong>ya</strong>tlarının diğer yönlerini düzenleyen dinimahkemeler tarafından verilmektedir. Örneğin,2010’da Nijer<strong>ya</strong>’nın çok sayıda e<strong>ya</strong>letindemahkemeler, önemsiz hırsızlık <strong>ya</strong> daalkol tüketimi gibi küçük suçlarla ilgili olarakbedensel cezalara hükmetmiştir. Benzer şekildeSuudi Arabistan, İran, Malez<strong>ya</strong> ve Singapur’dason zamanlarda şeriat hukukunada<strong>ya</strong>nan dini mahkemeler 2010 yılında bedenselcezalara hükmetmiştir.Uzun zamandır terör eylemlerinin diğer suçlardanfarklı olup olmadığı ve bu eylemleriönlemek ve denetlemek için özel standartlargeliştirilmesinin gerekip gerekmediği hakkındahararetli bir tartışma vardır. 11 Eylül 2001eylemi gibi terör eylemleri, birçok ülkede “terörlemücadele” <strong>ya</strong>salarının hazırlanmasınakapı açmıştır. Bu <strong>ya</strong>salar <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı üzerindeağır sonuçları olan yeni soruşturma usulleriöngörmektedir. ABD küresel olarak “terörekarşı savaş” ilan ettiğinden beri, ABD askerlerininve memurlarının dahil olduğu çok sayıdaişkence ve kötü muamele vakası bildirilmiştir.Küba’da bulunan Guantánamo Bay AlıkoymaMerkezi’nde tutulan terör şüphelileri “geliştirilmişsorgu teknikleri”ne tabi tutulmuştur. 18saatten fazla bir süre boyunca yerde tutulma
İŞKENCE YASAĞI83kişilerin idrar ve dışkılarını üstlerine <strong>ya</strong>pmasısonucunu doğururken, sağırlaştıracak şiddettegürültüye <strong>ya</strong> da aşırı sıcaklığa maruz bırakmada mahkûmların bilinçlerini kaybetmesine<strong>ya</strong> da saçlarını yolmasına yol açmıştır. BugünGuantánamo’da 170 kişi alıkoyulmaktadır.2004’te Irak’ta bulunan Ebu Garip cezaevindeçalışan ABD askeri personelinin fiziksel vepsikolojik işkence de dahil olmak üzere ağır<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı ihlalleri gerçekleştirdiğine dairiddialar orta<strong>ya</strong> çıkmış, bu iddialar daha sonraABD askerlerinin mahkûmlara işkence <strong>ya</strong>ptığınıve onları aşağıladığını gösteren fotoğraflarve video görüntüleriyle desteklenmiştir.ABD askerlerinin işkence ve kötü muamelevakalarına dahline dair bir başka örnek, CIAtarafından yürütülen bir program olan “olağanüstünakil” programıdır. Bu program çerçevesindeçok sayıda <strong>ya</strong>bancı mahkûm ve terörşüphelisi, hükümet onayıyla, dün<strong>ya</strong>nın çeşitliülkelerine sorgulanmak ve “kara yerler” olarakadlandırılan gizli cezaevlerinde tutulmaküzere getirilmiştir.Benzer şekilde terör şüphelilerinin (ve diğersuçluların) başkalarının ha<strong>ya</strong>tını kurtarmaküzere işkenceye tabi tutulmasının kabuledilebilir olup olmadığı tartışması da tekrarha<strong>ya</strong>t kazanmıştır. 2004’te Alman FederalAna<strong>ya</strong>sa Mahkemesi, Wolfgang Daschnerisimli Alman polis şefinin, 11 <strong>ya</strong>şındaki birçocuğu kaçıran şüpheliyi çocuğun ha<strong>ya</strong>tınıkurtarmak amacıyla tehdit etmesini konualan davada işkence <strong>ya</strong>sağının mutlak niteliğinive hiçbir koşulda bu ilkeye istisna<strong>ya</strong>pılmasına ve bu <strong>ya</strong>sağın askı<strong>ya</strong> alınmasınaizin verilmediğini tekrar etmiştir. Bukonuyla <strong>ya</strong>kından ilgili bir başka konu daherkesin hukuk çerçevesinde suçlu bulunanakadar masum sayılma hakkıdır.Bu örneklerin gösterdiği gibi, işkence <strong>ya</strong>sağıevrensel olarak kabul edilmiştir, ancak yorumve uygulama devletler arasında farklılık gösterebilir.Bu farklılıkların evrensel ve mutlaknitelikteki işkence <strong>ya</strong>sağını güçlendirip güçlendirmediği<strong>ya</strong> da hem uluslararası teamülhem de uluslararası norm hukukunun amaçlarıve ruhuyla ters düşüp düşmediği ise açıkuçlu bir sorudur. İşkence <strong>ya</strong>sağının mutlakniteliğiyle ilgili olarak uluslararası hukukçular,standartlardaki ikiliğin kabul edilemezolduğunu, uluslararası hukuk standartlarınıntercihe bağlı uygulanmaması ve söz konusustandartlara kesin olarak saygı duyulmasıgerektiğini savunmaktadır; ancak bu şekildedün<strong>ya</strong> barışının, <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının, <strong>insan</strong>i güvenliğinve devletler arasındaki karşılıklı anlayışınkoruyucusu olan uluslararası hukukunruhu ve işlevi korunabilecektir.4. UYGULAMA VE İZLEME1948’den bu <strong>ya</strong>na işkence ve diğer zalimane,<strong>insan</strong>lık dışı ve onur kırıcı muameleleredair uluslararası hukuk hükümleri esaslıbir biçimde geliştirilmiş ve ilerlemiştir. Buuluslararası hukuki taahhütleri imzala<strong>ya</strong>n,ona<strong>ya</strong>n ve ulusal mevzuat ve uygulamasınaaktaran devlet sayısı günden güne artmıştır.İşkencenin önlenmesine ve işkenceye karşıkoruma<strong>ya</strong> yönelik güçlü bölgesel sistemlerorta<strong>ya</strong> çıkmış (örneğin Avrupa’da) ve ulusalve bağımsız denetim mekanizmaları (teftişzi<strong>ya</strong>retleri) gelişmiştir.Uluslararası düzeyde, Birleşmiş Milletler İşkenceKarşıtı Komite ve Birleşmiş Milletlerİşkence Özel Raportörü ve çok sayıdaki STK,işkence ve benzeri muamele <strong>ya</strong>pma <strong>ya</strong>sağıkonusunda devletlerin yükümlülüklerini yerinegetirip getirmediğini izlemektedir.
84 İŞKENCE YASAĞIBirleşmiş Milletler İşkence Karşıtı Komite(CAT), BM İşkenceye Karşı Sözleşme’nin 17.maddesi çerçevesinde kurulmuş ve 1 Ocak1988’de çalışma<strong>ya</strong> başlamıştır. CAT tarafdevletlerden her dört yılda bir Sözleşme’ninuygulanmasına yönelik raporlar talep ederve bu raporları inceler; raporlar hakkında sorularsorma, daha fazla açıklama isteme vebahsi geçen hukuki meselelere ve olgularailişkin ek bilgi talep etme yetkisine sahiptir.Bundan başka devletler Komite’nin bireysel<strong>ya</strong> da devletler arası başvuru alma ve inceleme,şikâyetçiye ve ilgili devlete nihai görüşlerinive <strong>ya</strong>pılması gerekenler konusundatavsiye niteliğindeki kararını gönderme yetkisinikabul eder nitelikte be<strong>ya</strong>nda bulunabilir.Komite’nin <strong>ya</strong>ptığı işlerle ilgili yıllık raporlar<strong>ya</strong>yınlanmaktadır.BM İşkenceyle MücadeleSözleşmesi’ne ekİhti<strong>ya</strong>ri Protokol(OP-CAT)Birleşmiş Milletler İşkence ve Diğer Zalimane,İnsanlık Dışı ve<strong>ya</strong> Onur Kırıcı Muamele<strong>ya</strong> da Ceza<strong>ya</strong> Karşı Sözleşme’ye ek İhti<strong>ya</strong>riProtokol, 2002’de New York’ta gerçekleştirilenBirleşmiş Milletler Genel Kurulu sırasındakabul edilmiş ve 2006 yılında yürürlüğe girmiş,Ocak 2012 itibariyle 61 devlet tarafındanonanmıştır. Protokol’ün amacı, alıkoyma yerlerineuluslararası ve ulusal izleme kurumlarıtarafından düzenli zi<strong>ya</strong>retler gerçekleştirmeyeyönelik bir sistem kurularak işkence ve diğerkötü muamele türlerinin önlenmesidir. İhti<strong>ya</strong>riProtokol bu nedenle zi<strong>ya</strong>ret yetkisine sahipyeni bir uluslararası uzman kurum kurmuştur:İşkenceye Karşı Komite’ye karşı sorumlu olanİşkencenin Önlenmesi Alt Komitesi (SPT).Protokol aynı zamanda taraf devletlere ulusalteftiş kurumları teşkil etme yükümlülüğü vermektedir(“Ulusal Önleyici Mekanizmalar”).Alt Komite’nin denetimi altında ulusal kurumlaralıkoyma yerlerini düzenli olarak zi<strong>ya</strong>retedip, özgürlüğünden mahrum kalan kişilere<strong>ya</strong>pılan muamelenin ve gözaltı koşullarınıniyileştirilmesi için tavsiyelerde bulunacaktır.Önlemeye odaklanmış bu sistem BM <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ı sistemi içinde yenilikçi bir gelişmeyigösterir, çünkü mevcut uluslararası mekanizmalarancak ihlal oluştuktan sonra hareketegeçmektedir. Alıkoyma yerlerine zi<strong>ya</strong>retlerişkencenin önlenmesi ve alıkoyulma koşullarınıniyileştirilmesi için en etkili yöntemlerdendir.Avrupa Konseyi İşkencenin ve İnsanlıkDışı ve<strong>ya</strong> Onur Kırıcı Muamele <strong>ya</strong> da CezanınÖnlenmesi Sözleşmesi (ECPT) çerçevesindekurulan ve Avrupa’da özgürlüklerinden mahrumolan kişilerin korunması için kurulmuş ilk<strong>ya</strong>rgısal olma<strong>ya</strong>n mekanizma olan Avrupa İşkenceninve İnsanlık Dışı ve<strong>ya</strong> Onur Kırıcı Muamele<strong>ya</strong> da Cezanın Önlenmesi Komitesi’nin(CPT) başarısından esinlenen BM İhti<strong>ya</strong>riProtokolü, küresel düzeyde ve ulusal uzmankurumlar tarafindan gerçekleştirilecek etkiliönleyici zi<strong>ya</strong>retlerin kriterleri ve güvenceleriniorta<strong>ya</strong> ko<strong>ya</strong>r. Bu nedenle İhti<strong>ya</strong>ri Protokol,işkencenin ve <strong>insan</strong>lık dışı ve onur kırıcı muameleninönlenmesi için uluslararası ve ulusalmekanizmaların güçlendirilmesine yönelikönemli bir adım olarak görülmektedir.Öte <strong>ya</strong>ndan, işkencenin önlenmesi için uluslararasıhukuki güvenceler var olsa da, bugüvenceler ulusal düzeyde tam olarak uygulanmamaktadır.Ulusal mevzuatların uluslararasıstandartlara uygun hale getirilmesi veizleme ve raporlama <strong>ya</strong>pacak ulusal mekanizmalarınkurulması zorunludur. İşkencenintam olarak ortadan kalkması ancak uluslararasıstandartların ulusal ve yerel düzeylerdeetkili ve tarafsız uygulama ve izleme mekanizmalarınıniçinde yer almasıyla mümkünolabilir. Ayrıca işkence ve <strong>insan</strong>lık dışı veonur kırıcı muamele mağdurlarına rehabilitasyon,hukuki <strong>ya</strong>rdım ve tazminat temin edil-
İŞKENCE YASAĞI85mesi ve bu kişilerin toplumsal ha<strong>ya</strong>ta yenidenkatılmasının sağlanması adil bir ulusal düzeniçin ha<strong>ya</strong>ti bir gerekliliktir.İşkencenin önlenmesinde etkili olacak üçana unsur vardır:1. Etkili bir <strong>ya</strong>sal çerçeve kurulup bunun tamolarak uygulanmasının sağlanması ve işkenceninönlenmesi için uygun güvencelerin temini;örneğin gözaltındaki temel güvenceler(avukata, doktora ve <strong>ya</strong>rgıca erişim gibi) vegözaltında tecritin engellenmesi;2. Denetim mekanizmalarının kurulması,ulusal düzeyde alıkoyma yerlerindezi<strong>ya</strong>ret mekanizmaları ve sivil örgütlertarafından bağımsız izleme ve raporlamanınsağlanması;3. İlgili kişilere yönelik eğitim; örneğin polismemurları, cezaevi gardi<strong>ya</strong>nları, avukatlar,hekimler vs. Bundan başka her birey işkenceninönlenmesine yönelik faaliyetlere eylem,kampan<strong>ya</strong>lar, uluslararası belgelerinonanması ve ulusal düzeyde uygulanmasıiçin lobi faaliyetleri oluşturarak ve mektuplarve dilekçeler <strong>ya</strong>zarak dahil olabilir. STKçalışmalarına katılarak ve gönüllü olarak<strong>ya</strong> da en azından aile ve arkadaş çevresinibilgilendirerek toplumda ve bölgemizdeişkencenin önlenmesi konusunda farkındalık<strong>ya</strong>ratılmasına katkı sağla<strong>ya</strong>biliriz. Sonolarak işkence mağdurlarını, sıkıntılarınınnasıl giderileceğini anlayıp şikâyette bulunmalarınaöncülük ederek ve failler hakkındaki<strong>ya</strong>sal işlemler sırasında <strong>ya</strong>rdım ederekdestekleyebiliriz.FAYDALI BİLGİLER1. ÖRNEK UYGULAMALARDün<strong>ya</strong>da devletleri ve toplumları işkence vebenzeri uygulamalara karşı harekete geçirmeyeyönelik çok sayıda girişim mevcuttur.Bu tür girişimler işkence ve kötü muameleninönlenmesini, işkence mağdurlarına hukuki<strong>ya</strong>rdım ve fiziksel ve psikolojik rehabilitasyonsağlanmasını amaçla<strong>ya</strong>n eğitim programlarıylabirlikte yürütülür.Bunların birçoğu tabandan gelen (grass-roots)ve eylem odaklı uygulamalardır; bazılarıise yerel kapasite geliştirme ve toplumsal bilgilendirmeyöntemlerini kullanarak önlemeve koruma sağlama amacını taşır. Bunlardanbaşka kurumsal kapasite geliştirme ve uluslararasıantlaşmaların onanması ve bununsonucu olarak mevzuat ve uygulama değişikliklerive eğitim ve öğretim programları daişkence ve kötü muamelenin önlenmesi konusundaörnek uygulamalar oluşturur. Farklıdüzeylerdeki bu girişimler örnek uygulamalarıgeliştirmek için kendine özgü mekanizmalarteşkil eder ve aynı zamanda daha geniş vegenel alanda uluslararası belgelerin devletlerceonanması ve uygulanmasına yönelik standartlarını<strong>ya</strong>ratır ve orta<strong>ya</strong> ko<strong>ya</strong>rlar.
86 İŞKENCE YASAĞI“Gazetenizi haftanın herhangi bir günü açın. Dün<strong>ya</strong>nın bir yerinde,görüşleri <strong>ya</strong> da dini hükümeti tarafından kabul edilmediği için hapseatılmış, işkence görmüş <strong>ya</strong> da infaz edilmiş biri hakkında bir habergörürsünüz. Gazete okuru hastalık derecesinde bir çaresizlik hisseder.Eğer bu iğrenme duysu ortak bir eyleme dönüşebilseydi etkilibir çalışma <strong>ya</strong>pılabilirdi.”Peter Benenson, Uluslararası Af Örgütü’nün kurucusuİşkence ve kötü muamelenin önlenmesiiçin örnek uygulamalar şunlar olabilir: Tabandan gelen (grass-roots), eylemodaklı kampan<strong>ya</strong>lar, lobi faaliyetleri,farkındalık <strong>ya</strong>ratma (yerel düzeyde); Kurum ve kapasite geliştirme, mevcut<strong>ya</strong>pı ve kurumlar üzerinde etki kurma,bu <strong>ya</strong>pı ve kurumları reforma tabitutma <strong>ya</strong> da meseleleri temelindeçözebilecek yeni kurumlar inşa etme.Ulusal Ölçekteki FaaliyetlerAvustur<strong>ya</strong> İnsan Hakları Danışma Kurulu1999’da, Avrupa İşkencenin ve İnsanlık Dışıve<strong>ya</strong> Onur Kırıcı Muamele <strong>ya</strong> da Cezanın ÖnlenmesiKomitesi’nin (CPT) önerisiyle kurulanAvustur<strong>ya</strong> İnsan Hakları Danışma Kurulu,İçişleri Bakanlığı’na danışmanlık sağlamaktave Avustur<strong>ya</strong> polisinin faaliyetleri hakkında<strong>ya</strong>pısal <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı meselelerine dair raporve tavsiyeler üretmektedir. Kurul, altı İnsanHakları Komisyonu’nu denetlemektedir. İzlemekurumları olarak görev <strong>ya</strong>pan komisyonlarAvustur<strong>ya</strong>’da polisin yetki sahibi olduğutüm alıkoyma merkezlerini önceden bildirimolmaksızın düzenli olarak zi<strong>ya</strong>ret etmektedir.Bu zi<strong>ya</strong>retler polis tarafından yünetilen alıkoymamerkezlerinde önemli iyileşmelere nedenolmuştur. BM İşkenceye Karşı Sözleşme’yeek İhti<strong>ya</strong>ri Protokol’ün onanmasının ardındanDanışma Kurulu, Avustur<strong>ya</strong> OmbudsmanKurulu’na entegre edilecektir. OmbdusmanKurulu devletin kamu yönetimini denetleyenbağımsız bir izleme kurumudur ve İhti<strong>ya</strong>riProtokol altında Önleyici Ulusal Mekanizmagörevini yürütecektir.(Kaynak: Menschenrechtsbeirat-İnsan Hakları Danışma Kurulu,www.menschenrechtsbeirat.at)İşkence Özel Raportörü: Hedefler,Yetki ve FaaliyetlerEski Birleşmiş Milletler İnsan HaklarıKomisyonu, 1985/33 Sayılı Karar ileişkenceyle ilgili meseleleri incelemek,bu konu hakkında güvenilir bilgitalep ve temin etmek ve bu bilgiyeetkili bir <strong>ya</strong>nıt vermek amacıyla birÖzel Raportör atama kararı almıştır.Özel Raportör, her yıl faaliyetlerihakkında Komisyon’un yerinegeçen İnsan Hakları Konseyi’nekapsamlı bir rapor sunmaktadır. Buraporlarda işkence uygulamasınınvarlığı ve kapsamı hakkında bilgiile işkencenin ortadan kaldırılmasıve önlenmesi için devletlereyönelik tavsiyeler bulunmaktadır.Özel Raportör’ün yetkisi, İşkenceve Diğer Zalimane, İnsanlık Dışı
İŞKENCE YASAĞI87ve<strong>ya</strong> Onur Kırıcı Muamele <strong>ya</strong> daCeza<strong>ya</strong> Karşı Sözleşme’ye tarafolan olma<strong>ya</strong>n tüm devletlerinülkelerini kapsar. Raportör üç anafaaliyette bulunur: Acil talepler veişkence iddialarını içeren mektuplarıhükümetlere bildirmek; işkenceninmünferit bir uygulama olmadığınadair bilgilerin geldiği ülkelerearaştırma zi<strong>ya</strong>retlerinde bulunmakve faaliyetleri, yetkisi ve çalışmayöntemleri hakkında İnsan HaklarıKonseyi’ne ve BM Genel Kurulu’nayıllık raporlar sunmak.Uluslararası antlaşmalar çerçevesindekurulan sözleşme temelli izlemekurumlarından farklı olarak ÖzelRaportör, işkence riski içeren bireyselvakalarda (“acil talepler”) ve işkenceiddiaları (“iddialar”) karşısındaiç hukuk yollarının tüketilmesikoşulunu aramaz.1 Kasım 2010’dan bu <strong>ya</strong>na BMİşkence Özel Raportörü ArjantinliJuan Méndez’dir.Acil talepler aşağıdaki adresegönderilmelidir:İşkence Özel Raportörüİnsan Hakları Yüksek KomiserliğiCenevre Birleşmiş Milletler OfisiCH-1211 Geneva 10 İsviçreE-mail: urgent-action@ohchr.org(Kaynak: BM İşkence ve DiğerZalimane, İnsanlık Dışı ve<strong>ya</strong> OnurKırıcı Muamele <strong>ya</strong> da Ceza ÖzelRaportörü http://www.ohchr.org/EN/Issues/Torture/SRTorture/Pages/SRTortureIndex.aspx)Avrupa İşkencenin ve İnsanlık Dışıve<strong>ya</strong> Onur Kırıcı Muamele <strong>ya</strong> daCezanın Önlenmesi Komitesi (CPT)KuruluşCPT 1987’de Avrupa Konseyiİşkencenin ve İnsanlık Dışı ve<strong>ya</strong>Onur Kırıcı Muamele <strong>ya</strong> da CezanınÖnlenmesi Sözleşmesi çerçevesindekurulmuştur. Komite, 1989 yılındaSözleşme yürürlüğe girdiğinde deçalışma<strong>ya</strong> başlamıştır.ÜyelikCPT 47 Avrupa ülkesini kapsar:Türkiye, Rus<strong>ya</strong> Federasyonu veGüney Kafkas<strong>ya</strong> ülkeleri de dahiltüm Avrupa Konseyi üye devletleri.Mart 2002’den bu <strong>ya</strong>na, BakanlarKomitesi’nin davetiyle AvrupaKonseyi üyesi olma<strong>ya</strong>n devletler deSözleşme’ye katılabilmektedir.Komite’de farklı meslekigeçmişleri olan bağımsız uzmanlarbulunmaktadır. Bu uzmanlararasında hekimler, avukatlar, polisve cezaevleri ve <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıyla ilgiliuzmanlar sayılabilir. Komite’dekiüye sayısı Sözleşme’ye taraf devletsayısına tekabül eder.GörevKomite <strong>ya</strong>lnızca işkenceyle ilgilikonularda değil, <strong>insan</strong>lık dışı ve<strong>ya</strong>onur kırıcı muamele <strong>ya</strong> da ceza teşkiledebilecek çok sayıda durumla ilgiliçalışır. Özgürlüğünden mahrumedilmiş kişilerin tutulduğu yerleriteftiş eder ve bu kişilerin durumlarınıinceler. Karakolları, cezaevlerini,psiki<strong>ya</strong>tri hastanelerini ve düzensizgöçmenlerin ve sığınmacılarıntutulduğu havaalanı transit bölgeleri
88 İŞKENCE YASAĞIgibi diğer alıkoyma yerlerini zi<strong>ya</strong>reteder. Komite’nin mahkûmlarla özelgörüşmeler <strong>ya</strong>pma yetkisi vardır.Çalışma YöntemleriKomite tüm taraf devletlere periyodikzi<strong>ya</strong>retlerde bulunur ve bazıdurumlarda da ad hoc zi<strong>ya</strong>retler<strong>ya</strong>par. Komite’nin bulguları, ilgilidevlete tavsiyelerin de yer aldığı gizliraporlarda toplanır. Zi<strong>ya</strong>retlerde veraporların <strong>ya</strong>zılması ve verilmesisüreçlerinde gizlilik ilkesineuygunluk Komite’nin güvenilirliğindeönem taşır ve uluslararası şöhretinigüçlendirmiştir. Bu ilke aynızamanda hükümetlerle tutarlı ve<strong>ya</strong>pıcı di<strong>ya</strong>logların yürütülmesinide mümkün kılar. Raporlar,hükümetlerin bu raporlar hakkındakiyorumlarıyla birlikte eğer hükümetonay verirse kamu<strong>ya</strong> açık halegetirilir. Rus<strong>ya</strong> Federasyonu hariçolmak üzere hükümetler bu onayıher zaman vermiştir.Yaptırım İhtimalleriBir devletin işbirliği <strong>ya</strong>pmaktanve<strong>ya</strong> Komite’nin tavsiyelerine uygunolarak bir durumu iyileştirmektenkaçınması durumunda CPTkamuoyuna açıklama <strong>ya</strong>parak si<strong>ya</strong>si<strong>bask</strong>ı kurabilir. Bu yetki bugünedek altı kez kullanılmıştır: 1992ve 1996’da Türkiye’yle ilgili, 2001,2003 ve 2007’de Rus<strong>ya</strong> FederasyonuÇeçen Cumhuriyeti’yle ilgili ve2011’de de Yunanistan’la ilgili bu türaçıklamalar <strong>ya</strong>pılmıştır.CPT Zi<strong>ya</strong>retleri ve Raporlar1 Ocak 2012 itibariyle Komite toplam314 devlet zi<strong>ya</strong>reti gerçekleştirmiş(190 periyodik zi<strong>ya</strong>ret ve 124 ad hoczi<strong>ya</strong>ret) ve 263 rapor <strong>ya</strong>yınlamıştır.(Kaynak: Avrupa İşkencenin veİnsanlık Dışı ve<strong>ya</strong> Onur KırıcıMuamele <strong>ya</strong> da Cezanın ÖnlenmesiKomitesi [CPT],http://www.cpt.coe.int)Uluslararası Ölçekteki FaaliyetlerSivil Toplum Kuruluşlarının (STK’lar)Faaliyetleri1997 yılında BM26 Haziran gününüUluslararası İşkenceMağdurlarına DestekGünü olarak belirlemiştir.O günden bu<strong>ya</strong>na işkencenin önlenmesi ve <strong>ya</strong>saklanmasıiçin kurulan İşkenceye Karşı UluslararasıSivil Toplum Kuruluşları Koalisyonu (CI-NAT) gibi uluslararası ağlar işkencenin tamolarak ortadan kaldırılması için uluslararasıprogramlar geliştirmiş, önemli toplantılar vegeniş çaplı kampan<strong>ya</strong>lar düzenlemiştir. Ünlüisimler de dahil çok sayıda <strong>insan</strong> bu toplantılarakatılmıştır.Uluslararası AF Örgütü (UAÖ)Uluslararası AFÖrgütü’nün (UAÖ)faaliyetleri hemgrass-root hem de kurumve kapasite geliştirmeniteliği taşı<strong>ya</strong>nbütünsel <strong>ya</strong>klaşıma sahip olması açısındandün<strong>ya</strong> çapında bir örnek teşkil eder.28 Mayıs 1961’de Britan<strong>ya</strong>lı hukukçu PeterBenenson, Londra merkezli The Observergazetesinde “Unutulmuş Mahkûm” başlıklı
İŞKENCE YASAĞI89bir makale <strong>ya</strong>yımlamış ve bu makale UluslararasıAF örgütü’nün kurulmasına esin kaynağıolmuştur.Bugün uluslararası merkezi Londra’da bulunanUluslararası Af Örgütü’nün dün<strong>ya</strong>nınher yerinde ofisi ve 150’den fazla ülkede üçmilyondan fazla üyesi destekçisi ve bağışçısıvardır. Af Örgütü demokratik bir hareket olup,dokuz üyesi bulunan Uluslararası YürütmeKomitesi tarafından yönetilmektedir. Üyeleringörev süresi dört yıldır ve üyelerin <strong>ya</strong>rısı heriki yılda bir örgütün her bölümünü temsil edenUluslararası Konsey tarafından yeniden seçilebilir.Kampan<strong>ya</strong>lar, <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı meselelerihakkında raporlama ve belirli <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı konularındahükümetlere görüşmeler UluslararasıAF Örgütü’nün faaliyetleri arasındadır.İşkencenin Önlenmesi İçin12 Adım ProgramıUluslararası Af Örgütü, işkenceninönlenmesi için hükümetleri örgütün12 Adım Programı’nı uygulama<strong>ya</strong>davet eder:1. İşkencenin Resmi OlarakKınanmasıHer ülkedeki en yüksek makamişkenceye bütünüyle karşıolduğunu açıklamalıdır. Tümkolluk güçlerine işkenceninhiçbir koşulda hoşgörülmeyeceğibildirilmelidir.2. Tecrit Halinin Kısıtlanmasıİşkence çoğunlukla mağdurlartecritte tutulduğunda, kişi dışdün<strong>ya</strong>yla iletişim kurup başınagelenleri aktaramadığı zamanmeydana gelir. Hükümetler tecritdurumunun işkence <strong>ya</strong>pmakiçin bir fırsata dönüşmemesinigüvence altına almalıdır. Tümmahkûmların, gözaltına alındıktansonra derhal bir <strong>ya</strong>rgısal makamönüne çıkarılması ve <strong>ya</strong>kınlarının,avukatların ve hekimlerin onlaraerişiminin sağlanması ha<strong>ya</strong>tiöneme sahiptir.3. Gizli Alıkoymanın EngellenmesiBazı ülkelerde işkence gizlimerkezlerde <strong>ya</strong>pılmaktave mağdurlar daha sonra“kaybedilmekte”dir. Hükümetlermahkûmların kamuoyunca tanınanyerlerde tutulmasını ve <strong>ya</strong>kınlarınınve avukatların mahkûmlarınbulunduğu yerler hakkında doğrubilgiye ulşamasını sağlamalıdır.4. Sorgu ve Gözaltı SırasındaGüvencelerHükümetler, alıkoyma ve sorguylailgili usulleri düzenli olarakgözden geçirmelidir. Alıkoyulantüm bireylere kötü muamelekarşısında şikâyette bulunmahakkı da dahil olmak üzere<strong>haklar</strong>ı bildirilmelidir. Alıkoymamerkezlerine düzenli bağımsızzi<strong>ya</strong>retler <strong>ya</strong>pılmalıdır. İşkenceninönlenmesi için bir güvence,alıkoymadan ve sorgudan sorumluolan makamların ayrılmasıdır.5. İşkence İddialarının Bağımsız BirSoruşturma<strong>ya</strong> Tabi TutulmasıHükümetler tüm işkenceşikâyet ve iddialarının tarafsızve etkili bir soruşturma<strong>ya</strong> tabitutulmasını sağlamalıdır. Butür soruşturmaların yöntem vebulguları kamu<strong>ya</strong> açıklanmalıdır.Şikâyette bulunanlar ve tanıklarkendilerine <strong>ya</strong>pılacak <strong>bask</strong>ı<strong>ya</strong>karşı korunmalıdır.
90 İŞKENCE YASAĞI6. İşkence Altında Alınan İfadelerinKullanılmasının YasaklanmasıHükümetler işkence altındaalınan itiraf <strong>ya</strong> da diğer ifadelerindava sırasında kullanılmasınıengellemelidir.7. İşkencenin Yasal OlarakYasaklanmasıHükümetler, işkence ve kötümuamelenin ceza hukukundasuç olarak tanımlanmasınısağlamalıdır. Uluslararası hukukauygun olarak işkence <strong>ya</strong>sağı,savaş zamanı ve olağanüstühal dahil hiçbir koşulda askı<strong>ya</strong>alınmamalıdır.8. İşkence ŞüphelilerininYargılanmasıİşkence <strong>ya</strong>panlar adalet önüneçıkarılmalıdır. Bu ilke, faillernerede olurlarsa olsun, suç neredeişlenmiş olursa olsun ve faillerin<strong>ya</strong> da mağdurların milliyeti neolursa olsun uygulanmalıdır.İşkenceciler için korunaklı bir yerbırakılmamalıdır.9. Eğitim UsulleriGözaltı usullerine dahil olan tümmemurların eğitiminde, sorguda<strong>ya</strong> da alıkoyma sırasında işkence<strong>ya</strong>pmanın bir suç teşkil ettiğininaltı çizilmelidir. Memurlara,işkence <strong>ya</strong>pma emrine itaatetmemeleri konusunda talimatverilmelidir.10. Tazminat ve Rehabilitasyonİşkence mağdurları ve <strong>ya</strong>kınlarıtazminat alma hakkına sahipolmalıdır. Mağdurlara uyguntıbbi bakım ve rehabilitasyonsağlanmalıdır.11. Uluslararası TepkiHükümetler, işkenceyle suçlananhükümetlerle görüşmek içinher türlü elverişli kanalıkullanmalıdır. Hükümetlerearasımekanizmalar kurulmalı veişkence iddialarının acilenaraştırılması ve etkili <strong>ya</strong>nıtlarınverilmesi sağlanmalıdır.Hükümetler asker, güvenlik<strong>ya</strong> da polis tarafından<strong>ya</strong>pılan transflerlerin işkenceuygulamasına yol açma<strong>ya</strong>cağınıgüvence altına almalıdır.12. Uluslararası BelgelerinOnanmasıTüm hükümetler, Medenive Si<strong>ya</strong>si Haklar UluslararasıSözleşmesi ve bu Sözleşme’ye ekbireysel başvuru hakkı sağla<strong>ya</strong>nİhti<strong>ya</strong>ri Protokol de dahil olmaküzere, işkenceye karşı güvencelerive yolları içeren uluslararasıbelgeleri onamalıdır.Ekim 2000’de UAÖ İşkencenin Önlenmesi İçin12 Adım Programı’nı kabul etmiştir. Bu program,işkencenin önlenmesi ve işkence pratiğininorta<strong>ya</strong> çıkmasının ve kurumsallaşmasınınortadan kaldırılması amacıyla kurulan mekanizmalarıngüçlendirilmesi içn uluslararası birplatforma dönüşmüştür.12 Adım Programı, Nisan 2005’te “TeröreKarşı Savaşta İşkenceye Karşı” isimli kampan<strong>ya</strong>çerçevesinde yeniden gündeme taşınmıştır.Bunun nedeni Guantánamo gibi yerlerdetutulan “terör şüphelileri”nin tanıklıklarıylabirlikte, “Teröre Karşı Savaş”ın işkence vediğer kötü muamele türlerinin kabulünün artmasınaneden olduğunun görülmesiydi.
İŞKENCE YASAĞI91Uluslararası Af Örgütü faillerin ulusal güvenlik<strong>ya</strong> da terörle mücadele adına gerekli olmasıtemelinde meşrulaştırdıkları çok çeşitli <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ı ihlallerini belgelemiş, bunun sonucuolarak da 2006’da “Terörle Mücadelede Adalet”isimli yeni bir kampan<strong>ya</strong> başlatmıştır. Sonolarak, Af Örgütü 2010’da yine dün<strong>ya</strong> çapında“İnsan Haklarıyla Güvenlik” isimli bir kampan<strong>ya</strong>başlatmış ve hükümetlere terörle mücadeleve ulusal güvenlik adına <strong>ya</strong>pılan <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıihlallerini durdurma çağrısında bulunmuştur.(Kaynak: Uluslararası Af Örgütü,http://www.amnesty.org/)İşkencenin Önlenmesi Derneği (APT)İşkencenin Önlenmesi Derneği (APT) küresel,bölgesel ve ulusal düzeylerde çok sayıdapaydaşla (devlet makamları, ulusal kurumlarve sivil toplum) birlikte çalışan uluslararasıbir STK’dır. BM İşkenceye Karşı Sözleşme’yeek İhti<strong>ya</strong>ri Protokol’ün kabulü ve yürürlüğüiçin <strong>ya</strong>pılan kampan<strong>ya</strong>da İşkencenin ÖnlenmesiDerneği öncülük rolü üstlenmiştir.Dernek aynı zamanda işkencenin cezalandırılmasıalanında hukuki danışmanlık<strong>ya</strong>pmakta, alıkoyma yerlerinin zi<strong>ya</strong>reti konusundaeğitimler düzenlemekte, önleyiciulusal mekanizmaların kurulması ve yürütülmesikonusunda çalışmaktadır.(Kaynak: İşkencenin Önlenmesi Derneği,http://www.apt.ch)Etik Kurallar1975’te Tokyo’da Dün<strong>ya</strong> Tıp Birliği (WMA),Alıkoyma ve Hapisle Bağlantılı Olarak İşkenceve Diğer Zalimane, İnsanlık Dışı ve<strong>ya</strong>Onur Kırıcı Muamele <strong>ya</strong> da Ceza HakkındaHekimler İçin Yol Gösterici Kurallar Bildirgesi’nikabul etmiştir. WMA, tıp mesleğininişkence ve kötü muameleye karşı duruşunuaçıkça belirtmiş ve şöyle demiştir: “Hekim, savaşzamanı ve iç savaş da dahil olmak üzerehiçbir durumda işkence <strong>ya</strong> da diğer zalimane,<strong>insan</strong>lık dışı ve onur kırıcı muameleleri hoşgöremez,göz ardı edemez ve bu muamelelerinuygulanmasına iştirak edemez. Mağdurunhangi suçlamayla karşı karşı<strong>ya</strong> kaldığının,suçlu <strong>ya</strong> da masum oluşunun, inançlarınınve amaçlarının bir önemi yoktur.” Bazı ulusaltıp birlikleri, hekimlerin işkence ve kötü muamelekonusunda uyması gereken kendi etikkurallarını geliştirmiştir.(Kaynak: Dün<strong>ya</strong> Tıp Birliği,http://www.wma.net)2. TRENDLER Son birkaç yılda zincirler, prangalar,başparmak işkence aletleri, kırbaçlarve elektrik şoku teknolojisiyle işkence<strong>ya</strong>pma<strong>ya</strong> <strong>ya</strong>ra<strong>ya</strong>n aletlerin ticaretindebüyük bir artış <strong>ya</strong>şanmıştır. Uluslararası AfÖrgütü’nün 2001 tarihli “İşkence TicaretineSon Verilmesi” başlıklı raporunda, elektrikvermeye <strong>ya</strong>ra<strong>ya</strong>n aletleri üreten ülkelerinsayısının 1980’lerde 30 iken 2000’lerde130’a çıktığı belirtilmiştir. Eski İşkence ÖzelRaportörü Theo van Boven’in girişimininardından 2005 yılında Avrupa Birliği bualetlerin ticaretini <strong>ya</strong>saklamıştır; ancakUluslararası Af Örgütü ve Omega AraştırmaVakfı’nın Mart 2010’da <strong>ya</strong>yınladığı bilgiyegöre, bazı Avrupa ülkeleri işkence vekötü muamelede kullanılan aletler ihraçetmeye devam etmektedir. Örneğin ÇekCumhuriyeti, polisin ve güvenlik güçlerininbu aletleri işkence ve kötü muamele<strong>ya</strong>pmak için kullandığı bilinen altı ülkeyezincirler, elektrik şoku silahları ve kim<strong>ya</strong>salspreyler satmak üzere ihracat belgelerivermektedir. Alman<strong>ya</strong> da bu tür ruhsatlarıpranga ve kim<strong>ya</strong>sal spreylerin satışıiçin düzenlemektedir. İtal<strong>ya</strong> ve İspan<strong>ya</strong>mahkûmlar üzerinde kullanılmak üzere
92 İŞKENCE YASAĞI50.000 volt elektrik içeren kelepçelerinihracatını <strong>ya</strong>pmaktadır. Bugün cezaevlerindeki <strong>insan</strong> sayısıdün<strong>ya</strong>nın her yerinde artmaktadır. Bunaparalel olarak, cezaevlerindeki kadınlarınve gençlerin sayısı da önemli ölçüdeartmıştır. Uluslararası Cezaevi ÇalışmalarıMerkezi’nin 218 bağımsız ülkede veonlara bağımlı topraklarda alıkoyulanmahkûmların sayısını içeren en sontarihli Dün<strong>ya</strong> Cezaevi Nüfusu Listesi’negöre, dün<strong>ya</strong>da toplam 9,8 milyondanfazla kişi cezaevlerinde tutulmaktadır. Buyüksek sayı cezaevlerinin personeline veidaresine önemli ölçüde zarar vermektedirve daha fazla eğitim, daha fazla <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ı farkındalığı ve daha çok kaynakgerektirmektedir. “Teröre karşı savaş” denen olgu hükümetlertarafından <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının kısıtlanmasıve işkence ve kötü muamele <strong>ya</strong>sağınınmutlak niteliğinin göz ardı edilmesi içinkullanılmıştır. Bazı ülkeler isthibaratmemurlarına ve güvenlik güçlerine yönelikolarak, fiziksel ve manevi zarara uğratanve hem uluslararası hukukta hem de çoğuulusal mevzuatta işkence <strong>ya</strong> da zalimaneve<strong>ya</strong> <strong>insan</strong>lık dışı muamele olarak<strong>ya</strong>saklanan sorgu tekniklerinin kullanılmasıkonusunda talimatlar <strong>ya</strong>yınlamıştır.3. KRONOLOJİİşkence ve Diğer Zalimane, İnsanlıkDışı ve Onur Kırıcı Muamele ve CezaYasağı Temel Taşlar1948 İnsan Hakları EvrenselBe<strong>ya</strong>nnamesi 5. madde1949 Dört Cenevre Sözleşmesi1950 İnsan Hakları ve TemelÖzgürlüklerin Korunmasınaİlişkin Avrupa Sözleşmesi (AİHS),3. madde1957 Birleşmiş Milletler MahkûmlarınMuamele Hakkında AsgariStandart Kurallar1966 Medeni ve Si<strong>ya</strong>si HaklarUluslararası Sözleşmesi (MSHUS),7. madde1966 Medeni ve Si<strong>ya</strong>si HaklarUluslararası Sözleşmesi’neek İhti<strong>ya</strong>ri Protokol1969 Amerika İnsan HaklarıSözleşmesi, 5. madde1979 Birleşmiş Milletler Kolluk Güçleriİçin Çalışma Kuralları1981 Afrika İnsan ve Halkların HaklarıŞartı, 5. madde1982 Mahkûmların ve Alıkoyulanlarınİşkence ve Diğer Zalimane,İnsanlık Dışı ve<strong>ya</strong> Onur KırıcıMuamele <strong>ya</strong> da Ceza<strong>ya</strong> KarşıKorunmasında Sağlık Personelininve Özellikle Hekimlerin RolüHakkında Tıbbi Etik İlkeleri1984 Birleşmiş Milletler İşkence veDiğer Zalimane, İnsanlık Dışıve<strong>ya</strong> Onur Kırıcı Muamele <strong>ya</strong> daCeza<strong>ya</strong> Karşı Sözleşme (CAT)
İŞKENCE YASAĞI931985 Bileşmiş Milletler İşkence ve DiğerZalimane, İnsanlık Dışı ve<strong>ya</strong> OnurKırıcı Muamele <strong>ya</strong> da Ceza ÖzelRaportörü1985 İşkencenin Önlenmesi veCezalandırılması AmerikaSözleşmesi1987 Avrupa İşkencenin ÖnlenmesiKomitesi’ni (CPT) kuran AvrupaKonseyi İşkencenin ve İnsanlıkDışı ve<strong>ya</strong> Onur Kırıcı Muamele <strong>ya</strong>da Cezanın Önlenmesi Sözleşmesi(ECPT)1990 Birleşmiş Milletler ÖzgürlüğündenMahrum Kalan KüçüklerinKorunmasına İlişkin Kurallar1992 İşkencenin Önlenmesi veCezalandırılması AmerikaSözleşmesi1994 Zorla Kaybedilen İnsanlarHakkında Amerika Sözleşmesi1998 Uluslararası Ceza MahkemesiStatüsü2002 İşkencenin Önlenmesi AltKomitesi’ni (SPT) kuran BirleşmişMilletler İşkence ve DiğerZalimane, İnsanlık Dışı ve<strong>ya</strong> OnurKırıcı Muamele <strong>ya</strong> da Ceza<strong>ya</strong>Karşı Sözleşme’ye ek İhti<strong>ya</strong>riProtokol (OP-CAT)2006 Bütün Kişilerin ZorlaKaybedilmeden Korunmasınaİlişkin Uluslararası Sözleşme(CPED)
94 İŞKENCE YASAĞIÇEŞİTLİ FAALİYETLERFAALİYET ITERÖRİSTLERE İŞKENCEYAPMAK?Bölüm I: GirişÖzellikle 11 Eylül 2001 olaylarından sonra terörizmve terör şüphelilerine ve suç faillerineişkence <strong>ya</strong>pılması hararetli bir tartışma <strong>ya</strong>ratmıştır.Birçok kişi bu konuda farklı yönlerdekigörüş ve endişelerini dile getirmiştir.Önerilen tartışma çerçevesinde meselenin lehineve aleyhine savların tanımlanması mümkünolabilir. Bu savları <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı ilkeleriçerçevesinde analiz edin ve ilgili diğer konularıtartışın.Faaliyet türü: TartışmaTartışma sorusu: Başka <strong>insan</strong>ların ha<strong>ya</strong>tınıkurtarmak için (şüpheli) teröristlere ve suçlularaişkence <strong>ya</strong>pılması kabul edilebilir mi?Bölüm II: Tartışma Hakkında Genel BilgiAmaçlar ve hedefler: Fikir oluşturma, fikir paylaşma ve fikirlerinsavunulması; demokratik bir toplumun işkenceyle ilgilimeseleleri nasıl halletmesi gerektiği hakkındabilgi kazanımı ve farkındalık <strong>ya</strong>ratma; <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının ve hukukun üstünlüğühükümlerinin karmaşık ikilemlerinanlaşılmasında <strong>ya</strong>rarlı bir çerçeveoluşturabileceğinin gösterilmesi.Hedef grup: Genç yetişkinler ve yetişkinler.Grup büyüklüğü: 10-12Zaman: 90-120 dakikaHazırlık: Ulusal ve uluslararası gazete kupürlerinin,makalelerin ve fotoğrafların toplanmasınıve işkence <strong>ya</strong>sağı hakkındaki uluslararasıve bölgesel <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı standartlarının birara<strong>ya</strong> getirilmesini sağlayın. Katılımcılardan konu hakkında birmalzeme getirmelerini isteyin. Alternatif olarak Wolfgang Daschnerdavasındaki kararı gözden geçirin.Malzemeler: Renkli kartlar, toplanan malzemelerinörnekleri, tahta <strong>ya</strong> da kâğıt ve markörkalemler.Beceriler: Tartışma ve eleştiri becerisinin geliştirilmesi,iletişim becerileri, çatışma yönetimibecerileri.Tartışma kuralları:Tartışma başlamadan önce katılımcılardankendi kurallarını koymalarını isteyin ve tümgrubun önerilen kurallarla hemfikir olup bunlarıkabul ettiğinden emin olun.Kuralları görünür bir biçimde <strong>ya</strong>zın ve <strong>ya</strong>lnızcabir sorun doğduğunda kurallara atıf <strong>ya</strong>pın.Kolaylaştırıcı, aşağıdaki kuralların katılımcılarınhazırladığı kurallar listesinde bulunmasınısağlamalıdır:1. Bir kişi konuşurken başka kimse konuşmamalıdır.2. Grup, konuşan kişiyle aynı fikirde olunmadığınısaygılı bir ifadeyle gösteren bir işaretbulmalıdır.Bölüm III: Tartışma Hakkında Özel BilgiKonunun tanıtımı:Konuyu tanıtmak için gazete kupürlerinden,kamu görevlilerinin açıklamalarından, terör veişkence <strong>ya</strong>sağı hakkındaki <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı belgelerindenve hükümlerinden kısaca bahsedin.Grubu ikiye ölün ve grupların <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıilkeleri, ahlaki ve etik mülahazalar ışığındalehe ve aleyhe tezler geliştirmesini sağlayın.
İŞKENCE YASAĞI95Tartışma süreci:Tartışma saygı ve hassasiyet çerçevesinde yürütülmelidir.Hiçbir katılımcı görüşlerinin <strong>ya</strong>da <strong>ya</strong>klaşımının uygunsuz <strong>ya</strong> da <strong>ya</strong>nlış olduğunuhissetmemelidir.Katılımcılardan konu hakkında getirdiklerimalzemeleri düzenlemelerini isteyin.Küçük grup çalışması ve görüşlerin oluşturulmasıiçin zaman verin (45 dakika).Tartışmayı katılımcılardan görüşlerini sunmalarıisteyerek başlatın ve görüşleri toplantıodasının soluna (aleyhe) ve sağına (lehe)asın. Herkesin öne sürülen görüşlerin asılmasınıdoğru bulup bulmadığını sorun ve<strong>ya</strong>klaşımlardaki, anlayışlardaki ve görüşlerinmantığındaki farklılıkların tartışılmasını sağlama<strong>ya</strong>çalışın. (45-60 dakika)Geri bildirim:Tartışma bittikten sonra tüm katılımcılara yeşilve kırmızı kartlar dağıtın ve tartışmanıniçeriği ve düzenlenmesi hakkındaki olumluve olumsuz duygularını <strong>ya</strong>zmalarını isteyin.Son olarak kartları yüksek sesle okuyun vekatılımcılara düşünmeleri için zaman verin.Alternatif olarak kartları bir duvara <strong>ya</strong> da tahta<strong>ya</strong>asabilirler.Metodolojik ipuçları: Tartışma hararetlenip konrolden çıkacakgibi olursa ve ihti<strong>ya</strong>ç doğarsa 5 dakikalıkbir mola verin. Kafa karışıklığı <strong>ya</strong> da öfke orta<strong>ya</strong> çıkarsakatılımcılara sessizce düşünme fırsatı verin. Görüşleri özetlemeye, açıklama<strong>ya</strong> çalışınve açıkça taraf olmayın.Çeşitlilik için ipuçları:Tartışmanın içeriğini daha belirli kılmak istiyorsanızkatılımcılara “işkence merdiveni”ndenbahsedebilirsiniz: Biri, bir yere bomba koymuş ve itiraf etti.Ha<strong>ya</strong>t kurtarmak için işkence <strong>ya</strong>pmalıyız. Biri, bir yere bomba koymakla suçlanıyor.Öğrenmek için işkence <strong>ya</strong>pmalıyız. Biri, bir yere bomba ko<strong>ya</strong>n bir kişinin<strong>ya</strong>kını/arkadaşı. Bombacının planlarınıöğrenmek için bu kişiye işkence <strong>ya</strong>pmalıyız. Biri, bombacıyla aynı dün<strong>ya</strong> görüşünüpaylaşan birini ihbar etmiş. Bombacıylaaynı görüşleri paylaşan bu kişiye, diğerdestekleyicilerin kim olduğunu öğrenmekiçin işkence <strong>ya</strong>pmalıyız. Biri, polise şüphelinin yerini söylemiyor.Bu kişi başkalarının da aynı şeyi <strong>ya</strong>pmasınıengellemek için işkence görmelidir.Bu merdiven öncelikle sınırın ne olduğuhakkında sorular sorulmasını sağlar: İşkencemeşru olursa ne zaman olur?(Kaynak: Flowers, Nancy. 2000. The HumanRights Education Handbook. Effective Practicesfor Learning, Action and Change)Bölüm IV: TakipDaha fazla araştırma için ilgili <strong>haklar</strong>/alanlar:Yaşam hakkı, ölüm cezası, <strong>insan</strong>i güvenlik.FAALİYET IIİŞKENCE KARŞITI AFİŞLERBölüm I: Girişİşkence ve diğer zalimane, <strong>insan</strong>lık dışı veonur kırıcı muamele ve cezaların farklı türlerininne olduğu her zaman açık değildir. Yinede çoğu <strong>insan</strong> zalimane, <strong>insan</strong>lık dışı ve onurkırıcı muamele hakkında fikir sahibidir.Bu faaliyetle katılımcılar bilgilerini eyleme dönüştürmefırsatına sahip olacaktır.Faaliyet türü: Yaratıcı.Bölüm II: Genel BilgiAmaçlar ve hedefler: Karmaşık sorunlar karşısında<strong>ya</strong>ratıcı <strong>ya</strong>klaşımlar geliştirilmesi, ko-
96 İŞKENCE YASAĞInunun karmaşıklığının orta<strong>ya</strong> koyulması.Hedef grup: Genç yetişkinler, yetişkinler.Grup büyüklüğü: 4 <strong>ya</strong> da 5 kişilik gruplardanoluşan 10-20 kişi.Zaman: 120 dak.Hazırlık: Konu hakkında resimler ve metinler toplayın. İşkence <strong>ya</strong>sağı hakkında uluslararasıve bölgesel <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı standartlarınıtoplayıp örneklerini hazırlayın.Malzemeler: Flipchart <strong>ya</strong> da kâğıt, markör kalemler,şok edici fotoğraflar ve işkence mağdurlarınınhikâyeleri vs.Beceriler: Yaratıcı düşünce, <strong>ya</strong>ratıcı fikirleringerçekleştirilmesi.Bölüm III: Faaliyet Hakkında BilgilerKonunun tanıtımı:Tartışma<strong>ya</strong> hazırlanmak için katılımcılardanişkence hakkındaki düşüncelerini, fikirlerinive görüşlerini beyin fırtınası usulüyle paylaşmalarınıisteyin. En ilginç cevapları flipchart’a<strong>ya</strong> da tahta<strong>ya</strong> <strong>ya</strong>zın.Faaliyet süreci:Grubu en fazla 4 <strong>ya</strong> da 5 kişiden oluşan küçükgruplara bölün ve toplanmış malzemeleri <strong>ya</strong> büyükbir masa<strong>ya</strong> <strong>ya</strong> da yere koyun. Resimlerin,fotoğrafların ve metinlerin görülmesi ve okunmasıiçin katılımcılara yeterli zaman verin.Son 45 dakikayı afişlerin geniş gruba tanıtımıiçin kulanın. Katılımcılardan hem çalışmalarınıyorumlamalarını hem de afişleri <strong>ya</strong>parkendüşündüklerini ve hissettiklerini anlatmalarınıisteyin.Geri bildirim:Her bir katılımcıdan teker teker deneyimlerinibir sözcük <strong>ya</strong> da bir cümleyle tasvir etmesiniisteyin. Sonra katılımcılara en çok neyi sevdiklerinive uygulama sırasında rahatsız edicibir şey olup olmadığını sorun.Metodolojik ipuçları:Birlikte çalıştığınız grubun niteliğine göre,işkence fotoğraflarının ve haberlerinin şokedici ayrıntılarını göstermek konusunda dikkatliolun!Bölüm IV: TakipUluslararası Af Örgütü aktivistlerini <strong>ya</strong> da diğerdeneyimli aktivistleri deneyimlerini paylaşmakve yeni bir grup/kampan<strong>ya</strong> başlatmaküzere davet edin.Daha fazla araştırma için ilgili<strong>haklar</strong>/alanlar:Yaşam hakkı, ölüm cezası, <strong>insan</strong>i güvenlik.Her gruba geniş kâğıtlar verin ve katılımcılardan,verilen malzemeleri kullanarak <strong>ya</strong> da kendiresimlerini/metinlerini oluşturarak, işkenceve diğer zalimane, <strong>insan</strong>lık dışı ve onur kırıcımuamelelere karşı afişler <strong>ya</strong>ratmalarını isteyin.
İŞKENCE YASAĞI97KAYNAKÇAUluslararası Af Örgütü. 2011. Amnesty InternationalReport 2011. The State of the World’sHuman Rights. London: Amnesty International.Uluslararası Af Örgütü. 2011. Security withHuman Rights. London: Amnesty International.Uluslararası Af Örgütü ve Omega AraştırmaVakfı. 2010. From Words to Deeds. Makingthe EU Ban on the Trade in ‘Tools of Torture’ aReality. London: Amnesty International.Uluslararası Af Örgütü. 2003. CombatingTorture: A Manual for Action. London: AmnestyInternational.İşkencenin Önlenmesi Derneği (APT).2011. Annual Report 2010 Geneva: APT.İşkencenin Önlenmesi Derneği (APT).2008. Visiting Places of Detention. What Rolefor Physicians and other Health Professionals?Geneva: APT.İşkencenin Önlenmesi Derneği (APT).2004. Monitoring places of detention: a practicalguide. Geneva: APT.İşkencenin Önlenmesi Derneği (APT).2002. Torture under International Law-Compilationof Standards. Geneva: APT.Burgers, J. Herman ve Hans Danelius. 1988.The United Nations Convention against Torture-AHandbook on the Convention againstTorture and Other Cruel, Inhuman and DegradingTreatment or Punishment. Dordrecht:Martinus Nijhoff Publishers.Coyle, Andrew. 2002. A Human Rights Approachto Prison Management-A Handbook forPrison Staff. London: International Center forPrison Studies.Danner, Mark. 2004. Torture and Truth:America, Abu Ghraib, and the War on Terror.New York: New York Review of Books.Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi. 1999.Case of Selmouni v. France. Judgment of 28July 1999. Strasbourg.Evans, Malcolm D. ve Rod Morgan. 2001.Combating Torture in Europe: The Work andStandards of the European Committee forthe Prevention of Torture (CPT). Strasbourg:Council of Europe Publishing.Evans, Malcolm D. ve Rod Morgan. 1999.Protecting Prisoners-The Standards of the EuropeanCommittee for the Protection of Torturein Context. Oxford: Oxford University Press.Evans, Malcolm D. ve Rod Morgan. 1998.Preventing Torture-A Study of the EuropeanConvention for the Prevention of Torture andInhuman and Degrading Treatment or Punishment.Oxford: Oxford University Press.Flowers, Nancy. 2000. The Human RightsEducation Handbook. Effective Practices forLearning, Action and Change. Minnesota: HumanRights Resource Center of the Universityof Minnesota.Giffard, Camille. 2000. The Torture ReportingHandbook. Essex: Human Rights Center of theUniversity of Essex.
98 İŞKENCE YASAĞIHuman Rights Watch. 2010. “No QuestionsAsked”. Intelligence Cooperation with Countriesthat Torture. New York: Human Rights Watch.Human Rights Watch. 2005. Torture: A HumanRights Perspective. New York: The New Press.Kellaway, Jean. 2004. The History of Torture& Execution: From Early Civilization throughMedieval Times to the Present. London: MercuryBooks.Murray, Rachel vd. 2011. The Optional Protocolto the UN Convention Against Torture.Oxford: Oxford University Press.Niyizurugero, Jean Baptiste (ed.). 2003. PreventingTorture in Africa. Geneva: Associationfor the Prevention of Torture.Demokratik Kurumlar ve İnsan Hakları Ofisi(ODIHR). 2009. The Fight against Torture:The OSCE Experience. Warsaw: OSCE/ODIHR.Birleşmiş Milletler İnsan Hakları YüksekKomiserliği (OHCHR). 2002. Fact Sheet No.4 “Combating Torture” of the Human RightsFact Sheet series. Geneva: OHCHR.Popovic, Sabina. 1999. Torture, Consequencesand Rehabilitation. A Manual. Sarajevo: CTV.Rodley, S. Nigel. 2000. The Treatment of Prisonersunder International Law. Oxford: OxfordUniversity Press.The Guardian. 3 Ocak 2007. FBI files detailedGuantánamo Torture Tactics. Erişim: http://www.guardian.co.uk/world/2007/jan/03/guantanamo.usaUnited States Department of State. 2011.2010 Country Reports on Human Rights Practices.Washington: U.S. Department of State.EK BİLGİLERUluslararası Af Örgütü: http://www.amnesty.orgUluslararası Af Örgütü Birleşik Krallık,Testimonies: http://www.amnesty.org.uk/content.asp?CategoryID=2039Uluslararası Af Örgütü ABD: http://www.amnestyusa.org/stoptortureİşkencenin Önlenmesi Derneği: http://www.apt.chBoltzmann İnsan Hakları Enstitüsü, Atlas ofTorture: http://www.atlas-of-torture.orgKanada İşkence Mağdurları Merkezi:http://www.ccvt.orgAvrupa İşkencenin ve İnsanlık Dışı ve OnurKırıcı Muamele <strong>ya</strong> da Cezanın ÖnlenmesiKomitesi: http://www.cpt.coe.int/enİşkence Mağdurları İçin Uluslararası RehabilitasyonKonseyi: http://www.irct.orgKing’s College London, International Centrefor Prison Studies, World Prison PopulationList: http://www.kcl.ac.uk/depsta/law/research/icps/downloads/wppl-8th_41.pdfNo Torture: http://notorture.ahrchk.netStop Torture Campaign: http://web.amnesty.org/pages/stoptorture-index-eng
İŞKENCE YASAĞI99Birleşmiş Milletler İşkenceye Karşı Komite:http://www.ohchr.org/english/bodies/cat/index.htmİşkence ve Diğer Zalimane, İnsanlık Dışıve<strong>ya</strong> Onur Kırıcı Muamele <strong>ya</strong> da Ceza ÖzelRaportörü: http://www.ohchr.org/EN/Issues/Torture/SRTorture/Pages/SRTortureIndex.aspxBirleşmiş Milletler İşkencenin ÖnlenmesiAlt Komitesi: http://www.ohchr.org/english/bodies/cat/opcat/index.htmİşkenceyle Mücadele Örgütü:www.omct.org
100 NOTLAR
YOKSUL OLMAMAHAKKIEŞİTSİZLİKLERİN AZALTILMASISÜRDÜRÜLEBİLİR GEÇİM STANDARDIKAYNAKLARA ERİŞİMKATILIMİYİ YAŞAM STANDARDI“Herkes (…) sos<strong>ya</strong>l güvenlik hakkına sahiptir ve haysiyeti ve kişiliğiniözgürce geliştirebilmek için ekonomik, sos<strong>ya</strong>l ve kültürel <strong>haklar</strong>ının (…)gerçekleştirebilir.”“Herkesin çalışma hakkı vardır (…)”“Herkesin; gıda, giysi, barınma, sağlık bakımı ve gerekli sos<strong>ya</strong>l hizmetlerde dahil olmak üzere, kendisinin ve ailesinin sağlık ve esenliği için gerekliolan <strong>ya</strong>şam standartlarına hakkı vardır (...)”“Herkesin eğitim hakkı vardır(...)”İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi, 22., 23., 25. ve 26. maddeler. 1948.
102YOKSUL OLMAMA HAKKIÖRNEK HİKÂYE“Bereketli Topraklarda Açlıktan Ölmek”Tarlalar ürün vermediğinde ve iş olmadığında,Mundiar köylüleri ormanda yiyecek arama<strong>ya</strong>başladı. Bulamadılar. Onun yerine otbuldular. Dolayısıyla <strong>ya</strong>zın büyük bölümündeelli evlik köy, normalde büyükbaş hayvanlaraverilen bir yem olan sama yedi. Ama <strong>insan</strong>larot yemez; bu yüzden köylülerin <strong>ya</strong>naklarıçökmeye başladı ve zayıflama<strong>ya</strong> başladılar.Kabız oldular, ağırlık hissettiler. En son da ölmeyebaşladılar.Murari isimli bir köylü bütün ailesinin <strong>ya</strong>vaş<strong>ya</strong>vaş ölmesine tanıklık etti. Önce babası Ganpatöldü. Sonra karısı Bordi… Dört gün sonrada kızını kaybetti.Eskiden yemyeşil ormanlarla kaplı olan amaartık kuraklıkla kavrulan Kuzey Hindistan’ınkırsal bölgelerinde hikâye hep aynı… Geçtiğimiziki ay boyunca Sahari<strong>ya</strong> klanının kırktanfazla üyesi açlıktan öldü. 60 milyon tondanfazla tahıl hükümet depolarında bekliyor. Bu,her standarda göre fazla miktarda bir yiyecek.Maalesef bu gıda Mundiar’a <strong>ya</strong> da GüneydoğuRacastan’daki herhangi bir köye ulaşmadı(…)Resmi olarak Hindistan’da açlık yok. Kamupaylaşımı sistemi içinde yoksulluk sınırınınaltındaki köylülere hükümet dükkânlarındansübvanse edilmiş tahıl alma hakkı verenkarneler dağıtılmakta; fakat diğer yerlerdeolduğu gibi Bho<strong>ya</strong>l’da da sistem çökmüş durumda.Köylüler, köy muhtarının karnelerikendi kastının mensuplarına dağıttığını söylüyor.Muhtar aynı zamanda maaş alan dullarılisteden silmiş. Buna karşılık dükkân sahipleriSahari<strong>ya</strong>’lara ucuz tahıl satmayı reddediyor.Onun yerine tahılları karaborsada satıyorlar.Sahari<strong>ya</strong>’la ölmeye başladığında ise dükkânsahipleri onların kartlarını doldurup <strong>ya</strong>ptıklarıdolandırıcılığı saklama<strong>ya</strong> çalışıyor.Bir mil<strong>ya</strong>rdan fazla nüfusu olan Hindistan’dayetersiz beslenme oranı dün<strong>ya</strong>daki en yüksekseviyelerden birine denk düşüyor. Hint çocukların<strong>ya</strong>rısından fazlası kötü besleniyor.Hintli kadınların %50’si anemi hastalığındanmustarip ve Hindistan’da büyük miktardagıda <strong>ya</strong> çöpe atılmakta <strong>ya</strong> da sıçanlar tarafındanyenmekte.Hindistan’ın hiyerarşik kast sisteminin enaltında olanlar en çok acı çekenler. Baranbölgesinin nüfusunun %30’unu oluşturanklanlar tarihsel adaletsizliğin de mağdurları.1947’deki bağımsızlıktan önce Sahari<strong>ya</strong>laravcılık ve küçük miktarda tarımla geçiniyordu.Bağımsızlıktan sonra yetkililer onları ormandansürmüş ve topraklarına el koymuştu.Sahari<strong>ya</strong>lar tarım işçileri olarak iş arama<strong>ya</strong>zorlandı. Bu <strong>ya</strong>z tarlalar ürün vermeyince işsizkaldılar ve yiyecek hiçbir şeyleri yoktu.50 <strong>ya</strong>şındaki bir kadın olan Nabbo, vahşi ottohumlarından <strong>ya</strong>pılma samadan akşam yemeğinihazırlarken “Si<strong>ya</strong>setçiler bizimle ilgilenmiyor”dedi.(Kaynak: Luke Harding. 2002. Dying of hungerin a land of surplus. Caste and corruptionconnive to keep food from India’s poor)Tartışma Soruları1. Baran’daki yoksulların <strong>ya</strong>şadığı mahrumiyetve zorluklar nelerdir? Bunları “<strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ından … ihlali olarak tanımlayın.”2. Bu <strong>ya</strong>şantılar size ne düşündürüyor vesizce <strong>ya</strong>pılması gerekenler nelerdir?
YOKSUL OLMAMA HAKKI 1033. Baran’daki yoksulluğu kendi ülkenizdeki/bölgenizdekiyoksullukla karşılaştırın.4. Artan yoksulluk ile <strong>insan</strong>i güvenlik ara-sında bir bağlantı görüyor musunuz?Sizce <strong>insan</strong>lara örnek hikâyedeki gibi muamele<strong>ya</strong>pılmasının <strong>insan</strong>i güvenliğe etkisivar mıdır? Varsa, bu etkiler nelerdir?BİLİNMESİ GEREKENLER1. GİRİŞYoksulluk tarihsel bir olgu olsa da bugün orta<strong>ya</strong>çıkış şekli gitgide daha karmaşık bir halalmaktadır. Bu karmaşıklık birçok etkenin sonucudur:İnsanlar arasındaki ilişkilerin niteliğinindeğişmesi, toplum ve üretim etkenlerive süreçleri arasındaki ilişkinin değişimi vehükümetlerin ve Dün<strong>ya</strong> Bankası, UluslararasıPara Fonu ve Birleşmiş Milletler gibi uluslararasıkurumların yoksulluğun çeşitli boyutlarınabakışı bu etkenler arasındadır.Yoksulluk kavramı zaman içinde evrilmiştir.Eskiden <strong>ya</strong>lnızca gelir cephesinden değerlendirilenyoksulluk, bugün si<strong>ya</strong>set, coğraf<strong>ya</strong>,kültür ve sos<strong>ya</strong>l özellikler dikkate alınarak vebu özelliklerden beslenen çokboyutlu bir kavramolarak görülmektedir. Gelişmekte olanülkelerde yoksulluk <strong>ya</strong>ygındır ve açlık, topraktanve geçim kaynaklarından yoksunluk,paylaşım politikalarının etkisizliği, işsizlik,okuma <strong>ya</strong>zma bilmeme ve salgın hastalıklarla,bunun <strong>ya</strong>nında sağlık hizmetlerinin bulunmamasıylaorta<strong>ya</strong> çıkar. Gelişmiş ülkelerdeyoksulluk sos<strong>ya</strong>l dışlanma, yükselen işsizlikve düşük ücretlerle kendini gösterir. Her ikidurumda yoksulluk adalet, eşitlik, <strong>insan</strong>i güvenlikve barış olmadığı için vardır.Yoksulluk dün<strong>ya</strong>nın sunduğu fırsatlara erişiminolmaması anlamına gelir. Yoksullarvaziyetlerini değiştiremez, çünkü si<strong>ya</strong>si özgürlükleri,karar verme mekanizmalarına erişimlerive kişisel güvenlikleri yoktur ve toplumsal<strong>ya</strong>şama katılamazlar. Ayrıca sürdürülebilir venesiller arası adalete yönelik tehditlerle karşıkarşı<strong>ya</strong>dırlar. Yoksulluk ekonomik, sos<strong>ya</strong>l vesi<strong>ya</strong>si güç ve kaynaklara erişememektir. İnsanlarbu yoksunluk nedeniyle yoksul kalır.Yoksulluk ve İnsani GüvenlikCiddi gıda güvensizliğine ve sos<strong>ya</strong>lgüvensizliğe neden olan yoksulluk<strong>insan</strong>i güvenliğin doğrudan ihlalidir.Yalnızca önemli sayıda <strong>insan</strong>ınvarlığını tehdit etmekle kalmaz;<strong>insan</strong>ların savunmasızlığına,şiddet ve kötü muamele karşısındatoplumsal, si<strong>ya</strong>si ve ekonomikanlamda suskunluk katar.Amart<strong>ya</strong> Sen küresel adalet ve<strong>insan</strong>i güvenlik için çaba göstermegerekliliğini şöyle vurgulamaktadır:“Acil olarak adaletin sağlanmasıve temel <strong>insan</strong>i güvenlik içinkurumsal değişime yönelikkavramsal açıklama <strong>ya</strong>pılması,bu kavram hakkında kamusal birtartışma başlatılması ve somut
104YOKSUL OLMAMA HAKKIprojeler üretilmesi gerekmektedir.Çatışmaların ve mevcut değerlerindaha iyi anlaşılması, sağlık,eğitim, yoksulluğun ortadankaldırılması, cinsiyetler arasıeşitsizlik ve güvensizlik taleplerininaraştırılmasına dahil edilmelidir.”(Kaynak: İnsani GüvenlikKomisyonu. 2001. İnsani GüvenlikKomisyonu’nun İkinci ToplantıRaporu, 16-17 Aralık 2001)Yoksulluk hem mahrumiyet hem desavunmasızlık durumudur. Sonuçolarak milletler arasında ve milletleriniçinde artan eşitsizlik ve ayrımcılıkyoksulların güven içinde ve onuruyla<strong>ya</strong>şama <strong>haklar</strong>ını ihlal eder.2. TANIM VE KONUNUN TASVİRİYoksulluğun TanımıYoksulluğa ve yoksulluğun orta<strong>ya</strong> çıkışınailişkin çeşitli tanımlar vardır: Gelir perspektifinden bakıldığında, bir kişieğer gelir düzeyi tanımlanmış yoksulluksınırının altında ise yoksuldur. Birçokülkede, yoksulluğun azaltılması konusundakaydedilen ilerlemenin izlenmesi içingelir-yoksulluk sınırları vardır. En uçtakiyoksulluk sınırı, belirli miktardaki gıda içingerekli olan gelir üzerinden tanımlanmıştır. 1997 tarihli UNDP İnsani GelişmeRaporu’na (HDR) göre “yoksulluk <strong>insan</strong>igelişim için en temel fırsat ve tercihlerin –uzun, sağlıklı, <strong>ya</strong>ratıcı bir ha<strong>ya</strong>t içinde iyi<strong>ya</strong>şam standartları, özgürlük, haysiyet,kendine saygı ve başkalarına sahip olmak–var olmamasıdır.” Çokboyutlu YoksullukEndeksi (UNDP, 2010 tarihli İnsani GelişmeRaporu), yoksulluğun çeşitli boyutlarınıorta<strong>ya</strong> koymak için, sağlıksızlık, kötübeslenme, eğitim ve becerilerin yetersizliği,geçim standartlarının yetersizliği, kötübarınma koşulları, sos<strong>ya</strong>l dışlanma vekatılımın olmaması gibi göstergelerkullanmaktadır. Çokboyutlu YoksullukEndeksi para eksenli yöntemleri dahageniş bir <strong>ya</strong>klaşım kullanarak tamamlamışve 1997’den bu <strong>ya</strong>na <strong>ya</strong>yınlanan İnsanYoksulluğu Endeksi’nin yerine geçmiştir. İnsan <strong>haklar</strong>ı perspektifinden bakıldığında,Birleşmiş Milletler İnsan Hakları YüksekKomiserliği yoksulluğu şöyle tanımlamıştır:“Yoksulluk, yeterli <strong>ya</strong>şam standartlarına vediğer temel medeni, kültürel, ekonomik,si<strong>ya</strong>si ve sos<strong>ya</strong>l <strong>haklar</strong>a sahip olabilmek içingerekli olan kaynaklardan, imkânlardan,tercihlerden, güvenden ve güçten sürekli vekronik olarak yoksun kalmaktır.” 2002’deİnsan Hakları Yüksek Komiserliği tarafındanhazırlanan Taslak İlkeler: YoksulluğunAzaltılması İçin Stratejilere Bir İnsanHakları Yaklaşımı’nda, yoksulluk “aşırımahrumiyet hali” olarak betimlenmiştir.Rapora göre, <strong>ya</strong>lnızca belirli bir önceliksırasına göre temel nitelikte olan imkânlarınyokluğu yoksulluk olarak tanımlanmalıdır.Bunlar bir toplumdan diğerine değişkenlikgösteriyor olsa da çoğu toplumda temelihti<strong>ya</strong>ç olarak nitelendirilen ihti<strong>ya</strong>çlaryeterli beslenme, engellenebilir ölümlerinve erken ölümlerin önlenmesi, yeterlibarınma, temel eğitim, kişisel güvenliğinsağlanması, adalete adil erişiminsağlanması, kamu<strong>ya</strong> açık alanlarda utançduymadan var olma, geçimin sağlanmasıve toplumsal ha<strong>ya</strong>tta yer alabilmedir.Yoksulluğun nasıl kategorize edileceği veölçüleceği konusundaki tartışma devam etmektedir;ancak <strong>insan</strong> ha<strong>ya</strong>tının karmaşıklığı
YOKSUL OLMAMA HAKKI 105yoksulluğun tanımının her zaman araştırılacağınıngöstergesidir. Esas olarak öznel olan savunmasızlıkve mahrumiyet, evrensel düzeydeuygulanan katı bir çerçeveye sıkıştırılamaz.Yoksulluğun BoyutlarıYoksulluk olgusu belirli ekonomik, sos<strong>ya</strong>l,kültürel ve si<strong>ya</strong>si bağlamlara göre farklı şekildeanlaşılır ve yorumlanır. Bir adım daha ilerigiderek, yoksulluk tanımlanırken kullanılansözcükler ile gerçek ha<strong>ya</strong>t arasında bir bağkurmalıyız. Bu, meselenin farklı boyutlarınıaçıklama<strong>ya</strong> <strong>ya</strong>rdımcı olacaktır:Geçim: Toprağa, ormanlara, su<strong>ya</strong> vs. erişiminengellenmesi. Örneğin kırsal bölgelerde devletlerinorman kanunları yerel halkların meşruolarak kendilerine ait olan yiyecekleri vehayvan yemlerini toplamasına izin vermez.Kent bağlamında da şehir kırsal kesimdengelen göçmenleri emeklerinden dolayı ister,ancak barınmaları, sağlıkları, eğitim ihti<strong>ya</strong>çlarıiçin sorumluluk alma<strong>ya</strong>rak onları daha dasavunmasız ve güvensiz hale getirir. Irkçılıkve etnik ayrımcılık da topluluklar ve grupların,geçimleri için ha<strong>ya</strong>ti olan doğal kaynaklaraerişiminin ve dolayısıyla bir <strong>insan</strong> hakkıolarak onurlu bir ha<strong>ya</strong>t sürme <strong>haklar</strong>ının engellenmesindeönemli etkenlerdir.Çalışma HakkıAyrımcılık YasağıTemel ihti<strong>ya</strong>çlar: Yiyeceğe, eğitime, sağlıklı<strong>ya</strong>şama ve barınma<strong>ya</strong> erişimin engellenmesi.Örneğin suyun, elektriğin, okulların ve hastanehizmetlerinin ticarileştirilmesi ha<strong>ya</strong>ti hizmetlerinbedellerini yoksulların erişemeyeceğinokta<strong>ya</strong> getirir ve bu nedenle yoksullar zatenyetersiz olan malvarlıklarını satmak ve <strong>insan</strong>ıntemel ihti<strong>ya</strong>çlarının altında bir ha<strong>ya</strong>t sürmekzorunda kalır. Bu, bu <strong>insan</strong>ların onurlubir <strong>ya</strong>şam sürme <strong>haklar</strong>ından mahrum bırakılmasıdemektir.Sağlık HakkıEğitim HakkıAdalet: Adaletin engellenmesinin kendisi <strong>ya</strong>da zamanında gerçekleşmeyen adalet. Örneğin,birçok ülkede yoksullar adalet sisteminemasraflar nedeniyle erişememektedir. Gecekondulardakigenç <strong>insan</strong>lar, etnik ve<strong>ya</strong> diniazınlıklar suç işlendiği zaman gözaltına ilk alınankolay şüphelilerdir <strong>ya</strong> da ev içi şiddet nedeniylepolise başvuran kadınlar bu konununözel ha<strong>ya</strong>tı ilgilendirdiği bahanesiyle göz ardıedilir. Bazen devlet ve<strong>ya</strong> güçlü lobilerin etkisiylemahkemeler işçilerin tazminat taleplerine<strong>ya</strong> da yerinden edilmiş işçilerin rehabilitasyontaleplerine dair davaları uzatır ve böylece yoksullarıngeçinmelerini imkânsızlaştırır.Hukukun Üstünlüğüve Adil YargılanmaAyrımcılık YasağıKadınların İnsan HaklarıÖrgütlenme: Örgütlenme hakkının, güçlenmeninve adaletsizliğe direnmenin engellenmesi.Örneğin, yoksulluk, işçilerin daha iyiçalışma koşulları talebini dile getirmek içinörgütlenme <strong>haklar</strong>ını engeller.Çalışma HakkıKatılım: Katılım hakkının ve ha<strong>ya</strong>tı etkileyenkararlara nüfuz etmenin engellenmesi. Örneğinsi<strong>ya</strong>si ve kurumsal yolsuzluklar vatandaşlarınkamuyu ilgilendiren temel hizmetlerin verilmesigibi konulara etkili bir biçimde katılmahakkını gasp eder. Okuma <strong>ya</strong>zmanın olmamasıve yerinden edilmeden kaynaklanan bilgi eksikliğimültecilerin geleceklerini belirleme hakkınıengeller. Romanların çoğunluğu göçmenniteliği taşımalarından ötürü seçim listelerindeyer almaz ve dolayısıyla oy kullanamazlar.İltica HakkıAzınlık Hakkı
106YOKSUL OLMAMA HAKKIİnsan onuru: Saygın ve onurlu bir ha<strong>ya</strong>tsürdürmenin engellenmesi. Örneğin kırsalalanlarda topraksızlar ve çok az toprağa sahipolanların çoğunluğunu oluşturan kastlar,etnik ve diğer azınlıklar haysiyetlerini düşükücretlere kurban etmek zorunda kalmaktadır.Okulda olmaları gereken çocuklar, çöp geridönüşümü, deri bo<strong>ya</strong>cılığı ve tarım gibi sömürüyeaçık işler <strong>ya</strong>pma<strong>ya</strong> zorlanmaktadır.Çocukların İnsan HaklarıÇalışma HakkıYoksullaşma<strong>ya</strong> Açık GruplarYoksulluk <strong>ya</strong>ygın bir olguysa ve dün<strong>ya</strong>nın heryerinde <strong>insan</strong>ları etkilemekteyse de, özelliklekadınlar, çocuklar ve engelliler için keskin birproblemdir.Yoksulluğun kadınlaştırılması geçiş ekonomilerinesahip ülkelerde erkeklerin göçü, işsizlik,emekleri için az ücret alan ihraç odaklıev ekonomilerinin patlaması nedeniyle önemlibir sorun haline gelmiştir. Kadınlar birçoksektörde erkeklere tercih edilir, çünkü “usluişgücü” olarak görülürler. Birçok toplumdakadınlar toprak, su, mülkiyet ve diğer kaynaklarasahip değildir ve <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının gerçekleştirilmesindekültürel engellerle karşılaşırlar.Kadınların İnsan HaklarıYoksulluk çocukların birer <strong>insan</strong> olarak potansiyellerinigerçekleştirmesine engel olur veonları şiddete, <strong>insan</strong> trafiğine, sömürüye veistismara karşı savunmasız kılar. Çocuk vebebek ölümleri çoğunlukla kötü beslenmeyleilgilidir. Çocuk/yetişkin oranlarının yüksekliğide gelir yoksulluğunun bir başka nedenidir.Kentleşmenin hızlı artışıyla, sokaklarda <strong>ya</strong>şa<strong>ya</strong>nçocukların sayısı da artmaktadır. UNI-CEF’e göre, 2010’da ilköğretim çağındaki 68milyon çocuk okula gitmemiş ve çeşitli sömürübiçimlerine maruz kalmıştır. Ayrıca, 5 ile14 <strong>ya</strong>ş arasındaki 150 milyon çocuk çocuk işçiliğinedahil olmuştur. Bundan başka, birçokülkede eğitimin ve sağlık hizmetlerinin gitgidedaha çok ticarileşmesi çocukları en temel ana<strong>ya</strong>sal<strong>haklar</strong>ından mahrum bırakmaktadır.Çocukların İnsan HaklarıEngelliler, gelişmekte olan ülkelerde en yoksul<strong>insan</strong>lar arasında yer alır. Yoksulluk, kötüha<strong>ya</strong>t koşulları, yiyecek ve<strong>ya</strong> su yetersizliği vesağlık hizmetlerine erişim nedeniyle engellereyol açabilir ve halihazırda engelli olan kişilerdeikincil engellere yol açabilir. UNDP’ye göre,dün<strong>ya</strong>da toplam 650 milyon kişi engellidir veengellilerin %80’i, çoğunlukla aşırı yoksullukve sos<strong>ya</strong>l dışlanma içinde gelişmekte olan ülkelerde<strong>ya</strong>şamaktadır. Bu sayılara göre, iş sahibiyetişkin engellilerin oranı çok düşüktür.Yoksulluk Neden Devam EdiyorDün<strong>ya</strong> ekonomisini yöneten gelişmiş batılıülkelerin hükümetleri, sanayileşmiş dün<strong>ya</strong>nınzenginliğine sahip ticaret ve finans <strong>ya</strong>pılarınıkorumaktan ve sürdürmekten memnundur veen yoksul ülkeleri ve <strong>insan</strong>ları küresel zenginliğipaylaşmaktan mahrum bırakmaktadırlar.Bu nedenle de Kuzey ile Güney arasında eşitsizlikorta<strong>ya</strong> çıkmaktadır. Garip bir şekilde,hem gelişmiş hem de gelişmekte olan ülkelerdeyoksullar ile zenginler arasında büyüyenbir fark vardır.Dün<strong>ya</strong> Bankası’nın Yapısal Uyum Programları(SAP’lar) ve Uluslararası Para Fonu’nun istikrarpaketleri, ulusal ekonomileri küresel ekonomiksisteme dahil ederek daha çok iş, gelir,zenginlik ve ekonomik gelişme fırsatları sunmataahhüdü vermiştir. Vergi disiplini sağlamakyoluyla yoksulluğu ortadan kaldırmayı amaçla<strong>ya</strong>nSAP’lar dağıtım sistemlerindeki eşitsizliklereçözüm bulmazlarsa yoksulluğu artırabilirler,çünkü ülkeler borçlarını ödemek için para harcarkensağlık, eğitim ve barınma gibi temel hizmetleriçin gerekli masrafları karşıla<strong>ya</strong>maz.
YOKSUL OLMAMA HAKKI 107“Neoliberal küreselleşme” olarak tanımlanabilecekbazı ekonomik trendler ihracata,<strong>insan</strong>ların kendi ihti<strong>ya</strong>çlarını karşılamalarınave haysiyetli bir <strong>ya</strong>şam sürmelerine izinvermeyecek ölçüde vurgu <strong>ya</strong>par. Devletinsağlık, eğitim, gıda ve barınma alanlarındarefah sorumluluklarını yerine getirmemesi vegüvenlik ağlarının olmaması özellikle yoksullarıetkiler. Liberalizasyon ve özelleştirmelerinneden olduğu enflasyon, istihdamınküçülmesi ve maaşların erozyona uğramasıda yoksulları etkiler.UNDP’nin 2010 tarihli İnsani Gelişme Raporu,halihazırda zengin olan Batı Avrupa, KuzeyAmerika ve Ok<strong>ya</strong>nus<strong>ya</strong>’daki ülkelerdekihızlı ekonomik gelişme ve Afrika’daki <strong>ya</strong>vaşgelişme 20. yüzyılın ikinci <strong>ya</strong>rısında küreseleşitsizlikte artışa neden olmuştur. Mali krizdönemlerinde dahi gelişmiş ülkeler ile gelişmekteolan ülkeler arasındaki uçurum artmıştır.Bugün en zengin ülke olan Liechtenstein,1970’lerin en zengin ülkesi olan AmerikaBirleşik Devletleri’nden üç kat daha zengindir.En yoksul ülke olan Zimbabwe, bugün1970’de en yoksul olan ülkeye göre (yine Zimbabwe)%25 daha yoksuldur.Günümüzde dün<strong>ya</strong> nüfusunun dörtte biritoplumun çeperlerinde ağır yoksulluk içinde<strong>ya</strong>şamaktadır. UNDP’nin 2010 tarihli İnsaniGelişme Raporu’na göre, 1.44 mil<strong>ya</strong>r kişigünlük 1.25 dolardan az parayla <strong>ya</strong>şamaktadır.Dolayısıyla, bu süreçteki gelişmelerinincelenmesi endişe verici veriler orta<strong>ya</strong>koymaktadır. Örneğin, bugünkü politikalardevam ederse, çocuk ölümlerinin azaltılmasıve temel eğitimin sağlanması konularındahedeflerine ulaşılama<strong>ya</strong>caktır. Bunun sonucuolarak da 2015’te toplam 47 milyon çocukokulsuz olacaktır. Temiz içme suyuna ve temelaşılara erişim konusunda ilerleme sağlanmışsada, okuma <strong>ya</strong>zma gibi konulardadoğru bir uygulama hâlâ yoktur. 2005 tarihliİnsani Gelişme Raporu’na göre, dün<strong>ya</strong>da 800milyon kişi okuma <strong>ya</strong>zma bilmemektedir. Düşünülmesigereken bir başka konu da çocukölümleriyle mücadeledir. 2005 İnsani GelişmeRaporu bu hususa dikkat çekmiştir ve 2002’deher üç saniyede bir 5 <strong>ya</strong>ş altı bir çocuğun öldüğünübelirtmiştir. En <strong>ya</strong>kın tarihli (2010)Çocuk Ölümleri Raporu’na göre 2009’da beş<strong>ya</strong>ş altı 8.1 milyon çocuk ölmüştür ki bu dagünde 22.000 çocuğun öldüğü anlamına gelir.Örneğin HIV/AIDS ile mücadelede daha fazlaşey <strong>ya</strong>pılmalıdır. Hastalıktan en çok etkilenenülkelerin bazılarındaki inkâr <strong>ya</strong> da ihmal politikalarıve hatta stereotiplerin vurgulanmasıkonuyla ilgili Binyıl Kalkınma Hedefleri’neulaşmayı kesinlikle kolaylaştırma<strong>ya</strong>caktır.3. KÜLTÜRLERARASIPERSPEKTİFLERVE TARTIŞMALI KONULARGörece Yoksuluk ve Mutlak YoksullukGörece yoksulluk, bir <strong>insan</strong>ın <strong>ya</strong> da bir grup<strong>insan</strong>ın diğerlerine göre <strong>ya</strong> da belirli bir toplumdamakul bir <strong>ya</strong>şam standardı/tüketimmiktarına göre yoksul olması demektir. Mutlakyoksulluk <strong>insan</strong>ların asgari standart olarakgörülen düzeye göre yoksul olmasıdır.Amerikan standartlarına göre mutlak yoksulolarak sınıflandırılan bir kişi örneğin Afrikabağlamında görece yoksul olacaktır.Toplumsal DışlanmaToplum içinde dışlanma çoğunlukla “göreceyoksulluk”la eşanlamlı olarak kullanılmaktadır,ancak bu kavramlar birbirinin aynı değildir.Toplumsal dışlanma yoksulluğa neden olabilirama tersinden, yoksulluğun sonucu da olabilir.
108YOKSUL OLMAMA HAKKIsorumlu olduğu fikri de tartışılır, çünkü aslındazenginlerin tüketim seviyesi yoksullarınkindençok daha yüksektir.Tartışma Soruları Nüfusun fazlalığı otomatik olarak yoksullukanlamına gelir mi?En az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerdekinüfus artışının bu ülkelerde <strong>ya</strong>ygın yoksulluğunnedeni olduğuna ilişkin <strong>ya</strong>ygın birinanç vardır. Bu görüş hem Güney’den hemde Kuzey’den bazı ülkelerin hükümetleri tarafından,bu bölgelerdeki yoksulluğun asılsebeplerine dair ana meselelere odaklanmayıengellemek için dile getirilmektedir. Bu meselelerdoğal kaynakların gelişmiş ülkelerinmenfaatleri doğrultusunda kullanılması vebunun sonucu olarak toplumların bu kaynaklarüzerindeki <strong>haklar</strong>dan mahrum olması; kadınve çocukların ölüm ve hastalık oranlarınıönemli ölçüde azaltacak olan eğitim, sağlık,su gibi temel hizmetlere fon aktarılmaması;kaynaklar üzerindeki kontrolü kazanmak içinçatışma ve savaşlarda artış ve buna bağlı olarakorta<strong>ya</strong> çıkan si<strong>ya</strong>si, sos<strong>ya</strong>l ve ekonomikistikrarsızlıktır. Çok sayıda yoksul <strong>insan</strong>ınbir milletin ilerlemesinin önünde engel oluşturduğunadair tez geçerli bir tez değildir,çünkü aslında kazanımları adil bir biçimdedağıtmakla sorumlu olan hükümetlerin birçoğunundağıtım politikaları engeldir. Benzerşekilde, yoksul <strong>insan</strong>ların doğal kaynaklarıntüketiminden ve çevrenin zarar görmesinden Sürdürülebilir kalkınma yoksulluğunazalmasını sağlar mı?Yoksulluk, yoksulları sürdürülemez <strong>ya</strong>şambiçimleri seçmeye zorlar. Sıhhi tesisatın veimha sistemlerinin ve <strong>ya</strong>kıtın var olmamasıyoksulların çevreye zararlı uygulamalardabulunmasına neden olur. Gelişmiş ülkeler taahhütlerinesaygı gösterip, örneğin sera gazısalımlarını azaltma<strong>ya</strong>, enerji yeterliliği standartlarıbelirlemeye ve ülkeler arası sermayehareketlerinden işlem vergisi alma<strong>ya</strong> kararverselerdi sürdürülebilir kalkınma mümkünolabilirdi ve bu da yoksulluğun önemli ölçüdeazalmasını sağlardı. Yoksulluğun ortadan kaldırılmasınınfinanse edilmesi mümkün müdür?Evet. Bütün gelişmekte olan ülkelerde temelsos<strong>ya</strong>l hizmetlerin verilmesi için gerekli olanek masraf yılda 40 mil<strong>ya</strong>r dolar olarak tahminedilmektedir. Bu miktar ABD’nin 2012’dekisavunma bütçesinin %5.6’sını oluşturmaktadır.Bu kaynakların akışı hükümetlerin veuluslararası bankaların (Dün<strong>ya</strong> Bankası, KalkınmaBankası ve diğerleri) ve diğer <strong>ya</strong>rdımkuruluşlarının masraflarının yeniden <strong>ya</strong>pılandırılmasıylamümkün olabilir.Eğer Dün<strong>ya</strong> Bankası, Uluslararası Para Fonuve OECD üyesi ülkelerin hükümetleri var olanborçları, fonların yerel sos<strong>ya</strong>l ihti<strong>ya</strong>çların karşılanmasıve yoksulluğun ortadan kaldırılmasıyönünde kullanılacağına dair somut taahhütlerkarşılığında silseydi, yoksulluğun ortadankaldırılması için finansman sağlamak çokdaha kolay olabilirdi.Eğer ilgili devletler zenginliğin ve kaynaklarındağıtımı alanında radikal reformlar <strong>ya</strong>pmayı
YOKSUL OLMAMA HAKKI 109taahhüt etseler ve kalkınma<strong>ya</strong> savunma masraflarınanazaran öncelik vermeye karar verselerditahmin edilen masraflar daha da azalırdı.4. UYGULAMA VE İZLEME2000’de BM Binyıl Genel Kurul toplantısında,devlet başkanları ve hükümetler <strong>insan</strong>haysiyeti, eşitlik ve adalet ilkelerine küreseldüzeyde saygı göstermenin yolu olarak sorumluluklarıolduğunu kabul etmişlerdir. Hükümetler2015’e dek gerçekleştirilmek üzeregelişme ve yoksulluğun ortadan kaldırılmasıiçin sekiz hedef belirlemiştir. Bunlar,aşırı yoksulluğun ve açlığın ortadan kaldırılması,evrensel ölçekte temel eğitimin temini,cinsiyet eşitliğinin sağlanması ve kadınlarıngüçlendirilmesi, çocuk ölümlerinin azaltılması,anne sağlığının iyileştirilmesi, çevresel sürdürülebilirliğinsağlanması ve kalkınma içinküresel işbirliğinin geliştirilmesidir.BM Binyıl Kalkınma Hedefleri1. hedef:Aşırı yoksulluğun ve açlığın ortadankaldırılması2. hedef:Evrensel olarak temel eğitiminsağlanması3. hedef:Cinsiyet eşitliğinin sağlanması vekadınların güçlenmesi4. hedef:Çocuk ölümlerinin azaltılması5. hedef:Anne sağlığının iyileştirilmesi6. hedef:HIV/AIDS, sıtma ve diğerhastalıklarla mücadele7. hedef:Çevresel sürdürülebilirliğinsağlanması8. hedef:Kalkınma için küresel işbirliğigeliştirilmesiKüreselleşme ve onun tartışmalı etkileri yeniyoksulluk çeşitleri doğurmaktadır. Ayrıca buyeni yoksulluk biçimleri sosyopolitik ve ekonomikgelişme açısından farklı düzeylerdeolan ve farklı inanç ve kültürlere mensup <strong>insan</strong>larınbulunduğu ülkelerde görülmektedir.Örneğin, küreselleşmenin Afrika’daki etkisiHindistan’dakinden oldukça farklıdır ve bununnedeni Afrika’daki sosyopolitik ve ekonomikkoşulların Hindistan’dakilerden farklıolmasıdır. Kültürler ve coğrafi bölgeler arasındakibu açık farklar <strong>insan</strong>ların yoksullaşmadanve sos<strong>ya</strong>l marjinalleşmeden doğan tehditlerialgılama biçimini de değiştirmektedir.Bu nedenle önemli olan, küresel ve yereldüzeylerde farklı yoksulluk biçimlerini izleyebilecekyeni bir çerçeve <strong>ya</strong>ratmak ve aynızamanda <strong>insan</strong>ların sömüren güçler karşısındakidirenç ve mücadelelerini güçlendirmektir.BM Şartı ve İnsan Hakları Evrensel Bildirgesiİkinci Dün<strong>ya</strong> Savaşı’nın ardındanherkesin <strong>insan</strong> haysiyetini, barışı ve <strong>insan</strong>igüvenliği güvence altına almak adına yeni birahlaki <strong>haklar</strong> ve yükümlülükler çerçevesi sağlamayıamaçlamıştır. Yoksulluğun çokboyutluniteliğine <strong>ya</strong>nıt olabilecek şey <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ınabütüncül bir <strong>ya</strong>klaşımdır. Bu <strong>ya</strong>klaşım <strong>ya</strong>rdımmantığının ötesine gider ve yoksulluktan kurtulmanınancak yoksulların <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı eğitimiyoluyla güçlendirilmesi sonucu mümkünolduğunu kabul eder. Söz konusu <strong>ya</strong>klaşımyoksulların <strong>ya</strong>sal <strong>haklar</strong>ının olduğunu ve devletinve devlet dışı aktörlerin yerine getirmek
110YOKSUL OLMAMA HAKKIzorunda oldukları <strong>ya</strong>sal yükümlülükler olduğunutekrarlar. Bu, adil ve korumacı olma<strong>ya</strong>nçoktaraflı ticaret sistemlerinin, yeterli mali<strong>ya</strong>rdım akışının kurulması ve yoksulların küreselleşendün<strong>ya</strong>da kalkınma sürecine dahilolması için büyük öneme sahiptir.Bu değerler Rio Bildirgesi, Gündem 21, KopenhagBildirgesi, Pekin Eylem Platformu veHabitat Gündemi gibi, devletlerin yoksulluğuortadan kaldırmak için uluslararası kalkınmaunsurları olarak tasarladığı si<strong>ya</strong>si bildirgelerdedile getirilmiştir ve sürdürülebilir kalkınmaiçin olmazsa olmaz şart teşkil etmişlerdir.Yoksulluğu İzleyenAntlaşma Temelli Mekanizmalarİzleme <strong>ya</strong>pan organlar, düzenli aralıklarladevlet raporlarını inceler; şikâyet kabul edebilirler;devletlere, ekonomik kuruluşlara, BMkurumlarına ve diğer kurumlara, yoksulluğunazaltılması da dahil olmak üzere, <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıalanında ilerleme sağlanması için görüş veöneri bildirirler.Ekonomik, Sos<strong>ya</strong>l ve Kültürel Haklar Komitesi’ninçeşitli devlet raporlarıyla ilgili görüşleriEkonomik, Sos<strong>ya</strong>l ve Kültürel HaklarUluslararası Sözleşmesi’nin (ESKHUS) ulusalhukuklardaki statüsü konusunda belirsizliklerin,uluslararası <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı taahhütlerininyerine getirilmemesinin ve Sözleşme hakkındakibilgi yetersizliğinin engel teşkil edenetkenler olduğunu göstermektedir. Raporlaragöre, borç yükleri, ayrıntılı veri bulunmaması,devlet makamlarının <strong>ya</strong>ygın yolsuzluğu, <strong>ya</strong>rgıerkini hiçe sa<strong>ya</strong>n askeri rejimler ve ayrımcılığayol açan köklü muhafazakâr dini etki yoksulluğunazaltılmasına yönelik stratejilerinönünü kapatmaktadır.1990’dan bu <strong>ya</strong>na MSHUS’yi ve ESKHUS’yiona<strong>ya</strong>n ülkelerin sayısı hızla artmış olsa da,taahhütler, politika eğilimleri ve gerçektekiuygulama arasında devasa bir fark vardır.Hükümetlerin si<strong>ya</strong>si irade eksikliği WTO gibiuluslararası platformlarda (örneğin TRIPS;şirketlerin açgözlülüğünü karşılamak üzereilaçların masraflarının artırılması, bireyleritemel <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ından olan sağlıklı ve haysiyetli<strong>ya</strong>şam sürdürme hakkından mahrumeder) <strong>ya</strong>pılan taahhütlerle çelişir. Bu çelişkive taahhütlerin yerine getirilmesi için bütçeayrılmaması ana tehditlerdir.Özel Raportörlerve Bağımsız Uzmanlar2006’da İnsan Hakları Konseyi ile ikame edilenBirleşmiş Milletler İnsan Hakları Komisyonuiki bağımsız uzman atamış, içlerinden biri,gelişme hakkının uygulanmasıyla ilgili özelbir çalışma grubuna rapor vermekle görevlendirilmiştir(Karar no. 1998/72). Diğer uzmanıngörevi ise ise aşırı yoksulluğun <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ı üzerindeki etkisini araştırmak ve tavsiyelerdebulunmaktır (Karar no. 1998/25).İnsan Hakları ve Aşırı Yoksulluk BağımsızUzmanı aşırı yoksulluk içinde <strong>ya</strong>şa<strong>ya</strong>n <strong>insan</strong>ların<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ını kullanabilmeleri içinulusal ve uluslararası düzeylerde alınan tedbirlerideğerlendirir, aşırı yoksulluk içindekikadınların ve erkeklerin ilerlemesinde karşılaşılanengelleri inceler ve ayrıca teknik <strong>ya</strong>rdımalanında ve yoksulluğun azaltılması ve ortadankaldırılması içn diğer alanlarda tavsiye veönerilerde bulunur.Bağımsız Uzman, <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı ve aşırı yoksullukkonusunda 2001 yılında İnsan HaklarıKomisyonu’na verdiği raporda yoksullarındurumunun nasıl değiştirilebileceğine dairana bulgularını sunmuştur. Bu koşulların yerinegetirilmesinde <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı eğitimi yoksullarıngüçlendirilmesi ve <strong>ya</strong>şam koşullarınıdeğiştirebilmemeri için gereklidir. İnsan <strong>haklar</strong>ıeğitimi süreci yoksulların karşılaştığı her
YOKSUL OLMAMA HAKKI 111durumun ve gerçekliğin eleştirel analizini sağlarve güçlendirir; yoksulların yoksul kalmasınaneden olan güçlerle mücadele etmeleri içingerekli bilgiyi, beceriyi ve kapasiteyi temineder. Örgüt inşasını ve <strong>ya</strong>rdım ağlarının <strong>ya</strong>ratılmasınısağlar ve böylece yoksullar <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ının ha<strong>ya</strong>ta geçirilmesini ve yoksulluğuntoptan yok olmasını talep edip taleplerininpeşine düşebilir. 2004 tarihli raporundaBağımsız Uzman “2003’te dün<strong>ya</strong>daki savunmabütçelerinin toplamının, Afrikada’da 0-18<strong>ya</strong>ş arası tüm çocukların ihti<strong>ya</strong>ç duyduğuokulların <strong>ya</strong>pılmasını ve öğretmenlerin maaşlarının15 yıl boyunca ödenmesini sağla<strong>ya</strong>cağını”belirtmiştir. Bağımsız Uzman MagdalenaSepúlveda Carmona 2010 tarihli raporunda,2006 yılında İnsan Haklarının Korunması veGeliştirilmesi Alt Komisyonu tarafından orta<strong>ya</strong>koyulan aşırı yoksulluk ve <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıkonusundaki ilkelerin nasıl geliştirilebileceğikonusundaki tavsiyelerini sunmuştur.Yoksulluğun Ortadan Kaldırılmasıve KalkınmaAmaç: 2015 itibariyle dün<strong>ya</strong> nüfusunungünlük geliri bir dolardan az olan kısımınınve açlık çeken kısmının <strong>ya</strong>rı <strong>ya</strong>rı<strong>ya</strong>azaltılması.İlerlemek İçin StratejilerYoksulluk Yoksulluğun azaltılmasınıhedefleyen ve ülkeler tarafındanyürütülen ekonomik ve sos<strong>ya</strong>lgirişimlerinin desteklenmesi; Temel sos<strong>ya</strong>l hizmetlerinsağlanması için gerekli kapasiteningüçlendirilmesi; Değerlendirme, izleme ve planlamaiçin gerekli olan kapasiteningeliştirilmesine <strong>ya</strong>rdım edilmesi.Açlık 1996 Dün<strong>ya</strong> Gıda Zirvesi’ndenbu <strong>ya</strong>na <strong>ya</strong>pılan eylemlerindeğerlendirilmesi ve hem ulusal hemde uluslararası düzeylerde açlıklailgili hedeflerin gerçekleştirilmesiiçin yeni planlar önerilmesi; Gıda, tarımsal ticaret ve genelolarak ticaret politikalarının herkesiçin gıda güvenliğinin sağlanmasınayönelik olmasının güvence altınaalınması; Küçük tarım üreticilerine öncelikverilmesi ve çevresel farkındalıkçabalarının ve düşük masraflıbasit teknolojileri kullanmalarınındesteklenmesi.(Kaynak: Birleşmiş Milletler Genel Kurulu.2001. Birleşmiş Milletler Binyıl Bildirgesi’ninUygulanması İçin Yol Haritası)2008-2009’da <strong>ya</strong>şanan ve hâlâ devam edenekonomik gerilemeye, gıda ve enerji krizlerinerağmen yoksulluğun azaltılması konusundakiçalışmalar devam etmekte, gelişmekte olanülkeler yoksulluğun azaltılması için belirlenen2015 hedefine ulaşılması yolunda ilerlemektedir;ancak kaydedilen ilerleme düzensiz birniteliğe sahiptir ve büyük çapta bir destek verilmezseBinyıl Kalkınma Hedefleri’nin birçoğu,çok sayıda bölgede tutturulama<strong>ya</strong>caktır.Eski ve yeni engeller bazı alanlardaki gelişmeleridaha da <strong>ya</strong>vaşlatmakta ve hatta eldeedilen başarıları geri götürmektedir.İklim değişikliğinin en ağır etkisini, sorunun<strong>ya</strong>ratılmasına en az katkı veren savunmasıztoplumlar <strong>ya</strong>şar. Doğal felaketlerden kaynaklıölüm, engelli kalma ve ekonomik kayıp riskiküresel olarak artmakta ve daha çok yoksulülkelerde görülmektedir. Silahlı çatışmalar<strong>insan</strong> güvenliği ve zorlukla kazanılmış Binyıl
112YOKSUL OLMAMA HAKKIKalkınma Hedefleri’nin kazanımları için başlıcatehdit olma<strong>ya</strong> devam etmektedir. Çok sayıdamülteci ha<strong>ya</strong>tını iyileştirmek için gerekliolan fırsatları kısıtlanmış bir biçimde kamplarda<strong>ya</strong>şamaktadır. 2009’da çatışmalar <strong>ya</strong>da zulüm sebebiyle 42 milyon kişi yerindenedilmiştir. Yerinden edilmiş <strong>insan</strong>ların beştedördü gelişmekte olan ülkelerdedir.Toplumsal cinsiyet eşitliği ve kadınların güçlendirilmesiBinyıl Kalkınma Hedefleri’ninmerkezinde yer alır ve yoksullukla, açlıkla vehastalıklarla mücadelenin ön koşuludur; ancakeğitimden si<strong>ya</strong>si karar alma mekanizmalarınakatılıma kadar her cephede çok ağır birilerleme vardır.(Kaynak: Birleşmiş Milletler. 2010. 2010 BinyılKalkınma Hedefleri Raporu)FAYDALI BİLGİLERHalkların hareketlerine ve STK’lar ve <strong>ya</strong>rdımkuruluşlarının çalışmalarına da<strong>ya</strong>nan ve yeniyeni orta<strong>ya</strong> çıkan bir uzlaşma söz konusudur:Kalkınmanın yoksullara erişebilmesi içintoprak reformu, geçim kaynaklarının ve kaynaklarınyoksulların mülkiyetinde ve kontrolündeolması, okuma <strong>ya</strong>zma ve eğitim, sağlık,barınma ve beslenme de dahil olmak üzeretemel adımların atılması gerekir. Topraksızköylülere torpak yerine melez inekler vermek,ürünün sulama<strong>ya</strong> bağımlı olduğu bir durumdaalt<strong>ya</strong>pı ihti<strong>ya</strong>çlarına <strong>ya</strong>nıt vermeden tarımarazisi almak için kredi açmak, çocuk işçilerinokula tam olarak gitmesini sağlamak yerineonlara esnek okullar açmak işe <strong>ya</strong>rama<strong>ya</strong>n<strong>ya</strong>klaşımlar olmuştur. Bu <strong>ya</strong>klaşımlar <strong>ya</strong>lnızcayoksulluğun süregitmesine yol açmıştır. Asılmeseleler, si<strong>ya</strong>si irade ve yeniden dağıtımdır.Yoksulluğun gerçek anlamda ortadan kalkmasıancak yerel ve merkezi olma<strong>ya</strong>n ölçeklerdemümkün olmuştur. Yoksullar, kalkınma süreçlerinenesne olarak değil özne olarak katıldığında<strong>insan</strong>i gelişimin adil olarak orta<strong>ya</strong>çıkması mümkündür.Yoksulluğun azaltılması alanında yerel,ulusal ve uluslararası deneyimlerdenalınan ortak ve kendine özgü dersler: Yoksulluk ekonomik olmaktançok sos<strong>ya</strong>l, kültürel ve si<strong>ya</strong>si birmeseledir; Yoksulların si<strong>ya</strong>si ve ekonomikolarak güçlenmesi yoksulluğunortadan kaldırılmasının yoludur; Bilgi hakkı ve <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıeğitimi, ötekileştirilmiş <strong>insan</strong>larınkendi <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı hakkındafarkındalığını sağlar ve bu yoldaeyleme geçmelerine neden olabilir; Örgütlenme <strong>insan</strong>ların toplu olarakorta<strong>ya</strong> çıkardığı gücü artırır veböylece <strong>insan</strong>lar <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ınıtalep edebilir. Güçlenen yoksullarkaynaklar üzerindeki <strong>haklar</strong>ınıorta<strong>ya</strong> ko<strong>ya</strong>r ve haysiyetlerini vekendine saygılarını pekiştirirler; Yaşanabilir ücretlerle çalışmanınve geçim kaynaklarına erişiminsağlanması yoksulluğunazaltılmasının anahtarıdır;
YOKSUL OLMAMA HAKKI 113 Yoksulluğun azaltılmasına,eşitsizliğin azaltılması eşliketmelidir. Kadınlara karşıayrımcılığın, ırkçılığın ve etnikköken, sos<strong>ya</strong>l statü vs. temellerdeayrımcılığın ortadan kaldırılmasıöncelikli olmalıdır; Eğitim, sağlık, konut, su, sağlıkhizmetleri ve gıda alanlarındakiharcamaların artırılması yoksulluğuazaltır; Özellikle küreselleşme çağındadevletin ve devlet kurumlarınınyoksulluğun azaltılmasında çokönemli bir rolü vardır; Uluslararası ve ulusal kalkınmave finans kurumlarının hesapverebilirliğinin artırılmasıhakkaniyetli ve adil bir ekonomikbüyümenin sağlanmasına yolaçacaktır; Dün<strong>ya</strong>daki birçok ülke yoksulluğuhemen ortadan kaldırabilecekdurumda değildir. Onların çabalarıuluslararası destek ve işbirliğiyledesteklenmeli ve tamamlanmalıdır; Borçların silinmesi yoksulluğunazaltılmasıyla doğrudan ilişkilidir.Borçların silinmesi eğitim ve sağlıkalanlarına ve diğer sektörlere<strong>ya</strong>tırıma bağlanırsa, yoksulluğunazaltılmasına katkıda bulunulur; Savaş ve çatışma yoksulluğuartırır. Gerçek bir barış ve güvenlikkoşulları sağlamadan yoksulluğunortadan kaldırılması için gösterilençabalar başarısız olma<strong>ya</strong>mahkûmdur.1. ÖRNEK UYGULAMALARYoksullar Banka Müşterisi OlabilirBangladeş’teki Grameen Bankası, 1976’daküçük bir köy kredi kuruluşu olarak orta<strong>ya</strong>çıkmıştır. 2009 itibarıyla 7.9 milyon müşterisivardır ve müşterilerinin %97’si kadındır. 2562şubesiyle 83.000 köye hizmet sağlamaktadır.Grameen Bankası yoksulları, esas olarak, yerelkapital birikimi ve malvarlığı oluşturmayoluyla harekete geçirmeye ve ileri taşıma<strong>ya</strong>çalışır. Amaçları arasında banka hizmetleriniBangladeş’in kırsal alanlarındaki yoksulerkek ve kadınlara ulaştırmak, tefecilerin sömürüsüneson vermek, kullanılma<strong>ya</strong>n ve<strong>ya</strong>gereği gibi kullanılma<strong>ya</strong>n <strong>insan</strong> kaynaklarıiçin kendi işini kurma fırsatları <strong>ya</strong>ratmak, dezavantajlı<strong>insan</strong>ların taleplerini dikkate almakve kendine yeten sos<strong>ya</strong>l ve ekonomik gelişimikarşılıklı destekle sağlamak bulunmaktadır.Banka, kredi alma konusunda en riskli sayılangruplara odaklanarak, yoksulların da kredialabileceğini orta<strong>ya</strong> koymuştur ve yoksulkadınların karşı karşı<strong>ya</strong> olduğu çifte yükün(toplumsal cinsiyet ve yoksulluk) üzerine eğilmektedir.Üretim araçlarının mülkiyeti ve kırsalbölgelerdeki üretimin şartları modellerindeönemli değişiklikler <strong>ya</strong>pma<strong>ya</strong> başla<strong>ya</strong>bilmiştir.Bu değişiklikler kayda değer niteliktedir vebunun nedeni <strong>ya</strong>lnızca yoksulları yoksulluksınırının üzerine çekmiş olmaları değil, aynızamanda hassas bir destekle köylerde <strong>ya</strong>ratıcılığınorta<strong>ya</strong> çıkmasını sağlamış olmalarıdır.Grammen Bankası süreci komşu ülkelerde dedenenmiştir. Bankaların %90’ı yoksulların,%10’u hükümetindir.
114YOKSUL OLMAMA HAKKIAçlıktan Kurtulma HakkıABD’nin Kaliforni<strong>ya</strong> e<strong>ya</strong>letinde kurulmuş olanFood First, açlığa neden olan adaletsizlikleriortadan kaldırmayı amaçlamaktadır. Örgüt,bütün <strong>insan</strong>ların beslenmeye hakkı olduğunuve kendilerinin ve ailelerinin geçinebilmesiiçin gerekli olan kaynak üzerinde demokratikbir kontrolleri olması gerektiğini savunur;<strong>insan</strong>ların sos<strong>ya</strong>l değişim ihtimalinin farkınavarmaları ve kendi güçlerini toplamaları içinçalışır. Bunun için de mitlerin araştırılması,sorunların kökeninin orta<strong>ya</strong> çıkarılması, değişiminönündeki engellerlerin belirlenmesi vebu engellerin ortadan kaldırılması için yollarınbulunması, doğru ve başarılı seçeneklerindeğerlendirilip kamuoyuyla paylaşılmasıamacıyla araştırma, analiz, eğitim ve savunuculuğabaşvurur.Ekonomide AdaletFilipinler’de kurulmuş olan Borca Karşı Koalisyon(FDC), <strong>insan</strong>i gelişim için çalışır veeşitlik (toplumsal cinsiyet eşitliği dahil), ekonomik<strong>haklar</strong> ve adalet, adil ve sürdürülebilirbüyüme, hükümetlere rolleri hakkında <strong>bask</strong>ı<strong>ya</strong>pma ve milletler arasında kâr amacı güdenekonomik ilişkilerle mücadele konularınaodaklanır. FDC dün<strong>ya</strong>nın en yoksul ülkelerininborçlarının silinmesi için yürütülen dün<strong>ya</strong>çapındaki kampan<strong>ya</strong><strong>ya</strong> destek vermekte,ayrıca, gıda güvenliği, kamu harcamaları veekonomi politikalarının kadınlar üzerindekietkisi gibi konularda çalışmaktadır. Örgütünsavunuculuk çalışmaları halk eğitimi ve kamusalbilgi, kitlesel hareketlilik, politika araştırmalarıve incelemeler, işbirliği geliştirme vebölgesel ağ kurmadan oluşmaktadır.Cotonou AnlaşmasıCotonou Anlaşması, gelişmekte olan ülkelerile Avrupa Birliği arasındaki en kapsamlı anlaşmadır.2000’den bu <strong>ya</strong>na Avrupa Birliği ileAfrika, Karayipler ve Pasifik’ten 79 ülke arasındakiilişkinin çerçevesini oluşturmaktadır.54. maddesi <strong>ya</strong>lnızca gıda güvenliğiyle ilgilidirve böylece gıda güvenliğinin, <strong>insan</strong>i güvenliğinve esenliğin sağlanmasındaki önemini tanır.Anlaşma aynı zamanda halihazırda varolan <strong>insan</strong>i güvenliğin geliştirilmesiyle ilgiliAB kalkınma destek politikalarındaki gelişenöncelik sistemini de orta<strong>ya</strong> ko<strong>ya</strong>r. CotonouAnlaşması ilk kez 2005’te gözden geçirilmişve 2007-2013 kalkınma desteği çerçevesinintemelini teşkil eder hale gelmiştir. 2010’daikinci gözden geçirme için müzakereler tamamlanmış,resmi imza töreni 23 Haziran2010’da Burkina Faso’nun başkenti Ouagadougou’dagerçekleşmiştir.Yoksulluğa Karşı Avrupa AğıAvrupa Yoksulluk ile Mücadele Ağı (EAPN)bağımsız bir sivil toplum kuruluşları (STK’lar)ve gruplar ağıdır. 1990’da kurulmuş olan Ağ,Avrupa Birliği’ne üye devletlerde yoksulluk vesos<strong>ya</strong>l dışlanmayla mücadele eder. Bugün 26gönüllü örgütler ağından ve 23 Avrupalı örgüttenoluşmaktadır. Üyeler yoksulluk ve sos<strong>ya</strong>ldışlanmayla mücadele adına çok çeşitli faaliyetlerdebulunur. Bunlar arasında eğitim faaliyetleri,hizmet sağlama ve yoksulluk ve sos<strong>ya</strong>ldışlanma<strong>ya</strong> maruz kalan kişilerin katılımını vegüçlendirilmesini hedefleyen faaliyetler vardır.Üyelerin amacı yoksullukla mücadelenin ABgündemine sokulması ve yoksulluğun ve sos<strong>ya</strong>ldışlanmanın ortadan kaldırılması için ABdüzeyinde işbirliğinin sağlanmasıdır. Ayrıca,EAPN Avrupa Konseyi nezdinde danışmanlıkstatüsüne sahiptir ve Avrupa Sos<strong>ya</strong>l STK’larıPlatformu’nun kurucu üyesidir.Uluslararası Sos<strong>ya</strong>l Refah KonseyiUluslararası Sos<strong>ya</strong>l Refah Konseyi (ICSW),sos<strong>ya</strong>l refahı, sos<strong>ya</strong>l gelişimi ve sos<strong>ya</strong>l adaletiilerletmeyi amaçla<strong>ya</strong>n çeşitli ulusal veuluslararası örgütleri temsil eden küresel birsivil toplum kuruluşudur. Temel misyonu
YOKSUL OLMAMA HAKKI 115dün<strong>ya</strong>nın her yerinde yoksulluğun, eziyetinve savunmasızlığın, özellikle dezavantajlıkişiler bakımından azaltılması amacıyla sos<strong>ya</strong>lve ekonomik kalkınma biçimlerini orta<strong>ya</strong>koymaktır. ICSW yiyecek, barınma, eğitim,sağlık ve güvenlik <strong>haklar</strong>ının tanınması vekorunması, ayrıca fırsat eşitliğinin, kendiniifade özgürlüğünün ve <strong>insan</strong>i hizmetlere erişimingeliştirilmesi için çalışır. Bu önerilerinhükümetler, sivil toplum kuruluşları ve diğerörgütler tarafından yürütülmesini sağlama<strong>ya</strong>uğraşır. Bunu <strong>ya</strong>parken de üyelerinin oluşturduğuağla ve yerel, ulusal ve uluslararasıdüzeylerdeki başka örgütlerle işbirliği <strong>ya</strong>par.ICSW’nin Küresel Konferansı her iki yılda bir<strong>ya</strong>pılır ve sos<strong>ya</strong>l gelişim ve sos<strong>ya</strong>l refah alanındakiçeşitli konuları kapsar. (Son iki konferans2008’de Fransa’da ve 2010’da Hongkong’da düzenlenmiştir.) Her yıl BM Sos<strong>ya</strong>lGelişim Komisyonu’nun toplantısından önceNew York’ta Küresel Sivil Toplum Forumu<strong>ya</strong>pılır. Bu Forum’da dün<strong>ya</strong>nın her yerindentanınmış hükümet ve sivil toplum uzmanlarıkonuşmalar <strong>ya</strong>par.BM Dün<strong>ya</strong> Gıda ProgramıDün<strong>ya</strong> Gıda Programı dün<strong>ya</strong>da açlıkla mücadeleeden BM örgütüdür. Örneğin, 2010’da75 ülkedeki 109 milyondan fazla kişiye desteksağlamıştır. Bu destek, acil durum <strong>ya</strong>rdımıolarak ve acil <strong>ya</strong>rdım bittikten sonra veuzun dönemli çözüm programları devreyegirmemişken toplumların daha iyi bir gelecekkurması için <strong>ya</strong>pılan <strong>ya</strong>rdım programları gibidiğer programlar çerçevesinde gerçekleştirilmiştir.Amaç, sayıları 2010’da 925 milyoncivarında olan <strong>insan</strong>ların açlıktan ötürü acıçekmesini engellemektir.2. TRENDLERBinyıl KalkınmaHedefleri Işığında İlerlemeÜlkeler Doğru Yolda mı?Birçok ülke bu konuda kayda değer ilerlemegöstermiştir, ancak çoğunlukla en yoksul ülkelerolan diğerleri hedefleri tutturama<strong>ya</strong>cakgibi görünmektedir. Sekiz Binyıl hedefindendördünün analizi –çocuk ölümleri, okullulaştırma,eğitimde cinsiyet eşitliği ve su ve sağlıkhizmetlerine erişim– 2005 BM Kalkınma Raporu’ndakişu sonuçları orta<strong>ya</strong> çıkarmıştır: 24’üSahra Altı Afrika ülkesi olmak üzere ve nüfuslarınıntoplamı en az 900 milyon olan 50 ülke,Binyıl Kalkınma Hedefleri’nin en az biriyle ilgiliileri değil geriye gitmiştir. Daha da kötüsü,diğer 65 ülke 2040 yılına dek bir Binyıl KalkınmaHedefi’ni dahi tuttrama<strong>ya</strong>caktır. Bu durumen azından 1.2 mil<strong>ya</strong>r kişiyi etkilemektedir.(Kaynak: Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı[UNDP]. 2005. İnsani Gelişme Raporu)Dün<strong>ya</strong>nın ortalama İnsan Gelişim Endeksi1990’dan bu <strong>ya</strong>na %18 artmıştır. Bu, <strong>ya</strong>şambeklentisi, okullulaşma, okur <strong>ya</strong>zarlık ve geliralanlarında gelişmeler kaydedildiğinin göstergesidir.Neredeyse tüm ülkeler bu gelişmeden<strong>ya</strong>rarlanmıştır. 1970–2010 arasındaki verilertemelinde, dün<strong>ya</strong> nüfusunun %92’sini oluşturan135 ülkeden <strong>ya</strong>lnızca 3’ünün (KongoDemokratik Cumhuriyeti, Zambia ve Zimbabwe)bugün 1970’tekinden daha düşük bir İnsaniGelişim Endeksi’ne sahip olduğu görülür.Genellikle yoksul ülkeler zengin ülkelere <strong>ya</strong>klaşmaktadır.Bu <strong>ya</strong>kınlaşma, farklılığın hâlâdevam ettiği gelirlerdeki trendler ile kısıtlıperspektife göre daha iyimser bir tablo orta<strong>ya</strong>koymaktadır; ancak tüm ülkeler aynı şekildehızla ilerlememektedir. En <strong>ya</strong>vaş ilerleme HIVsalgınıyla darbe yiyen Sahra Altı Afrika’da veyetişkin ölümlerinin arttığı eski Sovyetler Birliğiülkelerinde görülmektedir.
116YOKSUL OLMAMA HAKKI(Kaynak: Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı[UNDP]. 2010. İnsani Gelişme Raporu 2010)Avrupa 2020 GirişimiAvrupa Birliği, somut olarak 2020’de istihdam,teknolojik gelişme, eğitim, sos<strong>ya</strong>l içerme veiklim/enerji alanlarında ulaşılacak beş iddialıhedef belirlemiştir: Okulu erken bırakanlarınoranını halihazırdaki %15’ten %10’a indirmek;üçüncü düzey eğitim alan 30-34 <strong>ya</strong>ştakinüfusu halihazırdaki %31’den en az % 40’açıkarmak; ulusal yoksulluk sınırlarının altında<strong>ya</strong>şa<strong>ya</strong>n Avrupalıların oranını %25’e kadarazaltmak; 20 milyon kişiyi yoksul olmaktançıkarmak. Her üye devlet her bir alanda kendiulusal hedeflerini belirleyecektir. AB düzeyindeve ulusal düzeylerdeki somut adımlar bustratejinin temelini oluşturacaktır.3. KRONOLOJİYoksul Olmama HakkıAna Hükümler ve Faaliyetler1948 İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi,22, 23, 25, 26. maddeler1961 Avrupa Sos<strong>ya</strong>l Şartı (Nisan 2012itibarıyla ona<strong>ya</strong>n devlet sayısı: 13)1965 Her Türlü Irk AyrımcılığınınOrtadan Kaldırılmasına İlişkinUluslararası Sözleşme 5. madde(Nisan 2012 itibarıyla ona<strong>ya</strong>ndevlet sayısı: 174)1966 Ekonomik, Sos<strong>ya</strong>l ve KültürelHaklar Uluslararası Sözleşmesi 6,7, 9, 11, 12, 13. maddeler (Nisan2012 itibarıyla ona<strong>ya</strong>n devletsayısı: 160)1979 Kadına Karşı Her TürlüAyrımcılığın ÖnlenmesiSözleşmesi 10, 11, 12, 13, 14.maddeler (Nisan 2012 itibarıylaona<strong>ya</strong>n devlet sayısı: 186)1981 Afrika İnsan ve Halkların HaklarıŞartı 14-17 ve 20-22. maddeler(Nisan 2012 itibarıyla ona<strong>ya</strong>ndevlet sayısı: 53)1988 Amerikan İnsan HaklarıSözleşmesi’ne ek Ekonomik,Sos<strong>ya</strong>l ve Kültürel Haklar SanSalvador Protokolü (Nisan 2012itibarıyla ona<strong>ya</strong>n devlet sayısı: 15)1989 Çocuk Hakları Sözleşmesi 27.madde (Nisan 2012 itibarıylaona<strong>ya</strong>n devlet sayısı: 193)1992 Yoksulluğun Ortadan Kaldırılmasıİçin Uluslararası Gün (17 EkimBirleşmiş Milletler tarafındanresmi olarak tanınmıştır. İlk tören
YOKSUL OLMAMA HAKKI 1171987’de Paris’te <strong>ya</strong>pılmıştır.)1996 Gözden Geçirilmiş Avrupa Sos<strong>ya</strong>lŞartı (1961 Antlaşması’nı aşamaaşama ikame eder. Nisan 2012itibarıyla ona<strong>ya</strong>n devlet sayısı: 30)1998 İnsan Hakları ve Aşırı YoksullukBağımsız Uzmanının Tayini2000 BM Genel Kurulu’nun BinyılKalkınma Hedefleri’ni Kabulü2005 Dün<strong>ya</strong> Zirvesi “Sonuç Belgesi”Binyıl Kalkınma Hedefleri’nive yoksulluğunun ortadankaldırılması amacını tekrarlamıştır(UN Doc. A/RES/60/1, paras. 17,19, 47)2010 Binyıl Kalkınma Hedefleri 2010Gözden Geçirme Zirvesi: BinyılKalkınma Hedeflerine 2015’teulaşılması için küresel bir eylemplanının kabulüÇEŞİTLİ FAALİYETLERFAALİYET I“BİR KÖYE SIĞAN DÜNYA”Bölüm I: GirişBu alıştırma, uluslararası <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı belgeleribağlamında, yoksulların karşı karşı<strong>ya</strong> olduğueşitsizlik ve mahrumiyetle ilgilidir.Bölüm II: Genel BilgiFaaliyet türü: Alıştırma.Amaçlar ve hedefler: Katılımcılarda dün<strong>ya</strong>dakiservet ve kaynakların dağıtımındakieşitsizlik konusunda du<strong>ya</strong>rlılık <strong>ya</strong>ratılması.Alıştırma, genç <strong>insan</strong>ların yoksulluk ve <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ının gerçekleştirilmesi bakımından kendidurumları hakkında düşünmesine <strong>ya</strong>rdımeder. Yoksulların <strong>ya</strong>şadığı eşitsizliklerin veadaletsizliklerin ortadan kaldırılmasının veherkes için kalkınmanın sağlanmasında önceliklerinbelirlenmesinin acil bir ihti<strong>ya</strong>ç olduğununfarkına varılması fırsatı verir.Hedef grup: Çocuklar ve gençler.Grup büyüklüğü: 20-25 kişi.Süre: 90 dakika.Hazırlık: Faaliyet belgelerini alıştırma<strong>ya</strong> katılan<strong>insan</strong> sayısı kadar çoğaltın.Malzemeler: Ekli çalışma belgelerinin kop<strong>ya</strong>ları,renkli kalemler, markör kalemler.Beceriler: Analitik beceriler, tartışma ve düşünmebecerileri.Bölüm III: Faaliyet Hakkında BilgilerTalimatlar:Çalışma belgelerini katılımcılara dağıtın vebelgelerdeki talimatları yerine getirmeleriniisteyin. Aynı zamanda bu talimatları okuyun:
118YOKSUL OLMAMA HAKKII. Katılımcılardan dün<strong>ya</strong>nın (7 mil<strong>ya</strong>rkişi) 10 kişiden oluşan temsili bir köyeindirgendiğini ha<strong>ya</strong>l etmelerini isteyin.1. İlk sırada, dün<strong>ya</strong>nın en zengin kişisi (ilksayı) ve dün<strong>ya</strong>nın en yoksul kişisi (10.sayı) arasında sizi temsil eden yeri işaretleyin.2. Dün<strong>ya</strong> nüfusunun %50’si (5 kişi) yetersizbeslenme, açlık <strong>ya</strong> da açlıktan ölme olgularıylakarşı karşı<strong>ya</strong>. İkinci sıradaki sonbeş bölümü işaretleyin.3. Sekiz kişi standart altı konutlarda <strong>ya</strong>şamaktadır(dün<strong>ya</strong> nüfusunun %80’i). Bunlararasında gecekondularda <strong>ya</strong>şa<strong>ya</strong>nlar,evsizler, yerinden edilmiş kişiler ve mültecilervardır. Son sekiz evi silin.4. Yedi kişi oku<strong>ya</strong>mıyor; <strong>ya</strong>ni, dün<strong>ya</strong>daki<strong>insan</strong>ların %70’i oku<strong>ya</strong>mıyor. Dördüncüsıradaki son yedi kitabın üzerine başparmağınızıkoyun.5. Dün<strong>ya</strong>daki servetin %60’ı bir kişiye aitolacaktır. Böylece geri kalan dokuz kişigeriye kalan %40’ı paylaşacak. Beşinci sıradakialtı para tomarının üstünü çizin veilk sıradaki birinci kişinin <strong>ya</strong>nına büyükbir 6 koyun.6. Dün<strong>ya</strong>daki <strong>insan</strong>ların <strong>ya</strong>lnızca %1’ininbir bilgisa<strong>ya</strong>rı var (bu ölçekte ilk bilgisa<strong>ya</strong>rınonda biri). Altıncı sırada bilgisa<strong>ya</strong>rbaşındaki adamın burnunu kırmızı<strong>ya</strong> bo<strong>ya</strong>yın.7. Dün<strong>ya</strong> nüfusunun %1’i yüksek öğretimeerişebiliyor. Bu çizimin onda birini temsileden yedinci sıradaki ilk mezunun kepininpüskülünü yuvarlak içine alın.8. Kâğıda tekrar bakın ve sıralamada kendinizikoyduğunuz yeri gözden geçirin. Kendiyeni yerinizi iki yuvarlakla işaretleyin.II. Şimdi katılımcılardan şu cümleleridinlemelerini isteyin: Eğer evde bir sonraki öğün için yemeğiniz,giysileriniz, bir damınız ve uyu<strong>ya</strong>cak yerinizvarsa, en zengin üç kişi arasındasınız. Eğer sizin (<strong>ya</strong> da çocuksanızebeveynlerinizin) bankada ve biraz dacüzdanınızda paranız ve evde birkaçbozukluğunuz varsa bu ölçekte dün<strong>ya</strong>dakien zengin kişisiniz.III. Eğitim, su, sağlık koruma ve askeriharcalamalarla ilgili en <strong>ya</strong>kın tarihliistatistiklerden bahsedin.Örneğin, UNDP’nin en son İnsani GelişmeRaporu ve/ve<strong>ya</strong> Dün<strong>ya</strong> Bankası’nın Dün<strong>ya</strong>Gelişme Raporu’nu esas alın. Katılımcılarınprofillerine göre bir <strong>ya</strong> da birkaç ülkeden bahsedebilirsiniz.IV. Geri bildirim:Gruba kendilerine verdiğinizi istatistiki verilerleilgili ne hissettiklerini sorun. Bu alıştırmaylaaşağıdakiler orta<strong>ya</strong> koyulabilir: Verilerin orta<strong>ya</strong> çıkardığı çelişkiler; Katılımcıların gerçekliğinin verilerebenzeyip benzemediği; Verilerin yoksullukla bağlantılı olarak<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının gerçekleştirilmesi ve/ve<strong>ya</strong>ihlali ile arasındaki bağ; Katılımcıların kalkınma için belirleyeceğiöncelikler ve sebepleri.Pratik ipuçları:Katılımcılardan, bu alıştırmayı bireysel olarak<strong>ya</strong>parken bakış açılarını diğerleriyle paylaşmalarınıisteyin. Kolaylaştırıcının görevi verisağlamak ve tartışmayı kolaylaştırmaktır.
YOKSUL OLMAMA HAKKI 119Bölüm IV: TakipKatılımcılardan, kendileri gibi olan kişilerdedu<strong>ya</strong>rlılık sağlamak için, yukarıdaki alıştırma<strong>ya</strong>da<strong>ya</strong>narak bir <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı eğitimi planı<strong>ya</strong>pmaları istenebilir.(Kaynak: Abhiv<strong>ya</strong>kti-Media for Development.Erişim: http://www.abhiv<strong>ya</strong>kti.org.in)FAALİYET IIEYLEM KAMPANYASIBölüm I: GirişYoksulluğun <strong>ya</strong>ygın olması ezici bir etki <strong>ya</strong>ratabilirve <strong>insan</strong>lar yoksulluğun ortadan kaldırılmasıiçin <strong>ya</strong>pabilecekleri bir şey olmadığınıhissedebilir. Bu faaliyet, yoksullukla ilgili yerelbir eylem kampan<strong>ya</strong>sı geliştirir.Bölüm II: Genel BilgiFaaliyet türü: Yaratıcı eylem.Amaçlar ve hedefler: Katılımcılardayoksullukla ilgili farkındalık <strong>ya</strong>ratılması;halihazırda görünen yoksulluk ileyoksulluğun nedenleri arasında bağ
120YOKSUL OLMAMA HAKKIkurulması; katılımcıların yoksullukla ilgili<strong>ya</strong>pabileceği eylemlerin belirlenmesi.Hedef grup: Yetişkinler ve genç yetişkinler.Grup büyüklüğü: En fazla 20 kişi. 4-5 kişilikgruplar halinde çalışılacaktır.Süre: 150 dakika.Hazırlık: Tahta, markör kalemler, bo<strong>ya</strong>lar,kurşunkalemler, tükenmezkalemler, posterkâğıdı, yoksulluk içinde <strong>ya</strong>şa<strong>ya</strong>n <strong>insan</strong>larınfotoğrafları. Bu bölümde örnek uygulamalarbaşlığı altında önerilen web sitelerindenfarklı <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı ihlallerini gösteren vakaçalışmaları indirin. Örneğin çokuluslu şirketleretemel hizmetlerin özelleştirilmesi hakkını<strong>ya</strong> da toprak, orman, göller üzerinde ticaritarım <strong>ya</strong> da balıkçılık <strong>ya</strong>pma gibi <strong>haklar</strong> verenhükümetler. “Voices of the Poor” (http://www.worldbank.org) sitesinde <strong>ya</strong> da başkabir bilgi kaynağında yoksul <strong>insan</strong>ların kendidurumları hakkında söylediklerini bulun.Beceriler: Analitik beceriler, dile getirmebecerileri, empati (kendini yoksulların yerineko<strong>ya</strong>bilme).Bölüm III: Faaliyet Hakkında BilgilerTalimatlar: Farklı durumlardaki yoksulların sözlerindenbirkaçını okumakla başlayın. Katılımcılardan kendi bulundukları yerdemutlak <strong>ya</strong> da görece yoksulluk içinde<strong>ya</strong>şa<strong>ya</strong>n ve<strong>ya</strong> sos<strong>ya</strong>l dışlanmayla karşıkarşı<strong>ya</strong> olan kişi/grup/topluluklardanbahsetmelerini isteyin. Grubun konsensüsyoluyla alıştırmada hangi vakayı kullanmakistediğine karar vermesini sağlayın.Katılımcıları 4-5 kişilik gruplara ayırın. Belirli bir yoksulluk vakasını anlatankişi yoksul rolünü üstlensin ve diğergrup üyeleri onunla konuşma<strong>ya</strong> çalışsın;böylece o kişinin/topluluğun ha<strong>ya</strong>tınınçeşitli boyutları (sos<strong>ya</strong>l/si<strong>ya</strong>si/ekonomik/kültürel/çevre) konuşulsun. Grup üyeleri yoksullukla ilgili konu/boyutları, sebepleri ve <strong>ya</strong>pısal sorunlarılistelesin ve durum hakkında nelerin etkenolduğunu belirlesin. Grup daha sonra <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ı antlaşmalarından ilgili maddeleribelirlesin. Şimdi tüm katılımcılardan bu grupla ilgilisorunların üzerine eğilecek ve kısa vadelive uzun vadeli eylemler önerecek bir <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ı kampan<strong>ya</strong>sı tasarlamalarını isteyin.Grup bir broşür, poster <strong>ya</strong> da başka birkampan<strong>ya</strong> malzemesi hazırla<strong>ya</strong>rak grubungeri kalanını kampan<strong>ya</strong><strong>ya</strong> katılma<strong>ya</strong> teşviketsin.Geri bildirim:Diğer katılımcıların kampan<strong>ya</strong><strong>ya</strong> katılmakiçin bilgi ve açıklama istemesi önemlidir. Bualıştırmayla mitler, <strong>ya</strong>nlış kavramlar ve ön<strong>ya</strong>rgılarınüzerine eğilinebilir. Kolaylaştırıcıyoksulluk/küreselleşme konusunda olgularıanlatma, yoksulluğun mikro-makro bağlantılarıhakkında bilgi verme ve bulunulan noktadannasıl hareket edileceğiyle ilgili <strong>ya</strong>ratıcılıksağlama fırsatını bulur.Bölüm IV: TakipBelirli bir yoksulluk meselesiyle ilgili bir kampan<strong>ya</strong>yıanlatan bir film izleyin <strong>ya</strong> da ötekileştirilmişcemaatlerle çalışan bir STK’<strong>ya</strong>zi<strong>ya</strong>rette bulunun. Katılımcıları kendi ha<strong>ya</strong>tlarınıilgilendiren bir alanda çalışan bir STK <strong>ya</strong>da yerel kampan<strong>ya</strong><strong>ya</strong> katılma<strong>ya</strong> teşvik edin.
YOKSUL OLMAMA HAKKI 121KAYNAKÇAAs<strong>ya</strong> ve Pasifik Ekonomik ve Sos<strong>ya</strong>l Komisyonu(ed.). 2003. Critical Analysis of UrbanPolicies and Their Impact on Urban PovertyEradication: A Review of Tools, Techniquesand Practices. New York: United Nations.Focus on the Global South (ed.). 2001. Profitingfrom Poverty. The ADB, Private Sector andDevelopment in Asia. Bangkok: ChulalongkornUniversity. Erişim: http://focusweb.org/pdf/Profiting%20%20from%20Poverty.pdfGoldin, Ian ve Reinert Kenneth. 2006. Globalizationfor Development: Trade, Finance,Aid, Migration, and Policy. Washington, DC:World Bank Publications.Haq, Mahbub-ul. 1995. Reflections on HumanDevelopment. New York: Oxford UniversityPress.Harris, John. 1994. Poverty and Anti- PovertyPolicy: A Perspective for SCF in the South AsianRegion. Saro Briefing Paper No. 2. London:Save the Children.Hertel, Thomas ve Alan L. Winters. 2005.Poverty and the WTO: Impacts of the Doha DevelopmentAgenda. Washington, DC: WorldBank Publications.İnsani Güvenlik Komisyonu (ed.). 2001. Reporton the Second Meeting of the Commissionon Human Security, 16-17 December 2001.Erişim: http://www.humansecurity-chs.org/activities/meetings/second/index.htmlUluslararası İnsan Hakları Eğitimi Programıve As<strong>ya</strong> İnsan Hakları ve GelişmeForumu (ed.). 2000. Circle of Rights. Economic,Social and Cultural Rights Activism: ATraining Resource. Washington: InternationalHuman Rights Internship Programme/AsianForum for Human Rights and Development.Khan, Azizur Rahman ve Carl Riskin. 2001.Inequality and Poverty in China in the Ageof Globalization. Oxford: Oxford UniversityPress.Luke Harding. 2002. Dying of hunger in aland of surplus. Caste and corruption conniveto keep food from India’s poor. In: The Guardian,15 November 2002. Erişim: http://www.guardian.co.uk/world/2002/nov/15/india.famineNay<strong>ya</strong>r, Rohini. 1992. Rural Poverty in India-AnAnalysis of Inter-State Differences.Bombay: Oxford University Press.İnsan Hakları Eğitimi İçin Halk Hareketi(PDHRE) (ed.). 2002. Passport to Dignity.New York: PDHRE.İnsan Hakları Eğitimi İçin Halk Hareketi(PDHRE) (ed.). 2002. A Call for Justice: ResourcePacket. New York: PDHRE.Pernia, Ernesto M. 1999. Urban Poverty inAsia. A Survey of Critical Issues. Oxford: OxfordUniversity Press.
122YOKSUL OLMAMA HAKKIPerry, Guillermo E., J. Humberto Lopez,William F. Maloney, Omar Arias ve LuisServen. 2006. Poverty Reduction and Growth:Virtuous and Vicious Circles. Washington,DC: World Bank Publications.Pogge, Thomas W. 2002. World Poverty andHuman Rights. Oxford: Polity Press.Sachs, Jeffrey D. 2005. The End of Poverty.How We Can Make it Happen in Our Lifetime.London: Penguin Books.Sainath, Palagummi. 1996. Everybody LovesA Good Drought. London: Penguin Books.Sen, Amart<strong>ya</strong>. 2000. Development as Freedom.New York: Anchor Books.Subramanian, S. 1998. Measurement ofInequality and Poverty. Bombay: Oxford UniversityPress.Birleşmiş Milletler (ed.). 2010. The MillenniumDevelopment Goals Report 2010. NewYork: United Nations. Erişim: http://www.un.org/en/mdg/summit2010/pdf/MDG%20Report%202010%20En%20r15%20-low%20res%2020100615%20-.pdfBirleşmiş Milletler (ed). 2002. Capacity-buildingfor Poverty Eradication: Analysis of, andLessons from, Evaluations of UN System Supportto Countries’ Efforts. New York: UnitedNations Publishing.Birleşmiş Milletler. 2001. Road map towardsthe implementation of the United NationsMillennium Declaration. Report of the Secretary-General,A/56/326 of 6 September 2001.Erişim: http://www.un.org/documents/ga/docs/56/a56326.pdfBirleşmiş Milletler İnsan Hakları Komisyonu.2001. Human Rights and Extreme Poverty,E/CN.4/2001/54 of 16 February 2001.Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı(UNDP) (ed.). 2010. Human Development Report2010. New York: UNDP. Erişim: http://hdr.undp.org/reportsBirleşmiş Milletler Kalkınma Programı(UNDP) (ed.). 2005. Human Development Report2005. New York: UNDP. Erişim: http://hdr.undp.org/reports/Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı(UNDP) (ed.). 1998. Training Manual on HumanRights and Sustainable Human Development.New York: UNDP. Erişim: http://hdr.undp.org/reportsBirleşmiş Milletler İnsan Hakları Konseyi.2010. Report of the Independent Expert on thequestion of Human Rights and Extreme Povertyon the draft guiding principles on extremepoverty and human rights, A/HRC/15/41of 6 August 2010. Erişim: http://www.ohchr.org/english/bodies/hrcouncil/docs/15session/A.HRC.15.41.pdfBirleşmiş Milletler Dün<strong>ya</strong> Gıda Programı(WFP). 2011. Fighting Hunger Worldwide-theWorld Food Programme’s Year inReview, 2010. New York: United Nations.Erişim: http://documents.wfp.org/stellent/groups/public/documents/communications/wfp236112.pdfWatkins, Kevin. 1995. The Oxfam PovertyReport. London: Oxfam UK & Ireland.Yanus, Muhammad vd. 1999. Banker to thePoor: Micro-Lending and the Battle againstWorld Poverty. New York: Public Affairs.
YOKSUL OLMAMA HAKKI 123EK BİLGİLER50 Yıl Yeter (50 Years Is Enough): http://www.50years.orgGündem 21 (Agenda 21): http://www.un.org/esa/dsd/agenda21/Pekin Eylem Platformu: http://www.unesco.org/education/information/nfsunesco/pdf/BEIJIN_E.PDFYoksullukla Mücadele (Combat PpovertyAgency): http://www.cpa.ieKopenhag Bildirgesi (Copenhagen Declaration):http://ec.europa.eu/education/pdf/doc125_en.pdfKalkınma Yolu (Development Gateway):http://www.developmentgateway.orgKalkınma Araştırma Enstitüsü (DevelopmentResearch Institute): http://dri.fas.nyu.edu/page/homeKadınların İlerlemesi Departmanı (Divisionfor the Advancement of Women): http://www.un.org/womenwatch/dawELDIS Kalkınma Bilgisi Kapısı (ELDIS Gatewayto Development Information): http://www.ids.ac.uk/eldis/povertyDün<strong>ya</strong> Yoksulluğunun Ortadan Kaldırılması(Eliminating World Poverty): http://www.dfid.gov.uk/pubs/files/whitepaper2000.pdfYoksulluğa Karşı Avrupa Ağı (EuropeanAnti-Poverty Network): http://www.eapn.euAvrupa Komisyonu Cotonou Anlaşması(European Commission, Cotonou Agreement):http://ec.europa.eu/europeaid/where/acp/overview/cotonou-agreement/index_en.htm#revision2Avrupa Komisyonu, Avrupa 2020 (EuropeanCommission, Europe 2020): http://ec.europa.eu/europe2020/index_en.htmAvrupa Yoksullukla ve Sos<strong>ya</strong>l DışlanmaylaMücadele Yılı (European Year for CombatingPoverty and Social Exclusion): http://www.2010againstpoverty.eu/?langid=enFocus on the Global South: http://www.focusweb.orgFood First-Institute for Food and DevelopmentPolicy: http://www.foodfirst.orgFreedom from Debt Coalition: http://www.fdc.phGrameen Bank: http://www.grameen-info.org/bankHabitat Agenda: http://www.unhabitat.org/declarations/habitat_agenda.aspEkonomik, Sos<strong>ya</strong>l ve Kültürel Haklar UluslararasıSözleşmesi (International Covenanton Economic, Social and Cultural Rights):http://treaties.un.org/Pages/ViewDetails.aspx?chapter=4&lang=en&mtdsg_no=IV-3&src=TREATYUluslararası Sos<strong>ya</strong>l Refah Konseyi (InternationalCouncil on Social Welfare): http://www.icsw.org/intro/recacte.htm
124YOKSUL OLMAMA HAKKIUluslararası Çalışma Örgütü (ILO): http://www.ilo.orgUluslararası Para Fonu (IMF): http://www.imf.org/external/index.htmJubileesouth: http://www.jubileesouth.orgBirleşmiş Milletler (“A<strong>ya</strong>ğa Kalk ve YoksulluğaKarşı Çık” Kampan<strong>ya</strong>sı: http://standagainstpoverty.org/suap/Dün<strong>ya</strong> Bankası-Poverty Net: http://www.worldbank.org/povertyBirleşmiş Milletler İnsan Hakları YüksekKomiserliği (UNHCHR): http://www.unchchr.chOneWorld International Foundation: http://www.oneworld.netEkonomik İşbirliği ve Kalkınma Örgütü(OECD): http://www.oecd.org“Dün<strong>ya</strong>mız Satılık Değildir” Ağı (“Our Worldis Not For Sale” Network): http://www.ourworldisnotforsale.orgPovertyNet: http://www.povnet.orgRio Bildirgesi (Rio Declaration): http://www.unep.org/Documents.Multilingual/Default.asp?DocumentID=78&ArticleI-D=1163&l=enThe Poverty Alliance: http://www.povert<strong>ya</strong>lliance.orgBirleşmiş Milletler Ekonomik, Sos<strong>ya</strong>l veKültürel Haklar Komitesi: http://www.ohchr.org/english/bodies/cescr/Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı(UNDP): http://www.undp.orgBirleşmiş Milletler Binyıl Kalkınma Hedefleri:http://www.un.org/millenniumgoals
NOTLAR125
126 NOTLAR
IRKÇILIKVE AYRIMCILIKYASAĞIAYRIMCILIĞA UĞRAMAMA HAKKIIRKÇILIK VE YABANCI DÜŞMANLIĞIHOŞGÖRÜSÜZLÜK VE ÖNYARGILAR“Herkes, ırk, renk, cins, dil, din, si<strong>ya</strong>sal <strong>ya</strong> da herhangi bir başka inanç,ulusal <strong>ya</strong> da toplumsal köken, varlıklılık, doğuş <strong>ya</strong> da herhangi bir başkaayrım gözetilmeksizin bu Bildirge’de açıklanan bütün <strong>haklar</strong>dan ve bütünözgürlüklerden <strong>ya</strong>rarlanabilir. (…)”İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi, 2. madde. 1948.
128IRKÇILIK VE AYRIMCILIK YASAĞIÖRNEK HİKÂYE“Irk Ayrımcılığının ÖnlenmesiKomitesi’nin Tavsiye Kararı”1960 yılında, Avustral<strong>ya</strong>’da, Queensland Toowoomba’dakiönemli bir spor kompleksininkapalı tribününe, tanınmış bir sporcu ve toplumsalfigür olan E.S. Brown onuruna “E.S.‘Zenci’ Brown Tribünü” adı verildi. Irkçı verencide edici olan “zenci” sözcüğü (bundanböyle rencide edici sözcük olarak geçecektir)tribünde dikkat çekici bir şekilde <strong>ya</strong>zılıdır.1972’de ölen Bay Brown be<strong>ya</strong>z bir Anglosaksonduve bu rencide edici sözcük onun lakabıolmuştu. Bu rencide edici sözcük spor alanıylailgili duyurularda ve maç yorumları sırasındasözlü olarak tekrarlanmaktadır.1999’da, Aborijin kökenli bir Avustral<strong>ya</strong>lıolan Bay H. spor kompleksinin yöneticilerinden,tartışmalı ve rencide edici olan bu sözcüğükaldırmalarını talep etti. Toplumda busözcüğün kullanılmasında sorun görmeyençok sayıdaki kişinin görüşünü göz önüne alanyöneticiler Bay H.’ye talebiyle ilgili bir işlem<strong>ya</strong>pılma<strong>ya</strong>cağını bildirdi. Yerel halk topluluğununönde gelen isimlerinden birinin başkanlıkettiği ve yerel Aborijin topluluğununmensuplarının da katıldığı bir toplantıda, belediyebaşkanı ve spor kompleksinin idarecisi“‘E.S. Zenci Brown’ isminin büyük bir sporadamının onuruna kalacağına ve uzlaşmaruhu gereği ırka da<strong>ya</strong>lı aşağılayıcı <strong>ya</strong> da hakaretiçeren ifadelerin gelecekte kullanılma<strong>ya</strong>cağınave gösterilemeyeceğine” karar verdi.Bay H., federal mahkemeler önünde dava açtıve yöneticilerin sözcüğü kaldırmamasının1975 tarihli Irk Ayrımcılığı Kanunu’nu ihlalettiğini ileri sürdü; rencide edici sözcüğün kapalıtribünden kaldırılmasını ve yöneticilerinözür dilemesini talep etti. Federal Mahkemebu davayı reddetti. Mahkeme, talepte bulunanın“kararın Avustral<strong>ya</strong>lı bir yerliyi <strong>ya</strong> dagenel olarak Avustral<strong>ya</strong> yerlilerini rencideetme, aşağılama <strong>ya</strong> da sindirme amacı taşıdığını”kanıtla<strong>ya</strong>madığını söyledi; son olarak daKanun’un “bireylerin kişisel hassasiyetlerini”korumadığını ve bu davadaki durumun kişiselhassasiyetle ilgili olduğunu belirtti. MahkemeKanun’un “bireylere karşı eylemleri, o eylemlerdavacının ırk, milliyet <strong>ya</strong> da etnisite itibariylemensup olduğu gruba mensup olma<strong>ya</strong>nkişilere göre farklı ve dezavantajlı muameleiçeriyorsa hukuka aykırı kıldığına” hükmetti.2002’de Avustral<strong>ya</strong> Yüksek Mahkemesi, başvuranınbaşvurusunu reddetti. Başvuran,Birleşmiş Milletler Irk Ayrımcılığının ÖnlenmesiKomitesi’ne <strong>ya</strong>ptığı başvuruda, söz konususözcüğün “İngiliz dilindeki en rencideedici ırkçı sözcük <strong>ya</strong> da en rencide edici ırkçısözcüklerden biri” olduğunu be<strong>ya</strong>n etti. Bunedenle de spor sahasındaki kullanımındanötürü kendisinin ve ailesinin rencide olduğunuve bölgedeki en önemli futbol sahası olanspor kompleksindeki müsabakaları izlemeyegidemediklerini söyledi. 1960’taki durumunne olduğunun önem taşımadığını ve bu rencideedici sözcüğün hâlâ kullanılıyor ve sergileniyorolmasının “aşırı biçimde ve özellikleAborijinler için rencide edici olduğunu ve bunedenle de Her Türlü Irk Ayrımcılığının OrtadanKaldırılmasına İlişkin UluslararasıSözleşme’nin (ICERD) 1. maddesindeki ırkayrımcılığı tanımının kapsamına girdiğini” iddiaetti. Bay H., Sözleşme’ye taraf her devletinırk ayrımcılığının devamını sağla<strong>ya</strong>n <strong>ya</strong>salarınıdeğiştirme ve ırk ayrımcılığına yol açanön<strong>ya</strong>rgılarla mücadele etme yükümlülüğüolduğunu ileri sürdü. Bu rencide edici sözcükgibi sözcüklerin kamusal alanda kullanıl-
IRKÇILIK VE AYRIMCILIK YASAĞI 129masının, o sözcüğü resmi olarak onaylamakanlamına geldiğini ve dolayısıyla ırkçılığındevamına yol açabildiğini, ırk ayrımcılığınayol açan ön<strong>ya</strong>rgıları güçlendirebileceğini belirtti.Bu nedenle bu sözcüğün kaldırılmasını,özür dilenmesini ve ırk temelinde rencide edicisözcüklerin kullanılmasına karşı Avustral<strong>ya</strong>’daetkili bir başvuru yolu kurulması için<strong>ya</strong>sa değişikliği <strong>ya</strong>pılmasını talep etti.26/2002 no’lu görüşünde Komite (CERD)“-rencide edici sözcüğün halihazırdaki kullanımınınve muhafaza edilmesinin, uzun birsüre boyunca böyle görülmese de, artık rencideedici ve hakaretamiz olabileceğini” belirtti.Komite ayrıca, “seçkin sporcuların anısının<strong>ya</strong>şatılmasının ırksal olarak rencide edici birifadenin kamu<strong>ya</strong> açık bir alanda korunmasındanbaşka yolları vardır. Komite, taraf devleterencide edici sözcüğü spor kompleksindenkaldırmak için gerekli tedbirleri almasını veKomite’yi alınan tedbirlerle ilgili bilgilendirmesinitavsiye eder” dedi.(Kaynak: Birleşmiş Milletler Irk AyrımcılığınınÖnlenmesi Komitesi [CERD]. Görüş No.26/2002, CERD/C/62/D/26/2002 14 Nisan 2003)Tartışma Soruları1. Bu hikâyedeki mesaj nedir?2. Hangi <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı ihlal edilmiştir?3. Bay H. <strong>haklar</strong>ını savunmak için ne <strong>ya</strong>pmıştır?4. Ulusal mahkemeler neden Bay H.’nin iddialarınaitibar etmemiştir?5. Yerel toplum neden Bay H.’yi desteklememiştir?6. Komite neden Bay H.’nin iddialarını haklıbulmuştur?7. Bu hikâyede belirli bir grup <strong>insan</strong>a yönelikkalıplar ve<strong>ya</strong> ön<strong>ya</strong>rgılar var mıdır?Varsa nelerdir?8. Ülkenizde benzer olaylar oldu mu? Bunlarhakkında ne <strong>ya</strong>pabilirsiniz?9. Irkçılar tutum ve davranışlarını meşru kılmakiçin hangi kurgulara başvurur? Irkçıtutumlara karşı hangi savların kullanılmasıuygundur?10. Ayrımcılık <strong>ya</strong>sağı ile ifade özgürlüğü arasındakibağ nedir?BİLİNMESİ GEREKENLER1. AYRIMCILIK YASAĞIEŞİTLİK İÇİN BİTMEYEN VESÜREGİDEN MÜCADELEHa<strong>ya</strong>tı boyunca hiçbir şekilde ayrımcılığa maruzkalmamış bir <strong>insan</strong> düşünün. Böyle birinibulama<strong>ya</strong>caksınız!Bütün <strong>insan</strong>ların eşit <strong>haklar</strong>a sahip olması veeşit muamele görmesi prensibi <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıkavramının temel taşıdır ve her bireyin doğasındangelen ve eşit <strong>insan</strong> haysiyetinden kaynaklanır.Tüm halklar ve milletler için ortakbir kazanım olan İnsan Hakları Evrensel Bildirgesieşitlikle ve <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının ve temelözgürlüklerin kullanılmasında ayrımcılık <strong>ya</strong>sağıylailgili temel ilkeleri düzenlemiş ve “ırk,renk, cinsiyet, dil, din, si<strong>ya</strong>si görüş ve diğergörüşler, milliyet ve sos<strong>ya</strong>l köken, mülkiyet,doğum <strong>ya</strong> da diğer statüler temelinde ayrım
130IRKÇILIK VE AYRIMCILIK YASAĞI<strong>ya</strong>pılmasını” <strong>ya</strong>saklamıştır; ancak bu en doğalhak olan eşitlik hakkı ne geçmişte ne de bugün<strong>insan</strong>lara tam olarak tanınmıştır.İnsanlığın başlangıcından bu <strong>ya</strong>na o <strong>ya</strong> dabu şekilde ayrımcılık her zaman bir sorun olmuştur.Yerli halklara ve azınlıklara yönelikayrımcılık, Ekvator ormanlarından Japon<strong>ya</strong>adalarına, Aborijinlere, Romanlara, Yahudilereve koyu derili <strong>insan</strong>lara karşı her yerde varolmuştur. Göçmenler, mülteciler ve sığınmacılarayrımcılığa uğramaktadır. Tacize ve<strong>ya</strong>istismara uğra<strong>ya</strong>n çocuklara, <strong>insan</strong> gibi muamelegörmeyen kadınlara, HIV/AIDS hastalığınasahip <strong>insan</strong>lara, fiziksel <strong>ya</strong> da psikolojikengelleri olanlara <strong>ya</strong> da cinsel kimliklerindenötürü <strong>insan</strong>lara ayrımcılık <strong>ya</strong>pılmaktadır. Hattadilimizde bile ayrımcılık vardır ve bazenkasti <strong>ya</strong> da kasti olma<strong>ya</strong>n şekilde kendimizibaşkalarından ayırırız. Ayrımcılık çok çeşitlibiçimlerde orta<strong>ya</strong> çıkabilir ve değişen ölçülerdeherkes bundan etkilenir. Bu nedenle, konuhakkında bilinçlenme ayrımcılıkla mücadeleiçin çok önemlidir. Ayrımcılık, başka kişilerdenüstün olma hissi gibi <strong>ya</strong>nlış bir temeleda<strong>ya</strong>nır ve ha<strong>ya</strong>l edilen üstünlüğün ifade edilmesiylekendini gösterir.Bu bölümde ayrımcılığın en ağır ve en çarpıcıbiçimlerinden bazıları, <strong>ya</strong>ni ırkçılık, ırk ayrımcılığıve bunlarla ilgili <strong>ya</strong>bancı düşmanlığıve hoşgörüsüzlük işlenecektir.İnsanlık tarihi boyunca, <strong>insan</strong>lar <strong>ya</strong>pay bir kategoriolan “ırk” temelinde ve <strong>ya</strong>nlış bir varsayımla“üstün ırklar” ve “aşağı ırklar” olaraksınıflandırılmıştır. Charles Darwin’in evrim veen güçlünün ha<strong>ya</strong>tta kalması teorileri <strong>ya</strong>nlışbir biçimde “ırk üstünlüğü” kavramını “bilimselolarak” meşru kılmak için kullanılmış,ayrımcılık ve ırkçılık Hint kast sisteminde veeski Yunan’da ve eski Çin’de kültürel üstünlükkavramlarında kendini göstermiş, ortaçağdadün<strong>ya</strong>nın her yerinde Yahudilerin uğradığızulümle açığa çıkmıştır. 16. ve 17. yüzyıllardakiİspanyol sömürgeciliği “Yeni Dün<strong>ya</strong>”daönce “kan saflığı”nın üstün ilke olduğu birırkçı kast toplumu (Güney Amerika kıtasında)<strong>ya</strong>ratmıştır. Bu sistemin mağdurları Amerikayerlileri ve Afrika’dan getirilmiş ve köleleştirilmişAfrikalılardır. Diğer sömürgeci güçlerde daha sonra aynı <strong>ya</strong>pıları yeni sömürgetoplumlarının temeli haline getirmiştir. “YeniDün<strong>ya</strong>”da, aşağılayıcı bir sözcük olan “zenci”,be<strong>ya</strong>z “efendi ırk”a zıt, “aşağı ırk”a mensupköleyle eşanlamlıdır. 18. yüzyılın sonunda ve19. yüzyılın başında, ırkçılık ideolojisi başkabir boyuta taşınmıştır. Amerikan İç Savaşı’nınardından Afrika kökenli Amerikalılar güneye<strong>ya</strong>letlerde Ku Klux Klan tarafından terörizeedilmiş, ABD Ana<strong>ya</strong>sası’ndaki 14. ek maddeylebirlikte tüm vatandaşların hukuken eşitolarak korunması ilkesi garanti altına alındıysada kurumsallaşmış segregasyon (“ayrı amaeşit” doktrini) 1960’ların sonlarına kadar varlığınıkorumuştur. 20. yüzyıl ırkçılığın en uçhallerine tanıklık etmiştir: Avrupa’da, AvrupalıYahudilerin soykırımına yol açan ırkçı Nazirejimi nefreti; Güney Afrika’daki apartheid sistemininkurulsallaşmış ırk ayrımcılığı ve EskiYugoslav<strong>ya</strong> ve Ruanda’daki soykırımlar.Bugün bu <strong>insan</strong>lığa karşı suçların sonucuolarak ayrımcılık <strong>ya</strong>sağı birçok uluslararasıantlaşmada yer almaktadır ve çeşitli devletlerinmevzuatlarında önemli bir unsur teşkiletmektedir. Yine de renk, etnik köken, din,cinsiyet, cinsel kimlik ve diğer nedenlerle ayrımcılıkdün<strong>ya</strong>nın her yerinde hâlâ en çok görülen<strong>insan</strong> hakarı ihlallerinden biridir.Kadınların İnsan HaklarıDini ÖzgürlüklerAzınlık Hakları
IRKÇILIK VE AYRIMCILIK YASAĞI 131Ayrımcılık ve İnsani Güvenlikİnsani güvenliğin ana amaçlarındanbiri, <strong>insan</strong>lara güvensizliklekarşılaşmadan fırsatları, seçimleri vebecerilerini kullanma ve geliştirmekoşulları sağlamaktır. Herhangibir temelde ayrımcılık <strong>insan</strong>ları<strong>haklar</strong>ını ve seçimlerini eşit şekildekullanmaktan alıko<strong>ya</strong>r ve ekonomikve sos<strong>ya</strong>l güvensizlik <strong>ya</strong>ratacağı gibi,ayrımcılığa uğra<strong>ya</strong>n kişinin kendinegüvenini, kendi kaderini tayininive haysiyetini de olumsuz etkiler.Irkçılık, ırk ayrımcılığı ve savunmasızgruplardan olan kişilerin, azınlıklarınve göçmenlerin diğer <strong>haklar</strong>ınınihlali ciddi çatışmalara neden olabilirve uluslararası barış ve güvenliğiciddi olarak rahatsız eder. İnsanHakları Evrensel Bildirgesi’ningiriş bölümünde de belirtildiğigibi, <strong>insan</strong>lık ailesinin her üyesinindoğasından kaynaklı haysiyetinin veeşit <strong>haklar</strong>ının tanınması dün<strong>ya</strong>daözgürlüğün, adaletin ve barışıntemelidir. Bu nedenle “ırk”, cinsiyet,engellilik, etnik kimlik, din, cinselkimlik, dil ve<strong>ya</strong> diğer tüm sos<strong>ya</strong>lkoşullara da<strong>ya</strong>nan fiili (de facto)eşitsizliklerin ortadan kaldırılması<strong>insan</strong>i güvenlik gündeminde enöncelikli yere sahip olmalıdır.2. TANIMVE KONUNUN TASVİRİIrkçılık ve ırk ayrımcılığı <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ınınkullanılmasının ağır bir ihlali ve bu kullanımınönünde ağır bir engel olarak, tartışmasızbir hakikat olan bütün <strong>insan</strong>ların özgür vehaysiyet ve <strong>haklar</strong>da eşit doğduğu hakikatinininkârıdır. Irkçılık, <strong>ya</strong>bancı düşmanlığı,ön<strong>ya</strong>rgı ve hoşgörüsüzlük gibi çeşitli terimlervardır. Öncelikle, ayrımcılığın iki ana veçhesiayırt edilmelidir:Yaklaşım ve<strong>ya</strong> Eylem: İnançlar ve kişisel görüşlerile o tutum ve inançlardan kaynaklanansomut ifadeler ve eylemler arasında kayda değerbir fark vardır. İlk kavram her bireyin aklınıilgilendirir. İkincisi ise başkalarını etkileyeneylemleri de içerir; ancak pratikte ırkçı ve <strong>ya</strong>bancıdüşmanlığı içeren <strong>ya</strong>klaşımlar ve inançlarçoğunlukla başkalarını olumsuz etkileyeneylemlere, <strong>ya</strong>ni hakaretlere, sözlü tacizlere,aşağılama ve<strong>ya</strong> fiziksel saldırı ve şiddete, hakve özgürlüklerin kullanılmasına zarar verenayrımcı muamelelere yol açar. Bu tür eylemlerayrımcılık olarak nitelendirilebilir ve baz koşullaraltında hukuken <strong>ya</strong>ptırıma bağlanabilir.İfade ÖzgürlüğüAyrımcılığın Faiileri: Devletler ve<strong>ya</strong> Bireyler:Değerlendirilmesi gereken ikinci bir önemlialan da fail <strong>ya</strong> da eylemin aktörleridir. Gelenekselolarak uluslararası <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı korumasistemine ve benzer şekilde ayrımcılık<strong>ya</strong>sağına yönelik <strong>ya</strong>sal mekanizmalara, bireyleridevlet müdahalesinden koruma fikri egemendir.Bu nedenle, ana aktörler (olumlu veolumsuz olarak) her zaman devletler olmuştur.Buna karşın bireyler arasındaki ayrımcılıkçok da fazla düzenlenmemiştir. Bu bakış açısı<strong>ya</strong>kın zamanda, ırkçılığa ve ayrımcılığa karşıuluslararası mücadeleden etkilenerek değişikliğeuğramış ve ayrımcılığın daha bütünlükçübir bakışla anlaşılması ve ayrımcılığın bireylerve devlet dışı aktörler tarafından da <strong>ya</strong>pılabileceğininhesaba katılması sonuçları doğmuştur.Bir örnek, ev sahiplerinin göçmenlere, mültecilere<strong>ya</strong> da koyu tenli <strong>insan</strong>lara ev kiralamakistememesidir; ancak ayrımcılık karşıtı düzenlemelerinözel sektörü de kapsaması hâlâbüyük tartışma <strong>ya</strong>ratmaktadır. Bu konudakitemel taşlar Avrupa Topluluğu’nun Irkçılık
132IRKÇILIK VE AYRIMCILIK YASAĞIKarşıtı ve Ayrımcılık Karşıtı Yönergeleriyleorta<strong>ya</strong> koyulmuştur. Bu yönergelerle üye devletlere,işgücü pi<strong>ya</strong>sası ve mallara ve hizmetlereerişim de dahil olmak üzere özel sektördeayrımcılıkla etkin bir biçimde mücadele etmeyükümlülüğü verilmiştir.Uygulama ve İzlemeIrk AyrımcılığıAyrımcılık genel olarak, eşit <strong>haklar</strong>ın esirgenmesi<strong>ya</strong> da verilmemesi ve<strong>ya</strong> korunmamasıamacını güden her türlü farklılık, dışlama,kısıtlama <strong>ya</strong> da tercih olarak tanımlanır veeşitlik ilkesinin ihlalinde ve <strong>insan</strong> haysiyetinintemellerinde ayrımcılıklardan bahsederiz.İnsan <strong>haklar</strong>ının ihlali anlamında her farklımuamelenin otomatik olarak ayrımcılık teşkiletmeyeceğinin bilinmesi büyük önem taşır.Farklı muamele makul ve objektif kriterlertemelinde <strong>ya</strong>pılıyorsa meşru olabilir. Örneğin,neredeyse tüm devletlerde polis ve askeristihdamı <strong>ya</strong> da diğer kamu kurumlarındakiistihdam <strong>ya</strong>lnızca söz konusu devletlerin vatandaşlarınaaçıktır ve ayrımcılık teşkil etmez.Sorun “objektif kriterler”in nasıl tanımlanacağıylailglidir. Bu tam olarak ne demektir vesöz konusu kriterler farklı toplumlarda nasılaynı olabilir? Bu belirsizlikler eşit muameleilkesinin neden en tartışmalı <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı ilkelerindenbiri olduğunu açıkla<strong>ya</strong>bilir: Hukukönünde eşitlik her zaman gerçek bir eşitlikve nihai eşitlik anlamına gelmez. Anadildeeğitim bu boşluğun örneklerinden biridir,çünkü her öğrenciye hukuki anlamda aynımuameleyi <strong>ya</strong>pmak okulların anadilin öğretimiiçin sınıflar açmasını engelleyecektir vebunun sonucu olarak da öğretim dilini iyi bilmeyenöğrencilere eşit olma<strong>ya</strong>n bir muamele<strong>ya</strong>pılmış olacaktır. Anadilin öğrenilmesi içindersler talep edilir, ayrımcılık içermeyen veazınlık mensubu öğrenciler de dahil olmaküzere tüm öğrencilerin kültürel eğitimini sağlamakadına gereklidir.1965 tarihli Her Türlü Irk AyrımcılığınınOrtadan Kaldırılmasına İlişkin UluslararasıSözleşme (ICERD), birçok başka tanımın temeliolarak ve çeşitli belgelerde kullanılan kapsamlıbir ırk ayrımcılığı tanımı içermektedir:Sözleşme’nin 1. maddesi şöyledir: “Bu Sözleşme’de,‘ırk ayrımcılığı’ terimi, si<strong>ya</strong>si, ekonomik,sos<strong>ya</strong>l, kültürel ve<strong>ya</strong> toplumsal <strong>ya</strong>şamınherhangi bir alanında, <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı ve temelözgürlüklerin tanınmasını, uygulanmasını, buhak ve özgürlüklerden <strong>ya</strong>rarlanılmasını ortadankaldırmak ve<strong>ya</strong> zayıflatmak amacına <strong>ya</strong>da etkisine yönelik ırk, renk, soy <strong>ya</strong> da ulusalve<strong>ya</strong> etnik kökene da<strong>ya</strong>lı her türlü ayrım, dışlama,kısıtlama <strong>ya</strong> da tercih anlamındadır.”Uygulama ve İzlemeAyrımcılığın diğer önemli özellikleri: Çoğuvakada, tahakküm eden bir grup nitelik <strong>ya</strong> danicelik açısından daha güçsüz başka bir grubaAyrımcılığın üç unsuru:Genel anlamıyla, bir ara<strong>ya</strong> geldiklerindeayrımcılığın teşkiline yol açan ve tüm ayrımclıktürleri için ortak olan üç unsurdanbahsedebiliriz: Eylemler, <strong>ya</strong>ni farklılıklar,dışlamalar, kısıtlamalar ve tercihler,ki bunlar etnik köken, renk, soy,milli köken, cinsiyet, <strong>ya</strong>ş, engellilikgibi sınıflandırmalar temelindeve mağdurları <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ını vetemel özgürlüklerini kullanmaktanalıkoymak ve/ve<strong>ya</strong> bütünüylekullanımlarını engellemek amacıylave/ve<strong>ya</strong> sonucu doğuracak şekilde<strong>ya</strong>pılır.
IRKÇILIK VE AYRIMCILIK YASAĞI 133 Bunun sonucu olarak da doğrudanayrımcılık ile dolaylı ayrımcılıkarasında ayrım <strong>ya</strong>pılmalıdır. Doğrudan ayrımcılık kişinin, denkdurumda olan başka bir kişiyegöre kendisi için daha olumsuzsonuçlar <strong>ya</strong>ratan bir muameleye tabitutulmasıdır. Dolaylı ayrımcılık isegörünüşte tarafsız olan bir hükmün<strong>ya</strong> da uygulamanın, bir kişi <strong>ya</strong> dabir grup bakımından diğer kişi <strong>ya</strong>da gruplara göre olumsuz sonuçlar<strong>ya</strong>ratmasıdır.ayrımcılık <strong>ya</strong>par. Tahakküm <strong>ya</strong> sayı<strong>ya</strong> (çoğunluğakarşı azınlık) <strong>ya</strong> da güce bağlı olarak(“üst sınıf”a karşı “alt sınıf”) orta<strong>ya</strong> çıkar. Buikinci durumda azınlıktaki bir grup çoğunluğatahakküm edebilir; Güney Afrika’daki Apartheidrejiminde orta<strong>ya</strong> çıkan durumda olduğugibi. Tahakküm sonucunda bir grup diğer birgruba aşağılık muamelesi <strong>ya</strong>par <strong>ya</strong> da o grubuntemel <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ını kullanmasını engeller.Bu, ayrımcılığa uğra<strong>ya</strong>nların diğerleriyleeşit <strong>haklar</strong>a sahip olamaması anlamına gelir.Diğer bir ilginç husus da olumlu ayrımcılık<strong>ya</strong> da terimin çıktığı Amerika Birleşik Devletleri’ndesöylendiği gibi “olumlu edim”(affirmative action) kavramının varlığıdır.Olumlu ayrımcılık, fiili eşitliğin sağlanmasıve ayrımcılığın kurumsallaşmış biçimlerininortadan kaldırılması için hükümetlerce alınangeçici özel tedbirlere işaret eder. Kurumsallaşmışayrımcılık, bir toplumda, örgütte <strong>ya</strong>da kurumda sistematik olarak eşitsizliğe veayrımcılığa yol açan <strong>ya</strong>salar, politikalar vegelenekler anlamına gelir. Olumlu ayrımcılıktedbirleri her zaman çok tartışmalı olmuştur,çünkü geçici olarak, geçmişteki eşitsizlikleringiderilmesi ve kadınlar <strong>ya</strong> da etnik azınlıklargibi hedef grupların, özellikle eğitim, istihdamve iş alanlarında temel özgürlüklerinkullanılmasında diğer bir gruba göre daha iyimuamele görmesi anlamına gelir. Fiili olaraktam eşitliğin sağlanması için belirli tedbirler(olumlu edim) <strong>ya</strong>lnızca belirli bir süre, eşitliksağlanana dek uygulanır. Bu nedenle butür ayrıcalıklı muamele ayrımcılık olarak değilayrımcılıkla mücadele adına bir tedbir olarakdeğerlendirilir.Tartışma Soruları Ayrımcılık <strong>ya</strong>sağı <strong>ya</strong>lnızca eşitmuameleyi mi beraberinde getirir? Eşit koşullardaki <strong>insan</strong>lara, geçmiştekieşit olma<strong>ya</strong>n muamelenin sonuçlarınıgidermek için eşit olma<strong>ya</strong>n birbiçimde muamele etme hakkında ne“Yıllar boyunca zincirlenmiş bir kşiyi özgür bırakıp, bir başlamaçizgisinin önüne koyup “Şimdi başkalarıyla <strong>ya</strong>rışmak için özgürsün”deyip, bütünüyle adil olduğuna inanamazsın. Bu yüzden <strong>ya</strong>lnızca fırsatkapılarını açmak yetmez. Tüm vatandaşlarımız bu fırsat kapılarındangeçebilmelidir. (…) Biz eşitliğin <strong>ya</strong>lnızca bir hak değil bir gerçek ve birsonuç olarak var olmasını (…) istiyoruz.”Lyndon B. Johnson, 1965
134IRKÇILIK VE AYRIMCILIK YASAĞIdüşünüyorsunuz? Hangi tür eylem (alıkoyma <strong>ya</strong> daayrıcalık tanıma) meşru olabilir?IrkçılıkIrkçılık <strong>insan</strong>ları tecrit ederek, onlara zararvererek ve toplumları bölerek zarara nedenolur. Hem aktif ırkçılık, hem de ırk temelliadaletsizliği ve ayrıcalıkları edilgen olarakkabul etme hem mağdurların hem de faillerinakıl sağlığına ve psikolojik işleyişine zarar verir.Irkçılığın ve ona bağlı hoşgörüsüzlüğün vebu ikisinin devamının nedenleri ve sonuçlarıkarmaşıktır ve hukuken savunmazlık, ayrımcılık,ekonomiye ve eğitime dair dezavantajlar,sos<strong>ya</strong>l ve si<strong>ya</strong>si ötekileştirme ve psikolojikmağdurlaştırma konularını kapsar. Irkçılığınve ayrımcılığın sağlık üzerinde uzun dönemlietkileri vardır. Mağdurlarda stres bozukluklarıile psikosomatik rahatsızlıklar ve kendilerineyönelik saldırganlık içeren hastalıklar görülür.İlginç bir biçimde, evrensel olarak kabul görenbir ırkçılık tanımı yoktur. Irkçılığın tamolarak anlamı ve kapsamı hakkında çok çeşitligörüşler bulunmaktadır. Irkçı teoriler, <strong>ya</strong>nlışbir varsayım olan “<strong>insan</strong> ırkları”nın (bu,bilimsel olarak <strong>ya</strong>nlıştır) varlığını ve etnikgrupların doğal olarak üstün <strong>ya</strong> da aşağı olduğunu,<strong>ya</strong>ni bazı grupların diğerleri üzerindetahakküm kurma yetkisi olduğunu savunur.UNESCO’<strong>ya</strong> göre, “ırkçılık, ırkçı ideolojileri,ön<strong>ya</strong>rgılı tutumları, ayrımcı davranışları, ırktemelinde eşitsizlik <strong>ya</strong>ratan <strong>ya</strong>pısal düzenlemelerive kurumsallaşmış uygulamaları veaynı zamanda ayrımcı ilişkilerin ahlaken vebilimsel olarak savunulabilir olduğuna dairaldatıcı <strong>ya</strong>klaşımı kapsar. Irkçılık <strong>ya</strong>salarda,diğer mevzuattaki ayrımcı hükümler, ayrımcıuygulamalar ve antisos<strong>ya</strong>l inanç ve eylemlerleorta<strong>ya</strong> çıkar. Irkçılık mağdurların gelişmesiniengeller, ayrımcılık uygula<strong>ya</strong>nları sapkınlaştırır,milletleri böler, uluslararası işbirliğine zararverir ve halklar arasında si<strong>ya</strong>si tansiyonunartmasına neden olur. Uluslararası hukukuntemel ilkelerine aykırıdır ve uluslararası barışve güvenlik için ciddi bir tehdittir.”Irkçılık farklı düzeylerde, kulanılan güce vemağdur ile fail arasındaki ilişkiye bağlı olarakvarlık gösterir: Kişisel düzey (bir kişinin tutumları,değerleri ve inançları); Kişiler arası düzey (başkalarına yönelikdavranışlar); Kültürel düzey (değerler ve sos<strong>ya</strong>l <strong>ya</strong>şamkuralları); Kurumsal düzey (<strong>ya</strong>salar, teamül,gelenekler ve uygulamalar). Güney Afrika’daki eski apartheid rejimiSi<strong>ya</strong>hları sistematik olarak Be<strong>ya</strong>zlardanayırıyordu ve bu, kurumsal ırkçılığa ve ırkayrımcılığını örnekleyen, dehşet verici birdurumdu.Bugün “ırk” toplumsal inşa sonucu orta<strong>ya</strong>çıkmış bir kavram olarak görülmektedir.Aslında terimin kendisi ırkçıdır, çünkü farklı“ırklar”ın varlığını varsa<strong>ya</strong>r ve bu <strong>ya</strong>nlış inancısürdürür.Günümüzde ırkçıların biyolojik özelliklerdenzi<strong>ya</strong>de kültürel farklılıklara vurgu <strong>ya</strong>pmasınedeniyle, yeni orta<strong>ya</strong> çıkmış bir ırkçılık türüolarak “kültürel ırkçılık”tan söz edebiliriz. Bumuhtemelen bugünün ırkçılarının tutumunuen iyi tasvir eden ifadedir.Bir düşünce biçimi olarak bile orta<strong>ya</strong> çıksaırkçılık zarar verici olabilir, ancak ifade edilmeden<strong>ya</strong> da gösterilmeden, ırkçı fikirlerin veırkçı düşünce biçimlerinin hukuken <strong>ya</strong>ptırımabağlanması mümkün değildir. Bu ön<strong>ya</strong>rgı vedüşünceler ayrımcı politika ve sos<strong>ya</strong>l teamüllere,nefret söylemine <strong>ya</strong> da grupların ayrılmasınayol açarsa cezalandırılması gereken
IRKÇILIK VE AYRIMCILIK YASAĞI 135ayrımcı ve<strong>ya</strong> ırkçı eylemlerden <strong>ya</strong> da ayrımcılıktanbahsedebiliriz.İfade ÖzgürlüğüIrkçı ŞiddetIrkçı şiddet, ırkçılığın vahim unsurlarındanbiridir. Irkçı şiddet, bir bireye <strong>ya</strong> da gruba yönelikrenk, soy <strong>ya</strong> da milli/etnik köken temellerindegerçekleştirilen belirli şiddet eylemleri<strong>ya</strong> da tacizle kendini gösterir. Bir sos<strong>ya</strong>l ve si<strong>ya</strong>siçevrede bir <strong>insan</strong> grubunun tehdit olarakgörülmesinin sağlanması o çevrede nefreteda<strong>ya</strong>lı şiddet eylemlerinin orta<strong>ya</strong> çıkmasınınana unsurlarından biridir.Geçtiğimiz on yılda süregiden ırkçılıkla ve ırkayrımcılığıyla mücadele sırasında ırkçılığındaha geniş bir yorumu <strong>ya</strong>pılmıştır. Bu yorumagöre, dün<strong>ya</strong>daki tüm toplumlar ırkçılıktan etkilenmektedir.Uluslararası toplum, ırkçılığıntemel nedenlerini araştırmış ve ırkçılık ve ırkayrımcılığından doğan çatışmaların önlenmesiiçin reformların gerçekleştirilmesi çağrısı <strong>ya</strong>pmıştır.Maalesef, bu olguları temel alan politikave uygulamaların ortadan kaldırılması içingösterilen tüm çabalara rağmen bu teori ve uygulamalarvar olma<strong>ya</strong> devam etmekte ve hattagelişip yeni biçimler almaktadır. Eski Yugoslav<strong>ya</strong>,Darfur <strong>ya</strong> da Ruanda’da tanık olunan“etnik temizlik” bunun örneklerindendir.Antisemitizm (Yahudi Düşmanlığı)Antisemitizm tarih boyunca <strong>ya</strong>ygın olarakgörülmüştür ve bugün de var olma<strong>ya</strong> devametmektedir. Farklı bir dini ve<strong>ya</strong> etnik grupolarak görülen Yahudilere karşı bu nefret veçoğunlukla şiddetle birlikte orta<strong>ya</strong> çıkan düşmanlıkbugün her zamankinden daha canlıdırve bazen gizlenmekte <strong>ya</strong> da üstü kapalı olarakifade edilmektedir.20. yüzyılın başında, faşizmin yükselişiylebirlikte antisemitizm faşizm ideolojisinin birparçası haline gelmiş, Nazi rejimi tarafındangerçekleştirilen Holocaust sırasında altımilyon Yahudi, <strong>ya</strong>lnızca Yahudi olduğu içinsistematik olarak öldürülmüştür. Bugün deYahudi topluluklarına ve mirasına saldırılarnadir değildir ve çok sayıda neo-Nazi grubuantisemit görüşlerini be<strong>ya</strong>n etmektedir.Irkçılığın bir türü olan antisemizm <strong>ya</strong>lnızcaneo-Nazi ideolojisinin bir parçası olmayıp,bütün toplumlarda <strong>ya</strong>ygındır. Ayrıca Nazirejimini öven ve bu rejimin propagandasını<strong>ya</strong>pan websitelerinin ve <strong>ya</strong>yınların sayısınınhızla artması da dün<strong>ya</strong> çapındaki endişe vericigelişmelerden biridir.Antisemitizm birkaç yıldan beri yükselme göstermekte,bu durum artan sayıdaki ayrımcılık,nefret söylemi ve nefret suçları vakalarıyla hemsözlü hem de fiziksel olarak orta<strong>ya</strong> çıkmaktadır.“[...] Irkçılık, ırk ayrımcılığı, <strong>ya</strong>bancı düşmanlığı ve ilgili hoşgörüsüzlük,<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının kullanılmasının ağır bir ihlalive bu kullanımın önünde ağır bir engel olarak, tartışmasız bir hakikatolan bütün <strong>insan</strong>ların özgür ve haysiyet ve <strong>haklar</strong>da eşit doğduğuhakikatinin inkârıdır.”Irkçılık, Irk Ayrımcılığı, Yabancı Düşmanlığı ve İlgili Hoşgörüsüzlüğe Karşı Dün<strong>ya</strong> Konferansı SonuçBildirgesi. 2001
136IRKÇILIK VE AYRIMCILIK YASAĞIYabancı Düşmanlığı (Zenofobi)Yabancı düşmanlığı, <strong>ya</strong>bancılar ve <strong>ya</strong>bancıülkelerle ilgili korku<strong>ya</strong> da<strong>ya</strong>nır. Bazı <strong>insan</strong>larıncemaatin, topumun <strong>ya</strong> da ulusal kimliğindışında kalması <strong>ya</strong> da bunlara <strong>ya</strong>bancı olmasıalgısı ile onların reddedilmesine, dışlanmasına<strong>ya</strong> da karalanmasına neden olan tutum,ön<strong>ya</strong>rgı ve davranışlara yol açar. Başka bir deyişle<strong>ya</strong>bancı düşmanlığı, akıl dışı imaj ve fikirlereda<strong>ya</strong>nır ve basitleştirilmiş “iyi ve kötü”senaryosu sonucuna götürür.Yabancı düşmanlığı da bir tutum ve/ve<strong>ya</strong>inançtır; bu nedenle, ayrımcı davranış olarakulusal ve uluslararası hukuklar altında <strong>ya</strong>ptırımabağlıdır.Irkçılık ile <strong>ya</strong>bancı düşmanlığı arasındaki farkhukuken bir önem arz sahip etmez ve ırkçı<strong>ya</strong> da <strong>ya</strong>bancı düşmanı davranış ve eylemlerinmağdurlar üzerindeki etkisi aynıdır. Budavranış ve eylemler, <strong>insan</strong>lardan planlarınıve ha<strong>ya</strong>llerini gerçekleştirme fırsatını ve potansiyeliniçalar; kendine saygı ve kendine güveniderin bir biçimde zedeler ve milyonlarcavakada <strong>insan</strong>ların ha<strong>ya</strong>tına mal olur. Irkçılıkve ırk ayrımcılığı özellikle çocuklar üzerindedehşet verici bir etkiye sahiptir, çünkü ırkçılığamaruz kalmak <strong>ya</strong> da tanıklık etmek çocuklardaağır bir korku ve rahatsızlık <strong>ya</strong>ratır.Irkçılık çocukların kendilerine ve başkalarınaolan güvenini paramparça eder. Irkçı tutumlar,sözcükler ve kalıplar çocukların aklındayer edip kendileri hakkındaki düşüncelerinibelirleyebilir.Bağlantılı Olgular:Hoşgörüsüzlük ve Ön<strong>ya</strong>rgıPenn State Üniversitesi politika bildirgesindehoşgörüsüzlüğü şöyle tarif eder: “Irk, renk,etnik köken, cinsiyet, cinsel yönelim ve<strong>ya</strong> si<strong>ya</strong>si<strong>ya</strong> da dini inanç gibi özelllikler temelinde birbireyin başka birey <strong>ya</strong> da grupları horgörmesisonucunu doğuran tavır, his <strong>ya</strong> da inanç.”New York’ta ırkçılığın çocuklarüzerindeki etkisi konulu bir BMpanel tartışması sırasında, Kongolubir kadın ırkçılığı ilk olarak doğarken<strong>ya</strong>şadığını, hastanedeki hemşirenin,annesi ülkenin başka bir yerindengeldiği için, zor geçen doğumakatılmayı reddettiğini söylemişti.Büyüdüğünde çok hızlı bir biçimdeetnik kökeninin, konuştuğu dilinve <strong>ya</strong>şadığı bölgenin ha<strong>ya</strong>tının heralanında etkisi olacağını öğrendiğinive bunun, çocukluğunun başındanitibaren kendini <strong>ya</strong>rarsız, güvensizve becerisiz hissetmesine sebepolduğunu anlatmıştır.Ön<strong>ya</strong>rgının Harvard’lı ünlü psikolog GordonAllport tarafından <strong>ya</strong>pılan tanımı ise şöyledir:“[…] Ön<strong>ya</strong>rgı, hatalı ve esnek olma<strong>ya</strong>n bir genellemeyeda<strong>ya</strong>nan antipatidir. Bu, hissedilen<strong>ya</strong> da ifade edilen bir şeydir. Grubun bütününe<strong>ya</strong> da bir bireye o grubun üyesi olduğu içinyöneltilir.”Her iki tutum da ayrımcı eylemler için hareketegeçirici olabilir. Genel olarak, hoşgörüsüzlükve ön<strong>ya</strong>rgı ırkçılık <strong>ya</strong> da <strong>ya</strong>bancıdüşmanlığı gibi diğer daha belirli tutum vedavranışların temeli ve başlangıç noktası olarakdeğerlendirilir.Etnik ön<strong>ya</strong>rgı, <strong>ya</strong>kın zamanda geliştirilmiş birkavramdır ve belirli bir grubun diğerine göredaha üstün olduğu yönünde hatalı bir varsayımada<strong>ya</strong>nan antipatiyi tasvir eder. Avrupabağlamında Türk karşıtı, Leh karşıtı <strong>ya</strong> da Ruskarşıtı ön<strong>ya</strong>rgılar buna örnek olabilir. Etnik
IRKÇILIK VE AYRIMCILIK YASAĞI 137ön<strong>ya</strong>rgı, genellikle kültürel/dini özelliklere(gerçek <strong>ya</strong> da ha<strong>ya</strong>l edilen) saldırdığı için, <strong>ya</strong>kınzamanda orta<strong>ya</strong> çıkan “kültürel ırkçılık”denen ırkçılıkla benzerlikler taşı<strong>ya</strong>bilir.Ön<strong>ya</strong>rgı ve hoşgörüsüzlük zaman içinde orta<strong>ya</strong>çıktığı için, bu olguların üstesinden gelmekçoğunlukla zordur. Ayrıca “hoşgörü” kavramıda tartışmalıdır, çünkü bu kavramla, saygıgöstermeden ve eşit <strong>haklar</strong>ını tanımadanbaşkalarının varlığını hoşgörmenin <strong>ya</strong>nlış birüstünlük hissiyle <strong>ya</strong>pıldığı anlamı orta<strong>ya</strong> çıkabilir.Diğer taraftan hoşgörüsüzlüğün <strong>ya</strong> dahoşgörüsüz davranışların göz ardı edilmemesive bunlara tahammül edilmemesi zorunluluğunubilmek de önemlidir. Hoşgörüsüzlüklecesaretle mücadele edilmeli, <strong>ya</strong>ni her türlüuygun yol kullanılarak hoşgörüsüz davranışlarınüstesinden gelinmelidir.Tartışma Soruları Hoşgörünün sınırları hakkında kim kararverebilir? Hoşgörü ile hoşgörüsüzlük arasındaayrım <strong>ya</strong>pmak için <strong>ya</strong>ratılan norm ve<strong>ya</strong>standart var mıdır? Yok ise bu tür norm vestandartlar <strong>ya</strong>ratılabilir mi? Bu tür normlarla ilgili algı<strong>ya</strong> dair bölgesel<strong>ya</strong> da kültürel farklar var mıdır?Uluslararası <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı hukuku altında geliştirilensınırlar ve standartlar, toplumların ve<strong>insan</strong>ların hoşgörüsüzlük ve <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı ihlallerininiçine düşeceği asgari sınırı teşkil edebilir.Uygulama ve İzleme3. KÜLTÜRLERARASIPERSPEKTİFLER VE TARTIŞMALIKONULARIrkçıların, ırkçı olarak doğmadıklarıama o hale geldikleri ve dolayısıylaırkçılık ve <strong>ya</strong>bancı düşmanlığınıntemel sebebinin cehalet olduğukonusunda genel bir görüş birliğivardır. 21 Mart 2011’de, IrkAyrımcılığının Ortadan Kaldırılmasıİçin Uluslararası Gün sebebiyle<strong>ya</strong>ptığı konuşmada BM GenelSekreteri Ban Ki-moon şöyledemiştir: “(...) Irkçılığın üstesindengelmek için ırkçılığı teşvik edenkamu politikalarının ve özel kişilerintutumlarının üzerine eğilmeliyiz. Buuluslararası günde üye devletleri,uluslararası örgütleri ve sivil toplumkuruluşlarını, med<strong>ya</strong>yı, sivil toplumuve tüm bireyleri (…) nerede ve nezaman orta<strong>ya</strong> çıkarsa çıksın ırkçılıklamücadele etmeye davet ediyorum.”Irkçılık ve ırk ayrımcılığı dün<strong>ya</strong>nın her ülkesindeçeşitli biçimlerde orta<strong>ya</strong> çıkan, süregidenbir sorundur. Irkçılık, ırk ayrımcılığı <strong>ya</strong> daüstünlük fikri kendiliğinden be<strong>ya</strong>zların be<strong>ya</strong>zolma<strong>ya</strong>nlara karşı <strong>ya</strong>ptığı ayrımcılık üzerindendüşünülse de ırkçılıktan tamamen muaf olduğunuiddia edebilecek hiçbir toplum yoktur.As<strong>ya</strong> bölgesinde örnekler çok sayıdadır. ÖrneğinJapon<strong>ya</strong>’daki Korelilerin, Kore kökenlioldukları için kamu sektöründe istihdam edilme<strong>haklar</strong>ı yoktur. Çok <strong>ya</strong>kın zamana kadarEndonez<strong>ya</strong>’daki Çinli azınlık kendi gelenekselyılbaşı kutlamalarını açık bir biçimde <strong>ya</strong>pamıyordu.Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Komiteleridevamlı olarak Çin’deki etnik ve dini
138IRKÇILIK VE AYRIMCILIK YASAĞIazınlıklara karşı <strong>ya</strong>pılan ayırmcılıkla ilgili endişelerinibe<strong>ya</strong>n etmektedir. Hindistan’daki kastsistemi “alt kastların mensupları”na yönelikağır bir ayrımcılıktır; hatta “üst kastların mensupları”nıntoplu tecavüzler gerçekleştirdiğineve organize katliamlardan sorumlu olduğunadair iddialar vardır. Irkçılık Afrika ülkelerindede görülür: İktidarda olma<strong>ya</strong>n etnik gruplarınmensupları sık sık ırkçılık kaynaklı ayrımcılıklave tacizle karşı karşı<strong>ya</strong> kalmaktadır ve ha<strong>ya</strong>tlarıırkçı şiddet tehditi altındadır.Romanlara karşı ayrımcılık: Avrupa kıtasındasekiz milyon Roman <strong>ya</strong>şadığı düşünülmektedir.Bu grup, Avrupa’nın en ciddi <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıihlallerine maruz kalmaktadır. Tarihlerininbüyük bir kısmında göçebe olan Romanlar genellikleasimile olma<strong>ya</strong> zorlanmıştır. Bazı ülkelerdeRoman dilinin kullanımı <strong>ya</strong>saklanmışve çocuklar ailelelerinden alınmıştır. BugünRoman topluluklar ha<strong>ya</strong>tın her alanında (örneğinistihdam, konut, eğitim, adalete erişim,sağlık hizmetlerine erişim) ayrımcılıkla karşıkarşı<strong>ya</strong> kalma<strong>ya</strong> devam etmektedir.Azınlık Hakları4. UYGULAMA VE İZLEMEKölelikten, sömürgecilikten ve her şeydenönce İkinci Dün<strong>ya</strong> Savaşı’ndan alınan dersler,ayrımcılık <strong>ya</strong>sağı ilkesinin birçok ana<strong>ya</strong>sa<strong>ya</strong>ve uluslararası antlaşma<strong>ya</strong> girmesineyol açmıştır. Irk ayrımcılığının ortadan kaldırılmasıiçin <strong>ya</strong>pılmış olan en önemi antlaşma21 Aralık 1965 tarihli Her Türlü IrkAyrımcılığının Ortadan Kaldırılmasınaİlişkin Uluslararası Sözleşme’dir (ICERD).Bu Sözleşme’nin orta<strong>ya</strong> çıkmasıyla BirleşmişMilletler Genel Kurulu, Holocaust’un <strong>ya</strong>rattığıdehşete ve savaş sonrası dün<strong>ya</strong>da ırkçıtutumların ve politikaların devam eden varlığınabir tepki göstermiştir. ICERD haysiyet veeşitlik ilkeleri üzerine kurulmuştur. Her türlüırk ayrımcılığını kınar ve üye devletlere hertürlü ırk ayrımcılığını ortadan kaldırmak içinuygun yollarla ve gecikmeden harekete geçmeyükümlülüğü yükler. Ocak 2012 itibarıyla 175devlet tarafından onanmış ve ırk ayrımclığıylamücadelede çok önemli bir araç olmuştur.Sözleşme’nin ayrımcılık <strong>ya</strong>sağıyla ilgili hükümleridevletler, özel sektör ve bazı açılardanbireyler bakımından uygulama alanıbulur. Ayrımcılık <strong>ya</strong>sağı ilkesi, devletlerin vedevlet makamlarının bireye karşı belli bir davranışiçinde olmasını gerektirir. Bu nedenle,devletlerin ayrımcılık <strong>ya</strong>sağı bakımındansaygı gösterme, koruma ve yerine getirmeyükümlülükleri vardır. Saygı gösterme yükümlülüğü: Bu bağlamdadevletler tanınan <strong>haklar</strong> ve özgürlüklereaykırı hareket edemez. Diğer bir deyişle,<strong>ya</strong>sayla tanınmış tüm hak ve özgürlükleresaygı gösterme ve bu hak ve özgürlükleriegemenlik alanlarındaki herkes için sağlamayükümü altındadırlar. Hak ve özgürlükler<strong>ya</strong>lnızca <strong>ya</strong>sayla belirlenen, gerekli ve meşrukısıtlamalara tabi tutulabilir. Ayrımcılıklailgili olarak da bu, devletlerin bireylerineşitlik hakkına saygı göstermesi ve ırkçılıkve ayrımcılığa hoşgörü göstermemezorunluluğu anlamına gelir. Koruma yükümlülüğü: Bu unsur devletlerinbireyleri hak ihlallerinden korumasınıgerektirir. Ayrımcılıkla ilgili olarak buyükümlülük kişilerin ırkçı ve ayrımcıdavranışlarını da kapsar: Devlet toplumdabireyler tarafından <strong>ya</strong>pılan ırk ayrımcılığıylave ırkçılığın diğer görünümleriyle etkin bir“mücadele” yürütmelidir. Yerine getirme yükümlülüğü: Devletlergüvence altına alınan <strong>haklar</strong>ın en etkinbiçimde gerçekleşmesini <strong>ya</strong>sal, idari,hukuki ve uygulama<strong>ya</strong> yönelik tedbirler
IRKÇILIK VE AYRIMCILIK YASAĞI 139alarak sağlamalıdır. ICERD’in 5. maddesi,devletlere ırk ayrımcılığını <strong>ya</strong>saklama veortadan kaldırma ve herkese hukuk önündeeşitlik hakkı tanıma yükümlülüğü yükler. Özel sektördeki yükümlülükler (STK’lar,med<strong>ya</strong> vs.): Hükümetlerin <strong>ya</strong>nındaözel sektör de ırkçılık ve ayrımcılıklamücadelede önemli bir güçtür. Özelsektör aktörleri sivil toplumun engeniş kısımın teşkil eder ve genellikleayrımcılık ve ırkçı tutumlarla en etkinmücadele sivil toplum içinde “aşağıdanyukarı<strong>ya</strong>” <strong>ya</strong>klaşımıyla <strong>ya</strong>pılabilir.Örnek UygulamalarAyrımcılığın en çok orta<strong>ya</strong> çıkan <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıihlallerinden biri olması, bu alanda daha nekadar çok çalışma <strong>ya</strong>pılması gerektiğini gösterir.İlke olarak, uluslararası <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı yükümlülüklerininyerine getirilmesi devletlerinsorumluluğundadır. Bu nedenle ırk ayrımcılığıylamücadele için hazırlanan uluslararasıantlaşmaların taraf devletlerce onanması gerekir.Uluslararası standartların etkili şekildeuygulanması ancak etkin izleme sistemlerininve güçlü yürütme mekanizmalarınınvar olmasıyla mümkündür.Her Türlü Irk Ayrımcılığının Ortadan Kaldırılmasınaİlişkin Uluslararası Sözleşme(ICERD) taraf devletlerin yükümlülüklerinibelirlemenin <strong>ya</strong>nı sıra Irk AyrımcılığınınÖnlenmesi Komitesi’ni (CERD) kurmuştur.Bu Komite, Sözleşme’nin uygulanmasınınizlenmesi için bağımsız uzmanlardan oluşanilk BM sözleşme temelli kuruluşudur. İzlemesistemi dört usulden oluşur: Raporlama usulü: Tüm tarafdevletler Komite’ye Sözleşme’ninnasıl uygulandığına dair düzenli raporlargönderme yükümlülüğü altındadır.Komite her raporu inceler; görüşlerini veönerilerini (“nihai gözlemler”) ilgili tarafdevlete bildirir. Erken u<strong>ya</strong>rı usulü: Komite, derhalilgilenilmesi gereken sorunlara, var olandurumların çatışma<strong>ya</strong> dönüşmesiniengellemek ve Sözleşme’nin ciddiolarak ihlal edilmesini engellemek <strong>ya</strong> dasınırlamak amacıyla <strong>ya</strong>nıt verebilir. Devletlerarası başvurular: Taraf devletler,diğer devletlerin Sözleşme’yi ihlal ettiğiiddiasıyla Komite’ye başvurabilir. Bireysel başvurular (dilekçe hakkı):Komite, belirli koşullar altında, bireylerdenve<strong>ya</strong> gruplardan gelen ve Sözleşmealtındaki <strong>haklar</strong>ının bir taraf devlettarafından ihlal edildiğini iddia edenbaşvuruları inceleyebilir.CERD ayrıca Sözleşme hükümlerinin yorumlarınıda <strong>ya</strong>yınlar (“Genel Yorumlar”). Tarafdevletlerin yükümlülükleri ve o yükümlülüklerinuygulanması hakkındaki temellendirmenin<strong>ya</strong>nında Komite, Kolluk Kuvvetlerinin İnsanHaklarının Korunması Konusunda Eğitilmesi(1993), Irk Ayrımcılığının Cinsiyetle İlgili Boyutları(2000), Romanlara Karşı Ayrımcılık(2000), Vatandaş Olma<strong>ya</strong>nlara Karşı Ayrımcılık(2004) ve Ceza Adaleti Sisteminin İşleyişive İdaresinde Irk Ayrımcılığının Önlenmesi(2005) konularında yorumlar <strong>ya</strong>yınlamıştır.Irkçılık ve <strong>ya</strong>bancı düşmanlığı son birkaç onyıldır artarak görüldüğü için, uluslararası toplumbu olguyla mücadele yolundaki çabalarınıartırmıştır. Eski İnsan Hakları Komisyonutarafından <strong>ya</strong>ratılan Irkçılık, Yabancı Düşmanlığıve Bunlarla İlgili HoşgörüsüzlüğünÇağdaş Biçimleri Konusunda Özel Raportör’üngörevi 2008’de uzatılmıştı. Özel Raportör’üngörevleri arasında, acil talepleri vebaşvuruları devletlere iletmek, inceleme zi<strong>ya</strong>retleri<strong>ya</strong>pmak ve ülke raporları <strong>ya</strong>yınlamak,İnsan Hakları Konseyi’ne ve BM Genel Kurulu’nayıllık ve tematik raporlar sunmak vardır.
140IRKÇILIK VE AYRIMCILIK YASAĞIDurban Bildirgesi ve Eylem Programı(DDPA) 2001’de Irkçılığa KarşıDün<strong>ya</strong> Konferansı sırasında kabuledilmiştir ve uluslararası toplumun,ırkçılığı, ırk ayrımcılığını, <strong>ya</strong>bancıdüşmanlığını ve bunlarla ilişkilihoşgörüsüzlüğü her düzeydeönlemek ve ortadan kaldırma<strong>ya</strong>yönelik bir taahhüdüdür. Irkçılığınküresel bir sorun olduğunu kabuleden ve bu sorunla mücadeleninküresel düzeyde çaba gerektirdiğinisöyleyen DDPA, çok sayıdameseleyi içermiş ve etki alanı geniştavsiyelerde bulunarak somuttedbirler önermiştir. 2009’da DurbanGözden Geçirme Konferansı ile2001 tarihli Durban Bildirgesi veEylem Programı’nın yürütülmesigözden geçirilmiştir. Bu konferanssırasında, DDPA’nın yürütülmesinigüçlendirmek ve uygulamadan doğanzorlukları ve engelleri aşmak içinırkçılığı, ırk ayrımcılığını, <strong>ya</strong>bancıdüşmanlığını ve bunlarla ilişkilihoşgörüsüzlüğü her düzeyde ortadankaldırmak adına yeni somut tedbirlerve girişimler belirlenmiştir.Tüm bölgesel <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı belgeleri (örneğinAmerika İnsan Hakları Sözleşmesi, Afrikaİnsan ve Halkların Hakları Şartı, Avrupaİnsan Hakları Sözleşmesi, Avrupa Birliği TemelHaklar Şartı) ayrımcılıkla ilgili hükümleriçerir. Bunların çoğu “ikincil” hükümlerdir;<strong>ya</strong>ni ancak bir <strong>ya</strong>rgılama sağlanırsa ve ilgilisözleşmedeki bir hakla birlikte ileri sürülebilir.2005 yılında yürürlüğe giren Avrupaİnsan Hakları Sözleşmesi’ne ek 12. Protokolgenel bir ayrımcılık <strong>ya</strong>sağı hükmü içerir (1.madde) ve Sözleşme’de yer alan hak ve özgürlüklerinötesinde bir koruma alanı sağlar.1993’te Avrupa Konseyi bünyesinde, AvrupaKonseyi üye devletlerinde ırkçılık, ırk ayrımcılığı,<strong>ya</strong>bancı düşmanlığı, antisemitizm vehoşgörüsüzlük alanlarında mevcut durumuve bu olgularla mücadele için gösterilen çabalarıizlemek için, bağımsız uzmanlardanoluşan Irkçılık ve Hoşgörüsüzlüğe KarşıAvrupa Komisyonu (ECRI) kurulmuştur.Ayrımcılık ve ırkçılık <strong>ya</strong>sağının izlenmesindebir başka önemli izleme mekanizması ombudsmanlardır.Ombudsmanlık genellikle ulusaldüzeylerde kurulur ve ayrımcı vakalarınbelgelenmesinde, ayrımcılık <strong>ya</strong>sağı hakkındakiulusal ve uluslararası hukuk hükümleri konusundabilgilendirmede ve muhtemel hukukyollarının kullanılmasında önemli rol oynar.“Kitaptaki hukuk” ile “uygulamadaki hukuk”arasındaki fark: Onanmış sözleşmeler,bildirgeler ve eylem planları genellikle ırkçı-2010’da ABD’deki kolluk güçleri toplam7699 mağdurun söz konusu olduğu 6628nefret suçu vakası gerçekleştiği bilgisinivermiştir. 7690 suçu, 8199 mağduru ve6001 faili içeren 6624 vakanın analizindenaşağıdaki sonuçlar çıkarılmıştır: Vakaların %47.3’ünde ırkçı saiklervardır; Vakaların %20’si dini temellidir; Vakaların %19.3’ü cinsel yönelimtemellidir; Vakaların %12.8’i etnik/milli kökentemellidir; Vakaların %0.6’sı engelliliktemellidir.(Kaynak: FBI. ABD Adalet Bakanlığı.2011. Suç Raporları. Nefret Suçlarıİstatistikleri 2010)
IRKÇILIK VE AYRIMCILIK YASAĞI 141“Dün<strong>ya</strong>nın öbür ucundakiadaletsizliğe öfkelenmek çoğunluklaevden bir blok ötede <strong>ya</strong>şanan <strong>bask</strong>ıve ayrımcılığa öfkelenmekten dahakolaydır.”Carl T. Rowanlık ve ırk ayrımcılığıyla mücadeledeki gerçekbir strateji için ilk adımlardır. Bu sözleşmelertam olarak uygulanmadığı ve yürütülmediğisürece etkileri sınırlıdır. Etkin bir yürütmeiçin güçlü si<strong>ya</strong>si irade gerekir ve maalesef çoğunluklabu irade başka si<strong>ya</strong>si menfaatlerdenetkilenir. Bu bağlamda sivil toplum kuruluşlarınınkampan<strong>ya</strong>ları, lobicilik faaliyetleri veprojeleri büyük önem taşır. Ayrıca bu örgütlerhükümetlere ulusal ve uluslararası <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıyükümlülüklerini yerine getirmeleri içinde <strong>bask</strong>ı <strong>ya</strong>par.Devlet dışı aktörler arasında ayrımcılık: Ayrımcılığakarşı etkin korumayla ilgili bir diğersorun, özel kişiler arasındaki ayrımcılığın önlenmesiyleilgilidir. Genellikle <strong>ya</strong>lnızca kamusalalandaki (devlet makamlarının uyguladığı)ayrımcı eylemler ve özel kişilerin kamu<strong>ya</strong>açık yerlerdeki eylemleri hukuken <strong>ya</strong>ptırımabağlanabilir. Dolayısıyla, özel alanda kişilerarasında gerçekleşen ayrımcılık nadiren aynışekilde <strong>ya</strong>ptırımla karşılaşır.Son yıllarda Avrupa Birliği özel sektörü ilgilendireniki Ayrımcılık Yasağı Yönergesi kabuletti. Bunlardan ilki “İstihdamda Eşitlik Yönergesi”dirve istihdam ve iş alanında ayrımcılıklamücadele için genel bir çerçeve çizmiştir. Diğeri,“Irk Eşitliği Yönergesi” istihdam ve mallarave hizmetlere erişim alanlarında ayrımcılığı<strong>ya</strong>saklar. Bu yönergeler eşit muamele kavramını,geleneksel kadın ve erkeğe eşit muamelekavramının ötesine taşı<strong>ya</strong>rak, bugünkü toplumunihti<strong>ya</strong>çları karşısında daha kapsamlı birkoruma sağlamak amacıyla geliştirmiştir. TümAvrupa Birliği üye devletleri bu yönergeleri içhukuklarında yürürlüğe sokmak zorundaydı.Söz konusu <strong>haklar</strong>ın ihlali hukuk mahkemeleriönünde dile getirilebilir ve bu durum ayrımcılık<strong>ya</strong>sağı mevzuatının gelişmesinin birtemel taşı olarak değerlendirilmektedir. Bugünayrımcılıktan korumanın kapsamının daha dagenişletilmesi tartışılmaktadır.Yukarıda söz edilen uluslararası belgeler vemekanizmalar ayrımcılık <strong>ya</strong>sağı ilkesinin uygulanmasınınizlenmesinde kullanılmaktadır.Erken u<strong>ya</strong>rı sistemleri, önleyici zi<strong>ya</strong>ret mekanizmaları,acil usuller, bilgilendirme ve <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ı eğitimi gibi önleyici tedbirlerin vestratejilerin önemi uzun zaman küçümsenmişve bu nedenle de, bu stratejiler sorunları kökündençözebildiği için, ayrımcılık ve ırkçılıkolgularına daha etkili bir <strong>ya</strong>nıt verilememiştir.Öğretim ve Eğitim ProgramlarıIrıkçılık, <strong>ya</strong>bancı düşmanlığı ve ilgili <strong>ya</strong>klaşımlargenellikle saklı biçimlerdedir; orta<strong>ya</strong>çıkarılmaları ve belirlenmeleri de zor olur.Bu, ırkçılığın <strong>ya</strong>lnızca başkalarının davranışıve bu yüzden de başkalarının sorumluluğu olduğuşeklinde tehlikeli bir algı<strong>ya</strong> yol açabilir.Bu tür görüş ve inançlarla başarılı bir biçimdemücadele edebilmek için, ırk ayrımcılığının,ırkçılığın ve ilgili hoşgörüsüzlüğün toplumunher kesiminde <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı kültürününgüçlendirilmesi yoluyla üstesinden gelmekgerekir. Çokboyutlu bir olgu olan ırkçılığakarşı, toplumlarda çeşitliliğe saygının sağlanmasıve <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının toplum tarafındaniçselleştirilmesi amacını taşı<strong>ya</strong>n <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıöğretimi ve eğitimi de dahil olmak üzereher düzeyde alınması gereken bir dizi tedbirle<strong>ya</strong>nıt verilmelidir. Birçok ülkede, öğretmenlerinokuldaki ırkçı vakalarla başa çıkmasına
142IRKÇILIK VE AYRIMCILIK YASAĞI<strong>ya</strong>rdımcı olmak için eğitim programları bulunmaktadır.Irkçılığa Karşı Dün<strong>ya</strong> Konferansı’nınhazırlık aşamasında çok sayıda ilginçörnek ve fikir belirtilmiştir. Bunlar arasındabazı Afrika ülkelerinde okul <strong>kitap</strong>larındaki vemüfredattaki ırkçı ön<strong>ya</strong>rgılarla mücadele çabalarıve Avrupa’da bir okullar ağının, eğitimamaçlarının arasına ayrımcılık <strong>ya</strong>sağının netbir biçimde içeren davranış kurallarının alınmasısayılabilir. Birçok ülkede okullar arasıdeğişim programları vardır ve bu programlarçerçevesinde çeşitli ülkelerden öğrencilerkültürlerini paylaşma ve birbirlerinin dilleriniöğrenme konularında teşvik edilir. Birçok hükümetve STK kültürel çeşitlilik ve hassasiyetkonularını <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı eğitimi mater<strong>ya</strong>lleriiçinde bulundurmaktadır ve böylece kültürlerinve milletlerin katkılarının anlaşılmasısağlanır. Birçok ülkede, kolluk güçleri, <strong>ya</strong>rgımensupları ve öğretmenler gibi çeşitli meslekgrupları için ırkçılık ve ayrımcılık <strong>ya</strong>sağınaodaklanan <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı eğitimleri düzenlenmektedir.Bu eğitimlerle, farkındalık <strong>ya</strong>ratmave bu meslek gruplarının <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ınınkorunmasında ve ırkçılıkla mücadeledeki rolleriningüçlendirilmesi amaçlanır.Her düzeyde ve her <strong>ya</strong>şta <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı eğitimi,ırkçılık, <strong>ya</strong>bancı düşmanlığı <strong>ya</strong> da benzerihoşgörüsüzlüklere da<strong>ya</strong>lı tutumların ve davranışlarındeğiştirilmesinde anahtar görevdedir.Hem örgün, hem örgün olma<strong>ya</strong>n eğitimçerçevesinde ırkçılık karşıtı eğitim müfredatlarınınve kaynaklarının geliştirilmesi ve varoldukları yerlerde uygulanmasının ve devamınıntemin edilmesi, herkes için <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıve temel özgürlüklere saygının sağlanması vegüçlendirilmesi önem taşımaktadır.haysiyeti ile çeşitliliğin değerlerine saygı sağlanmasındaolumlu bir rol oyna<strong>ya</strong>bilir. Ne<strong>ya</strong>zık ki dün<strong>ya</strong>nın her yerinde birçok gazete,radyo ve TV kanalı aşağılayıcı bir dil ve,başta göçmenler ve mülteciler olmak üzere,savunmasız kişi ve gruplar için olumsuz kalıplarkullanma<strong>ya</strong>, böylece de toplumda <strong>ya</strong>bancıdüşmanı ve ırkçı tutum ve davranışların<strong>ya</strong>ygınlaşmasına katkıda bulunma<strong>ya</strong> devametmektedir; hatta bazı med<strong>ya</strong> kuruluşları ırkayrımcılığının ve nefretin propagandasını da<strong>ya</strong>pmaktadır. Med<strong>ya</strong>nın gücü, örneğin, Ruanda’daki“Radio Mille Collines” vakasında görülebilir:1994’teki iç savaş sırasında bu radyoHutuların Tutsileri katletmesini teşvik etmiştir.Ayrıca internetin de bilginin ve görüşlerin<strong>ya</strong>ygınlaştırılmasındaki önemli rolünü unutmamakgerekir. Her Türlü Irk AyrımcılığınınOrtadan Kaldırılmasına İlişkin UluslararasıSözleşme (ICERD) taraf devletlere her türlüırkçı propagandayı ve ırkçı örgütlenmeyi kınamave ırkçılık ve ayrımcılığa teşviki tasfiyeetme yükümlülüğü yükler. Devletler buamaçla ırkçı fikirlerin <strong>ya</strong>ygınlaştırılmasını veteşvikini kanunen suç haline getirmelidir. Bukonuda Irkçılık ve Hoşgörüsüzlüğe Karşı AvrupaKomisyonu (ECRI), başka tavsiyelerinin<strong>ya</strong>nı sıra med<strong>ya</strong>nın her türlü ırkçı ve <strong>ya</strong>bancıdüşmanı dilden uzak durmasını ve bu dillemücadele etmesini, haberlerin verilişinde ırkçıkalıpları yeniden üretmekten sakınmasınıve bu amaçla da örneğin etik kurallar ve med<strong>ya</strong>çalışanlarının özdenetim tedbirleri kabuletmesini tavsiye etmiştir.Trendlerİfade ÖzgürlüğüMed<strong>ya</strong>nın Kritik RolüMed<strong>ya</strong>nın <strong>insan</strong>ların tutumları üzerindeönemli bir etkisi vardır. Med<strong>ya</strong>, ırkçı kalıplara<strong>ya</strong>nıt vermede ve eşitlik, saygı ve <strong>insan</strong>
IRKÇILIK VE AYRIMCILIK YASAĞI 143BİZ Ne YapabilirizGerçek zorluk ayrımcılığın önlenmesi, <strong>ya</strong>niayrımcı eylemlerin gerçekleştirilmeden önceengellenmesidir. Bu nedenle tutum, inanç,eylem ve davranışların düşünülmesi zorunludur.Bu zor görev <strong>ya</strong>lnızca kurumsallaşmış<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı eğitimi, aşağıdan yukarı<strong>ya</strong>bilgi <strong>ya</strong>klaşımı ve ulusal makamların devletdışı aktörlerle işbirliği halinde bu çaba<strong>ya</strong> dahilolması sonucunda başarılabilir.Ayrımcı ve<strong>ya</strong> ırkçı eylemlerin görülmesihalinde mümkünse bunlara müdahale etmekve gözlemlenen vakaların mahkemeler,ombudsman <strong>ya</strong> da uzman kurumlargibi ulusal ve<strong>ya</strong> uluslararası hukuk yollarınaerişimin sağlanması adına yetkilimakamlara bildirilmesi için cesaretin geliştirilmesiönemlidir.Genel olarak, <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ına saygınınsağlanmasına, ırkçı ve ayrımcı eylemlerinönlenmesine ve eşitlik ilkesinin uygulanmasınahepimiz tek tek katkıda bulunabiliriz.Yapılması gereken ilk ve belki de enönemli şey, kendi tutum ve ön<strong>ya</strong>rgılarımızısorgulamak, bunlardan haberdar olmak vegündelik ha<strong>ya</strong>tımızda ayrımcı davranışlardansakınmaktır.“Irkçılık hem nefret edileni hem de nefret edeni alçaltır; çünkü ırkçılarbaşkalarının <strong>insan</strong>lığını inkâr ettikleri için kendilerine <strong>insan</strong>lıkbahşedemezler. Klancılık, köktencilik, İslamofobi ve bir <strong>insan</strong>ın diğerinegösterebileceği diğer çirkin davranışlar gibi, ırkçılık da NE olduğunuzaodaklanır ve KİM olduğunuzla ilgilenmez. Irkçılık <strong>ya</strong>lnızca etiketleri görür;onları takan <strong>insan</strong>ları değil… Irkçılık ‘biz’i sever ve ‘onlar’dan nefret ederve bunu ‘onlar’ hakkındaki gerçeği bilmeden <strong>ya</strong>par.”Timothy Findley
144IRKÇILIK VE AYRIMCILIK YASAĞIFAYDALI BİLGİLER1. ÖRNEK UYGULAMALARÖzel Sektörde Gönüllü Davranış KurallarıÇok sayıda çokuluslu şirket, hem kendini hemortaklarını ırk ayrımcılığı gibi <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ınıengelleme yükümlülüğü altında sokan gönüllüdavranış kuralları kabul etmiştir.Kamu İhale Sözleşmelerindeki AyrımcılıkYasağı Koşuluİsveç hükümeti, kamu kurumlarıyla sözleşme<strong>ya</strong>pan özel şirketlere, ayrımcılık karşıtımevzuata tümüyle uygun davrandıklarını veeşitliği sağladıklarını teyit ettikleri bir belgesunma zorunluluğu getirmiştir. Ayrımcılık<strong>ya</strong>sağına dair hükümlerin ihlali halinde sözleşmesona erdirilmektedir. Birçok kent bukavramı uygulama<strong>ya</strong> sokmuştur (ÖrneğinLondra ve Galvay).Irkçılığa Karşı Şehirler UluslararasıKoalisyonuIrkçılığa Karşı Şehirler Uluslararası Koalisyonu2004’te UNESCO tarafından başlatılan birgirişimdir. Bu girişimle, ırkçılıkla, ayrımcılıkla,<strong>ya</strong>bancı düşmanlığıyla ve dışlanmaylayerel düzeyde mücadele etmek isteyen şehirlerindeneyimlerini paylaşabilecekleri bir ağkurulması hedeflenmiştir. “On Adımlık EylemPlanı” oluşturan üye şehirler şehir makamlarınınyetkisi dahilindeki eğitim, konut, istihdamve kültürel faaliyetler gibi alanlarda ırkçılıkkarşıtı girişimlerde bulunmayı ve bu girişimleriyürütmeyi taahhüt etmiştir.Ayrıca Afrika’da, Arp bölgesinde, As<strong>ya</strong>-Pasifikbölgesinde, Avrupa’da, Güney Amerika ve Karayipler’deve Kuzey Amerika’da her bir bölgenineylem planlarıyla bölgesel koalisyonlaroluşturulmuştur. Örneğin Afrika Irkçılık ve AyrımcılığaKarşı Şehirler Koalisyonu 2005 yılındaKen<strong>ya</strong>’nın Nairobi kentinde kurulmuştur.Avrupa Futbol Ligi’nde Irkçılıkla MücadeleAvrupa Futbol Federasyonları Birliği (UEFA),kulüplerin taraftarlar, oyuncular ve kulüpçalışanları arasında ırkçılık karşıtı kampan<strong>ya</strong>lar<strong>ya</strong>pmak üzere bir dizi tedbir alması konusundaon adımdan oluşan bir eylem planı<strong>ya</strong>yınlamıştır. Bu plana göre, alınacak tedbirlerarasında maçlarda ırkçı tezahüratların<strong>ya</strong>pılmasını kamuoyu önünde kınamak ve<strong>ya</strong>ırkçı hakaretlerde bulunan oyunculara disiplincezası verilmesi gibi uygulamalar bulunmaktadır.UEFA ayrıca, Avrupa futbolundaırkçılık ve <strong>ya</strong>bancı düşmanlığıyla yerel ve ulusaldüzeylerde mücadele etmek üzere gerçekleştirileneylemleri destekleyen ve koordineeden Avrupa’da Irkçılığa Karşı Futbol Ağı’nı(Football against Racism in Europe Network[FARE]) da desteklemektedir.2. TRENDLERYoksulluk ile Irkçılık/Yabancı DüşmanlığıArasındaki İlişkiYoksulluk ile ırkçılık ve <strong>ya</strong>bancı düşmanlığıarasındaki potansiyel ilişki çeşitli şekillerdedüşünülebilir. Irkçılık ve <strong>ya</strong>bancı düşmanlığıyoksulluğa yol açar mı? Daha da önemlisiyoksulluk, ırkçılığın ve <strong>ya</strong>bancı düşmanlığınınaktif ve pasif hallerine neden olabilir mi?Bu soruların tek tip bir <strong>ya</strong>nıtı yoktur. Yapılançalışmalar ve gözlemler çeşitlidir; ancak böylebir ilişkinin varlığını teyit eden uzmanlarınsayısı artmaktadır.Dün<strong>ya</strong>nın birçok bölgesinde yoksulluk bir etnikköken meselesidir. ABD Tarım Bakanlı-
IRKÇILIK VE AYRIMCILIK YASAĞI 145ğı’na göre, Afrika kökenli Amerikalılar ve Latinkökenlilerin <strong>ya</strong>şadığı gıda güvensizliği ve açlık,be<strong>ya</strong>zlarınkinden üç kat fazladır. Görünürazınlık grupları dün<strong>ya</strong>nın her yerinde ihti<strong>ya</strong>çiçindedir ve bu, çoğunlukla ırkçılığın ve ayrımcılığınsonucudur (Örneğin istihdama, eğitimeve konuta erişimde eşitlik önündeki engeller).Toplumun daha yoksul kesimlerinde ırkçı eğilimlerindaha fazla oluşu, çok tartışmalı birkonudur. Düşük düzeyli eğitim daha yoksulkesimde daha <strong>ya</strong>ygındır. Irkçılık “yüksek eğitimesahip üst sınıflar”da da görülse de, eğitimindüşüklüğüne bağlı yoksulluğun ırkçı tutumlaradaha fazla yol açtığı görülmektedir. Birçok vakadabu tür ırkçılık daha iyi <strong>ya</strong>şam koşullarıiçin mücadelede dışlayıcı bir davranış olarak,göçmenleri iş ve konut güvensizliği hakkındasuçlama biçiminde orta<strong>ya</strong> çıkmaktadır.YoksullukAzınlık Haklarıİnternette Irkçılıkİnternet dün<strong>ya</strong> çapında 2 mil<strong>ya</strong>r kullanıcı içinbir forum haline gelmiştir. İnternet gibi dijitaliletişim teknolojileri toplumdaki tüm aktörleriçin önemli med<strong>ya</strong> araçlarıdır ve aynı zamandaırkçı, şiddet <strong>ya</strong>nlısı ve terörist örgütlerve gruplar tarafından ırkçılık, antisemitizm,<strong>ya</strong>bancı düşmanlığı ve nefret propagandası<strong>ya</strong>pmak ve ırkçı içerik ve fikirleri <strong>ya</strong>ygınlaştırmakamacıyla kullanılmaktadır. İnternetteırkçılık büyüyen bir sorundur. 1995 yılında<strong>ya</strong>lnızca bir tane ırkçı web sitesi varken bugün10.000’den fazla web sitesi aracılığıylaırkçı nefret ve şiddet, antisemitizm ve <strong>ya</strong>bancıdüşmanlığı propagandası <strong>ya</strong>pılmaktadır. Bilinmeyenweb sitelerinin sayısı da kaydadeğerbiçimde daha fazladır. (Kaynak: Akdeniz, Yaman.2009. Racism on Internet)İnternetteki aşırıcılık (extremism) ile mücadeleteknolojik ve hukuki zorluklar barındırmaktadır.Birleşmiş Milletler düzeyinde HerTürlü Irk Ayrımcılığının Ortadan Kaldırılmasınaİlişkin Uluslararası Sözleşme’ye (ICERD)taraf devletler ırk üstünlüğüne ve nefretineda<strong>ya</strong>nan fikirlerin, ırk ayrımcılığına teşvikve belirli gruplara karşı bu tür şiddeti ve buşiddete teşvikin <strong>ya</strong>ygınlaştırılmasını kanunencezalandırılması gereken bir suç olarakbe<strong>ya</strong>n etmelidir. Bölgesel düzeyde, bilgisa<strong>ya</strong>rsistemleri yoluyla işlenen ırkçı ve <strong>ya</strong>bancıdüşmanı eylemlerin suç haline getirilmesinikonu alan Avrupa Konseyi Siber Suçlar Sözleşmesi’neek Protokol 2006’da yürürlüğegirmiştir ve internette ırkçılık ve <strong>ya</strong>bancıdüşmanlığıyla mücadelede ceza hukukunudevreye sokma ve bu alandaki işbirliğini geliştirmeamacını taşımaktadır. Ulusal düzeydealınması gereken tedbirler arasında, bilgisa<strong>ya</strong>rsistemleri yoluyla ırkçı ve <strong>ya</strong>bancı düşmanımater<strong>ya</strong>llerin <strong>ya</strong>ygınlaştırılmasının, ırkçılıkve<strong>ya</strong> <strong>ya</strong>bancı düşmanlığı temelinde tehdit vehakaretlerin, soykırım ve<strong>ya</strong> <strong>insan</strong>lığa karşısuçların inkârının, küçümsenmesinin, onaylanmasınınve meşrulaştırılmasının suç halinegetirilmesi de vardır. Bu standartların kabulüve uygulanması umarız ki bu alanda ilerlemeyeyol açacaktır.İfade Özgürlüğüİslamofobi: 11 Eylül 2001’in Ardından11 Eylül 2001 saldırılarını takip eden hafta,Arap kökenli Amerikalılara yönelik 540, Sihlere(Hindistan kökenli) yönelik en az 200 saldırıolduğu, 2000 yılı boyunca Arap kökenliAmerikalılara toplam 600 saldırı <strong>ya</strong>pılmış olduğubildirilmiştir. (Kaynak: Uluslararası AfÖrgütü. 2001. Crisis Response Guide)Avrupa’da, 2005’te Londra’daki bombalı saldırınınardından, başta Britan<strong>ya</strong>lı Müslümanlarolmak üzere, azınlık topluluklarına karşıırkçı saldırılarda ve tacizlerde rahatsız edicibir artış olmuştur.
146IRKÇILIK VE AYRIMCILIK YASAĞIBu gerçeklerle ilgili olarak aşağıdaki makalekişiselleşmiş bir örnek şeklinde görülüp tartışmaiçin bir başlangıç noktası olarak alınabilir:“18 <strong>ya</strong>şında liseden yeni mezun oldu. Bangladeş’tedoğan Seema, ha<strong>ya</strong>tının neredeyse <strong>ya</strong>rısınıbu ülkede, Woodside, Queens’te geçirdi.Küçük, ciddi ve bir göçmen ailesinin üç çocuğununen büyüğü olarak evhamlı biridir Seema.Yaptığı her şeyin ailesini nasıl etkileyeceğinidüşünerek endişelenir. İnglizcesi Queens İngilizcesidirama bir parça Bengali de duyulur.Seema bir Amerikan vatandaşı. Ama doğruyusöylemek gerekirse kendisini bir Amerikalıolarak düşünemiyor. Amerikalılığın ne olduğukonusundaki soru karşısında düştüğü şaşkınlıktanhemen önce ‘Önce Bengali’ dedi. ‘BirAmerikalıyı Amerikalı <strong>ya</strong>pan nedir?’ sorusuonun gibi kızları her zaman duraksatır. 11 Eylülve ertesinde olanlar durumu onlar için netleştirdi:Saldırılardan sonra haftalar boyuncaMüslüman kızlar başörtülerini takmadı. (SeemaMüslüman ama başörtüsü takmıyor.) Gençerkekler sakallarını kesti. Türbanlı erkekler,türban taktıkları için, Müslüman bile değilkendövüldüler. Seema’nın bir restoranda çalışanbabası işini kaybetmekten korktu. Annesi evindenmetro<strong>ya</strong> geleneksel giysileriyle yürümektenkorktu. Okullar belki de en kötüsüydü. Bir defasında,bir öğretmen Afganistan’ın bombalanmasınısevinçle anlatırken Seema elini kaldırıpAfganistan’daki sivillerin durumundan bahsetmekistediğinde sınıf arkadaşları onunladalga geçti. Başka bir öğretmen Kaliforni<strong>ya</strong>’daTaliban sempatizanı olduğu iddia edilen JohnWalker Lindh’in İslam’ın büyüsüne kapıldığınısöylediğinde Seema ürküp ‘İslam bir cadı <strong>ya</strong> dabir çeşit büyü değildir’ dedi.”(Kaynak: Somini Sengupta. Böyle dar omuzlardadün<strong>ya</strong>nın yükünü taşımak. ABD vatandaşıBangladeşli bir kadınla Amerikalı birgazetecinin <strong>ya</strong>ptığı röportajdan alıntılar. NewYork Times, 7 Temmuz 2002)Azınlık HaklarıDini ÖzgürlüklerTartışma Soruları Bu hikâyede hangi <strong>haklar</strong> ihlal edilmiştir? Mağdurlar <strong>haklar</strong>ını yeniden kazanmakiçin ne <strong>ya</strong>pabilir? 11 Eylül 2001’den sonra kendinize hangisoruları sordunuz? 11 Eylül olaylarının <strong>ya</strong>sal <strong>haklar</strong>ınkısıtlanmasını meşru kıldığını düşünüyormusunuz? İnsan <strong>haklar</strong>ının kapsamını ve sınırlarınıkim belirliyor? Azınlık <strong>haklar</strong>ının kapsamınıve kısıtlamalarını kim belirliyor?3. KRONOLOJİ1926 Milletler Cemiyeti Köle Ticaretininve Köleliğin Ortadan KaldırılmasıSözleşmesi1945 Birleşmiş Milletler Şartı,Madde 1 (3)1948 İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi,1. ve 2. maddeler1948 Soykırım Suçunun Önlenmesive Cezalandırılmasına İlişkinSözleşme1950 İnsan Hakları ve TemelÖzgürlüklerin Korunmasınaİlişkin Avrupa Sözleşmesi(AİHS), 14. madde1951 Mültecilerin Hukuki Durumunaİlişkin Sözleşme1960 Sömürge Ülkelerine veToplumlarına Bağımsızlık Tanı<strong>ya</strong>nBM Bildirgesi1960 UNESCO Eğitimde AyrımcılığaKarşı Sözleşme1965 Her Türlü Irk AyrımcılığınınOrtadan Kaldırılmasına İlişkin
IRKÇILIK VE AYRIMCILIK YASAĞI 147Uluslararası Sözleşme (ICERD)1966 Medeni ve Si<strong>ya</strong>si HaklarUluslararası Sözleşmesi (MSHUS),Madde 2 (1)1966 Ekonomik, Sos<strong>ya</strong>l ve KültürelHaklar Uluslararası Sözleşmesi(ESKHUS), Madde 2 (2)1967 Mültecilerin Hukuki DurumuHakkında Protokol1969 Amerika İnsan HaklarıSözleşmesi, Madde 11973 Apartheid SuçununOrtadan Kaldırılması veCezalandırılmasına İlişkinUluslararası Sözleşme1978 UNESCO Irk ve Irkçı Ön<strong>ya</strong>rgılarBildirgesi1978 Irkçılık ve Irk Ayrımcılığıile Mücadele Birinci Dün<strong>ya</strong>Konferansı (Cenevre)1979 Kadına Karşı Her TürlüAyrımcılığın ÖnlenmesiSözleşmesi1981 Din ve İnanç TemelindekiHer Türlü Hoşgörüsüzlüğünve Ayrımcılığın OrtadanKaldırılmasına İlişkin Bildirge1981 Afrika (Banjul) İnsan ve HalklarınHakları Şartı, 2. madde1983 Irkçılık ve Irk Ayrımcılığıile Mücadele İkinci Dün<strong>ya</strong>Konferansı (Cenevre)1989 ILO Yerel Halklar ve Kabile HalklarıSözleşmesi1989 Çocuk Hakları Sözleşmesi (CRC),2. madde1990 Tüm Göçmen İşçilerinve Ailelerinin HaklarınınKorunmasına İlişkin UluslararasıSözleşme (ICPMW)1992 BM Ulusal ve<strong>ya</strong> Etnik, Dinive Dilsel Azınlıklara MensupKişilerin Haklarına İlişkin Bildirge1993 Irkçılık ve Hoşgörüsüzlüğe KarşıAvrupa Komisyonu (ECRI)1993 Birleşmiş Milletler Irkçılık,Yabancı Düşmanlığı ve Bunlarlaİlgili Hoşgörüsüzlüğün ÇağdaşBiçimleri Konusunda ÖzelRaportörü1998 Uluslararası Ceza Mahkemesi’ni(ICC) kuran Roma Statüsü1998 Avrupa Irkçılık ve YabancıDüşmanlığı İzleme Merkezi(EUMC)1999 Amsterdam Antlaşması(Avrupa Topluluğu’nun ırkayrımcılığıyla mücadele yetkisinitesis eden antlaşma)2000 Avrupa Birliği Temel Haklar Şartı,21. madde2000 AİHS’e ek 12. Protokol (genel birayrımcılık <strong>ya</strong>sağı getiren Protokol)2001 Irkçılık ve Irk Ayrımcılığına,Yabancı Düşmanlığına ve İlgiliHoşgörüsüzlüğe Karşı ÜçüncüDün<strong>ya</strong> Konferansı (Durban):Bildirge ve Eylem Programı2001 BM Yerel Halkların Hakları ÖzelRaportörü2004/2005 Avrupa Topluluğu’na üye 25devlette özel sektör için ayrımcılık<strong>ya</strong>sağı mevzuatı2004 Irkçılığa Karşı ŞehirlerUluslararası Koalisyonu2006 Engelli Hakları Sözleşmesi(CRPD)2007 AB Yerel Halkların HaklarıBildirgesi2007 Avrupa Birliği Temel HaklarAjansı (FRA)2009 Durban Gözden GeçirmeKonferansı (Cenevre)
148IRKÇILIK VE AYRIMCILIK YASAĞIÇEŞİTLİ FAALİYETLER“Herhangi bir yerdeki adaletsizlik her yerdeki adaleti tehdit eder.”Martin Luther King Jr.FAALİYET IBÜTÜN İNSANLAR EŞİT DOĞARBölüm I: GirişAyrımcılık hakkında konuşmak <strong>insan</strong>ları ayrımcılığınkökenleri ve mekanizması hakkındaaydınlatabilir, ama kişinin ayrımcılığınmağduru olduğunu hissetmesi kadar etkileyicive öğretici olamaz. Bu nedenle bu faaliyetkatılımcıların ayrımcılığı saptamalarını ve deneyimlemelerinisağlar.Bölüm II: Genel BilgiFaaliyet türü: Kendini <strong>ya</strong>nsıtma.Amaçlar ve hedefler: Katılımcılara ayrımcılığınne olduğunu hem entelektüel olarak hemde duygusal olarak bulma fırsatı verilmesi.Hedef grup: Genç yetişkinler, yetişkinler.Grup büyüklüğü: 15-20 kişi.Süre: 45 dakika.Beceriler: Dürüstlük.Bölüm III: Faaliyet Hakkında BilgilerTalimat:Katılımcılar aynı çizgi üzerinde toplanır. Bu,herkesin eşit doğduğunu vurgulamak içinönemlidir. Bu çizginin önünde ve arkasındayeterli miktarda boşluk bırakılmalıdır. Eğiticilerpotansiyel olarak ayrımcılığa yol açabilecekkonularla ilgili çeşitli soruları yükseksesle okur. Sorulara verilen <strong>ya</strong>nıtlara göre herkatılımcı, eğiticinin talimatıyla <strong>ya</strong> bir adımöne çıkar, <strong>ya</strong> bir adım geriye gider. Ayrımcılıktemellerinin hepsi okunduktan sonra grupayrılır. Eğitici katılımcılardan grup tekrar birara<strong>ya</strong> gelmeden önce sorular sırasında alınanpozisyonlar hakkında düşünmelerini ister.Geri bildirim:Daire şeklinde bir ara<strong>ya</strong> gelin ve katılımcılarafaaliyet sırasında ne hissettiklerini ve ne düşündüklerinisorun.Metodolojik ipuçları:Özel alanı ilgilendiren çok sayıdaki soru vebaşkalarının <strong>ya</strong>nında görünen bir pozisyonalmanın zorluğu nedeniyle, bu faaliyet katılımcılarınbirbirine güvenmesini gerektirir. Busebeple, eğiticinin grup içinde bir güven ortamı<strong>ya</strong>ratması zorunludur.Soru kataloğu:(+ bir adım öne;– bir adım geriye anlamlarına gelir.)Etnik köken:+ (Ülkenizde) kimin anadiliçoğunluğun dili?– Kimin ailesi ülkesini terk edip kaçmak zorundakaldı?– Kim <strong>ya</strong>şadığı ülkede azınlıkta olan bir etnikgrubun mensubu?Eğitim/İş+ Kim ailesi tarafından sağlanan bir finansalgüvenceye sahip?+ Kimin sahip olduğu son diploma ortaokuldiploması?+ Kim üniversiteye gitti?– Kim okulda bir seneyi tekrar etmek zo-
IRKÇILIK VE AYRIMCILIK YASAĞI 149runda kaldı?+ Kim çok sayıda kitabı olan bir aile içindebüyüdü?+ Kim en az iki <strong>ya</strong>bancı dil öğrendi?– Kim sos<strong>ya</strong>l <strong>ya</strong>rdım, burs <strong>ya</strong> da işsizlik maaşıalmak zorunda kaldı?– Kim bir işçi ailesinin çocuğu?Cinsiyet+ Kim erkek?– Kim kadın?– Kimin çocuğu var?Din+ Kim ülkesinde dini çoğunluğun mensubu?– Kim dini çoğunluğa mensup değil?– Kimin dini inancı yok?Engellilik, Hastalık, Şiddet– Kimin ailesinde alkol/uyuşturucusorunu var?– Kimin kalıcı bir hastalığı <strong>ya</strong> da engeli var?– Kim öksüz/yetim <strong>ya</strong> da evlatlık?– Kim ailesinde şiddet gördü?– Kim bir dönem için yetiştirme yurdunda<strong>ya</strong> da koruyucu aileyle birlikte <strong>ya</strong>şadı?– Kimin adli sicil kaydı var?Yaş+ Kim 45 <strong>ya</strong>şından genç?– Kim 45 <strong>ya</strong>şından <strong>ya</strong>şlı?– Kim evde bir aile ferdine bakıyor?Cinsel Yönelim:– Kim eşcinsel ve<strong>ya</strong> biseksüelve<strong>ya</strong> transeksüel?+ Kim heteroseksüel bir ilişki içinde <strong>ya</strong>şıyor?FAALİYET II“KÜLTÜREL CAMLAR”Bölüm I: GirişBaşka kültürlerin davranış kalıpları ve ritüellerigenellikle kişilerin kendi deneyimlerineda<strong>ya</strong>nılarak değerlendirilir. Bu tür varsayımlarçoğunlukla bilinmeyenin <strong>ya</strong>nlış bir yorumunayol açar ve ön<strong>ya</strong>rgıların gelişmesinikolaylaştırır. Aşağıdaki faaliyet bu tür mekanizmalarıorta<strong>ya</strong> çıkarır ve peşin hükümlerinve kalıp düşüncelerin gözden geçirilmesiniteşvik eder.Bölüm II: Genel BilgiFaaliyet türü: Örnek olay oynama.Amaçlar ve hedefler: Kendi ön<strong>ya</strong>rgılarınıkabul etme ve peşin hükümleri gözdengeçirme.Hedef grup: Ergenler, yetişkinler.Grup büyüklüğü: En fazla 25 kişi.Süre: 90 dakika.Mater<strong>ya</strong>l: Bir kâse fıstık.Hazırlık: Albatross Adası’nın kültürünü betimleyenmetin.Beceriler: Farklı kültürlerle ilgili açık görüşlüolma.Bölüm III: Faaliyet Hakkında BilgilerTalimat:Katılımcılar Albatross Adası’nı zi<strong>ya</strong>ret ediyor.Adada konuşulan dili anlamadıkları için,kültürle ilgili sonuçları <strong>ya</strong>lnızca adalılarındavranış kalıplarını ve ritüellerine bakarakçıkaracaklar.İki gönüllüden adalıları oynamalarını isteyin(bir kadın ve bir erkek). Grubun geri kalanındanayrı tutuldukları ve Albatross Adası’nınkültürünü tanıma fırsatı buldukları kısa birhazırlık zamanının ardından, gönüllüler grubageri dönüp üç kısa sahne oyna<strong>ya</strong>cak.Hoşgeldiniz: Her iki adalı daire şeklinde oturankatılımcıların oturduğu sandalyelerinönünden geçer ve grubun geri kalanınındakiherkesin a<strong>ya</strong>klarının yere değmesini sağlar.Kadın her zaman erkeğin arkasında yürür. Erkekadalı <strong>ya</strong>lnızca erkeklere, kadın adalı isehem erkeklere hem de kadınlara dokunur.
150IRKÇILIK VE AYRIMCILIK YASAĞIYemek: Adalılar yemek için oturur. Erkek birsandalyede oturur ve kadın onun <strong>ya</strong>nındayere, dizlerinin üzerinde oturur. Kadın erkeğebir kâse fıstık verir ve kendisi ancak erkek yemeğinibitirdiğinde yer.Enerji alma: Kadın öne doğru eğilir ve erkekelini kadının boynuna ko<strong>ya</strong>r. Kadın eğilerekalnını üç kere yere değdirir.Sonra gönüllüler yerlerine oturur.Geri bildirim:Katılımcılara bu üç kısa sahnenin ardındanAlbatros Adası’ndaki kültür ve cinsiyet rolleriyleilgili izlenimlerini ve varsayımlarınısorun. Bunun ardından adayla ilgili metniyüksek sesle okuyun. Sonra adalıların hangidavranışlarının katılımcıları (<strong>ya</strong>nlış) varsayımlarahangi nedenle ittiğini tekrar tartışın.Dağıtılmak üzere metin:Albatross Adası’nın kültürüAlbatross Adası’nda <strong>ya</strong>şa<strong>ya</strong>n <strong>insan</strong>lar çok barışçılve sakindir. Toprak tanrıçasına taparlarve tanrıçayla bağlantı içinde olmak için herzaman her iki a<strong>ya</strong>ğın da yerde olmasına veyerde oturma<strong>ya</strong> özen gösterirler. Bu nedenlefıstık Albatross Adası’nın kutsal yiyeceğidir.Kadınlar adada daha fazla saygı görür, çünküonlar da toprak tanrıçası gibi doğum <strong>ya</strong>pabilmektedir.Bu nedenle bazı ayrıcalıkları vardır:Erkekler sandalyede oturmak zorunda olmasınarağmen onlar yerde oturabilir. Aynı sebepleerkekler kadınlar yemeden önce yemeğikontrol etmek zorundadır. Erkekler topraktanrıçasıyla sadece ritüeli gerçekleştirmekteolan bir kadının boynuna dokunarak bağlantı<strong>ya</strong>geçebilir. Böylece enerji erkeğe geçebilir.Bir erkek bir kadına asla kadının izni olmadandokunamaz.Bölüm IV: TakipÖrnek olay oyunu hakkındaki tartışmanın vekatılımcıların geri bildiriminin ardından katılımcılardan,gündelik ha<strong>ya</strong>tta kendi kültürelkanılarının onları <strong>ya</strong>nlış sonuca götürdüğübenzer durumlara örnekler vermelerini isteyin.Daha fazla araştırma için ilgili<strong>haklar</strong>/alanlar:Din özgürlüğü, azınlık <strong>haklar</strong>ı.(Kaynak: Ulrich, Susanne. 2001. Achtung [+]Toleranz. Wege demokratischer Konfliktregelung.Praxishandbuch für die politische Bildung)KAYNAKÇAAllport, Gordon. [1954] 1988. The Nature ofPrejudice. Cambridge: Perseus Publishing.Akdeniz, Yaman. 2009. Racism on the Internet.Strasbourg: Council of Europe Publishing.Uluslararası Af Örgütü ABD. 2001. September11 th Crisis Response Guide, Human RightsEducation Program. New York: Amnesty International.
IRKÇILIK VE AYRIMCILIK YASAĞI 151Avrupa Konseyi. 2004. Domino-A Manual toUse Peer Group Education as a Means to FightRacism, Xenophobia, Anti-Semitism and Intolerance.Strasbourg: Council of Europe.Avrupa Konseyi. 2003. COMPASS. A Manualon Human Rights Education with Young People.Strasbourg: Council of Europe.Avrupa Konseyi. 2003. Additional Protocolto the Convention on Cybercrime, concerningthe criminalisation of acts of a racist and xenophobicnature committed through computersystems, 28 January 2003.Council of the European Union. 2004. Directive2004/113/EC of 13 December 2004 implementingthe principle of equal treatmentbetween men and women in the access to andsupply of goods and services. Official Journalof the European Union L 373, 21 December2004.Avrupa Birliği Konseyi. 2000. Directive2000/78/EC of 27 November 2000 establishinga general framework for equal treatment inemployment and occupation. Official Journal ofthe European Union L 303, 2 December 2000.Avrupa Birliği Konseyi. 2000. Directive2000/43/EC of 29 June 2000 implementing theprinciple of equal treatment between persons irrespectiveof racial or ethnic origin. Official Journalof the European Union L180, 19 July 2000.Irkçılık ve Hoşgörüsüzlüğe Karşı AvrupaKomisyonu (ECRI). 2005. The Use of Racist,Antisemitic and Xenophobic Elements in PoliticalDiscourse. High-Level Panel Meeting onthe Occasion of the International Day for theElimination of Racial Discrimination. Strasbourg:Council of Europe.Avrupa Irkçılık ve Yabancı Düşmanlığı İzlemeMerkezi (EUMC). 2006. The Impact of7 July 2005 London Bomb Attacks on MuslimCommunities in the EU. Luxembourg: EuropeanCommunities.Avrupa Irkçılık ve Yabancı Düşmanlığı İzlemeMerkezi (EUMC). 2005. Policing RacistCrime and Violence. A Comparative Analysis.Luxembourg: European Communities.Avrupa Birliği Temel Haklar Ajansı (FRA).2011. Fundamental Rights: Challenges and Achievementsin 2010. Vienna: European UnionAgency for Fundamental Rights: http://www.fra.europa.eu/fraWebsite/attachments/annual-report-2011_EN.pdfAvrupa Birliği Temel Haklar Ajansı (FRA).2009. European Union Minorities and DiscriminationSurvey (EU-MIDIS). Main ResultsReport. Luxembourg: European Union: http://fra.europa.eu/fraWebsite/attachments/eumidis_mainreport_conference-edition_en_.pdfFBI. ABD Adalet Bakanlığı. 2011. UniformCrime Reports, Hate Crime Statistics 2010.Washington DC: http://www.fbi.gov/aboutus/cjis/ucr/hate-crime/2010/narratives/hate-crime-2010-incidents-and-offensesFredman, Sandra. 2002. Discrimination Law.New York: Oxford University Press.Fredman, Sandra. 2001. Discrimination andHuman Rights. The Case of Racism. NewYork: Oxford University Press.Fredrickson, George M. 2002. Racism. A ShortHistory. Princeton: Princeton University Press.
152IRKÇILIK VE AYRIMCILIK YASAĞIKelly, Mark. 2004. ECRI-10 Years of CombatingRacism. A Review of the Work of theEuropean Commission against Racism and Intolerance.Strasbourg: Council of Europe.Maddex, Robert L. 2000. International Encyclopediaof Human Rights. Freedoms, Abuses,and Remedies. Washington: CQ Press.Reardon, Betty A. 1995. Educating for HumanDignity. Learning about Rights andResponsibilities. Philadelphia: University ofPennsylvania Press.Ulrich, Susanne. 2001. Achtung (+) Toleranz.Wege demokratischer Konfliktregelung.Praxishandbuch für die politische Bildung.München: Verlag Bertelsmann Stiftung.Birleşmiş Milletler. 2009. Durban ReviewConference 2009 Outcome Document: http://www.un.org/durbanreview2009/pdf/Durban_Review_outcome_document_En.pdfBirleşmiş Milletler. 2001. Report of the WorldConference against Racism, Racial Discrimination,Xenophobia and Related Intolerance. A/CONF.189/12: http://www.un.org/WCAR/aconf189_12.pdfBirleşmiş Milletler. 2001. World Conferenceagainst Racism, Racial Discrimination, Xenophobiaand Related Intolerance. Declarationand Programme of Action: http://www.un.org/en/ga/durbanmeeting2011/pdf/DDPA_full_text.pdfBirleşmiş Milletler Irk Ayrımcılığının ÖnlenmesiKomitesi (CERD). 2010. Report ofthe Committee on the Elimination of RacialDiscrimination: Seventy-eighth session (14February-11 March 2011), Seventy-ninth session(8 August-2 September 2011). A/66/18:http://daccess-dds-ny.un.org/doc/UNDOC/GEN/G11/463/25/PDF/G1146325.pdf?OpenElementBirleşmiş Milletler Irk Ayrımcılığının ÖnlenmesiKomitesi (CERD). 2003. CommunicationNo. 26/2002, CERD/C/62/D/26/2002 of14 April 2003:http://www.unhchr.ch/tbs/doc.nsf/0/53243a41b17d73a8c1256d2b002ef02d?OpendocumentBirleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve KültürÖrgütü (UNESCO). 2001. UNESCO againstRacism. World Conference against Racism, RacialDiscrimination, Xenophobia and RelatedIntolerance. Paris: UNESCO: http://unesdoc.unesco.org/images/0012/001238/123862e.pdfBirleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve KültürÖrgütü (UNESCO)/ Birleşmiş Milletler İnsanHakları Yüksek Komiserliği (OHCHR)(ed.). 2001. United to Combat Racism. SelectedArticles and Standard-setting Instruments.Paris: UNESCO Publishing.Birleşmiş Milletler Genel Kurulu. 1965. InternationalConvention on the Elimination ofAll Forms of Racial Discrimination. Resolution2106 (XX) of 21 December 1965. http://www.ohchr.org/english/law/cerd.htm
IRKÇILIK VE AYRIMCILIK YASAĞI 153EK BİLGİLERBritan<strong>ya</strong> Eşitlik ve İnsan Hakları Komisyonu(British Equality and Human RightsCommission): http://www.equalityhumanrights.com/Avrupa Konseyi (Council of Europe): http://www.coe.int2009 Durban Konferansı (Durban ReviewConference 2009): http://www.un.org/durbanreview2009/ddpa.shtmlIrkçılık ve Hoşgörüsüzlüğe Karşı AvrupaKomisyonu (ECRI): http://www.coe.int/t/dghl/monitoring/ecri/default_en.aspIrkçılık ve Hoşgörüsüzlüğe Karşı AvrupaKomisyonu (European Commission againstRacism and Intolerance [ECRI]),Genel Tavsiyeler:http://www.coe.int/t/dghl/monitoring/ecri/activities/GeneralThemes_en.aspIrkçılık Karşıtı Avrupa Ağı (EuropeanNetwork against Racism [ENAR]): http://www.enar-eu.orgAvrupa İnsan Hakları ve Demokrasi Eğitimve Araştırma Merkezi (European Trainingand Research Centre for Human Rights andDemocracy [ETC Graz]): http://www.etcgraz.atAvrupa Roman Hakları Merkezi (EuropeanRoma Rights Centre): http://www.errc.orgAvrupa Birliği Azınlıklar ve AyrımcılıkAraştırması (European Union Minoritiesand Discrimination Survey [EU-MIDIS]):http://fra.europa.eu/fraWebsite/eu-midis/index_en.htmYeryüzünün Güneyi (Focus on the GlobalSouth): http://www.focusweb.orgAvrupa’da Irkçılığa Karşı Futbol Ağı: http://www.farenet.orgIrkçılığa Karşı Şehirler Uluslararası Koalisyonu:http://www.unesco.org/new/en/social-and-human-sciences/themes/human-rights/fight-against-discrimination/coalition-of-cities/Ayırmclığın ve Irkçılığın Her Türüne KarşıUluslararası Hareket (International MovementAgainst All Forms of Discriminationand Racism): http://www.imadr.orgBirleşmiş Milletler İnsan Hakları YüksekKomiserliği: http://www.ohchr.orgGüney Afrika İnsan Hakları Komisyonu:http://www.sahrc.org.zaAs<strong>ya</strong> Vakfı (The Asia Foundation): http://www.asiafoundation.orgÜçüncü Dün<strong>ya</strong> Ağı (Third World Network):http://www.twnside.org.sgBirleşmiş Milletler Irk Ayrımcılığının ÖnlenmesiKomitesi (CERD): http://www.ohchr.org/english/bodies/cerd/index.htmBirleşmiş Milletler Irk Ayrımcılığının ÖnlenmesiKomitesi (CERD), Genel Yorumlar:http://www.ohchr.org/english/bodies/cerd/comments.htm
154IRKÇILIK VE AYRIMCILIK YASAĞIBirleşmiş Milletler İnsan Hakları Konseyi:http://www.ohchr.org/english/bodies/hrcouncil/Irkçılık, Yabancı Düşmanlığı ve Bunlarla İlgiliHoşgörüsüzlüğün Çağdaş Biçimleri KonusundaÖzel Raportör: http://www.ohchr.org/english/issues/racism/rapporteur/index.htmIrkçılık, Irk Ayrımcılığı, Yabancı Düşmanlığıve İlgili Hoşgörüsüzlüğe Karşı Dün<strong>ya</strong>Konferansı 2001: http://www.un.org/WCAR/
NOTLAR155
156 NOTLAR
SAĞLIK HAKKISOSYAL SONUÇLARBİLİMSEL İLERLEMEELVERİŞLİLİK VE NİTELİK“Herkesin kendisinin ve ailesinin sağlık ve refahı için beslenme, giyim,konut ve tıbbi bakım hakkı vardır (...).”İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi, 25. madde. 1948.
158 SAĞLIK HAKKIÖRNEK HİKÂYE“Meryem’in Hikâyesi”36 <strong>ya</strong>şındaki Meryem altı çocuk annesi. Şehirdenuzakta bir köyde büyüdü. İkinci sınıftansonra okulu bıraktı. Anne babası yoksuldu veyürüyerek gitmesi gereken okul da köyündendört kilometre uzaktaydı. Babası, kızların kaderininevlilik olduğunu, ha<strong>ya</strong>tlarını kazanmakiçin çalışma<strong>ya</strong>caklarını, bu nedenle debir kız çocuğunu okutmanın zaman kaybıolacağını düşünüyordu.Meryem 12 <strong>ya</strong>şındayken yerel gelenekler nedeniylekadın sünnetine (genital sakatlanma<strong>ya</strong>)maruz kaldı. 16 <strong>ya</strong>şında, 50’lerinin başındakibir adamla evlendirildi. Babası damattan yüklübir miktar başlık parası aldı. Bir sonraki yılMeryem ölü bir çocuk doğurdu. Bölgedekisağlık ocağı, köyünden 10 kilometre uzaklıktaydıve doğum <strong>ya</strong>ptırmıyordu. Hamilelik dönemindekocası Meryem’i sık sık dövüyorduve Meryem, ölü doğum <strong>ya</strong>pmasının sebebininbu da<strong>ya</strong>klar olduğuna inanıyordu; fakat ailesive köydeki çoğu kişi ölü bir çocuk doğurduğuiçin onu suçladı.Meryem kocasıyla cinsellik <strong>ya</strong>şama arzusuduymuyordu. Kocasından ve hamile kalmaktankorkuyordu. Kocası ise seks <strong>ya</strong>pmanınhakkı olduğunu düşünüyor ve düzenli olarakonu seks <strong>ya</strong>pma<strong>ya</strong> zorluyordu. Meryem tekrarhamile kalmak istemiyordu ama çok fazlatercihi yoktu. Aktara gidip ot karışımları satınaldı ve muskalar taktı. Bunlar bir sonuç vermedi.Sağlık ocağına gitmek için çok az zamanıvardı; sadece çocukları hasta olduğundaora<strong>ya</strong> gidiyordu. Hemşireyle doğum kontrolühakkında konuşma<strong>ya</strong> cesaret edemiyordu.Hemşire Meryem’in konuştuğu yerel dili anlıyorgibi gözükse de başkentte ve eğitimlisınıflar tarafından konuşulan egemen dili konuşmayıtercih ediyordu. Hemşire Meryem’iaşağılıyordu.Meryem’in ha<strong>ya</strong>tı şiddet, yoksulluk ve yokluktanibaret uzun bir hikâyeydi. Hamilelikleriesnasında ve çocuklarını yetiştirirkenruhsal ve bedensel olarak sağlam kalma<strong>ya</strong>çabaladı. Küçük bir tarlayı ekip biçerek çocuklarınıbeslemeye çalıştı, çünkü kocası onahiçbir zaman yeterli miktarda para vermedi.Anne babasından ve din görevlilerinden <strong>ya</strong>rdımistedi. Herkes ona kocasına itaat etmesinisöyledi ve görevinin kocasına ve ailesineitaat olduğunu hatırlattı.Bir gün kocası Meryem’i başka bir adamla zamangeçirmekle suçladı. Köyde pazar kurulduğugün sokakta başka bir köylüyle gülüşüpkonuştuğunu iddia ediyordu. Cevap vermeyekalktığında sertçe vurup Meryem’i yere düşürdü.Ona bir fahişe olduğunu, namusunukirlettiğini ve intikamını alacağını söyledi.Meryem fena <strong>ya</strong>ralanmıştı. Kaburgalarının kırıldığınıdüşünüyordu. Haftalarca evden çıkamadı.Sağlık ocağına <strong>ya</strong> da başka yere gidecekparası yoktu. Köydeki bazı <strong>insan</strong>lar kocasınınileri gittiğini düşünse de köyden kimse ona<strong>ya</strong>rdım etmedi. Pazara gidemediği ve tarla<strong>ya</strong>bakamadığı için çocuklarıyla beraber neredeyseaçlıktan ölecekti.Gelecekte daha fazla şiddetle karşılaşacağınıhissetti. Ha<strong>ya</strong>tı ve çocuklarının ha<strong>ya</strong>tı için endişelenmeyebaşladı. Bir gece rü<strong>ya</strong>sında kendiölümünü gördü ve artık köyden ayrılması gerektiğinianladı. En küçük iki çocuğu yürümeyebaşlar başlamaz onları alıp köyü terk etti.Şimdi başka bir köyde, kendi ülkesinde birmülteci olarak <strong>ya</strong>şıyor ve kocası tarafındanbulunup köye geri götürülmekten korkuyor.
SAĞLIK HAKKI159(Kaynak: Dün<strong>ya</strong> Sağlık Örgütü. 2001. SağlıkSistemlerini Dönüştürmek: Üreme SağlığındaToplumsal Cinsiyet ve Haklar)Tartışma Soruları1946 Dün<strong>ya</strong> Sağlık Örgütü (WHO) kuruluşbelgesinde yer alan “(…) Sağlık sadece birhastalığın <strong>ya</strong> da sakatlığın olmaması değil,bedensel, ruhsal ve sos<strong>ya</strong>l olarak tam bir esenlikhalidir” şeklindeki sağlık tanımı ışığındaaşağıdaki tartışma sorularını tartışın.1. Meryem’in sorunları ne zaman başlamıştır?2. “Otorite figürleri” (baba, koca, hemşire,dinadamı) Meryem’e nasıl davranmıştır?Neden?3. Yoksulluğun Meryem’in ve çocuklarının ha<strong>ya</strong>tındanasıl bir etkisi olmuştur? Sizce Meryemve kocası eşit derecede yoksullar mı?4. Meryem’in <strong>ya</strong>şadığı yerdeki grupları (erkek,kadın ve çocuk) statülerine ve güçlerinegöre nasıl sıralardınız? Açıklayın.5. Meryem’in kendi ha<strong>ya</strong>tını ve çocuklarınınha<strong>ya</strong>tını değiştirmek için hangi bilgilere ihti<strong>ya</strong>cıvardı?6. Bölgedeki sağlık ocağı Meryem için ne kadar<strong>ya</strong>rarlı olmuştur? Açıklayın.7. Aşağıdaki tabloda sağlık ve <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıarasındaki ilişkilerin örnekleri bulunmaktadır.Hangi bağlantılar Meryem’in hikâyesindesözü edilen konularla doğrudan ilgilidir?
160 SAĞLIK HAKKIBİLİNMESİ GEREKENLER1. GENİŞ ÇERÇEVEDE BİR İNSANHAKKI OLARAK SAĞLIK HAKKISağlık hakkı geniş çaplı, karmaşık ve birbirleriylebağlantılı bir grup meseleyle ilgilidir,çünkü sağlık ve esenlik ha<strong>ya</strong>tın her alanıylave aşamasıyla <strong>ya</strong>kından ilintilidir. Sağlığadair belirli <strong>haklar</strong> <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı belgelerindemevcuttur. Esas olarak <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının tümübirbirine bağımlı ve birbiriyle bağlantılıdır. Bunedenle <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının ha<strong>ya</strong>ta geçirilmesi,ihmali ve<strong>ya</strong> ihlali <strong>ya</strong>lnızca bir <strong>insan</strong> hakkınadeğil, çok sayıda hakka ilişkin olarak orta<strong>ya</strong>çıkar. Bu birbiriyle bağlantılı olma hali, <strong>insan</strong>esenliğinin (<strong>ya</strong>ni sağlığının) tüm fiziksel (örneğinhava, yiyecek, cinsellik), sos<strong>ya</strong>l ve psikolojik(örneğin sevgi ihti<strong>ya</strong>cı ve bir arkadaşgrubuna, aileye ve topluma ait olma ihti<strong>ya</strong>cı)ihti<strong>ya</strong>çların tatminini gerektirdiği düşünüldüğündeaçıkça görülür.İnsan <strong>haklar</strong>ı, devletlerin bu ihti<strong>ya</strong>çları gidermeve grupları ve bireyleri haysiyetleriyle<strong>ya</strong>şatma yükümlülükleriyle ilgilidir. İkinciDün<strong>ya</strong> Savaşı’nın ardından Birleşmiş MilletlerŞartı, bütün devletlerin <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ına saygıgösterme yükümlülüğüne sahip olduğunuaçıkça belirtmiştir. Bir <strong>insan</strong> hakkı olaraksağlık hakkı 1948 tarihli İnsan Hakları EvrenselBildirgesi’nin (İHEB) 25. maddesine göre“Herkesin gerek kendisi, gerek ailesi için yiyecek,giyecek, konut, sağlığa ilişkin bakım,gerekli toplumsal hizmetler de içinde olmaküzere sağlığına ve esenliğine uygun bir <strong>ya</strong>şamdüzeyine (...) hakkı vardır.”Sağlık kavramının geniş ve öngörülü bir tanımıDün<strong>ya</strong> Sağlık Örgütü’nün (WHO) kuruluşbelgesinde yer alır: “(…) Sağlık sadece birhastalığın <strong>ya</strong> da sakatlığın olmaması değil,bedensel, ruhsal ve sos<strong>ya</strong>l olarak tam bir esenlikhalidir.” Bu bütünsel bakış, sağlığı belirleyenpolitikaların çoğunun geleneksel sağlıksektörü dışında <strong>ya</strong>pıldığının ve sağlığın sos<strong>ya</strong>lbelirleyicilerini etkilediğinin altını çizer.Dün<strong>ya</strong> Sağlık Örgütü’nün çalışmalarında <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ı ilkelerinin işlevsellik kazanmasınaverdiği önem artmakta ve bu çalışmalar üçana alana odaklanmaktadır: Sağlığın geliştirilmesindehükümetlere <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı temellibir <strong>ya</strong>klaşımın kabul edilmesi ve yürütülmesineilişkin destek vermek, WHO’nun çalışmalarında<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı temelli bir <strong>ya</strong>klaşımınbenimsenmesi için kendi kapasitesini geliştirmekve uluslararası hukukta ve kalkınmasüreçlerinde sağlık hakkının konumunu ilerletmek.Örgüt, <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı temelli <strong>ya</strong>klaşımıkendi çalışmalarında <strong>ya</strong>ygınlaştırmak veulusal kamu sağlığı sistemlerinde <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ınınanahtar öneme sahip kılmak amacıylaWHO’nun sağlık ve <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı faaliyetlerihakkında bir belge hazırlamıştır.Sağlık ve İnsani GüvenlikSilahlı çatışmaların ve olağanüstühallerin artışı ve savaşlardan vedoğal afetlerden kaçan mültecilerinsayısının büyüklüğü <strong>ya</strong>şamhakkını sağlık hakkının merkezineyerleştirmektedir. UluslararasıKızılhaç Komitesi, İnsan Hakları İçinHekimler Birliği, Sınır Tanıma<strong>ya</strong>nDoktorlar (Médecins sans Frontières)ve Dün<strong>ya</strong> Doktorları (Médecins duMonde) gibi örgütler sağlık alanındaçalışanları, olağanüstü hallerdeve <strong>insan</strong> güvenliğinin tehdit altında
SAĞLIK HAKKI161olduğu diğer hallerde sağlık hakkınınkorunması için <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıçerçevesinde hareket etmeye daveteder.Şiddet ana kamu sağlığısorunlarından biri ve sağlık hakkınıngerçekleşmesinin önünde ciddi birengeldir. Her yıl milyonlarca kişişiddete bağlı <strong>ya</strong>ralanmalardan ötürüha<strong>ya</strong>tını kaybetmektedir. Diğerbazıları ha<strong>ya</strong>tta kalmakta, ancak hemfiziksel hem de psikolojik engellerlebirlikte <strong>ya</strong>şama<strong>ya</strong> zorlanmaktadır.Şiddet önlenebilir. Şiddet, karmaşıksos<strong>ya</strong>l ve çevresel faktörlerinbir sonucudur. İç savaşlarda veuluslararası savaşlarda orta<strong>ya</strong> çıkankolektif şiddet deneyiminin, şiddetemaruz kalanların <strong>ya</strong>şadığı ülkelerdeşiddet kullanımını artırmakta olduğubelirtilmektedir.2. TANIMVE KONUNUN TASVİRİSağlık ve İnsan HaklarıSağlık ile <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı arasında önemli bağlarvardır. Bu iki alan arasındaki kesişim bölgesindeşunlar bulunur: şiddet, işkence, kölelik,ayrımcılık, su, yiyecek, konut ve gelenekseluygulamalar.İHEB’de yer alan yeterli düzeyde <strong>ya</strong>şam hakkınınbir parçası olarak sağlık hakkı, 1966tarihli Ekonomik, Sos<strong>ya</strong>l ve Kültürel HaklarUluslararası Sözleşmesi’nin (ESKHUS) 12.maddesinde daha da açık hale getirilmiştir.Bu antlaşma Medeni ve Si<strong>ya</strong>si Haklar UluslararasıSözleşmesi (MSHUS) ile aynı zamandakabul edilmiştir. Hakların bu iki sözleşmeyoluyla iki kategoriye ayrılması, Soğuk Savaşdöneminin belirtilerinden biridir: Doğu ülkeleriESKHUS’teki <strong>haklar</strong>a öncelik verirken,Batı ülkeleri <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının merkezine medenive si<strong>ya</strong>si <strong>haklar</strong>ı koymuştur. Bugüne dekMSHUS 167, ESKHUS ise 160 devlet tarafındanonanmıştır.ESKHUS’nin aşağıda aktarılan 12.maddesi sağlık hakkının temel taşıdır:1. Bu Sözleşme’ye taraf devletler,herkesin, ulaşılabilecek enyüksek fiziksel ve zihinsel sağlıkstandardına sahip olma hakkınıkabul ederler.2. Bu Sözleşme’ye taraf devletlerin,bu hakkın tam olarakkullanılmasını sağlamak içinalacakları tedbirler şu amaçlarayönelik olacaktır:(a) Ölü doğum ve çocuk ölümlerioranlarının düşürülmesi ve çocuğun sağlıklı bir şekilde gelişmesinin sağlanması;(b) Çevresel ve sınai sağlıkşartlarının her yönüyleiyileştirilmesi;(c) Salgın hastalıklar ile yöresel,mesleki ve diğer hastalıklarınönlenmesi, tedavisi ve kontrolü;(d) Hastalık durumunda herkesetıbbi hizmet ve tıbbi bakımsağla<strong>ya</strong>cak koşulların <strong>ya</strong>ratılması.Sağlık hakkını tanımla<strong>ya</strong>n bir dizi bölgesel <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ı antlaşması da mevcuttur. Bunlararasında 1961 tarihli ve 1996 yılında gözdengeçirilmiş olan Avrupa Sos<strong>ya</strong>l Şartı, Amerikaİnsan Hakları Sözleşmesi’ne ek 1988 tarihliEkonomik, Sos<strong>ya</strong>l ve Kültürel Haklar Protokolü’nün10. maddesi ve 1981 tarihli Afrikaİnsan ve Halkların Hakları Şartı’nın 16. maddesigösterilebilir.
162 SAĞLIK HAKKI“Sağlığın artık arzu edilen bir iyilikdeğil uğruna mücadele edilecek bir<strong>insan</strong> hakkı olarak görüleceğinidüşünüyorum.”Kofi AnnanHükümetler ESKHUS altındaki yükümlülüklerinefarklı şekillerde <strong>ya</strong>klaşır ve Sözleşme’ninuygulanmasını izleyen organ, yorumlayıcı birmetin olan Mayıs 2000 tarihli 14 numaralıGenel Yorum ile devletlerin yükümlülükleriniaçıklamıştır. Bu Genel Yorum, sağlık hakkınıngerçekleştirilmesinin <strong>ya</strong>şam, yiyecek,konut, iş, eğitim, katılım, bilimsel ilerlemeden<strong>ya</strong>rarlanma, bilgi arama, edinme ve <strong>ya</strong>yma<strong>haklar</strong>ı ile ayrımcılık ve işkence <strong>ya</strong>sakları, örgütlenme,toplanma ve dolaşım özgürlüklerigibi diğer <strong>haklar</strong>ın gerçekleştirilmesine bağlıolduğunu vurgular.“İnsan <strong>insan</strong>ın devasıdır.”Wolof atasözüElverişlilik, Erişilebilirlik,Kabul Edilebilirlik ve Nitelik14 numaralı Genel Yorum sağlık hakkının değerlendirilmesindedört ölçüt belirlemiştir:Elverişlilik: Genel sağlık ve sağlık bakım tesislerinin,sağlıkla ilgili mal ve hizmetlerin veayrıca programların işleyişinin yeterli miktardamevcut olması gerekir.Erişilebilirlik: Sağlık tesisleri, mal ve hizmetlereerişilebilirlik konusunda ayrımcılık olmamasını,fiziksel erişimin, ekonomik erişimin(karşılanabilirlik) ve bilgiye erişimin mümkünolmasını gerektirir.Kabul edilebilirlik: Bütün sağlık tesisleri,mal ve hizmetler tıp etiğine saygılı ve kültürelaçıdan uygun, toplumsal cinsiyete ve <strong>ya</strong>şamdöngüsünün gerekliliklerine du<strong>ya</strong>rlı olmalı,mahremiyete saygı göstermeli ve ilgili kişilerinsağlığını ve sağlık durumunu iyileştirmelidir.Nitelik: Sağlık tesisleri, mal ve hizmetler tıbbenve bilimsel açıdan da uygun ve iyi nitelikleresahip olmalıdır.Ayrımcılık YasağıCinsiyet, etnik köken, <strong>ya</strong>ş, toplumsal köken,din, fiziksel <strong>ya</strong> da zihinsel engel, sağlık durumu,cinsel kimlik, vatandaşlık ve medeni,si<strong>ya</strong>si ve<strong>ya</strong> diğer statüler nedeniyle ayrımcılıksağlık hakkından <strong>ya</strong>rarlanma<strong>ya</strong> zarar verebilir.Bu bakımdan özellikle İHEB, 1965 tarihliHer Türlü Irk Ayrımcılığının Ortadan Kaldırılmasınaİlişkin Uluslararası Sözleşme (ICERD)ve 1979 tarihli Kadına Karşı Her Türlü AyrımcılığınÖnlenmesi Sözleşmesi (CEDAW) önemtaşır. Bu sözleşmeler, ayrımcılık olmaksızınsağlık ve tıbbi bakıma erişim hakkından sözeder. CEDAW’ın 10., 12. ve 14. maddeleri kadınlarınaile planlaması, üreme sağlığı ve hamilelikleilgili uygun hizmetler ve aile sağlıkhizmetleri de dahil olmak üzere, sağlık hizmetlerineeşit olarak erişim hakkını güvencealtına alır.Ayrımcılık YasağıKadınların İnsan Haklarıİçeriği Pekin’in 10. Yılı toplantısı (2005) ileteyit edilen Pekin Bildirgesi ve Eylem Platformu(1995), sağlığa bütüncül bir bakışıve kadınların toplumsal ha<strong>ya</strong>ta tam olarakkatılımına yönelik ihti<strong>ya</strong>cı şöyle açıklamıştır:“Kadınların sağlığı, duygusal, sos<strong>ya</strong>l ve fizikselanlamda iyi olmayı içerir ve biyoloji kadar,ha<strong>ya</strong>tlarının sos<strong>ya</strong>l, politik ve ekonomikboyutu tarafından belirlenir. Sağlığın en iyidurumda olması için, aile sorumluluklarınınpaylaşılması da dahil olmak üzere eşitlik, kalkınmave barış gerekli koşullardır.” Bu ilkelersivil toplum kuruluşlarının (STK’lar) çabala-
SAĞLIK HAKKI163rıyla BM sistemi içinde <strong>ya</strong>ygınlaştırılmıştır.Kadınlar, çocuklar, engelli kişiler, yerli halklarve klanlar ayrımcılık nedeniyle sağlık sorunları<strong>ya</strong>şa<strong>ya</strong>n savunmasız ve ötekileştirilmişgruplardır. Sağlık hakkının kadınlarla ilgilidurumunun değerlendirilmesi, sağlık hakkınıntam olarak gerçekleştirilmesi için hükümetlerinyükümlülüklerine daha çok vurgu<strong>ya</strong>pılması gerektiğini orta<strong>ya</strong> çıkarır.Kadınların İnsan HaklarıÇocukların İnsan HaklarıAyrımcılık YasağıAzınlık HaklarıBilimsel GelişmelerinSonuçlarından Yararlanma HakkıAIDS salgını, gelişmekte olan ülkelerdeki <strong>insan</strong>lariçin ilaç <strong>ya</strong>pımının ve bilimsel bilginin <strong>ya</strong>ygınlaştırılmasınınaciliyetini orta<strong>ya</strong> çıkarmıştır.Antiretroviral tedavilere erişimin kısıtlı olması,ulaşılabilir en yüksek standarttaki sağlık durumununtemin edilmesi için dün<strong>ya</strong>nın her yerindeki<strong>insan</strong>ların sağlık konusunda var olanbilimsel bilgiden faydalanmasının ve özgürcebilimsel araştırma <strong>ya</strong>pmasının önemi konusundafarkındalık <strong>ya</strong>ratmıştır. Uzun zaman boyuncahükümetler ESKHUS’nin 15. maddesindeki“bilimsel ilerlemenin sonuçlarından ve uygulamasındanfaydalanma” hakkını ve bilimi ve bilimselaraştırmaları muhafaza etme, geliştirmeve <strong>ya</strong>ygınlaştırma yükümlülüklerini tanımıştır.15. madde aynı zamanda bilimsel, edebi ve sanatsalüretimin sahiplerinin menfaatlerini dekorur. Ha<strong>ya</strong>t kurtarıcı ilaçlardan <strong>ya</strong>rarlanmahakkı, ilaç şirketlerinin patent <strong>haklar</strong>ını koru<strong>ya</strong>ntelif <strong>haklar</strong>ıyla engellenmektedir. GüneyAfrika, Hindistan, Brezil<strong>ya</strong> ve Tayland gibi bazıülkelerin patentlerin korunması konusundakiengelleri aşmak amacıyla geliştirdiği politikalar2011’de Doha Bakanlar Konferansı sırasındabir karar alınması sonucunu doğurmuştur.Dün<strong>ya</strong> Ticaret Örgütü’nün üyeleri tarafından,bu tür patentlerin korunması hakkındaki kurallar“(…) Dün<strong>ya</strong> Ticaret Örgütü üyelerininkamu sağlığını korunması ve özellikle herkesinilaçlara erişiminin sağlanması <strong>haklar</strong>ını desteklerbiçimde yorumlanmalı ve uygulanmalıdır.”Karar ayrıca her devletin “(…) ulusal olağanüstühalin ve<strong>ya</strong> benzer nitelikte (zorunlu lisanslarıgerektiren) aşırı acil durumun ne olduğunutanımlama hakkına; dolayısıyla HIV/AIDS,verem, sıtma ve diğer salgınlar da dahil olmaküzere kamu sağlığı krizlerinin ulusal olağanüstühal ve<strong>ya</strong> diğer aşırı acil durumlar olarak nitelenebileceğine”atıf <strong>ya</strong>par.(Kaynak: Dün<strong>ya</strong> Ticaret Örgütü. 2001. TRIPSAnlaşması ve Kamu Sağlığı Hakkında DohaBildirgesi)Küreselleşmeve Bir İnsan Hakkı Olarak Sağlık Hakkı1970’lerden bu <strong>ya</strong>na dün<strong>ya</strong> ekonomisi küreselleşmenedeniyle büyük bir değişime uğramışve bu durum sağlık üzerinde doğrudanve dolaylı etki <strong>ya</strong>ratmıştır. Hükümetler, siviltoplum ve şirketlerin ortaklığı sonucu istihdamfırsatlarında artış, bilimsel bilginin paylaşımıve dün<strong>ya</strong>nın her yerinde yüksek sağlıkhizmetlerinin verilmesi potansiyelindeki artışgibi bazı sonuçlar olumlu değişikliklere yolaçmıştır. Ancak olumsuz sonuçlar da çoktur:Ticari liberalleşme, düşük emek standartlarınasahip ülkelerde <strong>ya</strong>tırım ve yeni ürünlerindün<strong>ya</strong> çapında pi<strong>ya</strong>sa<strong>ya</strong> sürülmesi, hükümetlerinbaşarısızlıkları <strong>ya</strong> da düzenleme eksikliklerinedeniyle ülkeler içinde ve arasındaeşit olma<strong>ya</strong>n menfaatlerin <strong>ya</strong>ratılmasına vedolayısıyla sağlık üzerinde olumsuz etkilereneden olmuştur. Ulusal sınırlar dışına çıkaneş<strong>ya</strong>, para, hizmet, <strong>insan</strong>, kültür ve bilgi dolaşımınınartışının getirebileceği olumsuzetkilerin azaltılması alanında hükümetlerinbecerileri bu hareketle paralel olarak gelişmemektedir.Çokuluslu şirketler hesap vermektenkaçınabilmektedir. Örneğin Dün<strong>ya</strong> SağlıkÖrgütü’nün sağlık ve ekonomi alanındaki özel
164 SAĞLIK HAKKIbölümüne göre, tütün gibi zararlı maddelerinticareti halkların sağlığının yeterli korumasısağlanmadan özgürce <strong>ya</strong>pılabilmektedir.Ticaretle ilgili hukuka ve uygulamalara <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ı hukuku temelinde itiraz edilmesibüyük ölçüde sağlık hakkı nedeniyle orta<strong>ya</strong>çıkmıştır. Daha iyi düzenlemelere ihti<strong>ya</strong>ç olmasıylailgili farkındalığın artışına bir örnek,ilaç ruhsatlarıdır. Bir önceki bölümde bahsedilenTRIPS ve Kamu Sağlığı Hakkında DohaBildirgesi (2001) ile, Dün<strong>ya</strong> Ticaret Örgütüüyeleri hükümetlerin olağanüstü hallerdeilaç üretimi için zorunlu ruhsatlar verebileceğini(5. madde), ilaç elde etmek için üretimkapasitesine sahip olma<strong>ya</strong>n ülkelere <strong>ya</strong>rdımedilmesi gerektiğini (6. madde) ve gelişmişülkelerin gelişmekte olan ülkelere teknolojitransferi ve ilaç sanayii alanında bilgi eldeetme alanlarında desteklemeleri gerektiğini(7. madde) kabul etmiştir.Dün<strong>ya</strong> Ticaret Örgütü Genel Kurulu’nunAğustos 2003 tarihli bir kararı (2005’te TRIPSanlaşmasında <strong>ya</strong>pılan bir değişlik bu kararınyerine geçmiştir), üretim kapasitesi olma<strong>ya</strong>n<strong>ya</strong> da çok düşük olan en az gelişmiş ülkelereihraç edilmek üzere patentli ilaçların üretimiiçin ülkelere zorunlu ruhsat verme yetkisitanımıştır. Bu şekilde kamu sağlığı, patent<strong>haklar</strong>ına göre öncelik kazanmıştır; ancak bukazanımların, ikili <strong>ya</strong> da bölgesel ticaret anlaşmalarındayer alan TRIPS sonrası kurallarolarak bilinen ve sağlık hakkı ve <strong>ya</strong>şam hakkı“İnsanlar sürdürülebilir kalkınmameselesinin merkezindedir.”Rio Çevre ve Kalkınma Bildirgesi. 1992önünde engel teşkil eden kurallarla yine kısıtlanmasınadair endişeler söz konusudur.Sağlık ve ÇevreSağlıklı çevre hakkı 14 Aralık 1990 tarihli ve45/94 sayılı BM Genel Kurulu kararında belirtildiğiüzere <strong>insan</strong>ların “(…) sağlıkları veesenlikleri için yeterli bir çevrede <strong>ya</strong>şama”hakkını gerektirir. Bu hak, Rio Çevre ve KalkınmaKonferansı (1992) sonrası düzenlenenana<strong>ya</strong>saların çoğunluğu da dahil olmak üzere90 devletin ana<strong>ya</strong>sasında yer alır. Rio de Janeiro’da<strong>ya</strong>pılan Yeryüzü Zirvesi ve Gündem21 (1992) adıyla kabul edilen plan, sos<strong>ya</strong>l,ekonomik ve çevresel konuları sürdürülebilirkalkınmanın birbirine bağımlı a<strong>ya</strong>kları halinegetiren tek bir politika <strong>ya</strong>ratmıştır. Güvenilirve temiz su ile hava ve besleyici yiyecek sağlanmasısağlıklı çevreyle ve sağlık hakkınıngerçekleştirilmesiyle ilgilidir. 2002’de Johannesburg’dadüzenlenen Dün<strong>ya</strong> SürdürülebilirKalkınma Zirvesi (WSSD) Gündem 21’in yürütülmesinigözden geçirmiştir. JohannesburgYürütme Planı’nda dün<strong>ya</strong> çapında sağlık bilgisistemlerini ve sağlıkla ilgili okur <strong>ya</strong>zarlığıngeliştirilmesi, HIV/AIDS hastalığının <strong>ya</strong>yılmasınınazaltılması, hava ve sudaki toksikunsurların azaltılması ve sağlık meselelerininyoksulluğun ortadan kaldırılmasıyla bütünleştirilmesitaahhütlerinde bulunulmuştur.Yine de, ishalden enfeksiyonlara ve kansere,dün<strong>ya</strong>daki hastalıkların dörtte biri çevre kirliliğinedeniyle orta<strong>ya</strong> çıkmakta, çevresel nedenlerebağlı hastalıkların üçte birinden fazlasıyla,çocuklar orantısız bir yük altına girmektedir.Çevresel riskler WHO’<strong>ya</strong> bildirilen hastalıkların%80’inden fazlasında rol oynar. Gelişmekteolan bölgeler özellikle bulaşıcı hastalıklarve <strong>ya</strong>ralanmalardan etkilenirken, gelişmiş ülkelerdekalp hastalıkları ve kanser daha <strong>ya</strong>ygındır.Sağlığa yönelik çevresel risklerinazaltılması ve ortadan kaldırılmasına yönelik
SAĞLIK HAKKI165kamusal ve önleyici stratejiler geliştirmek, tümtoplumlarda kamu sağlığına katkıda bulunacakaz masraflı bir yoldur. Kurşunlu mazotun ortadankaldırılması (çeşitli bölgelerde çocuklardazihinsel engellere yol açan bir neden) gibimüdahaleler bu alanda başarılı sonuçlar eldeetmenin mümkün olduğunu göstermektedir.Fakat Binyıl Kalkınma Hedefleri’nin 7.’si olan,güvenli içme suyuna ve sıhhi tesisata sürdürülebilirbir biçimde erişimi olan <strong>insan</strong>ların sayısını2015 itibariyle iki katına çıkarma hedefininönünde hâlâ epey yol vardır.(Kaynak: WHO. 2006. Sağlıklı Çevreler YoluylaHastalıkları Önlemek: Hastalığın ÇevreselYükünün Tahminine Doğru)İnsan <strong>haklar</strong>ına ilişkin pek çok belgede sağlıkile çevre arasında bir bağ bulunmaktadır. İnsanve Halkların Hakları Afrika Şartı (24. madde)ve Amerika İnsan Hakları Sözleşmesi’neek Ekonomik, Sos<strong>ya</strong>l ve Kültürel Haklar Protokolü(11. madde) bunların örneklerindendir.İnsan <strong>haklar</strong>ı organlarının içtihatları bu bağıteyit etmektedir. Örneğin, 1996’da Afrika İnsanve Halkları Hakları Komisyonu’na <strong>ya</strong>pılan birbaşvuruda çok sayıda STK, Nijer<strong>ya</strong>’daki askerihükümetin devlete ait petrol şirketi ve ShellPetroleum eliyle doğrudan petrol üretimi içindeyer aldığını ve bu operasyonların, Ogoni halkıiçin çevrenin kirlenmesine ve sağlık sorunlarınayol açtığını iddia etmiştir. Ekim 2001’deAfrika komisyonu Nijer<strong>ya</strong> Federal Cumhuriyeti’ninAfrika İnsan Halkların Hakları Şartı’nınsağlık hakkı da dahil olmak üzere yedi maddesiniihlal ettiğine karar vermiştir. 2007 tarihlibir karar ile Amerika İnsan Hakları Mahkemesi(Saramak/Surinam davası) Surinam’ın ağaçlarınkesilmesi ve altın madenciliğinin neden olduğuçevresel bozulma nedeniyle sağlık hakkıda dahil olmak üzere <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı ihlallerindensorumlu olduğuna hükmetmiştir.Azınlık Hakları3. KÜLTÜRLERARASIPERSPEKTİFLER VE TARTIŞMALIKONULAR1993 tarihli Vi<strong>ya</strong>na Bildirgesi farklılıkların, <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ının evrenselliğini inkâr etmeyecekbir biçimde kabul edileceğini öngörmüştür.Ekonomik, Sos<strong>ya</strong>l ve Kültürel Haklar Komitesi14 numaralı Genel Yorum’da bu farkındalığınüzerine, sağlık tesislerinin, mal ve servislerinkültürel cepheden uygun olması gerekliliğiniinşa etmiştir. Bir <strong>insan</strong> hakkı olarak sağlıkhakkının kültürel bir yüzü, sağlığın biyomedikalsistemine ve bu nedenle de sağlık hakkınınnasıl gerçekleşeceğine dair anlayışa aşırıvurgu <strong>ya</strong>pmaktır; ancak dün<strong>ya</strong>nın pek çokyerinde geleneksel tıp sağlık hizmeti uygulamasındaön plandadır. Afrika’da nüfusun%80’i sağlık hizmeti ihti<strong>ya</strong>çlarında gelenekseltıbba başvurmaktadır. As<strong>ya</strong>’da ve özellikleÇin’de, Güney Amerika’da ve Avustral<strong>ya</strong> veKuzey Amerika’nın yerli halkları arasındada geleneksel tıp nüfusun %40’ından fazlasıtarafından kullanılır. WHO geleneksel tıp tedavilerini“(…) bitkisel ilaçların, hayvan parçalarınınve/ve<strong>ya</strong> minerallerin kullanımı veilaç içermeyen tedaviler, elle <strong>ya</strong>pılan tedavilerve ruhsal tedaviler” olarak tanımlamaktadır.Geleneksel tıp uygulaması kültür hakkıyla,telif <strong>haklar</strong>ını koru<strong>ya</strong>n <strong>ya</strong>salarla, toprak hakkıylave sürdürülebilir kalkınma hakkıyla <strong>ya</strong>kındanbağlantılıdır. Geleneksel tıbbın <strong>ya</strong>ygınolarak kullanımını ve <strong>ya</strong>rarlarını ve ekonomikve kültürel açıdan uygun terapilerin öneminigöz önüne alan WHO, geleneksel tıbbın gelişmekteolan dün<strong>ya</strong>da makul ölçüde kullanılmasınınsağlanması için bir Geleneksel TıpStratejisi (2002-2005) geliştirmiştir.Diğer bazı durumlarda, toplumsal gruplararasında var olan ve temelde kültüre bağlıolduğu düşünülen cinsiyet, <strong>ya</strong>ş, din <strong>ya</strong> daetnik köken gibi unsurlara bağlı eşitsiz güç
166 SAĞLIK HAKKIdengeleri nedeniyle sağlık hakkı görmezdengelinebilir <strong>ya</strong> da ihlal edilebilir. Bu durumdada ayrımcılık <strong>ya</strong>sağı ilkesi uygulanma alanıbulur. Kadın sünneti Afrika’nın önemli birbölümünde ve Akdeniz ve Ortadoğu’nun bazıyerlerinde <strong>ya</strong>ygın olarak görülen bir uygulamadır.Bu uygulama çoğunlukla <strong>ya</strong>nlış birbiçimde dinle özdeşleştirilir ve aslında 2000yıllık bir geçmişe sahiptir. Kız çocuklarının vekadınların fiziksel ve psikolojik esenliğine ciddizararlar verir.WHO, UNICEF ve BM Nüfus Fonu’nun Şubat1996’da <strong>ya</strong>ptığı ortak bir açıklamayla şöyledenmiştir: “Uluslararası toplumun, çokkültürlülüğünçarpıtılmış bir tasavvuruna da<strong>ya</strong>narakedilgin kalması kabul edilemez. İnsandavranışları ve kültürel değerler kişisel ve<strong>ya</strong>başkalarının kültürel bakış açısıyla ne kadarsaçma <strong>ya</strong> da zarar verici olarak görünseler deuygula<strong>ya</strong>nlar bakımından bir anlam taşır vebir işlevi yerine getirirler; ancak kültür durağandeğildir ve devamlı hareket halinde uyumsağlar ve reforma tabi olur.” 2008’de bu üçörgüt, güncellemeye tabi tuttukları bu açıklamayla,söz konusu uygulama<strong>ya</strong> dair kanıtlarorta<strong>ya</strong> koymuş, <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı ve hukuki veçhelerevurgu <strong>ya</strong>pmıştır. Aynı yılda WHO’nunDün<strong>ya</strong> Sağlık Kurulu kadın sünnetinin tasfiyeedilmesi için bir karar almış ve sağlık, eğitim,finans, adalet ve kadın <strong>haklar</strong>ı alanlarındauyumlu faaliyetlerin önemini vurgulamıştır.Kadınların İnsan Hakları4. UYGULAMA VE İZLEMESağlık Hakkı:Saygı, Koruma ve Yerine GetirmeToplumdaki herkesin sağlık konusunda olabileceken yüksek standarda erişmesinin sağlanmasınayönelik hükümet yükümlülükleribir dizi taahhüt gerektirmektedir. Bir <strong>insan</strong>hakkı olarak sağlık hakkına saygı devletinbu hakka müdahale etmemesi ve<strong>ya</strong> buhakkı ihlal etmemesi anlamına gelir. Bunaörnek olarak devletin etnik azınlıklar <strong>ya</strong> damahkûmlar gibi bazı gruplara sağlık hizmetivermeyi reddetmesi <strong>ya</strong> da kadınların erkekhekimler tarafından tedavi edilmesinin engellenmesive aynı zamanda kadın hekim sağlanmamasıgibi durumlarla sağlık hizmetlerininkeyfi olarak engellenmesi gösterilebilir. Sağlıkhakkının korunması devletin devlet dışıaktörlerin bu <strong>insan</strong> hakkına müdahalesini önlemesianlamına gelmektedir. Buna bir örnek,bir şirketin zehirli atıkları bir su kaynağınaatmasının engellenmesidir. Eğer bir ihlal sözkonusu olursa devlet mağdurların mağduriyetinitazmin etmelidir. Bu aynı zamanda devletin,zehirli atıkların yönetimini düzenleyen veizleyen <strong>ya</strong>salar gibi gerekli ve yeterli mevzuatoluşturması yükümlülüğüne de işaret eder.Sağlık hakkının yerine getirilmesi devletinsağlık hizmetinin sağlanmasında proaktif olmasıanlamına gelir. Örneğin, bir toplum içinyeterli sayıda sağlık kliniği bulunmalı ve buklinikler hizmet ettiği <strong>insan</strong>ların ihti<strong>ya</strong>çlarınagöre hizmet vermelidir. Devlet, kliniğin yeri,hizmetleri ve koşulları hakkında kamu<strong>ya</strong> açıkbilgi sağlamalıdır. Bu da sağlık hizmetlerinin<strong>ya</strong>lnızca özel sektör tarafından yürütüldüğüdurumlarda mümkün olamaz.Sağlık HakkınaYönelik SınırlamalarBazı <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı o kadar <strong>ya</strong>şamsaldır ki hiçbirzaman kısıtlanamaz. Bu <strong>haklar</strong> işkence<strong>ya</strong>sağı, kölelik <strong>ya</strong>sağı ve düşünce özgürlüğüdür.Diğer <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı kamu <strong>ya</strong>rarı bireyselhakkın önüne geçtiği zaman kısıtlanabilir.ESKHUS’nin 4. maddesi sınırlamalara ancakkanunla düzenlenmişlerse, bu <strong>haklar</strong>ın doğasıylauyumlularsa ve demokratik bir toplumdagenel refahın sağlanması amacını taşıyorlarsa
SAĞLIK HAKKI167izin verir. Kamu sağlığı anlamında sağlık hakkıdevletler tarafından diğer <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ınınkısıtlanmasında kullanılmıştır. Bu kısıtlamalarçoğunlukla bulaşıcı hastalıkların <strong>ya</strong>yılmasınınengellenmesi amacını taşır. Dolaşım özgürlüğününsınırlanması, karantina ve tecrit Ebola,AIDS, tifo ve verem gibi ciddi bulaşıcı hastalıkların<strong>ya</strong>yılmasının engellenmesi için başvurulansınırlama yöntemleridir. Bu tedbirlerzaman zaman aşırı<strong>ya</strong> kaçmıştır. Kamu sağlığıadına <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının ihlal edilmesinin önlenmesiiçin, hükümetler kısıtlayıcı eylemlereancak son çare olarak başvurmalıdır. 1984 tarihindeMSHUS’yle ilgili kısıtlayıcı ve askı<strong>ya</strong>alıcı hükümlerle ilgili orta<strong>ya</strong> çıkan Siracusaİlkeleri bu konuda rehber niteliğindedir vekısıtlama koyulabilecek çerçeveyi dar bir biçimdetanımlar. Herhangi bir sınırlama: Yasayla öngörülmüş olmalı ve <strong>ya</strong>sa<strong>ya</strong>uygun olarak uygulanmalıdır; Genel <strong>ya</strong>rara yönelik meşru bir amacahizmet etmelidir; Amacın gerçekleşmesi için demokratik birtoplumda kesinlikle gerekli olmalıdır; Amaca ulaşabilmek için en elverişli ve enaz kısıtlayıcı yol olmalıdır; Keyfi olarak, <strong>ya</strong>ni makul olma<strong>ya</strong>n <strong>ya</strong> daayrımcı bir biçimde, tasarlanmamalı ve<strong>ya</strong>uygulanmamalıdır.İzleme MekanizmalarıHükümetlerin saygı gösterme, koruma ve yerinegetirme yükümlülüklerine uyup uymadığınındenetlenmesi için ulusal ve uluslararasıdüzeylerde mekanizmalar gerekir. Ulusal düzeydehükümet komisyonları, ombudsmankurumlar ve STK’lar sağlık hakkını koru<strong>ya</strong>nbir antlaşmanın devlet tarafından onanmasınınardından resmi gözden geçirme sürecinekatılabilir. Bir <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı antlaşmasına taraftüm devletler antlaşmayı izleyen organarapor sunar (örneğin Ekonomik, Sos<strong>ya</strong>l veKültürel Haklar Komitesi). İnceleme <strong>ya</strong>pılacağızaman STK’lar da çoğunlukla “gölgerapor” adı verilen raporlar sunar. Bu gölgeraporlar sivil toplumun bakışını <strong>ya</strong>nsıtır vehükümetin raporuyla aynı içerikte olma<strong>ya</strong>bilir.Sunulan tüm bilgiler antlaşma organı nihaiyorum ve gözlemlerini hazırlarken göz önünealınır. Antlaşma<strong>ya</strong> uygunluğa zorla<strong>ya</strong>cak biryol olmasa da, bu rapor kamu<strong>ya</strong> açık bir kayıthaline gelir ve devletler <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı ihlalleriylesuçlanmak istemez; çünkü bunun, başkasonuçların <strong>ya</strong>nında diğer devletlerle ilişkilerüzerinde doğrudan etkisi vardır. 2008’dekabul edilen Ekonomik, Sos<strong>ya</strong>l ve KültürelHaklar Uluslararası Sözleşmesi’ne ek İhti<strong>ya</strong>riProtokol yürürlüğe girdiğinde, sağlık hakkıaynı zamanda bireysel başvuru mekanizmasıylada korunacak ve bireyler Komite’ye bireyseldavalar getirebilecektir. 2002’de eskiİnsan Hakları Komisyonu tarafından kurulanve İnsan Hakları Konseyi zamanında da devameden BM Herkes İçin Ulaşılabilir EnYüksek Standartta Fiziksel ve Ruhsal SağlıkHakkı Özel Raportörlüğü bilgi toplar,hükümetlerle ve ilgili taraflarla di<strong>ya</strong>loğa girer.Raportör ayrıca <strong>ya</strong>salar, politikalar, örnek uygulamalarve engeller de dahil olmak üzere,sağlık hakkının durumu hakkında düzenliraporlar hazırlar ve gerekli tavsiyelerde bulunur;bu amaçla ülke zi<strong>ya</strong>retleri <strong>ya</strong>par ve sağlıkhakkı ihlali iddialarını inceler.
168 SAĞLIK HAKKIFAYDALI BİLGİLER1. ÖRNEK UYGULAMALARHIV/AIDS’in ÖnlenmesiKamboç<strong>ya</strong>, Uganda, Senegal, Tayland ve Zambi<strong>ya</strong>’nınkentsel bölgeleri ve yüksek gelire sahipülkelerdeki başarı öyküleri bütünsel önleme<strong>ya</strong>klaşımlarının etkili olduğunu göstermektedir: Davranış değişikliği için yerel özelliklereuygun bir hedefi olan bilgi, müzakere vekarar verme becerilerine yönelik eğitim,sos<strong>ya</strong>l ve hukuki destek, önleyici araçlaraerişim (prezervatif ve temiz iğneler) vedeğişim için teşvik gerekir. Tek bir önleme <strong>ya</strong>klaşımının bir toplumda<strong>ya</strong>ygın bir davranış değişikliğine yol açmasımümkün değildir. Ulusal ölçekteki önleyiciprogramların çok sayıda ve hedef kitledengelen bilgiler ışığında geliştirilen bileşenlereodaklanması gerekir. Genel ve toplumsal önleyici programlarözellikle gençlere odaklanmalıdır. Başarı için ortaklıklar <strong>ya</strong>şamsal önemesahiptir. Çok sayıda <strong>insan</strong> topluluğunuhedefleyen çoklu programlar HIV/AIDS’tenetkilenenler de dahil olmak üzere çoksayıda ortak gerektirir. Etkili bir sonuç için si<strong>ya</strong>si önderlikha<strong>ya</strong>tidir.“Kadın sünneti uygulamasınınortadan kaldırılması için toplumunkadınların <strong>haklar</strong>ına karşı<strong>ya</strong>klaşımında temel değişikliklergerekecektir.”Efua Dorkenoo. Gülü KesmekYurttaş Jürileri ve Kamu Sağlığı PolitikasıYurttaş Jürileri (YJ) kamu sağlığı politikalarınınüretilmesinde yeni bir modeldir. BirleşikKrallık, Alman<strong>ya</strong>, İskandinav<strong>ya</strong> ve AmerikaBirleşik Devletleri’ndeki modellerde 12-16sıradan vatandaş bulunur. Bu yurttaşlar toplumuntemsilcileri konumundadır. Kendilerineverilen bilgileri inceler ve tanık uzmanlarısorgularlar. Daha sonra da bulgularını tartışır,karara bağlar ve <strong>ya</strong>yınlarlar. Görev verenmakamlar makul bir süre içinde <strong>ya</strong>nıt bildirmelidir.Birleşik Krallık’ta geniş pilot projelerYJ’nin karmaşık konuları çözmekte ve sağlamsonuçlara varmakta anketlerden, odak gruplarındanve kamusal toplantılardan daha etkiliolduğunu göstermiştir. Sıradan yurttaşlarınkarar verme sürecine doğrudan müdahil olmatalebinde bulunduğu ve kendileri ve aileleriiçin istedikleri kamu sağlığı konularında güçlüve tutarlı fikirlere sahip olduğu açıktır.Malicounda Yemini1980’lerde Senegal’de bir örgüt, bütün bir köyün<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ını öğrenmesi ve bu bilgiyigündelik ha<strong>ya</strong>tlarına uygulaması yolunu kullananbir sorun çözme programı geliştirmiştir.Program katılımcılara sağlık, temizlik, çevrekonularında ve finansal ve maddi konulardayönetim becerileri gibi sorunları çözmefırsatı sunmuştur. TOSTAN, programı 3000kişinin <strong>ya</strong>şadığı bir köy olan Malicounda’dabaşlatmıştır. Malicounda, kadın sünnetininen vahşi türü olan enfibulasyonun uygulandığıBambara köylerinden biridir. Büyük birkamusal tartışmanın ve enfeksiyon, tehlikelidoğum ve cinsel acı<strong>ya</strong> odaklanan bir sokakti<strong>ya</strong>trosu performansının ardından, bütün köykadın sünnetine son vereceklerine dair yeminetmiş, bu yemine “Malicounda Yemini”adı verilmiştir. İki <strong>ya</strong>şlı köylü diğer köylere
SAĞLIK HAKKI169de bu uygulama<strong>ya</strong> son verilmesi gerektiğinihaber vermiştir. Şubat 1998 itibarıyla on üçköy daha yemin etmiş, aynı yıl haziranda onbeş yeni köy yemine katılmıştır. Bu hareketuluslararası alanda da dikkat çekmiş, 13 Ocak1999’da Senegal Millet Meclisi kadın sünnetini<strong>ya</strong>sakla<strong>ya</strong>n bir <strong>ya</strong>sayı kabul etmiştir. Bu uygulamayısonlandırmak için hukuki adımlaryeterli olma<strong>ya</strong>caktı. Bu çalışmanın gücü, köylertarafından orta<strong>ya</strong> çıkarılan sos<strong>ya</strong>l denetimve kamusal iradenin “Malicounda Yemini”edilerek gösterilmesinden kaynaklanmıştır.TOSTAN eğitimi sağlık hakkı ile <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıarasındaki bağa vurgu <strong>ya</strong>par.Hafıza KitaplarıBirçok ülkede hafıza <strong>kitap</strong>ları aile içinde HIV/AIDS hakkında iletişim ve özellikle HIV’li annelerinçocuklarına kendilerinde virüs olduğunuaçıklamaları içi önemli bir açık iletişimkanalı olmuştur. Ölümcül derecede hasta ebeveynlerve çocukları birlikte hafıza <strong>kitap</strong>ları<strong>ya</strong>par. Bu <strong>kitap</strong>larda fotoğraflar, anılar ve diğeraile hatıraları yer alır.Uganda’da hafıza <strong>kitap</strong>larının kullanımı1990’ların ilk <strong>ya</strong>rısında AIDS Destek Örgütü’nün(TASO) öncülüğünde başlamıştır.1998’den bu <strong>ya</strong>na AIDS’le Yaşa<strong>ya</strong>n KadınlarUlusal Birliği bu <strong>ya</strong>klaşımı PLAN Ugandadesteğiyle daha geniş ölçeğe <strong>ya</strong>ymıştır. Birlik,HIV’li annelerin çocuklarıyla bu hastalık hakkındakonuşmak konusunda büyük zorluklar<strong>ya</strong>şadığını ve hafıza <strong>kitap</strong>larının annelerin çocuklarınınha<strong>ya</strong>tına HIV/AIDS olgusunu sokmaktave hastalığın etkisini tartışmakta büyük<strong>ya</strong>rar sağladığını tespit etmiştir. Kitap sayesindeçocuklar köklerini tanımakta ve aidiyet hislerinikaybetmemektedir. Kitap aynı zamandaHIV/AIDS’in önlenmesine de <strong>ya</strong>rdımcıdır, çünküçocuklar ebeveynlerinin <strong>ya</strong>şadığı zorluğatanıklık edip o acıyı anla<strong>ya</strong>cak ve anne babalarıylaaynı kaderi paylaşmak istemeyecektir.ToplumunEn Savunmasız Üyelerine DikkatDün<strong>ya</strong>nın her yerinde uyuşturucu kullananlarve mahkûmlar toplumun en savunmasızüyeleri arasındadır. HIV/AIDS ve diğer ciddihastalıklar bağlamında sağlık hakkı bu <strong>insan</strong>lararasında çok kısıtlı olarak uygulamaalanı bulur, çünkü suçluluk statüsü ve<strong>ya</strong>uyuşturucu kullanımının suç haline getirilmesinedeniyle bu kişilerin bilgiye, eğitime, temelsağlık hizmetlerine ve sos<strong>ya</strong>l hizmetlereerişimi yoktur. 1980’lerde Birleşik Krallık ve“Dost bitkiler hayvanların <strong>insan</strong>lara karşı aldığı kararları duyuncakendilerine ait bir karşı atak geliştirdi. Her bir ağaç, çalı, ot, çimenve yosun, hayvanlar ve böceklerce adlandırılan hastalıklara tedavigeliştirdi. Sonraki zamanlarda Cherokee yerlileri rahatsızlıklarınedeniyle şamana gittiklerinde ve tıp adamı şüpheye düşerse bitkilerinruhlarını çağırdı. O ruhlar, her zaman <strong>insan</strong>ın hastalığına doğrubir çare önerdiler. Bu, tıbbın çok uzun zaman önce Cherokeekabilesinde başlangıcıdır.”Cherokee. Tıbbın Kökeni
170 SAĞLIK HAKKIHollanda, “zarar azaltılması” adıyla alınan birmodeli uygulama<strong>ya</strong> sokmuş, o günden beribu model dün<strong>ya</strong>nın çeşitli yerlerinde aynen<strong>ya</strong> da u<strong>ya</strong>rlanarak kullanılmıştır. Bu stratejiyleuyuşturucu bağımlılarının (bireysel <strong>ya</strong> datoplumsal olarak) uğradığı zarar azaltılma<strong>ya</strong>çalışılmıştır. Güvenli kullanımdan denetimlikullanıma ve uyuşturucu kullanmama<strong>ya</strong>uzanan çeşitli uygulamalar <strong>ya</strong>pılmıştır. Zararıazaltma modeliyle, Hollanda’daki gibi dahaönce <strong>ya</strong>saklanan bazı uyuşturucu maddelerinkullanımının suç olmaktan çıkarılması da sözkonusu olabilir; ancak bu model en azındanuyuşturucu kullanma<strong>ya</strong>nların uyuşturucu<strong>ya</strong>karşı tavırlarının değişmesini ve uyuşturucubağımlılarının özgür olsalar da olmasalar da<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı ilkeleri altında muamele görmesinigerektirir. Deneyimlerle anlaşılmıştır kibu tür politikaları yürüten toplumlarda HIV/AIDS ve kanla bulaşan diğer hastalıklarınuyuşturucu bağımlıları arasında <strong>ya</strong>ygınlığı,bu modeli kullanma<strong>ya</strong>n toplumlardakine göredaha azdır. Güvenli kullanım, temiz iğne değişimi,eğitim ve rehabilitasyon gibi tedbirlerebaşvuran ülkeler aynı zamanda uyuşturucukullanımının denetimine dair antlaşmalara taraftırlarve zarar azaltılması yönteminin diğeruluslararası antlaşmalarla çelişkili olmadığınıdüşünmüşlerdir.Zihinsel Engellere İlişkinMontreal BildirgesiZihinsel engellilerin ihti<strong>ya</strong>çlarının tartışıldığıuzun yılların ardından 6 Ekim 2004’te MontrealPAHO/WHO Zihinsel Engeller Konferansı,engelli kişilerin <strong>haklar</strong>ının devletler veuluslararası kuruluşlar tarafından tanımlanmasındabir paradigma değişikliği <strong>ya</strong>ratanönemli bir açıklama <strong>ya</strong>pmıştır. Bu kişilerinengelli olma niteliklerinden önce <strong>insan</strong> olduklarıgerçeği bütün politikaların merkezindeyer almalıdır. Bildirge, uluslararası toplumuzihinsel engellilerin yurttaşlık <strong>haklar</strong>ını tamolarak kullanmalarını güvence altına alma<strong>ya</strong>davet etmektedir. Odak noktası temel ilkelerdir:eşitlik, ayrımcılık <strong>ya</strong>sağı ve kendi kaderinitayin. Biyomedikal modelden ayrılan Bildirge“(…) sağlık, esenlik ve engellerle ilgili olarak<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı <strong>ya</strong>klaşımının önemini” tanımıştır.Bildirge hukuken bağlayıcı olmasa da engellikişilerin <strong>haklar</strong>ıyla ilgili rehberlik eder vestandartları belirler. Bu nedenle de bu alandakien önemli referans belgesidir.SARSSARS salgını Kasım 2002’de başlamış ve Temmuz2003’te denetim altına alınmıştır. Busüre boyunca 8400 kişi hastalığa <strong>ya</strong>kalanmış,900 kişi ha<strong>ya</strong>tını kaybetmiştir. Hastalıktanen çok etkilenen ülkelerin (Çin, Hong Kong,Vietnam, Tayvan ve Kanada) kullandığı yöntemlerçok sayıda <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı sorununa yolaçmış ve sağlık hakkı korunurken diğer <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ına saygı göstermeye dikkat edilmesigereğini orta<strong>ya</strong> koymuştur. Salgın sırasındaorta<strong>ya</strong> çıkan meseleler şunlardır: basın özgürlüğününönemi, devletlerin uluslararasıgüvenlikle ilgili yükümlülükleri, bireylerinsağlık hakkı ve karantinanın ne zaman meşruolacağı. WHO, 45 günlük salgın sırasında65 kişinin hastalandığı ve 5 kişinin <strong>ya</strong>şamınıkaybettiği Vietnam’ın çabalarını takdirle karşılamıştır.Vietnam’ın salgın karşısındaki başarısınınarkasında sağlık hakkına bütünlükçübir <strong>ya</strong>klaşım söz konusudur: Kapsamlı ve iyi çalışan bir ulusal kamusağlığı ağının varlığı; Özenli tedavi, izleme ve hasta bireylerintecriti; WHO ve diğer ortaklarla etkin çalışma; Salgının erken bir zamanda kamuoyunaaçıklanması; Kamuoyunun med<strong>ya</strong> organları veelektronik iletişim yoluyla günlük olarakbilgilendirilmesi, şeffaflık;
SAĞLIK HAKKI171 Yerel ve ulusal kurumlar ve kuruluşlararasındaki mükemmel işbirliği.2. TRENDLERİnsan Hakları ile Sağlık AlanındakiGelişmeleri BütünleştirmekSağlığa yönelik <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı <strong>ya</strong>klaşımı hemülkelerin hem de uluslararası toplumun <strong>insan</strong>larınsağlığı için <strong>ya</strong>pılanlar ve <strong>ya</strong>pılması gerekenlerleilgili olarak sorumlu tutulabilecekleribir çerçeve çizebilecek politikaların <strong>ya</strong>pılmasında,sos<strong>ya</strong>l ve fiziksel sağlık koşullarınınanalizinde ve sağlık hizmetlerinin verilmesinde<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının göz önüne alınmasına vebir <strong>insan</strong> hakkı olarak sağlık hakkının gerçekleşmesinedoğru olumlu bir harekettir. Aşağıdakiliste halihazırda var olan trendleri içerir.“Bilgi ve istatistik, hesap verebilirlikkültürünün <strong>ya</strong>ratılmasında ve<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının gerçekleşmesindegüçlü bir araçtır.”İnsani Gelişme Raporu. 2000Hem hükümetlerin ve hükümet ortaklarınınuygulamalarında, hem de akademikdün<strong>ya</strong>da sağlık ve <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıarasında bağ kuran deneyimlerin mevcutolduğu alanlar: Üreme ve cinselliğe ilişkin <strong>haklar</strong>; HIV/AIDS; İşkence (önleme ve tedavi); Kadınlara karşı şiddet; Bulaşıcı hastalıklar.Sağlık ile <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı arasında birbağ kurmanın değerini incelemeyebaşla<strong>ya</strong>n politika ve programların varolduğu alanlar: Yerli halkların <strong>haklar</strong>ı; Genetik değişikliklerin biyoetik ve<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı bakımından etkileri; Anne-çocuk sağlığı; Engelli <strong>haklar</strong>ı; Özel ticaret anlaşmaları vebu anlaşmaların sağlık hakkıüzerindeki etkisi; Afet sonrası rehabilitasyon; Yoksulluğun azaltılması.Sağlık ile <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının bütünleştirilmesininasgari araştırma<strong>ya</strong> ve uygulama<strong>ya</strong>konu olduğu alanlar (Bu boşluközellikle aşağıdaki konularda gözlemlenmektedir): İş sağlığı; Kronik hastalıklar; Beslenme; Çevre (hava, su, balıkçılık vs.).
172 SAĞLIK HAKKI3. İSTATİSTİKLEREğitim ve Sağlık Alanlarında Kamu Harcamaları ve Askeri Harcamalar (GSMH içindeki %):Ülke Eğitim (2007) Sağlık (2007) Askeri Harcama (2010)Avustral<strong>ya</strong> 4.7 6.0 -Avustur<strong>ya</strong> 5.4 7.7 0.9Burkina Faso 4.6 3.4 1.5Çin - 1.9 2.0Küba 11.9 9.9 -Gürcistan 2.7 1.5 3.9Alman<strong>ya</strong> 4.4 (2006) 8.0 1.4Hindistan 3.2 (2006) 1.1 2.4Mali 3.8 2.9 1.9İsveç 6.7 7.4 1.2Birleşik Krallık 5.6 6.9 2.7Amerika Birleşik Devletleri 5.5 7.1 4.8Zimbabwe - 4.1 1.3(Kaynak: UNDP. 2010. İnsani Gelişme Raporu 2010; Dün<strong>ya</strong> Bankası, Dün<strong>ya</strong> Kalkınma Göstergeleri http://data.worldbank.org/indicator)Sağlık Harcamaları (2009)ÜlkeToplam (kamusal ve özelsektör-GSMH içindeki %’si)Kamusal Toplam SağlıkHarcamalarının %’si)Kişi Başına(Amerikan doları)Avustral<strong>ya</strong> 8.5 65.4 3,867Avustur<strong>ya</strong> 11.0 74.5 5,037Burkina Faso 6.4 61.7 38Çin 4.6 50.1 177Küba 11.8 93.1 707Gürcistan 10.1 28.7 256Alman<strong>ya</strong> 11.3 75.7 4,629Hindistan 4.2 32.8 45Mali 5.6 47.9 38İsveç 9.9 78.6 4,252Birleşik Krallık 9.3 83.6 3,285Amerika Birleşik Devletleri 16.2 48.6 7,410Zimbabwe - - -(Kaynak: Dün<strong>ya</strong> Bankası, Dün<strong>ya</strong> Kalkınma Göstergeleri; http://data.worldbank.org/indicator)Doğum Sırasında Yaşam Beklentisi (2010)ÜlkeYaşam Beklentisi (toplam nüfus)Avustral<strong>ya</strong> 81.9Avustur<strong>ya</strong> 80.4Burkina Faso 53.7Çin 73.5Küba 79.0Gürcistan 72.0Alman<strong>ya</strong> 80.2Hindistan 64.4Mali 49.2İsveç 81.3Birleşik Krallık 79.8Amerika Birleşik Devletleri 79.6Zimbabwe 47.0(Kaynak: UNDP. 2010. İnsani Gelişme Raporu 2010)
SAĞLIK HAKKI173Anne Ölümleri (100.000’de canlı doğumlar, 2010)ÜlkeAnne Ölümü OranıAvustral<strong>ya</strong> 4Avustur<strong>ya</strong> 4Burkina Faso 700Çin 45Küba 45Gürcistan 66Alman<strong>ya</strong> 4Hindistan 450Mali 970İsveç 3Birleşik Krallık 11Amerika Birleşik Devletleri 20Zimbabwe 880(Kaynak: UNDP. 2010. İnsani Gelişme Raporu 2010)4. KRONOLOJİ1946 Dün<strong>ya</strong> Sağlık Örgütü KuruluşBelgesi (WHO)1961 Avrupa Sos<strong>ya</strong>l Şartı (1996’dagözden geçirilmiştir)1975 Bilimsel ve Tekonolojikİlerlemelerin Barış ve İnsanMenfaati İçin Kullanılmasınaİlişkin Bildirge1975 Engelli Hakları Bildirgesi1966 Ekonomik, Sos<strong>ya</strong>l ve KültürelHaklar Uluslararası Sözleşmesi1978 Almaata Temel Sağlık HizmetleriBildirgesi1981 Afrika İnsan ve Halkların HaklarıŞartı1988 Amerika İnsan HaklarıSözleşmesi’ne ek Ekonomik,Sos<strong>ya</strong>l ve Kültürel HaklarProtokolü1991 Akıl Hastalarının Korunmasıve Akıl Sağlığı HizmetlerininGeliştirilmesi İçin İlkeler1991 Birleşmiş Milletler Yaşlılara İlişkinİlkeler1992 Birleşmiş Milletler Çevre veKalkınma Konferansı (UNCED)1993 Kadına Yönelik Şiddetin ÖnlenmesiBildirgesi1994 Uluslararası Nüfus ve KalkınmaKonferansı (ICPD)1995 Dördüncü Dün<strong>ya</strong> KadınKonferansı (FWCW)1997 İnsan Genomu ve İnsan HaklarıEvrensel Bildirgesi (UNESCO)1998 Yerinden Edilme HakkındaRehber İlkeler2000 BM Ekonomik, Sos<strong>ya</strong>l ve KültürelHaklar Komitesi’nin Sağlık HakkıHakkında 14 numaralı GenelYorumu2001 TRIPS Anlaşması ve Kamu SağlığıHakkında Doha Bildirgesi
174 SAĞLIK HAKKI2002 Sürdürülebilir Kalkınma Dün<strong>ya</strong>Zirvesi2002 BM Herkes İçin UlaşılabilirEn Yüksek Standartta Fizikselve Ruhsal Sağlık Hakkı ÖzelRaportörü2002 İnsan Genetik Verileri HakkındaUluslararası Bildirge (UNESCO)2006 Birleşmiş Milletler Engelli HaklarıSözleşmesi2008 Ekonomik, Sos<strong>ya</strong>l ve KültürelHaklar Uluslararası Sözleşmesi’neek İhti<strong>ya</strong>ri ProtokolÇEŞİTLİ FAALİYETLERFAALİYET I“FİZİKSEL, RUHSAL VESOSYAL ESENLİĞİN TAMAMENGERÇEKLEŞTİĞİ BİR HALİ HAYALETMEK”Bölüm I: GirişBirçok kişi için sağlık, toplumun genel ihti<strong>ya</strong>çlarının<strong>ya</strong>nı sıra bireyin durumunu da içinealan genişlikte bir kavramı karşılamamaktadır.Bu faaliyetle katılımcılara en ideal sağlıkdurumunu oluşturan unsurların ne olduğunugörme ve bunu grubun diğer üyeleriyle fikirlerinipaylaşma firsatı verilerek karma bir kavram<strong>ya</strong>ratma amacı güdülür.Bölüm II: Genel BilgilerFaaliyet türü: Beyin fırtınası ve grup halindedüşünme.Amaçlar ve hedefler: Sağlığın <strong>ya</strong>lnızca “hastalıkdurumunun olmaması” anlamına gelmediğinin,daha geniş bir kavram olduğununfarkına varılması; katılımcıların sağlık hakkınıbir <strong>insan</strong> hakkı olarak görme konusunda bilinçlenmeyebaşlaması; sağlık ile diğer temelihti<strong>ya</strong>çlar arasındaki bağların şekillendirilmesi;temel ihti<strong>ya</strong>çlar ile <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı arasındakibağlantıların kurulması.Hedef grup: Genç yetişkinler, yetişkinler.Grup büyüklüğü: 10-30 kişi.Süre: 120 dakika.Malzemeler: Büyük kâğıtlar, markör kalemler,kâğıtları duvara <strong>ya</strong>pıştırmak için bant, İnsanHakları Evrensel Bildirgesi’nin bir örneği.Beceriler: Sözlü iletişim, katılımcı analiz.Bölüm III: Faaliyet Hakkında BilgilerTalimat:Kolaylaştırıcı, WHO’nun “sağlık” tanımınıokur. WHO’nun Kuruluş Belgesi’nin giriş bölümüsağlığı şöyle tanımlar: “(…) Sağlık sadecebir hastalığın <strong>ya</strong> da sakatlığın olmamasıdeğil, bedensel, ruhsal ve sos<strong>ya</strong>l olarak tam biresenlik halidir.” Kolaylaştırıcı bunun ardındansorar: Toplumunuzda bu geniş anlamlı sağlıkdurumunun geçerli olabilmesi için hangi unsurlarave koşullara ihti<strong>ya</strong>ç vardır? Kolaylaştırıcı,herkesin tanımı ve soruyu anlamasınısağlar. Eğer grup başlamakta zorlanıyorsa,sırayla herkesin kısa cevaplar vermesini isteyebilir.Bütün fikirler herkesin görebileceğişekilde büyük kâğıtlara <strong>ya</strong>zılır. Hiçbir cevapdışarıda bırakılmaz. Grup fikirlerini aktardıktansonra bir kişi tüm <strong>ya</strong>nıtları <strong>ya</strong>zıldıkları sı-
SAĞLIK HAKKI175rayla tek tek okur. Kâğıtlar duvara asılır. Bunoktada kolaylaştırıcı, katılımcılardan düşünceleriniaçıklamalarını ister. Katılımcılar birbirinden,listelenen hususlarla ilgili açıklamaisteyebilir. (Bu alıştırma bir saat kadar sürer.)Beyin fırtınası kuralları:Kolaylaştırıcı ve bütün katılımcılar daire şeklindedizilmiş sandalyelerde <strong>ya</strong> da daire şeklindeyerde oturur. Bu uygulamayla katılımcılararasında eşitlik hissi <strong>ya</strong>ratılır. Bu faaliyet hızlıdüşünme gerektirir, çünkü katılımcıların katkılarıdüşünceleri ve grubun düşünme sürecinibesler. Kolaylaştırıcı aşağıdakileri yerinegetirerek düzeni sağlar:1. Bütün katılımcılar fikrini söyler; ancak bufikirleri <strong>ya</strong>zan kişiye yeterli zamanı bırakmalıdırlar.2. Yeniden <strong>ya</strong>zma aşamasında katılımcılardikkatle dinlemelidir, çünkü her grubununraportörü yeni listeyi <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı dili kullanaraksunar.1. Adım:Kolaylaştırıcı, İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi’ni<strong>ya</strong> da başka bir konuyla ilgili kaynağı dağıtır.Ardından kâğıtlarda yer alan tüm sağlıkihti<strong>ya</strong>çlarının <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı olduğunu anlatır.Örneğin İHEB’in 3. maddesi <strong>ya</strong>şam hakkınıdüzenler ve <strong>ya</strong>şam hakkı bir <strong>insan</strong> hakkı olaraksağlık hakkını destekler.2. Adım:Kolaylaştırıcı, grubun 4-6 kişiden oluşangruplara ayrılmasını ister. Bu gruplar, dahaönce <strong>ya</strong>ptıkları listeleri gözden geçirip ilgili <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ını tespit eder. Her grup, tespitlerinibüyük gruba anlatacak bir raportör seçer. Küçükgrup çalışması sırasında kolaylaştırıcı hergrubu zi<strong>ya</strong>ret eder, izler ve istenirse <strong>ya</strong>rdımeder. (Süre 30 dakikadır.)3. Adım:Kolaylaştırıcı, büyük grubu bir ara<strong>ya</strong> getirir.Raportörler tespitleri sunar. Bir kişi sağlıkhakkını destekleyen ve güvence altına alan<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının listesini, duvarda herkesingörebileceği bir kâğıda <strong>ya</strong>zar. Bu bölüm sırasındagruptan sorular gelebilir. Bu listelerdaha sonra kullanılmak üzere duvarda kalır.(Süre 30 dakikadır.)4. Adım:Toplantıyı değerlendirmek için kolaylaştırıcı,katılımcılara toplantı sırasında ne öğrendiklerinive bu faaliyetin nasıl geliştirilebileceğineilişkin fikirlerini sorar.Yönteme dair ipuçları: Bu uygulama güçlendirmeyle ilgilidir.Kolaylaştırıcı, katılımcıları kendi fikirlerinikullanmaları, eleştirel düşünmeleri vekendi araştırmalarını <strong>ya</strong>pmaları konusundateşvik etmelidir. Kolaylaştırıcı bütünsorulara <strong>ya</strong>nıtı olan bir “uzman” değildir. Hem beyin fırtınası hem de tartışmabölümlerinde bütün katılımcılarkonuşmalıdır. Eğer grup tartışması bir<strong>ya</strong> da birkaç kişi tarafından yürütülürse,kolaylaştırıcı, herkesin diğer tümkişiler konuşana dek <strong>ya</strong>lnızca bir kerekonuşabileceğini söylemelidir. Katılımcılara İHEB’in tüm halklarındoğru kabul ettiği <strong>insan</strong> haysiyetiyleilgili düşüncelerin bir açılımı olduğunuanlatarak, <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının “sağduyu”niteliğinin altını çizin.FAALİYET IIİLACA ERİŞİMBölüm I: GirişDün<strong>ya</strong>da hasta ve acı çeken <strong>insan</strong>ların tamamıilaca sınırsız erişim olanağına sahip de-
176 SAĞLIK HAKKIğildir. Örneğin, Afrika’da milyonlarca <strong>insan</strong>,büyük ilaç şirketlerinin ürettiği, ha<strong>ya</strong>tı uzatan<strong>ya</strong> da acıyı dindiren ilaçlara erişemediği içinölmektedir. Bu sebeple ve STK’ların <strong>bask</strong>ısınedeniyle bazı hükümetler başka ülkelerdeneşdeğer ilaçlar ihraç etmeye başlamıştır. İlaçşirketleri de bu durumu mülkiyet <strong>haklar</strong>ınınihlali olarak görmektedir.Bölüm II: Genel BilgilerFaaliyet türü: Taklit.Amaçlar ve hedefler: İnsan <strong>haklar</strong>ının karmaşıklığınınanlaşılması; zıt ihti<strong>ya</strong>çların dengelenmesiHedef grup: Genç yetişkinler, yetişkinler.Grup büyüklüğü: 15-40 kişi.Süre: 120-180 dakika.Malzemeler: Tahta, markör kalemler, bant.Beceriler: İletişim becerileri, empati.Bölüm III: Faaliyet Hakkında BilgilerTalimat:Kolaylaştırıcı, aşağıdaki durumla ilgili arkaplan bilgisi verir:Bir Afrika devletinin hükümeti lobi faaliyetlerive sivil toplum <strong>bask</strong>ısı sonucu başka ülkelerdenucuz ilaç ihraç etmeye başlar. Bazıilaç şirketleri de bunu telif <strong>haklar</strong>ının bir ihlaliolarak görüp hükümete ve bazı STK’lara karşıdavalar açar.Katılımcılar dört gruba ayrılır. Her bir grup<strong>ya</strong>rgılamada bir tarafı temsil eder. Kolaylaştırıcıher bir grubun <strong>ya</strong>rgılamadaki durumunuaçıklar ve gruplara <strong>ya</strong>rgılamada kullanılmaküzere fikir ve tezler bulmak için 20 dakikasüre verir. Her grup bir konuşmacı belirler vebu kişi daha sonra tezleri ileri sürer.Yargılamada aşağıdaki roller vardır: Yargıç tarafların tezlerini dinler ve birkarar verir. İlaç şirketinin temsilcisi satışlarınartırılmasıyla ilgilidir ve hastaların <strong>ya</strong>rarınatelif <strong>haklar</strong>ından vazgeçmek istemez. Hükümet temsilcisi: Hükümet ucuzilaçları <strong>ya</strong>lnızca STK <strong>bask</strong>ısından dolayıihraç etmektedir ama asıl olarak ilaçşirketiyle aynı fikirdedir. STK temsilcisi hükümete başarılı birbiçimde ilaçları bedava <strong>ya</strong> da düşük ücretekarşılık dağıtmak üzere <strong>bask</strong>ı <strong>ya</strong>pmıştır.Gruplar tezlerini hazırlarken, kolaylaştırıcı,eğitim salonunu <strong>ya</strong>rgılama için hazırlamalıdır.Gruplar yerini aldıktan sonra <strong>ya</strong>rgıç <strong>ya</strong>rgılamayıaçar ve her bir taraftan tezlerini veduruşlarını anlatmasını ister. Yargıç sonuçolarak tezleri özetler, değerlendirir ve bütüntarafların tezlerini <strong>ya</strong>nıtla<strong>ya</strong>n bir karar verir.Farklılıklar için ipuçları:Grupta konsensüs sağlamak: Taraflar tezlerinisavunduktan sonra katılımcılar çalışma gruplarıoluşturur. Her çalışma grubunda, dörtgruptan da en az bir temsilci bulunmalıdır.Kolaylaştırıcı, gruplardan tarafların tezleriniihmal etmeden konsensüse varmalarını ister.30 dakikalık bir tartışmanın ardından, her çalışmagrubu tartışma sürecini ve muhtemelçözümün ne olacağını büyük grupta açıklar.En önemli sorular ve çözümler tahta<strong>ya</strong> <strong>ya</strong>zılır.Bütün gruplar tartışma süreçlerini açıkladıktansonra kolaylaştırıcı tüm faaliyeti özetler.Daha fazla araştırma için ilgili <strong>haklar</strong>/alanlar: Küreselleşme, ayrımcılık, yoksulluk.(Kaynak (u<strong>ya</strong>rlama): Avrupa Konseyi. 2002.COMPASS. Genç İnsanlar İçin İnsan HaklarıEğitimi El Kitabı)
SAĞLIK HAKKI177KAYNAKÇA3D. TRIPS and Health. In: Practical Guide tothe WTO: http://www.3dthree.org/pdf_3D/Guide-075Ch4.pdfAbbot, Frederick M. 2005. The WTO MedicinesDecision: World Pharmaceutical Tradeand the Protection of Public Health, AmericanJournal of International Law (Volume 99). s.317-358.Chan, Kevin. 2004. SARS and the Implicationfor Human Rights. In: Case Studies. Cambridge:The Carr Center for Human Rights Policy.Avrupa Konseyi. 2002. COMPASS. A Manualfor Human Rights Education with Young People.Strasbourg: Council of Europe: http://eycb.coe.int/compassFarmer, Paul ve Amart<strong>ya</strong> K. Sen. 2004. Pathologiesof Power: Health, Human Rights, andthe New War on the Poor. Berkeley: Universityof California Press.Fourth World Conference on Women, Beijing.1995. Beijing Declaration and Platformfor Action: http://www.un.org/womenwatch/daw/beijing/platform/Hestermayer, Holger. 2008. Human Rightsand the WTO: The Case of Patents and Accessto Medicines. Oxford: Oxford University Press.Jones, Peris S. 2009. AIDS Treatment and HumanRights in Context. Basingstoke: Palgrave.MacDonald, Theodore H., Halfdan Mahlerve Hane Serag. 2008. Health, Human Rights,and the United Nations: Inconsistent Aims andInherent Contradictions? London: Radcliffe.MacDonald, Theodore H., Noel A. Kinsellave John A. Gibson. 2007. The Global HumanRight to Health: Dream or Possibility? London:Radcliffe.MacDonald, Theodore H. 2006. Health, TradeAnd Human Rights. London: Radcliffe.Mann, Jonathan, Sofia Gruskin, Michael A.Grodin ve George J. Annas (ed.). 1999. Healthand Human Rights. New York: Routledge.Marks, Stephen P., Sofia Gruskin ve MichaelA. Grodin. 2005. Perspectives on Healthand Human Rights. New York: Routledge.Marks, Stephen (ed.). 2002. Health andHuman Rights: The Educational Challenge.Boston: François-Xavier Bagnoud Center forHealth and Human Rights/Harvard School ofPublic Health.Nygren-Krug, Helena. 2005. Integrating HumanRights in Health. Human Rights in theContext of Public Health. In: Bulletin of MedicusMundi Switzerland (Nr. 96): http://www.medicusmundi.ch/mms/services/bulletin/bulletin200502/kap02/02nygren.htmlHuenchuan, Sandra. 2010. Ageing, HumanRights and Public Policies. New York: UnitedNations.Stott, Robin. 2000. The Ecology of Health. Devon.U.K: Green Books Ltd.İnsan Hakları Eğitimi İçin Halk Hareketi(PDHRE). 2002. Passport to Dignity: WorkingWith the Beijing Platform for Action for theHuman Rights of Women. New York: PDHRE.
178 SAĞLIK HAKKIUNAIDS. 2010. Report on the Global HIV/AIDS Epidemic: http://www.unaids.org/globalreport/global_report.htmUNDP. 2010. Human Development Report2010. The Real Wealth of Nations: Pathwaysto Human Development. New York: UNDP.Erişim: http://hdr.undp.org/en/reports/global/hdr2010/Birleşmiş Milletler Çevre ve Kalkınma Konferansı,Rio de Janeiro. 1992. Rio Declarationon Environment and Development andAgenda 21: http://www.un.org/esa/dsd/agenda21/Irkçılık, Irk Ayrımcılığı, Yabancı Düşmanlığıve İlgili Hoşgörüsüzlük Dün<strong>ya</strong> Konferansı.2001. Durban Declaration and Programmeof Action: http://www.ohchr.org/Documents/Publications/Durban_text_en.pdfİnsan Hakları Dün<strong>ya</strong> Konferansı. 1993. Vi<strong>ya</strong>naBildirgesi ve Eylem Programı: http://www.unhchr.ch/huridocda/huridoca.nsf/%28symbol%29/a.conf.157.23.enDün<strong>ya</strong> Gıda Zirvesi. 2002. Declaration of theWorld Food Summit: Five Years Later, InternationalAlliance against Hunger.: http://www.fao.org/worldfoodsummit/english/index.htmlDün<strong>ya</strong> Gıda Zirvesi. 1996. Rome Declarationon World Food Security and World Food SummitPlan of Action: http://www.fao.org/wfs/homepage.htmDün<strong>ya</strong> Sağlık Örgütü (WHO). 2011. AnUpdate on WHO’s Work on Female GenitalMutilation, 2011: http://www.who.int/reproductivehealth/publications/fgm/rhr_11_18/en/index.htmlDün<strong>ya</strong> Sağlık Örgütü (WHO). 2002. WorldReport on Violence and Health: http://www.who.int/violence_injury_prevention/violence/world_report/outline/en/Dün<strong>ya</strong> Ticaret Örgütü (WTO). 2003. Implementationof paragraph 6 of the Doha Declarationon the TRIPS Agreement and publichealth. WT/L/540: http://www.wto.org/english/tratop_e/trips_e/implem_para6_e.htmDün<strong>ya</strong> Ticaret Örgütü (WTO). 2001. MinisterialDeclaration on the TRIPS: http://www.wto.org/englishEK BİLGİLER3D (Ticaret, İnsan Hakları ve Adil Ekonomi)(Trade, Human Rights, Equitable Economy):http://www.3dthree.orgEtik Küreselleşme Girişimi (Ethical GlobalizationInitiative): http://www.realizingrights.orgBirleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü(Food and Agriculture Organization of theUnited Nations) (FAO): http://www.fao.orgFrançois-Xavier Bagnoud Sağlık ve İnsanHakları Merkezi: www.hsph.harvard.edu/fxbcenterSağlık İstatistikleri ve Sağlık Bilgi Sistemi(Health Statistics and Health InformationSystem): http://www.who.int/healthinfo/enSağlık ve İnsan Hakları Örgütleri UluslararasıFederasyonu (International Federationof Health and Human Rights Organisations):http://www.ifhhro.org/
SAĞLIK HAKKI179Uluslararası Zarar Azaltma Örgütü (InternationalHarm Reduction Association):http://www.ihra.netDün<strong>ya</strong> Tıp Birliği (World Medical Association):http://www.wma.net/en/10home/index.htmlSınır Tanıma<strong>ya</strong>n Doktorlar (Médecins sansFrontières) (MSF): http://www.msf.orgMental Disability Rights International(Uluslararası Zihinsel Engelli Hakları Örgütü):http://www.disabilityrightsintl.orgMichael Kirby Kamu Sağlığı ve İnsan HaklarıMerkezi (Centre for Public Health andHuman Rights): http://www.med.monash.edu.au/michael-kirbyZihinsel Engelliler Montreal Bildirgesi(Montreal Declaration on Intellectual Disabilities):http://www.declarationmontreal.comHalkın Sağlığı Hareketi (People’s HealthMovement): http://www.phmovement.orgİnsan Hakları İçin Hekimler (Physicians forHuman Rights): http://www.physiciansforhumanrights.orgUNAIDS: www.unaids.orgBirleşmiş Milletler Herkes İçin UlaşılabilirEn Yüksek Standartta Fiziksel ve RuhsalSağlık Hakkı Özel Raportörü: http://www.ohchr.org/english/issues/health/rightDün<strong>ya</strong> Bankası, Dün<strong>ya</strong> Kalkınma Göstergeleri(World Bank, World Development Indicators):http://data.worldbank.org/indicatorDün<strong>ya</strong> Sağlık Örgütü (WHO), Sağlık ve İnsanHakları: http://www.who.int/hhr/en/
180 NOTLAR
KADINLARIN İNSANHAKLARIİNSAN HAKLARINA TOPLUMSAL CİNSİYETE DUYARLIGÖZLERLE BAKMAKKADINLARIN GÜÇLENDİRİLMESİ“Kadınların ilerlemesi ve kadınlarla erkekler arasındaki eşitliğinsağlanması <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı meseleleri ve sos<strong>ya</strong>l adaletin koşullarıdır ve<strong>ya</strong>lnızca kadınları ilgilendiren bir mesele olarak düşünülmemelidir.”Pekin Bildirgesi ve Eylem Platformu. 1995.
182 KADINLARIN İNSAN HAKLARIÖRNEK HİKÂYE“Gerçek Bir Hikâye: Selvi T.’nin Hikâyesi”Selvi 22 <strong>ya</strong>şında ve beşinci çocuğuna hamile.Kocası Selvi’ye saldırma<strong>ya</strong> daha ilk hamileliğisırasında başlamıştı. “İlk defasında banavurdu, karnımdaki bebeği tekmeledi ve benidamdan aşağı attı. Bebek <strong>ya</strong>şadı ama galibazihinsel bir hastalığı var.” O günden sonra şiddetsıklaşarak ve artarak devam etti ve hattaartık çocukları da etkiliyor. Kocası onun ha<strong>ya</strong>tınınher alanını kontrol ediyor ve çok kıskanç.Selvi öyle diyor: “Bana sürekli tecavüzediyor ve başka erkeklerle seks <strong>ya</strong>pıp <strong>ya</strong>pmadığımıöğrenmek için ‘orada’ sıvı olup olmadığınıkontrol ediyor.”2008’de Selvi kocası kafatasını ve kolunu kırıncasonunda polise gitti. Polis kocasını karakolagetirdi, çifti, yemek yedirdikten sonraeve gönderdi. Polisler Selvi’ye “Sorun yok. Kocanlakonuştuk. Yine birliktesiniz artık” dedi.Selvi ikinci kez karakola gittiğinde kocası birtaşla kafasına vurduğu için başı kan içindeydi.Polisler ona yine de kocasıyla barışmasıgerektiğini söyledi.2009’da kocası Selvi’yi bir oda<strong>ya</strong> kilitleyipher gün dövmeye başladı. Selvi evden kaçıpüçüncü kez karakola gittiğinde polisler kocasınıçağırdı ve kocası özür diledi. Polis Selvi’yiyine eve gönderdi. 2010’da kocası geçbir saatte eve birileriyle gelip onlara Selvi’ylebirlikte olmalarını teklif edince Selvi karakoladördüncü kez gitmek için evin damındanatladı ve koştu. Kocası polise Selvi’nin <strong>ya</strong>lansöylediğini anlattı. Ona inandılar. Selvi’ye“Kocanla birlikte eve git ve orada kal” dendi.Selvi gizlice aile mahkemesine gitti. Savcı<strong>ya</strong>resmi bir şikâyette bulunmaktan korktuğunuanlattı. Durumun ciddiyetini gören savcıkendiliğinden bir soruşturma açtı ve Selvi içinkoruma kararı aldırdı. Mahkeme kocasınınSelvi’den uzak durmasına ve ona nafaka ödemesinekarar verdi, fakat bu karar infaz edilmedi.Selvi’nin kocası nafaka ödemedi, evdenayrılmadı ve hâlâ onu dövüyor. Polis bu kararalındıktan sonra hiçbir denetimde bulunmadı.Bir ara Selvi bir sığınmaevinde kaldı. Ama sığınmaevibile gerekli güvenliği sağla<strong>ya</strong>madı.Polis sığınmaevinin adresini verince kocasıora<strong>ya</strong> geldi. Sığınmaevinde çalışan bir kadınSelvi’ye “Kocanla sadece konuş. Bura<strong>ya</strong> gelmişve ağlıyor” dedi. Selvi konuşma<strong>ya</strong> gidincekocası koluna bir çatal batırdı. Selvi bu <strong>ya</strong>raizini mülakat sırasında gösterdi. Kocası Selvi’yieve götürdü.İnsan Hakları İzleme Örgütü Selvi’yle Haziran2010’da konuştuğunda şiddet devam ediyordu.Kocası Selvi’yle <strong>ya</strong>şıyor, nadiren çalışıyor, kumaroynuyor, faturaları ödemiyor ve hem onuhem çocukları sıklıkla dövüyor. Selvi çocuklarıdevlet yetiştirme yurduna göndermektende kaçmaktan da korkuyor. Hamileliğiyle ilgilisağlık hizmeti alamıyor ve kocası karnına sıksık tekme attığı için muayene olması acil birgereklilik. Kocası Selvi’nin sos<strong>ya</strong>l sigorta kartınıdiğer belgelerle beraber <strong>ya</strong>kmış.Selvi’nin durumundan haberdar olan bir kadınörgütü var ama o ne kendisi ne de çocuklarıiçin bir çıkış yolu görebiliyor.(Kaynak: İnsan Hakları İzleme Örgütü [HRW].2011. Kocandır, Döver de Sever de)
KADINLARIN İNSAN HAKLARI183Tartışma Soruları1. Bu vakada orta<strong>ya</strong> çıkan kadının <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ı meseleleri nelerdir?2. Mağdurun cinsiyetinden dolayı mahkemelereerişim ve iyi bir <strong>ya</strong>rgılama hakkıtehlikedeyse adalet nasıl yerine gelir?3. Bütün <strong>insan</strong>lar için eşit fırsatların güvencealtına alınması konusundaki <strong>ya</strong>saldüzenlemeler yeterli midir? Kadınlar ileerkeklerin eşit muamele görmesi başkanasıl güvence altına alınabilir?4. Benzer vakalar nasıl önlenebilir? Yerel,bölgesel ve uluslararası düzeylerde kullanılabilecekmekanizmaları belirtiniz.BİLİNMESİ GEREKENLER1. KADININ İNSAN HAKLARIKadınlar <strong>insan</strong> olarak kabul edilmek ve <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ının tam olarak tanınmasını sağlamakiçin uzun süre mücadele vermek zorunda kalmıştırve ne <strong>ya</strong>zık ki bu mücadele hâlâ bitmemiştir.Kadınların durumu küresel düzeydepek çok açıdan iyileşmişse de kadınların <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ının tam olarak ha<strong>ya</strong>ta geçmesininönünde, toplumsal etkenlerden kaynaklananengeller hâlâ mevcuttur. 20. yüzyıl pek çokilerlemeyi beraberinde getirmiştir ancak geriyegidişler de <strong>ya</strong>şanmaktadır. Barış ve ilerlemezamanında bile kadınlar ve onların <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ı özel olarak dikkate değer olmamış vebu tür politikalara itiraz eden çıkmamıştır.Yine de tarihin her devrinde kendisinin vediğer kadınların <strong>haklar</strong>ı için silahla <strong>ya</strong> da sözlemücadele eden kahraman kadınlar orta<strong>ya</strong>çıkmıştır. Örneğin Eleanor Roosevelt, 1948 yılındaİnsan Hakları Evrensel Bildirgesi’nin 1.maddesinde “Bütün erkekler kardeştir” yerine“Bütün <strong>insan</strong>lar eşittir” ifadesinin kullanılmasıkonusunda ısrar etmiştir. Bu değişikliklebütün <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının, kadın mı erkek miolduğuna bakılmaksızın bütün <strong>insan</strong>lara aitolduğu açıkça belirtilmiş ve böylece eşitlikuluslararası <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı koruma söylemineve rejimine temel ilkelerden biri olarak dahilolmuştur.Hukukta ifade edildiği biçimiyle kadın ile erkekarasında bir ayrım <strong>ya</strong>pılmaması olarakorta<strong>ya</strong> çıkan eşitlik ilkesi kadınlara karşı gizlibir ayrımcılık içerir. Toplumun gelenekselolarak kadına ve erkeğe biçtiği farklı konumve roller nedeniyle, hukuki eşitlik çoğunluklafiili olarak ayrımcılık sonucunu doğurur. Budurum kadınların <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı aktivistlerininbiçimsel ve esasa dair eşitlik ayrımına gitmelerineyol açmıştır.Birçok bağlamda biçimsel eşitlik dezavantajlıkonumdaki <strong>insan</strong>lara <strong>ya</strong>rdımcı olmamıştır. Bukavram çoğulculuk, farklılık, dezavantaj veayrımcılık kavramları hesaba katılarak eşit-“Sayıların gücünü, kadınlarınerkeklerle ortak olarak yürüttüğükadınların eylemlerinin gücünedönüştürmek: Gelecek binyılbununla ilgili...”Azza Karam. 1998/2005
184 KADINLARIN İNSAN HAKLARIliğin esasına dair bir tanıma dönüşmelidir.Dairian Shanti’nin “Eşitlik ve AyrımcılığınYapısı” başlıklı makalesinde vurguladığı gibi,“Tarafsızlık bazı <strong>insan</strong>ların eşit muameledenfaydalanmasını engelleyen dezavantajlarla ilgilihassasiyete izin vermez. Dolayısıyla ‘eşitsonuçlar’dansa ‘eşit menfaat’lerden bahsetmekgerekir.” Kadınlar ile erkekler arasındakihakiki eşitlik ancak hem biçimsel hem de esasadair eşitlik gerçekleştiğinde temin edilebilir.Toplumsal Cinsiyet ve Kadının İnsanHakları Kavramının Yaygın Olarak YanlışAnlaşılmasıToplumsal cinsiyet <strong>ya</strong>lnızca kadınlarla veonların <strong>haklar</strong>ıyla ilgili olma<strong>ya</strong>n, cinsiyetlerintümünü içeren karmaşık bir kavramdır:erkekler, kadınlar ve trans bireyler. İlk olarak1970’lerde kullanılma<strong>ya</strong> başlanmış ve SusanMoller Okin tarafından tanımlanmıştır: “(…)topluma nüfuz etmiş derin kökleri olankurumsallaşmış cinsel farklılık.” Bu tanımdün<strong>ya</strong>daki si<strong>ya</strong>si, sos<strong>ya</strong>l ve ekonomik değişimlerdenötürü gelişmiştir. 1998’de UluslararasıCeza Mahkemesi’ni kuran Roma Statüsütoplumsal cinsiyeti, temsilcilerin yoğuntartışmalarının ardından cinsel yönelimi dahiletmeden “toplumsal bağlamda iki cins: kadınve erkek (…)” olarak tanımlamıştır.Ancak dün<strong>ya</strong>daki kadın nüfusunun, herülkenin hem yerel halkın ve her cemaatin<strong>ya</strong>rısı olarak görmektense belirli bir grupolarak tanımlanması sıkça karşılaşılan birdurumdur. Bu kavramsallaştırma kadınlarınbelgelerde yerel halklar, <strong>ya</strong>şlılar, farklıbecerilerdeki <strong>insan</strong>lar ve çocuklarla birliktesavunmasız grupların sayıldığı bölümlerde <strong>ya</strong>da paragraflarda listelenmesinde görülebilir.Bu savunmasız grupları birbirine bağla<strong>ya</strong>nşey, hepsinin ayrımcılığa uğramış <strong>ya</strong> dauğramakta olması ve temel <strong>haklar</strong>ından tamolarak <strong>ya</strong>rarlanamamalarıdır.Ayrımcılık YasağıToplumsal cinsiyet, <strong>insan</strong>ların toplumdanasıl farklı sorumluluklar, roller ve konumlarüstlendiğini anlamamızı sağla<strong>ya</strong>n <strong>ya</strong>rarlı biranaliz kategorisidir. İnsan <strong>haklar</strong>ı teorisinetoplumsal cinsiyet analizi sokmak ve bununuygulamadaki karşılığı bizi toplumda kadınile erkek arasındaki farklılıklara ve kadınların<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının nasıl ihlal edildiğine du<strong>ya</strong>rlıhale getirir.Toplumsal cinsiyete du<strong>ya</strong>rlı bir düşünmebiçiminin herkesin cinsiyeti, ten rengi,etnik kökeni ve dini ne olursa olsun aynı<strong>haklar</strong>dan <strong>ya</strong>rarlanması için geliştirilmesigerektiği açıktır.İnsani Güvenlik ve Kadınlarİnsani güvenlik ile kadınların statüsübirbiriyle <strong>ya</strong>kından ilişkilidir, çünküçatışmalar cinsiyet eşitsizliğini vefarklılıkları daha kötü hale getirir.Mülteciler ve yerinden edilmişkişilerin çoğu kadınlar, <strong>ya</strong>şlılar veçocuklardır ve bu kişilere özel birözen gösterilmeli ve özel korumasunulmalıdır. Ev içi şiddet ve diğerşiddet türleri de kadınların <strong>insan</strong>igüvenliğini tehdit etmektedir.İnsani güvenlik ayrıca barışzamanında da herkes için eğitime,sos<strong>ya</strong>l hizmetlere, istihdama erişimdeeşitliğin sağlanmasını da gerektirir.Kadınların bu hizmetlere erişimlerive <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ından faydalanmalarısık sık engellenmektedir. Bu nedenlekadınlar ve çocuklar <strong>insan</strong>i güvenliğe<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı <strong>ya</strong>klaşımından özellikle<strong>ya</strong>rarlanacak gruplardır: İnsanigüvenlik <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ına tam olaraksaygı gösterilmedikçe gerçekleşemez.Dolayısıyla, her türlü ayrımcılığın
KADINLARIN İNSAN HAKLARI185(özellikle kadınlara ve çocuklarakarşı) ortadan kaldırılması <strong>insan</strong>igüvenlik gündeminde öncelikli biryere sahip olmalıdır.İnsani güvenlik bakımından özelöneme sahip bir husus da kadınlarınsilahlı çatışmalardaki durumuve silahlı çatışmalar sırasındakorunmalarıdır.Silahlı çatışmalarda <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı2. TANIMVE KONUNUN TASVİRİGeçmişe Bir BakışÖnemli bir tarihsel vaka olan Fransız Devrimi,kadınların erkeklerin hüküm sürdüğü birdün<strong>ya</strong>da kadınların eşit <strong>insan</strong>lar olarak tanınmasımücadelesinin başlangıcıdır. Bu devir<strong>ya</strong>lnızca kadınların medeni ve si<strong>ya</strong>si <strong>haklar</strong>ınınha<strong>ya</strong>ta geçirilmesi yönündeki hareketindeğil, kadınların özgürleşmesi ve eşitliği içinorta<strong>ya</strong> çıkan kadın hareketinin de başlangıcıdır.Bu hareketin en ünlü temsilcilerinden biriolan Olympe de Gouges, Kadının ve KadınYurttaşın Hakları Bildirgesi’ni kaleme almıştır.O ve birçok başka kadın, kadın <strong>haklar</strong>ınabağlılıklarını giyotinle ödemiştir.Büyük Britan<strong>ya</strong>’da kadınların eşit <strong>haklar</strong> içinmücadelesi uzun ve güçlü bir geleneğe sahiptir.Büyük Britan<strong>ya</strong> çoğunlukla “feminizminanavatanı” olarak anılır. Buradaki kadınlar1830’lardan itibaren oy hakkı için mücadeleetmeye başlamış, 80 yıldan fazla zaman boyuncayöntemlerini değiştirerek mücadele etmişve 1918’de başarı<strong>ya</strong> ulaşıp 30 <strong>ya</strong>şındanitibaren oy hakkını elde etmişlerdir. Bu erkendönem feministlerinin diğer öncelikli eylemalanları arasında eğitime erişim, evli kadınlarınkendilerine ait mülkiyet hakkı ve kamugörevi <strong>ya</strong>pma hakkı bulunmuştur.1888’de kurulan Uluslararası Kadın Konseyibugün hâlâ a<strong>ya</strong>ktadır. Merkezi Paris’te olanKonsey kadınların <strong>haklar</strong>ının güvence altınaalınması sürecine, uluslararası toplantılar,bölgesel ve ulusal seminer ve atölye çalışmaları,uluslararası kuruluşlarla işbirliği halindeyoğun bir proje gelişimi programı, GenelKurul tarafından <strong>ya</strong>zılan ve kabul edilen kararlar,diğer sivil toplum kuruluşlarıyla herdüzeyde işbirliği, kendi bünyesinde yer alanbeş komite eliyle üç yıllık eylem planları yoluylaaktif olarak katılır.Kadınların <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıyla ilgili kurulan ilkhükümetler arası kurum Amerikan Kadın Komisyonu’dur(CIM). Komisyon 1928’de GüneyAmerika bölgesinde kurulmuş ve KadınlarınMilliyeti Hakkında Amerikan Sözleşmesi’nin<strong>ya</strong>zımını gerçekleştirmiştir. AmerikanDevletleri Örgütü tarafından 1933 yılındakabul edilen bu antlaşmayla bölgede <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ıyla ilgilenecek bir kuruluşun orta<strong>ya</strong>çıkması için gerekli hukuki düzenlemelerin neolacağı konusunda bir tartışma başlamıştır.1945’ten, <strong>ya</strong>ni Birleşmiş Milletler’in kuruluşundanbu <strong>ya</strong>na kadınlar bu örgüte katılma<strong>ya</strong>çalışmış ve <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı belgelerinin ve mekanizmalarınıniçeriğinde de yürütülmesindede varlıklarını hissettirmişlerdir.“Kadınlar özgür doğar ve herbakımdan erkeklerle eşit <strong>haklar</strong>dan<strong>ya</strong>rarlanırlar.”Kadının ve Kadın Yurttaşın Hakları Bildirgesi.1. madde. 1789.
186 KADINLARIN İNSAN HAKLARIKadının Statüsü Komisyonu (CSW) 1946yılında kurulmuş ve dün<strong>ya</strong>nın her yerindekadınların <strong>haklar</strong>ını geliştirme amacını gütmüştür.Komisyon’un ilk başkanı BelçikalıBodil Boegstrup’tır. CSW, İHEB’e açıkça kadınların<strong>haklar</strong>ının dahil edilmesini talep etmiştirve BM Ekonomik ve Sos<strong>ya</strong>l Konseyi’ne (ECO-SOC) kadın <strong>haklar</strong>ı alanında acil ilgi gerektirenkonularda tavsiyelerde bulunmaktadır.Kadınlar uluslararası si<strong>ya</strong>si, ekonomik ve sos<strong>ya</strong>lsisteme baştan beri erkeklerle eşit derecedekatkıda bulunmuş olsa da kadınlarla ilgili meseleleregösterilen ilgi asgari düzeyde kalmıştır.İnsan <strong>haklar</strong>ı belgelerinde onyıllarca devameden cinsiyet körlüğü <strong>insan</strong>ların bu gerçeğekör olmasına neden olmuştur. İnsanlığın <strong>ya</strong>rısındanfazlasının temel <strong>haklar</strong>ı unutulmuştur.Bu nedenle dün<strong>ya</strong> toplumları toplumsal cinsiyetkonusunda tarafsız olmadığı ve kadınlarakarşı ayrımcılık devam ettiği için ne uluslararasıhukukta ne de ulusal hukuklarda toplumsalcinsiyet tarafsızlığı mümkündür.1970’lerde, gündelik ha<strong>ya</strong>tın pek çok alanındakieşitsizlikler, kadınların yoksulluğu ve kızçocuklarına <strong>ya</strong>pılan ayrımcılık Birleşmiş Milletler’in1976’dan 1985’e dek süren BirleşmişMilletler Kadınlar İçin Onyıl: Eşitlik, Gelişimve Barış isimli girişimde bulunmasına yol açmıştır.1979’da bu girişim Kadına Karşı HerTürlü Ayrımcılığın Önlenmesi Sözleşmesi’nin(CEDAW) hazırlanması sonucunu doğurmuştur.CEDAW kadınların <strong>haklar</strong>ının korunmasıve geliştirilmesi alanındaki en önemli <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ı belgesidir ve kadınların tam ve eşit<strong>insan</strong>lar olarak tanı<strong>ya</strong>n ilk belgedir. Hem medenive si<strong>ya</strong>si, hem de ekonomik, sos<strong>ya</strong>l vekültürel <strong>haklar</strong>ı içerir ve MSHUS’ta ve ESK-HUS’ta düzenlenen iki ayrı kategorideki <strong>haklar</strong>ıbirleştirir.Sözleşme, kadınların hem özel hem de kamusalha<strong>ya</strong>tına dair konuları kapsar. Birçok hükmüylekadınların ailedeki ve toplumdaki rolü,aile içinde sorumlulukların paylaşılması vekadınları alt konumda gören sos<strong>ya</strong>l ve kültürelsistemlerin aciliyetle değiştirilmesi ihti<strong>ya</strong>cıylailgili konuları düzenler; ancak bu temel değişimlerlekadınların <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının tanınmasıküresel ölçekte mümkün olabilir. Mayıs 2012itibarıyla 187 devlet bu Sözleşme’ye taraftır.Çok sayıda İslam devleti CEDAW’ı onarkengeniş kapsamlı çekinceler ileri sürmüştür. CE-DAW Komitesi kadınların Sözleşme altındaki<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ından faydalanmasını engelleyenbu çekincelerin kaldırılmasının gerekliliğineönemle vurgu <strong>ya</strong>pmaktadır.Kadınlara karşı ayrımcılık Sözleşme’nin 1.maddesinde tanımlanmıştır: “Kadınların medenidurumlarına bakılmaksızın ve kadın ileerkek eşitliğine da<strong>ya</strong>lı olarak politik, ekonomik,sos<strong>ya</strong>l, kültürel, medeni ve diğer alanlardaki<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı ve temel özgürlüklerinintanınmasını, kullanılmasını ve bunlardan<strong>ya</strong>rarlanılmasını engelleyen ve<strong>ya</strong> ortadan kaldıranve<strong>ya</strong> bunu amaçla<strong>ya</strong>n ve cinsiyete bağlıolarak <strong>ya</strong>pılan herhangi bir ayrım, mahrumiyetve<strong>ya</strong> kısıtlama ayrımcılık teşkil eder.”CEDAW taraf devletlere şu yükümlülükleriyükler: Kadınlarla erkekler arasındakieşitlik ilkesini ana<strong>ya</strong>salara ve diğermevzuata dahil etmek; Eşitlik ilkesinin uygulamadagerçekleşmesini sağlamak; Kadınlara karşı ayrımcılığı<strong>ya</strong>sakla<strong>ya</strong>n <strong>ya</strong>sal ve diğer çeşittedbirleri almak ve gerektiğitakdirde <strong>ya</strong>ptırımlar öngörmek; Kadınlara erkeklerle eşit olarak
KADINLARIN İNSAN HAKLARI187<strong>ya</strong>sal koruma sağlamak; Kadınlara karşı ayrımcılıkteşkil eden hiçbir eylem veuygulamada bulunmamak ve kamumakamlarının ve kurumlarının buyükümlülüğe uygun davranmasınıtemin etmek; Herhangi bir kişi, örgüt <strong>ya</strong> da şirketinkadınlara karşı ayrımcılık <strong>ya</strong>pmasınıengelleyecek tedbirleri almak; Kadınlara karşı ayrımcılık içerenceza hukuku hükümlerinintamamını kaldırmak; Kadınların, erkeklerle eşitolarak <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı ve temelözgürlüklerinden <strong>ya</strong>rarlanmasınıve bu <strong>haklar</strong>ı kullanmalarınıgüvence altına almak amacıylatam gelişmelerini ve ilerlemelerinisağlamak; Erkeklerin ve kadınların sos<strong>ya</strong>lve kültürel davranış kalıplarınıdeğiştirmek; İki cinsten birinin aşağılığı ve<strong>ya</strong>üstünlüğü fikrine ve<strong>ya</strong> kadın ileerkeğin kalıplaşmış rollerine da<strong>ya</strong>lıön<strong>ya</strong>rgıların, geleneksel ve diğerbütün uygulamaların ortadankaldırılmasını sağlamak; Anneliğin sos<strong>ya</strong>l bir görev olarakanlaşılmasını ve çocuklarınyetiştirilmesi ve gelişiminde kadınve erkeğin ortak sorumluluğununtanınmasını öngören ve herdurumda çocukların çıkarlarınıher şeyden önce gözeten anlayışada<strong>ya</strong>nan bir aile eğitimini sağlamak; Kadın ticareti ve fahişeliğinistismarının her şekliyle önlenmesiiçin <strong>ya</strong>sama dahil gerekli bütünönlemleri almak; Kadınların bütün seçimlerde vehalk oylamalarında oy kullanma vehalk tarafından seçilen organlaraseçilebilme <strong>haklar</strong>ını sağlamak; Vatandaşlığın kazanılmasında,değiştirilmesinde ve muhafazaedilmesinde kadınlara erkeklerle eşit<strong>haklar</strong> tanımak; Eğitim alanında kadınlara erkeklerleeşit <strong>haklar</strong> tanımak.6 Ekim 1999 tarihinde Genel Kurul oybirliğiyle,Kadına Karşı Her Türlü Ayrımcılığın ÖnlenmesiSözleşmesi’ne ek İhti<strong>ya</strong>ri Protokol’ükabul etmiş ve taraf devletleri bu protokole tarafolma<strong>ya</strong> davet etmiştir. İhti<strong>ya</strong>ri Protokol’üona<strong>ya</strong>n devlet, Kadına Karşı Ayrımcılığın ÖnlenmesiKomitesi’nin (taraf devletlerin Sözleşme’yeuymalarını izleyen organ) bireylerdenve gruplardan bireysel başvuru kabul etmeyetkisini tanımış olur.Bu Protokol iki usul öngörmektedir: Bildirim usulü: Bu usul çerçevesindekadın bireyler <strong>ya</strong> da kadın gruplarıSözleşme ile korunan <strong>haklar</strong>ın ihlaliiddialarını Komite’ye sunabilir. Protokol’egöre bir başvurunun Komite tarafındandeğerlendirilebilmesi için bazı kıstaslarınyerine gelmesi gerekmektedir. Örneğin içhukuk yolları tüketilmiş olmalıdır. Soruşturma usulü: Bu usul altındaKomite ağır ve<strong>ya</strong> sistematik kadın<strong>haklar</strong>ı ihlalleri söz konusu olduğundasoruşturma başlatabilecektir. Her ikidurumda da devlet Sözleşme’ye veİhti<strong>ya</strong>ri Protokol’e taraf olmak zorundadır.Protokol, devletlere onama ve<strong>ya</strong> tarafolma tarihinde soruşturma usulünü kabuletmeme yetkisi tanımaktadır. Protokol’ün17. maddesi açıkça Protokol’e çekincekoyulama<strong>ya</strong>cağını düzenler.
188 KADINLARIN İNSAN HAKLARIİhti<strong>ya</strong>ri Protokol 22 Aralık 2000 tarihinde yürürlüğegirmiş ve Mayıs 2012 itibarıyla 104devlet İhti<strong>ya</strong>ri Protokol’e taraf olmuştur.Haziran 1993’te toplanan İnsan Hakları Dün<strong>ya</strong>Konferansı <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı alanında çalışan binlerceuzmanı ve aktivisti bir ara<strong>ya</strong> getirmiştir.Konferans’ın sonucu olarak kabul edilen Vi<strong>ya</strong>naBildirgesi ve Eylem Programı, kadınların vekız çocuklarının <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ına ve kadınlarakarşı şiddetin önlenmesine vurgu <strong>ya</strong>pmıştır.Bildirge’de, kadınların ve kız çocuklarının <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ının, evrensel <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının vazgeçilmez,ayrılmaz ve bölünmez bir parçasıolduğu belirtilmiş, ayrıca kadınların ulusal,bölgesel ve uluslararası düzeylerde si<strong>ya</strong>si, medeni,ekonomik, sos<strong>ya</strong>l ve kültürel ha<strong>ya</strong>ta tamve eşit olarak katılımının ve cinsiyet temelindeher türlü ayrımcılığın tasfiye edilmesinin uluslararasıtoplumun öncelikli amaçlarından biriolduğunun da altı çizilmiştir.Kadının Statüsü Komisyonu (CSW), yetki alanınınbir parçası olarak kadınların <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı olarak <strong>ya</strong>ygınlaştırılarakyerleşmesi amacıyla dört küresel konferansdüzenlemiştir: Meksiko (1975), Kopenhag(1980), Nairobi (1985) ve Pekin (1995). Herkonferansın ardından, devletlerin kadınlarile erkekler arasındaki eşitliği sağlarken gözönüne alacağı tedbirlerin ve politikaların nelerolacağı konusunda bir Eylem Planı geliştirilmiştir.Bundan başka 1995’te Pekin’dekiDün<strong>ya</strong> Kadın Konferansı sırasında devletlerinbulundukları taahhütlerle ilgili ilerleme de herbeş yılda bir değerlendirilmiştir. Pekin Bildirgesive Eylem Platformu’nun Mart 2010’dagerçekleşen 15 yıllık gözden geçirme toplantısındaCSW Binyıl Kalkınma Hedefleri’nin deışığında deneyimlerin paylaşımına ve örnekuygulamalara özel bir vurgu <strong>ya</strong>pmıştır.Pekin Eylem Platformu özel bir öneme sahiptir,çünkü kadınların küresel olarak durumunungörünümü ve kadın <strong>haklar</strong>ınıngeliştirilmesi için politika, strateji ve tedbirlerinbir incelemesini içeren en bütünlüklükadının <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı programını teşkil etmektedir.Aşağıdaki on iki ilgi alanı özel olarak ilgigörmesi gereken alan olarak belirlenmiştir:yoksulluk, eğitim, sağlık, şiddet, silahlı çatışmalar,ekonomi, karar verme süreçleri, kurumsalmekanizmalar, <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı, med<strong>ya</strong>,çevre, kız çocukları ve kurumsal ve finansaldüzenlemeler. Bu alanlardan bazılarına aşağıdayer verilecektir.Kadınlar ve YoksullukYoksulluğun kadınlar ve erkekler üzerindekifarklı etkisini <strong>anlamak</strong> için, dün<strong>ya</strong>daki emekpi<strong>ya</strong>salarının çoğundaki toplumsal cinsiyettemelinde <strong>ya</strong>pılan ayrıma bakmak gerekir.Kadınlar çoğunlukla evde çalışıp çocukyetiştirme, hastalara ve <strong>ya</strong>şlılara bakma görevleriniyerine getirir. Katkılarının sos<strong>ya</strong>l veekonomik cepheden gerekli olmasına ve bukatkılara değer verilmesi zorunlu olmasınakarşın ücret almaksızın çalışır ve kendilerineOlgular ve Sayılar Kadın emeğinin artışı ekonomikbüyümeyi artırır. Kadınlar ortalama olarakerkeklere göre % 17 daha az ücretalmaktadırlar. Kadınlar dün<strong>ya</strong>daki işlerin %66’sını<strong>ya</strong>ptıkları ve yiyeceklerin %50’siniürettikleri halde gelirin <strong>ya</strong>lnızca%10’unu elde ederler ve mülkiyetin%1’i kadınlara aittir. emeğin %70’ini oluşturur veyiyeceğin %90’ını üretirler.
KADINLARIN İNSAN HAKLARI189ait düzgün bir sigortaları olmadan <strong>ya</strong>şarlar.Emeğin toplumsal cinsiyet temelinde bölünmesikadınları etkileyen yoksulluğun <strong>ya</strong>pısalboyutlarından biridir. Biyolojik bir işlevolan annelik de diğer bir <strong>ya</strong>pısal boyutturve sos<strong>ya</strong>l bir işlev olan ebeveynlik ve sos<strong>ya</strong>lsorumluluk olarak anlaşılır.Çalışma HakkıYoksul Olmama HakkıYoksulluk eşit işe eşit olma<strong>ya</strong>n ücretle, eğitimeve<strong>ya</strong> kamu hizmetlerine ve sos<strong>ya</strong>l hizmetlere,miras <strong>haklar</strong>ına ve toprak mülkiyetinekısıtlı erişimle de orta<strong>ya</strong> çıkar. Yoksulluk si<strong>ya</strong>siboyutuyla toplumlarda bireyler arasındakieşitsizliği göstermektedir ve kadınlarınsi<strong>ya</strong>si, medeni, ekonomik, sos<strong>ya</strong>l ve kültürel<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ına erişimlerinin önünde önemlibir engel teşkil etmekte, ayrıca bilgiye erişimi,kamu kurumlarına ve karar alma süreçlerinekatılıma erişimi de azaltmaktadır. Göç bağlamındayoksulluk özellikle Güney Amerika,As<strong>ya</strong>, Afrika ve Doğu Avrupa’da kadınların<strong>insan</strong> ticaretinin mağdurları olmasına da yolaçmaktadır.Kadınlar ve SağlıkSağlık, duygusal, sos<strong>ya</strong>l ve fiziksel olarakesenlik içinde olmaktır. Kadınların ha<strong>ya</strong>tınınsos<strong>ya</strong>l, si<strong>ya</strong>si ve ekonomik bağlamları ve biyolojisağlığın varlığını belirler. Doğum <strong>ya</strong>pmalarınedeniyle kadınların üreme sağlığı vecinsel sağlık özel bir öneme sahiptir. Cinselilişkilerde ve üremede kadınlar ile erkeklerarasında eşit ilişkilerin sağlanması için karşılıklısaygı, rıza ve sorumluluk paylaşımı gerekir.Buna erkeklerin ve kadınların seçtikleri,etkili, ulaşılabilir ve kabul edilebilir bir doğumkontrolü yöntemiyle ilgili bilgiye ve bu yöntemeerişiminin olması, kadınların güvenli birhamilelik ve doğum geçirebilmek için gerekliuygun sağlık hizmetlerine erişiminin olmasıve çiftlerin sağlıklı bir bebek sahibi olma şansınasahip olmaları <strong>haklar</strong>ı da dahildir. Gerçekise farklıdır: Cinsiyet temelli ayrımcılık kadınlariçin fiziksel ve cinsel şiddet, cinsel olarakbulaşan hastalıklar, HIV/AIDS, sıtma, kronikakciğer yetmezliği de dahil olmak üzere birçoksağlık sorununa yol açar. Hamilelik sırasındave doğumda ölüm oranları güneydekiülkelerde hâlâ yüksektir. BM sistemi dışındabu mesele yerel ve bölgesel örgütlerin de gündemindedir:Örneğin, Amerika Cinsel Haklarve Üreme Hakları Sözleşmesi’nin kabulü için“Nijer<strong>ya</strong>’<strong>ya</strong> gittiğimde kendi kişisel tarihimi açıkladım. Herkes doğumgünümü 13 Haziran diye hatırlar ama bu doğru değil. Bakmam lazım,çünkü tam olarak hangi tarihte doğduğumu bilmiyorum. Kore’de bendoğduğum zaman ebeveynler doğumları kaydettirmiyordu. Doğan kızın <strong>ya</strong>da oğlanın <strong>ya</strong>şayıp <strong>ya</strong>şama<strong>ya</strong>cağını görmek için bekliyorlardı. Bazen altıay <strong>ya</strong> da bir yıl beklemeniz gerekirdi (…) Yani benim doğum günüm uzunzaman, çok uzun zaman sonra kayıt altına alındı. Babam beklemiş. Oyüzden pasaportumdaki doğum tarihine inanmayın.”Ban Ki-moon. 2011
190 KADINLARIN İNSAN HAKLARI“Bazı kadınlar, sos<strong>ya</strong>lhizmet görevlileri etraftaykenkız çocuklarını sünnetettirmeyeceklerini söyler. O gittiktensonra da bana gelip kızlarını sünnetetmemi isterler. Kızları keserkenanne, teyze <strong>ya</strong> da bir komşu kızıtutar.”Köy ebesi Om Mohammed, Mısır. 2012bir ittifak <strong>ya</strong>pan Latin Amerikalı örgütler birkampan<strong>ya</strong> başlatmış ve yürütmüşlerdir.Teamüller ve gelenekler kız çocukları ve ergenkızlar için de tehlike kaynağıdır. Süregiden birgelenek olan kadının genital sakatlanması -kadın sünneti (female genital mutilation[FGM]) kadınların <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının temelbir ihlalidir ve kadınların ve kızların bedenlerindegeleneksel olarak uygulanan kesimoperasyonlarına verilen addır. Çoğunlukla doğurganlığave ergenliğe giriş ritüeli olan kadınsünneti bazen de namusun ve genital saflığınsağlanmasıyla meşrulaştırılır. Bugün <strong>ya</strong>şa<strong>ya</strong>n130 milyondan fazla kız ve kadının kadın sünnetinemaruz kaldığı tahmin edilmektedir. Bukadınların çoğu Afrika’da ve bazı Ortadoğuülkelerindedir. Her yıl iki milyon kızın kadınsünneti tehdidi altında olduğu belirtilmektedir.Kadın sünneti vakalarının Hindistan,Malez<strong>ya</strong> ve Sri Lanka gibi As<strong>ya</strong> ülkelerindeve Orta ve Güney Amerika ülkelerindeki bazıyerel halkalar arasında da görüldüğü düşünülmektedir.Kadın sünnetini <strong>ya</strong>sakla<strong>ya</strong>n ulusal<strong>ya</strong>saların varlığına rağmen, Avrupa, KuzeyAmerika ve Avustral<strong>ya</strong>’da da kadın sünnetivakaları görülmektedir.Kadın sünneti hiçbir tıbbi gereksinim olmaksızınkızları ve kadınları büyük bir acıyla, sağlıkriskleriyle ve <strong>ya</strong>şamı muhtemelen tehdit edensonuçlarla karşı karşı<strong>ya</strong> bırakır. Çok sayıdauluslararası ve yerel STK’nın (Uluslararası AfÖrgütü ve Mısır’daki Kadın Sünnetine KarşıKoalisyon gibi) <strong>ya</strong>nı sıra, Birleşmiş Milletler debu konu<strong>ya</strong> sıklıkla ilgi göstermektedir: 2005’teUNICEF’in <strong>ya</strong>ptığı istatistiksel bir araştırma,2008’de kadın sünnetinin ortadan kaldırılmasıiçin çok sayıda BM kuruluşunun <strong>ya</strong>ptığı ortakaçıklama ve 2010’da sağlık hizmeti verenlerinkadın sünnetini <strong>ya</strong>pmamaları için başlatılanküresel stratejinin güçlendirilmesi bu çalışmalararasındadır. UNICEF’in bulguları hâlâ geçerlidurumdadır: Bazı ülkelerde kadın sünnetioranı azalmakta ve kadınlar bu uygulama<strong>ya</strong>karşı çıkma<strong>ya</strong> başladıkları için kadın sünnetinebakış <strong>ya</strong>vaş <strong>ya</strong>vaş değişmektedir; ancak buarada Arap Baharı ile birlikte bazı ülkelerdeİslamcıların katılımıyla oluşan hükümetler kadınsünnetinden <strong>ya</strong>na tavır aldıkları için kadınsünnetine karşı mücadele edenler aşağıdakitavsiyeleri akıllarında tutmalıdır: Sos<strong>ya</strong>l davranışlarolarak orta<strong>ya</strong> çıkan kadın sünnetinisona erdirmeye yönelik stratejiler, bütüncülve toplumsal tabanı olan eğitim ve farkındalıkartırma faaliyetleriyle desteklenmeli; ülkeninkoşullarını göz önüne almalı ve bölgesel, etnik,sosyoekonomik farklılıkları <strong>ya</strong>nsıtacakşekilde tasarlanmalıdır. Sosyoekonomik farklılıklarınayrıntılı olarak ayrıştırıldığı verilerülke düzeyinde verilen savunuculuk mücadelesiniciddi ölçüde güçlendirecektir.Mısır’ın durumu bu stratejilerin ha<strong>ya</strong>ta geçirilmesiningerekliliğini gösterir: Kadın sünneti1959’dan bu <strong>ya</strong>na <strong>ya</strong>sak olmasına ve <strong>ya</strong> paracezası <strong>ya</strong> da hapis cezasıyla <strong>ya</strong>ptırıma bağlanmışolmasına rağmen (bu <strong>ya</strong>sak çok sayıdakarar ve sonuncusu 2008’de olmak üzereYüksek Mahkeme kararlarıyla teyit edilmiştir)2005 tarihli UNICEF araştırmasına göre Mısır
KADINLARIN İNSAN HAKLARI191kadın sünnetinin en çok görüldüğü ülkelerdenbiridir (%90). Hem kırsal hem kentselalanlarda kadınların kadın sünnetiyle ilgiliolumlu bakışının ve Müslüman Kardeşler veSelefiler arasındaki kuvvetli si<strong>ya</strong>si tartışmaların<strong>ya</strong>nında, cezasızlık Mısır’da kadın sünnetininazaltılması önündeki temel engellerdenbiridir. Kadın sünneti karşıtı bir aktivist durumuşöyle açıklıyor: “Mahalle karakolundakibir polise bu konuda bilgi verdiğimizde kadınsünnetinin gerekliliğine inan bir memura bilgiveriyor oluyoruz.”Kadınları tehlike altına sokan bir salgın HIV/AIDS’tir. Hastalığın en yüksek <strong>ya</strong>yılma oranınaulaştığı 1997’den beri bir düşüş görülse de sonbirkaç on yılda HIV virüsüyle <strong>ya</strong>şa<strong>ya</strong>n kadınlarınsayısında önemli bir artış olmuştur. Bugündün<strong>ya</strong>da HIV’li hastaların <strong>ya</strong>rısını kadınlaroluşturmaktadır: Bu oran Karayipler, KuzeyAfrika ve Ortadoğu’da aşağı yukarı %50, SahraAltı Afrika’da %59, Avrupa’da % 27 ve KuzeyAmerika’da %21’dir (en düşük oran).Ancak UNAIDS örgütünün Dün<strong>ya</strong> AIDS Günü2011 raporu AIDS ile mücadelede cesaret vericiveriler orta<strong>ya</strong> koymuştur: HIV ile <strong>ya</strong>şa<strong>ya</strong>nkadın sayısı aynı kalmış ve 22’si Sahra AltıAfrika’da (AIDS salgınından en çok etkilenenbölge) olmak üzere 33 ülkede yeni hastalarınsayısında azalma görülmüştür. Bu azalmanınnedenleri arasında cinsel davranışlardakideğişiklik, ilk cinsel ilişki <strong>ya</strong>şının yükselmesive hamile kadınların artan düzeyde antiretroviraltedavi görmesi bulunmaktadır. Rapor,hastalığın 2015 itibarıyla çocuklar arasında<strong>ya</strong>yılmasının ortadan kalkması hedefiyle ilgiliolarak olumlu ama dikkatli bir bakış açısıtaşımaktadır. Rapora göre, bu hedefe şu dörtalanda eyleme geçilirse ulaşılabilecektir: Üreme<strong>ya</strong>şına gelen kadınlar arasında HIV’in <strong>ya</strong>yılmasını,cinsel yolla ve uyuşturucu yoluylabulaşmayı önleyerek ve doğum öncesi bakımaönleyici tedbirler ekleyerek engellemek,kadınların doğum kontrolü hizmetlerine erişiminisağlamak, hamile kadınların düzenliHIV kontrolünden geçmesini ve danışmahizmetlerine erişimini sağlamak ve hem HIVvirüsüyle <strong>ya</strong>şa<strong>ya</strong>n hamile kadınların hem deyeni doğan bebeklerinin antiretroviral ilaçlarlatedaviye erişimini sağlamak. Bu bakımdanGüney Afrika örnek uygulama kabul edilebilir:2010’da bu ülkede HIV’in çocuklar arasında<strong>ya</strong>yılmasının önlenmesi için, ihti<strong>ya</strong>ç du<strong>ya</strong>nkadınların %95’ine antiretroviral ilaçlar sağlanmışve böylece bu ilaçların verilmesi oranıüç yılda iki katı artmıştır. Bu başarı si<strong>ya</strong>siiradenin, sivil toplumun çabalarının, hizmetinsağlanmasında yerelleşmenin ve sağlık görevlileriningüçlendirilmesinin bir sonucudur.Yine 2011’de BM Güvenlik Konseyi 1983 sayılıKararı ile HIV’den en çok kadınların ve kızçocuklarının etkilendiğini belirtmiş ve cinsiyet“Devletler sınır denetimi ile hak sahibi <strong>insan</strong>ları, <strong>ya</strong>ni sığınmacıları ve<strong>insan</strong> ticareti mağdurlarını koruma yükümlülükleri arasında daha iyi birdenge kurmak zorundalar. (…) İnsan <strong>haklar</strong>ı ihlallerinin mağdurlarıylailgili koruma yükümlülükleri, ‘sağlıklı’ göç politikalarının bir parçasıolarak görülmelidir.”Maria Grazia Giammarinaro. 2012
192 KADINLARIN İNSAN HAKLARIeşitliğinin ve kadınların güçlenmesinin önündekien kalıcı engellerden birinin HIV ve AIDSile kadınlara yüklenen orantısız külfet olduğunusöylemiştir. Güvenlik Konseyi barışınsağlanması yetkisi altında üye devletlerden vediğer paydaşlardan ulusal sağlık sistemlerininve sivil toplum ağlarının kapasitelerinin güçlendirilmesinive geliştirilmesini ve böyleceçatışma bölgelerinde ve<strong>ya</strong> çatışma sonrası dönem<strong>ya</strong>şa<strong>ya</strong>n bölgelerde HIV ile <strong>ya</strong>şa<strong>ya</strong>n ve<strong>ya</strong>HIV’den etkilenen kadınlara gerekli desteğinsağlanmasını istemiştir.Sağlık HakkıKadınlar ve ŞiddetBirçok toplumda kadınlar ve kızlar, gelir,sos<strong>ya</strong>l sınıf ve kültür durumundan bağımsızolarak, hem kamusal hem özel ha<strong>ya</strong>tlarındafiziksel, cinsel ve psikolojik şiddete maruzkalmaktadır. Kadınlar sık sık tecavüz, cinselistismar, cinsel taciz ve aşağılamanın mağdurlarıolur. Cinsel kölelik, çeyiz suçları, namuscinayetleri, zorla hamile bırakma, fuhuşazorlama, kısırlaştırma, zorla kürtaj, doğumöncesi cinsiyet seçimi, kız çocuklarının öldürülmesive kadın sünneti de kadınlara karşışiddet eylemleridir.Olgular ve Sayılar Dün<strong>ya</strong>da her üç kadındanen azından biri ha<strong>ya</strong>tının birdöneminde bir çeşit istismaramaruz kalmıştır. Bu nedenlekadınlara ve kızlara karşı cinselşiddet salgın sayılabilecek oranlardagerçekleşmektedir. Ayrıca kadınlarve kızlar genellikle taciz edenitanımaktadır. Kadınlar ve kızlarakarşı şiddet en <strong>ya</strong>ygın <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıihlalleridir. Şiddet ha<strong>ya</strong>tları karartır,toplumları böler ve gelişiminönünde engeldir. Kadına yönelik şiddet dev boyuttaekonomik masrafa yol açar.ABD’de eşin uyguladığı şiddettendoğan masrafların yılda 5,8 mil<strong>ya</strong>rdolar olduğu öngörülmektedir. Bumiktarın 4,1 mil<strong>ya</strong>r doları ilaç vetıbbi hizmet masrafları, 1,8 mil<strong>ya</strong>rdolar da üretimdeki azalmadandoğan zarardır. Kadına yönelik şiddether ülkenin ekonomik gelişimini<strong>ya</strong>vaşlatır; bireylerin, ailelerin vetoplumların yoksullaşmasına nedenolur. Birleşmiş Milletler Nüfus Fonu’nagöre dün<strong>ya</strong>da her yıl 5000kadın namus cinayetine kurbangitmektedir. Bazı toplumlardakadının namusu bir aile meselesiolarak görülmekte ve bu nedenletecavüz mağduru kadınlar, evlilikdışı ilişkiye giren kadınlar ve zina<strong>ya</strong>pmakla suçlanan kadınlar aileleritarafından öldürülmektedir.Bu tür şiddet eylemleri kadınların <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ındanve temel özgürlüklerden <strong>ya</strong>rarlanmasınıengeller. Bu nedenle 1993 yılında BirleşmişMilletler Genel Kurulu’nda oybirliğiyle kabuledilen Kadına Yönelik Şiddetin Önlenmesineİlişkin Bildirge bu yöndeki çalışmalardabir araç olarak büyük öneme sahiptir. Bildirge’nin2. maddesine göre kadınlara karşışiddetin –bunlarla sınırlı olmaksızın– aşağıdakileriiçerir biçimde anlaşılması gerekir: Da<strong>ya</strong>k ve hırpalama, ev halkına dahil olankız çocuklarının cinsel suistimali, drahomabağlantılı şiddet, evlilik içi tecavüz, kadınıncinsel organını sakatlama ve<strong>ya</strong> kadınazarar veren diğer geleneksel uygulamalar,eş haricindeki (ev halkı dahil) kişilerceuygulanan şiddet, sömürüyle bağlantılı
KADINLARIN İNSAN HAKLARI193şiddet dahil olmak üzere aile içindemeydana gelen fiziksel, cinsel ve<strong>ya</strong>psikolojik şiddet; Tecavüz, cinsel suistimal, işyerinde, eğitimkurumlarında ve<strong>ya</strong> diğer yerlerde meydanagelen cinsel taciz ve sindirme, kadın ticaretive fahişeliğe zorlama dahil olmak üzere genelolarak toplum içinde meydana gelen şiddet; Nerede olursa olsun devlet tarafındanişlenen ve<strong>ya</strong> işlenmesine göz yumulanfiziksel, cinsel ve<strong>ya</strong> psikolojik şiddet.Ayrıca 1994’te bir Kadına Yönelik Şiddet Raportörlüğükurulmuştur.BM sisteminin artan çabalarının <strong>ya</strong>nı sıra,bazı bölgesel örgütler de kadına yönelik şiddetinönlenmesi ve hatta tasfiye edilmesi yönündekiçabalara katkıda bulunmaktadır.Buna örnek olarak 1994 tarihli Belém do ParáKadına Yönelik Şiddetin Önlenmesi, Cezalandırılmasıve Ortadan Kaldırılması AmerikanSözleşmesi gösterilebilir. Mayıs 2012 itibarıylaAmerika’daki 35 bağımsız devletten 32’si,<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı sistemi içinde kadınlara dikkatçeken en kayda değer dönüm noktalarındanbiri olan bu Sözleşme’yi onamıştır. Sözleşme,beş yıllık bir sürenin sonunda Amerikan KadınKomisyonu tarafından geliştirilmiştir veçok önemli bir si<strong>ya</strong>si ve hukuki çerçeve teşkiletmektedir. Şiddet sorunuyla baş edebilmekiçin tutarlı bir stratejinin temelini oluşturmuş,şiddetin önlenmesi ve şiddet mağdurlarınındesteklenmesi için kamu stratejilerinin uygulanmasınıdevletler için bir yükümlülük halinegetirmiştir.Afrika İnsan ve Halkların Hakları Komisyonuçerçevesinde Afrika İnsan ve Halkların HaklarıSözleşmesi’ne ek Afrika’daki KadınlarınHakları Protokolü (Maputo Protokolü) AfrikaBirliği’ne üye devletler tarafından 2003 yılındakabul edilmiş ve 2005’te yürürlüğe girmiştir.Mayıs 2012 itibarıyla Afrika Birliği’ne üye53 devlet bu Protokol’ü onamıştır.Avrupa Konseyi’nin ana sözleşmelerinden ikisikadınların <strong>haklar</strong>ıyla ilgilidir: Avrupa İnsanHakları Sözleşmesi (AİHS) ve Avrupa Sos<strong>ya</strong>lŞartı ve bu iki sözleşmenin protokolleri. Kadınların<strong>haklar</strong>ı AİHS’de açıkça belirtilmesede Sözleşme’nin 14. maddesi cinsiyet temelinde(ve diğer temellerde) <strong>ya</strong>pılan ayrımcılığı<strong>ya</strong>saklamaktadır. Sözleşme’ye ek 7. Protokolevlilikteki <strong>haklar</strong> ve sorumluluklar bakımındaneşler arasında eşitlik ilkesini düzenlemiştir.12. Protokol ile de cinsiyet de dahil olmaküzere çeşitli temellerde kamu makamları tarafından<strong>ya</strong>pılan ayrımcılık genel bir <strong>ya</strong>sakolarak düzenlenmiştir. Eşit ücret, annelerinkorunması, çalışan kadınların korunması,kadınların ve çocukların sos<strong>ya</strong>l ve ekonomikolarak korunması gibi kadınlara özel <strong>haklar</strong>Avrupa Sos<strong>ya</strong>l Şartı’nda tanımlanmıştır. İstihdamdacinsiyete da<strong>ya</strong>lı ayrımcılık olmaksızıneşit fırsatlar ve eşit muamele hakkı 1988 tarihliek Protokol’de düzenlenmiştir.Kadınlar ve Silahlı ÇatışmalarSavaşlar ve silahlı çatışmalar sırasında ilkmağdurlar genellikle kadınlardır. “İkinci Cephe:Cinsel Şiddetin Mantığı” başlıklı makalesindeRuth Seifert, kadınların savaş sırasındahedeflenmesinin birçok durumda düşmanıyok etmek için askeri bir strateji olduğunubelirtir. Yukarıda da anlatıldığı gibi, kadınlarakarşı cinsel şiddet salgın boyutu almış bir suçtur;ancak eşin şiddetinden farklı olarak şiddetkadınlar üzerinde bir erkek egemenliği biçiminialdığında, cinsel şiddet savaş zamanlarındaerkeklerin kadınların bedenleri üzerindenbirbiriyle iletişim kurma biçimidir. Kadınlarve kız çocukları bir toplumun <strong>ya</strong> da etnikgrubun üyelerini aşağılamak, egemenlik altınaalmak, korkutmak, cezalandırmak, dağıtmakve<strong>ya</strong> onların zorla başka yerlere gitmesini sağ-
194 KADINLARIN İNSAN HAKLARI“Bugün artık modern çatışmalardakadın olmak asker olmaktan dahatehlikeli.”Tümgeneral Patrick Cammaert. 2008lamak için bir savaş taktiği olarak hedeflenir.Ruanda Uluslararası Ceza Mahkemesi’ninJean-Paul Akayesu ile ilgili kararında da belirttiğigibi, tecavüz ve diğer cinsel şiddet türleri,bir grubu tamamen ve<strong>ya</strong> kısmen ortadankaldırmak amacıyla gerçekleştirildiğinde soykırımçerçevesine de girebilir. 1990’ların ilk<strong>ya</strong>rısındaki Bosna savaşından çıkan sonuçlardanbiri, “etnik temizlik”in bir savaş stratejisiolarak uygulandığı ve tecavüzün <strong>ya</strong>lnızca bir<strong>ya</strong>n etki değil, bu stratejinin yöntemlerindenbiri olduğudur. Ruanda ve eski Yugoslav<strong>ya</strong> ileilgili mahkemelerle bu suçların hedeflenmesineve artık cezasızlığın gölgesinde kalmamasınabaşlanmıştır.1998 tarihli Uluslararası CezaMahkemesi Statüsü tarihte ilk kez tecavüz,zorla hamile bırakma ve fuhuşa zorlama <strong>insan</strong>lığakarşı suç olarak tanımlamış ve mağdurlaraadalet sağlanması ve faillerin haklıcezalara çarptırılmasını amaçla<strong>ya</strong>n bir bireyselsorumluluk sistemi kurmuştur.Olgular ve Sayılar Eski Yugoslav<strong>ya</strong> UluslararasıCeza Mahkemesi önündegörülen davalarda mahkûmiyetlesonuçlanan 18 karar cinsel şiddeteilişkindir. BM görevlileri tecavüzmağdurlarının sayısını 60.000 olaraköngörmektedir. Diğer mahkemelerdeverilen mahkûmiyetlerin sayılarıdaha azdır: Ruanda UluslararasıCeza Mahkemesi’nce sekiz, SierraLeone Özel Mahkemesi’nce altımahkûmiyet kararı verilmiştir.Kadınlar silahlı çatışmalara yol açan kararlarınverilmesinde nadiren rol oynar. Bunun yerineçatışmaların ortasında toplumsal düzeninkorunması ve ha<strong>ya</strong>tın olabilecek en normalhaliyle devam etmesi için çalışırlar. Ayrıca,Uluslararası Kadın Araştırmaları Merkezi’ninçatışma sonrası inşa süreçleriyle ilgili hazırladığıbilgi notunda belirtildiği gibi, “savaşların sonuçlarındanorantısız düzeyde pay alırlar”. Çoksayıda kadın savaş sırasında eşini kaybeder veailesini geçindirirken aynı zamanda çatışmasırasında şiddet ve özellikle de cinsel şiddetsonucunda <strong>ya</strong>şanan travmalarla baş etmeyeçalışır. Gelecekteki barış inşa süreçlerinde bufaktörlerin hepsi göz önüne alınmalı ve böylecekadınlara, özel ihti<strong>ya</strong>çlarının karşılanması içinmümkün olan en büyük destek verilmelidir.Çatışma sonrası yeniden inşa süreçlerine<strong>ya</strong>klaşımda BM Güvenlik Konseyi’nin 2000tarihli ve 1325 sayılı Kararı ile bir değişiklik<strong>ya</strong>şanmıştır. Bu karar, Güvenlik Konseyi’nindevletlerden çatışmalarda tarafların kadınların<strong>haklar</strong>ına saygı göstermesini ve kadınlarınbarış müzakerelerine ve çatışma sonrası yenideninşa süreçlerine katılmasını talep edenilk hukuki belgesidir. Bunu verilen 1888, 1889ve 1894 (2009) sayılı Kararlar izlemiştir. Sözkonusu kararlar silahlı çatışmalarda, kurumlararasında <strong>ya</strong>şanabilecek çatışmaların aşılmasında,barışın korunmasında bir toplumsalcinsiyet perspektifine sahip olunması, görevlilerinkadın <strong>haklar</strong>ı konusunda eğitilmesi,kadınların barış ve güvenliğin muhafazasısüreçlerine ve özellikle karar alma süreçlerinekatılımı gereklerinin altını çizmiştir. Birçokdevlet söz konusu kararların icrası için ulusaldüzeyde eylem planları hazırlamıştır. Siviltoplum da aynı hedeflere yönelik girişimlerde
KADINLARIN İNSAN HAKLARI195“Batılı şirketlerin yürüttüğübiyolojik korsanlıkla Üçüncü Dün<strong>ya</strong>kadınlarının yüzyıllardır ürettikleribilgi ve ilerleme çalınmaktadır. Bu‘korsanlık’ bugün tarım işletmelerive Üçüncü Dün<strong>ya</strong> kadınlarıarasındaki bir ‘ortaklık’ olarakmeşru gösterilmeye çalışılmaktadır.Bizim için hırsızlık, ortaklığıntemeli olamaz.”Vandana Shiva. 1998bulunmuştur; ancak uygulamada BM kendihedeflerine yetişmekte zorlanmaktadır: BMsponsorluğundaki barış görüşmelerinde lider<strong>ya</strong> da lider müzakereci olarak atanan hiçbirkadın olmamıştır; ancak Afrika Birliği ve diğerkurumların <strong>ya</strong>ptığı müzakerelerde arabuluculararasında kadınlar bulunmaktadır.2008’deki Ken<strong>ya</strong> krizinin çözümünde belirlenenarabuluculardan biri olan Graça Machel<strong>ya</strong>kın zamandaki olumlu örneklerden biridir.Kadınların barış görüşmelerine katılımı hâlâsistematik değildir ve ad hoc olarak gerçekleşir.Hakkında bilgi sahibi olunan 11 barışsürecinde yer alan kadınların oranı %8’dir.Barış anlaşmalarına imza atanların %3’ü kadındır.BM Genel Kurulu da bu yetersizlikleribelirtmek ve BM Güvenlik Konseyi’nin kararlarınıdesteklemek üzere 2011’de 66/132 sayılıKarar’ı <strong>ya</strong>yınlamıştır.Silahlı Çatışmalarda İnsan HaklarıKadınlar ve Doğal KaynaklarVandana Shiva’nın Tek Kültür, Tekel ve TarımınErkekleştirilmesi adlı eserinde belirttiğigibi, Hindistan’daki kadınlar doğal kaynaklarınve çevrenin korunmasında önemli bir roloynar: “Kadın çiftçiler bin yıldır tohum koruyucuve tohum yetiştirici olmuştur.” Bu, <strong>ya</strong>lnızcaHindistan için değil büütn dün<strong>ya</strong> içingeçerlidir. Doğal kaynakların idaresi ve kullanımıyoluyla kadınlar ailelerini ve toplumlarınıa<strong>ya</strong>kta tutar. Bu nedenle, son zamanlardaki“toprak ele geçirme” trendinin –2007-2008dün<strong>ya</strong> gıda fi<strong>ya</strong>tları krizinin ardından ulusalve uluslararası şirketlerin, hükümetlerin vebireylerin geniş toprakları ele geçirmesi– sonucuolarak kadınlar ve çocukları dün<strong>ya</strong>nıngüneyindeki birçok bölgede ilk mağdurlar halinegelmiştir.Doğal kaynakların zarar görmesi, nüfusuntamamının sağlığı, esenliği ve ha<strong>ya</strong>t kalitesiüzerinde olumsuz etkilere sahiptir, ancak ençok kadınları etkiler. Ayrıca kadınların bilgisi,becerileri ve deneyimi çoğunlukla erkek olankarar vericiler tarafından nadiren göz önünealınır. Rio +20 Birleşmiş Milletler SürdürülebilirKalkınma Konferansı’nda bu nedenle,cinsiyet eşitliğinin sürdürülebilir bir gelecekiçin zorunlu olduğu belirtilmiş, cinsiyet eşitliğive sürdürülebilir kalkınma için stratejiler veprogramlar tartışılmış ve yeşil ekonomi olarakadlandırılan ekonomilerde kadınların güçlendirilmesininaltı çizilmiştir. BM Kadın BölümüYönetici Müdürü Michelle Bachelet sürdürülebilirkalkınma için kadınların alacağı merkezirolü tam olarak <strong>ya</strong>nsıtacak güçlü politikalarve güçlü taahhütler ile kadınların sürdürülebilirkalkınma gündemine tam olarak katılımıyoluyla <strong>insan</strong>ların ha<strong>ya</strong>tlarında gerçek bir değişiklik<strong>ya</strong>ratılmasını talep etmiştir.Kız ÇocuklarıBirçok ülkede kız çocukları ha<strong>ya</strong>tlarının erkendönemlerinden itibaren, çocukluk ve yetişkinlikçağlarında ayrımcılıkla karşı karşı<strong>ya</strong>kalır. Doğum öncesi cinsiyet seçimi, kız çocuklarınınöldürülmesi, kadın sünneti, erkekçocukların tercih edilmesi, erken evlilik, cin-
196 KADINLARIN İNSAN HAKLARIsel sömürü gibi zararlı <strong>ya</strong>klaşımlarve sağlık,temini gibi konulardaki olumsuz uygulamalarnedeniyle dün<strong>ya</strong>nın bazı yerlerinde erkekçocuklarına göre daha az sayıda kız çocuğuyetişkinlik çağına ulaşabilmektedir. Oğullarıkızlarına tercih eden toplumlarda doğum öncesicinsiyet seçimi ve kız çocuklarının öldürülmesi<strong>ya</strong>ygın uygulamalardır ve erkeklerinsayısının artmasına ve birden fazla neslin ha<strong>ya</strong>tınınetkilenmesine yol açmıştır. Koruyucumevzuatın var olmaması ve<strong>ya</strong> mevcut mevzuatınha<strong>ya</strong>ta geçirilmemesi sonucu kızlarcinsel şiddet de dahil olmak üzere her türlüşiddet karşısında daha savunmasızdır. Birçokbölgede kızlar eğitime ve uzmanlaşmış eğitimprogramlarına erişimde ayrımcılıkla karşı karşı<strong>ya</strong>kalmaktadır.Çocukların evliliğine izin veren gelenek de kızçocuklarında sağlık sorunlarına neden olur.Birçok genç kadın için 18 <strong>ya</strong>şın altındaki evlilikbeklenir bir durumdur. UNICEF’in tahminlerinegöre 20-24 <strong>ya</strong>ş arasındaki 64 milyondanfazla kadın 18 <strong>ya</strong>şından önce evli <strong>ya</strong> da evlilikbenzeri birlik içindedir. As<strong>ya</strong>’da <strong>ya</strong>ygın olarakgörülen erken evlilikler erken doğumlara dayol açmaktadır. UNICEF hakkında STK Komitesi’ninkız çocuklarının sağlığı hakkındakibelgelerinde belirttiği gibi “20-24 <strong>ya</strong>ş arası kadınlaragöre 10-14 <strong>ya</strong>ş arası kızlarda doğumsırasında ölüm oranı beş kat fazladır.”Eğitim HakkıSağlık Hakkı3. KÜLTÜRLERARASIPERSPEKTİFLER VE TARTIŞMALIKONULAREvrensellik kavramı <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı için merkeziöneme sahiptir, kadınların <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıkonusunda ise vazgeçilmez niteliktedir. Kültürelçeşitlilik kadınların <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının tamolarak ha<strong>ya</strong>ta geçmesinin engellenmesi meselesindeçok fazla öne sürülen bir bahanedir.1993’te Vi<strong>ya</strong>na’da gerçekleşen İnsan HaklarıDün<strong>ya</strong> Konferansı’nın sonunda orta<strong>ya</strong> çıkanbelge kadınlar için çok önemli bir kazanımdır,çünkü “bütün <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı evrensel, bölünmez,birbirlerine bağımlı ve bağlıdır (…)ulusal ve bölgesel özelliklerin ve çeşitli tarihi,kültürel, dini arka planların öneminin gözönüne alınması gerekse de, <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ınınve özgürlüklerin korunması ve geliştirilmesi,si<strong>ya</strong>si, ekonomik ve kültürel sistemleri ne olursaolsun devletlerin görevidir.”Evrensellik kavramı <strong>ya</strong>ygın olarak paylaşılsada kadınların gündelik ha<strong>ya</strong>tına dair çok sayıdaalan hâlâ tartışma kaynağıdır. Bazı din vegeleneklerde kadınlar erkeklerle aynı muameleyetabi tutulmaz. Eğitime ve istihdama erişimlerininengellenmesi ve si<strong>ya</strong>si karar almasüreçlerinin dışında tutulmaları normal olarakgörülür. Bazı aşırı durumlarda bu politikalarve bakış, kişisel güvenliğe ve kadınların <strong>ya</strong>şamahakkına yönelik bir tehdit oluşturur.2002’de genç bir Nijer<strong>ya</strong>lı kadın bir şeriathukuku mahkemesi tarafından recm cezasınaçarptırıldı. Uluslararası Af Örgütü’nünAvustral<strong>ya</strong> şubesinin verdiği bilgiye göre,Amina Lawal’ın işlediği suç, evlilik dışı birçocuk dün<strong>ya</strong><strong>ya</strong> getirmekti. Bu karar uluslararasıitirazla karşılaştı ve bazı kültürel ve diniuygulamaların <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının evrenselliğineuygunluğunun sorgulanmasına neden oldu.Ne <strong>ya</strong>zık ki İran’da idamı 2010 ve 2011’dekiuluslararası tepkiler nedeniyle defalarca ertelenenve sonunda on yıllık bir ceza<strong>ya</strong> çarptırılanSakineh Ashtiani’nin durumu <strong>ya</strong> da evlilikdışı bir ilişki sonucunda bir çocuk dün<strong>ya</strong><strong>ya</strong>getiren Malili bir çiftin 100 kamçı cezasınaçarptırılması gibi diğer daha <strong>ya</strong>kın tarihli vakalar,din ve geleneğin kadın <strong>haklar</strong>ıyla uz-
KADINLARIN İNSAN HAKLARI197laşması alanında çok az ilerleme <strong>ya</strong>şandığınıngöstergesidir.İşkence YasağıDini ÖzgürlüklerKadınların gündelik ha<strong>ya</strong>tını etkileyen başkabir dini uygulama olan Sati (kocası ölendul kadının kocasının cenazesinin <strong>ya</strong>kıldığıodun yığınında kendini kurban etmesi) Hindistan’da1829’da Britan<strong>ya</strong> hükümeti tarafından<strong>ya</strong>saklanmış olsa da, 2006 ve 2008’debelgelenmiş vakalarda da görüldüğü gibi hâlâdevam etmektedir. Sati, geleneksel olarak kadınınkocasına adanmışlığını gösteren, saygıduyulan bir davranış sayılsa ve modern Hindistan’danadiren görülse de, çoğunlukla gençve kocaları ha<strong>ya</strong>tta olan kadınlar arasındaölüm oranları artmaktadır. “Çeyiz ölümleri”ve bazen de “gelin cinayetleri” olarak bilinenbu vakalarda damadın ailesi gelinin ailesinidaha önceden anlaşılan çeyiz parasındandaha fazla para vermeye zorlamak için gelinitaciz eder ve işkenceye maruz bırakır. Bu vakalardaöldürülen kadınlar kadar kendini zorlamasonucu kurban eden, zehirleyen <strong>ya</strong> daasan kadınlar da vardır. STK’lar, hükümet veuluslararası girişimler Hindistan’da ve komşuülkelerde bu ölümlerin durması için onyıllardırçaba gösterse de, Hindistan suç istatistikleribu vakaların 1990’lardan bu <strong>ya</strong>na arttığınıişaret etmektedir.Bugün kadınların si<strong>ya</strong>si katılımı her zamankindendaha önemli görülmektedir, çünküböylece kadınlar kendilerini ilgilendiren konulardabu şekilde çalışabilirler. Son 50 yıldagitgide daha çok kadın seçme ve seçilme hakkınave kamu görevlerinde çalışma hakkınasahip olmuştur. Eski BM Kadınların GelişimiFonu’na (UNIFEM) göre, her geçen gün dahaçok kadın si<strong>ya</strong>seti dönüştürmek için çalışma<strong>ya</strong>başlamaktadır ve kadın grupları, si<strong>ya</strong>si sorumluluğuyeniden canlandırmak için kadınlarınoy pusulalarında temsiline odaklanmaktadır.Bugün hükümetlerde her zamankinden dahafazla kadın bulunmaktadır. 1998-2008 arasındaulusal düzeyde kadın parlamenterlerinsayısı %8 artmış ve dün<strong>ya</strong>daki ortalama%18,4’e yükselmiştir. 1975-1995 arasında isebu artış oranı <strong>ya</strong>lnızca %1 olmuştur; ama yinede bugün dün<strong>ya</strong>da demokratik yönetimlerekadınların katılımı hâlâ çok kısıtlıdır. Kadınların<strong>ya</strong>samada erkeklere oranı 1’e 4’tür. 2009ortası itibarıyla <strong>ya</strong>lnızca 17 devlet ve<strong>ya</strong> hükümetbaşkanı kadındı. Bugün daha öncekionyıllara göre kadınların temsili hızla artmaktaysada %40-%60 oranına erişilmesi için hâlâçok yol kat etmek gerekmektedir. BM kadınöngörülerine göre, kota uygulamaları olma<strong>ya</strong>nülkelerde kamu görevlerine gelmiş kadınlarbakımından %40 oranına bu yüzyılın sonundanönce ulaşılması mümkün değildir.Son yıllarda demokratik ve toplumsal hareketlerdeve devrimlerde kadınlar güçlü bir varlıkgöstermiş olmakla beraber, bunları takip edenbir gerilemeye de tanıklık edilmiştir. 2009 ve2010’da İran’daki Yeşil Devrim sırasında ve2011’deki Arap Baharı sırasında dün<strong>ya</strong>nın heryerindeki TV kanalları kadınları ön sıralardagösteri <strong>ya</strong>parken, demokrasi ve katılım içinmücadele ederken ve İslam toplumlarındacinsiyet eşitliğinin ve katılımın nasıl orta<strong>ya</strong>çıkabileceğini <strong>ya</strong>nsıtırken göstermiştir; ancaksöz konusu devrimlerden bu <strong>ya</strong>na devameden <strong>bask</strong>ılar, iç savaşlar <strong>ya</strong> da İslamcı si<strong>ya</strong>sipartilerin demokratik seçimleri kazanması sonucukadınların si<strong>ya</strong>sete katılımı yine ertelenmişgözükmektedir.Demokrasi HakkıKomünizmin çöküşünden beri, eski komünistülkelerdeki kadınlar aynı nitelikleri gerektirenaynı işler için erkek iş arkadaşlarının aldığıücretin üçte birini kazanmaktadır. AvrupaBirliği içinde Avrupa Topluluğu’nu kuran
198 KADINLARIN İNSAN HAKLARIAntlaşma’nın 141. maddesi aynı nitelikleresahip kadın ve erkeklere aynı ücretin verilmesinişart koşar; ancak birçok AB üyesi devlettekadınlar ve erkekler arasında eşit işe eşit ücretilkesi ha<strong>ya</strong>ta geçmemiştir. Ayrıca kadın olmanıntek başına ayrımcılık sebebi olmadığı konusundada farkındalık artma<strong>ya</strong> başlamıştır.Örneğin birçok alanda <strong>ya</strong>şlanan bir kadının<strong>ya</strong>şlanan bir erkeğe göre işini kaybetme riskidaha yüksektir. Birçok Avrupa toplumundagöçmen bir kadının <strong>ya</strong> da Müslüman bir kadınıniş bulması, göçmen ve<strong>ya</strong> Müslüman birerkeğe <strong>ya</strong> da çoğunluğa mensup bir kadınagöre daha zordur. Avrupa Birliği Temel HaklarAjansı çoklu ayrımcılığı (çoklu temeldeayrımcılık), ayrımcılığın birden çok temeldeorta<strong>ya</strong> çıkması olarak tanımlar ve ulusal mevzuatlarave eşitlik kurumlarına vurgu <strong>ya</strong>par;ancak henüz birçok kadın için gündelik birsorun olan bu durum Avrupa ayrımcılık <strong>ya</strong>sağıhukukuna tam olarak <strong>ya</strong>nsıtılmamıştır.Çalışma Hakkı4. UYGULAMA VE İZLEMEKadınların <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının tam olarak ha<strong>ya</strong>tageçirilmesi bir dizi <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı belgesininyeniden yorumlanmasını ve cinsiyet eşitliğiningüvence altına alınması için yeni mekanizmalarıngeliştirilmesini gerektirmektedir.Kadınların <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının ha<strong>ya</strong>ta geçirilmesiyleilgili olarak, hem hükümetler hem de siviltoplum tarafından takip edilmesi gerekenfarklı <strong>ya</strong>klaşımlar mevcuttur: Birincil nitelikteki <strong>ya</strong>klaşım, kadınların<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ını ilgilendiren belgeler vemekanizmalar hakkındaki bilgilerin hemörgün hem de örgün olma<strong>ya</strong>n eğitimsistemi içinde <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı eğitimi yoluyla<strong>ya</strong>ygınlaştırılmasıdır. Kadınların <strong>haklar</strong>ınınne olduğunu bilmeden bu <strong>haklar</strong>ıkullanmalarının imkânı yoktur. Bir başka adım, kadınların kendidevletlerinin performansını izlemelerikonusunda teşvik edilmesi ve böylecedevletlerin onadıkları <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıanlaşmalarındaki ödevlerini yerine getiripgetirmediğinden haberdar olmalarıdır. Eğerdevlet yükümlülükleri tam olarak yerinegetirmiyorsa STK’lar ilgili uluslararasıKomite’ye alternatif “gölge” raporlarsunabilir. Kadınlar, taraf devletlerin CEDAWaltındaki yükümlülüklerini yerine getiripgetirmediğini izleyen CEDAW Komitesi’neve diğer antlaşmaların komitelerine gölgerapor sunmak konusunda teşvik edilmelidir.Gölge raporlar sivil toplumun hükümetleriuluslararası düzeydeki yükümlülük vetaahhütleri konusunda sorumlu tutmasınısağlar. Ayrıca ülkedeki CEDAW’a raporsunma konusundaki ilerlemeye de katkıdabulunurlar. CEDAW’a ek İhti<strong>ya</strong>ri Protokol’ün henüzonanmadığı ülkelerde bu protokolünhızla kabul edilmesi için kampan<strong>ya</strong>lardüzenlenmelidir. Bu İhti<strong>ya</strong>ri Protokol’ünonanmasıyla devletler Kadına KarşıHer Türlü Ayrımcılığın ÖnlenmesiKomitesi’nin, ilgili devletin yetki alanındabulunan bireylerden ve gruplardan başvurualabilme yetkisini tanımış olur. Geniş çaplıve sistematik ihlallerin olduğu hallerdeKomite, eğer ilgili devlet protokolünonanması esnasında bu imkânı ortadankaldırmamışsa bir soruşturma başlatma<strong>ya</strong>karar verebilir. Kadınların <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı belgelerinin tamolarak ha<strong>ya</strong>ta geçirilmesi için atılacak birbaşka önemli adım da kadın avukatların<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı mekanizmalarını kullanmakonusunda eğitilmesidir. Bugün çok azsayıda kadın uluslararası <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıbelgelerini tanımakta ve daha da azı bu
KADINLARIN İNSAN HAKLARI199belgelerin usulüne uygun olarak kullanılmabiçimini bilmektedir.Haziran 1993’te Vi<strong>ya</strong>na’da <strong>ya</strong>pılan İnsan HaklarıDün<strong>ya</strong> Konferansı ile 1994 yılında kurulanKadına Yönelik Şiddet Özel Raportörlüğü mekanizmasıdesteklenmiştir. 2009 yılında GüneyAfrikalı Rashida Manjoo bu görevi TürkiyeliYakın Ertürk’ten devralmıştır. Özel Raportörgörevinin bir parçası olarak ülke zi<strong>ya</strong>retleri<strong>ya</strong>pıp kadına yönelik şiddetin düzeyini değerlendirmektedir.Bunun dışında da kadınların<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı alanındaki uluslararası hukukstandartlarına uygunluk sağlamak için tavsiyekararları <strong>ya</strong>yınlar.Son 30 yılda kadınların <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı alanındakiönemli ilerlemelere rağmen, birçoktoplumda aşırı muhafazakâr düşüncenin veköktenciliğin artmasıyla birlikte kadınların<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı konusunda önemli bir gerileme<strong>ya</strong>şanmıştır. Bu nedenle bu <strong>haklar</strong>ın tam olarakha<strong>ya</strong>ta geçirilmesi için <strong>ya</strong>pılan acil çağrılarınher şeye rağmen sürdürülmesi büyüköneme sahiptir.FAYDALI BİLGİLER1. ÖRNEK UYGULAMALARToplumsal Cinsiyet Bakış Açısından İnsanHaklarıİnsan <strong>haklar</strong>ı belgelerinin toplumsal cinsiyetedaha du<strong>ya</strong>rlı bir biçimde yorumlanması sürecibaşlamıştır. Buna en iyi örneklerden biriBirleşmiş Milletler İnsan Hakları Komitesi’ninMart 2000’de <strong>ya</strong>yınladığı 28 sayılı Genel Yorum’dur.Medeni ve Si<strong>ya</strong>si Haklar UluslararasıSözleşmesi’nin (MSHUS) kadınların veerkeklerin medeni ve si<strong>ya</strong>si <strong>haklar</strong>dan eşitbiçimde <strong>ya</strong>rarlanması hakkını düzenleyen3. maddesini yorumla<strong>ya</strong>n Komite, tüm maddeleritoplumsal cinsiyete du<strong>ya</strong>rlı bir bakışlaincelemiştir. 1992’de Latin Amerika ve KarayiplerKadın Haklarını Savunma Komitesi(CLADEM), dün<strong>ya</strong>nın dört bir <strong>ya</strong>nında faaliyetgösteren örgütleri içeren bir kampan<strong>ya</strong>ylaİnsan Hakları Evrensel Bildirgesi’nin toplumsalcinsiyet perspektifi ile yeniden <strong>ya</strong>zılmasınısağlamıştır. Bugün bu Bildirge eğitim maksadıyla“gölge” bildirge olarak kullanılmaktadır.Amaç, kadınların <strong>ya</strong>lnızca <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ını öğrenmesideğil, bu çerçeveye kendi deneyimlerini,ihti<strong>ya</strong>çlarını ve isteklerini dahil edip bunukendi dillerinde ifade etmelerini sağlamaktır.Kadının İnsan Hakları Eğitimiİnsan Hakları Eğitimi İçin Halk Hareketi (PDH-RE) bu alanda çığır açan “Haysiyete Doğru”programı ve “Gökyüzü Kadınların EllerindeYükselir” isimli video serisiyle kadın <strong>haklar</strong>ıeğitimine büyük katkıda bulunmuştur.“Haysiyete Doğru”, Pekin Bildirgesi ve EylemPlatformu’nun 12 ilgi alanındaki küresel araştırmalarıylabirçok ülkedeki gerçeği hukukiyükümlülükler ile uzman raporları ve kadınlarıntanıklıklarını kullanarak bağlantılandırmaktadır.Bir başka el kitabı olan “OnlarınHikâyeleri ile Bizim Gerçeğimiz Arasında”, Vi<strong>ya</strong>naKalkınma ve İşbirliği Enstitüsü ve Avustur<strong>ya</strong>Dışişleri Bakanlığı Kalkınma ve İşbirliğiDepartmanı’nın desteğiyle 1999’da CEDAW’ın20. yıldönümü sebebiyle <strong>ya</strong>ratılmıştır ve yuka-
200 KADINLARIN İNSAN HAKLARI“Bu noktada, kadınların savaşlardaki deneyimleri ışığında ihlallere karşıstratejiler geliştiren; Uluslararası Ceza Mahkemesi müzakereleri sırasındatemsilcilerin yoğun muhalefetinin üstesinden gelen; tecavüz, cinsel kölelik,zorla hamile bırakma ve diğer cinsiyet temelli ve cinsel şiddet biçimlerininUluslararası Ceza Mahkemesi Statüsü’nde yer almasını sağla<strong>ya</strong>n Women’sCaucus for Gender Justice örgütünden kadınlara şükranlarımı bildiririm.”Mary Robinson, BM İnsan Hakları Yüksek Komiseri. 2000rıda sözü edilen video serisinin bir parçasıdır.Bu katkıyla İnsan Hakları Eğitimi İçin Halk Hareketigeleceğin kadın <strong>haklar</strong>ı aktivistleri içinçok değerli mater<strong>ya</strong>ller üretmiştir.Kadınların ve Kızların HaklarınınDesteklenmesi İçin Dijital Med<strong>ya</strong>Dün<strong>ya</strong>nın farklı bölgelerinde dijital imkânlaraerişim farklı düzeylerde olmakla birlikte,-bugün her zamankinden çok sayıda kadın(özellikle genç ve eğitimli kadınlar) elektronikmed<strong>ya</strong><strong>ya</strong> ve internete erişebilmektedir. Sadecedijital içeriği öğrenmekle kalmayıp, Web2.0 teknolojisi ve uygulamalarını kullanarakkatılım fırsatlarını <strong>ya</strong>kala<strong>ya</strong>n kadınların sayısıgitgide artmaktadır. Tek yönlü iletişiminüstesinden gelmek ve dijital med<strong>ya</strong>yı toplumsalyönden kullanmak için geliştirilen iyibir uygulama Dün<strong>ya</strong> Gençlik Ödülü’dür. Buödülle genç <strong>insan</strong>lar dijital med<strong>ya</strong>yı BM BinyılKalkınma Hedefleri’nin gerçekleştirilmesiamacıyla kullanma<strong>ya</strong> teşvik edilir. Kazananprojelerin <strong>ya</strong>rısı kadınlar tarafından başlatılmış<strong>ya</strong> da yürütülmüştür ve bu projelerinodak noktası eğitim, bilgi ve katılımdır.2011’de kadına yönelik şiddetle ilgili olan “KadınlaraGüç” kategorisindeki üç kazanandanikisi kadınlar olmuştur: Mısır’dan gelen “TacizHaritası” (Harrassmap) isimli proje cinseltaciz vakalarının bildirilmesi için bir SMS sistemiuygulamıştır. “Bell Bajao!” isimli multimed<strong>ya</strong>kampan<strong>ya</strong>sı ise Hindistan’da eskidenağır bir tabu olan şiddet bağlamında doğrudanerkekleri hedeflemiş ve ev içi şiddetinortadan kaldırılmasında erkeklerin müdahaleninöznesi olmasına <strong>ya</strong>rdım etmiştir. Üçüncükazanan, 2008’de Mısır’da kurulan “YalnızcaKızlar İçin Radyo İstasyonu” kendini, meşrumüdafaa, cinsel istismarın ardından rehabilitasyonve çeşitli alanlarda kadınlar için si<strong>ya</strong>sifarkındalık gibi konulara eğilen elektronikbir dergi olarak tanımlamış ve kemikleşmişhaldeki, kadınlara karşı ayrımcılık kültürünekafa tutmuştur.2. TRENDLERSon yirmi yıl boyunca kadın örgütleri çok sayıda<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı ve <strong>insan</strong>cıl hukuk meselesindemüdahil olmuştur. Kadınlar örgütlü bir<strong>ya</strong>pı olmadan kadın meselelerinin doğru birbiçimde savunulama<strong>ya</strong>cağını ve çözümlenemeyeceğinifark etmiştir. 1998’de bir grup kadınUluslararası Ceza Mahkemesi Statüsü’nün(ICC) hazırlanması için <strong>ya</strong>pılan Roma Konferansı’nakatılmış ve kadınların <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ınınStatü’yü hazırla<strong>ya</strong>nlar tarafından gözönüne alınması için çalışmıştır. 1 Temmuz2002’de yürürlüğe giren Roma Statüsü’ne bakıldığında,bu konuda başarılı oldukları daanlaşılır: Uluslararası <strong>insan</strong>cıl hukuk, özelliklecinsel şiddet suçlarının dahil edilmesi sonucu,Roma Statüsü’yle yeni bir düzeye erişmiştir.
KADINLARIN İNSAN HAKLARI201Eski Yugoslav<strong>ya</strong>’da ve Ruanda’da <strong>ya</strong>şananlarda kadınların ve <strong>haklar</strong>ının korunmasınınUluslararası Ceza Mahkemesi’nin yetki alanınagirmesi gerektiğini göstermiştir.Tarihte ilk kez Roma Statüsü, belirlediği hükümleraltında ceza<strong>ya</strong> tabi olacak ve esas olarakkadınlara karşı işlenen bir dizi suçu açıkçabelirtmiştir. Örneğin Madde 7 (1)’e göre“(…)tecavüz, cinsel kölelik, fuhuşa zorlama, zorlahamile bırakma, zorla kısırlaştırma <strong>ya</strong> da benzerağırlıktaki diğer cinsel şiddet türleri (…)”<strong>insan</strong>lığa karşı suç teşkil eder. Ayrıca mağdurlarave tanıklara yönelik özel bir ihtimamsöz konusudur. Statü’nün 68. maddesine göre“mağdurların ve tanıkların güvenliği, fizikselve psikolojik esenliği, haysiyeti ve mahremiyeti”sağlanmalıdır ve <strong>ya</strong>rgılamayı <strong>ya</strong>pan mahkeme“(…) <strong>ya</strong>rgılamanın herhangi bir bölümününkamerayla yürütülmesine <strong>ya</strong> da delillerin elektronikolarak ve<strong>ya</strong> başka özel tedbirler alınaraksunulmasına karar verebilir. Özellikle, bu türtedbirler mağdurun cinsel şiddet mağduru olması<strong>ya</strong> da mağdur <strong>ya</strong> da tanığın çocuk olmasıhallerinde alınabilir.” Bu koruyucu tedbirlerayrıca Eski Yugoslav<strong>ya</strong> ve Ruanda UluslararasıMahkemeleri önündeki <strong>ya</strong>rgılamalarla orta<strong>ya</strong>çıkan deneyimin de sonucudur.Mayıs 2012 itibarıyla 121 devlet Roma Statüsü’nüonamıştır.Kadın hareketleri kadınların <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ınınulusal düzeyde sağlanmasında da başarılı olmuştur.Örneğin Uganda’da kadınların temsilcilerikadınların ölen eşlerinden kalan mallarımiras yoluyla kazanmaları için yeni bir toprak<strong>ya</strong>sasının <strong>ya</strong>pılması konusunda lobi faaliyetlerindebulunmuştur. Geleneklere göre, buuygulama uzun zaman boyunca <strong>ya</strong>sak olmuştur.Sonuçta başarı sağlanmıştır ve bugün çoksayıda kadın geçinmeleri için gerekli toprağasahip olabileceğinden haberdardır. Ugandalıkadınlar bunun ardından kendileri içinönemli başka konulara da eğilebilme gücünübulmuştur. Ev içi şiddet ve çokeşlilik gibigelenekleri <strong>ya</strong>sakla<strong>ya</strong>n Ev İçi İlişkiler Yasasıbuna bir örnektir.2015 yılına kadar eğitimin her seviyesindecinsiyet farklarının ortadan kaldırılması BinyılKalkınma Hedefleri’nden biridir. BinyılKalkınma Hedefleri’nin amacı dün<strong>ya</strong>nınen yoksul ülkelerindeki sos<strong>ya</strong>l ve ekonomikkoşulları iyileştirerek kalkınmayı teşvik etmektir.Bu hedefler daha önceki uluslararasıgelişmelerden kaynaklanmaktadır ve 2000 yılında<strong>ya</strong>pılan Binyıl Zirvesi’nin ardından resmiolarak tespit edilmişlerdir. Zirve sırasındatüm dün<strong>ya</strong> liderleri, sekiz hedefi içeren BirleşmişMilletler Binyıl Bildirgesi’ni kabul etmiştir.Tüm hedefler açıkça ve zımnen kadınlarınve erkeklerin <strong>ya</strong>şam koşullarına atıfta bulunur.3 ve 5 numaralı hedefler <strong>ya</strong>lnızca kadınmeseleleriyle ilgilidir: 3. Hedef: Cinsiyet eşitliğinin sağlanmasıve kadınların güçlenmesi: Hedeflerleilgili ilerlemenin ölçülmesini sağla<strong>ya</strong>nverilerin resmi kaynağı olan UNESCOİstatistik Enstitüsü (UIS) Küresel EğitimBültenleri’nde en son bilgi ve sayıları<strong>ya</strong>yınlar. 2010 tarihli bülten toplumsalcinsiyete odaklanmıştır ve dün<strong>ya</strong>da herüç ülkeden <strong>ya</strong>lnızca birinde ilk ve ortaöğrenim düzeyinde kız-erkek eşitliğineulaşılması trendini açıklamaktadır. 2015yılında hedefleri tutturma<strong>ya</strong>cak ülkelerinçoğunluğunun bulunduğu bölgeler SahraAltı Afrika, Latin Amerika, Arap ülkeleri,Doğu As<strong>ya</strong> ve Pasifik Bölgesi’dir. 5. Hedef: Anne sağlığının iyileştirilmesi:BM’nin çeşitli kurumlarının 2012 anneölümleri tahminlerine göre hem gebelikteanne ölümlerinin toplam sayısı hem degebelikte anne ölümü oranları 1990’danberi üçte bir oranında düşmüştür.Gelişmekte olan bölgelerin tümünde önemli
202 KADINLARIN İNSAN HAKLARIbir ilerleme görülse de ortalama yıllıkoran hâlâ Binyıl Kalkınma Hedefleri’ningerçekleştirilmesine uzaktır. Sahra AltıAfrika’daki %1,7’lik yıllık düşüş diğerbölgelerdekinden daha <strong>ya</strong>vaştır.2008’de başlatılan Kadına Yönelik Şiddete KarşıBirleş Kampan<strong>ya</strong>sı (UNiTE to End Violenceagainst Women) birkaç yıla <strong>ya</strong>yılmış ve dün<strong>ya</strong>dakadınlara ve kız çocuklarına yönelikşiddetin ortadan kaldırılmasını amaçla<strong>ya</strong>nbir kampan<strong>ya</strong>dır. UNiTE hükümetleri, siviltoplumu, kadın örgütlerini, genç <strong>insan</strong>ları, özelsektörü, med<strong>ya</strong>yı, tüm BM sistemini kadınlarave kız çocuklarına yönelik şiddetin durdurulmasıkonusunda güçlerini birleşmeye çağırır.2015 itibarıyla UNiTE bütün ülkelerde aşağıdakibeş hedefe ulaşmayı hedefler: Kadınlara ve kız çocuklarına yönelik şiddeteeğilen ve bu şiddeti cezalandıran <strong>ya</strong>salarınkabul edilmesi ve yürürlük kazanması; Çoksektörlü ulusal eylem planlarınınkabulü ve uygulanması; Kadınlara ve kız çocuklarına yönelik şiddetleilgili veri toplamanın güçlendirilmesi; Farkındalığın ve toplumsal hareketlenmeninartması; Çatışmalarda cinsel şiddet konusunaeğilinmesi.2010’da Birleşmiş Milletler kadın ve toplumsalcinsiyet konularında becerilerini ve gücünütoplamak için BM Kadın’ı (UN Women), <strong>ya</strong>niBirleşmiş Milletler Toplumsal Cinsiyet Eşitliğive Kadınların Güçlenmesi Birimi’nikurmuştur. Bunu <strong>ya</strong>parak BM üye devletleri,örgütün toplumsal cinsiyet eşitliği ve kadınlarıngüçlenmesi hedeflerine ulaşılması sürecinihızlandırma yolunda tarihi bir adım atmıştır.BM Kadın, BM’nin reform edilmesi gündemininbir parçası olarak, kaynakları ve yetkileri birara<strong>ya</strong> getirip daha önemli bir etki <strong>ya</strong>ratmak üzerekurulmuş ve daha önce dört ayrı BM birimiolarak örgütlenen birimlerin çalışmalarını birara<strong>ya</strong> getirmiştir: Kadınların İlerlemesi Bölümü,Kadınların İlerlemesi İçin Uluslararası Araştırmave Eğitim Enstitüsü, Toplumsal Cinsiyet veKadınların İlerlemesi Hakkında Özel Danışmanve Birleşmiş Milletler Kadın Fonu. BM Kadın’ınana görevleri şunlardır: Kadının Statüsü Komisyonu gibi hükümetlerarası organları politikaların, küreselstandartların ve normların oluşturulmasıkonusunda desteklemek; Üye devletlere bu standartların ha<strong>ya</strong>tageçirilmesinde <strong>ya</strong>rdım etmek, taleptebulunan ülkelere teknik ve mali desteksağlamak için hazır bulunmak ve siviltoplumla etkili ortaklıklar inşa etmek; BM’nin toplumsal cinsiyet konusunda kenditaahhütlerini yerine getirip getirmediğinidenetlemek (sistemin ilerleyişini düzenliizlemeye tabi tutma yöntemi de dahil).Mevzuatta, idarede ve Birleşmiş Milletler’inkendisi işleyişinde toplumsal cinsiyet meselelerinin<strong>ya</strong>nsıtılması ve uygulanması içinhazırlanan son belgelerden biri BM Genel Kurulu’nun<strong>ya</strong>yınladığı 66/132 sayılı Karar’dır.Bu Karar 4. Dün<strong>ya</strong> Kadın Konferansı’nınardından, Pekin Bildirgesi ve Eylem Platformu’nunyürütülmesi için ve Genel Kurul’un32. Özel Oturumu’nun sonucu olarak 2011’dekabul edilmiştir.
KADINLARIN İNSAN HAKLARI2033. KRONOLOJİ1789 Kadınların ve Kadın VatandaşlarınHaklarına İlişkin Bildirge (Olympede Gouges)1888 Uluslararası Kadın Konseyi’ninKuruluşu1921 Kadınların ve ÇocuklarınTicaretinin Yasaklanmasına İlişkinUluslararası Sözleşme ve Protokol1950 İnsan Ticaretinin ve BaşkalarınınFuhuş Yoluyla SömürülmesininYasaklanmasına İlişkin Sözleşme(yürürlük tarihi 1951, Mart 2012itibarıyla taraf devlet sayısı 82)1953 Kadınların Si<strong>ya</strong>si Haklarına İlişkinSözleşme (yürürlük tarihi 1954,Mayıs 2012 itibarıyla taraf devletsayısı 122)1957 Evli Kadınların Tabiyetine İlişkinSözleşme (yürürlük tarihi 1958,Mayıs 2012 itibarıyla taraf devletsayısı 74)1962 Evliliğe Rıza, Asgari Evlilik Yaşıve Evliliklerin Kaydına İlişkinSözleşme (yürürlük tarihi 1964,Mayıs 2012 itibarıyla taraf devletsayısı 55)1967 Kadına Karşı Her TürlüAyrımcılığın Önlenmesi Bildirgesi1975 Birinci Birleşmiş Milletler Dün<strong>ya</strong>Kadın Konferansı (Meksiko)1976 BM Kadın Onyılının Başlangıcı:Eşitlik, Kalkınma ve Barış1979 Kadına Karşı Her TürlüAyrımcılığın ÖnlenmesiSözleşmesi (CEDAW) (yürürlüktarihi 1981, Mayıs 2012 itibarıylataraf devlet sayısı 187)1980 İkinci BM Dün<strong>ya</strong> KadınKonferansı (Kopenhag)1985 Üçüncü BM Dün<strong>ya</strong> KadınKonferansı (Nairobi): NairobiKadınların İlerlemesi İçin 2000Yılına Doğru Geleceğe YönelikStratejiler’in kabulü1994 Kadına Yönelik Şiddet ÖzelRaportörlüğü’nün kuruluşu1994 Kadına Karşı Şiddetin Önlenmesi,Cezalandırılması ve OrtadanKaldırılması Amerikan Sözleşmesi(yürürlük tarihi 1995)1995 Dördüncü BM Dün<strong>ya</strong> KadınKonferansı (Pekin)1998 Uluslararası Ceza MahkemesiRoma Statüsü (yürürlük tarihi2002, Mayıs 2012 itibarıyla tarafdevlet sayısı 121)1999 Kadına Karşı Her TürlüAyrımcılığın ÖnlenmesiSözleşmesi’ne ek İhti<strong>ya</strong>ri Protokol(yürürlük tarihi 2000, Mayıs 2012itibarıyla taraf devlet sayısı 104)2000 BM Güvenlik Konseyi’ninKadınlar, Barış ve GüvenlikHakkında S/RES/1325 (2000)sayılı kararı2000 İnsan (özellikle kadın ve çocuk)Ticaretinin Önlenmesi, OrtadanKaldırılması ve CezalandırılmasıHakkında Protokol (BirleşmişMilletler’in Uluslararası ÖrgütlüSuçlara Karşı Sözleşme’sinitamamlar nitelikte) (yürürlüktarihi 2003, Mayıs 2012 itibarıylataraf devlet sayısı 147)2000 Genel Kurul’un “Kadınlar 2000:21. Yüzyılda Toplumsal CinsiyetEşitliği, Kalkınma ve Barış”başlıklı 23. Özel Oturumu
204 KADINLARIN İNSAN HAKLARI2003 Afrika İnsan ve Halkların HaklarıSözleşmesi’ne ek Afrika’dakiKadınların Hakları Protokolü(Maputo Protokolü)2005 Pekin +10: Pekin Bildirgesive Eylem Platformu’nun 10Yılının ve Genel Kurul’un23. Özel Oturumunun SonuçBelgesinin Gözden Geçirilmesi veDeğerlendirilmesi2008 BM Güvenlik Konseyi’ninKadınlar, Barış ve GüvenlikHakkında S/RES/1820 (2008)sayılı Kararı2009 BM Güvenlik Konseyi’ninKadınlar, Barış ve GüvenlikHakkında S/RES/1888 (2009)sayılı Kararı2009 BM Güvenlik Konseyi’ninKadınlar, Barış ve GüvenlikHakkında S/RES/1889 (2009)sayılı Kararı2009 BM Güvenlik Konseyi’nin SilahlıÇatışmalarda Sivillerin KorunmasıHakkında S/RES/1894 (2009)sayılı Kararı2010 BM Güvenlik Konseyi’ninKadınlar, Barış ve GüvenlikHakkında S/RES/1620 (2010)sayılı Kararı2010 Pekin +15: Pekin Bildirgesive Eylem Platformu’nun 15Yılının Gözden Geçirilmesi veDeğerlendirilmesi2010 BM Genel Kurulu kararıylaBM Kadın’ın kuruluşu(Birleşmiş Milletler ToplumsalCinsiyet Eşitliği ve KadınlarınGüçlendirilmesi Birimi)2011 BM Genel Kurulu’nun A/RES/66/132 sayılı kararı (4.Dün<strong>ya</strong> Kadın Konferansı’nınardından, Pekin Bildirgesi veEylem Platformu’nun yürütülmesiiçin ve Genel Kurul’un 32. özeloturumunun sonucu)ÇEŞİTLİ FAALİYETLERFAALİYET ICEDAW’I YENİDEN YORUMLAMAKBölüm I: GirişBu faaliyet CEDAW’ı anlamayı geliştirmeamaçlıdır ve özellikle hukuki terminolojiyibilmeyen, hukukçu olma<strong>ya</strong>n kişiler içinhazırlanmıştır.Bölüm II: Genel BilgilerFaaliyet türü: Uygulama.Amaçlar ve hedefler: Kadınların <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ı hakkında farkındalık <strong>ya</strong>ratılması;hukuki terminolojinin tanınması; kadın <strong>haklar</strong>ıylailgili farklı bakış açılarının tanınması;kadınların <strong>haklar</strong>ıyla ilgili hukuki belgelerintartışılması.Hedef grup: Genç yetişkinler ve yetişkinler.
KADINLARIN İNSAN HAKLARI205Grup büyüklüğü: 20-25; küçük grup çalışmasıve büyük grup tartışması.Süre: 60 dakika.Malzemeler: CEDAW, kâğıt, kalem.Beceriler: Hukuki terminolojiyi anlama veyeniden <strong>ya</strong>zma, iletişim, işbirliği ve farklıbakış açılarını değerlendirme.Bölüm III: Faaliyet Hakkında BilgilerTalimatlar:CEDAW hakkında bir giriş konuşmasının ardından,katılımcılardan 4-5 kişilik gruplara ayrılmalarınıisteyin. Her bir grup CEDAW’ın birbölümünü hukuki olma<strong>ya</strong>n gündelik dile çevirmeklegörevli olacaktır. Her gruba aynı bölümünçevirisini vermek de mümkündür; böylecefarklı kişilerin ifadeleri nasıl farklı yorumladığıylailgili ayrıntılı tartışmalar <strong>ya</strong>şanabilir.Gruplara çalışmak için 30 dakika tanıyın vesonra büyük gruba dönmelerini isteyin. Herçalışma grubu çevirisini büyük gruba tanıtsın.Daha sonra tartışma ve sorular için zamanbırakın. Grup daha sonra kendi ülkelerindekidurumu değerlendirsin. Aşağıdaki sorularneyin değiştirilmesi gerektiği hakkında <strong>ya</strong>pılacakbir tartışmada <strong>ya</strong>rarlı olabilir: Toplumunuzda kadın <strong>haklar</strong>ı <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ından ayrı mı düşünülüyor? Buayrılık nasıl gerçekleşiyor? Hukuken mi?Geleneksel olarak mı? Bu ayrılık, üzerine konuşulan bir durummu? Kimsenin bahsetmediği bir “ha<strong>ya</strong>tıngerçeği” mi? Bütün kadınlar bundan etkileniyor mu?Etkilenmiyorsa en çok etkilenen kadınlarkimler? Toplumsal cinsiyete da<strong>ya</strong>lı ayrımınörneklerinden bahsedin. Kadınlar bu ayrıma nasıl <strong>ya</strong>klaşıyor? Erkekler <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ından normal olarak<strong>ya</strong>rarlanırken kadınların <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ınıkullanabilmek için özel çaba sarf etmelerigerekiyor mu? Kadınların erkekler aracılığıyla hareketetmeleri gereken ha<strong>ya</strong>t alanları var mı?Kadınların özerkliğinin karşısındakiengeller nelerdir? Ana<strong>ya</strong>sanız kadın <strong>haklar</strong>ı hakkında nediyor? Uygulamadaki durum ile ana<strong>ya</strong>saarasında fark var mı? Halihazırda kadınların <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ınıkonu alan bir davanın varlığından haberdarmısınız? Davanın konusu nedir? Hangi<strong>haklar</strong> söz konusudur?İpuçları:4-5 kişilik gruplardaki çalışmalar daha derintartışmaların <strong>ya</strong>pılabilmesini sağlar veutangaç katılımcıların faaliyete dahil olmaşanslarını artırır. Yine de grup çalışmalarınınsonuçları herkesin önünde sunulup tartışılmalıve böylece tüm katılımcıların bilgisinin aynıdüzeye getirilmesi mümkün kılınmalıdır.Çeşitlilik için öneriler:Bu faaliyet katılımcıların ilgilendiği herhangibir hukuki belge ve konuyla ilgili olarak da<strong>ya</strong>pılabilir.Bölüm IV: Faaliyetin ardındanDüzenlenecek bir kadın <strong>haklar</strong>ı kampan<strong>ya</strong>sı,uygun bir takip faaliyeti olabilir.Daha fazla araştırma için ilgili <strong>haklar</strong>/alanlar:İnsan <strong>haklar</strong>ı, azınlık <strong>haklar</strong>ı ve ayrımcılık.<strong>ya</strong>sağı.FAALİYET IIEQUALIA’YA GİDEN YOLBölüm I: GirişEşitliğe giden yol uzun ve rüzgârlıdır.Katılımcılar Equalia’<strong>ya</strong> giden yolun ha<strong>ya</strong>libir haritasını çizerek yolculara bu yoldakiengelleri aşıp yollarını bulmaları konusunda
206 KADINLARIN İNSAN HAKLARI<strong>ya</strong>rdımcı olacak. Equalia cinsiyet eşitliğininhakiki olarak var olduğu ülkedir. Equalia bugün<strong>ya</strong>lnızca <strong>insan</strong>ların ha<strong>ya</strong>linde vardır amaharita geleceğe giden yolu gösterir.Bölüm II: Genel BilgilerFaaliyet türü: Grup çalışması, ha<strong>ya</strong>l etme,çizim <strong>ya</strong>pma. Hedefler ve amaçlar: Eşitlik vecinsiyet dengesinin anlaşılmasını ve değerlendirilmesinisağlamak; geleceği öngörmekiçin ha<strong>ya</strong>l gücünü ve <strong>ya</strong>ratıcılığı geliştirmek;adaleti ve saygıyı güçlendirmek.Hedef grup: Genç yetişkinler ve yetişkinler.Grup büyüklüğü: 10-30 kişi; küçük gruplardaçalışma ve büyük grup tartışması.Süre: 90 dakika.Malzemeler: Beyin fırtınası için kâğıt vekalem, kâğıt tahtası kâğıtları, farklı renklerdemarkör kalemler, dağlar, vadiler, ormanlar,köyler, köprüler vs. fiziksel özellikleri gösterenbir yürüyüş haritası <strong>ya</strong> da başka herhangibir harita.Hazırlık: Haritayı ve kullanılan sembolleritanıyın.Beceriler: Analiz, tartışma ve grup kararları,<strong>ya</strong>ratıcı beceriler/çizim.Bölüm III: Faaliyet Hakkında BilgilerTalimatlar: Bu faaliyette katılımcılar Equalia’<strong>ya</strong> se<strong>ya</strong>hatyolunu gösteren ha<strong>ya</strong>li bir harita çizecek. Katılımcılardan ahlaki kurallarıanlatmak için “yolculuğa çıkan kişi”temasını kullanan hikâye ve<strong>ya</strong> masallarıhatırlamalarını isteyin. Bazı ortak temalarıbulun; örneğin karanlık bir orman kötülüğüanlatmak için <strong>ya</strong> da kırmızı bir elma günahıanlatmak için kullanılır. Yolcu, hızla akanbir nehri yüzerek geçmek için manevi güçkullanabilir <strong>ya</strong> da başka birine <strong>ya</strong>rdım içintevazu gösterebilir. Bir haritanın neye benzediğini kısacaanlatın. Sınırların çizilme yollarından,dağların, nehirlerin çizilmesinden veormanların, bozkırların, binaların, güçkablolarının vs. sembollerinden bahsedin. Katılımcılardan 3-5 kişiden oluşanküçük gruplara ayrılmalarını isteyin.Kâğıtları ve kalemleri dağıtıp, Equalia’nınneye benzediği, yolda hangi engellerlekarşılaşılabileceği ve bu engellerin nasılaşılacağı hakkında üç kısa beyin fırtınasıiçin 15 dakika kadar süre verin. Kâğıt tahtalarını ve kâğıtları dağıtın. Hergruba kendi ha<strong>ya</strong>li haritalarını çizmelerinisöyleyin. Ha<strong>ya</strong>li haritalarda şu ankimanzara ile gelecekteki manzarayı ve buikisinin ortasında giden yolu çizmeleriniisteyin. Katılımcılar yoldaki coğrafiözelliklerle, engellerle ve kolaylıklarla ilgilisemboller <strong>ya</strong>ratmalıdır. Gruplara haritaları çizmeleri için 40 dakikasüre verin. Semboller için bir anahtar belgehazırlamalarını hatırlatın. Büyük gruba dönün ve katılımcılardanharitaları sunmalarını isteyin.Geri bildirim:Farklı grupların nasıl birlikte çalıştığı, neyinnasıl sembolize edileceği hakkında nasılkarar verildiği ve haritayı çizme yolları noktalarındabir tartışma başlatın. Equalia’nıngerçekte neye benzediği ve engellerin nelerolduğu hakkında konuşma<strong>ya</strong> başlayın: Katılımcılar bu faaliyeti beğendi mi? Neyibeğendiler? Beyin fırtınasındaki sorulardan hangisidaha kolaydı? Hangisi en zoruydu? Neden? Equalia’nın esas özellikleri nelerdir? Bugünkü toplumun Equalia’<strong>ya</strong>dönüşmesinin önündeki engeller nelerdir? Ülkenize dün<strong>ya</strong>daki tüm ülkeler arasındakadınlar ve erkekler için eşit fırsatlarbakımından 1’den 10’a kadar not vermenizgerekse hangi notu verirsiniz? 1 çok eşitsizbir ortamı, 10 ideal eşitliği ifade eder.
KADINLARIN İNSAN HAKLARI207 Toplumsal cinsiyet eşitliğinin var olduğu birtoplum inşa etmek için neleri değiştirmekgerekiyor? Kadınların güçlenmesinde ve <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ında eğitimin rolü nedir? Pozitif ayrımcılık tedbirleri toplumsalcinsiyet eşitliğinin sağlanmasında meşrubir yöntem midir? Toplumunuzda başka hangi gruplarayrımcılığa uğramaktadır? Bu nasıl orta<strong>ya</strong>çıkmaktadır? Hangi <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı ihlaledilmektedir? Dezavantajlı gruplar <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ını talepetmek için nasıl güçlendirilebilir?Bölüm IV: Faaliyetin ArdındanToplumsal cinsiyetle bağlantılı eşit fırsat politikalarıkonusunda kendi okulunuzu, kulübünüzüve<strong>ya</strong> işyerinizi düşünün; politikalarınnasıl yürütüldüğünü ve Equalia’daki durumaulaşmak için değişiklik ve fazladan çabagerekip gerekmediğini tartışın.Daha fazla araştırma için ilgili <strong>haklar</strong>/alanlar: İnsan <strong>haklar</strong>ı, azınlık <strong>haklar</strong>ı, ayrımcılık<strong>ya</strong>sağı.(Kaynak: Rui Gomes vd. 2002. COMPASS. Gençİnsanlar İçin İnsan Hakları Eğitimi El Kitabı)KAYNAKÇAAbella, Rosalie. 1987. The EvolutionaryNature of Equality. Mahoney, Kathleen andSheilah Martin. Equality and Judicial Neutrality.Toronto: Carswell, s. 4 vd.Uluslararası Af Örgütü Hollanda. 2002.Joint statement on the implementation of newSharia-based penal codes in northern Nigeria.http://www.amnesty.nl/nieuwsportaal/pers/joint-statement-implementation-new-sharia-based-penal-codes-in-northern-nigeriaAronovitz, Alexis, Gerda Theuermannve Elena Tyurykanova. 2010. Analyzingthe business model of trafficking in humanbeings to better prevent the crime. Vienna:AGİT-Office of the Special Representativeand Co-ordinator for Combating Traffickingin Human Beings.Benedek, Wolfgang, Gerd Oberleitner veEsther Kisaakye. 2005. Human Rights ofWomen: International Instruments and AfricanExperiences. London: Zed Books.Boletín Red Feminista Latinoamericana ydel Caribe contra la violencia doméstica ysexual. Isis, 1993-bugüne.Bravo, Rosa. 1998. Pobreza por razones degénero. Precisando conceptos. En Género yPobreza, Nuevas dimensiones. Santiago deChile: Editores Isis.ECLAC Women and Development Unit.2000. The challenge of gender equity and humanrights on the threshold of the twenty-firstcentury. Santiago: ECLAC.
208 KADINLARIN İNSAN HAKLARIEuropa. AB Mevzuatı Özetleri. 2012. Fightagainst trafficking in human beings. http://europa.eu/legislation_summaries/justice_freedom_security/fight_against_trafficking_in_human_beings/index_en.htmAvrupa Birliği Temel Haklar Ajansı. 2012.Fundamental rights: challenges and achievementsin 2011. http://fra.europa.eu/fraWebsite/research/publications/publications_per_year/2012/pub-annual-report-2012_en.htmFalcón O´Neill, Lidia. 1999. Historia de losDerechos de las Mujeres. La construcciòn delSujeto Politico. Lima: Seminario Internacionalde Derechos Humanos. Movimiento ManuelaRamos.Forward. 2002. Female Genital Mutilation:Information Pack: www.forwarduk.org.uk/download/10Gomes, Rui et al (ed.). 2002. COMPASS.A manual on human rights education withyoung people. Strasbourg: Council of Europe.http://eycb.coe.int/compassİnsan Hakları İzleme Örgütü. 2011. He lovesyou, he beats you: http://www.hrw.org/en/node/98417/section/2ICTR. 1998. The Prosecutor of the Tribunalagainst Jean-Paul Akayesu (SentencingJudgement). ICTR-96-4-T. http://www.unhcr.org/cgi-bin/texis/vtx/refworld/rwmain?docid=402790524&page=searchInternational Center for Research onWomen. 1998. After the Peace: Women inPost-Conflict Reconstruction.https://repository.library.georgetown.edu/bitstream/handle/10822/551499/Peace_women_post_conflict.pdf?sequence=1Kamat, Jyostna. 2012. The tradition of Satiin India. http://www.kamat.com/kalranga/hindu/sati.htmKaram, Azza ve Joni Lovenduski. 2005.Women in Parliament: Making a Difference.In: Ballington, Julie and Azza Karam (ed.).Women in Parliament: Beyond Numbers.http://www.idea.int/publications/wip2Klip, André ve Göran Sluiter. 2005. AnnotatedLeading Cases of International CriminalTribunals: The International Criminal Tribunalfor the Former Yugoslavia 2001-2002.Antwerp: Intersentia.Koenig, Shulamith. 1998. Embracing Womenas Full Owners of Human Rights. http://www.pdhre.org/dialogue/embrace.htmlKoenig, Shulamith ve Betty A. Reardon.2001. Passport to Dignity. New York: PDH-RE.Lloyd-Roberts, Sue. 2012. Female genitalmutilation rife in Egypt despite ban. http://news.bbc.co.uk/2/hi/programmes/newsnight/9696353.stmMoller Okin, Susan. 1998. Justice, Genderand the family. New York: Basic Books.Neuhold, Brita ve Birgit Henökl. 2000. Women’sRights-Human Rights: From Dream toReality. Vienna: Austria Service for DevelopmentCo-operation.
KADINLARIN İNSAN HAKLARI209Niarchos, Catherine M. 1995. Women, War,and Rape: Challenges Facing the InternationalTribunal for the Former Yugoslavia. HumanRights Quarterly 17 (1995). s. 649-690.Peacewomen (ed.). 2010. Women, Peaceand Security Handbook. Compilation andAnalysis of United Nations Security CouncilResolution Language 2000–2010. http://www.peacewomen.org/security_council_monitor/handbookPeople’s Movement for Human Rights Learning.2002. Women hold up the Sky. NewYork: PDHRE.Power, Carla. 2002. The Shackles of Freedom.The end of communism was supposedto make life better for women. Has it? In:Newsweek International. http://www.thedailybeast.com/newsweek/2002/03/17/the-shackles-of-freedom.htmlRobinson, Mary. 2000. Women Unitingfor Peace. Statement by the United NationsHigh Commissioner for Human Rights andSecretary-General of the World Conferenceagainst Racism. http://www.unhchr.ch/huricane/huricane.nsf/0/DD6773BCD-73D1F478025689C005B52B7?opendocumentSeifert, Ruth. 1996. The Second Front: TheLogic of Sexual Violence in Wars. In: Women’sStudies International Forum 19 (1/2).s. 35-43.Shanti, Dairian. 1998. Equality and the Structuresof Discrimination. In: Yaeli, Danieli, ElsaStamatopoulou and Clarence Dias. New York.Tripp, Ailli. 2004. Women’s Movements,Customary Law, and Land Rights in Africa:The Case of Uganda. African Studies Quarterly7, No. 4. http://www.africa.ufl.edu/asq/v7/v7i4a1.htmUNAIDS. 2011. World AIDS Day Report2011. http://www.unaids.org/en/media/unaids/contentassets/documents/unaidspublication/2011/JC2216_WorldAIDSday_report_2011_en.pdfUNESCO Institute for Statistics. 2010.Global Education Digest 2010. ComparingEducation Statistics across the World. http://www.uis.unesco.org/Library/Documents/GED_2010_EN.pdfUNICEF. 2005. Female genital mutilation/cutting. A statistical exploration. http://www.unicef.org/publications/files/FGM-C_final_10_October.pdfUNICEF/Innocenti Research Centre. 2008.Changing a harmful social convention: Femalegenital mutilation/cutting. http://www.unicef-irc.org/publications/pdf/fgm_eng.pdfBirleşmiş Milletler 2011. Report of the Committeeon the Elimination of Discriminationagainst Women. New York: United Nations.http://daccess-ods.un.org/access.nsf/Get?Open&DS=A/66/38&Lang=EBirleşmiş Milletler. 2010. Global strategy tostop health-care providers from performingfemale genital mutilation. http://www.who.int/reproductivehealth/publications/fgm/rhr_10_9/en/index.htmlShiva, Vandana. 1998. Monocultures, Monopolies,Myths and the Masculinisation of Agriculture.http://gos.sbc.edu/s/shiva2.html
210 KADINLARIN İNSAN HAKLARIBirleşmiş Milletler. 2008. Eliminatingfemale genital mutilation. An interagencystatement-OHCHR, UNAIDS, UNDP, UNECA,UNESCO, UNFPA, UNHCR, UNICEF, UNIFEM,WHO. http://www.who.int/reproductivehealth/publications/fgm/9789241596442/en/index.htmlBirleşmiş Milletler. 2001. Multilateral TreatyFramework: An Invitation to Universal Participation,Focus 2001: Right of Women andChildren. New York: United Nations.Vlachova, Marie ve Lea Biason (ed.). 2005.Women in an Insecure World. Geneva:Geneva Centre for the Democratic Control ofArmed Forces (DCAF).WHO, UNICEF, UNFPA ve World Bank(ed.). 2012. Trends in maternal mortality:1990 to 2010. WHO, UNICEF, UNFPA andThe World Bank estimates. http://www.childinfo.org/maternal_mortality.htmlBirleşmiş Milletler. 2000. Women, Peaceand Security, Study submitted by the Secretary-Generalpursuant to Security Councilresolution 1325 (2000). New York: UnitedNations.Birleşmiş Milletler. 1999. Optional Protocolto the Convention on the Elimination of allForms of Discrimination against Women.http://www.ohchr.org/english/law/cedaw-one.htmBirleşmiş Milletler. 1998. Rome Statute ofthe International Criminal Court. http://untreaty.un.org/cod/icc/statute/romefra.htmBirleşmiş Milletler. 1993. Declaration onthe Elimination of Violence against Women.http://www.unhchr.ch/huridocda/huridoca.nsf/(Symbol)/A.RES.48.104.EnBirleşmiş Milletler. 1979. Convention on theElimination of all Forms of Discriminationagainst Women (CEDAW). http://www.ohchr.org/english/bodies/cedaw/convention.htm
KADINLARIN İNSAN HAKLARI211EK BİLGİLERAfrika Birliği (African Union): http://www.au.intCampaña por una Convención Interamericanade los Derechos Sexuales y losDerechos Reproductivos: www.convencion.org.uyLatin Amerika ve Karayipler Kadın HaklarınıSavunma Komitesi (Comité de AméricaLatina y el Caribe para la Defensa de losDerechos de las Mujeres [CLADEM-LatinAmerican and Caribbean Committee forthe Defense of Women Rights]): www.cladem.orgLatin Amerika ve Karayipler Komisyonu(Economic Commission for Latin Americaand the Caribbean): http://www.eclac.orgEşitlik Hemen Şimdi (Equality Now):http://www.equalitynow.orgUluslararası Kadın Konseyi (InternationalCouncil of Women): http://www.icw-cif.infoIsis internacional. Centro de Documentaciónde las Mujeres de América Latina y elCaribe: http://www.isis.cl/Latin Amerika Kadın Sağlığı Ağı (Red deSalud de las Mujeres Latinoamericanasy del Caribe [RSMLAC-Latin AmericanWomen’s Health Network]): http://www.reddesalud.orgBirleşmiş Milletler Kadının Statüsü Komisyonu(United Nations Commission on theStatus of Women): http://www.un.org/womenwatch/daw/cswBirleşmiş Milletler Kadına Karşı AyrımcılığınÖnlenmesi Komitesi (United NationsCommittee on the Elimination of Discriminationagainst women): http://www.un.org/womenwach/daw/cedaw/committee.htmBirleşmiş Milletler İnsan Ticareti ve GöçmenKaçakçılığı (UNODC, Human traffickingand migrant smuggling): http://www.unodc.org/unodc/en/human-trafficking/index.htmlBM Kadın: Birleşmiş Milletler ToplumsalCinsiyet Eşitliği ve Kadınların GüçlendirilmesiBirimi (UN Women: United NationsEntity for Gender Equality and theEmpowerment of Women): http://www.unwomen.orgTerre des Femmes: http://www.terredesfemmes.deAmerikan Devletleri Örgütü (Organizationof American States): http://www.oas.orgİnsan Hakları Eğitimi İçin Halk Hareketi(People’s Movement for Human RightsLearning): http://www.pdhre.org
212 NOTLAR
HUKUKUN ÜSTÜNLÜĞÜ VE ADİL YARGILAMA213HUKUKUNÜSTÜNLÜĞÜ VEADİL YARGILAMADEMOKRATİK TOPLUMLARDA HUKUK DEVLETİADİL YARGILAMA: HUKUK DEVLETİ İLKESİNİN TEMEL UNSURUADİL YARGILAMANIN UNSURLARI“Hukukun üstünlüğü, hukuki belgelerin şeklen kullanılmasının ötesindetoplumun bütün üyeleri için aşırı hükümet gücüne karşı Adalet ve KorumaÜstünlüğüdür.”Uluslararası Hukukçular Komisyonu. 1986.
214 HUKUKUN ÜSTÜNLÜĞÜ VE ADİL YARGILAMABİLİNMESİ GEREKENLER1. GİRİŞBir mahkeme salonunda neden orada olduğunuzubilmeden oturduğunuzu ha<strong>ya</strong>l edin.Hâkim hakkınızdaki suçlamaları okurken kafanıziyice karışıyor. İşlediğiniz ileri sürülensuç daha önce <strong>ya</strong>sadışı olma<strong>ya</strong>n bir eylem,çünkü yürürlükteki mevzuatta suç olarak tanımlanmamış.Kimse sorularınıza <strong>ya</strong>nıt vermiyor.Kendinizi savunama<strong>ya</strong>cak durumdaolduğunuzu hissetmektesiniz ve bir avukataerişememektesiniz. Tanıklar dinlenmeye başlandığında,içlerinden birinin sizin bilmediğinizbir dili konuştuğunuzu fark ediyorsunuzama bir tercüman yok. Duruşma sırasında,bunun <strong>ya</strong>rgılamadaki ikinci duruşma olduğunuöğrendiniz: İlki sizin yokluğunuzda <strong>ya</strong>pılmış.Duruşma devam ettikçe herkesin sizinsuçlu olduğunuzu düşündüğü iyice açığa çıkıyor.Akıllardaki tek soru, cezanızın ne olacağı.Bu örnek adil <strong>ya</strong>rgılama güvencelerinin ihlaledildiği durumları gösterir. “Adaletin adil işleyişi”olarak da bilinen adil <strong>ya</strong>rgılanma hakkı,“hukuk devleti” ilkesine uygun yönetilen demokratikbir toplumun köşe taşlarından biridir.Hukukun ÜstünlüğüHukuk devleti ilkesi pek çok alanda uygulanırve si<strong>ya</strong>si, ana<strong>ya</strong>sal, <strong>ya</strong>sal veçhelere olduğukadar <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı veçhesine de sahiptir. Demokratikbir toplumun hukuk devleti ilkesinesaygı göstermesi gerekir. Bu, <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ınınkorunması için ha<strong>ya</strong>ti öneme sahiptir.Demokrasi HakkıHukuk devleti ilkesi demokratik bir toplumunköşe taşlarından biri ise de tüm unsurları hakkındabir uzlaşma sağlanamamıştır; ancak vatandaşların<strong>ya</strong>salarla korunan <strong>haklar</strong>ı var isekamu makamları tarafından keyfi uygulamalaramaruz bırakılama<strong>ya</strong>cakları <strong>ya</strong>ygın olarakkabul görür. Bu <strong>ya</strong>sanın kamu tarafındanbilinmiyor olması, herkese eşit olarak uygulanmasıve etkin olarak yürütülmesi gerekir.Dolayısıyla devletin yürütme gücünün,ana<strong>ya</strong>sa<strong>ya</strong> uygun olarak <strong>ya</strong>pılan ve özgürlüğü,adaleti ve hukuki belirliliği sağlama amacıgüden <strong>ya</strong>salara da<strong>ya</strong>nması zorunludur.1993’te Vi<strong>ya</strong>na’da gerçekleştirilen BM İnsanHakları Dün<strong>ya</strong> Konferansı’nda, hukukdevleti ilkesi ile <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının korunmasıarasında ayrılmaz bir bağın var olduğu teyitedilmiştir. Konferans’a göre, <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ınınha<strong>ya</strong>ta geçirilmesinin önündeki temel engellerdenbiri, hukuk devleti ilkesinin mevcutolmamasıdır. Hukuk devleti, <strong>insan</strong>lar arasındakiilişkilerin adil bir biçimde yönetilmesininda<strong>ya</strong>nağıdır ve demokratik süreçler için ha<strong>ya</strong>tibir destektir. Hukuk devleti hesap verebilirlikve iktidardakilerin denetimi için gereklimekanizmayı sağlar.“Birleşmiş Milletler için hukukdevleti, bütün <strong>insan</strong>ların ve devletde dahil olmak üzere kamu veözel sektör kurumlarının kamu<strong>ya</strong>duyurulmuş, eşitlik ilkesine göreuygulanan, bağımsız denetimorganlarının denetiminden geçenve uluslararası <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ınormlarına ve standartlara uygunolan <strong>ya</strong>salarla hesap verebilir halegeldiği bir yönetim ilkesi anlamınagelir. Bu ilke aynı zamandahukukun üstünlüğü, hukuk önündeeşitlik, hesap verebilirlik, hukukun
HUKUKUN ÜSTÜNLÜĞÜ VE ADİL YARGILAMA215uygulanmasında hakkaniyet, güçlerayrılığı, karar alma süreçlerinekatılım, hukuki belirlilik, keyfiliktenkaçınma ve usule dair ve <strong>ya</strong>salşeffaflık ilkelerine uygunluk içintedbirler alınmasını da gerektirir.”(Kaynak: Birleşmiş Milletler.2004. Hukuk Devleti ve ÇatışmalarSırasında ve Çatışma SonrasıToplumlarda Ulus Ötesi Adalet)Hukukun Üstünlüğü İlkesinin TarihselGelişimiHukukun üstünlüğü ilkesinin kökleri Aristotelesgibi Yunan filozoflarına kadar uzanır.Aristoteles kişilerin takdirine da<strong>ya</strong>lı yönetiminkarşısında hukuk devletinin üstünlüğündensöz eder. Bir sonraki adım ortaçağİngiltere’sinde 1066’da Kral William tarafındankurulan merkezi idaredir. Kral yürütme,<strong>ya</strong>sama ve <strong>ya</strong>rgı güçlerini bir ara<strong>ya</strong> getirmişsede kendisi hukukun üzerinde değildi: Hukukonu kral <strong>ya</strong>pmıştı. Dolayısıyla mahkemelerve parlamento, soylularla birlikte ulusal sistemdekietkilerini artırmış ve Avrupa’daki ilkparlamenter monarşi orta<strong>ya</strong> çıkmıştır. Hukukdevleti ilkesinin gelişiminde büyük öneme sahipolan belgeler, soylulara çeşitli medeni vesi<strong>ya</strong>si <strong>haklar</strong> tanı<strong>ya</strong>n Magna Carta (1215) vegözaltına alınan kişilere özgürlüklerinin nedenkısıtlandığının bildirilmesi hakkını verenHabeas Corpus Yasası’dır (1679).Avrupa’da hukuk devleti ilkesi 17. ve 18. yüzyıllarboyunca gerçekleşen devrimlerde önemkazanmıştır. Bugün bu ilke dün<strong>ya</strong>da ulusal vebölgesel kuruluşların temel ilkesidir.Hukukun Üstünlüğü, AdilYargılama ve İnsani Güvenlikİnsani güvenliğin kökünde hukukdevleti ve adil <strong>ya</strong>rgılama vardır vesöz konusu temel ilkeler olmaksızınbu güvenliğin gerçekleştirilmesimümkün değildir. Hukuk devletive adil <strong>ya</strong>rgılama kişi güvenliğinedoğrudan katkıda bulunur vekimsenin keyfi olarak gözaltınaalınmamasını, <strong>ya</strong>rgılanmamasınıve herkesin bağımsız ve tarafsızhâkimler tarafından yürütülecekduruşmalarla adil biçimde<strong>ya</strong>rgılanmasını güvence altına alır.Mahkeme önündeki <strong>ya</strong>rgılamanınadil olması adaletin bir parçasıdırve vatandaşların hukuka da<strong>ya</strong>lı vetarafsız bir <strong>ya</strong>rgı sistemine güvenduymasını sağlar.Ayrıca güçlü bir <strong>ya</strong>rgı sistemi<strong>ya</strong>lnızca cezalandırıcı değilgüçlü bir önleyici sistem olarakda görev <strong>ya</strong>par. Böyle bir <strong>ya</strong>rgısuç oranlarının ve yolsuzluğunazalmasını sağla<strong>ya</strong>rak korkudankurtulma hakkına katkıda bulunur.Çatışma sonrası durumlarda hukukdevleti ilkesinin ve adil <strong>ya</strong>rgılamanınyeniden egemen olması, <strong>insan</strong>igüvenliğin hukuk güvenliği, tarafsızadalet yönetimi ve iyi yönetişimyoluyla güçlendirilmesi için özellikleönemlidir. Vatandaşların kendinigüvende hissetmesinin ve devlete vedevlet makamlarına güvenmesininyolları bunlardır.Ekonomik ilerleme ve gelişmebakımından da iyi bir <strong>ya</strong>tırım iklimiancak iyi çalışan bir idari ve <strong>ya</strong>rgısalsistemin varlığı halinde mümkündür.Dolayısıyla sos<strong>ya</strong>l ve ekonomik
216 HUKUKUN ÜSTÜNLÜĞÜ VE ADİL YARGILAMAgüvenliği güvence altına alanekonomik ilerleme ve sos<strong>ya</strong>l refah,yoksulluktan kurtulma<strong>ya</strong> doğrudankatkı sağlar; bunların varlığı hukukdevleti ve adil <strong>ya</strong>rgılanma ilkelerinebağlıdır.2. ADİL YARGILAMANINTANIMI VE TASVİRİHukuk Devletinin Temel Unsuru OlarakAdil YargılamaHukuk devleti ilkesi öncelikle, halk tarafındanbilinen ve ayrımcı olma<strong>ya</strong>n <strong>ya</strong>saların varlığıve etkili bir biçimde yürütülmesi anlamınagelir. Bu amaçla devlet <strong>ya</strong>sal sistemi korumakiçin mahkemeler, savcılıklar ve polis dahilolmak üzere kurumlar oluşturmalıdır. Bu kurumlarMedeni ve Si<strong>ya</strong>si Haklar UluslararasıSözleşmesi (MSHUS), Avrupa İnsan HaklarıSözleşmesi, Amerika İnsan Hakları Sözleşmesive Afrika İnsan ve Halkların Hakları gibiküresel <strong>ya</strong> da bölgesel <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı antlaşmalarındayer alan <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı güvenceleriylehukuken bağlıdır.Adil <strong>ya</strong>rgılanma hakkı, hem medeni hem cezaibağlamda adalet yönetimiyle ilgilidir. Öncelikleadaletin usulüne uygun yönetiminin ikiyönünün var olduğunun anlaşılması gerekir:kurumsal (örneğin mahkemenin bağımsızlığıve tarafsızlığı) ve usule ilişkin (örneğin davanınadil görülmesi). Adil <strong>ya</strong>rgılanma hakkı,şüphe anından kararın yürütülmesine dek geçensürede adil bir hukuk sürecinin sağlanmasıiçin gerekli bir dizi bireysel hakkı kapsar.Adil <strong>ya</strong>rgılanma hakkıyla ilgili uluslararasıhükümler (örneğin İnsan Hakları Komitesi’nin2007 yılında 32 sayılı Genel Yorumu ilealtını çizdiği ve yorumladığı MSHUS’nin 14.maddesi) tüm mahkemelere ve <strong>ya</strong>rgısal kurumlarauygulanır. Mahkemenin sıradan <strong>ya</strong>da uzmanlaşmış bir mahkeme olmasının önemiyoktur. Birçok ülkede sivillerin <strong>ya</strong>rgılandığıaskeri ve<strong>ya</strong> özel mahkemeler vardır. Bu türmahkemelerin kurulmasında amaç, genellikleadaletin olağan standartlarına uygun olma<strong>ya</strong>nistisnai usullerin uygulanmasıdır. MSHUS bumahkemeleri <strong>ya</strong>saklamasa da, Sözleşme hükümlerinegöre sivillerin böyle mahkemelertarafından <strong>ya</strong>rgılanması istisna olmalı ve MS-HUS’nin güvencelerine uygun koşullar altında<strong>ya</strong>rgılama <strong>ya</strong>pılmalıdır.Sanık Haklarında Asgari Standartlar1. Herkes mahkemeler önündeeşit olmalı ve adil <strong>ya</strong>rgılanmakonusundaki asgari güvencelere tambir eşitlik içinde sahip olmalıdır.2. Hakkında bir suç isnadı olanherkes, kendisine yöneltilensuçlamanın niteliği ve sebebikonusunda derhal ve anladığı birdilde ayrıntılı olarak haberdaredilme hakkına sahiptir.3. Hakkında bir suç isnadı olanherkes, hukuka uygun olaraksuçlu bulunana dek masumsayılma hakkına sahiptir.4. Mahkeme yetkili, bağımsızve tarafsız olmalı ve <strong>ya</strong>saylakurulmalıdır.5. Herkes adil ve aleni olarak<strong>ya</strong>rgılanma hakkına sahiptir;dolayısıyla bir duruşma ancakbelirli durumlarda kamu<strong>ya</strong>kapatılabilir.6. Herkes gecikmeksizin <strong>ya</strong>rgılanmahakkına sahiptir.7. Herkes hazır bulunduğu bir<strong>ya</strong>rgılamada <strong>ya</strong>rgılanma hakkına
HUKUKUN ÜSTÜNLÜĞÜ VE ADİL YARGILAMA217Hâkimlerin bağımsızlığı, bağımsız bir <strong>ya</strong>rgınıntemel taşlarından biridir. Hâkimleringörevine hükümet <strong>ya</strong> da başka makamlartarafından herhangi bir zamanda son verilebiliyorsa,kurumsal bağımsızlığın varlığındansöz edilemez. Ayrıca mahkemeler <strong>ya</strong> da hâsahiptir.Sanığın kendisinibizzat ve<strong>ya</strong> seçeceği bir avukataracılığıyla savunma hakkıvardır. Eğer sanık hukuki destekalmıyorsa bu hakkı hakkındabilgilendirilmelidir. Her halükârdaeğer adalet sisteminin menfaatlerigerektiriyorsa ve sanığın ödemegücü yoksa sanığa ücretsiz avukatatanmalıdır.8. Sanığın, aleyhine olan tanıklarısorgu<strong>ya</strong> çekme <strong>ya</strong> da sorgu<strong>ya</strong>çektirme ve lehine olan tanıklarınhazır bulunmalarını ve sorgu<strong>ya</strong>çekilmelerini sağlama; kendisialeyhine ifade vermeye ve<strong>ya</strong>itirafta bulunma<strong>ya</strong> zorlanmamahakkı vardır.9. Sanığın, mahkemedekullanılan dili anlamadığı ve<strong>ya</strong>konuşamadığı takdirde birçevirmenin <strong>ya</strong>rdımından ücretsizolarak <strong>ya</strong>rarlanma hakkı vardır.10. Kimse <strong>ya</strong>pıldığı zaman ulusalve<strong>ya</strong> uluslararası hukuklar altındasuç teşkil etmeyen bir eylem <strong>ya</strong>da eylemsizlikten ötürü suçlubulunamaz. (“nullum crimen,nulla poena sine lege”). Kimseyesuçun işlendiği tarihte geçerliolan cezadan daha ağır bir cezaverilemez.11. Herkes etkin ve adil <strong>ya</strong>rgısalyollara ücretsiz olarak erişmehakkına sahiptir. Bir suçtanmahkûm olan herkes mahkûmiyetkararının ve cezanın hukukauygun olarak kurulmuş yüksekbir mahkeme tarafından gözdengeçirilmesi hakkına sahiptir.(Kaynak: Başlıca BM <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıbelgeleri.)Hukuk Önündeve Mahkeme Önünde EşitlikEşitlik ilkesi hukuk devletinin genel ilkelerindenbiridir. Bu ilke ayrımcı <strong>ya</strong>saları <strong>ya</strong>saklarve mahkemelere erişimde eşitliği ve mahkemelertarafından eşit muameleyi gerektirir.Bu ilkenin uygulamada en önemli yönü silahlarıneşitliği ilkesidir. Buna göre, taraflardavada görüşlerini suma konusunda eşit fırsatlarasahip olmalı ve kimse diğer tarafa göreesaslı bir avantaja sahip olmamalıdır.Mahkemeler tarafından eşit muameleye tabiolmanın bir diğer yönü ise şudur: Her sanıkbaşka sanıklarla eşit muameleye tabi tutulmalıve hiçbir nedenle ayrımcılığa uğramamalıdır;ancak bu bağlamda, eşit muameleninaynı muamele olma<strong>ya</strong>cağı akıldan çıkarılmamalıdır.Buna göre nesnel olgular benzer olduğundaidari ve <strong>ya</strong>rgısal sistemin muamelesibenzer olmalıdır; ancak olguların farklı olduğuhallerde eşitlik ilkesi farklı muamele <strong>ya</strong>pılmasınıgerektirir.Ayrımcılık <strong>ya</strong>sağıBağımsızlık ve TarafsızlıkHukuk devleti ilkesinin işlemesi için gerekliolan temel unsurlardan biri, hukuk sistemindeyer alan bağımsız ve tarafsız mahkemelerinrolüdür. Güçler ayrılığı ilkesi gereği,<strong>ya</strong>rgısal güç <strong>ya</strong>sama ve yürütme güçlerindentamamen ayrılmalıdır. Bu, bir kurum olarak<strong>ya</strong>rgının ve hâkimlerin mesleki sorumluluklarınıetki altında kalmadan yerine getirebilmesianlamına gelir.
218 HUKUKUN ÜSTÜNLÜĞÜ VE ADİL YARGILAMAkimler <strong>ya</strong>rgısal olma<strong>ya</strong>n makamların denetimi<strong>ya</strong> da etkisi altında iseler adil bir <strong>ya</strong>rgılama<strong>ya</strong>pılamaz. Yargısal bağımsızlık ilkesiyle çelişenböyle bir denetim, hâkimlerin ücretlerininbelli şartlara bağlanması, Adalet Bakanı’nınmahkemelere talimat verebilmesi, hâkimlerinkararlarının beklentileri karşılamaması durumundabaşka görevlere getirilmeleri gibi yöntemlerleuygulama<strong>ya</strong> sokulabilir.Bundan başka, mahkeme kararları <strong>ya</strong>rgısalolma<strong>ya</strong>n bir makam tarafından geçersiz kılınamaz.Bunun tek istisnası, ana<strong>ya</strong>sa tarafındantanınan ve çoğunlukla devlet başkanlarıtarafından gerçekleştirilen aflardır.Adil <strong>ya</strong>rgılama normları <strong>ya</strong>rgı heyetlerinin bellibir <strong>ya</strong>pıda olmasını gerektirmez. Heyetler<strong>ya</strong>lnızca hâkimlik mesleğinden gelenlerdenoluşabileceği gibi, mesleği hâkimlik olanlar veolma<strong>ya</strong>nların bir ara<strong>ya</strong> gelmesiyle de oluşturulabilir;ancak <strong>ya</strong>rgının bağımsızlığıyla ilgiliuluslararası standartlar hâkimlerin atanmasıylailgili hükümler de içerir. Herhangi bir uluslararası<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı belgesi jüriyle <strong>ya</strong>rgılama<strong>ya</strong>pılmasını şart koşmamaktadır; ancak birülkede jüri sistemi var ise bağımsızlık ve tarafsızlıkşartları jüri üyeleri için de geçerlidir.“Guantanamo’da Başkan Bush veBaşkan Obama tarafından kurulanaskeri komisyonlar uluslararası adil<strong>ya</strong>rgılama standartlarına uygundeğildir ve kapatılmalıdır.Askeri komisyonlar ABDmakamlarının sanıkların sivilleri<strong>ya</strong>rgıla<strong>ya</strong>n bir mahkeme önündesahip olacağı korumayı ortadankaldırması için özel olarak<strong>ya</strong>ratılmıştır. Çok sayıda <strong>ya</strong>salve usule ilişkin değişikliğe tabitutulmaları, bu komisyonlarınCenevre Sözleşmeleri’nin ortak 3.maddesinin gerektirdiği “nizamiolarak kurulmuş mahkeme” (doğalmahkeme) standardına uygunolmadıklarının göstergesidir.Uluslararası Af Örgütü, ABD’ninaleyhine bir suçlama <strong>ya</strong>pıp davaaçmayı düşündüğü Guantanamotutuklularının, adil <strong>ya</strong>rgılamastandartlarını uygula<strong>ya</strong>n bir ABDfederal mahkemesi gibi bağımsızve tarafsız bir mahkeme önündeadil bir ceza <strong>ya</strong>rgılamasında<strong>ya</strong>rgılanmaları için uzun zamandırçağrı <strong>ya</strong>pmaktadır. (…)”(Kaynak: Uluslararası Af Örgütü.2011. Askeri Komisyonlar)Aleni YargılamaAdalet sistemine güveni artırmak ve adil bir<strong>ya</strong>rgılama sağlamak için, <strong>ya</strong>rgılamalar kamu<strong>ya</strong>açık olmalıdır. Adaletin sağlanması tekbaşına yeterli değildir; bunun <strong>insan</strong>lar tarafındangörülebilir olması da gerekir ilkesineuygun olarak kamuoyunun adaletin nasıl sağlandığınıve kararların nasıl alındığını bilmehakkı vardır. Aleni <strong>ya</strong>rgılama davanın esasınailişkin duruşmalar <strong>ya</strong>pılmasını ve bu duruşmalarınkamu ve basın tarafından izlenebilecekbir yerde gerçekleştirilmesini gerektirir.Bu bakımdan, duruşmaların yeri ve zamanımahkemelerce ilan edilmelidir. Aleniyet ilkesinetam olarak saygı gösterilmelidir, ancakmeşru bir neden varsa kamu<strong>ya</strong> kapalı duruşma<strong>ya</strong>pılabilir.Kısıtlama için geçerli nedenler uluslararası
HUKUKUN ÜSTÜNLÜĞÜ VE ADİL YARGILAMA219belgelerde gösterilmiştir. Örneğin MSHUS’nin14. maddesine göre ahlak, kamu düzeni vemilli güvenlik nedenleriyle <strong>ya</strong> da taraflarınözel ha<strong>ya</strong>t menfaatleri gerektiriyorsa ve<strong>ya</strong> aleniyetinadaletin sağlanmasını engelleyeceğinidüşündüren özel koşullarda ilgili mahkeme<strong>ya</strong>rgılamanın kapalı oturumda <strong>ya</strong>pılmasınımutlak olarak gerekli görüyorsa, basın ve halkınduruşmalara katılması engellenebilir.Ancak halkın bir <strong>ya</strong>rgılamayı izlemesinin engellendiğidurumlarda dahi, bir dava sonucuverilen karar her zaman kamu<strong>ya</strong> açıklanmalıdır.(İstisnai olarak çocukların menfaati aksinigerektiriyorsa <strong>ya</strong> da dava evliliğe ve<strong>ya</strong> çocuklarınvelayetine ilişkin uyuşmazlıkları ilgilendiriyorsabu koşul aranmaz.)Masumiyet KarinesiMasum sayılma hakkı, hakkında bir suç isnadıolan herkesin hukuka uygun olarak veadil bir <strong>ya</strong>rgılama sonucunda suçlu bulunanadek masum sayılması ve masum biri olarakmuamele görmesi anlamına gelir. Bu ilke şüpheninbaşladığı an uygulanma<strong>ya</strong> başlanır venihai kararla birlikte orta<strong>ya</strong> çıkan mahkûmiyetleuygulaması sona erer. Dolayısıyla, cezadavalarında savcılık sanığın suçlu olduğunukanıtlamalıdır ve makul bir şüphe var ise sanıksuçlu bulunmamalıdır.Masum sayılma hakkı hâkimlerin ve jüri üyelerinindava<strong>ya</strong> ön<strong>ya</strong>rgıyla <strong>ya</strong>klaşmamasını gerektirir.Bu gereklilik, usule taraf olan diğerkamu görevlileri için de geçerlidir. Masumiyetkarinesine profesyonel gazeteciler ve vatandaşlarda saygı göstermek zorundadır.Sessiz kalma hakkı ve kendisi aleyhine tanıklıketmeye <strong>ya</strong> da itirafta bulunmama<strong>ya</strong>zorlanmama hakkı da masum sayılma hakkınadahildir. Sessiz kalma hakkı, sessizliğinsuçluluk ve<strong>ya</strong> masumiyetin belirlenmesindegöz önüne alınmamasını gerektirir. Kendisialeyhine tanıklık etmeye <strong>ya</strong> da itirafta bulunmama<strong>ya</strong>zorlanmama hakkının içinde <strong>bask</strong>ı<strong>ya</strong>pma <strong>ya</strong>sağı da vardır.Makul Sürede Yargılanma HakkıMakul sürede <strong>ya</strong>rgılanma hakkına ilişkin süre<strong>ya</strong>lnızca dava başla<strong>ya</strong>na dek geçen süreyledeğil, <strong>ya</strong>rgılama sürecinin tamamıyla ilgilidir.Yüksek Mahkeme <strong>ya</strong> da diğer bir <strong>ya</strong>rgısalmakam da dahil olmak üzere daha yüksekdereceli mahkemelere <strong>ya</strong>pılan temyiz başvurularınınsonuca bağlanmasına kadar geçensüre buna dahildir.Neyin makul süre olarak değerlendirileceği,söz konusu davanın niteliğine bağlı olarakdeğişir. Makul süreyi aşan gecikmelerin nelerolduğunun değerlendirilmesinde davanın koşulları,<strong>ya</strong>ni davanın karmaşıklığı, taraflarıntutumları, dava konusunun başvurucu içinönemi ve makamların tutumları göz önünealınır.Ayrıca ceza hukukunda gecikme olmaksızınadil <strong>ya</strong>pılan bir <strong>ya</strong>rgılama mağdurların dahakkıdır ve bunun altında <strong>ya</strong>tan ilke şu ifadeylegayet doğru bir biçimde açıklanmıştır:“Geciken adalet, adalet değildir.”Kişinin Kendini Savunma Hakkıve Yargılamada Hazır Bulunma HakkıHakkında bir suç isnadı bulunan herkes “Yargılanmadahazır bulunma ve kendisini <strong>ya</strong>doğrudan <strong>ya</strong> da kendi seçtiği avukat <strong>ya</strong>rdımıylasavunma; avukatı yoksa bu hakkının varolduğunun kendisine bildirilmesi; adaletingerektirdiği her durumda kendisine bir avukattayin edilmesi ve böyle durumlarda ödeme<strong>ya</strong>pma olanağı yoksa bu <strong>ya</strong>rdımın ücretsizolarak sağlanması” hakkına sahiptir (MSHUSMadde 14[3][d]).
220 HUKUKUN ÜSTÜNLÜĞÜ VE ADİL YARGILAMAYeterli savunma <strong>ya</strong>pma ve <strong>ya</strong>rgılamadahazır bulunma hakkının içeriği Kişinin kendini doğrudan savunmahakkı; Avukat seçme hakkı; Avukat hakkı hakkındabilgilendirilme hakkı; Yargılamada hazır bulunma hakkı; Ücretsiz hukuki <strong>ya</strong>rdım hakkı.Devlet her davada avukat atama yükümlülüğüaltında değildir. Bu, muhtemel cezanınağırlığına bağlı olarak değişir. Örneğin BM İnsanHakları Komitesi, ölüm cezasıyla cezalandırılanbir suçtan <strong>ya</strong>rgılanan kişiye mutlakaavukat atanması gerektiğini belirtmiştir; ancakhız <strong>ya</strong>pma suçuyla <strong>ya</strong>rgılanan bir kişi içinmasrafları devlete ait olmak üzere bir avukatatanmasına gerek yoktur. Amerikan İnsanHakları Mahkemesi’ne göre, adil <strong>ya</strong>rgılamaiçin gerek duyuluyorsa avukat atanmalıdır.Avukat atanırken, sanığın deneyimli, yetkinve etkili bir avukattan <strong>ya</strong>rarlanma hakkı dikkatealınmalıdır. Herkesin ayrıca avukatıylamahremiyet dahilinde görüşme hakkı vardır.Kişinin <strong>ya</strong>rgılamada hazır bulunma hakkı varise de istisnai hallerde gı<strong>ya</strong>pta <strong>ya</strong>rgılama da<strong>ya</strong>pılabilir. Bunun için meşru sebepler bulunmalıve savunma <strong>haklar</strong>ına mutlak olaraksaygı gösterilmelidir. Savunma avukatı hiçbirzaman <strong>ya</strong>rgılamanın dışında bırakılamaz.Tanık Çağırma ve Dinletme HakkıSilahların eşitliği ilkesi çerçevesinde savunmave savcılık usulü eşitliğe sahip olmalıdır. Buhüküm sanıklara, tanıkların hazır edilmesi,sorgulanması ve çapraz sorgu<strong>ya</strong> tabi tutulmasınoktasında savcılığa verilen hukuki güçleaynı gücü verir. Bu ilkeyle sanığa, ifade verecektanığa soru sorma ve kendi aleyhine verilenifadelere itiraz etme fırsatı verilir.Savcılık tanıklarının sorgulanmasında bazıkısıtlamalar <strong>ya</strong>pılabilir. Bunlar sanığın tutumunabağlı olarak değişir. (Örneğin tanığınmisillemeden korkması hali <strong>ya</strong> da tanığın hazırbulunamaması.)Ücretsiz ÇevirmenHizmetinden Yararlanma HakkıMahkemede kullanılan dili anlama<strong>ya</strong>n ve<strong>ya</strong>konuşama<strong>ya</strong>n herkesin bir çevirmenin <strong>ya</strong>rdımındanücretsiz olarak <strong>ya</strong>rarlanma hakkı vardı.Bu hakka, belgelerin çevirisi de dahildir.Çevirmen hakkı, mahkemede kullanılan diliyeterli düzeyde anlama<strong>ya</strong>n vatandaşlar ve vatandaşolma<strong>ya</strong>nlar için geçerlidir. Şüpheli <strong>ya</strong> dasanık tarafından polis tarafından ifade alınırken,soruşturma hâkimince sorgulanırken <strong>ya</strong>da <strong>ya</strong>rgılamayı <strong>ya</strong>pan mahkeme önünde talepedilebilir. Yargılama sırasında çevirmen sanığave mahkemeye sözlü çeviri hizmeti sağlar.Etkilive Adil Yargı Yollarına ErişimAdil <strong>ya</strong>rgılama normları, adil bir adalet sistemide dahil olmak üzere bir grup unsur barındırır.Bu unsurlar bir dereceye kadar <strong>ya</strong>rgıkurumlarının genel özelliklerinin tasviri vebir <strong>ya</strong>rgılamanın adilliğinin değerlendirilmesiölçütlerinin bir tanımı olarak görülür; ancakböyle değerlendirilmelerin <strong>ya</strong>pılacağı nokta<strong>ya</strong>gelmeden önce birey, davasının görülmesi fırsatınasahip olmalıdır.Mahkemeye erişim hakkının ihlali iddiasıolan davalarda önemli bir konu, devletin bazıalanlarda ve belirli bireylerle ilgili olarak <strong>ya</strong>rgısaldenetim hakkını kısıtla<strong>ya</strong>ma<strong>ya</strong>cağı ve<strong>ya</strong>ortadan kaldırama<strong>ya</strong>cağı gerçeğidir.Hukuk davalarında da ceza davalarında dakararlara karşı temyiz yolu bulunmalıdır.
HUKUKUN ÜSTÜNLÜĞÜ VE ADİL YARGILAMA221Bu, denetim <strong>ya</strong>pma ve ilk derece mahkemesikararını bozma yetkisine sahip daha yüksekdereceli mahkemelerin ulusal düzeydekurumsallaşması gereği ve bu makamlarınböylece keyfiliğin önlenmesine katkıda bulunmasıanlamına gelir.“Kanunsuz Suç ve Ceza Olmaz”İlkesi (“nulla poena sine lege”)Latincesi “Nulla poena sine lege” olan “Kanunsuzsuç ve ceza olmaz” ilkesi gereğince, kimse<strong>ya</strong>pıldığı zaman hukuken suç teşkil etmeyenbir eylemden ötürü, hukuk sonradan değişmişolsa da, suçlu bulunamaz; dolayısıyla, suçunişlendiği tarihte yürürlükte olan <strong>ya</strong>sada belirtilendendaha ağır bir ceza da verilemez. Bu<strong>ya</strong>sanın geriye yürümezliği ilkesi, hukuka uygun<strong>ya</strong>şa<strong>ya</strong>n bir kişinin, zamanında hukukauygun olan eylemleri nedeniyle birdenbire bircezayla karşılaşmasını önler. Bu nedenle, geriyeyürümezlik ilkesinin uygulanması hukukgüvenliği için vazgeçilmez bir unsurdur.Kefaletle Salıverilme HakkıÇoğu hukuk sisteminde kefaletle salıverilme,<strong>ya</strong>ni, mali bir karşılıkla <strong>ya</strong>rgılamanın başla<strong>ya</strong>cağızamana dek salıverilme hakkı yer alır.Bir devletin mevzuatında yer aldığında buhak kullanılabilmeli ve keyfi olarak uygulanmamalıdır.Yine de hâkimler karar verirkentakdir yetkisine sahiptir.“Radbruch” Formülü“Mauerschützenfälle” adı verilen davalarda(Alman<strong>ya</strong>’yı ikiye bölen duvarda ateş açankişilerin davaları), Doğu Alman<strong>ya</strong> sınırındabulunan ve sınırı geçmeye çalışanlaraateş açılması emri alan askerlerin, <strong>ya</strong>pıldığızaman suç teşkil etmeyen ve hatta AlmanDemokratik Cumhuriyeti <strong>ya</strong>salarına göregerekli olan eylemlerinden ötürü Berlinduvarı yıkıldıktan sonra cezalandırılıp cezalandırılama<strong>ya</strong>cağısorusu orta<strong>ya</strong> çıkmıştır.Alman<strong>ya</strong> Federal Adalet Divanı, pozitifhukuk ile hakiki adalet arasında bir çelişkiolduğu takdirde hukuk güvenliği ilkesiningöz ardı edilmesi anlamına gelen ve “RadbruchFormülü” olarak bilinen formülü uygulamışve dönüm noktası niteliğindekibir kararla, faillerin cezalandırılabileceğinehükmetmiştir. Bu karar Alman Federal Ana<strong>ya</strong>saMahkemesi tarafından da onanmıştır.“Radbruch Formülü” hukuk devleti paradigmasındakidönüşümü <strong>ya</strong>nsıtır: en sonNuremberg Yasaları bağlamında hatırlanmalıdırki pozitif hukuk, en korkunç <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ı ihlallerinin savunmasında kullanılmıştırve unutulmamalıdır ki bir hukukdevleti <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ını her durumda korumalıdır.Çocuklar ve Gençlerle İlgili Özel HükümlerMSHUS, Çocuk Hakları Sözleşmesi, AfrikaÇocukların Hakları ve Refahı Hakkında Şartve Amerika İnsan Hakları Sözleşmesi gibi bazıuluslararası <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı antlaşmaları çocuklarave gençlere özel olarak atıfta bulunur.Örneğin MSHUS’nin 14. maddesine göre, küçükler<strong>insan</strong>ık olduğu <strong>ya</strong>rgılamada <strong>ya</strong>ş ve toplumayeniden kazandırma düşüncesi dikkatealınmalıdır. Buna göre devletler, küçüklerinbir ceza <strong>ya</strong>rgılanmasında sanık olabileceği asgari<strong>ya</strong>ş, küçük statüsünün biteceği azami <strong>ya</strong>ş,özel mahkeme ve usullerin varlığı, küçüklerleilgili usuller ve bu özel düzenlemelerin nasıl“topluma yeniden kazandırma” düşüncesinidikkate aldığı gibi konulara dair mevzuatoluşturmalıdır. Ölüm cezasını kaldırma<strong>ya</strong>nülkelerle ilgili olarak, MSHUS’nin 6. maddesi18 <strong>ya</strong>şın altındayken suç işleyen kişilere ölümcezası uygulanmaması gereğini düzenler.Çocukların İnsan Hakları
222 HUKUKUN ÜSTÜNLÜĞÜ VE ADİL YARGILAMA1990’dan Bu Yana Çocukların İnfazı“18 <strong>ya</strong>şın altındaki kişiler tarafından işlenensuçlar için ölüm cezası verilmesiuluslararası <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı hukuku altında<strong>ya</strong>saktır, ancak bazı ülkelerde çocuk suçlularyine de infaz edilmektedir. Bu infazlardün<strong>ya</strong>daki infazların toplam sayısıylakarşılaştırıldığında azdır; ancak önemlerisayıların ötesindedir ve infazcı devletlerinuluslararası hukuka saygısıyla ilgili soruişaretleri doğurmaktadır.Uluslararası Af Örgütü 1990’dan bu <strong>ya</strong>natoplam 9 ülkede 87 çocuğun infaz edildiğinibelgelemiştir. Bu ülkeler Çin, KongoDemokratik Cumhuriyeti, İran, Nijer<strong>ya</strong>,Pakistan, Suudi Arabistan, Sudan, ABD veYemen’dir. Bu ülkelerin birçoğu bu uygulamayıkaldırmak üzere <strong>ya</strong>salarını değiştirmiştir.Çocuk suçluların infazı dün<strong>ya</strong>dakitoplam infazların çok küçük bir bölümünüoluşturmaktadır. ABD ve İran, diğer tümülkelerin toplamından daha fazla çocuğuidam etmiştir ve İran, ABD’nin 19 çocukinfazı sayısını da geçmiştir.”(Kaynak: Uluslararası Af Örgütü. 1990’danBu Yana Küçüklerin İnfazı)1990’dan bu <strong>ya</strong>na kayıtlı çocuk infazlarıYılKayıtlıinfazlarToplamÇocukları infaz eden ülkeler1990 2 2029 İran (1), ABD (1)1991 0 2086 --1992 6 1708 İran (3), Pakistan (1), Suudi Arabistan (1), ABD (1)1993 5 1831 ABD (4), Yemen (1)1994 0 2331 --1995 1 3276 İran (1)1996 0 4272 --1997 2 2607 Nijer<strong>ya</strong> (1), Pakistan (1)1998 3 2258 ABD (3)1999 2 1813 İran (1), ABD (1)2000 6 1457 Kongo (Demokratik Cumhuriyeti) (1), İran (1), ABD (4)2001 3 3048 İran (1), Pakistan (1), ABD (1)2002 3 1526 ABD (3)2003 2 1146 Çin (1), ABD (1)2004 4 3797 Çin (1), İran (3)2005 10 2148 İran (8), Sudan (2)2006 5 1591 İran (4), Pakistan (1)2007 14 1252 İran (11), Suudi Arabistan (2), Yemen (1)2008 8 2390 İran (8)2009 7 714, Çin hariç İran (5), Suudi Arabistan (2)2010 1 527, Çin hariç İran (1)2011 3 belirsiz İran (3)(Kaynak: Uluslararası Af Örgütü. 1990’dan Bu Yana Küçüklerin İnfazı. http://www.amnesty.org/en/death-penalty/executionsof-child-offenders-since-1990.)
HUKUKUN ÜSTÜNLÜĞÜ VE ADİL YARGILAMA2233. KÜLTÜRLERARASIPERSPEKTİFLER VETARTIŞMALI KONULARHukuk devleti ilkesi genel olarak tanınan birilkedir; ancak farklı ülkelerde hukuk devletiilkesinin içeriğinin yorumlarının karşılaştırılmasısırasında kültürel farklılıklar gözlemlenebilir.En açık farklılık Amerika ve As<strong>ya</strong>’dakiyorumlar arasındadır. Amerikalı hukukçularhukuk devleti ilkesine, jüri <strong>ya</strong>rgılaması, sanıklarıngeniş <strong>haklar</strong>ı, çok açık güçler ayrılığıgibi kendi <strong>ya</strong>sal sistemlerinin özel nitelikleriniatfeder. As<strong>ya</strong>lı hukukçular ise hukukun hükümetingücüne bağlı olmaksızın düzenli veetkili bir biçimde uygulanmasının önemininaltını çizer. Bu daha dar kavramsallaştırma,hukuk devleti değil hukukla yönetilen devletolarak nitelendirilmelidir ve As<strong>ya</strong> modeli demokrasilerle<strong>ya</strong>kından ilişkilidir.Demokrasi HakkıCinsiyet temelinde ayrımcılık MSHUS’nin 2.ve 3. maddeleriyle <strong>ya</strong>saklanmıştır; ancak bazıbölgelerde şeriat kadınların adil <strong>ya</strong>rgılanmahakkını kısıtlar; çünkü şeriat altında kadınlarınerkeklerle eşit biçimde mahkemeye erişim<strong>haklar</strong>ı bulunmamaktadır.Dün<strong>ya</strong>nın birçok ülkesinde hukukdevleti hâlâ kadınları hukukundışında bırakıyor“Geçen yüzyıl kadınların <strong>ya</strong>sal<strong>haklar</strong>ı alanında değişim <strong>ya</strong>şanmışve her bölgeden ülkeler kadınların<strong>haklar</strong>ının kapsamını genişletmiştir.Yine de dün<strong>ya</strong>daki çoğu kadıniçin <strong>ya</strong>salar hâlâ sadece kâğıtüzerindedir ve eşitlik ve adaletha<strong>ya</strong>ta geçmemiştir. Hem yoksulhem de zengin ülkelerde adaletinalt<strong>ya</strong>pısı –polis, mahkemeler ve<strong>ya</strong>rgı– kadınları ha<strong>ya</strong>l kırıklığınauğratmaktadır: Görevleri kadınların<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ını ha<strong>ya</strong>ta geçirmekolan kişiler kadınlara zayıf hizmetlersunmakta ve düşmanca tavırlartakınmaktadır. Bunun sonucu olarakda 139 ülkenin ana<strong>ya</strong>sasında yer alankadınlarla erkeklerin eşitliği ilkesimevcut olmasına rağmen, yetersiz<strong>ya</strong>salar ve <strong>ya</strong>sal çerçevelerdekiboşluklar, <strong>ya</strong>saların ha<strong>ya</strong>tageçmemesi bu güvenceleri içi boştaahhütler haline getirmektedir vekadınların gündelik ha<strong>ya</strong>tında eşitlikilkesi çok az etkiye sahiptir. (…)İyi işleyen <strong>ya</strong>sal sistemler ve adaletsistemleri kadınların <strong>haklar</strong>ını eldeetmesinde ha<strong>ya</strong>ti bir öneme sahipolabilir. Yasalar ve adalet sistemleri,hesap verebilirlik sağla<strong>ya</strong>rak, gücünkötüye kullanımını engelleyerekve neyin kabul edilebilir olduğuhakkında yeni normlar <strong>ya</strong>rataraktoplumu şekillendirir. Mahkemelerkadınların bireysel olarak <strong>haklar</strong>ınıtalep etmeleri halinde önemli birhesap verebilirlik alanı olmuştur.Mahkemeler, bazı nadir durumlardada stratejik davalarla bütün kadınlarıetkileyen değişikliklere sahneolmuştur.”(Kaynak: BM Kadın. 2011. 2011-2012 Dün<strong>ya</strong>Kadınlarının Durumundaki İlerleme.Adalet Peşinde)Kadınların İnsan HaklarıDemokrasiye geçmekte olan ülkelerdeki enağır sorunların bazıları, <strong>ya</strong>ygın yolsuzluk veulusal <strong>ya</strong>rgı sistemlerinin çalışmaması olgularınınbelirleyici olduğu hükümet ve hukuksistemleriyle doğrudan ilgilidir. İyi işleyen bir
224 HUKUKUN ÜSTÜNLÜĞÜ VE ADİL YARGILAMAhukuk devleti rejimi demokrasinin yerleşmesiiçin ha<strong>ya</strong>ti önemdedir, ancak zaman alırve mali kaynak gerektirir. Ayrıca demokratikdeğerlere ve temel özgürlüklere saygıgeleneği olmaksızın <strong>ya</strong>rgı bağımsızlığınınsağlanması zordur; ancak ekonomik küreselleşmenin<strong>ya</strong>şandığı bir dün<strong>ya</strong>da, <strong>ya</strong>lnızcahukuk devleti ilkesine saygı göstererek eldeedilebilecek olan istikrar, hesap verebilirlikve şeffaflık için uluslararası toplumun talebigiderek artmaktadır.Adil <strong>ya</strong>rgılanma hakkının ihlali <strong>ya</strong>lnızca geçişdöneminde olan ülkelerde görülmez. Temel<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı güvencelerinin varlığına rağmen,ABD’nin Küba’da, Guantánamo Körfezi’ndebulunan Deniz Kuvvetleri Üssü’nde171 <strong>ya</strong>bancı uyruklu kişi, <strong>haklar</strong>ında herhangibir suç isnadı olmaksızın alıkoyulmaktadır.Bu 171 kişinin 12’si Ocak 2002’den beri özgürlüğündenmahrumdur. 2002’den beri oradatutulan 779 kişiden <strong>ya</strong>lnızca 1’i bir mahkemetarafından mahkûm edilmiştir. UluslararasıAF Örgütü şöyle demiştir: “İlk günden itibarenABD Guantánamo’daki alıkoymalara<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı hukukunu uygulamayı reddetmiştir.Bu korkunç hapishanenin uygulama<strong>ya</strong>geçirilişinin 3653. günü olan 11 Ocak 2012tarihine gelirken, ABD hâlâ bu alıkoymaları<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı çerçevesinde değerlendirmiyor.Guantánamo alıkoyma merkezinin kapatılmasınadair uzun vadeli hedef <strong>ya</strong> gerçekleştirilemeyecektir<strong>ya</strong> da ihlallerin başka alanlarakaydırılması pahasına gerçekleştirilecektir.ABD hükümetinin (her üç erkinin de), bu alıkoymalarıABD’nin uluslararası <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıyükümlülükleri çerçevesinde değerlendirmeyebaşlaması bunun önündeki tek engeldir.”(Kaynak: Uluslararası Af Örgütü. 2011. ABD Guantánamo:İnsan Haklarına Zarar Veren On Yıl)İşkence Yasağı4. UYGULAMA VE İZLEMEUygulamaİnsan <strong>haklar</strong>ının korunması ulusal düzeydebaşlar; dolayısıyla hukuk devletinin ha<strong>ya</strong>tageçirilmesi, bir devletin hukuk devleti ilkesinive adil <strong>ya</strong>rgılamayı güvence altına alanbir sistem kurma iradesine bağlıdır. Devletler,adalet sisteminin iyi şekilde yönetilmesi veadil ve hakkaniyetli <strong>ya</strong>rgılamayı sağlama<strong>ya</strong>yönelik mevzuat kabul etmek ve yürürlüğesokmak için gerekli kurumsal alt<strong>ya</strong>pıyı kurmalıve ha<strong>ya</strong>ta geçirmelidir.Hukuk devleti kavramı demokrasi fikriyleve medeni ve si<strong>ya</strong>si özgürlüklerle <strong>ya</strong>kındanilişkilidir ve bu ilkenin ha<strong>ya</strong>ta geçmesi budeğerlerin gerçekleştirilmesine bağlıdır. Geçişdönemindeki ülkelerde <strong>ya</strong>pılan çok çeşitliaraştırmalara göre, si<strong>ya</strong>si liderlerin demokratikilkelere uymaması halinde hukuk devletikurulama<strong>ya</strong>cak ve yolsuzluk ve suç örgütlerivarlık gösterecektir.Genel bir kural olarak, hukuk devletinin güçlendirilmesiyolsuzlukla mücadeledeki enetkili yollardan biridir. Yeni seçilmiş devletbaşkanlarının otoriter tavırlara girmemesinisağlar ve dengeleri gözeten, işleyen bir sistemyoluyla <strong>insan</strong> hak ve özgürlüklerine saygıyıgüçlendirir; ancak tüm bu kavramlar nasıl ha<strong>ya</strong>tageçecektir? Esas olarak üç adım gerekir:Öncelikle, var olan hukuk gözden geçirilmelive yeni hukuk alanları belirlenmelidir. İkinciolarak adalet sisteminin iyi bir şekilde yönetilmesinisağla<strong>ya</strong>cak kurumlar güçlendirilmelidir.(Örneğin, <strong>ya</strong>rgı bağımsızlığının güvencealtına alınması, <strong>ya</strong>rgıçların düzenli olarak eğitimdengeçirilmesi vs.). Son olarak, hukukunyürütülmesi ve hukuka saygı güçlendirilmelidir.İnsan <strong>haklar</strong>ına saygı ve <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ınınha<strong>ya</strong>ta geçirilmesi tüm uygulama sürecindetemel bir ilke olmalıdır.
HUKUKUN ÜSTÜNLÜĞÜ VE ADİL YARGILAMA225Hukuk devletinin güçlendirilmesi için AvrupaKonseyi’nin Venedik Komisyonu gibi danışmaorganları kurulmuştur. Hâkimlerin meslekörgütleri de hükümetlerin performansını desteklemekte<strong>ya</strong> da izlemektedir.“(…) Hukuk devletimekanizmalarının tam olarak veetkili biçimde ve hem ulusal hemde uluslararası düzeylerde işlemesi,böylece iddiaların dinlenmesive hukuki hükümlere uygun veadaletin gereği olarak tazminedilmesi temel bir gerekliliktir.”Sérgio Vieira de Mello,BM İnsan Hakları Yüksek Komiseri. 2003İzlemeÇoğu ülkede <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı hükümleri ana<strong>ya</strong>salardayer almaktadır. Ana<strong>ya</strong>sa genellikle<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı iddialarının yerel mahkemelertarafından incelenmesi imkânını da içerir.Uluslararası düzeyde <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının korunmasıiçin <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı antlaşmaları <strong>ya</strong>pılmıştır.Bir devlet böyle bir antlaşma<strong>ya</strong> tarafolduğunda, antlaşma hükümlerini ulusal düzeydegüvence altına almak ve ha<strong>ya</strong>ta geçirmekzorundadır.İnsan <strong>haklar</strong>ı hükümlerinin yürütülmesiniizlemek için BM Medeni ve Si<strong>ya</strong>si HaklarUluslararası Sözleşmesi (MSHUS) gibi <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ı antlaşmaları, izleme mekanizmalarıöngörmektedir. Bu mekanizma devletlerinuluslararası bir izleme organına antlaşma hükümlerininasıl uyguladıklarına dair düzenliaralıklarla raporlar verdiği raporlama sisteminiiçerir. Devletlerin MSHUS altındaki yükümlülüklerininyerine getirilip getirilmediğininizlenmesinde, BM İnsan Hakları Komitesidevletlerin raporları hakkında yorum <strong>ya</strong>parve <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı yükümlülüklerinin ha<strong>ya</strong>ta geçirilmesininiyileştirilmesi hakkında öneri vetavsiyelerde bulunur. Bunun <strong>ya</strong>nında Komite,MSHUS hükümlerinin uygulanması konusunda,1984 tarihli 13 numaralı Genel Yorum(Mahkemeler Önünde Eşitlik ve Yasayla KurulmuşBağımsız Bir Mahkeme Önünde Alenive Adil Yargılanma Hakkı Hakkında GenelYorum-MSHUS 14. madde) gibi Genel Yorumlar<strong>ya</strong>yınlar. Bu Genel Yorum 2007’de 32numaralı Genel Yorumla (14. madde: MahkemelerÖnünde Eşitlik ve Adil Yargılanma Hakkı)ikame edilmiştir.Bazı <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı antlaşmaları şikâyet mekanizmalarıiçerir. İç hukuk yollarını tüketen birbirey, o antlaşmayla güvence altına alınan bir<strong>insan</strong> hakkının ihlali iddiasını dile getiren birbaşvuruda bulunabilir. Bu imkân, örneğin, BMMedeni ve Si<strong>ya</strong>si Haklar Uluslararası Sözleşmesiİhti<strong>ya</strong>ri Protokolü, Avrupa İnsan HaklarıSözleşmesi (34. madde), Amerika İnsan HaklarıSözleşmesi (44. madde) ve Afrika İnsan veHalkların Hakları Şartı (55. madde) dahilindebulunmaktadır. Bu antlaşmalara göre bireylerBM İnsan Hakları Komitesi, Avrupa İnsan HaklarıMahkemesi, Amerika İnsan Hakları Komisyonuve Afrika İnsan ve Halkların HaklarıKomisyonu gibi organlara başvurabilir. Bu antlaşmaorganları şikâyetleri inceleyip, söz konusu<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı antlaşmasının ihlalinin varlığıhalinde ilgili devlete uygulama ve hukukunudeğiştirme konusunda tavsiyelerde bulunabilir<strong>ya</strong> da mağduriyeti tazmin edebilir. Taraf devletlerAvrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nin,Amerika İnsan Hakları Mahkemesi’nin ve Afrikaİnsan ve Halkların Hakları Mahkemesi’ninkararlarına dava kendi aleyhlerine getirildiğitakdirde uymakla yükümlüdür.
226 HUKUKUN ÜSTÜNLÜĞÜ VE ADİL YARGILAMATematik usullerin bir parçası olarak BM İnsanHakları Komisyonu, Yargısız ve Keyfiİnfazlar (1982), İşkence ve Diğer Zalimane,İnsanlık Dışı ve<strong>ya</strong> Onur Kırıcı Muamele <strong>ya</strong>da Ceza (1985), Hâkimlerin ve AvukatlarınBağımsızlığı (1994), Kadına Yönelik Şiddet,Sebepleri ve Sonuçları (1994), İnsan HaklarıSavunucularının Durumu (2000) veTerörle Mücadele Sırasında İnsan HaklarınınKorunması ve Geliştirilmesi (2005) konularındaözel raportörler atamıştır. 1991’dekeyfi alıkoymalara dair bir çalışma grubukurulmuştur.FAYDALI BİLGİLER1. ÖRNEK UYGULAMALARDemokratik Kurumlar ve İnsan HaklarıOfisi (ODIHR)–AGİTDemokratik Kurumlar ve İnsan Hakları Ofisi’ninyetki alanı “(…) <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ına vetemel özgürlüklere tam olarak saygı gösterilmesininsağlanması, hukuk devletine riayet,demokrasi ilkelerini geliştirmek ve (…) demokratikkurumları kurmak, güçlendirmek vekorumak ve toplumlarda hoşgörünün geliştirilmesinisağlamaktır.” Hukuk devleti alanındaODIHR, hukuk devletinin geliştirilmesi içinçeşitli teknik destek projeleri içinde yer alır;adil <strong>ya</strong>rgılama, ceza adaleti sistemi ve hukukdevleti alanlarında programlar yürütür. Ayrıca,avukatlara, hâkimlere, savcılara, hükümetgörevlilerine ve sivil topluma destek ve eğitimsağlar. Yasal reform ve <strong>ya</strong>saların gözdengeçirilmesi projelerinde bu ofis, devletlereiç hukuklarını AGİT taahhütlerinin ve diğeruluslararası standartların düzeyine getirmelerindedestek sunar. Bu bağlamda ODIHResas olarak Doğu ve Güneydoğu Avrupa, OrtaAs<strong>ya</strong> ve Kafkaslar’da çalışmaktadır.“Bir yerdeki adaletsizlik her yerdekiadalet için tehdittir.”Martin Luther King Jr.Yargının Bağımsızlığının ve AdilYargılanma Hakkına SaygınınGüçlendirilmesiAfrika İnsan ve Halkların Hakları Komisyonu,1996 yılında kabul ettiği Yargının Bağımsızlığınınve Adil Yargılanma Hakkına SaygınınGüçlendirilmesi konusundaki kararında,Afrika ülkelerinin sürdürülebilir demokrasi vekalkınma için <strong>insan</strong>ların güvenebileceği güçlüve bağımsız bir <strong>ya</strong>rgı<strong>ya</strong> ihti<strong>ya</strong>cı olduğunu kabuletmiş ve Afrika ülkelerini <strong>ya</strong>rgının bağımsızlığınısağla<strong>ya</strong>cak tedbirler alma<strong>ya</strong>, <strong>ya</strong>rgı<strong>ya</strong>işlevini yerine getirmek için yeterli kaynaksunma<strong>ya</strong>, hâkimlere bağımsızlıklarını koru<strong>ya</strong>bilecekleridüzeyde makul ha<strong>ya</strong>t ve çalışmakoşulları sağlama<strong>ya</strong>, hâkimlerin bağımsızlığınıve<strong>ya</strong> güvenliğini doğrudan <strong>ya</strong> da dolaylıolarak tehdit edebilecek her türlü eylemden
HUKUKUN ÜSTÜNLÜĞÜ VE ADİL YARGILAMA227kaçınma<strong>ya</strong> davet etmiştir. Komisyon ayrıca,Afrikalı hâkimleri deneyim paylaşımındabulunmak ve etkin ve bağımsız bir <strong>ya</strong>rgıoluşturmak için gösterilen çabaları değerlendirmeküzere hem ulusal hem de uluslararasıdüzeylerde düzenli toplantılar <strong>ya</strong>pma<strong>ya</strong>davet etmiştir. 2011’de Komisyon Afrika’daAdil Yargılanma Hakkı ve Hukuki DestekKonusunda İlkeler ve Yönlendirici İlkeler’ikabul etmiştir. Bu ilkeler, adil ve aleni <strong>ya</strong>rgılama,bağımsız ve tarafsız mahkeme gibi tüm<strong>ya</strong>rgı yollarında uygulanacak genel ilkeleri ve<strong>ya</strong>rgısal eğitime, etkili hukuk yolu hakkına,avukatlara ve hukuk hizmetlerine erişime,sivillerin askeri mahkemede <strong>ya</strong>rgılanmamahakkına, gözaltı ve tutuklamayla ilgili hükümlerevs. uygulanacak genel ilkeleri içerir.Bu metne göre, metindeki ilkeler hakkındaAfrika’daki herkesin bilgi sahibi olması ve builkelerin sivil toplum kuruluşları, hâkimler,avukatlar, savcılar, akademisyenler ve meslekörgütleri tarafından korunması ve geliştirilmesigerekmektedir.As<strong>ya</strong> Pasifik Yargı Reformu ForumuAs<strong>ya</strong> Pasifik Yargı Reformu Forumu (APJRF),As<strong>ya</strong> Pasifik ülkelerinde <strong>ya</strong>rgı reformları hakkındabilgi paylaşımı, <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı temelli<strong>ya</strong>rgı reformlarının desteklenmesi, başarılı<strong>ya</strong>rgı reformları için uygulama<strong>ya</strong> yönelik araçlargeliştirilmesi ve ülke düzeyindeki uygulamalarıdestekleme yollarını kullanarak <strong>ya</strong>rgıreformlarının ilerletilmesini hedefleyen birağdır. Bu ağ, APJRF’nin içinde yer alan ülkelerdeki49 yüksek mahkemeden ve adalet sistemisektöründe yer alan kurumlardan oluşur.2. TRENDLERUluslararası MahkemelerKitlesel katliamlara <strong>ya</strong>nıt olarak, savaş suçlarını,<strong>insan</strong>lığa karşı suçları, soykırım suçunu<strong>ya</strong>rgılamak ve sorumluları cezalandırmak içinBirleşmiş Milletler tarafından Eski Yugoslav<strong>ya</strong>Uluslararası Ceza Mahkemesi (ICTY)ve Ruanda Uluslararası Ceza Mahkemesi(ICTR) gibi ad hoc nitelikte uluslararası mahkemelerkurulmuştur. Belirli bir bağlamdave belirli bir zaman aralığında işlenen suçları<strong>ya</strong>rgılamak için kurulan ad hoc niteliktekimahkemeler <strong>ya</strong>rgı yetkilerini tamamlamaküzere çalışır. Örneğin, Eski Yugoslav<strong>ya</strong> UluslararasıCeza Mahkemesi en üst kademedekiliderlerin soruşturulması ve <strong>ya</strong>rgılanması içinçalışırken diğer davaları eski Yugoslav<strong>ya</strong>’dabulunan ulusla mahkemelere gönderir ve ulusalmahkemeleri savaş suçlarının <strong>ya</strong>rgılanmasıkonusunda destekler.1998 yılında uluslararası toplum tarafındankabul edilip 2002 yılında yürürlüğe girenRoma Statüsü ile Uluslararası Ceza Mahkemesi(ICC) kurulmuştur. ICC sürekli bir kurumdurve uluslararası toplum için en ciddisayılan suçları (soykırım suçu, <strong>insan</strong>lığa karşısuçlar, savaş suçları ve saldırı suçları) işleyenkişileri <strong>ya</strong>rgılama yetkisine sahiptir. Mahkeme’nin<strong>ya</strong>rgı yetkisi ulusal ceza <strong>ya</strong>rgılamasısistemlerindeki <strong>ya</strong>rgı yetkisini tamamlar. Bugünedek 121 devlet Roma Statüsü’ne tarafolmuştur.ICTY ve ICTR gibi karma mahkemeler (“melezorganlar”) belirli durumları <strong>ya</strong>rgılamaküzere belirli bir zaman aralığında faaliyet göstermeküzere kurulur. Bu organların yetkisiuluslararası <strong>insan</strong>cıl hukukun ve uluslararası<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı hukukunun en ciddi ihlallerinigerçekleştiren kişileri <strong>ya</strong>rgılamak ve hukukdevletinin yeniden kurulmasını sağlamaktır.Melez mahkemeler uluslararası hukukun veulusal hukukun çeşitli yönlerini birleştirir veheyetleri de karmadır. Bu model Sierra Leone,Doğu Timor, Kosova, Kamboç<strong>ya</strong> ve Lübnan’damahkemelerin kurulmasında kullanılmıştır.
228 HUKUKUN ÜSTÜNLÜĞÜ VE ADİL YARGILAMAÖrneğin, Sierra Leone Özel Mahkemesi, SierraLeone topraklarında gerçekleşmiş uluslararası<strong>insan</strong>cıl hukukun ve Sierra Leone hukukununen ciddi ihlallerinin sorumlularını <strong>ya</strong>rgılamakiçin Sierra Leone hükümeti ve Birleşmiş Milletlerortaklığında kurulmuştur.Arabuluculuk ve HakemlikDevletler, mahkemeleri rahatlatmak ve usullerikısaltmak adına ve tarafların karşılıklı olarakkabul edebileceği çözümle üreterek heriki tarafın kazanabileceği durumlar <strong>ya</strong>ratmakiçin her geçen gün daha aktif olarak alternatifuyuşmazlık çözümü usullerini (arabuluculukve hakemlik) kullanmaktadır. Mahkemelerönündeki <strong>ya</strong>rgılamalar hukuki taleplerin araştırılmasınıamaçlarken, arabuluculuk, bireylerinihti<strong>ya</strong>çlarını ve menfaatlerini göz önüne alırve bu nedenle de iş, aile ve komşuluk ilişkilerigibi konularda daha iyi sonuçlar doğurur.Arabuluculuk taraflar arasındaki uyuşmazlığınüçüncü bir tarafın rehberliğinde ve kolaylaştırıcılığıçerçevesinde çözülmesi yöntemidir.Hakemlik uyuşmazlığın bir hakemin taraflarüzerinde bağlayıcı olan kararıyla çözümüdür.Birçok ülkede, <strong>ya</strong>rgılama öncesi safhada arabuluculukzorunludur. Mahkeme önündeki<strong>ya</strong>rgılama ancak arabuluculuğun bir sonuçvermediği durumlarda gereklidir. ÖrneğinABD ve Avustral<strong>ya</strong>’da düzenli olarak “uyuşmazlıkçözümü haftaları” düzenlenir ve buhaftalarda mahkeme bağlantılı davaların tamamındaarabuluculuk faaliyetlerinde bulunulur.Bu şekilde çok sayıda davanın çözümeulaşması mümkün olur; ancak tarafların mahkemeyeerişiminin engellendiği de ileri sürülebilir,çünkü zaman ve para itibarıyla dahamasraflı olan mahkeme usulüne alternatifteşkil eden bu yolda taraflar çözüme ulaşmakkonusunda <strong>bask</strong>ı altına alınabilir.Çatışma Sonrası ve Kriz SonrasıToplumlarda Hukukun Üstünlüğünün(Yeniden) İnşasıSon yıllarda Birleşmiş Milletler, diğer uluslararasıörgütler ve uluslararası toplum, çatışmasonrası toplumlarda hukukun üstünlüğünün(yeniden) inşası meselesine odaklanmıştır.Hukuk devleti konusundaki bu vurgu, çatışmasonrası toplumlarda hukuk devletininyeniden inşası konusunda aşağıdaki ilkeleringelişmesine de yol açmıştır: Hukuk devleti için söz konusu ülkeninihti<strong>ya</strong>cı olan desteğin sağlanması ve yereluygulamanın göz önüne alınması; Hukuk devleti reformlarının planlanmasındahalka danışma, katılım ve tartışma; Bağımsız ulusal <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıkomisyonlarının kurulması; Barışın güçlerinin yetki alanına uygunadalet ve hukuk devleti unsurlarının dahiledilmesi;“Adalet, ulusal uzlaşma sürecinin vazgeçilmez unsurlarından biridir.Barışın ve terörün etkisi altında <strong>ya</strong>şa<strong>ya</strong>n <strong>insan</strong>lar arasında normalilişkilerin yeniden sağlanması için ha<strong>ya</strong>ti önemdedir. Adalet, şiddet, nefretve <strong>ya</strong>rgı dışı intikam sarmalını kırar. Bu nedenle barış ve adalet aynızamanda gereklidir.”Antonio Cassese, Eski ICTY Başkanı
HUKUKUN ÜSTÜNLÜĞÜ VE ADİL YARGILAMA229 Barış operasyonlarının hukuk devletiunsurlarının planlanması için BM’yeyeterli <strong>insan</strong> kaynağının ve mali kaynağınsağlanması.Geçmişteki ve günümüzdeki çatışma sonrasıstratejilerdeki boşlukların tamamlanması içinİnsani Güvenlik Komisyonu beş <strong>insan</strong>i güvenlikunsurundan oluşan bir <strong>insan</strong>i güvenlik<strong>ya</strong>klaşımı önermektedir. Bunlardan biri “yönetimve güçlendirme”dir ve bu <strong>ya</strong>klaşımın enönemli önceliklerinden biri, <strong>insan</strong>ların korunmasıve hukuk devleti ilkesini güçlendirmekiçin kurumların inşasıdır.“Birleşmiş Milletler için hukukdevleti, bütün <strong>insan</strong>ların ve devletde dahil olmak üzere kamu veözel sektör kurumlarının kamu<strong>ya</strong>duyurulmuş, eşitlik ilkesine göreuygulanan, bağımsız denetimorganlarının denetiminden geçenve uluslararası <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ınormlarına ve standartların uygunolan <strong>ya</strong>salarla hesap verebilir halegeldiği bir yönetim ilkesi anlamınagelir. Bu ilke aynı zamandahukukun üstünlüğü, hukuk önündeeşitlik, hesap verebilirlik, hukukunuygulanmasında hakkaniyet, güçlerayrılığı, karar alma süreçlerinekatılım, hukuki belirlilik, keyfiliktenkaçınma ve usule dair ve <strong>ya</strong>salşeffaflık ilkelerine uygunluk içintedbirler alınmasını da gerektirir.”(Kaynak: Birleşmiş Milletler.2004. Hukuk Devleti ve ÇatışmalarSırasında ve Çatışma SonrasıToplumlarda Ulus Ötesi Adalet)3. KRONOLOJİ1948 İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi,Madde 6, 7, 8, 9, 10, 111948 Amerika İnsan Hak ve GörevleriBildirgesi, Madde I, II, XVII, XVIII,XXVI1949 Savaş Esirlerinin Muamelesineİlişkin Cenevre Sözleşmesi (III),Madde 3(d), 17, 82, 83, 84, 85,86, 87, 881949 Savaş Zamanında SivillerinKorunmasına İlişkin CenevreSözleşmesi (IV), Madde 3(d), 33,64, 65, 66, 67, 70, 71, 72, 73, 74,75, 761950 İnsan Hakları ve TemelÖzgürlüklerin Korunmasınaİlişkin Avrupa Sözleşmesi, Madde5, 6, 7, 131965 Her Türlü Irk AyrımcılığınınOrtadan Kaldırılmasına İlişkinUluslararası Sözleşme, Madde5(a), 61966 Medeni ve Si<strong>ya</strong>si HaklarUluslararası Sözleşmesi, Madde 9,10, 14, 15, 16, 261969 Amerika İnsan HaklarıSözleşmesi, Madde 8, 91977 Cenevre Sözleşmelerine ekProtokol I, Madde 44(4), 751977 Cenevre Sözleşmelerine ekProtokol II, Madde 61979 Kadına Karşı Her TürlüAyrımcılığın ÖnlenmesiSözleşmesi, Madde 151981 Afrika İnsan ve Halkların HaklarıŞartı (Banjul Charter), Madde 7,26
230 HUKUKUN ÜSTÜNLÜĞÜ VE ADİL YARGILAMA1982 BM Yargısız ve Keyfi İnfazlar ÖzelRaportörü1984 İşkence ve Diğer Zalimane,İnsanlık Dışı ve Onur KırıcıMuamele <strong>ya</strong> da Ceza Sözleşmesi,Madde 151984 İnsan Hakları ve TemelÖzgürlüklerin Korunmasınaİlişkin Avrupa Sözleşmesi’ne ek 7.Protokol, Madde 1, 2, 3, 41984 Mahkemeler Önünde Eşitlik veYasayla Kurulmuş Bağımsız BirMahkeme Önünde Aleni ve AdilYargılanma Hakkı Hakkında13 numaralı Genel Yorum(MSHUS’nin 14. maddesi)1985 BM Yargı Bağımsızlığı HakkındaTemel İlkeler1985 BM Çocukların YargılanmasıHakkında Asgari Kurallar (PekinKuralları)1985 BM İşkence ve Diğer Zalimane,İnsanlık Dışı ve<strong>ya</strong> Onur KırıcıMuamele <strong>ya</strong> da Ceza ÖzelRaportörü1989 Çocuk Hakları Sözleşmesi, Madde37, 401990 BM Avukatların Rolü HakkındaTemel İlkeler1990 BM Savcıların Rolü HakkındaYönlendirici İlkeler1991 BM Keyfi Alıkoymalar ÇalışmaGrubu1993 Eski Yugoslav<strong>ya</strong> Uluslararası CezaMahkemesi Statüsü1994 Ruanda Uluslararası CezaMahkemesi Statüsü1994 BM Hâkimlerin ve AvukatlarınBağımsızlığı Özel Raportörü1994 BM Kadına Yönelik Şiddet, Sebeplerive Sonuçları Özel Raportörü1998 Uluslararası Ceza MahkemesiRoma Statüsü2000 BM İnsan Hakları SavunucularınınDurumu Özel Raportörü2004 Arap İnsan Hakları Şartı, Madde12, 13, 15, 16, 17, 192005 BM Terörle Mücadele Sırasındaİnsan Haklarının Korunması veGeliştirilmesi Özel Raportörü2006 Engelli Hakları Sözleşmesi, Madde5, 12, 13, 142007 14. Madde Hakkında 32 numaralıGenel Yorum: MahkemelerÖnünde Eşitlik ve AdilYargılanma Hakkı
HUKUKUN ÜSTÜNLÜĞÜ VE ADİL YARGILAMA231ÇEŞİTLİ FAALİYETLERFAALİYET IDUYULMAK YA DA DUYULMAMAKBölüm I: GirişBir <strong>ya</strong>rgılamanın kurallarını ve usulünü <strong>anlamak</strong>,<strong>ya</strong>rgı sistemini <strong>anlamak</strong> ve kişinin <strong>haklar</strong>ınısavunması için ha<strong>ya</strong>ti önemdedir.Bölüm II: Genel BilgilerFaaliyet türü: Rol <strong>ya</strong>pma.Amaçlar ve hedefler: Bir mahkeme salonudeneyimi kazanılması, adil ve aleni <strong>ya</strong>rgılamakavramının tespit edilmesi, analitik ve demokratikbeceriler geliştirilmesi.Hedef grup: Genç yetişkinler ve yetişkinler.Grup büyüklüğü: 15-20 kişi.Süre: 90 dakika.Hazırlık: Ders odasını mahkeme salonu olarakdüzenleyin. Hâkimler için öne bir masakoyun ve iki masayı da birbirlerine karşı duracakşekilde ilk masanın gerisine yerleştirin.Bu iki masadan biri sanık ve savunma için,diğeri savcılık ekibi için olacaktır.Beceriler: Eleştirel düşünme ve analitik beceriler,iletişim, görüş oluşturma ve empatibecerileri.Bölüm III: Faaliyet Hakkında BilgilerGiriş:Birinde savunma olma<strong>ya</strong>n, diğerinde savunmamekanizmaları kullanılan iki farklı senaryodamahkeme salonu deneyimi <strong>ya</strong>şanacağınıanlatın. Rolleri açıklayın ve katılımcıların buroller arasında seçim <strong>ya</strong>pmasını sağlayın: Hırsızlık gibi bir suçla <strong>ya</strong>nlışlıkla suçlananbir kişi; Savcılık <strong>ya</strong>pan iki <strong>ya</strong> da üç kişiden oluşanbir ekip; Suç isnatlarını <strong>ya</strong>pan ve bunların birtahta<strong>ya</strong> <strong>ya</strong>zan üç <strong>ya</strong> da dört kişiden oluşanbir grup; Bir hâkim. Suçla<strong>ya</strong>n ve suç isnadında bulunanlarınolduğu gruba iddianameyi hazırlamak için10 dakika verin.Oyun:Birinci senaryoda savunma avukatları bulunmamaktave sanık kendini savunamamaktadır.Diğer katılımcılar duruşmaizleyicileridir. Kimsenin fikrini be<strong>ya</strong>n etmehakkı yoktur. Suçlayıcılardan suçlamalarınıhâkime sunmalarını ve hâkimden bu suçlamalartemelinde bir karara varmasını isteyin.Bundan sonra ikinci bir hâkim atayın ve sanığınsuçlu olup olmadığı konusunda nihai kararıvermesini isteyin. Aynı zamanda iki <strong>ya</strong> daüç kişiden oluşan bir savunma ekibi kurun.Sanığın konuşmasına ve savunmanların be<strong>ya</strong>ndabulunmasına izin verin. İzleyiciler defikirlerini söyleyebilir. Hâkimden bütün bunlarınardından bir karara varmasını isteyin.Geri bildirim:Katılımcıları geri çağırın.Oyunda yer alan katılımcılara şunları sorun: Hâkimin kararını ne ölçüde etkileyebildiniz?Bu oyun ne ölçüde gerçekçiydi? Şimdi tüm grubun bu süreç ve iki oyununamacı hakkında düşünmeye davet edin: İki senaryo arasındaki fark neydi? Neden? Katılımcılar ilk senaryoda rahatsızlıkhissetti mi? İlk senaryo gibi senaryolar gerçek ha<strong>ya</strong>ttavuku bulabilir mi?Pratik ipuçları:Oyunların amacını en başta açıklamama<strong>ya</strong> çalı-
232 HUKUKUN ÜSTÜNLÜĞÜ VE ADİL YARGILAMAşın. Şaşkınlık katılımcılar üzerinde daha büyükbir etki <strong>ya</strong>pabilir ve oyundaki performanslarınetkilenmemesini sağlar. İlk senaryoda dikkatliolun ve sanık endişelenir ve<strong>ya</strong> korkarsa oyunukesin. Bu, oyunun başarısız olduğunu değil nasılgerçekçi olduğunu gösterir.Çeşitlilik için öneriler:İkinci senaryo için bir değil birkaç kişiden oluşanbir jüri ata<strong>ya</strong>bilirsiniz. Geri bildirimler sırasındajüri ile hâkim arasındaki farkı tartışın.Bölüm IV: Faaliyetin Ardından İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi’nin 10.maddesini okuyun: “Herkesin, hakkındaki hak veyükümlülüklerin belirlenmesinde ve birsuç isnadının karara bağlanmasında,tam bir eşitlik içinde bağımsız ve tarafsızbir mahkeme tarafından adil ve aleni bir<strong>ya</strong>rgılamayla <strong>ya</strong>rgılanma hakkı vardır.” Bu maddenin <strong>ya</strong>rgılanacak olan kişininaleni bir <strong>ya</strong>rgılamayla <strong>ya</strong>rgılanmasıgerektiği anlamına geldiğini açıklayın.Aleni <strong>ya</strong>rgılama sanığın hazır bulunduğu,delillerin onun, ailesinin ve diğer <strong>insan</strong>larınvar olduğu bir ortamda sunulduğu<strong>ya</strong>rgılama demektir. Sanığı <strong>ya</strong>rgıla<strong>ya</strong>nkişiler başkaları tarafından etki altındabırakılmamalıdır. Oynanan oyundaki rollerışığında herkese davasını sunmak için şanstanınması gerektiğini söyleyin. Bu hemceza davaları hem de hukuk uyuşmazlıkları(birinin dava edildiği uyuşmazlıklar) içingeçerli bir kuraldır. BM tarafından kullanılan tanımdaki“bağımsız” ve “tarafsız” mahkemekavramını tartışın: “Bağımsız” ve “tarafsız”,mahkemenin ancak deliller temelinde vehukuk devleti ilkesi ışığında karar vermesive davanın taraflarından birini si<strong>ya</strong>sinedenlerle kayırmaması anlamına gelir.Daha fazla araştırma için ilgili <strong>haklar</strong>/alanlar:Masumiyet karinesi, hukuk önünde kişiolarak tanınma, yetkin bir savunma<strong>ya</strong> sahipolma hakkı, demokrasinin unsurları.(Kaynak: Birleşmiş Milletler Sanal Okul Otobüsü[United Nations Cyberschoolbus]. 2003.http://cyberschoolbus.un.org)FAALİYET IIO İNSANLARI NASILSAVUNURSUNUZ?Bölüm I: GirişBu faaliyet gerçek hikâyelere da<strong>ya</strong>nmaktadırve ön<strong>ya</strong>rgıları tespit etmeyi ve adil <strong>ya</strong>rgılamakavramını tanımayı amaçlamaktadır.Bölüm II: Genel BilgilerFaaliyet türü: Tartışma.Amaçlar ve hedefler: Ön<strong>ya</strong>rgıların ve tarafsızgözlemin sınırlarının tespit edilmesi, analitikve demokratik becerilerin geliştirilmesi.Hedef grup: Genç yetişkinler ve yetişkinler.Grup büyüklüğü: 15-20 kişi.Süre: 60 dakika.Malzemeler: Metinler (aşağı<strong>ya</strong> bakınız).Hazırlık: Savunma avukatı Gerry Spence’inbe<strong>ya</strong>nını dağıtılmak üzere hazırlayın (aşağı<strong>ya</strong>bakınız).Beceriler: Eleştirel düşünme ve analitik beceriler,görüş oluşturma, iletişim becerileri, birkonuda farklı görüş ve bakış açılarını belirtme.Bölüm III: Faaliyet Hakkında BilgilerGiriş: Katılımcılara, tanıdıkları suçluları ha<strong>ya</strong>letmelerini söyleyin (<strong>ya</strong> da birinin hakkındabir film gösterin). Bu isimleri bir tahta<strong>ya</strong> <strong>ya</strong>zabilirsiniz.Şimdi katılımcılardan, bu tehlikeli suçlularınsavunma avukatı olduklarını ha<strong>ya</strong>l etmeleriniisteyin.Savunma avukatı Gerry Spence’in be<strong>ya</strong>natını
HUKUKUN ÜSTÜNLÜĞÜ VE ADİL YARGILAMA233dağıtın. Bu be<strong>ya</strong>nda Spence, kendisine çok sıkolarak sorulan sorunun <strong>ya</strong>nıtını vermektedir:“O <strong>insan</strong>ları nasıl savunursunuz?”Bu be<strong>ya</strong>nın ışığında bir tartışma başlatın. Herkes suçlu bulunana dek masumsayılmalı mıdır? Hakkınızda bir suç isnadı varsa her zamankendinizi savunma hakkınız var mıdır? Herkesin hukuki <strong>ya</strong>rdım isteme hakkıvar mıdır? Parası olma<strong>ya</strong>nlar bu <strong>ya</strong>rdımıücretsiz olarak almalı mıdır? Herkes hukuk önünde eşit olmalı mıdır? Dilerseniz tartışmadaki bazı tezleri <strong>ya</strong>zıptartışmayı özetleyebilirsiniz.Dağıtılacak metin:Savunma avukatı olan Gerry Spence:“Sanığın asılmadan önce <strong>ya</strong>rgılanması gerektiğinimi düşünüyorsunuz? Eğer öyleyse buadil bir <strong>ya</strong>rgılama olmalı mıdır? Adil bir <strong>ya</strong>rgılamaiçin sanığa bir avukat tayin edilmelimidir? Avukat tayin edilirse, avukatın yetkinolması gerekir mi? O zaman, avukat sanığınsuçlu olduğunu biliyorsa davayı kaybetmeyemi çalışmalıdır, yoksa savcılığın iddiasınımakul şüphenin ötesinde ispatla<strong>ya</strong>bilmesi içinelinden geleni mi <strong>ya</strong>pmalıdır? Eğer elinden geleni<strong>ya</strong>parsa ve savcılık iddiasını makul şüpheninötesinde kanıtla<strong>ya</strong>mazsa ve jüri sanığıberaat ettirirse kimi suçlamak gerekir? İşini<strong>ya</strong>pan savunma avukatını mı suçlarsınız, yoksaişini <strong>ya</strong>pma<strong>ya</strong>n savcıyı mı?”(Kaynak: Harper’s Magazine. 1997)Geri bildirim:Geri bildirim oturumunda katılımcılardan tartışmayıözetlemelerini isteyin: Sizce avukatlar neden suçluları savunur? Sizce o avukatlar savundukları suçlukişilerle aynı şekilde mi görülüyor? Neden?Uygulama için ipuçları:Faaliyete bir film gösterimi <strong>ya</strong> da tehlikelisuçlular hakkında bir makale oku<strong>ya</strong>rak başla<strong>ya</strong>bilirsiniz.Ülkedeki <strong>ya</strong> da bölgedeki koşullardanbahsedebilirsiniz ve kamuoyunda birtartışma <strong>ya</strong>ratan suçlulardan konuşabilirsiniz.Böyle bir şey <strong>ya</strong>parsanız, güncel olan böylebir konunun <strong>ya</strong>ratabileceği duyguların farkınavarın. Katılımcıların fikirlerini <strong>ya</strong>rgılamayınama <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının herkese ait olduğunu vekeyfi olarak askı<strong>ya</strong> alınama<strong>ya</strong>cağını belirtin.Çeşitlilik için öneriler:İHEB’in 11. maddesini okuyun:“(1) Hakkında bir suç isnadı olan herkes, savunmasıiçin gerekli olan tüm güvencelerinsağlandığı aleni bir <strong>ya</strong>rgılama sonunda hukukauygun olarak suçluluğu saptanmadıkçamasum sayılır. (2) Hiç kimse işlendiği sıradaulusal <strong>ya</strong> da uluslararası hukuka göre suç sayılma<strong>ya</strong>nbir eylem <strong>ya</strong> da eylemsizlikten ötürüsuçlu ilan edilemez. Kimseye suçun işlendiğisırada uygulanacak olan cezadan daha ağırbir ceza verilemez.”Bu maddeyi tahta<strong>ya</strong> <strong>ya</strong>zın, anlamını ve amacınıaçıklayın. Suçluluğunuz kanıtlanana dekmasum sayılmalısınız. Eğer hakkınızda bir suçisnadı varsa her zaman kendinizi savunmahakkınız vardır. Kimsenin sizi <strong>ya</strong>pmadığınızbir şeyden dolayı mahkûm etme ve cezalandırmahakkı yoktur. Masumiyet karinesi vesavunma hakkı bu maddede bahsi geçen ikiönemli ilkedir. “Sesi duyulmak <strong>ya</strong> da duyulmamak?”faaliyetindeki faaliyet sonrası çalışmayıbununla ilişkili olarak da <strong>ya</strong>pabilirsiniz.Bölüm IV: Faaliyetin ArdındanİHEB’in 6. ve 8. maddelerini okuyun:6. madde: “Herkesin her nerede olursa olsunhukuki kişiliğinin tanınması hakkı vardır.” Bumaddeyle, her nerede olursanız olun hukukenherkes kadar koruma altında olmanız gerektiğiniaçıklayın. Tanım: Hukuk önündeki kişi,hukuk tarafından tanınan, hukuk sistemi tara-
234 HUKUKUN ÜSTÜNLÜĞÜ VE ADİL YARGILAMAfından korunması güvence altına alınan ve hukukungerektirdiği sorumlulukları olan kişidir.8. madde: “Herkesin ana<strong>ya</strong>sa <strong>ya</strong> da <strong>ya</strong>saylatanınmış temel <strong>haklar</strong>ını ihlal eden eylemlerekarşı yetkili ulusal mahkemeler önünde etkilibir <strong>ya</strong>rgı yoluna başvuru hakkı vardır.” Bu,<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ınıza saygı gösterilmediği zamanhukuki <strong>ya</strong>rdım alma hakkınızın olduğu anlamınagelir.Daha fazla araştırma için ilgili <strong>haklar</strong>/alanlar: Masumiyet karinesi, hukuk önündekişi olarak tanınma, yetkin bir savunma<strong>ya</strong>sahip olma hakkı, demokrasinin unsurları.(Kaynak: Carleton College. CorrespondenceBias in Everyday Life)KAYNAKÇAAllain, Jean. 2000. A Century of InternationalAdjudication-The Rule of Law and its Limits.Cambridge: Cambridge University Press.Amnesty International (Uluslararası Af Örgütü).2011. Military Commissions. http://www.amnestyusa.org/our-work/issues/security-and-human-rights/fair-trialsAmnesty International (Uluslararası AfÖrgütü). 2011. USA. Guantánamo: A Decadeof Damage to Human Rights and 10 Anti-HumanRights Messages Guantánamo StillSends. London: Amnesty International Publications.http://www.amnesty.at/fileadmin/editor_upload/presseaussendungen/Guantanamo%2010%20Report.pdfAnheier, Helmut K., Mary H. Kaldor veMarlies Glasius (ed.). 2003. Global Civil Society2003. Oxford: Oxford University Press.Brown, Mark Malloch. 2004. Rule of Law andTransitional Justice and Post-Conflict Societies.Arbour, Louise. 2004. Security under the Ruleof Law. http://www.hchr.org.co/publico/comunicados/2004/cp0431.pdfhttp://www.undp.org/dpa/statements/administ/2004/octoberCarleton College. Correspondence Bias in EverydayLife. Minnesota: Carleton College. http://www.acad.carleton.edu/curricular/PSYC/classes/psych110_Lutsky/RMII/CB4a.htmlCassese, Antonio. 2008. International CriminalLaw. New York: Oxford University Press.Küresel Yönetim Komisyonu (Commissionon Global Governance). 1995. Our GlobalNeighbourhood. The Report of the Commissionon Global Governance. Oxford: Oxford UniversityPress.Commission on Human Rights (İnsan HaklarıKomisyonu). 2002. Administration ofJustice, Rule of Law and Democracy. Reportof the Sessional Working Group on the Administrationof Justice, E/CN.4/Sub.2/2002/7.http://www.hrni.org/files/reports/HRNi_EN_125.pdf
HUKUKUN ÜSTÜNLÜĞÜ VE ADİL YARGILAMA235Commission on Human Security (İnsaniGüvenlik Komisyonu). 2003. Human SecurityNow. New York: Commission on HumanSecurity.http://www.humansecurity-chs.org/finalreportCotran, Eugene ve Mai Yamani. 2000. TheRule of Law in the Middle East and the IslamicWorld, Human Rights and the Judicial Process.New York: Palgrave.Council of Europe (Avrupa Konseyi). 2004.Building Europe together on the Rule of Law.Strasbourg: Council of Europe.Huber, Martina. 2002. Monitoring the Ruleof Law, Consolidated Framework and Report.The Hague: Netherlands Institute of InternationalRelations.Human Rights Watch (İnsan Hakları İzlemeÖrgütü). 2011. Turkey: Activist’s Trial aTravesty of Justice. http://www.hrw.org/en/news/2011/02/08/turkey-activist-s-trial-travesty-justiceMaravall, Jose Maria ve Adam Przeworski(ed.). 2003. Democracy and the Rule of Law.Cambridge Studies in the Theory of Democracy.Cambridge: Cambridge University Press.Murphy, John F. 2004. The United Statesand the Rule of Law in International Affairs.Cambridge: Cambridge University Press.O’Donnell, Guillermo. 2004. Why the Rule ofLaw Matters. 15 Journal of Democracy 2.Office of the High Commissioner for HumanRights (İnsan Hakları Yüksek Komiserliği).2003. Human Rights in the Administration ofJustice: A Manual on Human Rights for Judges,Prosecutors and Lawyers.http://www.ohchr.org/Documents/Publications/HRAdministrationJustice.pdfOffice of the High Commissioner for HumanRights (İnsan Hakları Yüksek Komiserliği).1984. General Comment No. 13: Equality beforethe courts and the right to a fair and publichearing by an independent court establishedby law (Art. 14).http://www.unhchr.ch/tbs/doc.nsf/%28S-ymbol%29/bb722416a295f264c12563ed-0049dfbd?OpendocumentRamen, Frank. 2001. The Rights of the Accused(Individual Rights and Civic Responsibility).New York: The Rosen Publishing Group.Robinson, Mary. 1998. Building Justice: AConference on Establishing the Error! Bookmarknot defined.Rule of Law in Post-ConflictSituations. Opening Speech. Vienna 26-27June 1998.Tamanaha, Brian Z. 2004. On the Rule ofLaw. History, Politics, Theory. Cambridge:Cambridge University Press.United Nations (Birleşmiş Milletler). 2004.The Rule of Law and Transnational Justice inConflict and Post-Conflict Societies. Report ofthe Secretary-General. S/2004/616 of 23 August2004. http://daccess-dds-ny.un.org/doc/UNDOC/GEN/N04/395/29/PDF/N0439529.pdf?OpenElementUnited Nations (Birleşmiş Milletler). 2002.Strengthening of the Rule of Law. Report ofthe Secretary-General to the General Assembly,A/57/150.
236 HUKUKUN ÜSTÜNLÜĞÜ VE ADİL YARGILAMAhttp://www.unhchr.ch/Huridocda/Huridoca.nsf/0/63233977f02defb2c1256c40002ca6f5/$-FILE/N0251433.pdfUnited Nations Human Rights Committee(Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Komitesi)2007. General Comment No. 23: Article14: Right to equality before courts and tribunalsand to a fair trial, CCPR/C/GC/32. http://daccess-dds-ny.un.org/doc/UNDOC/GEN/G07/437/71/PDF/G0743771.pdf?OpenElementUN Women (BM Kadın). 2011. 2011-2012 Progressof the World’s Women. In Pursuit of Justice.New York: UN Women. http://progress.unwomen.org/pdfs/EN-Report-Progress.pdfWeissbrodt, David A. ve Rüdiger Wolfrum.1997. The Right to a Fair Trial. Berlin: SpringerVerlag.Weissbrodt, David A. 2001. The Right to aFair Trial under the Universal Declaration ofHuman Rights and the International Covenanton Civil and Political Rights, Articles 8, 10 and11 of the Universal Declaration of Human Rights.The Hague: Kluwer Academic Publishers.EK BİLGİLERAfrican Commission on Human and Peoples’Rights (Afrika İnsan ve Halkların HaklarıKomisyonu): http://www.achpr.org/Amnesty International (Uluslararası Af Örgütü):http://www.amnesty.orgAmnesty International-Death Penalty (UluslararasıAf Örgütü-Ölüm Cezası): http://www.amnesty.org/deathpenaltyAmnesty International-Executions of Juvenilessince 1990 (Uluslararası Af Örgütü-1990’dan Bu Yana Küçüklerin İnfazı):http://www.amnesty.org/en/death-penalty/executions-of-child-offenders-since-1990.Amnesty International-International Justice(Uluslararası Af Örgütü-UluslararasıAdalet): http://web.amnesty.org/pages/jusindex-engAsia Pacific Judicial Reform Forum (APJRF)(As<strong>ya</strong> Pasifik Yargı Reformu Forumu):http://www.apjrf.com/index.htmlCenter on Democracy, Development, andthe Rule of Law (CDDRL) (Demokrasi, Kalkınmave Hukuk Devleti Merkezi): http://cddrl.stanford.eduCouncil of Europe (Avrupa Konseyi): http://www.coe.int/European Commission for Democracy throughLaw (Venice Commission)(Hukuk YoluylaDemokrasi Avrupa Komisyonu [VenedikKomisyonu]): http://www.venice.coe.intHuman Rights Watch (İnsan Hakları İzlemeÖrgütü): http://hrw.orgInternational Commission of Jurists (UluslararasıHukukçular Komisyonu): http://www.icj.orgInternational Criminal Court (ICC) (UluslararasıCeza Mahkemesi [ICC]): http://www.icc-cpi.intInternational Criminal Tribunal for Rwanda(ICTR) (Ruanda Uluslararası Ceza Mahkemesi):http://www.ictr.org
HUKUKUN ÜSTÜNLÜĞÜ VE ADİL YARGILAMA237International Criminal Tribunal for theFormer Yugoslavia (ICTY) (Eski Yugoslav<strong>ya</strong>Uluslararası Ceza Mahkemesi): http://www.icty.orgOffice for Democratic Institutions and HumanRights (ODIHR) (Demokratik Kurumlarve İnsan Hakları Ofisi): http://www.osce.org/odihrProject on International Courts and Tribunal(Uluslararası Mahkemeler Projesi):http://www.pict-pcti.orgSpecial Court for Sierra Leone (Sierra LeoneÖzel Mahkemesi): http://www.sc-sl.orgUnited Nations Office of the High Commissionerfor Human Rights (Birleşmiş Milletlerİnsan Hakları Yüksek Komiserliği): http://www.ohchr.orgUnited Nations Rule of Law (Birleşmiş MilletlerHukuk Devleti): http://unrol.org/
238 NOTLAR
DİNİ ÖZGÜRLÜKLERDÜŞÜNCE, VİCDAN VE DİN ÖZGÜRLÜĞÜDİN YA DA İNANÇ SAHİBİ OLMA VE DİN YA DA İNANCINIDEĞİŞTİRME ÖZGÜRLÜĞÜBU HAKLARI ORTAYA KOYMA ÖZGÜRLÜĞÜ“Herkesin düşünce, vicdan ve din özgürlüğü hakkı vardır. Bu hak, dininive<strong>ya</strong> inancını değiştirme özgürlüğünü ve dinini ve<strong>ya</strong> inancını tek başınave<strong>ya</strong> topluca ve kamusal <strong>ya</strong> da özel olarak, öğretim, uygulama, ibadet veriayet yollarıyla orta<strong>ya</strong> koyma özgürlüğünü kapsar.”İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi, 18. madde. 1948.
240 DİNİ ÖZGÜRLÜKLERÖRNEK HİKÂYE“Mısır: Da<strong>ya</strong>nışma Zi<strong>ya</strong>retinde TutuklananAktivistleri Serbest Bırakın”6 Ocak 2010 tarihinde altı Koptik Hıristi<strong>ya</strong>nve bir Müslüman muhafız, Hıristi<strong>ya</strong>nların NagHammadi’de bir ayin töreni için bulunduklarıkiliseden ayrılırken vuruldu. Ateş edenler oradangeçen bir arabanın içindeydi.Haberlere göre üç kişi, iki gün sonra, 8Ocak’ta, gözaltına alındı ve taammüden cinayet,vatandaşların ha<strong>ya</strong>tını tehlikeye atmak vekamusal mülkiyete ve (9 Ocak’ta) özel mülkiyetezarar vermekle suçlandı.Bu gözaltı işlemi İnsan Hakları İzleme Örgütü(HRW) tarafından doğru istikamette biradım olarak nitelendirilse de yeterli değildir.HRW’ye göre, bu tür durumlarda rutin olarakaileler ceza davası istememeye ve bu davalarıözel olarak çözüme bağlama<strong>ya</strong> davet edilmektedir.Çoğunlukla mağdurların ailelerinetazminat ödenmektedir.Müslüman tarikatların resmi hoşgörüsüzlüğü”nedeniyle suçlamıştır.(Kaynak: İnsan Hakları İzleme Örgütü [HumanRights Watch]. 2010. Mısır: Da<strong>ya</strong>nışmaZi<strong>ya</strong>retinde Bulunan Aktivistleri Serbest Bırakın[Free Activists Detained on SolidarityVisit]; İnsan Hakları İzleme Örgütü. 2011.Dün<strong>ya</strong> Raporu 2011)Tartışma Soruları1. Sizce Mısır’daki Koptik Hıristi<strong>ya</strong>nlara <strong>ya</strong>pılanmuamelenin sebepleri nelerdir?2. Kendi ülkenizde <strong>ya</strong> da bölgenizde benzerolaylar vuku buldu mu?3. Bu olayda hangi uluslararası <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıstandartları ihlal edilmiştir?4. Benzer olayların gerçekleşmesi nasıl önlenebilir?5. Böyle vakalarda hangi uluslararası kurumlarve usuller kullanılabilir?HRW’nin Ortadoğu müdürü olan Sarah LeahWhitson, Mısır Hükümeti’nden “dini çeşitliliğesaygı ve herkese eşitlik için ciddi bir kampan<strong>ya</strong>”<strong>ya</strong>pılmasını talep etti.Bu olay ve ardından gelen olaylar (Müslümanlarınve Hıristi<strong>ya</strong>nların gözaltına alınmasıylasonuçlanan gösteriler, mağdurların ailelerinebaşsağlığı için giden aktivistlerin gözaltınaalınması) ve devlet makamlarının bu dava<strong>ya</strong><strong>ya</strong>klaşımı Mısır’da Koptik Hıristi<strong>ya</strong>nların nasılzor durumda olduğunun göstergesidir. Koptiklerdini inanç ve uygulamalarından dolayıdini nefretin saldırıların hedefindedir. 2010yılı raporunda HRW, Mısır’ı “Mısırlı Hıristi<strong>ya</strong>nlarakarşı <strong>ya</strong>ygın ayrımcılık ve köktenci
DİNİ ÖZGÜRLÜKLER241BİLİNMESİ GEREKENLER1. DİNİ ÖZGÜRLÜKLER:GİDİLECEK ÇOK YOL VARMilyonlarca <strong>insan</strong>, bize ruhani olarak öncülük<strong>ya</strong>pan, <strong>insan</strong>lığın üzerinde bir şeyin varlığınainanmaktadır. İnancınız nedeniyle inkâra, aileniziterk etmeye zorlanabilir, zulme uğra<strong>ya</strong>bilir,hapse atılabilir ve hatta öldürülebilirsiniz.MÖ 3. yüzyılda Budistler Hindistan’da, Buda’nınöğretilerine inandıkları için zulmeuğramıştır. MS 9. yüzyılda –Avrupa’nın “karanlıkçağları” sırasında– Müslümanlar ve Hıristi<strong>ya</strong>nolma<strong>ya</strong>n diğer <strong>insan</strong>lar “Tanrı adına”zulme uğramıştır. Ardından Osmanlı İmparatorluğu’nunve İslam’ın genişlemesi için <strong>ya</strong>pılansavaşlar Avrupa’yı dehşete düşürmüştür.Yahudiler gettolara <strong>ya</strong>lnızca Hıristi<strong>ya</strong>nlartarafından değil, daha önce Müslümanlartarafından da kapatılmıştır. Latin Amerikayerlilerinin soylarının tükenmesi, Hıristi<strong>ya</strong>nlaştırılmalarısürecinde gerçekleşmiştir.Geçmişte ve bugün, <strong>insan</strong>lar inançları ve kanaatlerinedeniyle tehdit altındadır. Bir şeyeinanma becerisi ve bunun orta<strong>ya</strong> koyulmasıdini özgürlük olarak tanımlanır ve korunur.Bu <strong>ya</strong>lnızca hukuki değil, ahlaki bir konudur.Dini inançlar kişinin özel ha<strong>ya</strong>tına nüfuzeder, çünkü kişisel kanaatlere ve dün<strong>ya</strong>mızıanlama<strong>ya</strong> ilişkindirler.İnanç bir kişinin kültürel kimliğinin ifade edilmesindeana unsurlardan biridir. Bu nedenle,dini özgürlük, konuşulması çok hassas birkonudur ve diğer <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı meselelerinenazaran çok daha fazla zorluk çıkarır.Dini özgürlüğünün uluslararası <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıhukuku altında düzenlenmesi bir başka sorunnedeniyle daha engellenmiştir. Dün<strong>ya</strong>nın heryerinde din ve inanç si<strong>ya</strong>sette anahtar önemesahiptir. Dini inançlar ve özgürlük sık sık si<strong>ya</strong>sinedenlerle ve güç talepleri nedeniyle <strong>ya</strong>nlışolarak kullanılmış ve bunun sonucu olarak dadin ile si<strong>ya</strong>setin birbiriyle bağlantılı olduğunadair <strong>ya</strong>nlış tezler orta<strong>ya</strong> çıkmıştır.Son yıllarda dini hoşgörüsüzlüğün ve zulmündün<strong>ya</strong>nın her yerinde etnik köken, ırkçılık vegruplara karşı nefret sorunlarına bağlı trajikolaylara neden olması sebebiyle yeterli korumaher zamankinden daha acil bir ihti<strong>ya</strong>ç halinegelmiştir. Dini nedenlerle zulüm, inançlı <strong>insan</strong>-“Hiç kimse doğası gereği belirli bir kiliseye <strong>ya</strong> da tarikata bağlı değildir.Herkes, içinde inanç ve ibadetin Tanrı tarafından hakiki olarak kabulgöreceğine inandığı bir topluluğa katılır. Kurtuluş umudu, o topluluğakatılmanın tek sebebi olduğu için, kişinin orada kalmasının tek nedenidir(…). Bu nedenle kilise o amaç doğrultusunda iradi olarak bir ara<strong>ya</strong> gelmişüyelerin oluşturduğu bir topluluktur.”John Locke. Hoşgörü Hakkında Bir Mektup. 1869
242 DİNİ ÖZGÜRLÜKLER“Milletler arasındaki barış, dinlerarasında barış olmadan mümkündeğildir. Dinler arasında barış,dinler arasında di<strong>ya</strong>log olmadanmümkün değildir. Dinler arasındadi<strong>ya</strong>log, dinlerin temeli hakkındaaraştırma <strong>ya</strong>pmadanmümkün değildir.”Hans Küng,Başkan Weltethos (Küresel Etik Vakfı [Global EthicFoundation])lar ile inançsızlar, geleneksel ve “yeni” dinlerve<strong>ya</strong> resmi <strong>ya</strong> da egemen bir dini olan devletlerile o dine mensup olma<strong>ya</strong>n bireyler ve<strong>ya</strong> gruplararasındaki çatışmalarda gözlemlenebilir.Günümüzde dini özgürlüklerin ihlaline dün<strong>ya</strong>nınher yerinde rastlanmaktadır; ancak şuülkelerde bazı inançların sistematik olarakortadan kaldırılması söz konusu olmuştur:Burma’da bütün dini azınlıklar zulme uğramaktadır;özellikle de Müslüman Rohing<strong>ya</strong>lar,Protestanlar ve Budist rahipler. KuzeyKore hükümeti Juche ideolojisi dışındaki diniinanç ve ritüellerin tümünü Kim ailesi çevresindeoluşturulan külte bir saldırı ve hükümetinyetkisinin bir ihlali olarak görmektedir.Mısır’da Koptilere, Ortodoks Hıristi<strong>ya</strong>nlara,Bahailere, Ahmedilere, Şiilere ve Sufi Müslümanlarakarşı ayrımcılık uygulanmakta ve<strong>ya</strong>ygın bir antisemitizm görülmektedir. Eritre’deYehova Şahitlerinin takipçileri, EvanjelikHıristi<strong>ya</strong>nlar ve Pentecostal Hareketi tasfiyeninhedefleri arasındadır. İran’da Bahailere,Sufilere, Müslüman muhaliflere ve Hıristi<strong>ya</strong>nlaraayrımcılık ve zulüm uygulanmaktadır.Irak ve Nijer<strong>ya</strong>’da Hıristi<strong>ya</strong>nlara, Pakistan’daAhmedilere zulüm <strong>ya</strong>pılmaktadır. Çin’de UygurMüslümanları, Protestanlar, Falun Gongtakipçileri ve Tibetli Budistler ayrımcılıktanözellikle etkilenmektedir. Sudan’da Hıristi<strong>ya</strong>nlar,Suudi Arabistan’da Şii Müslümanlarve İsmaililer ayrımcılığa uğramaktadır. Sonolarak Türkmenistan ve Özbekistan’da kayıtaltında olma<strong>ya</strong>n dini gruplara karşı sert birayrımcılık <strong>ya</strong>şanmaktadır. Dini özgürlüklerinihlali ABD’deki Hıristi<strong>ya</strong>n köktenciliğindenİslam’daki dini aşırıcılığın yoğunlaşmasına vehatta çeşitli ülkelerde görülen antisemitizminyeni biçimlerine (Yahudiler/Musevilik hakkındakorku ve nefret) ve Washington ve NewYork’taki 11 Eylül 2001 saldırılarının ardındanABD’de ve Avrupa’da artan ve göz ardı edilenİslamofobiye (Müslümanlar/İslam hakkındakorku ve nefret) dek geniş bir yelpazede görülmektedir.Ne <strong>ya</strong>zık ki dini özgürlüklerin konu edilmesininaciliyetini (özellikle bu özgürlükler aşırıcılıklabağlantılandırıldığı zaman) gösteren çokdaha fazla sayıda örnek bulunmaktadır. Aşırıcılıkolgusu daha sonra aşağıda tartışılacaktır.Din Özgürlüğü ve İnsani GüvenlikKorkudan kurtulma özgürlüğü<strong>insan</strong>i güvenliğin anahtar niteliktekideğeridir ve dini özgürlüklerinihlaliyle büyük bir tehdit altınagirmektedir. Herhangi bir “Tanrı”<strong>ya</strong><strong>ya</strong> da dilediğiniz evren kavramınainanamıyorsanız kişisel özgürlük vegüvenlikten bahsedilemez. Düşünce,inanç, vicdan ve din özgürlüğününtehdit edilmesi hem bireyleri hemde grupları kişisel bütünlüğünsağlanması ve geliştirilmesiyönünden doğrudan etkiler.Dini nedenlerle ayrımcılık vezulüm, sistematik hale gelmiş <strong>ya</strong>
DİNİ ÖZGÜRLÜKLER243BM İnsan Hakları Komitesi, Medeni ve Si<strong>ya</strong>siHaklar Uluslararası Sözleşmesi’nin (MSHUS)18. maddesini yorumladığı 22 numaralı GenelYorum’unda din ve<strong>ya</strong> inancın korunmasınışöyle tanımlamıştır: “18. madde teist, teistolma<strong>ya</strong>n ve ateist inançları ve bir dine <strong>ya</strong> dainanca mensup olmama hakkını korur.” GenelYorum şöyle devam eder: “Din ve inançkavramları geniş kavramlardır. 18. madde altındakikoruma geleneksel dinlerle <strong>ya</strong> da kudakurumsallaşmış ise toplumlararasında gerginliğe ve hattauluslararası krizlere yol açabilir.Güvensizliğin sebebi bireyler,gruplar ve hatta devletler olabilir.Bu, kişisel güvenliğe inanç ve<strong>ya</strong> dintemelinde yönelen ve güçlü ve herzaman var olan tehditlere ilişkin özelkoruma tedbirlerini gerektirir. İnsan<strong>haklar</strong>ı eğitimi <strong>insan</strong>ların birbirinindüşüncesine ve dini inancına saygılıolmasında büyük öneme sahiptir.Saygının, hoşgörünün ve <strong>insan</strong>haysiyetinin öğrenilmesi zorlasağlanamaz; bireysel ve küreselgüvenliğin sağlanması için sürecedahil olan herkesin uzun vadelitaahhütte bulunmasını gerektirir.2. TANIMVE KONUNUN TASVİRİDin NedirDinin felsefi ve sosyolojik tartışmalarda ortakbir tanımı yoktur; ancak mevcut tanımlardabir dizi ortak unsur bulunmaktadır.İngilizce’de “din” anlamına gelen “religion”,Latince bir kelime olan religare kelimesindengelir ve “bağlayıcı” anlamındadır. Din inançlıkişiyi bir “mutlak”a bağlar: Mutlak, kişisel <strong>ya</strong>da kişisel olma<strong>ya</strong>n bir şekilde kavramsallaşır.Din genellikle, <strong>insan</strong>ın varlığını bir “Tanrı”<strong>ya</strong><strong>ya</strong> da “Tanrılar”a bağlamasını sağla<strong>ya</strong>n birdizi ritüel, kural ve düzenleme barındırır. MiltonJ. Yinger’e göre, din “<strong>insan</strong>ların ha<strong>ya</strong>ttakisorunlarıyla mücadelede kullandığı bir inançve ibadet sistemidir.” Buna karşılık, Black’sLaw sözlüğü dini şöyle tanımlar:“İnsanınTanrı, ibadet ve itaatle bağı ve doğaüstü unsurlarave<strong>ya</strong> üst ha<strong>ya</strong>t biçimlerine dair yetki veemirlere baş eğmesi. En geniş anlamıyla din,<strong>ya</strong>ptırım ve davranış kuralları uygula<strong>ya</strong>rak,geleceğe dair ödüller ve ceza öngörerek, <strong>insan</strong>larüzerinde güç kullanabilen daha yüksek birgücün varlığına dair her türlü inançtır.”Bunlar ve benzeri tanımlar, kişiselleşmiş <strong>ya</strong>da kişiselleşmemiş olarak yüce, kutsal, mutlak,aşkın bir şeyin tanınmasını içerir. “Yüce/sonsuz” normatif bir işleve sahiptir ve inançsahipleri bu “mutlak”a doğru, dinlerinin öğretilerinive davranış kurallarını takip etmekzorundadır. İnanç sahipleri ayrıca, dini inançlarınıçeşitli ibadet şekilleriyle ifade eder. Herzaman olmasa da çoğunlukla kilise <strong>ya</strong> da benzeribir <strong>ya</strong>sal kişiliğe sahip bir kurum, grubuve<strong>ya</strong> ibadet uygulamalarını düzene sokmaküzere kurulur.İnanç Nedirİnanç, dinden daha geniş bir kavramdır. Diniiçerir ama onun geleneksel anlamıyla sınırlıdeğildir. Black’s Law sözlüğü inancı “akıldaöznel olarak var olan bir önerinin hakiki olduğunabir tez, ikna <strong>ya</strong> da kararı belirleyenkanıtlar yoluyla inanç” olarak tanımlamıştır.Bu inancı bir düşünce eylemi olarak tanımla<strong>ya</strong>nbu dar entelektüel kavramsallaştırma<strong>ya</strong>karşın inanç yüce bir şeye güven duyma veda<strong>ya</strong>nmadır. (Kişiselleşmiş <strong>ya</strong> da BudizmdekiSoylu Hakikatler gibi kişiselleşmemiş bir şey.)
244 DİNİ ÖZGÜRLÜKLERrumsallaşmış nitelikli din ve<strong>ya</strong> inançlarla <strong>ya</strong>da geleneksel dinlere benzer uygulamalarlasınırlı değildir. Bu nedenle Komite herhangi birdin <strong>ya</strong> da inanç temelinde, bu din <strong>ya</strong> da inançyeni kurulmuş da olsa <strong>ya</strong> da egemen olan diniçoğunluk tarafından düşmanca davranılan birdini azınlığı temsil etse de, herhangi bir sebeple<strong>ya</strong>pılan ayrımcılık eğilimini endişeyle karşılar.”(Kaynak: Birleşmiş Milletler İnsan HaklarıKomitesi. 1993. Medeni ve Si<strong>ya</strong>si Haklar UluslararasıSözleşmesi’nin [MSHUS] 18. MaddesiHakkında Genel Yorum No. 22 [48])Başka nitelikteki –si<strong>ya</strong>si, kültürel, bilimsel ve<strong>ya</strong>ekonomik– inançlar bu koruma kapsamındadeğildir ve farklı muameleye tabi tutulmalıdır.İfade Özgürlüğü ve Med<strong>ya</strong> ÖzgürlüğüDini Özgürlük NedirUluslararası hukukta dini özgürlükler düşünce,vicdan ve din özgürlüğü olarak korunmaktadır.Bu üç temel özgürlük hem teist, hem teist olma<strong>ya</strong>n,hem de ateist inançlara ve agnostikinanca uygulanır ve evreni aşkın ve<strong>ya</strong> metafizikbir bakışla gören ve normatif davranışkurallarına sahip her türlü inancı içerir.Din ve inanç özgürlüğü tam olarak hem dinve inanç sahibi olma özgürlüğünü, hem deherhangi bir dini norm <strong>ya</strong> da <strong>ya</strong>klaşıma sahipolmama hakkını da içeren dinden ve inançtanözgür olma özgürlüğünü kapsar.Düşünce ve vicdan özgürlüğü ise din veinanç özgürlüğüyle aynı şekilde korunur. Herkonudaki düşünce özgürlüğünü, kişisel kanaatlerive bireysel olarak <strong>ya</strong> da toplu bir biçimdeifade edilen her türlü din ve inanca bağlılığıkapsar. Vicdan özgürlüğü sıklıkla ihlal edilir.Buna bir örnek, dün<strong>ya</strong>nın her yerinde görülen“vicdan mahkûmları”dır. Bu mahkûmlar çoğunlukladini azınlıklara mensuptur.Düşünce ve vicdan özgürlüğü ve bir din <strong>ya</strong>da inancı kabul etme ve değiştirme özgürlüğükoşulsuz olarak korunur. Kimse düşünceleriniifade etmeye <strong>ya</strong> da bir din <strong>ya</strong> da inancamensup olma<strong>ya</strong> zorlanamaz.Uluslararası Standartlarİnsan <strong>haklar</strong>ı hukuku, dinin ve inancın tanımlanmasındakitartışmadan kaçınmaktadırve düşünce, vicdan ve din özgürlüğünün korunmasındabir <strong>haklar</strong> kataloğu içermektedir.Din özgürlüğünün karmaşıklığını <strong>anlamak</strong>için, dört seviyeli bir sınıflandırma <strong>ya</strong>pılabilir:1. Belirli bireysel pratikleri <strong>ya</strong>pma özgürlüğü;2. Toplu halde ibadet etme özgürlüğü;3. Belirli kurumlar için özgürlük;4. Dinden azade olma özgürlüğü.1. Belirli bireysel uygulamaları <strong>ya</strong>pmaözgürlüğüİnsan Hakları Evrensel Bildirgesi’nin 18. maddesi,din özgürlüğünü “herkes”in hakkıolarak tanımlar; <strong>ya</strong>ni çocuklar ve yetişkinler,vatandaşlar ve <strong>ya</strong>bancılar eşit olarak bu hakkasahiptir ve bu hak olağanüstü hallerde vesavaş zamanında dahi kısıtlanamaz. Medenive Si<strong>ya</strong>si Haklar Uluslararası Sözleşmesi’nin18. maddesinde yer alan dini özgürlüklerinlistesi, uluslararası toplum tarafından kabuledilen asgari standartlara dahil olan <strong>haklar</strong>ınayrıntılı bir ifadesidir: Bir din <strong>ya</strong> da inançla bağlantılı olarakibadet etme ve toplanma, bu amaçlarla yerkurma ve muhafaza etme özgürlüğü; Ritüellerle ve bir din <strong>ya</strong> da inancınteamülleriyle ilgili olarak gerekli eş<strong>ya</strong> vemalzemeleri <strong>ya</strong>pma, alma ve kullanmaözgürlüğü; Bireylerden ve kurumlardan mali konuda<strong>ya</strong> da diğer konularda gönüllü <strong>ya</strong>rdımisteme ve alma özgürlüğü; Herhangi bir din <strong>ya</strong> da inancıngerekliliklerine ve standartlarına uygun
DİNİ ÖZGÜRLÜKLER245olarak, liderleri eğitme, tayin etme, seçmeve<strong>ya</strong> silsile dahilinde atama özgürlüğü; Kişinin dini <strong>ya</strong> da inancı gereği dinlenmegünlerinde dinlenme, kutsal günlerikutlama, tören <strong>ya</strong>pma özgürlüğü; İbadet hakkı, giyinme kuralları ve yemekdüzenlemesi de dahil olmak üzere işyerindedini özgürlükler; İbadet ve dini kutlamalar için toplanma veörgütlenme özgürlüğü; Kişinin inancını be<strong>ya</strong>n etme özgürlüğü; Kişinin bir dini reddetme ve<strong>ya</strong> değiştirmeözgürlüğü; Çocuğun “yüksek menfaatleri” gereği dinieğitim hakkı.(Kaynak: Birleşmiş Milletler. 1996. Medeni ve Si<strong>ya</strong>siHaklar Uluslararası Sözleşmesi 18. Madde)2. Toplu halde ibadet etme özgürlüğüDini özgürlükler bireylere <strong>ya</strong>lnızca yukarıdasözü geçen özgürlüğü kullanma hakkı vermez.Bir din <strong>ya</strong> da inanç ancak ve çoğunluklatoplu halde orta<strong>ya</strong> koyulur ve bu nedenle kamu<strong>ya</strong>açık alanlarda ibadet edilir. Bu nedenlede inanç topluluklarının toplanma ve örgütlenmeözgürlüğü de sağlanmalıdır.3. Kurumlar için özgürlükDini temellere da<strong>ya</strong>nan belirli kurumlar dadin özgürlüğü korumasından <strong>ya</strong>rarlanır. Bukurumlar arasında ibadet yerleri olabileceğigibi, dini meselelerle ilgilenen eğitim kurumlarıve hatta STK’lar da vardır.Bu kurumların sahip olduğu özgürlüklerarasında şunlar sayılabilir: Gerekli <strong>ya</strong>rdım ve <strong>insan</strong>i <strong>ya</strong>rdımkurumlarını kurma ve muhafazaetme özgürlüğü Konuyla ilgili metinler <strong>ya</strong>zma,<strong>ya</strong>yınlama ve dağıtma özgürlüğü Uygun yerlerde bir din <strong>ya</strong> da inancıöğretme özgürlüğü(Kaynak: Birleşmiş Milletler. 1981. Din<strong>ya</strong> da İnanca Da<strong>ya</strong>lı Her Türlü Hoşgörüsüzlüğünve Ayrımcılığın Tasfiye EdilmesiHakkında Bildirge)4. Dinden azade olma özgürlüğüNegatif dini özgürlük <strong>ya</strong> da dini tarafsızlık,dindar olma<strong>ya</strong>n vatandaşların dinden azadeolma özgürlüklerini kamusal alanda orta<strong>ya</strong>ko<strong>ya</strong>bilmeleri demektir. Örneğin, Alman<strong>ya</strong>’danegatif dini özgürlük <strong>ya</strong> da dini tarafsızlık,Federal Ana<strong>ya</strong>sa Mahkemesi’nin dini okulniteliği olma<strong>ya</strong>n zorunlu devlet okullarındakisınıflara haç asılmasının Alman<strong>ya</strong> Ana<strong>ya</strong>sası’naaykırı olduğunu belirttiği “haç kararı”-nın ardından özellikle önem kazanmıştır. Budini tarafsızlık Alman<strong>ya</strong>’nın sekiz e<strong>ya</strong>letindeyeni <strong>ya</strong>sa ve yönergelerin yürürlüğe girmesiyleyeni bir eşik atlamıştır. Bu <strong>ya</strong>sa ve yönergeleregöre, başörtüsü de dahil olmak üzere dinisembollerin kamusal alanda kullanımı ağır birbiçimde kısıtlanmıştır. İnsan Hakları İzlemeÖrgütü, bugüne dek Alman<strong>ya</strong>’nın uyguladığıdini tarafsızlığı eleştirmiştir: Yeni düzenlemelerleAlman<strong>ya</strong>’nın din özgürlüğünü korumakonusundaki yükümlülüğü ve hukuk önündeeşitlik hakkı ihlal edilmektedir. Fransa ve Belçikada 2011’den itibaren kamusal alanda dinisembollerin ve giysilerin kullanılmasıyla ilgili<strong>ya</strong>saklar getiren <strong>ya</strong>salar kabul etmiştir.Ayrımcılık YasağıDin temelinde ayrımcılık ve hoşgörüsüzlük,dine <strong>ya</strong> da inanca da<strong>ya</strong>lı her türlü ayrım, dışlama,kısıtlama <strong>ya</strong> da tercih anlamına gelir ve<strong>ya</strong>saktır. Dini ayrımcılığın ve hoşgörüsüzlüğün<strong>ya</strong>saklanması kamusal alanla kısıtlı değildir;dini <strong>ya</strong> da başka nitelikteki inançlar içintemel teşkil eden bireylerin özel alanlarındada ayrımcılık <strong>ya</strong>saktır.Ayrımcılık Yasağı
246 DİNİ ÖZGÜRLÜKLEREğitimEbeveynlerin çocuklarını kendi inançları çerçevesindeeğitme hakkı vardır. “Çocuğunyüksek menfaatleri”, <strong>ya</strong>lnızca bir çocuğunfiziksel ve<strong>ya</strong> zihinsel sağlığı bir dini uygulamadandolayı zarar görüyorsa ebeveynlerineylem özgürlüğünü kısıtlama amacını taşır.Söz konusu uygulama tıbbi tedavinin reddedilmesi<strong>ya</strong> da çocuğun okula gönderilmemesiolabilir. Örneğin Yehova Şahitleri ilke olarakkan naklini kabul etmemektedir ve bu inançlarıçocuklarının ölümüne neden olabilir.Kamusal alanda devletlerin çocuklara onlarıdini hoşgörüsüzlükten ve ayrımcılıktan koru<strong>ya</strong>cakbiçimde eğitim sağlama ve düşünce,vicdan ve din özgürlüğünün öğretimini içerenbir müfredat sunma yükümlülüğü vardır.Çocukların İnsan HaklarıEğitim HakkıTartışma Soruları Ülkenizde din eğitimi nasıl düzenlenmiştir? Ülkenizde okul müfredatı ve okul <strong>kitap</strong>ları,inanmama özgürlüğü de dahil olmak üzeredin ve inanç özgürlüğüne yer vermekte midir? Ülkenizde din eğitiminin bağımsızlığı içingerekli güvenceler bmevcut mudur?İnancın Orta<strong>ya</strong> KoyulmasıBir dini inancın orta<strong>ya</strong> koyulması özgürlüğüdini dilin, öğretinin, ibadetin ve o inancıngereklerinin yerine getirilmesinin korunmasıanlamına gelir. İnsanların, inancı hakkındakonuşma, o inancı öğretme, tek başına <strong>ya</strong> datoplu olarak ibadet etme, yemek ve giysi kurallarınariayet etme, belli bir dili kullanma veinancın gerektirdiği kutlamaları <strong>ya</strong>pma hakkıvardır. Dinin <strong>ya</strong> da inancın orta<strong>ya</strong> koyulmasıaynı zamanda inancın gerektirdikleriyle çelişeneylemlerden kaçınma anlamına gelir. Butür eylemler arasında yemin etmekten kaçınma,askeri hizmet <strong>ya</strong>pmama, dini törenlerekatılmama, günah çıkarmama <strong>ya</strong> da tıbbi tedaviyireddetme sayılabilir.Din Özgürlüğünün Sınırlarıİnancın kendisi hiçbir çekince olmaksızın korunurken,bir inancın orta<strong>ya</strong> koyulması başkalarınınmenfaatleri söz konusu ise sınırlanabilir.Örneğin, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin(AİHS) 9. maddesine göre, bir dini inancın orta<strong>ya</strong>koyulmasına getirilen kısıtlamalar orantılıolmalı ve hukuka da<strong>ya</strong>nmalıdır. Bu sınırlamalarancak kamu güvenliğini, kamu düzenini,kamu sağlığını, kamu ahlakını ve<strong>ya</strong> başkalarınıntemel hak ve özgürlüklerini korumak içingerekli ise söz konusu olabilir. Bu özgürlüğünsınırlandırılması, örneğin <strong>insan</strong> kurban edilmesi,<strong>insan</strong>ın kendini kurban etmesi, kadınsünneti, kölelik, zorla fuhuş konularında ve<strong>insan</strong> sağlığını ve bedensel bütünlüğü tehditeden diğer eylemlerde mümkündür.3. KÜLTÜRLERARASIPERSPEKTİFLER VE TARTIŞMALIKONULARDevlet ve İnançDün<strong>ya</strong>nın her yerinde din özgürlüğünün korunmasıylailgili asli anlaşmazlıklardan biridevletler ile onların vatandaşlarının din veinançları arasındaki ilişkiyle ilgilidir. Devletlerininançla ilgili tutumu birkaç şekildegelişir: devlet dinleri, kurumsallaşmış kiliseler,devletin inançlara ve kurumlarına karşıtarafsızlığı, resmi bir dinin olmaması, devletile kilisenin ayrılması, hukuken tanınmış dinigrupların korunması.Uluslararası standartlar devlet ile dinin ayrılmasınıgerektirmez ve devlet ile bir inançarasında belirli bir ilişki modelini önermez.
DİNİ ÖZGÜRLÜKLER247Uluslararası standartlara göre, seküler toplumlardavar olan, dinin kamu ilişkilerinde yerininolmamasına yönelik bakış gerekli değildir.Yine de dinin devletten ayrılması modern (Batılı)toplumların temel niteliklerinden biridir.Uluslararası alandaki tek gereklilik, devlet ilekilise arasındaki ilişkinin, resmi dine mensupolma<strong>ya</strong>nların <strong>ya</strong> da devlet tarafındaki inançlarasahip olma<strong>ya</strong>nların ayrımcılığa uğramamasıdır.Ulusal kimliğin oluşmasında tek bir dinrol oynuyorsa, farklı inançlara sahip azınlıklarıneşit muamele görmesi çok zor olacaktır.Batılı bakışa göre din ile devlet arasında tarafsızbir ilişkinin bireyin din özgürlüğünün tam olarakkorunmasıyla güvence altına alınması dahakolaydır. Buna karşılık, örneğin geleneksel şeriathukuku devleti dinle ilişkilendirir, çünkü busistemin toplum için din özgürlüğünü daha iyikoru<strong>ya</strong>cağı düşünülür; ancak bir devletin belirlibir kilise <strong>ya</strong> da dinle bağlantılı olduğu bir durumdadini azınlık mensuplarının eşit korumaaltına alınama<strong>ya</strong>cağı ileri sürülebilir.Tartışma Soruları Ülkenizde farklı inançlara karşı <strong>ya</strong>klaşımlarnasıldır? Ülkenizde farklı inançların kurumlarıtanınmakta mıdır? Sizce bir inanca ayrıcalık tanınırken bütüninançların eşit olduğu bir sistem kurulabilirmi? Sizce inanç ve<strong>ya</strong> din temelli si<strong>ya</strong>si partilermeşru mudur?Din Değiştirme-İnanç Seçme ve DeğiştirmeÖzgürlüğüDin değiştirme, <strong>ya</strong>ni bir dini başka bir dine geçmek<strong>ya</strong> da seküler bir ha<strong>ya</strong>t tarzı benimsemeknedeniyle terk etme, açık uluslararası standartlarınvarlığına karşın farklı kültürler arasındaen çok tartışma <strong>ya</strong>ratan konulardan biridir.Bir kişi eğer bir dini terk eder ve başka birdini kabul ederse <strong>ya</strong> da seküler bir ha<strong>ya</strong>t tarzıseçerse dini değiştirmiş olur. Tarihsel olarakİslam, Hıristi<strong>ya</strong>nlık ve diğer dinler din değiştirenlereiyi gözle bakmamıştır. Din değiştirmenincezası çoğunlukla ölüm olmuştur.Din değiştirme toplumun şeriat hukukunada<strong>ya</strong>ndığı birçok ülkede ağır bir biçimde cezalandırılmaktadır.Afganistan, İran, Endonez<strong>ya</strong>,Hindistan, Pakistan, Suudi Arabistanve Mısır gibi ülkelerde İslam’a açık bir şekildekarşı çıkanlar ölüm cezasına çarptırılabilir.Uygulamada kişinin dinini seçme ve değiştirmehakkı yoktur.Bu durum uluslararası <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı hukukununalenen ihlalidir. Kişinin inançlarını özgürceve zorlama olmadan seçme hakkı vardır.Bu konudaki tartışma duygusal gerekçelereda<strong>ya</strong>lıdır ve son derece hassastır, çünkü köküderinde olan kanaatlere ve din özgürlüğüyleilgili farklı anlayışlara da<strong>ya</strong>nır; dini özgürlükleve diğer özgürlüklerle ilgili kültürel farklılıkları<strong>ya</strong>nsıtır ve “Batı” ile “dün<strong>ya</strong>nın geri kalanı”arasındaki farkı orta<strong>ya</strong> ko<strong>ya</strong>r gibi görünür.Tartışma Soruları Sizce <strong>insan</strong>lar inançlarını özgürce seçipdeğiştirebilir mi? Sizce bu konu başka <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıylaçakışır mı? Öyle ise, hangi <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı?Başka Bir Dine Geçmeye Teşvik Etme-İnancı Yayma HakkıHerkesin kendi inançlarını <strong>ya</strong>yma ve zorlamave güç kullanılmadıkça <strong>insan</strong>ları bir inançtandiğerine geçmeye teşvik etme hakkı vardır. Bueylem, başka bir dine geçmeye teşvik etmekolarak bilinir (proselytising ve<strong>ya</strong> evangelizing).Orta Avrupa, Doğu Avrupa ve Afrika’da yerelkiliseler ve misyonerlik programları yürüten
248 DİNİ ÖZGÜRLÜKLER<strong>ya</strong>bancı dinler arasında uyuşmazlıklar başgöstermiştir. Bazı vakalarda hükümetler misyonerlikprogramlarını <strong>ya</strong>saklamıştır. İnsan<strong>haklar</strong>ı hukuku, hükümetlerin ifade özgürlüğünükorumasını gerektirir. İnanç sahipleri zorlamaolmaksızın başka bir dine geçmeye teşvikfaaliyetlerinde bulunabilmelidir. Bu faaliyetlerarasında “vicdana çağrılar” <strong>ya</strong> da billboard <strong>ya</strong>da afişler yoluyla <strong>ya</strong>yınlanan ilanlar sayılabilir.Birini başka bir inanca sahip olma<strong>ya</strong> zorlamak<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının açık bir ihlalidir, ancakneyin zorlama olarak kabul edileceği uluslararasıhukuk altında düzenlenmemiştir. Başkabir inanca geçmeyi teşvik etmeyi kısıtla<strong>ya</strong>cak“zorlayıcı durumlar” şunlardır: para kullanmak,kişiye din değiştirmesi için hediyelervermek ve<strong>ya</strong> ayrıcalıklar tanımak, <strong>insan</strong>larınhukuken bulunması gereken yerlerde bu yöndeteşvik çalışmaları <strong>ya</strong>pmak (sınıflar, askerikurumlar, cezaevleri vs.).Dini Nefrete Teşvik ve İfade Özgürlüğü2006 yılının başlarında Birleşik Krallık’taki<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı grupları, “dini nefrete teşvik”suçunu <strong>ya</strong>ratacak olan yeni “Irksal ve DiniNefret Yasası”nın dini inançları ve uygulamalarıeleştirmenin <strong>ya</strong> da bunlarla dalga geçmeninönüne geçmemesi gerektiği, bunlarınifade özgürlüğünün bir parçası olduğu konusundaısrar etmiştir. Yasa tasarısı bu taleplerdoğrultusunda değiştirilmiştir.İfade Özgürlüğü ve Med<strong>ya</strong> ÖzgürlüğüVicdani RetNeyin zorunlu askerlik hizmeti çerçevesindevicdanı ret olarak tanımlanacağı konusundakikültürler arası tartışma devam etmektedir.Eğer silah kullanımı kişinin inançlarıyla çelişiyorsave diğer inançlardan <strong>insan</strong>lar onun butercihi sonucu dezavantajlı bir konuma düşmüyorsa,kişi bu hizmeti yerine getirmektenmuaf tutulabilir. Bazı ülkelerde ulusal hukuktabunu bir hak olarak tanıma<strong>ya</strong> yönelik bireğilim vardır ve bu ülkelerde alternatif sos<strong>ya</strong>lhizmetler öngörülmüştür (Örneğin Avustur<strong>ya</strong>,Fransa, Kanada ve ABD); ancak Be<strong>ya</strong>z Rus<strong>ya</strong>,Şili, Türkiye, Türkmenistan, Ermenistan veİsrail gibi ülkelerde askerlik hizmetine itiraz,tanınan bir hak değildir ve <strong>insan</strong>lar silah taşımayıreddettiği için cezaevine koyulabilir.Tartışma Soruları Ülkenizde vicdani ret be<strong>ya</strong>n ettiği içincezaevine koyulan kişiler var mı? Sizce öldürmeyi reddetme hakkınınuluslararası hukukta bir hak olaraktanınmasına gerek var mı?4. UYGULAMA VE İZLEMEDin özgürlüğünün etkili bir biçimde yürütülmesininönündeki engel MSHUS’nin 18.maddesinin ha<strong>ya</strong>ta geçirilmemesidir. Hoşgörüsüzlüklemücadeleye, olumsuz etiketlere,dinin hedef gösterilmesine, din ve inanç temelindeşiddet çağrılarına ve <strong>insan</strong>lara yönelikşiddete karşı hazırlanan 1981 tarihli Din <strong>ya</strong>da İnanca Da<strong>ya</strong>lı Her Türlü Hoşgörüsüzlüğünve Ayrımcılığın Tasfiye Edilmesi HakkındaBildirge belirli düzeyde bir hukuki etkiye sahiptir,çünkü uluslararası teamül hukukunauygun olduğu düşünülmektedir. Fakat genelolarak bir bildirge hukuken bağlayıcı değildir.Bu konuda bir sözleşme <strong>ya</strong>pılması ihti<strong>ya</strong>cınailişkin uluslararası anlaşma<strong>ya</strong> rağmen, sözleşmeninmuhtemel içeriği hakkında bir uzlaşmasağlanamamıştır.1986’da 1981 tarihli Bildirge’nin yürütülmesiniizlemek üzere Dini Hoşgörüsüzlük Özel Raportörüatanmıştır. Raportörün görevi temelolarak Bildirge’ye aykırı vakaları ve hükümetlerineylemlerini tespit etmek ve ilgili devletlerindurumu tazmin için almaları gereken
DİNİ ÖZGÜRLÜKLER249tedbirler hakkında tavsiyelerde bulunmaktır.Dini sebeplere da<strong>ya</strong>lı zulüm ve ayrımcılıkdün<strong>ya</strong>nın her yerindeki bireyleri ve topluluklarıetkilemektedir. Din sebebiyle ayrımcılığın<strong>ya</strong>saklanması, hoşgörü ve inancın ihlali, <strong>ya</strong>şamhakkına, fiziksel bütünlüğe ve bireyin <strong>insan</strong>igüvenliğine saldırılar bu ihlaller arasındasayılabilir.Bölgesel <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı belgeleri de din özgürlüğündenbahseder: Afrika İnsan HaklarıKomisyonu, Sudan’la ilgili aldığı bir karardaşeriat hukukunun uygulanmasının uluslararasıyükümlülüklere uygun olması gerektiğinibelirtmiştir. Strazburg’da bulunan Avrupaİnsan Hakları Mahkemesi (AİHM), Avrupa’dadin özgürlüğünü en etkili şekilde uygula<strong>ya</strong>nkurumlardan biridir. Rus<strong>ya</strong>’da Scientologyhakkındaki karar (AİHM. 2007. Church ofScientology Moscow/Rus<strong>ya</strong>, 5 Nisan 2007),Yehova Şahitleri’nin Avustur<strong>ya</strong>’da dinibir topluluk olarak tanınmasına dair karar(AİHM. 2008. Jehovah’s Witnesses/Avustur<strong>ya</strong>,31 Temmuz 2008) gibi çok sayıda örnekbunun göstergesidir. İtal<strong>ya</strong>’nın devlet okullarındasınıfta haç bulundurulması konusundakitartışmayla ilgili son kararı da bu yöndedir(AİHM. 2011. Lautsi/ İtal<strong>ya</strong>, 18 Mart 2011).Ayrıca Avrupa Konseyi ve Avrupa Güvenlik veİşbirliği Teşkilatı (AGİT) içinde çok sayıda organve komite düşünce, vicdan, din ve ideolojiözgürlüğüyle ilgili çalışmalar <strong>ya</strong>pmaktadır.ve ayrımcılıkla mücadeledeki önemli rolüneözel olarak vurgu <strong>ya</strong>pılmalıdır. Devletlerininançla ilgili konularda şiddet ve ayrımcılıklamücadelede açık görevleri vardır. STK’lar iledini ve seküler örgütlerin de devletler ve diğerkişiler tarafından <strong>ya</strong>pılan ihlalleri açığa çıkarma,zulme uğra<strong>ya</strong>nları koruma, bilgilendirmekampan<strong>ya</strong>larıyla hoşgörünün önemini anlatma,farkındalık <strong>ya</strong>ratma, eğitim programlarıve öğretim sağlama görevleri vardır.Ne YapabilirizAyrımcılığı ve din temelinde zulmü başkalarının<strong>haklar</strong>ına saygı du<strong>ya</strong>rak önlemekle başla<strong>ya</strong>biliriz.Dini hoşgörü diğer inançlara mensupkişilere saygı duyulmasını gerektirir. O inançlarınhakiki olmadığını düşünmenin bir önemiyoktur. Hoşgörü ve saygı kültürü başka dinleremensup kişilere karşı ayrımcılık <strong>ya</strong>pmayı,onları aşağılamayı ve kötülemeyi reddetmekve dini konularda faklı olma temel hakkınasaygı duymak anlamına gelir. Bu ayrıca iş alanında,barınma ve sos<strong>ya</strong>l hizmetlere erişimdeinanç temelinde ayrımcılık <strong>ya</strong>pmayı reddetmeanlamına da gelir. Bundan başka, <strong>ya</strong>klaşımlardabir değişiklik <strong>ya</strong>ratabilmek için inançlararası bir di<strong>ya</strong>loğa, inananlar ile inanma<strong>ya</strong>nlarınortak bir zeminde buluşup birbirlerine saygıduymayı öğrenmelerine ihti<strong>ya</strong>ç vardır.Önleyici Tedbirlerve Gelecek İçin StratejilerHukuken bağlayıcı bir sözleşme üzerinde çalışma<strong>ya</strong>başlamadan önce, farklı dinlerin birarada <strong>ya</strong>şaması kültürünün geliştirilmesi için1981 tarihli Din <strong>ya</strong> da İnanca Da<strong>ya</strong>lı Her TürlüHoşgörüsüzlüğün ve Ayrımcılığın TasfiyeEdilmesi Hakkında Bildirge’nin önemi dahaçok anlatılmalıdır. Eğitimin hoşgörüsüzlük
250 DİNİ ÖZGÜRLÜKLERFAYDALI BİLGİLER1. ÖRNEK UYGULAMALARDini Çoğulculuk İçin İnançlararası Di<strong>ya</strong>logGeçtiğimiz yirmi yıl boyunca dini ve kültürelçoğulculuk hakkında sorular kiliselerde vedini topluluklarda yeniden ilgi <strong>ya</strong>ratmıştır.Farklı inançlardan <strong>insan</strong>lar arasında <strong>ya</strong>ratıcıilişkiler kurmak konusunda bir ihti<strong>ya</strong>ç sözkonusudur. Di<strong>ya</strong>loğa ilgi arttıkça bunun uygulamasıda başlamış ve böylece çeşitli dini topluluklarbirbirini daha iyi anlama<strong>ya</strong> ve eğitim,çatışma çözümü ve gündelik toplumsal ha<strong>ya</strong>tkonularında bir arada çalışma<strong>ya</strong> yönelmiştir.Dini di<strong>ya</strong>loğu ve barışı teşvik eden uluslararasıSTK’lar arasında şunlar sayılabilir: Dün<strong>ya</strong> Kiliseler Konseyi Dün<strong>ya</strong> Din ve Barış Konferansı ve “dinve <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı” alanında çalışan kalıcıçalışma grubu Dün<strong>ya</strong> Dinler Parlamentosu Küresel Etik VakfıÇok sayıda yerel ve bölgesel girişim de çatışmaçözümü ve çatışmaların önlenmesi alanındadi<strong>ya</strong>log yoluyla çalışmaktadır: Ortadoğu’da “Clergy for Peace”, İsrailve Batı Şeria’daki hahamları, rahipleri,papazları ve imamları ortak eylemlerdebulunmak ve bölgedeki barış ve adaletgirişimlerine tanıklık etmek için bir ara<strong>ya</strong>getirmektedir; Güney Hindistan’da “Council of Grace”,Hinduları, Hıristi<strong>ya</strong>nları, Müslümanları,Budistleri, Jainleri, Zoroastrianları,Yahudileri ve Sihleri topluluklar arasındakiçatışmaları çözmek için bir ara<strong>ya</strong>getirmektedir; Pasifik bölgesinde “Interfaith Search”,Fiji’deki çok sayıdaki dinin temsilcileriniön<strong>ya</strong>rgıları kırmak, karşılıklı saygıyıve takdiri sağlamak için bir ara<strong>ya</strong>getirmektedir; Avrupa’da “Interfaith Europe” Projesi,kentli politikacıların ve Avrupa’nın heryerindeki farklı dinlerin temsilcilerininGraz ve Saraybosna’<strong>ya</strong> davet edildiği,kendi türündeki ilk girişimdir; Avustur<strong>ya</strong>’daki Graz şehri bir Dinler Arasıİlişkiler Konseyi kurmuştur. Bu konseyinançlar arası sorunları tartışmakta ve şehrebu sorunları nasıl çözeceği konusundatavsiyelerde bulunmaktadır.Tartışma Soruları“Di<strong>ya</strong>log içinde kanaat ve açıklık birbirlerinidengeler.”(Worldwide Ministries-İnançlar Arası Di<strong>ya</strong>logİçin Yönlendirici İlkeler: http://www.pcusa.org/pcusa/wmd/eir/dialog.htm) Bu nasıl <strong>ya</strong>pılabilir? Bireysel olarak mıtoplu olarak mı?Eğitim Yoluyla “Barış İçin Dinler”Dinler arası eğitim <strong>insan</strong>ları başka inançlaramensup <strong>insan</strong>lara saygı duyma<strong>ya</strong> teşvik ederve öğrencileri ön<strong>ya</strong>rgı ve hoşgörüsüzlük engelleriniaşma<strong>ya</strong> hazırlar. İsrail’de, “Ortak Değerler/Farklı Kaynaklar”isimli proje Yahudileri, Müslümanları veHıristi<strong>ya</strong>nları kutsal metinleri gündelikha<strong>ya</strong>tta kullanabilecekleri ortak değerleribulma<strong>ya</strong> yönelik bir inceleme <strong>ya</strong>pmakamacıyla bir ara<strong>ya</strong> getirmiştir. İncelemebittiğinde sonuçlara da<strong>ya</strong>lı tek bir okulkitabı orta<strong>ya</strong> çıkacaktır; Tayland ve Japon<strong>ya</strong>’da, kısa zamanönce düzenlenen Gençlik Liderliği EtikKampları söz konusu ülkelerin dini
DİNİ ÖZGÜRLÜKLER251cemaatlerinin genç temsilcilerini liderlik,ahlak ve etik değerler, sos<strong>ya</strong>l hizmetlerkonularında eğitim görmelerini sağlamakve aralarındaki uzlaşmanın güçlenmesinekatkıda bulunmak için bir ara<strong>ya</strong> getirmiştir; Alman<strong>ya</strong>, İngiltere ve diğer ülkelerdeeğitimciler okul <strong>kitap</strong>larını incelemekteve bu <strong>kitap</strong>ların hedeflediği okurlara<strong>ya</strong>bancı olan dini geleneklerin nasıl ha<strong>ya</strong>tageçirildiğini analiz etmektedir.2. TRENDLERTarikatlar, Cemaatler ve Yeni Dini AkımlarDin özgürlüğü dar bir bakışla ve <strong>ya</strong>lnızca gelenekseldinleri kapsa<strong>ya</strong>cak şekilde yorumlanmamalıdır.Yeni dini akımlar ve dini azınlıklarda aynı korumadan <strong>ya</strong>rarlanmalıdır. Bu ilke,yeni dini akımların ayrımcılık ve <strong>bask</strong>ının hedefiolduğu günümüzde özel bir önem taşır.Bu tür yeni akımlar çok sayıda farklı isimleanılmakta ve daha <strong>ya</strong>kından incelenmektedir.“Tarikat” ve “cemaat” kavramları genellikleana akım dinlerden farklı inanışlara ve uygulamalarasahip dini gruplar için kullanılankavramlardır. Her iki ifade de çok bulanıktır,ancak cemaat (sect) genellikle ana akım dindenayrılma muhalif dini gruplar anlamınagelir. Tarikat (cult) ise genellikle geleneksel olma<strong>ya</strong>nve kendine özgü ritüelleri bulunan diniinanç sistemlerini tarif etmek için kullanılır.Her iki terim de “normdan farklılaşma” anlamınageldiği için bir tarikatın ve cemaatinne olduğu hakkındaki görüşler de farklı inançlardafarklı olacaktır. Budizm ve Hinduizmbu terimleri tarafsız bir biçimde kullanırkenBatı dün<strong>ya</strong>sı için tarikat ve<strong>ya</strong> cemaat olumsuzanlamlara sahip bir biçimde kullanılır.Bunun sebebi <strong>ya</strong>lnızca bu grupların normdanne şekilde farklılaştığı değil, çoğunlukla malikonularda istismarda bulunmalarıdır. Dini olmaktanöte ticari bir arka planı olan gruplardini özgürlük hakkı altında korunmaz. Ünlüve tartışma konusu bir örnek, Alman<strong>ya</strong> gibibazı ülkelerde bulunan Scientology Kilisesi’dir.Bu akım bir kilise olarak kabul görmez,çünkü bir şirket olduğu düşünülmektedir.CAKARTA (16 Temmuz 2005):Başkan Yardımcısı Yusuf Kalla,1000’den fazla Müslümanın,dün<strong>ya</strong>daki Müslüman gruplartarafından inanışa ters düşmeklesuçlanan ve az tanınan bir İslamicemaatin merkez bürosuna <strong>ya</strong>ptığısaldırıyı kınamıştır. Sopalar ve taşlartaşı<strong>ya</strong>n kitle Ahmediye cemaatininCakarta’nın hemen güneyinde Bogorşehrindeki merkezine saldırmışve mekâna zarar vermiştir. Polissaldırıyı durdurma<strong>ya</strong> çalışmış,ama görevlilerin sayısı çok kısıtlıkalmıştır.(Kaynak: The Jakarta Post. 16Temmuz 2005. Başkan Yardımcısıİslami Cemaate Saldırıyı Kınadı)Tartışma Soruları Ülkenizde azınlık inançları korunmaktamıdır? Öyle ise nasıl? Bu azınlıklar ana inançlara sahip gruplarlaaynı <strong>haklar</strong>a ve desteğe sahip midir?Kadın ve İnançTarih boyunca kadınlar hemen bütün inançsistemlerinde ayrımcılığa uğramış ve kadınlarındin özgürlüğü ancak son zamanlarda konuşulurolmuştur. Din dahilinde kadınlara karşıayrımcılığın iki yüzü vardır. Kadınlar, ibadetyerlerine giremezlerse ve erkeklerle aynı şe-
252 DİNİ ÖZGÜRLÜKLERkilde dini liderlik <strong>ya</strong>pamazlarsa inançlarını orta<strong>ya</strong>koyma özgürlüğüne sahip olma<strong>ya</strong>bilirler.Ayrıca dini kanunların, uygulamaların ve geleneklerinonları cezalandırdığı ve ha<strong>ya</strong>tlarınıtehdit ettiği durumlarda mağdur konumunagelebilirler: Mısır’da kırsal bölgelerde kadın sünnetinemaruz kalan genç kızların oranı %95’ekadar çıkabilmektedir. Kadın sünnetibirçok ülkede kültürel bir gelenektirve uluslararası <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı korumastandartları tarafından eleştirilmektedir.Ölümle sonuçlanabilecek ağır sağlıksorunlarına yol açabilmektedir; ancakHaziran 2003’te Kadın Sünnetinin TasfiyeEdilmesi İçin Kahire Bildirgesi ile bu alandailerleme kaydedilmiştir. Bildirge kadınsünnetinin var olduğu Afrika ve Arapülkelerinden 28 temsilcinin bulunduğu ve“Kadın Sünnetinin Önlenmesi İçin HukukiAraçlar” konusunda <strong>ya</strong>pılan Afro-ArapUzman Danışma Konferansı’nın ardındankaleme alınmıştır. Zorla evlilikler Nijer<strong>ya</strong>, Sudan, Pakistanve diğer bazı ülkelerde uygulanmakta vekölelikle sonuçlanmaktadır. Kadınlarınevliliğe rıza verme ihti<strong>ya</strong>cına saygıgösterilmemektedir. Bazen, evlenenkızlar 9 <strong>ya</strong>şında bile olabilmektedir. Zorlaevlilikler Avrupa ve Kuzey Amerika’dakibazı gruplar arasında görülmekte ve kültür,gelenek ve din adına, bu ülkelerdeki<strong>ya</strong>saklara rağmen hoşgörülmektedir. Bir “etnik temizlik” türü olarak tecavüz:Eski Yugoslav<strong>ya</strong>, Gürcistan, Sudan, Ruandave Çeçen<strong>ya</strong>’da kitlesel tecavüzlerin sebebimağdurların dini mensubiyetleri olmuştur.Tecavüze uğra<strong>ya</strong>n kadınların zorla hamilebırakılması kamusal olarak tecavüzmağduru olduklarının ve dolayısıylautanmaları ve onurlarını kaybetmelerigerektiğinin gösterilmesi anlamına gelmişve psikolojik zarar devam etmiştir.Çocuklar ayrımcılığa uğramıştır. 7 ile 14<strong>ya</strong>ş arası çocuklar da mağdurlar arasındayer almıştır.Dini Radikalizm ve Etkileri11 Eylül 2001’de gerçekleşen Dün<strong>ya</strong> TicaretMerkezi ve Pentagon saldırılarının ardındanve 7 Temmuz 2005’te Londra metrosuna <strong>ya</strong>pılansaldırıyla birlikte terörün dini her zamankindençok sömürdüğü görülmektedir. Birçokkişi bu trajik olayları inanç ile terör arasındakibağda buzdağının görünen kısmı olarak nitelendirmektedir:Uçak kaçırma, “İsrail-Filistinmeselesi”nin ötesinde Müslümanların ağırlıktaolduğu ülkelerdeki Batılı devlet büyükelçiliklerininbombalanması ve dün<strong>ya</strong>nın pek çokyerindeki düşük yoğunluklu çatışmalar, dininsi<strong>ya</strong>si nedenlerle mobilize olması şeklindeyorumlanmaktadır; ancak bu bağlantı çoktehlikelidir; dün<strong>ya</strong>daki “iyi” ve “kötü” senaryolardansöz etmekte ve inançları dolayısıyla<strong>insan</strong>ları da bölmektedir. Her terörist <strong>ya</strong> da radikal<strong>insan</strong> dindar olma<strong>ya</strong>cağı gibi, her inançlı<strong>insan</strong> da terörist değildir. Saldırganların suçu“Tanrı adına işlediklerini” söyledikleri radikalsaldırılar inançla bağlantırıldığında, din özgürlüğüsi<strong>ya</strong>si nitelikli eylemleri ve<strong>ya</strong> taleplerigizlemek için istismar edilmiş olur.İnanç adına teröre başvurmak farklı kültürlereda<strong>ya</strong>lı dini inançlar arasında bir çatışmaolduğunu göstermez, çünkü radikalizmherhangi bir toplumla <strong>ya</strong> da inançla sınırlıküresel bir tehdit değildir ve cehalet ve hoşgörüsüzlüktenbeslenir.Radikalizmle etkin bir mücadelenin tek yolu,daha çok şiddete neden olan şiddet kısır döngüsünükırmaktır.
DİNİ ÖZGÜRLÜKLER253“Dinin terörü meşru kılmak üzere<strong>ya</strong>nlış bir biçimde kullanılması gibi,hükümetlerin terörle mücadele adıverilen eylemleri de <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ınıve din ve<strong>ya</strong> inanç özgürlüğünü ihlaledecek şekilde <strong>ya</strong>nlış olabilir.”(Kaynak: AGİT. 2002. Din Özgürlüğüve Terörle Mücadele Konferansı. Dinve İnanç Özgürlüğü)Dine Hakaret1999’dan bu <strong>ya</strong>na BM dahilinde dine hakaretinyeni bir ırkçılık türü olarak tespiti içinçabalar söz konusudur. Bu çalışmalar İslam’ısaldırıdan korumak isteyen İslam KonferansıÖrgütü tarafından da desteklenmektedir.2001’de Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Komisyonudine hakaretle mücadele için bir kararalmış ve bu kararda <strong>ya</strong>lnızca İslam’ın adıgeçmiştir. Bu karara göre, dine hakaret <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ının ihlalini teşkil eder ve dün<strong>ya</strong>dakisos<strong>ya</strong>l istikrarsızlığın sebeplerinden biridir.AB devletleri, İsviçre ve diğer Batılı ülkeler(örneğin ABD ve Kanada) bu kararın alınmasındaçekimser kalmıştır, çünkü dine hakaretkavramının <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı hukukuyla çeliştiğinidüşünmüşlerdir.2011’de İslam Konferansı Örgütü’nün kendisibir değişiklik önermiş ve bu öneri İnsan HaklarıKonseyi’ne üye devletlerin tamamı tarafındankabul edilmiştir. Bu değişiklikle dini ve<strong>ya</strong> inancınedeniyle hoşgörüsüzlük ve şiddetle karşılaşan<strong>insan</strong>ların korunması hedeflenmiştir.(Kaynak: Birleşmiş Milletler İnsan HaklarıKonseyi. 2011. Din ve<strong>ya</strong> İnanç TemelindeHoşgörüsüzlük, Negatif Etiketleme, Hedef Gösterme,Şiddete Teşvik, Kişilere Karşı ŞiddetleMücadele)Tartışma Soruları Dini topluluklar arasında ve bu topluluklarıniçinde görülen çatışmaların ana nedenlerinelerdir? Kendi deneyiminizden yolaçıkarak örnek verebilir misiniz? Barış ve çatışma çözümü arayışlarındainancın rolü hakkında ne düşünüyorsunuz?Dinin uzlaşmanın bir parçası olarak roloynadığı örnekler düşününüz.Bu karar bireyler için değil bir din için birhak <strong>ya</strong>ratması nedeniyle çelişkili olarak dagörülmüştür. İnsan <strong>haklar</strong>ı, din gibi kavramlarıdeğil bireyleri korumaktadır. Ayrıca dinehakareti önleyici bir hak, düşünce özgürlüğüüzerinde de bir kısıtlama <strong>ya</strong>ratır. 2009’da180’den fazla STK’dan oluşan bir koalisyon,düşünce özgürlüğünü tehdit ettiği için bu kararakarşı çıktıklarını be<strong>ya</strong>n etmiştir; ancakkarar yine de İnsan Hakları Konseyi tarafındankabul edilmiştir.
254 DİNİ ÖZGÜRLÜKLER3. KRONOLOJİDini özgürlüklerin gelişim tarihindeki anaadımlar şunlardır:1776 Virginia Haklar Bildirgesi(1789 Haklar Bildirgesi; birincideğişiklikle birlikte)1948 Dün<strong>ya</strong> Kiliseler Konseyi’nin DiniÖzgürlük Bildirgesi1948 İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi(İHEB), Madde 2, 181948 Soykırım Suçunun Önlenmesive Cezalandırılmasına İlişkinSözleşme, Madde 21950 İnsan Hakları ve TemelÖzgürlüklerin Korunmasınaİlişkin Avrupa Sözleşmesi (AİHS),Madde 91965 Vatikan Konseyi Dini ÖzgürlükBildirgesi1966 Uluslararası Medeni ve Si<strong>ya</strong>siHaklar Uluslararası Sözleşmesi,Madde 18, 20, 24, 26, 271969 Amerika İnsan HaklarıSözleşmesi, Madde 12, 13, 16, 17,231981 Afrika İnsan ve Halkların HaklarıŞartı, Madde 2, 8, 121981 BM Din <strong>ya</strong> da İnanç TemelindeHer Türlü Hoşgörüsüzlüğünve Ayrımcılığın OrtadanKaldırılmasına İlişkin Bildirge1989 Çocuk Hakları Sözleşmesi (CRC),Madde 141990 Kahire İslam’da İnsan HaklarıBildirgesi1992 BM Etnik, Dini ve DilselAzınlıklara Mensup KişilerinKorunmasına İlişkin Bildirge,Madde 21993 Dün<strong>ya</strong> Dinleri Parlamentosu’nunKüresel Etik İçin Bildirgesi, Şikago1994 Arap İnsan Hakları Şartı, Madde26, 271998 As<strong>ya</strong> İnsan Hakları Şartı, Madde 62001 Birleşmiş Milletler UluslararasıDin ve İnanç Özgürlüğü, Hoşgörüve Ayrımcılık Yasağı ile İlişkiliOkul Eğitimi Danışma Konferansı(Madrid)2001 Dün<strong>ya</strong> Dini Çeşitliliğin KorunmasıKongresi (Yeni Delhi)2004 Arap İnsan Hakları Şartı2007 AGİT Müslümanlara YönelikHoşgörüsüzlüğe ve Ayrımcılığaİlişkin Bildirge
DİNİ ÖZGÜRLÜKLER255ÇEŞİTLİ FAALİYETLERFAALİYET IYARALAYAN SÖZCÜKLERBölüm I: GirişBu faaliyet, dini inançlarla ve başkalarınınduygularıyla çatışan şeyler <strong>ya</strong>ptığımızda <strong>ya</strong> dasöylediğimizde ifade özgürlüğünün sınırlarınınne olacağını göstermeyi amaçlamaktadır.Bölüm II: Faaliyet Hakkında Genel BilgiFaaliyet türü: Tartışma.Hedefler ve amaçlar: Başka <strong>insan</strong>ların dini duygularını keşfetmekve kabul etmek; İfade özgürlüğünün sınırlarını öğrenmek.Hedef grup: Genç yetişkinler ve yetişkinler.Grup büyüklüğü: 8-25 kişi.Süre: En az 60 dakika.Malzemeler: Kâğıt tahtası ve markör kalem.Hazırlık: Kâğıt tahtasını ve markörü hazırlayınız.Beceriler: Başkalarını dinleme, onların düşüncelerinekarşı hassas olma ve o düşüncelerikabul etmeBölüm III: Faaliyet Hakkında BilgilerKatılımcılar başkalarının vicdanları ve diniinançlarıyla ilgili incitici yorumlar ve etiketlerhakkında bir beyin fırtınası <strong>ya</strong>parak bir listeoluşturur. Bu listedeki en kötü birkaç sözcükseçilir ve <strong>ya</strong>zılır.Katılımcıları 4-6 kişilik gruplara ayırın. Hergruptaki bir kişi ilk ifadeyi okusun. Bu noktadagrup bu ifadenin <strong>ya</strong>ralayıcı olduğu konusundahemfikir olmalıdır. Katılımcılar incinenkişinin neden böyle hissettiğini tartışmalıdır.İnsanların bu tür sözlerin <strong>ya</strong>rattığı etkilererağmen söylemeye devam edip edememesi veböyle bir durum vuku bulduğunda ne <strong>ya</strong>pılmasıgerektiği hakkında tartışılsın.Bunu her ifade için tekrarlayın.Geri bildirim:Katılımcılar tartışma sırasında neler hissetti?Bazı ifadelerin başkalarını <strong>ya</strong>raladığını kabuletmek ve suskun kalmak zor muydu?Başkalarının inançları ve düşünceleri hakkındakonuşurken nasıl sınırlamalar koyulmalıdır?Her zaman, istediğimiz her şeyisöyleyebilmeli miyiz?Yönteme dair ipuçları:Bu faaliyet boyunca sessiz ve saygılı kalma<strong>ya</strong>ve ifadeleri değerlendirmemeye özen gösterin.Çeşitlilik için öneriler:Herkese bir mektup: Faaliyetin sonunda, katılımcılarınisimlerini küçük kâğıt parçalarına<strong>ya</strong>zın. Her katılımcı bir isim çeksin ve o kişiyegüzel şeyler <strong>ya</strong>zsın. Bu, tartışmalara ve güçlüduygulara yol açan tüm faaliyetler için uygunbir sondur.Bölüm IV: Faaliyetin ArdındanEğer katılımcılar birlikte çalışma<strong>ya</strong> devamedecekse grubun kendi tartışmaları/iletişimiiçin kurallar belirlemesi ve şüphe <strong>ya</strong> da sorunhalinde atıf <strong>ya</strong>pabilmesi için bu kuralların <strong>ya</strong>zılıpduvara asılmasında fayda vardır.Bağlantılı <strong>haklar</strong>:İfade özgürlüğü ve med<strong>ya</strong> özgürlüğü.(Kaynak: Birleşmiş Milletler. 2004. ABC İnsanHakları Öğretimi. İlk ve Ortaokullar İçin UygulamaFaaliyetleri)
256 DİNİ ÖZGÜRLÜKLERFAALİYET IIKOMŞUMUN İNANCI VE BENİM İNANCIMBölüm I: GirişDini nedenlerle <strong>ya</strong>pılan ayrımcılığın ve hoşgörüsüzlüğün<strong>ya</strong>saklanması, bu faaliyetin konusudur.Bu faaliyet farklı dini inançlardan gelen kişilerledaha faydalı olacaktır.Bölüm II: Faaliyet Hakkında Genel BilgiFaaliyet türü: Çeşitli faaliyetler.Hedefler ve amaçlar: Hoşgörü kavramının anlaşılması; Din özgürlüğünün çeşitli yönlerinintanınması; Ha<strong>ya</strong>l gücünün ve <strong>ya</strong>ratıcı düşüncebecerilerinin geliştirilmesi; Farklı gelenek ve kültürlerin öğrenilmesi.Hedef grup: Genç yetişkinler ve yetişkinler.Bufaaliyet küçük değişikliklerleher <strong>ya</strong>ştan öğrenciye uygulanabilir.Grup büyüklüğü: 5-30 kişi.Süre: 120-240 dakika.Malzemeler: Kâğıt tahtası, kâğıt ve markörkalemler, çeşitli dini akımlara dair fotoğraflar,kalemler, renkli kalemler, kâğıt, tahta, tel vs.Hazırlık: Farklı dini akımlarla ilgili fotoğraflarhazırlayın.Beceriler: Sos<strong>ya</strong>l beceriler (başkalarını dinlemek,analiz, iletişim); eleştirel düşünme becerileri(fikrini ifade etme, düşünme); <strong>ya</strong>ratıcıbeceriler (benzetmeleri anlama ve kullanma,semboller üretme).Bölüm III: Faaliyet Hakkında BilgilerBirinci bölüm: Farklı dini akımlara, törenlere,sembollere vs. dair fotoğrafları masanınüzerinde <strong>ya</strong> da yerde dağıtın. Fotoğrafları grubunuzunniteliğine göre seçin. Her hâlükârdaresimler ülkenizdeki bütün dini gruplarıgöstermelidir. (İlk bakışta düşündüğünüzdençok daha fazla grup olacaktır.) Grubun niteliğinegöre, ülkede henüz kabul edilmemişdini grupların resimlerini de dahil edin. Herkatılımcı hoşgörüyle bakamadığı bir şeyi gösterenbir resmi seçsin. Grubu daire şeklindetoplayın. Her katılımcı seçtiği resmi göstersinve neden bu meseleye hoşgörüyle <strong>ya</strong>klaşamadığınıanlatsın.Kısa bir geri bildirim oturumunda katılımcılardansüreç hakkında düşünmelerini isteyin.Bir kişi neden bir resimdeki görüntüden rahatsızolur? Aynı resmi seçen katılımcılar oldumu? Olduysa, neden? Hangi fotoğraflar kimseyirahatsız etmedi? Farklı dinler arasındakiçatışma alanları neler?Konuyu özetlemek için ülkenizde kabul görendinleri açıklayın.İkinci bölüm: Kısa bir beyin fırtınası oturumuylakatılımcılar seçilen dinlerle ilgili bilgilerinisunar. Grup lideri dini topluluklarhakkında bilgi dağıtımı <strong>ya</strong>par. Katılımcılargruplar halinde toplanır ve her grup dinlerdenbirini seçer. Dolayısıyla olumsuz olarak algılanandinler bile seçilmiş olur.Çokkültürlü bir toplanma tasarlayın. Her katılımcıgrubuna farklı bir dini <strong>ya</strong> da ruhani grubutemsil etmelerini söyleyin. Katılımcılardano dinin inançlarını ve geleneklerini bir resim,pandomim, şarkı, karikatür ve<strong>ya</strong> oyunla sunmalarınıisteyin. Katılımcılara 40 dakikalık birsüre verin. Herkesin toplandığı büyük gruptaher küçük grup kendi katkısını sunsun.İkinci bölümü kısa bir geri bildirim oturumuylakapatın: Katılımcılar sunumlardan neler öğrendi?Farklı sunumlar arasında ortak yönlervar mıydı? Diğer dinleri <strong>ya</strong>nlış anlamalara ne-
DİNİ ÖZGÜRLÜKLER257den olma<strong>ya</strong>cak şekilde sunmak için daha nekadar bilgiye sahip olmaları gerekir? Dinler/inançlar hakkında bilgi sahibi olduktan sonrahoşgörü göstermek daha kolay olur mu?Yönteme dair ipuçları:Bu faaliyet için grubun diğer katılımcıların diniinançlarına saygılı olduğundan emin olun. Bunedenle bu faaliyet “birbirini tanıma” faaliyetiolarak kullanılmamalıdır. Ayrıca farklı geleneklerintanıtılmasının diğer kişilerin duygularınıincitmeyeceğinden ve ayrımcılık teşkiletmeyeceğinden de emin olun. Faaliyetinbaşında katılımcılara sunumların ibadet veritüelleri tanıtması gerektiğini ve kendi ibadetve ritüellerinin “doğru” ve<strong>ya</strong> “iyi” olanlar şeklindesunulmaması gerektiğini söyleyin. Eğertalimatlarınıza rağmen katılımcılar ayrımcılıkhissederse sunumları istedikleri an durdurmahakkına sahip olduklarını söyleyin. Katılımcıların,saldırgan bulunan <strong>ya</strong> da <strong>ya</strong>nlış bilgiyeda<strong>ya</strong>lı ve<strong>ya</strong> <strong>ya</strong>nlış anlaşılma içeren bir sunumudurdurmaları için bir işaretin kullanılmasıkonusunda anlaşmaları faydalı olacaktır (örneğinkırmızı trafik ışığı gibi kırmızı bir kâğıtparçası). Sunumun durdurulmasının ardındanher iki tarafın gerekçeleri hakkında birtartışma <strong>ya</strong>pılmalıdır.Çeşitlilik için öneriler:Okullarda çalışıyorsanız faaliyetin ikincibölümü için sanat öğretmenleriyle işbirliği<strong>ya</strong>pabilirsiniz. Bu sunum plastisin ve diğermalzemelerle de <strong>ya</strong>pılabilir.Bölüm IV: Faaliyetin ArdındanBu deneyim ve <strong>ya</strong>ratıcılığa da<strong>ya</strong>nan faaliyetinardından hoşgörü ve<strong>ya</strong> hoşgörüsüzlükhakkında entelektüel bilgiler verilebilir.Daha fazla araştırma için ilgili <strong>haklar</strong>/alanlar:Etnik köken, cinsiyet, renk gibi diğer temellerdeayrımcılık; ifade özgürlüğü.(Kaynak: Birleşmiş Milletler. Küresel Öğretimve Öğrenim Projesi Sanal Okul Otobüsü)KAYNAKÇAAbduljalil Sajid, Imam. 2005. Islamophobia:A new word for an old fear. http://www.osce.org/documents/cio/2005/06/15198_en.pdf.Ahdar, Rex. 2005. Religious Freedom in theLiberal State. Oxford: Oxford University Press.Asma Jahangir. 2008. Interim report of theSpecial Rapporteur on freedom of religion orbelief. UN Doc. A/63/161.Asma Jahangir. 2007. Report of the SpecialRapporteur on freedom of religion or belief.UN Doc. A/HRC/4/21.Besier, Gerhard ve Hubert Seiwert (Hg.).2011. Religiöse Intoleranz und Diskriminierungin ausgewählten Ländern Europas-Teil 1.Berlin et al: LIT Verlag.Bielefeldt, Heiner. 2011. Report of the SpecialRapporteur on freedom of religion or belief.UN Doc. A/HRC/16/53.
258 DİNİ ÖZGÜRLÜKLERBielefeldt, Heiner vd. (Hg.). 2008. Religionsfreiheit.Jahrbuch Menschenrechte 2009. Wien:Böhlau Verlag.BBC. 2005. Forced marriage ‘could be banned’.http://news.bbc.co.uk/2/hi/uk_news/politics/4214308.stm.Black, Henry Campbell. 1990. Black’s LawDictionary. 6 th Edition. Eagan: West Group.Center for Religious Freedom-FreedomHouse. 2005. Saudi Publications on Hate IdeologyInvade American Mosques. http://freedomhouse.org/religion/pdfdocs/FINAL%20FINAL.pdf.Cookson, Catharine (ed.). 2003. Encyclopediaof religious freedom. New York: Routledge.Courage to Refuse. 2004. Reservist gets 28days for refusing Gaza duty-Lily Galili andCharlotte Halle. http://www.seruv.org.il/english/article.asp?msgid=204.Vatikan Konseyi’nin Dini Özgürlük HakkındaBildirgesi. 1965. http://www.vatican.va/archive/hist_councils/ii_vatican_council/documents/vat-ii_decl_19651207_dignitatis-humanae_en.html.Dün<strong>ya</strong> Kilise Konseylerinin Dini ÖzgürlükHakkında Bildirgesi. 1948. http://www.religlaw.org/interdocs/docs/wccdecreliglib1948.html.European Court of Human Rights (Avrupaİnsan Hakları Mahkemesi). 2011. Lautsi/İtal<strong>ya</strong> (30814/06). 18 Mart 2011 tarihli karar.European Court of Human Rights (Avrupaİnsan Hakları Mahkemesi). 2008. ZeugenJehovas/Avustur<strong>ya</strong> (40825/98). 31 Temmuz2008 tarihli karar.European Court of Human Rights (Avrupaİnsan Hakları Mahkemesi). 2007. Church ofScientology Moscow/Rus<strong>ya</strong> (18147/02). 5 Nisan2007 tarihli karar.Evans, Malcolm D. ve Rachel Murray(ed.). 2002. The African Charter on Humanand Peoples’ Rights. The System in Practice.1986-2000. Cambridge: Cambridge UniversityPress.Fabio, Udo di. 2008. Gewissen, Glaube, Religion:Wandelt sich die Religionsfreiheit? Berlin:Berlin University Press.Gahrana, Kanan. 2001. Right to Freedom ofReligion: A Study in Indian Secularism. Denver:International Academic Publishing.Alman<strong>ya</strong> Federal Ana<strong>ya</strong>sa Mahkemesi.1995. Crucifix judgement. BVerfGE 93, 1, May16, 1995, 1 BvR 1087/91.Human Rights Watch (İnsan Hakları İzlemeÖrgütü). 2011. Vietnam: Dini Baskı<strong>ya</strong>Dair Bir Vaka Çalışması. http://www.hrw.org/en/reports/2011/03/30/montagnard-christians-vietnam-0.Human Rights Watch (İnsan Hakları İzlemeÖrgütü). 2011. 2011 Dün<strong>ya</strong> Raporu. http://www.hrw.org/en/world-report-2011.
DİNİ ÖZGÜRLÜKLER259Human Rights Watch (İnsan Hakları İzlemeÖrgütü). 2010. Mısır: Da<strong>ya</strong>nışmaZi<strong>ya</strong>retinde Bulunan Aktivistleri Serbest Bırakın.16 Ocak 2010. http://www.hrw.org/news/2010/01/15/egypt-free-activists-detained-solidarity-visit.Human Rights Watch (İnsan Hakları İzlemeÖrgütü). 2009. İnkâr Edilen Haysiyet. SuudiŞii Vatandaşlara Karşı Sistematik Ayrımcılıkve Düşmanlık. http://www.hrw.org/sites/default/files/reports/saudi0909webwcover.pdf.Human Rights Watch (İnsan Hakları İzlemeÖrgütü). 2009. Tarafsızlık AdınaAyrımcılık. Alman<strong>ya</strong>’da Öğretmenlere veMemurlara Başörtüsü Yasağı. http://www.hrw.org/en/reports/2009/02/25/discrimination-name-neutrality.Human Rights Watch (İnsan Hakları İzlemeÖrgütü). 2005. Uygurların Maruz KaldığıDini Baskı. http://hrw.org/reports/2005/china0405.Informationsplattform humanrights.ch.2011. Diffamierung von Religionen als neuesMenschenrechtskonzept? http://www.humanrights.ch/home/de/Instrumente/Nachrichten/Diverse_Gremien/idcatart_8576-content.html.Kamguian, Azam. 2004. Girls’ Nightmare inMuslim Families: Forced Marriages in Europe.http://www. middleastwomen.org/html/nightmare.htm.Krishnaswami, Arcot. 1960. Study of Discriminationin the Matter of Religious Rights andPractices. New York: United Nations Publisher.Küng, Hans ve Karl-Josef Kuschel (ed.).1993. A Global Ethic. The Declaration of theParliament of World’s Religions. London:Continuum.Marshall, Paul. 2000. Religious Freedom inthe World: A Global Report of Freedom andPersecution. Nashville: Broadman & Holman.Lerner, Natan. 2000. Religion, Beliefs, and InternationalHuman Rights. New York: OrbisBooks.Mühlberg, Tobias. 2002. Der Vorrang negativerReligionsfreiheit-oder: Freiheit als Freiseinvon Religion im öffentlichen Leben? Dresden:Juristische Fakultät.Organisation for Security and Co-operationin Europe (OSCE) (Avrupa Güvenlik ve İşbirliğiTeşkilatı). 2005. Contribution of H.E.Prof. Ekmeleddin Ihsanoglu, Secretary Generalof the Organization of the Islamic Conference,to the Work of the 4 th Session of the O.S.C.E.Conference on Anti-Semitism and on their formsof Intolerance. http://www.osce.org/documents/cio/2005/06/15198_en.pdf.Organisation for Security and Co-operationin Europe (OSCE) (Avrupa Güvenlik ve İşbirliğiTeşkilatı). 2005. OSCE Conference onAnti-Semitism and on Other Forms of Intolerance.http://www.osce.org/item/9735.html.Organisation for Security and Co-operationin Europe (OSCE) (Avrupa Güvenlikve İşbirliği Teşkilatı). 2004. OSCEConference on Tolerance and the Fight againstRacism, Xenophobia and Discrimination.PC.DEL/949/04. http://www.osce.org/documentscio/2004/10/3728_en.pdf.
260 DİNİ ÖZGÜRLÜKLEROrganisation for Security and Co-operationin Europe (OSCE) (Avrupa Güvenlikve İşbirliği Teşkilatı). 2004. OSCE Meetingon the Relationship between Racist, Xenophobicand Anti-Semitic Propaganda on theInternet and Hate Crime. PC.DEL/918/04/Corr.1. http://www.osce.org/documents/cio/2004/09/3642_en.pdf.Organisation for Security and Co-operationin Europe (OSCE) (Avrupa Güvenlikve İşbirliği Teşkilatı). 2002. Conference onreligious freedom and fight against terrorism.Freedom of Religion and Belief. http://www.osce.org/odihr/13434.html.Organisation for Security and Co-operationin Europe (OSCE) (Avrupa Güvenlikve İşbirliği Teşkilatı). 2002. Freedom ofReligion and Belief. http://www.osce.org/odihr/13434.html.Potz, Richard ve Brigitte Schinkele. 2007.Religionsrecht im Überblick. 2. Aufl. Wien:Facultas.Rehman, Javaid ve Susan Breau. 2007. Religion,Human Rights and International Law(Studies in Religion, Secular Beliefs and HumanRights). Leiden: Brill.Saeed, Abdullah ve Hassan Saeed. 2004. Freedomof Religion, Apostasy and Islam. Aldershot:Ashgate Publishing.Scalabrino, Michelangela. 2003. InternationalCode on Religious Freedom. Leuven: Peeters.Scolnicov, Anat. 2010. The Right to ReligiousFreedom in International Law: Between GroupRights and Individual Rights. London: Routledge.Schmidt, Yvonne. 2009. Diskriminierung ausreligiösen Gründen im Lichte internationalerRechtsdokumente sowie von Regierungs- undNichtregierungsorganisationen. In: Brünner,Christian (Hg.). der Schriftenreihe Colloquium“Diskriminierung aus religiösen Gründen”.http://www.colloquium.at/pdf/Schmidt_Dis-kriminierung_aus_religioesen_Gruenden_%-28Fassung_2009_08_17%29.pdf.Schmidt, Yvonne. 2011. Die OSZE und derEuroparat im Dienste der Religionsfreiheit. In:Zeitschrift für Glaubensformen und Weltanschauungen/Journalfor the Study of Beliefs andWorldviews. Religiöse Intoleranz und Diskriminierungin ausgewählten Ländern Europas-TeilI. Reihe: Religion-Staat-Gesellschaft,181-222.The Jakarta Post. 2005. VP condemns mobattack on Islamic sect. 16 July, 2005. http:www.indonesia-ottawa.org/information/details.php?type=news&id=1220.United Nations (Birleşmiş Milletler). 2005.Civil and Political Rights, Including the Questionof Religious Intolerance. Report submittedby Asma Jahangir, Special Rapporteur onfreedom of religion or belief. E/CN.4/2005/61.http://www.ohchr.org/english/issues/religion/annual.htm.United Nations (Birleşmiş Milletler). 2004.ABC Teaching Human Rights. Practical Activitiesfor Primary and Secondary Schools. NewYork: United Nations Publications. http://www.ohchr.org/en/publicationsresources/pages/trainingeducation.aspx.
DİNİ ÖZGÜRLÜKLER261United Nations (Birleşmiş Milletler). 2004.Civil and Politcal Rights, Including ReligiousIntolerance. Report submitted by Mr. AdelfattahAmor, Special Rapporteur on freedomof religion or belief. E/CN.4/2004/63. http://www.ohchr.org/english/issues/religion/annual.htm.United Nations (Birleşmiş Milletler). 2003.Civil and Politcal Rights, Including ReligiousIntolerance. Report submitted by Mr. AdelfattahAmor, Special Rapporteur on freedom ofreligion or belief, in accordance with Commissionon Human Rights resolution 2002/40. E/CN.4/2003/66. http://www.ohchr.org/english/issues/religion/annual.htm.United Nations (Birleşmiş Milletler). 2001.International Consultative Conference onSchool Education in Relation with Freedom ofReligion and Belief, Tolerance and Non-Discrimination.http://www.unhchr.ch/html/menu2/7/b/main.htm.United Nations (Birleşmiş Milletler). 1996.Art. 18 of the International Covenant on Civiland Political Rights. UN Doc. A/RES/2200A (XXI) of 19 December, 1966.United Nations (Birleşmiş Milletler). 1981.Declaration on the Elimination of All Formsof Intolerance and of Discrimination Based onReligion or Belief. UN-Doc. A/RES/36/55 of 25November, 1981.United Nations Human Rights Committee(Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Komitesi).1993. General Comment No. 22 (48) onArt. 18 of the International Convent on Civiland Political Rights. UN Doc. CCPR/C/21/Rev.1/Add. 4 of 27 September, 1993.United Nations Human Rights Council (BirleşmişMilletler İnsan Hakları Konseyi).2011. Combating intolerance, negative stereotypingand stigmatization of, and discrimination,incitement to violence, and violence againstpersons based on religion or belief: Resolutionadopted by the Human Rights Council on 12April 2011, A/HRC/RES/16/18. http://www.unhcr.org/refworld/docid/4db960f92.html.United Nations Human Rights Council (BirleşmişMilletler İnsan Hakları Konseyi).2011. Combating intolerance, negative stereotypingand stigmatization of, and discrimination,incitement to violence, and violenceagainst persons based on religion or belief.UN-Doc. A/HRC/RES/16/18 of 12 April, 2011.ABD Uluslararası Din Özgürlüğü Komisyonu.2011. Annual Report. http://www.uscirf.gov/images/book%20with%20cover%20for%20web.pdf.ABD Uluslararası Din Özgürlüğü Komisyonu.2005. The Religion-State Relationshipand the Right to Freedom of Religion orBelief: A Comparative Textual Analysis ofthe Constitutions of Predominantly MuslimCountries. http://www.uscirf.gov/countries/global/comparative_constitutions/03082005/Study0<strong>305</strong>.pdf.ABD İçişleri Bakanlığı. 2005. Report on GlobalAnti-Semitism. http://www.state.gov/g/drl/rls/40258.htm.World Health Organisation (Dün<strong>ya</strong> SağlıkÖrgütü) 2008. Eliminating female genitalmutilation. An interagency statement-OH-CHR, UNAIDS, UNDP, UNECA, UNES-CO, UNFPA, UNHCR, UNICEF, UNIFEM,WHO. http://whqlibdoc.who.int/publications/2008/9789241596442_eng.pdf.
262 DİNİ ÖZGÜRLÜKLERYinger, J. Milton. 1970. The Scientific Studyof Religion. New York: McMillan.EK BİLGİLERAnti-Defamation League: http://www.adl.orgBaptist Joint Committee: http://www.bjcpa.orgCairo Declaration for the Elimination of FGM(Kahire Kadın Sünnetinin Tasfiye EdilmesiBildirgesi): http://www.childinfo.org/areas/fgmc/docs/Cairo%20declaration.pdfCouncil for a Parliament of the World’s Religions(Dün<strong>ya</strong> Dinleri Parlamentosu İçin Konsey):http://www.parliamentofreligions.org/European Court of Human Rights (Avrupaİnsan Hakları Mahkemesi): http://www.echr.coe.int/echrGlobal Ethic Foundation (Küresel Etik Vakfı):http://www.weltethos.orgHuman Rights Watch (İnsan Hakları İzlemeÖrgütü): http://www.hrw.org/doc/?t=religionHuman Rights without Frontiers International(Sınır Tanıma<strong>ya</strong>n İnsan Hakları):http://www.hrwf.netInstitute for the Secularisation of IslamicSociety (İslam Toplumunun Sekülerleşmesiİçin Enstitü): http://www.secularislam.orgInternational Association for Religious Freedom(Uluslararası Din Özgürlüğü Birliği):http://www.iarf.net/International Religious Liberty Association(Uluslararası Dini Özgürlük Birliği): http://www.irla.org/index.htmlJehovah’s Witnesses, Medical Care andBlood (Yehova Şahitleri, Tıbbi Bakım veKan): http://www.watchtower.org/x/medical_care_and_blood.htmJournal of Religion and Society (Din veToplum Dergisi): http://purl.org/JRSLa laïcité-La Documentation française (Laiklik-FransızBelgeleri): http://www.ladocumentationfrancaise.fr/dossiers/laicite/index.shtmlMarburg Journal of Religion (Marburg DinDergisi): http://www.uni-marburg.de/fb03/ivk/mjr/Ontario Consultants on Religious Freedoms(Ontario Dini Özgürlükler Danışmanları):http://www.religioustolerance.orgReligions for Peace (Barış İçin Dinler):http://www.wcrp.orgReligion and Law Consortium: A ResearchForum for Legal Developments on InternationalLaw and Religion or Belief: http://www.religlaw.org/Soka Gakkai International: http://www.sgi.org
DİNİ ÖZGÜRLÜKLER263United States Commission on InternationalReligious Freedom (ABD Uluslararası Din ÖzgürlüğüKomisyonu): http://www.uscirf.govUnited Nations Global Teaching and LearningProject Cyberschoolbus (BirleşmişMilletler Küresel Öğretim ve Öğrenim ProjesiSanal Okul Otobüsü): http://cyberschoolbus.un.org/World Conference against Racism, RacialDiscrimination, Xenophobia and RelatedIntolerance (Irkçılık, Irk Ayrımcılığı,Yabancı Düşmanlığı ve Benzeri HoşgörüsüzlüğeKarşı Dün<strong>ya</strong> Konferansı). Durban2001: http://www.un.org/WCAR/index.htmlWorld Conference on Religion and Peace(WCRP) (Dün<strong>ya</strong> Din ve Barış Konferansı):http://www.wcrp.orgWorld Congress for the Preservation of ReligiousDiversity (Dini Çeşitliliğin Korunmasıİçin Dün<strong>ya</strong> Kongresi): http://www.infinityfoundation.com/mandala/s_ot/s_ot_world_congress.htmWorldwide Ministries-Guidelines for InterfaithDialogue: http://www.pcusa.org/interfaith/study/dialogue.htm
264 NOTLAR
EĞİTİM HAKKIEĞİTİMİN MEVCUDİYETİ VE ERİŞİMDE EŞİTLİKEĞİTİM HAKKI YOLUYLA GÜÇLENME“Eğitim <strong>insan</strong> kişiliğini tam gelişimine ve <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ına ve temelözgürlüklere saygının güçlendirilmesine yönelik olmalıdır. (…)”İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi, 26 (2). madde. 1948.
266 EĞİTİM HAKKIÖRNEK HİKÂYE“Ma<strong>ya</strong>’nın Hikâyesi”“İsmim Ma<strong>ya</strong>. 14 yıl önce, yoksul bir çiftçi ailededün<strong>ya</strong><strong>ya</strong> geldim. Ailemin zaten çok çocuğuvardı. O yüzden ben doğduğumda kimsesevinmedi.Çok küçükken anneme ve ablalarıma ev işlerinde<strong>ya</strong>rdım ettim. Yerleri sildim, çamaşır yıkadım,su ve odun taşıdım. Bazı arkadaşlarımsokakta oynarken onlara katılamadım.Okula gitmeme izin verildiğinde çok mutlu oldum.Orada yeni arkadaşlar edindim. Okuma<strong>ya</strong>zmayı öğrendim. 4. sınıfa geldiğimde annebabam eğitimimi durdurdu. Babam okul masraflarınıödeyecek parası olmadığını söyledi.Zaten annemin ve diğer kardeşlerimin banaevde ihti<strong>ya</strong>cı vardı.Tekrar dün<strong>ya</strong><strong>ya</strong> gelme seçeneğim olsaydı erkekolmak isterdim.”(Kaynak: Birleşmiş Milletler. 2000. BM BinyılRaporu)Tartışma Soruları1. Bu hikâyede anlatılan ana sorunlar nelerdir?Ma<strong>ya</strong>’<strong>ya</strong> sempati duyuyor musunuz?Kendisini yoksulluktan çıkarıp eğitimeerişmesi için bir yol olduğunu düşünüyormusunuz?2. Okuma <strong>ya</strong>zması olma<strong>ya</strong>n <strong>insan</strong>ların büyükçoğunluğunun kız çocukları ve kadınlar olmasınınnedenleri sizce nelerdir?3. Sizce farklı bilgi türleri var mıdır? Var isehangi tür bilgiler önemlidir? Hangi tür bilgilerönem kaybetmektedir?4. Sizce bugün eğitim hakkı uluslararası toplumiçin bir öncelik midir?5. Cehaletin ortadan kaldırılması ve okuma<strong>ya</strong>zma bilmeyen <strong>insan</strong> kalmamasının sağlanmasıkimin sorumluluğudur ve bu konudahangi tedbirler alınmalıdır?6. Eğitim <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının ha<strong>ya</strong>ta geçirilmesiiçin önemli midir? Öyle ise, neden?7. Sizce eğitim <strong>insan</strong>i güvenliğe katkıda bulunurmu? Evet ise, nasıl?
EĞİTİM HAKKI267BİLİNMESİ GEREKENLER1.GİRİŞEğitim Niçin Bir İnsan HakkıdırNeredeyse bir mil<strong>ya</strong>r <strong>insan</strong> 21. yüzyıla birkitabı oku<strong>ya</strong>ma<strong>ya</strong>cak <strong>ya</strong> da imzasını atama<strong>ya</strong>cakdurumda girmiştir. Bu sayı dün<strong>ya</strong> nüfusununaltıda birini <strong>ya</strong> da Hindistan nüfusununtamamını oluşturur.Bir <strong>insan</strong> hakkı olarak eğitim hakkı “güçlendirmehakkı” olarak nitelendirilebilir. Bu hakkişinin ha<strong>ya</strong>tının gidişatında ve özellikle devletino bireyle ilgili eylemleri karşısında dahaçok kontrol sahibi olmasını sağlar. Diğer birdeyişle, böyle bir hakkı kullanan bir kişi başka<strong>haklar</strong>ı da kullanma deneyimini <strong>ya</strong>şa<strong>ya</strong>bilir.Bilgiye erişim hakkı, ifade özgürlüğü, seçmeve seçilme hakkı ve benzeri birçok medenive si<strong>ya</strong>si hakkın kullanımı asgari düzeydeeğitime bağlıdır. Benzer şekilde işini seçme,eşit işe eşit ücret, bilimsel ve teknolojik gelişmelerden<strong>ya</strong>rarlanma, kapasite temelindeyükseköğrenimden <strong>ya</strong>rarlanma hakkı gibiekonomik, sos<strong>ya</strong>l ve kültürel <strong>haklar</strong>ın anlamlıbir biçimde kullanılması da asgari düzeydeeğitim sahibi olma<strong>ya</strong> bağlıdır.Aynı ilke kültürel ha<strong>ya</strong>ta katılımda da geçerlidir.Etnik ve dilsel azınlıklar için eğitim hakkıkültürel kimliği korumanın ve güçlendirmeninha<strong>ya</strong>ti öneme sahip bir yoludur.Eğitim ayrıca anlayışın, hoşgörünün, saygınınve halklar, etnik ve dini gruplar arasındadostluğun gelişmesini de sağlar (güvence altınaalamasa da) ve evrensel bir <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıkültürü <strong>ya</strong>ratılmasına katkıda bulunabilir.Eğitim ve İnsani GüvenlikEğitim hakkının tanınmamasıve ihlali, <strong>insan</strong>ların kişiliklerinigeliştirme kapasitelerine, kendilerinive ailelerini korumalarına ve sos<strong>ya</strong>l,si<strong>ya</strong>si ve ekonomik ha<strong>ya</strong>tta yeterliölçüde yer almalarına zarar verir.Toplumun tamamını kapsa<strong>ya</strong>nölçekte, eğitime erişimin olmamasıdemokrasiye ve sos<strong>ya</strong>l ilerlemeyeve buna bağlı olarak da uluslararasıbarışa ve <strong>insan</strong>i güvenliğe zararverir. İnsani güvenliğin olmamasıçocukların okula gitmesinin önündeengeldir. Bu, silahlı çatışmaların sözkonusu olduğu yerlerdeki çocuklarve özellikle çocuk askerler içinortadadır; ancak <strong>insan</strong>i güvenliğeyönelmiş bir tehdit olan yoksullukda eğitim hakkının tanınmamasısonucunu doğurabilir. Kişinin <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ı eğitimi yoluyla <strong>haklar</strong>ınıbilmesi <strong>insan</strong>i güvenliğe ha<strong>ya</strong>tiönemde bir katkı sağla<strong>ya</strong>caktır.İnsan <strong>haklar</strong>ının ve <strong>insan</strong>cılhukukun öğrenilmesi yoluyla silahlıçatışmalarda <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı ihlalleriönlenebilir ve çatışma sonrası sos<strong>ya</strong>linşa kolaylaşabilir.Çocukların İnsan HaklarıSilahlı Çatışmalarda İnsan HaklarıEğitim <strong>ya</strong>lnızca okumayı, <strong>ya</strong>zmayı <strong>ya</strong> da hesap<strong>ya</strong>pmayı öğrenmek değildir. İngilizce’deeğitim sözcüğünü karşıla<strong>ya</strong>n “education”ınLatince kökeni “birini çıkışa yönlendirmek”anlamına gelir. Kişinin eğitim hakkı, ilk veorta öğretime ve yüksek öğretime erişim gibi
268 EĞİTİM HAKKIeğitim fırsatlarını da içerir. Daha geniş anlamlıeğitim hakkını tanımakla birlikte, bu bölümilköğretim ve temel eğitim hakkına odaklanacaktır,çünkü çok sayıda <strong>insan</strong> <strong>ya</strong>şam boyuöğrenme yolculuğunun en temel halinden bileyoksundur.Birleşmiş Milletler’in İnsan Hakları Bildirgesive Uluslararası İnsan Hakları Sözleşmeleri’ndeyer aldığı haliyle eğitim hakkı “ilk vetemel” düzeylerde, parasız ve zorunlu eğitimişart koşar; ancak devletler bu gerekliliği farklışekillerde yorumlar. Avrupa’da, Kuzey Amerika’da,Avustral<strong>ya</strong>’da ve Güney As<strong>ya</strong>’nın bazıbölgelerinde ilköğretim, ortaokulu da kapsar.Buna karşın dün<strong>ya</strong>daki yirmi ülkede zorunlueğitimle ilgili bir <strong>ya</strong>ş koşulu bulunmamaktadır.Tarihsel GelişimEğitim, Avrupa’da aydınlanmaçağının öncesinde esas olarakebeveynlerin ve kiliseninsorumluluğu altında olmuş, modernlaik devletin orta<strong>ya</strong> çıkışıyla birliktedevletin sorumluluğunda olankamusal bir mesele olarak görülmeyebaşlanmıştır. 16. ve 17. yüzyıllardaünlü filozoflar John Locke ve Jean-Jacques Rousseau <strong>ya</strong>zdıklarıylamodern bir kavram olarak bireyseleğitim hakkının temellerini atmıştır.Buna karşın 1689 tarihli Britan<strong>ya</strong>Haklar Bildirgesi, 1776 tarihliVirginia Haklar Bildirgesi, 1776tarihli Amerika Bağımsızlık Bildirgesive<strong>ya</strong> 1789 tarihli Fransız İnsanHakları Bildirgesi gibi klasik medeni<strong>haklar</strong> belgeleri eğitim hakkına dairözel bir hak içermemiştir.19. yüzyılda sos<strong>ya</strong>lizmin veliberalizmin doğuşuyla eğitim <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ı alanına daha güçlü biradım atmıştır. 19. yüzyılın liberalve kilise karşıtı düşünceleri eğitim<strong>haklar</strong>ının tanımında rol oynamış, bu<strong>haklar</strong> bilimi, araştırmayı, kilise vedevlet müdahalesine karşı öğretilerisavunmak ve ilerletmek anlamınagelmeye başlamıştır.19. yüzyılın ikinci <strong>ya</strong>rısındaeğitim <strong>haklar</strong>ının açıkça tanınmasısöz konusu olmuştur. Almanİmparatorluğu’nun 1871 tarihliana<strong>ya</strong>sası “Alman HalkınınTemel Hakları” başlıklı bir bölümiçermektedir. Bu bölümde yeralan “Eğitim ve Öğretim” kısmıdevletin parasız ve zorunlu okuleğitimini sağlama görevini açıkçabelirtmektedir.Birinci Dün<strong>ya</strong> Savaşı’nın ardından<strong>ya</strong>pılan barış antlaşmalarıazınlıkların eğitim <strong>haklar</strong>ını güvencealtına almıştır. 1924’te CenevreBildirgesi olarak bilinen “MilletlerCemiyeti Çocuk Refahı Şartı”nınhazırlanmasıyla birlikte eğitimhakkı uluslararası toplum tarafındantanınmıştır.20. yüzyıl boyunca eğitim hakkınınçeşitli veçheleri ulusal ana<strong>ya</strong>salarda,uluslararası <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıbelgelerinde yer almış ve ana<strong>ya</strong>salolma<strong>ya</strong>n sıradan ulusal mevzuatlardatanınmıştır. Eğitim hakkı Nikaragua,Kıbrıs, İspan<strong>ya</strong>, Vietnam, İrlanda,Mısır, Japon<strong>ya</strong>, Paraguay ve Polon<strong>ya</strong>da içinde olmak üzere 50’denfazla ülkenin ana<strong>ya</strong>sasında açıkçabelirtilmiştir.Birleşik Krallık ve Peru eğitimhakkını ana<strong>ya</strong>sal olma<strong>ya</strong>n mevzuatlatanımış; Güney Kore, Fas ve Japon<strong>ya</strong>
EĞİTİM HAKKI269Saygı gösterme yükümlülüğü bir devletintanınmış olan hak ve özgürlüklere aykırıhareket etmeme, bu hak ve özgürlüklerinkullanılmasına müdahale etmeme ve kullanımlarınıkısıtlamama yükümlülüğüdür. Devbuhakka hem ana<strong>ya</strong>salarındahem de <strong>ya</strong>sal mevzuatlarında yervermiştir.Amerika Birleşik Devletleriana<strong>ya</strong>sasında eğitim hakkıbelirtilmemiştir. ABD federalmahkemeleri ve e<strong>ya</strong>let mahkemelerieğitime yönelik belirli <strong>haklar</strong>geliştirmiştir. Bunlar arasında eğitimdefırsat eşitliği en kayda değer haktır.(Kaynak: Douglas Hodgson. 1998.The Human Right to Education)2. TANIM VE KONUNUN TASVİRİEğitim Hakkının İçeriğive Devletin YükümlülükleriEğitim hakkının uluslararası <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıhukukunda sağlam bir temeli vardır. Bu hakçok sayıda evrensel ve bölgesel <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıbelgesinde yer almaktadır. İnsan Hakları EvrenselBildirgesi (Madde 26); Ekonomik, Sos<strong>ya</strong>lve Kültürel Haklar Uluslararası Sözleşmesi(Madde 13 ve 14); Kadına Karşı Her Türlü AyrımcılığınÖnlenmesi Sözleşmesi (Madde 10)ve Çocuk Hakları Sözleşmesi (Madde 28 ve29) bunların örneklerindendir.Bölgesel düzeyde şu sözleşmeler mevcuttur:İnsan Hakları ve Temel Özgürlüklerin Korunmasınaİlişkin Avrupa Sözleşmesi (Birinci Protokol’ün2. maddesi), Amerika İnsan HaklarıSözleşmesi (Amerika İnsan Hakları Sözleşmesi’neek Ekonomik, Sos<strong>ya</strong>l ve Kültürel HaklarProtokolü’nün 13. maddesi) ve Afrika İnsanve Halkların Hakları Şartı (Madde 17). İnsan<strong>haklar</strong>ı alanında en <strong>ya</strong>kın tarihli belgelerdenbiri olan Avrupa Birliği Temel Haklar Şartı,14. maddesinde eğitim hakkını içermektedir.Temel bir hak olarak eğitim hakkı kişilere hükümetlerindenbelirli bir davranış talep etmehakkı verir. Devletlerin eğitim hakkına saygıgösterme, bu hakkı koruma ve gerçekleştirmeyükümlülükleri vardır.“Bu Sözleşme’ye taraf devletler, herkesin eğitim hakkına sahip olduğunukabul eder. Taraf devletler, eğitimin <strong>insan</strong>ın kişiliğinin ve haysiyetduygusunun tam olarak gelişmesine yönelik olması ve <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı vetemel özgürlüklere saygıyı güçlendirmesi gerektiği konusunda mutabıktır.Taraf devletler ayrıca, eğitimin, herkesin özgür bir topluma etkin birbiçimde katılmasını sağlaması, tüm uluslar ve tüm ırksal, etnik ve<strong>ya</strong> dinigruplar arasında anlayış, hoşgörü ve dostluğu geliştirmesi ve BirleşmişMilletler’in barışın korunmasına yönelik faaliyetlerini güçlendirmesigerektiği hususlarında da mutabıktırlar (…).”Ekonomik, Sos<strong>ya</strong>l ve Kültürel Haklar Uluslararası Sözleşmesi, Madde 13 (1). 1966
270 EĞİTİM HAKKIletler, ebeveynlerin çocukları için özel okulları<strong>ya</strong> da devlet okullarını seçmesini ve çocuklarınebeveynlerin inançları doğrultusunda dinive ahlaki eğitim almasını sağlamakla yükümlüdür.Kız ve erkek çocukların eşit koşullardaeğitilmeleri ihti<strong>ya</strong>cına ve dini, etnik ve dilselazınlıkların <strong>haklar</strong>ına saygı gösterilmelidir.Koruma yükümlülüğü, devletlerin bireyselhak ve özgürlüklerin üçüncü kişiler tarafındanihlalini önlemek için mevzuat yoluylave diğer yollarla adımlar atmasını gerektirir.Devletler özel okulların ve devlet okullarınınayrımcı uygulamalarda bulunmamasını ve<strong>ya</strong>çocuklara bedensel cezalar verilmemesinisağlamak zorundadır.Ekonomik, Sos<strong>ya</strong>l ve Kültürel Haklar UluslararasıSözleşmesi’nde (ESKHUS) yer alangerçekleştirme yükümlülüğü, hakkın aşamalıolarak gerçekleştirilmesi yükümlülüğüanlamına gelir. Davranma yükümlülüğü ilesonuç yükümlülüğü birbirinden ayrılmalıdır:Davranma yükümlülüğü devletin bulunmasıgereken bir eylem <strong>ya</strong> da alması gereken birtedbirle ilgilidir. Bunun en iyi örneği ESK-HUS’nin 14. maddesidir: Bu maddeye göre,bedava ve zorunlu ilköğretim eğitimini sağlamamışolan yeni taraf devletler iki yıl içinde“herkes için zorunlu ücretsiz eğitim ilkesininmakul sayıda yıllar içinde ha<strong>ya</strong>ta geçirilmesiamacıyla bir eylem planı hazırlayıp kabul etmek”zorundadır.Erişilmesi Gereken Standartlar Parasız ve zorunlu ilköğretim; Herkes tarafından erişilebilirortaöğretimin (10-14 <strong>ya</strong>ş arası); Kapasite temelinde herkesinerişebileceği yükseköğretim; lköğretimi tamamlamamış herkesiçin yoğunlaştırılmış temel eğitim; Yeterli nitelikte bir burs sistemive öğretmenlerinin durumunundevamlı surette iyileştirilmesi.(Kaynak: Ekonomik, Sos<strong>ya</strong>l ve KültürelHaklar Uluslararası Sözleşmesi. 1966. Madde13 [2])Buna göre, eşitlik ve ayrımcılık <strong>ya</strong>sağı ilkeleriherkesin eğitime erişiminin sağlanmasınıniyileştirilmesi ve okul türü ve içerik seçimindeözgürlük, eğitim hakkının ruhunu ve özünüoluşturmaktadır.Ekonomik, Sos<strong>ya</strong>l ve Kültürel Haklar UluslararasıSözleşmesi altında kurulan Komite’nin13 numaralı Genel Yorumu eğitim hakkıylailgili olarak devlet yükümlülüğünün dörtunsurunu belirlemiştir. Bunlar elverişlilik,erişilebilirlik, kabul edilebilirlik ve u<strong>ya</strong>rlanabilirliktir.ElverişlilikZorunlu ve bedava eğitimin sağlanması şüphesizki eğitim hakkının gerçekleştirilmesininön şartıdır.Bütün çocukların gidebileceği ilkokullarınvarlığını sağlamak önemli nitelikte si<strong>ya</strong>si vemali taahhüt gerektirir. Devlet tek başınaeğitim sağlayıcı olmasa da uluslararası <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ı hukukuna göre, okul çağına gelmiştüm çocuklar için ilkokulların bulunmasındason çare olarak devletin yükümlülüğü vardır.Eğer ilkokulların kapasitesi ülkedeki ilkokulçağındaki çocukların sayısının altında ise,devlet zorunlu eğitim sağlama<strong>ya</strong> dair hukukiyükümlülüğünü yerine getirilmemiş demektir.Ortaöğretim ve yüksek öğretimin sağlanmasıda eğitim hakkının önemli bir unsurudur.“Aşamalı olarak bedava eğitimin sağlanması”
EĞİTİM HAKKI271“Bir kadını eğitmek, bir aileyi, birtoplumu, bir milleti eğitmektir.”Afrika atasözügerekliliği, devletin yükümlülüklerinden kurtulacağıanlamına gelmez.ErişilebilirlikHükümetler, en azından, var olan eğitim kurumlarınakız ve erkek çocukların, kadınların veerkeklerin eşitlik ve ayrımcılık <strong>ya</strong>sağı temelindeerişimini güvence altına alarak eğitim hakkınınkullanılmasını sağlamakla yükümlüdür.Eğitim kurumlarına eşit erişimin sağlanmasıhem fiziksel hem de <strong>ya</strong>pıcı erişimi kapsa<strong>ya</strong>nbir yükümlülüktür. Fiziksel erişim özellikle<strong>ya</strong>şlılar ve engelliler için önemlidir. Yapıcıerişim dışlayıcı engellerin ortadan kaldırılmasıanlamına gelir. Örneğin okul <strong>kitap</strong>larındave eğitimin <strong>ya</strong>pısında var olan, kadınlarınve erkeklerin rolleriyle ilgili basmakalıp kavramlar,Kadına Karşı Her Türlü AyrımcılığınÖnlenmesi Sözleşmesi’nin 10. maddesinde debelirtildiği gibi, ortadan kaldırılmalıdır.Ayrımcılık YasağıKadınların İnsan HaklarıKabul EdilebilirlikEski Eğitim Hakkı Özel Raportörü KatarinaTomasevski raporlarından birinde şöyle demiştir:“Devlet, geliştirdiği asgari kriterleretüm okulların uymasını sağlamakla ve eğitiminhem ebeveynler hem de çocuklar içinkabul edilebilir olup olmadığını belirlemekleyükümlüdür.” Bu unsur, alınan eğitimin türünüseçme hakkını ve özel eğitim kurumlarıkurma, bunları muhafaza etme, yönetmeve denetleme hakkını içerir. Eğitim kültüreuygun ve kaliteli olmalıdır. Öğrenciler veebeveynler endoktrinasyona uğramama veöğrencinin dini ve diğer çeşit inançlarına aykırımalzemelerle zorunlu çalışmalar <strong>ya</strong>pmamahakkına sahiptir. Kamusal eğitim sistemininyetkilerini kullanarak <strong>insan</strong>ların inanç değiştirmesinisağlama<strong>ya</strong> çalışmak başka bir dinegeçmeyi gayrimeşru olarak teşvik etmektir(proselytism).Dini ÖzgürlüklerU<strong>ya</strong>rlanabilirlikNormal olarak, bir çocuğun okulda ne öğreneceğigelecekte yetişkin olarak neye ihti<strong>ya</strong>çdu<strong>ya</strong>cağına göre belirlenmelidir. Bu da çocuğunyüksek menfaatleri ve hem ulusal hemde uluslararası düzeylerde sos<strong>ya</strong>l gelişmelerve ilerleme dikkate alınarak eğitim sistemininu<strong>ya</strong>rlanabilir nitelikte olması anlamına gelir.Hükümetlerin eğitim hakkına saygı göstermesininsağlanması <strong>ya</strong>lnızca devletlerin meselesideğildir. Sivil toplumun da eğitim hakkınıntam olarak ha<strong>ya</strong>ta geçirilmesi konusunda görevlerivardır.3. KÜLTÜRLERARASIPERSPEKTİFLER VE TARTIŞMALIKONULARGeniş açılı ve karşılaştırmalı bir değerlendirme<strong>ya</strong>pıldığında, bugün dün<strong>ya</strong>da eğitim hakkınınha<strong>ya</strong>ta geçirilmesi konusunda bölgedenbölgeye değişen birtakım uygulamaların varolduğu görülür.Okula gitmeyen çocukların çoğu Sahra AltıAfrika’da ve Güney As<strong>ya</strong>’dadır. Ortalama olarakbugün Mozambik’te doğan bir çocuğundört yıl boyunca okula gidebileceği tahminedilmektedir. Fransa’da doğan bir çocuğa iseon beş yıl boyunca üst seviyede eğitim sağlanmaktadır.Güney As<strong>ya</strong>’da ortalama okulagitme süresi sekiz yıldır ve bu süre yüksek
272 EĞİTİM HAKKI“Eğitim dün<strong>ya</strong>yı değiştirmek içinkullanacağınız en etkili silahtır.”Nelson Mandela,Güney Afrika Eski Başkanı,Nobel Barış Ödülü Sahibi. 2003gelirli ülkelerdekinin <strong>ya</strong>rısına denktir. Ayrıcailkokula gitme konusundaki boşluk kapanma<strong>ya</strong>başladıysa da eğitimde geçen ortalamasüre konusunda zengin ve yoksul ülkeler arasındakifark açılmaktadır. Bu, eğitim kalitesindekifarklılıkları göz önüne almadan ilk eldenvar olan durumdur. Zambi<strong>ya</strong>’da ilkokulu bitirençocukların dörtte birinden daha azı temelokuma <strong>ya</strong>zma sınavlarını geçebilmektedir.Aynı zamanda yükseköğrenime geçiş, yüksekgelirli ülkelerin vatandaşları için mevcut olanbir ayrıcalık olma<strong>ya</strong> devam etmektedir. Bugününeğitim eşitsizlikleri <strong>ya</strong>rının küresel sos<strong>ya</strong>lve ekonomik eşitsizliklerine dönüşecektir.“Eğitim dün<strong>ya</strong>yı değiştirmek için kullanacağınızen etkili silahtır.”Nelson Mandela, Güney Afrika Eski Başkanı,Nobel Barış Ödülü Sahibi. 2003Uganda Örneği1990’ların ikinci <strong>ya</strong>rısında yoksulluğun azaltılmasınadair öncelikler eğitime kaydı. Bedavailkokul eğitimi başlatıldı ve buna yönelikkamu harcamaları artırıldı. İlkokula kaydedilenöğrencilerin sayısı 1997-2003 arasında 5,3milyondan 7,6 milyona çıktı. Kayıt oranlarınüfusun en yoksul %20’si ile en zengin %20’si için aynı oldu ve ilkokul düzeyinde cinsiyeteşitliği arası kapandı. Herkesin kayıt olabilmesikısa vadede artık mümkün, ancak okuldanayrılmalar nedeniyle 2015 itibarıyla herkesinilkokula gitmesi hedefinin tutturulması zorgörünüyor.UNESCO’nun 2010’da <strong>ya</strong>yınladığı “ÖtekileştirilenlereUlaşmak” başlıklı rapor, geçtiğimizon yılda eğitim alanında görülen çarpıcıilerlemeleri içermektedir. Buna rağmen dün<strong>ya</strong>nınhalihazırdaki durumu, 2015 itibarıyla“evrensel ilkokul eğitimi hedefi”ne ulaşılama<strong>ya</strong>cağınıgöstermektedir. 72 milyon ilkokulçağındaki çocuk ve 71 milyon ergen okulakayıtlı değildir. Eğer bugünkü durum devamederse 2015’te ilkokul çağındaki 56 milyonçocuk hâlâ okula gidemiyor olacaktır. Okuma<strong>ya</strong>zma bilmeyen yetişkinlerin sayısının <strong>ya</strong>rı<strong>ya</strong>düşürülmesi hedefiyle ilgili olarak küçük birilerleme vardır. Bu durum, üçte ikisi kadın olmaküzere 759 milyon <strong>insan</strong>ı etkilemektedir.(Kaynak: UNESCO. 2010. 2010 EFA Küreselİzleme Raporu)BM Okur<strong>ya</strong>zarlık Onyılı (2003-2012)Dün<strong>ya</strong>nın yetişkin nüfusunun %20’sinin hâlâtemel eğitime sahip olmadığı bir ortamla karşıkarşı<strong>ya</strong> bulunulmaktadır. Okuma <strong>ya</strong>zma <strong>insan</strong>ibecerilerin ve bugünün bilgi toplumlarınaekonomik, sos<strong>ya</strong>l ve si<strong>ya</strong>si olarak katılımıngüçlendirilmesi için ha<strong>ya</strong>ti öneme sahiptir.Okuma <strong>ya</strong>zma bilmemek genellikle aşırıyoksulluğun bir sonucudur. Bu konuda kadınlarerkeklere göre daha kötü durumdadır.2008’de dün<strong>ya</strong>da 796 milyon okuma <strong>ya</strong>zmabilmeyen kişi vardı. Bu sayı dün<strong>ya</strong> nüfusunun%17’sine denk düşmektedir. Bu toplam sayının509 milyonunu kadınlar oluşturur. (Kaynak:UNESCO. 2011. 2011 EFA Küresel İzlemeRaporu)Endişe verici önemli bir konu da dün<strong>ya</strong>nınyoksul bölgelerinde okuma <strong>ya</strong>zma düzeylerinindüşüklüğüdür. BM Genel Kurulu’nun56/116 sayılı kararına göre, okuma <strong>ya</strong>zmaha<strong>ya</strong>t boyu öğrenmenin, herkese temel eğitimsağlamanın ve değişen koşullara uyum sağlamanınmerkezindedir. Ha<strong>ya</strong>t boyu öğrenim
EĞİTİM HAKKI273<strong>ya</strong> da herkes için ha<strong>ya</strong>t boyu eğitim geleceğinbilgi toplumlarının bir parçası olmalıdır.Bu bağlamda beceri odaklı teknik ve meslekieğitim de yeterli derecede dikkate alınmalıdır.En yoksul ülkelerin pek çoğu silahlara, temeleğitime harcadığından çok daha fazla miktardapara harcamaktadır. 1999-2008 yılları arasında35 ülke silahlı çatışmalardan etkilenmiştir.Dün<strong>ya</strong>da ilkokul çağında olan ve okula gitmeyençocukların %42’si (28 milyon) çatışmalardanetkilenen yoksul ülkelerde <strong>ya</strong>şamaktadır.(Kaynak: UNESCO. 2011. 2011 EFA Küreselİzleme Raporu)2004 tarihli Eğitim Hakkı ve Eğitimde Haklarkonulu Dün<strong>ya</strong> Konferansı sırasında hazırlanan“AmsterdamBildirgesi”, eğitime dair<strong>haklar</strong>ın ve ayrımcılık <strong>ya</strong>pılmaksızın tüm öğrencilerinihti<strong>ya</strong>çlarının korunması göz önünealınarak eğitime erişimin güvence altınaalınmasının önemini vurgulamıştır. Bildirgehükümetlere ve uluslararası örgütlere göçmenler,azınlıklar gibi savunmasız gruplarayönelik eğitim fırsatlarının artırılması, eğitiminkalitesinin ve öğretmenlerin statüsününiyileştirilmesi, okulda şiddetin asgari düzeyeindirilmesi için tedbirler alınması ve ha<strong>ya</strong>tboyu öğrenim için artan taleplere cevap verilmesiiçin çağrıda bulunmuştur.Eğitim dili konusu tartışmalara neden olmaktadır.Bir ülkedeki dilse azınlığa mensup kişileriçin okulda anadilini öğrenme hakkı gibigenel bir <strong>insan</strong> hakkı bulunmamaktadır. ES-KHUS’nin 27. maddesi bir dilin kullanımının<strong>ya</strong>saklanmaması gerektiğini belirtir, ancakanadilde eğitim konusunda sessiz kalır.Avrupa Konseyi, 1995 tarihli Ulusal AzınlıklarınKorunmasına İlişkin Çerçeve Sözleşmeile kişinin anadilini öğrenme hakkınıtanımış, ancak anadilde eğitim görme hakkınaaçık bir şekilde yer vermemiştir.1992 tarihli Avrupa Bölgesel Diller ve AzınlıkDilleri Şartı anadilde eğitim hakkınıngeliştirilmesini Şart’ı imzala<strong>ya</strong>n ve ona<strong>ya</strong>ndevletler bakımından bir seçenek haline getirerekbir adım öteye gitmiştir. Bu hükmünamacı devlet tarafından tanınan azınlıklarıniki dilli olmasının sağlanmasıdır; ancak buşekilde korunma<strong>ya</strong>n azınlıklar mevcuttur.Avrupa’daki Romanlar <strong>ya</strong> da Avustral<strong>ya</strong>’dakiAborijinler gibi bazı azınlıklar okulda kendidillerini öğrenme hakkına dahi sahip değildir.Bilimsel araştırmalara göre, <strong>ya</strong>bancı dilde ilköğretim(Batı Afrika’da Fransızca gibi) çocuklarınbaşarı düzeyinin düşmesine nedenolmaktadır. Bu nedenle, Mali’nin başkentiBamako’da anadilinde ilköğretim hakkı AfrikaDil Akademisi tarafından talep edilmiştir.Azınlık HaklarıÇocukların eğitim hakkından tam olarak <strong>ya</strong>rarlanabilmesiiçin gösterilen çabanın kaydadeğer bir biçimde artmasına rağmen hedeflereulaşılması için hâlâ <strong>ya</strong>pılacak çok iş vardır.Özellikle kız çocuklarını, kadınları ve azınlıklarıetkileyen ve henüz çözülememiş ayrımcılık,eşitsizlik, ihmal ve sömürü sorunlarımevcuttur. UNICEF’in 2006 tarihli ve “Dışlanmışve Görünmez” başlıklı Dün<strong>ya</strong> Çocuk Raporu<strong>ya</strong> da İnsan Hakları İzleme Örgütü’nün“Çocuklarımızı Yarı Yolda Bırakmak: EğitimHakkının Önündeki Engeller” başlıklı raporudışlanmanın kökenine dair çok sayıda örneklervermektedir. Toplumlar bu nedenle çocuklarınve diğer grupların eğitim hakkındantam olarak <strong>ya</strong>rarlanmasını engelleyen sos<strong>ya</strong>lve kültürel uygulamalara çözüm bulmak vebu şekilde onların <strong>insan</strong>i güvenliğine katkıdabulunmak zorundadır.
274 EĞİTİM HAKKIBM Eğitim Hakkı Özel Raportörü Kishore Singh2011 tarihli ve eğitimde fırsat eşitliğininsağlanması konulu raporunda ulusal mevzuatlarıngüçlendirilmesini, eşitliğin ve ayrımcılığınçoklu biçimlerinin konu edilmesini veötekileştirilmiş ve dışlanmış mağdurların özelihti<strong>ya</strong>çlarının karşılanması için yeterli kaynağınayrılmasını tavsiye etmiştir.(Kaynak: Kishore Singh. 2011. Eğitim HakkıÖzel Raportörünün Raporu. Eğitimde FırsatEşitliğinin Geliştirilmesi)Ayrımcılık YasağıKadınların İnsan HaklarıDezavantajlı Gruplarve Eğitim Hakkına ErişimUNESCO ve diğer örgütler adına, eşitlik ilkesitemelinde eğitime tam olarak erişim konusundaözel zorluklarla karşılaşan çok sayıda grupbelirlenmiştir. Bu gruplar arasında kadınlar vekız çocukları, azınlık mensupları, mültecilerve göçmenler, yerli halklar, hareket kabiliyetiolma<strong>ya</strong>n askerler ve ötekileştirilmiş gençlerbulunmaktadır. Bu gruplar uluslararası birmesele haline gelmiş ve eylem konusu olmuştur.Örneğin rapor verme yükümlülüğü olan“Çocukların eğitim hakkını etkinbir biçimde uygulamak öncelikle birirade meselesidir. Bu ha<strong>ya</strong>ti önemesahip hakkı her bireyin gelişiminive her toplumun ilerlemesinisağla<strong>ya</strong>cak şekilde ha<strong>ya</strong>ta geçirmekancak hükümetlerin ve uluslararasıtoplumun si<strong>ya</strong>si iradesi var isemümkün olacaktır.”Amadou-Mahtar M’Bow,UNESCO Eski Genel Müdürüdevletler raporlarında bu gruplara yer vermiştir.BM Eğitim Hakkı Özel Raportörü 2010yılı raporunda göçmenlerin, mültecilerin vesığınmacıların eğitim hakkına odaklanmış veayrımcılığın tasfiye edilmesini, entegrasyonve sos<strong>ya</strong>l adaletin sağlanmasını, her tür vedüzeyde eğitimin <strong>ya</strong>pılmasını tavsiye etmiştir.(Kaynak: Vernor Munoz. 2010. Eğitim HakkıÖzel Raportörünün Raporu. Göçmenlerin,Mültecilerin ve Sığınmacıların Eğitim Hakkı)Engelli kişilerin eğitim ihti<strong>ya</strong>çlarına özel olarakdikkat edilmelidir. 1994 tarihinde <strong>ya</strong>pılanSalamanca Konferansı’nda kabul edilen EylemÇerçeve Planı kapsayıcı eğitimden <strong>ya</strong>naolduğunu belirtmiştir. Buna göre “okullar, fiziksel,entelektüel, sos<strong>ya</strong>l, duygusal, dilsel vediğer koşullarına bakmaksızın tüm çocuklarakucak açmalıdır.”Okullarda İnsan Haklarıİnsan Hakları Evrensel Bildirgesi’nin 26. maddesinin2. fıkrasında yer alan yükümlülüğerağmen, <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının okullarda ha<strong>ya</strong>ta geçirilmesindesık sık zorluklar <strong>ya</strong>şanmaktadır.Çocuklar hâlâ bedensel cezalar <strong>ya</strong> da çalışmazorunluluğuyla karşı karşı<strong>ya</strong> kalmaktadır.ABD ve Somali hariç tüm BM üye devletlerinintaraf olduğu Çocuk Hakları Sözleşmesi’ningerektirdiği biçimde, <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı hakkındaçocuklara bilgi ve eğitim verilmektedir.Çocukların İnsan HaklarıDolayısıyla okullarda <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı eğitimi veokul içinde demokrasi geliştirilmelidir. Öğretmenlerinde devlet makamları tarafından<strong>bask</strong>ı<strong>ya</strong> maruz kalmaları ve yeterli maaş almamalarıdurumunda korunma<strong>ya</strong> ihti<strong>ya</strong>çları vardır.Bu ihti<strong>ya</strong>ç UNESCO’nun ilgili sözleşmelerive tavsiye kararlarıyla tanınmıştır. Okullardaşiddet bir başka sorundur ve son yıllardaönemli ölçüde artarak dikkate değer hale gelmiştir.Nisan 2011 itibarıyla UNESCO’nun
EĞİTİM HAKKI275Okullar Birliği Projesi Ağı’nda (ASPnet) yeralan ve 180 ülkede bulunan 9000 eğitim kurumundaörnek uygulamalar mevcuttur. Bu ağ,2013 yılında 60. yıldönümünü kutla<strong>ya</strong>caktır.4. UYGULAMA VE İZLEME1945’teki doğumundan bu <strong>ya</strong>na Birleşmiş Milletler“ekonomik, sos<strong>ya</strong>l, kültürel ve <strong>insan</strong>cılnitelikteki uluslararası sorunların çözümündeuluslararası işbirliğinin” gerekliliğini tanımıştır(BM Şartı, Madde 1 [3]).Bilginin ve teknolojinin paylaşımı yoluyla gerçekleştirilenuluslararası işbirliği eğitim hakkının,özellikle daha az gelişmiş ülkelerdekiçocuklar için, etkili bir şekilde ha<strong>ya</strong>ta geçirilmesindeha<strong>ya</strong>ti öneme sahiptir. Eğitim hakkıekonomik kalkınma için de ön koşuldur. Eğitimtüm devletler için uzun dönemli, üst düzeydeönceliğe sahip bir <strong>ya</strong>tırım olarak düşünülmelidir,çünkü ulusal kalkınma sürecinde bireysel<strong>insan</strong> kaynaklarını bir değere dönüştürür.Dün<strong>ya</strong> Bankası ve Uluslararası Para Fonu gibiuluslararası finansal kuruluşlar, <strong>insan</strong> sermayesigelişimine bir <strong>ya</strong>tırım olarak eğitiminönemine vurgu <strong>ya</strong>pmaktadır; ancak tam da bukuruluşlar Yapısal Değişiklik Programları’nabağlı olarak orta<strong>ya</strong> koydukları katı koşullarınsonucu olarak hükümetlere, eğitim alanı dadahil olmak üzere, kamu harcamalarını azaltmave<strong>ya</strong> ilkokul düzeyinde ücretli eğitim sistemigetirme konularında <strong>bask</strong>ı uygulamaktadır.Tayland’ın Jomtien şehrinde 1990 yılında <strong>ya</strong>pılanHerkes İçin Eğitim Dün<strong>ya</strong> Konferansı’nda,herkes için temel eğitimin etkili birbiçimde sağlanmasının, uygun ve destekleyicivergi, ekonomi, ticaret, emek, istihdamve sağlık politikalarına da<strong>ya</strong>nan si<strong>ya</strong>si taahhütlereve si<strong>ya</strong>si iradeye bağlı olduğu açıklanmıştır.Dokuz ülkeyi kapsa<strong>ya</strong>n bir UNICEFçalışması, evrensel ölçekte ilköğrenim hakkıalanında daha iyi sonuçlar alınabilmesi içinaltı geniş konu belirlemiştir. Bunlar, si<strong>ya</strong>si vefinansal taahhüt, kamu sektörünün merkezirolü, kamu sektöründe hakkaniyet, aileleriçin eğitim masraflarının azaltılması ve eğitimreformlarının daha geniş <strong>insan</strong>i gelişim stratejilerinedahil edilmesidir.2000’de Dakar’da <strong>ya</strong>pılan Dün<strong>ya</strong> Eğitim Forumu,eğitim alanındaki en geniş çaplı değerlendirmetoplantısı olmuş ve toplam 164 ülkeden150 sivil toplum kuruluşuna ev sahipliği <strong>ya</strong>pmıştır.Etkinlik sonunda kabul edilen DakarEylem Çerçeve Planı, çığır açıcı niteliktedir.Faydalı Bilgiler, TrendlerDün<strong>ya</strong> Eğitim Forumu’nun ardındanayrıca şu başlıklarda dokuz EFAÖncü Programı başlatılmıştır: HIV/AIDS ve Eğitim Girişimi; ErkenÇocukluk Dönemi Bakımı ve Eğitim;Engellilerin Eğitim Hakkı; DahilEtmeye Doğru; Kırsal Bölge İnsanlarıİçin Eğitim; Olağanüstü Hallerde veKrizler Sırasında Eğitim; Etkili OkulSağlığı İçin Kaynaklara Odaklanmak;Öğretmenler ve Eğitimin Kalitesi;BM Kız Çocuklarının EğitimiGirişimi; BM Okuma Yazma OnyılıÇerçevesinde Okuma Yazma.Eğitim hakkının ha<strong>ya</strong>ta geçirilmesi için güçlübir uluslararası destek gereklidir. UNESCO,Birleşmiş Milletler’in uzmanlaşmış bir bölümüolarak, 1946 tarihli kuruluş belgesine göreeğitim temel işlevlerinden biri olduğu için bukonuda lider bir role sahiptir. UNESCO, UNI-CEF ve<strong>ya</strong> ILO gibi diğer kuruluşlarla işbirliğihalinde eğitim reformlarının başlatılması ve
276 EĞİTİM HAKKIeğitim hakkının tam olarak ha<strong>ya</strong>ta geçmesininsağlanması alanlarında, orta<strong>ya</strong> çıkardığı standartbelirleyici çok sayıda belge, raporlar vediğer belgeler ile çok sayıda forum, toplantı,çalışma grubu ve devletlerle, diğer uluslararasıhükümetler arası örgütlerle ve STK’larlaişbirliği faaliyetlerinin de gösterdiği gibi çabaharcamaktadır. UNESCO eğitim alanındauluslararası işbirliğinin öncü kuruluşudur veulusal komisyonları faaliyetlerinin 193 ülkedeköklü bir biçimde sürdürülmesini sağlar.UNESCO’nun eğitim alanındakieylemleri üç stratejik hedefçerçevesinde oluşturulmuştur: Eğitimin temel bir hak olaraksağlanması; Eğitimin kalitesinin artırılması; Deneyim ve <strong>ya</strong>ratıcılığın artırılması,bilginin paylaşımı ve <strong>ya</strong>yılması veeğitim alanında örnek uygulamalarve politika<strong>ya</strong> yönelik di<strong>ya</strong>logoluşturulması.“Eğitim bir ülkedeki yoksulluktankurtulmanın yollarından birideğildir. Yoksullukla mücadeleninyollarından biridir.”Julius NyerereUNESCO kabul edilen hükümlerin daha etkilibir biçimde uygulanmasının sağlanmasına veeğitim hakkıyla ilgili yükümlülüklerin dahaiyi bir biçimde yerine getirilmesine yönelikbir dizi mekanizma geliştirmiştir. Talep edilendüzenli raporlar, devletlerin taraf olduklarısözleşmeler altındaki yükümlülüklerin yerinegetirilmesinde yerel düzeyde alınan tedbirlerhakkında bilgilendirme sağlar. Eğitimde AyrımcılığaKarşı Sözleşme’ye (1960) taraf devletlerve yine 1960 tarihli Eğitimde AyrımcılıkHakkında Tavsiye Kararı’na göre, tüm tarafdevletler her beş <strong>ya</strong> da yedi yılda bir Sözleşme’ninuygulanması için kabul ettikleri <strong>ya</strong>save idari hükümler hakkında rapor sunmak zorundadır.Farklı rapor sunma yükümlülüklerialtındaki devletlerin sunduğu raporları incelemesorumluluğu Sözleşmeler ve Tavsiye KararlarıKomitesi’ne verilmiştir. Bundan başka,eğitim hakkının izlenmesi alanında UNESCOEkonomik, Sos<strong>ya</strong>l ve Kültürel Haklar Komitesi(ECOSOC) uzman toplantıları da düzenli olarak<strong>ya</strong>pılmaktadır.Ayrıca 1978’de Yürütme Kurulu UNESCO’nunyetki alanındaki <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının ihlali iddialarınıincelemek üzere gizli bir usul kurmuştur.Bu usulün amacı sorunları işbirliği,di<strong>ya</strong>log ve uzlaşma ruhu içinde çözmektir.Eğitim hakkının aşamalı olarak ha<strong>ya</strong>ta geçirilmesininizlenmesinde, güvenilir ölçütlerinkabul edilmesi ve kullanılmasından ve ayrıcaülkeler arası karşılaştırmalar ve ülke sıralamasıyöntemlerinden faydalanılabilir. Eğitim sektöründegüvenilir zamansal göstergeler arasındaokuma <strong>ya</strong>zma oranları, okul kayıt oranları,eğitimi tamamlama ve bırakma oranları, öğrenci-öğretmenoranları, toplam kamu harcamalarınaoranla eğitime <strong>ya</strong>pılan harcamalarınmiktarı <strong>ya</strong> da eğitim harcamalarının silahlıkuvvetlere <strong>ya</strong>pılan harcamalar gibi başka kamuharcamalarıyla karşılaştırılması sayılabilir.Bu noktada 2002’den bu <strong>ya</strong>na UNESCO tarafındahazırlanan EFA Küresel İzleme Raporu,UNICEF’in daha geniş kapsamlı olan“Dün<strong>ya</strong>daki Çocukların Durumu” başlıklı yıl-
EĞİTİM HAKKI277lık raporlarını tamamlamak üzere bir dizi yenistandart geliştirmiştir.Aralık 2002’de Birleşmiş Milletler Genel Kurulu2005-2014 dönemini BM SürdürülebilirKalkınma İçin Eğitim Onyılı olarak belirlemiştir.BM kuruluşları arasında öncü olanUNESCO temel eğitimi temin edip eğitimigeliştirerek, kamusal farkındalık <strong>ya</strong>ratarak veeğitim faaliyetlerinde bulunarak, sürdürülebilirkalkınma için eğitimi ha<strong>ya</strong>ta geçirmek üzereçalışmaktadır.İnsan Hakları Konseyi’ndenönce var olan BM İnsan HaklarıKomisyonu 1998 yılında EğitimHakkı Özel Raportörlüğü’nükurmuştur. Özel Raportörüngörevi, temel eğitime erişim ve bueğitim hakkının uygulanmasındakarşılaşılan zorluklar da dahilolmak üzere dün<strong>ya</strong>nın her yerindeeğitim hakkının aşamalı olarakha<strong>ya</strong>ta geçirilmesi konusundaraporlar hazırlamaktır. Atanan ilkraportör Katarina Tomasevski’dir.Tomasevski eğitim alanında haktemelli <strong>ya</strong>klaşım konusunda çalışmış,altı yılın sonunda görevi esnasındagösterilen sınırlı destek nedeniyleha<strong>ya</strong>l kırıklığına uğramış bir biçimdeayrılmıştır. Eğitim Hakkı ÖzelRaportörlüğü’nü 2004’ten 2010’a dekVenor Muñoz Villalobos üstlenmiş,ardından Kishore Singh görevidevralmıştır.Eğitim Hakkı Özel Raportörünün 2005 yılıraporunda belirttiği gibi, eğitim hakkınınulusal ve uluslararası mahkemeler önündedava konusu <strong>ya</strong>pılması konusunda gitgideartan bir vurgu mevcuttur. Bu alanda ana meseleler,eğitimde ayrımcılık ve özellikle eğitimeerişimde eşitliktir.Ekonomik, Sos<strong>ya</strong>l ve Kültürel Haklar Komitesi,Ekonomik, Sos<strong>ya</strong>l ve Kültürel HaklarUluslararası Sözleşmesi’nin (ESKHUS) tarafdevletlerce uygulanmasının izlenmesindenmesul olan BM organıdır. Komite, devletlertarafından düzenli olarak sunulan raporlarıinceler ve Sözleşme’de güvence altına alınan<strong>haklar</strong>ın ha<strong>ya</strong>ta geçirilmesinin sağlanmasıiçin devletlerle sürekli biçimde di<strong>ya</strong>log kurar.Eğitim hakkıyla ilgili olarak Komite UNESCOile sıkı bir işbirliği içindedir. Eğitim hakkınıntam olarak gerçekleştirilmesi bir dizi tedbirinbir arada alınmasını gerektirir. Bunlar, devletlerinilgili uluslararası sözleşme altındaki raporsunma yükümlülüklerini iyi niyetle yerinegetirmelerinin sağlanması, STK’lar tarafındansunulan gölge raporlar ve meslek örgütlerininlobicilik faaliyetleridir.Uygulama<strong>ya</strong> Dair SorunlarSos<strong>ya</strong>l, ekonomik ve kültürel <strong>haklar</strong>ın aşamalıolarak ve etkili biçimde ha<strong>ya</strong>ta geçirilmesiçoğunlukla önemli miktarda harcama gerektirir.Tam da bu nedenle birçok ülkede eğitimharcamaları hükümetlerin harcama listelerindeilk sıralarda yer almaktadır.Gelişmekte olan ülkelerde bir çocuğun eğitimhakkını kullanamamasının önündeki engelgenellikle yoksulluktur. Sorun, çocuklarıngidecekleri bir okulun bulunmaması değildir.Aslında gelişmekte olan dün<strong>ya</strong>daki çocukların%90’ı ilkokula başla<strong>ya</strong>bilmektedir. Gerçek sorun,okulu bırakan <strong>ya</strong> da aynı yılı tekrar edençocukların sayısının yüksek oluşudur. Yoksulluk,ailelerin çocuğun okul masraflarını, <strong>kitap</strong>paralarını, okul malzemelerinin masraflarınıödemesini zorlaştırır. Okulun parasız olduğu
278 EĞİTİM HAKKI“(…) Kalkınma için kız çocuklarınıneğitiminden daha etkili bir araç yoktur.”Kofi Annan, eski BM Genel Sekreteri. 2004hallerde de çocuğun çalışması aile bütçesinekatkı <strong>ya</strong>ptığı için aileler çocuklarını okulagöndermekten kaçınır.Yoksul Olmama HakkıDevletin yeterince kaynağının olmaması, devletmakamlarının yeni okullar inşa edememesineve mevcutları muhafaza edememesine,öğretmen yetiştirecek okullar kuramamasına,yetkin öğretmenler ve idari personel istihdamedememesine, öğrenim malzemelerine ve diğerkaynaklara ulaşamamasına ve çocuklarınokula gitmesi için yeterli nitelikte vasıta sağla<strong>ya</strong>mamasınayol açar. Tüm bunlar devletinekonomik kaynaklarına doğrudan bağlıdır.Çocukları Koruma Fonu (Save the ChildrenFund) tarafından <strong>ya</strong>pılan bir araştırma<strong>ya</strong> göre,borç külfetleri nedeniyle bazı Afrika devletleriokul ücretleri koyma<strong>ya</strong> <strong>ya</strong> da bunları artırma<strong>ya</strong>zorlanmış ve bunun sonucu olarak da aileleriçin eğitim masrafları artmıştır. Bu nedenlemilyonlarca çocuk <strong>ya</strong> hiç okula gidememiş <strong>ya</strong>da temel eğitimini tamamla<strong>ya</strong>mamıştır.Başka bir etken de çocuk işçiliğidir. Maalesefçok sayıda aile ihti<strong>ya</strong>çlarını karşılamak içindesteğe ihti<strong>ya</strong>ç duymaktadır. Uluslararası ÇalışmaÖrgütü’nün (ILO) çalışmalarında bu sorununaltı çizilmiştir (Örneğin 199 tarihli Çocukİşçiliğinin En Kötü Biçimlerine Karşı Sözleşmeve Çocuk İşçiliğinin Önlenmesi İçin UluslararasıProgram gibi çok sayıda program). 2010’da<strong>ya</strong>pılan Lahey Çocuk İşçiliği Küresel Konferansı’nda2016 itibarıyla en kötü çocuk işçiliği hallerininortadan kaldırılması için bir Yol Haritasıüzerinde anlaşma<strong>ya</strong> varılmıştır.En büyük ilerleme 5-14 <strong>ya</strong>ş arası çocuklardagörülmüş, işçilik bu <strong>ya</strong>ş aralığındaki çocuklarda%10 oranında azalmıştır. Öte <strong>ya</strong>ndan kızçocuklarında %15 oranında azalırken, erkekçocuklarda artmıştır (8 milyon <strong>ya</strong> da %7). 15-17 <strong>ya</strong>ş arasındaki genç <strong>insan</strong>larda işçilik 52milyondan 62 milyona çıkarak %20 artmıştır.(Kaynak: Uluslararası Çalışma Örgütü [ILO].2010. Çocuk İşçiliğine Karşı Eylemleri Hızlandırmak.ILO Temel İlkeler ve İstihdamda HaklarBildirgesinin İzlenmesi Küresel Raporu)Yoksulluk ve çocuk işçiliği kız çocuklarınıneğitiminde kayda değer bir engeldir. Çok sayıdakız çocuğu erken <strong>ya</strong>şlarda ha<strong>ya</strong>tta kalabilmekiçin ağır iş bir yükünün altına girmeklekarşı karşı<strong>ya</strong>dır; hem aile ihti<strong>ya</strong>çlarına karşılıkvermek ve ev işlerini görmek, hem de erkenannelik ve eski geleneklerle ilgili sos<strong>ya</strong>l beklentilerlekarşı karşı<strong>ya</strong> kalırlar. Kız çocuklarınıneğitimiyle ilgili bu geleneksel, <strong>ya</strong>nlış ve<strong>ya</strong>nlı görüşler hâlâ egemendir ve ebeveynlerinçocuklarını okula göndermek istememesineneden olmaktadır. Bazı kız çocuk grupları(yerli halklardan, göçebe topluluklardan ve etnikazınlıklardan kız çocukları ve<strong>ya</strong> engelli kızçocukları) özellikle dezavantajlı durumdadır.Bu nedenle, kız çocuklarının eğitime eşit birbiçimde erişimi ve <strong>insan</strong> olarak potansiyelleriningelişimi uluslararası bir kaygı olarakorta<strong>ya</strong> çıkmaktadır. 2000’de Dakar’da <strong>ya</strong>pılanDün<strong>ya</strong> Eğitim forumu sırasında “On YıllıkBirleşmiş Milletler Kız Çocuklarının EğitimiGirişimi” başlatılmıştır. Bu girişimin amaçlarıfarkındalık <strong>ya</strong>ratma, kız çocuklarının eğitimive cinsiyetler arası farklılıkların giderilmesidir.Kadınların İnsan HaklarıÇocukların İnsan HaklarıAyrımcılık Yasağı
EĞİTİM HAKKI279“Yeni bir ulus için çocuklara eğitim sağlamaktan daha önemli hiçbirşey yoktur. Barış ve adalet istiyorsanız, iş ve zenginlik istiyorsanız ve birhalkın adil ve birbirine karşı hoşgörülü olmasını istiyorsanız, başlamakiçin tek bir yer vardır ve o yer okuldur.”José Ramos-Horta, Nobel Barış Ödülü Sahibi. 1996.2004 yılında 3 milyon kişinin ölümüne sebepolan HIV/AIDS hastalığının eğitim üzerindeve özellikle Sahra Altı Afrika’da derinbir etkisi vardır. 2005’te Ken<strong>ya</strong>, Tanzan<strong>ya</strong> veZambi<strong>ya</strong> en az 600’er öğretmen kaybetmiş,AIDS’ten kaynaklı bu durum Afrika okullarındaana sorunlardan biri haline gelmiştir.(Kaynak: UNESCO. 2005. EFA 2006 Küreselİzleme Raporu)HIV/AIDS ile ilgili ortak BM Programı (UNAI-DS), HIV’in önlenmesi, tedavisi, bakımı vebu konuda küresel ölçekte desteğe erişiminülkeler için hedefler belirleyerek ilerletilmesini,HIV’in <strong>ya</strong>ygınlaşmasının durdurulupgeriye gitmesini sağlanmasını ve 2015 için belirlenenBinyıl Kalkınma Hedefleri’ne katkıdabulunulmasını amaçla<strong>ya</strong>n yeni 2011-2015stratejisiyle yönetilecektir.Tahminlere göre, çatışmalardan etkilenenülkelerdeki 28 milyon çocuk halihazırda okulagidememektedir. Okullar sığınak ve barışbölgeleri olarak korunmalı ve saygı görmelidir.Birçok çatışma bölgesinde okullar savaşhedefi durumundadır ve bu, 1949 CenevreSözleşmeleri’nin açık bir ihlalidir. BirleşmişMilletler çocukların <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ına yönelikağır ihlallerin izlenmesi için geniş çaplı bir sistemkurmuştur. Çatışma bölgelerinde olsun,ülke içinde yerinden edilmiş <strong>ya</strong> da mültecihaline gelmiş olsun, çatışmalardan etkilenenebeveynlerin, öğretmenlerin ve çocukların birortak noktası vardır: Eğitime erişebilmek içingösterdikleri olağanüstü hırs, <strong>ya</strong>ratıcılık vecesaret. Ebeveynler çocuklarının eğitimle normallikhissi <strong>ya</strong>şa<strong>ya</strong>cağını ve yerlerinden edilirlerseeğitimin sahip olabilecekleri bir değer(bazen tek değer) olduğunu bilir.UNICEF’in <strong>ya</strong>ptığı bir araştırma<strong>ya</strong> göre, barışıninşasıyla ilgili egemen <strong>ya</strong>klaşım hâlâeğitimi önemsiz görmektedir. Oysa eğitimçatışmaların her safhasında barışın yenideninşasında önemli rol oyna<strong>ya</strong>bilir.(Kaynaklar: UNESCO. 2011. 2011 EFA Küreselİzleme Raporu. UNICEF. 2011. Eğitimin Barışınİnşasındaki Rolü)BM Eğitim Hakkı Özel Raportörü KishoreSingh 2011 yılına ait geçici raporunda, olağanüstühallerde eğitim için yeterli kaynağınsağlanmasını, okulların saldırılara karşı korunmasınıve kız çocukları ile ötekileştirilmişgrupların dışlanmamasını tavsiye etmiştir.(Kaynak: Kishore Singh. 2011. Eğitim HakkıÖzel Raportörünün Raporu. Eğitim Hakkı [TemelEğitimin Yerel Kaynaklardan Karşılanması])Silahlı çatışmalarda <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıBunu Biliyor muydunuz?On yıl içinde ilkokul eğitiminingelişmekte olan ülkelerdeki tümçocuklar bakımından sağlanması içinyıllık 7-8 mil<strong>ya</strong>r dolara ihti<strong>ya</strong>ç vardırve bu miktar küresel olarak askeri
280 EĞİTİM HAKKIharcamaların yedi günlük kısmına,uluslararası pi<strong>ya</strong>salardaki para birimispekülasyonlarının yedi günlükmiktarına, Kuzey Amerika’dakiebeveynlerin her yıl çocukları içinaldığı oyuncakların masrafının<strong>ya</strong>rısından azına ve Avrupalılarınher yıl bilgisa<strong>ya</strong>r oyunlarına <strong>ya</strong> dagazoz satın alma<strong>ya</strong> harcadığı paranın<strong>ya</strong>rısından azına tekabül eder.(Kaynak: Kevin Watkins. 1999.Eğitim, Hemen Şimdi. YoksullukDöngüsünü Yıkın)FAYDALI BİLGİLER1. ÖRNEK UYGULAMALAR Mısır’da hükümet, resmi eğitim sisteminekız çocuklarının rahatlıkla gidebileceğiokullar dahil etmektedir. Ayrıca ülkede,sağlığın gelişmesine yönelik okullaramaçla<strong>ya</strong>n kapsamlı bir reform paketihazırlanmıştır. Malawi (1994), Uganda (1997), Tanzan<strong>ya</strong>(2002) ve Ken<strong>ya</strong> (2003), okul ücretlerinikaldırarak ebeveynler için okul masraflarınıazaltmıştır. Bazı ülkeler okul forması giymezorunluluğunu da aynı amaçla kaldırmıştır. Pakistan: Karaçi’deki bir STK ile UNICEF’inortak çalışması olan Busti Programı,daha sonra resmi olarak okula kayıt<strong>ya</strong>ptıracak çocuklara temel eğitim vermeyiamaçlamaktadır. Çocukların <strong>ya</strong>şları 5 ile10 arasında değişmektedir ve dörtte üçükızdır. Bu girişimle evde eğitim sistemikurularak eğitimde cinsiyetten doğan farkgeriye çevrilmiştir. Girişim 200’den fazlaevden okul kurmuş, kişi başına düşenmasraf 6 dolar olmak üzere 6000 öğrenciyeerişmiştir. Kişi başına düşen miktar devletilkokullarında harcanan miktara göre çokdüşüktür. Moritan<strong>ya</strong>’da erken evlilikleri <strong>ya</strong>sakla<strong>ya</strong>n,temel eğitimi zorunlu hale getiren veçocuk işçilikte asgari <strong>ya</strong>şı 16’<strong>ya</strong> çıkaran<strong>ya</strong>salar kabul edilmiştir. Ülkede Çocuklarİçin Konsey isimli ve Çocuk HaklarıSözleşmesi’nin yürütülmesini sağla<strong>ya</strong>nbir kurum ve tüm büyük şehirlerde çocukmahkemeleri kurulmuştur. Çin’in Mashan e<strong>ya</strong>letinde kız çocuklarınıokula gönderen ailelere kredi vekalkınma fonlarının verilmesinde önceliktanınmaktadır. Laos Demokratik Halk Cumhuriyeti’ndeazınlıkların <strong>ya</strong>şadığı bölgelerdeki kızçocuklarının iyi nitelikteki ilköğrenimeerişimi için bir proje yürütülmektedir. Buprojenin uzun vadeli hedefi kadınların
EĞİTİM HAKKI281eğitim düzeyinin yükseltilmesi ve aşamalıolarak sosyoekonomik gelişim anaakımınakatılımlarının sağlanmasıdır. Hindistan’da Mumbai’de eğiticiler,cemaatler, sponsor şirketler ve hükümetgörevlilerinin kurduğu bir ortaklık olanPratham Mumbai Eğitim Girişimi 1600’denfazla okul kurmuş ve 1200 ilkokulun tadiledilmesini sağlamıştır. Kız çocuklarının eğitim sisteminin dışındabırakıldığı Afganistan’da, UNICEF 1999’dacesur bir adım atarak kız ve erkekçocuklar için evden eğitimi desteklemeyebaşlamıştır. Tayland’da, başlangıçta ikinci elbilgisa<strong>ya</strong>rların bağışlanmasını sağla<strong>ya</strong>nCHILD isimli proje çocukların öğrenmesiile sağlık arasındaki ilişkiyi izlemektedir. Mali 2015 itibarıyla herkes için ilköğrenimhedefine doğru süreci hızlandırmakamacıyla “Hızlandırma Girişimi” isimli birproje başlatılmıştır. Dün<strong>ya</strong> Bankası’nın bir raporuna göre,ilköğretimin tamamlanması oranı 2005yılında %43,2 iken 2010’da %55,7’yeyükselmiştir. Bunun %64,4’ünü erkekçocuklar, %47,6’sını kız çocuklaroluşturmaktadır; bu da göstermektedirki eğitim alanında Binyıl KalkınmaHedefleri’ne ulaşılabilmesi için, özellikle dekız çocukları bakımından daha <strong>ya</strong>pılacakçok şey vardır. (Kaynak: Dün<strong>ya</strong> Bankası.2011. Eğitim Sektörü Yatırım Programı II,Rapor No. ISR 2056) Arjantin’deki ekonomik krizlerin sonucuolarak eğitim harcamaları büyük bir düşüş<strong>ya</strong>şamıştır. 2004’te İspan<strong>ya</strong>, Arjantin’inborca karşılık eğitim planını kabul etmiştir.Bu plana göre, Arjantin 100 milyon dolarıİspan<strong>ya</strong>’<strong>ya</strong> ödemek yerine özel bir eğitimhesabına <strong>ya</strong>tırmıştır. Bu yeni kaynaklarülkenin en yoksul üç bölgesindeki 215.000öğrenciye destek olacaktır. (Kaynaklar:UNESCO. 2005. 2006 EFA Küresel İzlemeRaporu; Kevin Watkins. 1999. Eğitim,Hemen Şimdi. Yoksulluk Döngüsünü Yıkın)2. TRENDLER2011’de, çalışmalarını şeffaflaştırmakve eğitim hakkı konusunda bir forum<strong>ya</strong>ratmak amacıyla Eğitim HakkıÖzel Raportörü tarafından EğitimHakkı Projesi başlatılmıştır. Yalnızcaeğitim hakkına yönelik tek <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ı kaynağı sitesi olan bu projeher türlü <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı eğitiminingüçlendirilmesini desteklemekte,eğitim hakkının gerçekleştirilmesiyleilgili küresel değerlendirmeler<strong>ya</strong>pmakta, eğitim stratejileriyle ilgilibilgi sağlamakta ve <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıihlallerinin orta<strong>ya</strong> çıkarılmasınıve bu ihlallerle mücadeleyikolaylaştırmaktadır. (www.right-toeducation.org)Dün<strong>ya</strong> Eğitim Forumu (Dakar, Senegal, 28 Nisan2000) sırasında kabul edilen Dakar ÇerçeveEylem Planı-Herkesİçin Eğitim, tüm uluslararasıtoplumun eğitim hakkınıntam olarak gerçekleştirilmesineilişkin taahhüdü içerir.Dakar Çerçeve Eylem Planı2015 itibarıyla herkesin temel eğitim almasıiçin altı hedef koymaktadır:1. Başta en savunmasız vedezavantajlı çocuklar içinolmak üzere, erken çocuklukbakımı ve eğitiminin kapsamlıhale getirilmesi, artırılması ve
282 EĞİTİM HAKKIiyileştirilmesi;2. 2015 itibarıyla başta kız çocukları,zor koşullardaki çocuklarve etnik azınlıklara mensupçocuklar olmak üzere, tümçocukların ücretsiz, zorunlu venitelikli ilköğrenime erişimininsağlanması;3. Tüm genç <strong>insan</strong>ların veyetişkinlerin öğrenmeihti<strong>ya</strong>çlarının uygun eğitim veha<strong>ya</strong>t becerileri programlarınahakkaniyetli erişimleri yoluylasağlanması;4. Başta kadınlar olmak üzere, 2015itibarıyla yetişkin okur <strong>ya</strong>zarlığıseviyesinde %50’lik bir ilerlemekaydedilmesi ve tüm yetişkinleretemel ve devam eden eğitimehakkaniyetli erişim sağlanması;5. 2005 itibarıyla, ilk ve ortaöğretimde cinsiyet farklılıklarınınortadan kaldırılması, 2015itibarıyla cinsiyet eşitsizliğinintasfiye edilmesi ve bu amaçlakız çocuklarının nitelikli temeleğitime tam ve eşit erişimlerininsağlanmasına odaklanılması;6. Eğitimin niteliklerininiyileştirilmesi ve özellikleokuma <strong>ya</strong>zma ve temel ha<strong>ya</strong>tbecerileri konularında tanınan veölçülebilen öğrenme sonuçlarınınalınmasını sağla<strong>ya</strong>rak herkesinbaşarılı olmasının sağlanması.Tüm erkek ve kız çocukları için ilkokul eğitiminingerçekleşmesi, 2005 itibarıyla ilk veorta öğretimde, 2015 itibarıyla tüm eğitimkurumlarında cinsiyet farklılıklarının ortadankaldırılması yoluyla cinsiyet eşitsizliğinintasfiye edilmesi ve kadınların güçlendirilmesiEylül 2000’de <strong>ya</strong>pılan Binyıl Zirvesi’ndeorta<strong>ya</strong> çıkan Binyıl Kalkınma Hedefleri’ninarasında ikinci ve üçüncü hedefler olarak yeralmıştır. Eğitimde cinsiyet temelinde ayrımcılığıntasfiye edilmesi taahhüdü Eylül 2005’te<strong>ya</strong>pılan BM Dün<strong>ya</strong> Zirvesi’nde de teyit edilmiştir.Ayrıca, çocuk ölümlerinin azaltılmasıve anne sağlığının iyileştirilmesi <strong>ya</strong> da HIV/AIDS ile mücadele gibi diğer Binyıl KalkınmaHedefleri de doğru eğitim politikalarının kabuledilmesine bağlıdır. HIV/AIDS’in eğitimüzerindeki etkisi hakkında girişim gibi “EFAÖncü Girişimler” EFA hedefleri için kurulmuşçokortaklı işbirliği mekanizmalarıdır ve örnekteşkil ederler.Geçmişte parasız ilkokul eğitimini yeterincedesteklemediği için eleştirilere maruz kalanDün<strong>ya</strong> Bankası 2002’de bağış <strong>ya</strong>pan vegelişmekte olan ülkeler arasında küresel birortaklık olarak ve küresel düzeyde ilkokuleğitiminin sağlanmasına yönelik daha hızlıbir ilerleme <strong>ya</strong>ratmak amacıyla EFA HızlandırmaGirişimi’ni (FTI) kurmuştur. BinyılKalkınma Hedefleri’nin ikincisine ulaşma konusundaciddi taahhütlerde bulunan az gelirliülkeler UNESCO ve Dün<strong>ya</strong> Bankası’nın başkanlığındakibağışçı ülkeler topluluğundanek destek görebilecektir. 2010 sonu itibarıylaEFA FTI 44 gelişmekte olan ülkeyi desteklemişve bu ülkeler hızlandırma ortakları halinegelmiştir. 2004-2010 arasında FTI 30.000 civarındasınıf inşa etmiş, 20 milyondan fazlaokul kitabı sağlamış ve gelişmekte olan ülkelere2 mil<strong>ya</strong>r dolardan fazla mali <strong>ya</strong>rdım<strong>ya</strong>pmış, 19 milyondan fazla çocuğun ilk kezokula gidebilmesini sağlamıştır. FTI ayrıcabağışçı ülkelere ve gelişmekte olan ülkelerebirlikte çalışmaları hususunda <strong>ya</strong>rdım etmekteve böylece eğitim <strong>ya</strong>rdımının daha etkili birbiçimde koordine edilmesini sağlamaktadır.2011’de FTI’nin ismi “Eğitim İçin Küresel Ortaklık”olarak değiştirilmiştir.
EĞİTİM HAKKI283Eğitimin TicarileşmesiKüreselleşmeyle birlikte eğitim bir <strong>insan</strong> hakkınada<strong>ya</strong>lı bir kamu hizmeti olmaktan çıkıp,parayla alınabilen bir hizmete dönüşerek ticarileşmiştir.Şirket olarak kurulan özel eğitimkurumları kamusal eğitime zarar verebilir.Bu trende karşı durmak ve meslek kuruluşlarındanyükselen endişeye <strong>ya</strong>nıt olmak üzereAvrupa Birliği, Doha Uluslararası Ticaret MüzakereleriToplantısı’nda eğitim hizmetlerindeherhangi bir ödün vermekten imtina etmiştir.Herkes İçin Eğitime Doğru:Karmaşık Sonuçlar1999’dan bu <strong>ya</strong>na olumlu trendler 1999-2008 arasında 52 milyon çocukilkokula kaydolmuştur. ÖzellikleSahra Altı Afrika’da ve Güney veBatı As<strong>ya</strong>’da kayıtların sayısı önemlibir yükseliş göstermiştir. Küresel bir perspektifle, dün<strong>ya</strong>nınokul kayıtlarında kız-erkek çocukdenkliğine doğru hareket ettiğisöylenebilir. Düşük gelirli ülkelerde milli eğitimmali kaynaklarının önemli ölçüdeartırıldığı söylenebilir.Geriye kalan zorluklar Eğer bugünkü trendler aynen devamederse, 2015 itibarıyla 56 milyonçocuk okula gidemiyor olacaktır. 2008 finansal krizinin ardındanHerkes İçin Eğitim hedeflerinin<strong>ya</strong>kalanması dün<strong>ya</strong>nın en yoksulülkelerinde büyük ölçüde zararuğra<strong>ya</strong>caktır. Birçok ülkede ESKHUS’nin 13.maddesine uygun olarak okulücretleri ortadan kaldırılsada, araştırmalar ebeveynlerinçocukların okul masraflarınıkarşıla<strong>ya</strong>mamasının, çocuklarınokulu bırakmasındaki en önemlietken olduğunu göstermektedir. Okula gitmeyen çocuklar arasındakicinsiyet farklılıkları azalmıştır,ancak 2008 itibarıyla kız çocuklarıhâlâ okula gitmeyen çocukların%53’ünü oluşturmaktaydı. Bufark en çok Güney ve Batı As<strong>ya</strong>’dagörülmekteydi: Bu bölgelerde okulakaydolma<strong>ya</strong>n çocukların %59’sunukız çocukları teşkil etmekteydi.(Kaynak: UNESCO. 2011. 2011 EFAKüresel İzleme Raporu)3. KRONOLOJİ1946 UNESCO Kuruluş Belgesi: EğitimFırsatlarında Eşitlik İdeali1948 BM Genel Kurulu tarafındankabul edilen İnsan HaklarıEvrensel Bildirgesi. Eğitiminbütün <strong>insan</strong>ların temel hakkıolduğu be<strong>ya</strong>n edilmiştir.1959 BM Genel Kurulu tarafındankabul edilen Çocuk HaklarıBildirgesi. Eğitimin her çocuğunhakkı olduğu be<strong>ya</strong>n edilmiştir.1960 UNESCO Eğitimde AyrımcılığaKarşı Sözleşme1965 Her Türlü Irk AyrımcılığınınOrtadan Kaldırılmasına İlişkinUluslararası Sözleşme. Herkesinrenk ve<strong>ya</strong> etnik kökeninebakılmaksızın eğitim hakkıolduğu belirtilmiştir.1966 Ekonomik, Sos<strong>ya</strong>l ve Kültürel
284 EĞİTİM HAKKIHaklar Uluslararası Sözleşmesi,Madde 131973 ILO İstihdamda Asgari YaşSözleşmesi1979 Kadına Karşı Her TürlüAyrımcılığın ÖnlenmesiSözleşmesi kadınlara karşıayrımcılığın ortadan kaldırılmasınıve eğitimde eşit <strong>haklar</strong>ı talep eder.1985 Üçüncü Dün<strong>ya</strong> KadınKonferansı’nda eğitimin kadınınstatüsünün iyileştirilmesinintemeli olduğu be<strong>ya</strong>n edilmiştir.1989 Çocuk Hakları Sözleşmesi1990 Dün<strong>ya</strong> Herkes İçin EğitimBildirgesi. Jomtien, Tayland.UNDP, UNESCO, UNICEF, Dün<strong>ya</strong>Bankası ve sonra da UNFPAtarafından sponsorluğu <strong>ya</strong>pılankonferansta temel eğitimingenişletilmiş vizyonu hakkınaküresel uzlaşma sağlanmıştır.1993 En kalabalık ve gelişmekte olanülkelerin Eğitim Zirvesi, YeniDelhi, Hindistan. Hükümettemsilcileri evrensel ilkokuleğitimi hedefinin 2000 yılıitibarıyla gerçekleştirilmesikonusunda anlaşmışlardır.Montreal’de <strong>ya</strong>pılan biruluslararası konferansta İnsanHakları ve Demokrasi İçinDün<strong>ya</strong> Eğitim Eylem Planı kabuledilmiştir.1994 Özel İhti<strong>ya</strong>çlara yönelik EğitimDün<strong>ya</strong> Konferansı: Erişim veEşitlik. Salamanca, İspan<strong>ya</strong>.Katılımcılar tüm ülkelerinulusal eğitim stratejilerine özelihti<strong>ya</strong>çlara yönelik eğitimi dahiletmeleri ve ‘kapsayıcı eğitim’sağlamaları gerektiğini be<strong>ya</strong>netmişlerdir.1997 Çocuk İşçiliği HakkındaUluslararası Konferans1998 Eğitim Hakkı Özel Raportörününatanması1999 Eğitim Hakkına İlişkin 13numaralı Genel Yorum1999 Çocuk İşçiliğinin En KötüBiçimlerine Karşı Sözleşme2000 Dakar, Senegal’de <strong>ya</strong>pılan Dün<strong>ya</strong>Dakar Eğitim Forumu sırasındakabul edilen Çerçeve Eylem Planı2000 Binyıl Toplantısı: 2015 itibarıylatüm çocuklar için ilkokul Eğitimive eşit erişim2003 Birleşmiş Milletler Okuma-YazmaOnyılı (2003-2012)Eğitim Hakkı ve Eğitimde Haklar konuluDün<strong>ya</strong> Konferansı (Amsterdam)BM Sürdürülebilir Kalkınma İçin EğitimOnyılı 2005-20142005 İnsan Hakları Eğitimi Dün<strong>ya</strong>Programı: Birinci Safha (2005-2009) ilk ve ortaokul sisteminde<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı eğitimi; İkinci Safha(2010-2015) yükseköğrenimde<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı eğitimi, öğretmenler,eğitmenler, memurlar, kollukgüçleri ve askeri personel içineğitim programları2006 BM Engelli Hakları Sözleşmesieğitim hakkı da dahil olmaküzere, engelli kişilerin bütün<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ından tam ve eşitolarak <strong>ya</strong>rarlanmalarını amaçlar2009 UNESCO Sürdürülebilir Kalkınmaİçin Eğitim Dün<strong>ya</strong> Konferansı
EĞİTİM HAKKI285ÇEŞİTLİ FAALİYETLERFAALİYET IELVERİŞLİ? ERİŞİLEBİLİR? KABULEDİLEBİLİR? UYARLANABİLİR?Bölüm I: GirişBu faaliyetle Eğitim Hakkı bölümünde bahsedilenkonular hakkındaki bilginin derinleştirilmesihedeflenmiştir.Bölüm II: Genel BilgilerFaaliyet türü: Oyun (role-playing), pandomim.Amaçlar ve hedefler: Katılımcıların onlaratanıdık olma<strong>ya</strong>n bir durumu deneyimlemesi,empati geliştirmesi ve farklı bakış açılarınıgörmesi. Oyun tekniği öğrenmeyi kolaylaştırabilir.Hedef grup: Genç yetişkinler ve yetişkinler.Grup büyüklüğü: 20 kişi.Süre: 90 dakika.Malzemeler: Kâğıt, <strong>ya</strong>zı tahtası, markör kalemler,“Eğitim Hakkı” bölümündeki devletgörevlerinin dört unsuru hakkındaki metinler(elverişlilik, erişilebilirlik, kabul edilebilirlikve u<strong>ya</strong>rlanabilirlik).Beceriler: Rol <strong>ya</strong>pma ve dil becerileri, empative <strong>ya</strong>ratıcılık.Bölüm III: Faaliyet Hakkında BilgilerTalimatlar:Bu faaliyetin amacının eğitim hakkıyla ilgilibölümün temsilini sağlamak olduğunu açıklayın.Önce devletin eğitim hakkıyla ilgili yükümlülüğünündört unsurunun tanımlarınıokuyun ve tüm katılımcıların bu tanımlarıanladığından emin olun. Ardından katılımcılara4-6 kişilik küçük gruplara ayrılmalarınısöyleyin ve her gruba büyük bir kâğıt ve markörkalem verin. Her grup oyun için bu unsurlardanbirini seçsin. Gruplara eğitim hakkıbölümüyle ilgili fikirlere dair beyin fırtınası<strong>ya</strong>pmak üzere ve oyun için kullanacakları iki<strong>ya</strong> da üç fikir seçmek için 10 dakika verin.Şimdi gruplara oyunlarını tasarlamak ve prova<strong>ya</strong>pmak için 30 dakika verin. Bunun birgrup çalışması olduğunu ve herkesin katkısunması gerektiğini açıklayın.Sonrasında grupları bir ara<strong>ya</strong> getirin ve daireşeklinde oturun. Böylece herkes birbirininperformansını görebilecektir. Her performansınardından açıklama, geri bildirim ve tartışmaiçin birkaç dakika tanıyın. Oyuncularasorular sorun, ardından izleyicilerin fikirlerinisöylemelerini sağlayın.Geri bildirim:Oyunların kendisini konuşun: Katılımcılar bufaaliyetle ilgili neler hissetti? Düşündüklerindendaha zor <strong>ya</strong> da daha kolay oldu mu? Zorkısımlar neydi? Temsili zor olan şeyler neydi?Katılımcılar yeni bir şey öğrendi mi? Gruplararasında benzerlikler <strong>ya</strong> da farklar var mıydı?Neden?Yönteme dair ipuçları: Böyle bir oyun çeşitlişekillerde oynanabilir, ancak hepsinde katılımcılarhem kendilerinde hem de izleyicilerdegüçlü duygulara neden olabilecek skeçlersunar. Bu nedenle, grup lideri olan bitenindeğerlendirmesinin <strong>ya</strong>pılmasını teşvik etmelive bu oyunun <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıyla bağlantısınıanaliz etmelidir.Çeşitlilik için öneriler: Yoğunluk arasında katılımcılardan bir aniçin donmalarını isteyin ve aktörlere o anne hissettiklerini sorun <strong>ya</strong> da izleyicilerdenneler olduğunu analiz etmelerini isteyin. U<strong>ya</strong>rı <strong>ya</strong>pmadan oyunu durdurun veaktörlere rolleri değiştirip oyuna öyle
286 EĞİTİM HAKKIdevam etmelerini söyleyin. Her aktörün arkasında birinin durmasınıisteyin. Oyunu ortasında durdurup gölgeoyuncu<strong>ya</strong> asıl oyuncunun ne hissettiğini,ne düşündüğünü sorun ve nedenleriniaçıklatın.Bölüm IV: Faaliyetin ArdındanBir <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı konusu hakkında oyunlar<strong>ya</strong> da başka edebi metinler okuyun ve yereltoplum mensuplarıyla birlikte bir oyun performansıhazırlayın.Bağlantılı <strong>haklar</strong>: Diğer bütün <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı,sos<strong>ya</strong>l ve kültürel <strong>haklar</strong>FAALİYET IIHERKES İÇİN EĞİTİMBölüm I: Giriş“Herkes İçin Eğitim” Senegal’in başkenti Dakar’dadüzenlenen Dün<strong>ya</strong> Eğitim Forumu’nunamaçlarından biri olmuştur; ancak eğitimhakkının ha<strong>ya</strong>ta geçmesi birçok faktörün birarada gerçekleşmesine bağlıdır.Bölüm II: Genel BilgilerFaaliyet türü: Düşünme ve <strong>ya</strong>ratıcı transfer.Amaçlar ve hedefler: Eğitimin bir <strong>insan</strong> hakkıolduğunun anlaşılması; “Herkes İçin Eğitim”amacının gerçekleşmesinin karşısındaki zorlukları<strong>anlamak</strong>.Hedef grup: Genç yetişkinler ve yetişkinler.Grup büyüklüğü: Azami 25 kişi.Süre: 120-180 dakika.Malzemeler: İHEB’in ilgili maddeleri, makaleler,raporlar, eğitim hakkı, eğitim hakkınamüdahaleler ve diğer konular hakkında malzemeler,8x8 büyüklüğünde kart oyunları kartları,makaslar, kalemler ve markör kalemler.Hazırlık: İlgili malzemeyi ve bilgiyi toplama.Beceriler: Yaratıcılık, karmaşık bağlantılarıtartışma ve anlama.Bölüm III: Faaliyet Hakkında BilgilerTalimatlar:Katılımcılar hep birlikte bir “hafıza oyunu” <strong>ya</strong>ratır.Oyun çift kartlardan oluşur. Kartların <strong>ya</strong>rısı<strong>ya</strong>lnızca anahtar kelimeler içerir (örneğin kız,para, açlık). Diğer kartlar bu anahtar kelimelerineğitim alanıyla nasıl ilişkilendiğini açıklar.Katılımcılardan 3-4 kişilik küçük gruplara ayrılmalarınıisteyin. Sonra kartları dağıtın vetüm bilgileri içeren malzemeleri de masa<strong>ya</strong>koyun. Katılımcılara hafıza kartları için gerekliolan metinleri seçmek için yeterli zaman verin.Çift kartları oluşturmak için bazı fikirler: Kızçocukları/kadınlar (eğitime erişimde kısıtlılık);azınlıklar (eğitime eşitlikte kısıtlılık <strong>ya</strong> daanadilde eğitim olmaması); ordu (devletlerineğitim ve askeriye bütçelerinin karşılaştırması);küreselleşme (eğitim sistemleri bakımındansonuçlar); internet (eğitim bakımındansonuçlar); para (para yoksa okul da yok?);yiyecek/açlık (temel ihti<strong>ya</strong>çların karşılanamamasıhalinde eğitime engel çıkaran zorluklar);çocuk işçiliği (okula gitmek yerine çalışmak);<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı eğitimi (kimin menfaati, kiminsorumluluğu?).Tüm kartlar hazır olduğunda grupla birliktehafıza oyununu oynama<strong>ya</strong> başlayın. Hafızakuralları: Kartları boş yüzleri yukarı gelecekşekilde masa<strong>ya</strong> koyun. Oyuna başla<strong>ya</strong>n kişiiki kartı da açıp tüm grubun kartları görmesinisağlasın. Eğer kartlar aynı çifte aitse bu kişio kartları tutabilir. Değilse yeniden kapatılır,sonraki kişinin çifti bulma<strong>ya</strong> çalışması gerekir.Geri bildirim:Katılımcılardan bu faaliyet sırasındaki deneyimlerindenbahsetmelerini isteyin: Kartları<strong>ya</strong>ratmak zor muydu? Bilmedikleri bir şey öğ-
EĞİTİM HAKKI287rendiler mi? Yeni bir bakış kazandılar mı? Grupları tek tek sonuçları açıklama<strong>ya</strong> davetedin. Daha sonra katılımcıların bu faaliyetisevip sevmediğini ve neler öğrendiklerinigözden geçirin. Aşağıdakiler gibi sorular belirleyin: Gruplar arasındaki farklar ve benzerliklerneler? Neden farklı önceliklerimiz vardır? Hangi tezler daha <strong>ya</strong>ratıcıydı? İçinde <strong>ya</strong>şadığımız toplumda durum nedir?Yönteme dair ipuçları:Katılımcıların en az 20 çift kart <strong>ya</strong>rattığındanemin olun.Bölüm IV: Faaliyetin ArdındanKatılımcıların ülkesinde herkes için eğitimamacının gerçekleşmesinin yollarını tartışın.Grup aktif ve <strong>ya</strong>ratıcıysa, “herkes için eğitim”temalı bir kampan<strong>ya</strong> başlatabilir.Bağlantılı <strong>haklar</strong>: Küreselleşme, si<strong>ya</strong>si katılım.(Kaynak: Avrupa Konseyi. 2002. Compass-Gençİnsanlarla İnsan Hakları Eğitimi ElKitabı)KAYNAKÇAAlfredsson, Gudmundur. 2001. The Rightto Human Rights Education. In: Eide, A.C.Krause and A. Rosas. Economic, Social andCultural Rights: A Textbook. Leiden: MartinusNijhoff, s. 273-288.Council of Europe (Avrupa Konseyi). 2002.COMPASS-A Manual on Human Rights Educationwith Young People. Strasbourg: Councilof Europe. http://eyeb.coe.int/compass/Council of Europe (Avrupa Konseyi). 2009.Human Rights Education in the School Systemsof Europe, Central Asia and North America:A Compendium of Good Practice. Strasbourg/Warsaw: Council of Europe.Beiter, Klaus-Dieter. 2006. The Protection ofthe Right to Education by International Law.Leiden: Martinus Nijhoff Publishers.Beiter, Klaus-Dieter, 2006. The Protection ofthe Right to Education by International Law Includinga Systematic Analysis of Article 13 of theICESCR. Leiden: Martinus Nijhof Publishers.Benedek, Wolfgang. 2007. The NormativeImplication of Education for All (EFA): TheRight to Education. In: Abdulqawi A. Yusuf(ed.). UNESCO: 60 Years of Standard- Settingand Education, Science and Culture. Leiden:Martinus Nijhoff Publishers, s. 295-311.United Nations (Birleşmiş Milletler). 2001.Beijing to Beijing+5. Review and Appraisalof the Implementation of Beijing Platform forAction-Report of the Secretary General. NewYork: United Nations.United Nations (Birleşmiş Milletler). 2001.We the Peoples: the Role of the United Nationsin the 21 st Century. Report by the UN Secretary-General.New York: United Nations.
288 EĞİTİM HAKKIUnited Nations Children’s Fund (BirleşmişMilletler Çocuk Fonu [UNICEF]). 2011. TheRole of Education in Peacebuilding. A synthesisreport of findings from Lebanon, Nepal andSierra Leone. New York: UNICEF.United Nations Children’s Fund (BirleşmişMilletler Çocuk Fonu [UNICEF]). 2006. GenderAchievements and Prospects in Education:The GAP Report (Part I). Paris: UNICEF.United Nations Children’s Fund (BirleşmişMilletler Çocuk Fonu [UNICEF]). 2005. TheState of the World’s Children 2006. Excludedand Invisible. New York: UNICEF.United Nations Children’s Fund (BirleşmişMilletler Çocuk Fonu [UNICEF]). 2004. AcceleratingProgress in Girls’ Education. Paris:UNICEF.United Nations Children’s Fund (BirleşmişMilletler Çocuk Fonu [UNICEF]). 1999. TheBruns Barbara, Mingat Alain ve RamahatraRakotomalala. 2003. Achieving Universal PrimaryEducation by 2015: A Chance for EveryChild. Washington. DC: World Bank.Office of the United Nations High Commissionerfor Human Rights (Birleşmiş Milletlerİnsan Hakları Yüksek Komiserliği). 1999.The United Nations Decade for Human RightsEducation (1995-2004) No. 3. A compilationof provisions of international and regional instrumentsdealing with human rights education.Geneva: United Nations.Coomans, Fons. 1998. Identifying Violationsof the Right to Education. In: Van Boven,Theo, Cees Flinterman and Ingrid Westendorp(ed.). The Maastricht Guidelines on Violationsof Economic, Social and Cultural Rights.Utrecht: The Netherlands Institute for Error!Bookmark not defined.Human Rights.Coomans, Fons. 1995. Clarifying the CoreElements of the Right to Education. In: Coomans,Fons and Fried Van Hoof. The Right tocomplain about Economic, Social and CulturalRight. Utrecht: The Netherlands Institutefor Human Rights.Daudet, Yves ve Kishore Singh. 2001. TheRight to Education: An Analysis of UNESCO´sStandard-Setting Instruments. Paris: UNESCO.De Groof, Jan ve Gracienne Lauwers (ed.).2004. Access to and Equality in Education. Paris:UNESCO, European Association for EducationLaw and Policy (ELA) and Wolf LegalPublishers.Delbrück, Jost. 1992. The Right to Educationas a Human Right. In: German Yearbook ofInternational Law, Vol. 35, s. 92-104.Deutsches Institut fuer Menschenrechteund Europarat (Hg.). 2005. Kompass: EinHandbuch zur Menschenrechtsbildung fuerdie schulische und ausserschulische Bildungsarbeit.Bonn: Bundeszentrale fuer politischeBildung.World Bank (Dün<strong>ya</strong> Bankası). 2011. Mali-EducationSector Investment Program II:P093991-Implementation Status Results Report:Sequence 10. Washington DC: WorldBank.Organisation for Economic Co-operationand Development (OECD) (Ekonomik İşbirliğive Kalkınma Örgütü). 2006. Educationat a Glance. OECD Indicators. Paris: OECDPublishing.
EĞİTİM HAKKI289European Centre for Global Interdependenceand Solidarity (ed.). The Interdependent.http://www.coe.int/T/E/North-South_CentreFernandez, Alfred ve Siegfried Jenkner.1995. International Declarations and Conventionson the Right to Education and theFreedom of Education. Frankfurt am Main:Info3-Verlag.Guenther, Cecile. 2007. Die Auslegung desRechts auf Bildung in der europaeischenGrundrechtsordnung: Eine Analyse von Schutzbereichund Reichweite-dargestellt amBeispil des Art. 14 EU-Grundrechtecharta.Frankfurt am Main: Lang-Verlag.Hodgson, Douglas. 1998. The Human Rightto Education. Aldershot: Ashgate Publishing.Human Rights Watch (İnsan Hakları İzlemeÖrgütü) [HRW]). 2005. Failing Our Children:Barriers to the Right to Education. http://hrw.org/reports/2005/education0905Kirchschlaeger, P. G. ve T. Kirchschlaeger.2009. Answering the ‘What‘, the ‘When’, the‘Why’ and the ‘How’: Philosphy-Based andLaw-Based Human Rights Education. In: Journalof Human Rights Education, 1, s. 26-36.Lohrenscheit, Claudia. 2007. Das Recht aufMenschenrechtsbildung. Frankfurt am Main:IKO-Verlag.Muñoz Villalobos, Vernor. 2010. Report ofthe Special Rapporteur on the right to education.The right to education of migrants, refugeesand asylum-seekers, A/HRC/14/25 of 16April 2010.Nambissan, Geetha.B., Naila Kabeer veRam<strong>ya</strong> Subrahmanian (ed.). 2003. ChildLabour and the Right to Education in SouthAsia: Needs Versus Rights? New Delhi: SagePublications Ltd.Nowak, Manfred. 2001. The Right to Educationin the Economic, Social and CulturalRights. In: Eide, Asbjorn, Catarina Krauseand Allan Rosas (ed.). Economic, Social andCultural Rights. The Hague: Martinus NijhoffPublishers, s. 245-272.Overwien, Bernd ve Annedore Prengl (Hg.).2007. Recht auf Bildung. Zum Besuch des Sonderberichterstattersder Vereinten Nationen inDeutschland. Opladen: Budrich.Riedel, Eibe. 2005. Allgemeine BemerkungNr. 13-Das Recht auf Bildung (Artikel 13). In:Deutsches Institut fuer Menschenrechte (Hg.).Die General Comments‘ zu den VN-Menschenrechtsvertraegen.Baden-Baden: Nomos, s.263-284.Singh, Kishore. 2011. Report of the SpecialRapporteur on the Right to Education. The promotionof equality of opportunity in education,A/HRC/17/19 of 18 April 2011.Singh, Kishore. 2011. Interim-Report of theSpecial Rapporteur on the Right to Education.The right to education (Domestic financing ofbasic education), A/66/269 of 5 August 2011.Steffek, Helle. 2006. Das Recht auf Bildungin der Europaeischen Gemeinschaft: Moeglichkeitund Notwendigkeit gemeinschaftsrechtlicherVorgaben zur (Grund-)Bildung in Europa.Hamburg: Kovac.
290 EĞİTİM HAKKITajmel, Tanja ve Klaus Starl. 2009. ScienceEducation Unlimited-Approaches to EqualOpportunities in Learning Science. Münster:Waxmann.The World Bank Group (Dün<strong>ya</strong> BankasıGrubu). 2006. Education For All-Fast-TrackInitiative (EFA-FTI). http://www1.worldbank.org/education/efaftiTomasevski, Katarina. 2006. Human RightsObligations in Education: The 4-A Scheme.Nijmegen: Wolf Legal Publishers.Tomasevski, Katarina. 2005. Has the Rightto Education a Future within the United Nations?A Behind-the-Scenes Account by the SpecialRapporteur on the Education 1998-2004.In: Human Rights Law Review, Vol. 5, 2, s.205-237.Tomasevski, Katarina. 2004. Manual on Rights-BasedEducation: Global Human Rights RequirementsMade Simple. Bangkok: UNESCO.Tomasevski, Katarina. 2003. Education Denied,Costs and Remedies. London: Zed Books.International Labour Organization (UluslararasıÇalışma Örgütü [ILO]). 2010. AcceleratingAction against Child Labour. GlobalReport under the follow-up to the ILO Declarationon Fundamental Principles and Rightsat Work. Geneva: International Labour Office.http://www.ilo.org/wcmsp5/groups/public/@dgreports/@dcomm/documents/publication/wcms_126752.pdfUNESCO. 2011. Education for All, EFA GlobalMonitoring Report 2011. The hiddencrises: Armed conflict and education, Paris:UNESCO.UNESCO. 2005. Education for All, EFA GlobalMonitoring Report 2006. Literacy for life.Paris: UNESCO.UNESCO. 2005. World Report. TowardsKnowledge Societies. Paris: UNESCO.UNESCO 2003. Education for All, EFA GlobalMonitoring Report 2003/04. Gender andEducation for All: The Leap to Equality. Paris:UNESCO.UNESCO. 2001. Education for All, EFA GlobalMonitoring Report 2002. Education forAll-Is the World on Track? Paris: UNESCO.UNESCO ve UNICEF (ed.). 2007. A HumanRights-Based Approach to Education for All.Paris/New York: UNESCO/UNICEF. State ofthe World’s Children 1999. Paris: UNICEF.Verheyde, Mieke. 2006. A commentary onthe UN Convention on the Rights of the Child,Article 28: The Right to Education. MartinusNijhof Publishers.Watkins, Kevin. 1999. Education Now. Break theCycle of Poverty. Oxford: OXFAM International.EK BİLGİLEREducation International: http://www.ei-ie.orgElectronic Resource Centre for Human RightsEducation (İnsan Hakları Eğitimi İçinElektronik Kaynak Merkezi): http://erc.hrea.orgEuropean Training and Research Centre forHuman Rights and Democracy (Avrupa İnsanHakları ve Demokrasi Eğitim ve AraştırmaMerkezi) (ETC): http://www.etc-graz.at
EĞİTİM HAKKI291Global Partnership for Education: http://www.globalpartnership.orgHuman Rights Education Associates: www.hrea.orgHuman Rights Internet: www.hri.caHuman Rights Network: www.derechos.netUnited Nations Development Programme(Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı)(UNDP): http://www.undp.orgUnited Nations Special Rapporteur on theRight to Education (Birleşmiş Milletler EğitimHakkı Özel Raportörü): http://www.ohchr.org/EN/Issues/Education/SREducation/Pages/SREducationIndex.aspxHuman Rights Watch (İnsan Hakları İzlemeÖrgütü): www.hrw.orgILO, The Hague Global Child Labour Conference-10-11May 2010: http://www.ilo.org/ipec/Campaignandadvocacy/GlobalChildLabourConference/lang-en/index.htmJournal of Human Rights Education (JHRE):www.humanrightseducation.chOffice of the United Nations High Commissionerfor Human Rights (Birleşmiş Milletlerİnsan Hakları Yüksek Komiserliği): www.ohchr.orgRight to Education: www.right-to-education.orgThe People’s Movement for Human RightsEducation (İnsan Hakları Eğitimi İçin HalkHareketi): www.pdhre.orgUNAIDS: www.unaids.orgUnited Nations Children’s Fund (BirleşmişMilletler Çocuk Fonu) (UNICEF): www.unicef.orgUnited Nations Educational, Scientific andCultural Organization (Birleşmiş MilletlerEğitim, Bilim ve Kültür Örgütü) (UNESCO):www.unesco.org
292 GİRİŞ
ÇOCUĞUN İNSANHAKLARIÇOCUKLARIN GÜÇLENDİRİLMESİ VE KORUNMASIKATILIM VE TEMİNÇOCUKLARA KARŞI AYRIMCILIK YASAĞIÇOCUĞUN YÜKSEK YARARI“Kamusal <strong>ya</strong> da özel <strong>ya</strong>rdım kuruluşları, mahkemeler, idari makamlarve<strong>ya</strong> <strong>ya</strong>sama organları tarafından <strong>ya</strong>pılan ve çocukları ilgilendirentüm faaliyetlerde çocuğun yüksek <strong>ya</strong>rarları öncelikli olarak dikkatealınmalıdır.”BM Çocuk Hakları Sözleşmesi, 3. madde. 1989.
294 ÇOCUĞUN İNSAN HAKLARIÖRNEK HİKÂYELER“Çocuklara Verilen Bedensel Cezalar”Çocukların “Çocuklara neden vurulduğunudüşünüyorsunuz?” sorusuna cevapları:- “İnsanlar <strong>ya</strong>ramazlık <strong>ya</strong>ptıklarında ve kavgaettiklerinde, anneleri ve<strong>ya</strong> babaları onlaravurur.” (6 <strong>ya</strong>şında erkek çocuk)- “Çocuklara, başkalarıyla kavga ettiğinizde<strong>ya</strong> da taş <strong>ya</strong> da başka şeyler attığınızda vurulur.”(7 <strong>ya</strong>şında kız çocuk)- “Belki halıyı bo<strong>ya</strong>dığınızda <strong>ya</strong> da çek<strong>ya</strong>tüstüne bir şeyler çizdiğinizde <strong>ya</strong> da odanızıtoplamadığınızda… Bo<strong>ya</strong>yla oynarsanız vebir yere bulaştırırsanız. Ve bir de annenizinen sevdiği bardağı kırarsanız.” (5 <strong>ya</strong>şındakız çocuk)- “Odanızı toplamanız gerekiyorsa ve <strong>ya</strong>lnızcabir saatiniz varsa ve siz o bir saati <strong>kitap</strong>oku<strong>ya</strong>rak geçirirseniz da<strong>ya</strong>k yiyebilirsiniz.”(6 <strong>ya</strong>şında erkek çocuk)- “Çünkü anne babaları onlara bir şeyi <strong>ya</strong>pmamalarınısöyler ve onlar o şeyi <strong>ya</strong>parlar.”(7 <strong>ya</strong>şında kız çocuk)(Kaynak: Carolyne Willow, Tina Hyder.1998. Sizi İçinizden Yaralar-Da<strong>ya</strong>ktanBahseden Çocuklar)Çocukların “Size vurulduğunda ne hissediyorsunuz?”sorusuna cevapları:- “Birinin size çekiçle vurması gibi.” (5 <strong>ya</strong>şındakız çocuk)- “Gökyüzündeymişsiniz ve yere düşüyormuşsunuzve canınız acıyormuş gibi.” (7<strong>ya</strong>şında erkek çocuk)- “Çok can <strong>ya</strong>kıyor. Sizi mutsuz ediyor.” (6<strong>ya</strong>şında kız çocuk)- “Canınız <strong>ya</strong>nıyor, ağlatıyor. Gözünüzden<strong>ya</strong>şlar geliyor.” (5 <strong>ya</strong>şında kız çocuk)- “Annenizi ve babanızı artık sevmiyorsunuzgibi geliyor.” (7 <strong>ya</strong>şında kız çocuk)- “Kaçmak istiyorsunuz gibi oluyor, çünküonlar size kötü davranıyor ve bu <strong>insan</strong>ıncanının <strong>ya</strong>kıyor.” (7 <strong>ya</strong>şında kız çocuk)- “Anneniz <strong>ya</strong> da babanız size vurduğundacanınız <strong>ya</strong>nıyor. Teyzelerinize söylüyorsunuzama onlar da hiçbir şey <strong>ya</strong>pmıyor.” (5<strong>ya</strong>şında kız çocuk)- “Ben üzülmem. Yalnızca annem bana vurduğunda…O zaman da ağlarım.” (4 <strong>ya</strong>şındakız çocuk)(Kaynak: Children’s Rights Alliance for Englandand Save the Children UK [ed.]. 2004.Sizi İçinizden Yaralar-Da<strong>ya</strong>ktan Bahseden Çocuklar;Elinor Milner. 2009. “Ben üzülmem.Yalnızca annem bana vurduğunda… O zamanda ağlarım.” Küçük Çocuklar Aile DisipliniHakkında Tavsiyelerde Bulunuyor)Tartışma Soruları1. İnsanlar çocuklarına neden vurur?2. Çocuklara vurmak meşru bir disiplin şeklimidir?3. Bedensel cezanın alternatifleri nedir?4. Neden dün<strong>ya</strong>da <strong>ya</strong>lnızca 29 devlet bedenselcezayı evde, okulda ve ceza sisteminde<strong>ya</strong>saklamıştır?5. Bu konuda <strong>ya</strong>lnız başınıza ve başkalarıylabirlikte ne <strong>ya</strong>pabilirsiniz?
ÇOCUĞUN İNSAN HAKLARI295“Silahlı Çatışmalardan Etkilenen Çocuklar”“Annemle birlikte tarla<strong>ya</strong> giderken Tanrı’nınDireniş Ordusu tarafından kaçırıldım (…)Kaçırılan başka bir kız kaçma<strong>ya</strong> kalktı ama<strong>ya</strong>kalandı. İs<strong>ya</strong>ncılar bize kızın kaçma<strong>ya</strong> çalıştığınıve öldürülmesi gerektiğini söyledi.Yeni çocuklara kızı öldürttüler. Bize de eğerkaçma<strong>ya</strong> kalkarsak ailelerimizi öldüreceklerinisöylediler.Bizi bir hafta boyunca yürüttüler (…) Bazıküçük çocuklar buna da<strong>ya</strong>namadı, çünküdinlenmeden yürüyorduk. Öldürüldüler. Bazıçocuklar açlıktan öldü. O kadar çok çocuğun öldüğünüve öldürüldüğünü görünce ölü gibi hissettimkendimi. Öldürüleceğimi düşündüm.”13 <strong>ya</strong>şındaki bir kız çocuk olan Sharon,Uganda’nın kuzeyinde Uganda hükümetiylesavaşan ve çocukları is<strong>ya</strong>ncı güçler içindekullanarak yerel halka korku <strong>ya</strong><strong>ya</strong>n Tanrı’nınDireniş Ordusu isimli is<strong>ya</strong>ncı bir grup tarafındankaçırıldı.(Kaynak: İnsan Hakları İzleme Örgütü. 1997.Ölümün Açtığı Yaralar: Uganda’da Tanrı’nınDireniş Ordusu Tarafından Kaçırılan Çocuklar)“Ordu bizi kışla<strong>ya</strong> götürdü. Hem silahlarıylahem de botlarıyla dövdüler. On beş gün sonraarkadaşım da<strong>ya</strong>k yüzünden öldü. Beni dedurmadan dövdüler. Bir keresinde da<strong>ya</strong>ktanbilincimi kaybettim ve hastaneye götürüldüm.Kendime geldiğimde yine kışla<strong>ya</strong> götürüldümve yine dövüldüm. Neredeyse ölüyordum. Benineden dövdüklerini bilmiyorum.”14 <strong>ya</strong>şındayken Maocular tarafından 2004 yılındaaskere alınan Ram, bir yıl sonra Nepal KraliyetOrdusu tarafından <strong>ya</strong>kalanmasını anlatıyor.(Kaynak: İnsan Hakları İzleme Örgütü. 2007.Askerdeki Çocuklar: Maocuların Nepal’de ÇocukAskerler Kullanması)Tartışma Soruları1. Yetişkinlerin savaşlarında çocukları kullanmasınınnedeni ne olabilir?2. Çocuk askerlerin bu şiddet sarmalındankurtarılması için ne <strong>ya</strong>pılmalıdır?3. Çocukların savaşta kullanılmasının sonuçlarınelerdir? Çocuk için? Toplum için?“Çocuk İşçiliği”“Çocuklar da bizim gibi çalışır. Her şeyi <strong>ya</strong>parlar.Genel olarak biz sabah 7’den akşam 7<strong>ya</strong> da 8’e kadar çalışırız. Günde 11-12 saat…Bazen tarla<strong>ya</strong> sabah 4’te geldiğimiz de olur.”Sabir S. Malybai ile Kazakistan’da görüşüldü.Sabir 15 <strong>ya</strong>şındaki oğlu ve 13 <strong>ya</strong>şındaki kızıylabirlikte bir tütün tarlasında çalışıyor. Çocuklaruzun saatler boyunca çalıştı. Yeterincedinlenemediler. Gerekli sağlık koşullarına veyiyeceğe erişemediler; aşırı sıcağa ve güneşemaruz kaldılar. Yüzlerinde maske <strong>ya</strong> da koruyucugiysileri yoktu. Tütün <strong>ya</strong>praklarındanötürü cilt şikâyetleri oldu ve tıbbi hizmete erişimlerikısıtlıydı.(Kaynak: İnsan Hakları İzleme Örgütü. 2010.Cehennem Gibi İş: Kazakistan’da Göçmen Tütünİşçilerinin Sömürüsü)Tartışma Soruları1. Çocuk işçiliğinin ana sebepleri nelerdir?2. Devletler neden uluslararası yükümlülüklerineuygun olarak mevzuatlarını ha<strong>ya</strong>ta geçirmez?3. Şirketler neden çocukları istihdam eder?4. Çocuk işçiliği çocukların diğer <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ınıda ihlal eder mi?“Gençlerin idealizmi ve <strong>ya</strong>ratıcılığıbir ülkenin sahip olduğu en önemlikaynaklardan biridir.”Ban Ki-moon. 2010
296 ÇOCUĞUN İNSAN HAKLARIBİLİNMESİ GEREKENLER1. ÇOCUK HAKLARININKORUNMASI MÜCADELESİÇocukların <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının tartışılması bazentuhaf ve ikircikli bir deneyimdir. İlk bakıştaherkes genç <strong>insan</strong>ların bir eve sahip olma<strong>ya</strong>,ailesiyle ve arkadaşlarıyla birlikte <strong>ya</strong>şama<strong>ya</strong>,kişiliğini ve yeteneklerini geliştirmeye, zarardankorunma<strong>ya</strong>, saygı duyulma<strong>ya</strong> ve ciddiyealınma<strong>ya</strong> <strong>haklar</strong>ı olduğunu söyler; ancaksomut olarak ebeveynlik standartları ve buhedeflerin gerçekleşmesi için sorumluluklarınne olduğu konusu açılınca tartışma başlar.BM Çocuk Hakları Sözleşmesi’ne (CRC) birbakın: 1983’te BM Genel kurulu tarafındankabul edilen bu uluslararası antlaşma çocukların<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının uluslararası düzeydekorunmasının temelini oluşturur. BM üyedevletlerinden ikisi hariç (Somali ve ABD)tüm üye devletlerin (193 devlet) taraf olduğubu Sözleşme en çok onanan <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıantlaşmasıdır ve çocuklar için hakikaten evrensel<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı standartlarını belirlemiştir;ancak standart belirleme usulünün başarıhikâyesi bu standartların ha<strong>ya</strong>ta geçirilmesiile taban tabana zıtlık gösterir. Milyonlarca<strong>insan</strong>ın çocukluğu kötü beslenme, süregidenyoksulluk ve dışlanma, sömürü düzeyinde işçilik,çocuk ticareti ve diğer istismar, ihmal,sömürü ve şiddet türleriyle yerle bir olmaktadır.Bu nedenle 2002’de binlerce hükümetgörevlisi ve sivil toplum kuruluşlarının (STK)temsilcileri ve 150 ülkeden gelen, 18 <strong>ya</strong>şınaltında 600’den fazla genç <strong>insan</strong> BM GenelKurulu’nun düzenlediği Çocuklar HakkındakiÖzel Toplantı için New York’ta toplandığındabüyük beklentiler oluşmuş, ancak toplantınınardından orta<strong>ya</strong> çıkan ve bir uluslararası eylemplanını içeren “Çocuklara Uygun Bir Dün<strong>ya</strong>”başlıklı belge iki yıl boyunca müzakereedilmiş ve tam bir başarı sağlanamamıştır. Enönemlisi, ABD gibi bazı ülkeler çocuk <strong>haklar</strong>ıtemelli bir sonuç belgesine karşı olduğu içinen keskin tartışmalar Çocuk Hakları Sözleşmesi’ninstatüsü hakkında <strong>ya</strong>şanmıştır.UNICEF’e göre, bugün gelişmekte olan ülkelerdetahminen 127 milyon çocuk, olması gerekenkiloda değildir. Bu sayı, gelişmekte olanülkelerdeki çocukların %22’sini oluşturur.Gelişmekte olan ülkelerdeki çocukların %9’uciddi bir biçimde zayıftır. Her çocuğa iyi nitelikteeğitim sağlama taahhüdünden onyıllarsonra, ilkokul çağındaki 68 milyon çocuk hâlâbu haktan <strong>ya</strong>rarlanamamaktadır.Çocuk Hakları ve Güvenliği/İnsani Güvenlikİnsani güvenlik kavramı, <strong>insan</strong>ın<strong>haklar</strong>ına ve güvenliğine yönelik<strong>ya</strong>ygın tehditlerden, korku veyoksulluktan azade olması ve <strong>insan</strong>olarak potansiyelini geliştirmekteeşit fırsatlardan <strong>ya</strong>rarlanmasıbiçiminde tanımlanmıştır. Dolayısıylabu kavram şiddet ve yoksulluknedeniyle orta<strong>ya</strong> çıkan ve ayrımcılıkve sos<strong>ya</strong>l dışlanmayla daha ağırhale gelen güvensizlik durumlarınaodaklanır. Öncelik belirleme gereğive bir kişinin güvenliğine yöneliktehditlere karşı durmak çocuk <strong>haklar</strong>ıkavramını tamamlar. Bu, özellikleçocuğun yüksek <strong>ya</strong>rarlarınaöncelik verilmesi ilkesininbenimsenmesiyle böyledir; ancak<strong>insan</strong>i güvenlik kavramının si<strong>ya</strong>si bir
ÇOCUĞUN İNSAN HAKLARI297araç olarak kullanılması halinde bazısorumluluklar göz önüne alınmalıdır.Öncelikle, çocukların <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ının korunması için hukukenbağlayıcı bir çerçeve halihazırdamevcuttur. Oysa <strong>insan</strong>i güvenlikböyle bir normatif temeli haizdeğildir. İkinci olarak çocukgüvenliği/<strong>insan</strong>i güvenlik kavramlarıçocuğun kendi kapasitesini vekaynaklarını ihmal ederek, çocuğunsavunmasızlığını ve bağımlılığınıvurgula<strong>ya</strong>rak (aşırı) korumacılığaneden olabilir. Bu nedenle, çocukgüvenliği kavramından beklenen,<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı söyleminin merkeziöneme sahip güçlenme/becerilerinigeliştirme yönlerini içermesidir.Buradan yola çıkılarak, çocuk <strong>haklar</strong>ıve çocuk güvenliği <strong>ya</strong>klaşımlarınınarasındaki birlik vurgulanmalıdır.Bu vurgu, örneğin bugün <strong>ya</strong>pılmaktaolan, çocukların barış ve çatışmasonrası yeniden inşa süreçlerinekatılımı tartışmalarında önem taşır.İnsani Güvenlik Ağı, kurulduğundanbu <strong>ya</strong>na başta silahlı çatışmabağlamında olmak üzere çocukgüvenliğine özel olarak önemvermiştir. Çatışmalar çocuklarıngıda<strong>ya</strong>, temiz su<strong>ya</strong>, temizliğe,eğitime ve sağlık hizmetlerineerişimini tehdit eder. Çatışmalarsırasında çocuklar şiddet veistismara, kaçırılma, <strong>insan</strong> ticaretimağduru olma, silahlı gruplar <strong>ya</strong> dagüçler tarafından rızaları hilafınaasker <strong>ya</strong>pılma ve bir savaş silahıolarak tecavüz de dahil olmaküzere cinsel şiddete açık hale gelir.Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi,1882 ve 1998 sayılı Kararları (2009ve 2011) ile çocukların silahlıçatışmaların tarafları tarafından askerolarak kullanılmasını, öldürülmesini,<strong>ya</strong>ralanmasını, tecavüze ve diğercinsel şiddet türlerine maruzkalmasını, kaçırılmasını; okullarave<strong>ya</strong> hastanelere <strong>ya</strong>pılan saldırıları;silahlı çatışmaların taraflarının<strong>insan</strong>cıl <strong>ya</strong>rdıma izin vermemesinive silahlı çatışma durumlarındaçocuklara yönelik diğer uluslararasıhukuk ihlallerini, kısacası uygulananuluslararası hukuka ilişkin tümihlalleri kınamış, bunun sonucuolarak çatışmalar sırasındaçocukların <strong>haklar</strong>ına yönelik ağırihlallerle ilgili izleme ve raporlamamekanizmalarını güçlendirmiştir.Güvenlik Konseyi’nin 1612 sayılıKararı (2005) bu tür uluslararasıhukuk ihlallerinde bulunan taraflarhakkında doğrudan rapor vetaraflardan <strong>ya</strong>nıt talep etmiştir.2. TANIMVE KONUNUN TASVİRİÇocuğun İnsan Haklarının Niteliğive İçeriğiÇocuk <strong>haklar</strong>ı kavramı daha geniş olan <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ı hareketinden doğmuştur, ancak soniki yüz yıldır sos<strong>ya</strong>l alanda ve eğitim ve psikolojialanlarında <strong>ya</strong>şanan başka gelişmelerdende etkilenmiştir. Bunlar arasında, okullardadevletin desteğiyle sürdürülen kurumsallaşmışzorunlu eğitim, sanayileşmenin çocuklarüzerindeki olumsuz etkileri (fabrikalarda <strong>ya</strong>da madenlerde çocuk sömürüsü gibi) ve savaşınçocuklar cephesinden sonuçları sayılabilir.1970’lerde yeni öğretme kavramları veyeni çocuk yetiştirme modellerine yol açan“çocukların özgürleşmesi” hareketiyle çocuk
298 ÇOCUĞUN İNSAN HAKLARIgelişimine ilişkin yeni bir anlayış orta<strong>ya</strong> çıkmıştır.Bunun sonucu olarak çocuğun savunmasızlığındanve korunma<strong>ya</strong> muhtaçlığından,çocuğun özerkliği, yetkinliği, kendi kaderinibelirlemesi, çocukların katılımı, çocukların<strong>ya</strong>lnızca ebeveynlerin/yetişkinlerin denetimialtındaki nesneler olmaktan çıkması gibi unsurlarıiçeren yeni bir söyleme geçilmiştir. Bugelişmeler 1978 ve 1979 yıllarında BirleşmişMilletler’de çocukların <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıyla ilgilihukuken bağlayıcı bir belge hazırlanmasınailişkin si<strong>ya</strong>si süreçte önemli rol oynamıştır.Bu yeni belge Çocuk Hakları Sözleşmesi’dir(CRC). Sözleşme’nin kabul edildiği gün (20Kasım 1989) her sene Uluslararası ÇocukHakları Günü olarak kutlanmaktadır.“Çocuklara ve<strong>ya</strong> diğer birgruba başka grupların ortakmülkiyetindeki <strong>haklar</strong>ı vermeyireddeden bir toplum bunun içinaçık ve savunulabilir gerekçelersunmalıdır. İspat külfeti,başkalarının katılımını engellemekisteyendedir. Çocuklar herkesinsahip olduğu <strong>haklar</strong>a sahip olmakiçin tezler öne sürmek zorundabırakılmamalıdır. ”Bob Franklin. 19952002’de Çocuk Hakları Sözleşmesi’ne ek ikiİhti<strong>ya</strong>ri Protokol yürürlüğe girmiştir. ÇocukHakları Sözleşmesi’ne ek Çocukların SilahlıÇatışmalara Dahil Olmalarına İlişkin İhti<strong>ya</strong>riProtokol taraf devletlere, 18 <strong>ya</strong>şından küçüksilahlı kuvvetler mensuplarının çatışmalardayer almaması ve zorunlu askerliğin 18 <strong>ya</strong>şındanküçüklere uygulanmaması yükümlülükleriniyükler. Protokol iradi askerlik için 18 <strong>ya</strong>şsınır koymaz, ancak 18 <strong>ya</strong>şın altındakiler içinisteğe bağlı askerlik yeterli nitelikteki güvencelerebağlanmalıdır. Taraf devletler ayrıcabağımsız silahlı grupların 18 <strong>ya</strong>şın altındakiçocukları çatışmalarda kullanmak üzere silahlandırmamasıiçin atılabilecek makul tümadımları da atmalıdır. Bugün toplam 146 devletİhti<strong>ya</strong>ri Protokol’e taraftır (Nisan 2012).Hükümetlerin çocukları her türlü cinsel sömürüve istismardan korumasını ve kaçırılmamaları,satılmamaları <strong>ya</strong> da ticarete konuedilmemeleri için alınabilecek tüm tedbirlerialmasını gerektiren ve Sözleşme’yi tamamlayıcınitelikte olan Çocuk Hakları Sözleşmesi’neek Çocuk Ticareti, Çocuk Fuhuşu veÇocuk Pornografisine İlişkin İhti<strong>ya</strong>ri Protokol,devletlere çocuk satışını (zorla çalıştırma, <strong>ya</strong>sadışıevlat edinme ve organ bağışı gibi cinselolma<strong>ya</strong>n amaçlarla da), çocuk fuhuşunuve çocuk pornografisini <strong>ya</strong>saklama ve uyguncezalarla cezalandırma yükümlülüğünü verir.Taraf devletler çocuk mağdurlara hukukialanda ve diğer konularda destek sağlamalıdır.Bugün bu İhti<strong>ya</strong>ri Protokol’e taraf 154devlet vardır (Nisan 2012). Aralık 2011’deBirleşmiş Milletler Genel Kurulu Çocuk HaklarıSözleşmesi’ne ek Başvuru Usulüne İlişkinİhti<strong>ya</strong>ri Protokol’ü kabul etmiş ve imza<strong>ya</strong> açmıştır.Bu Protokol ile çocuklar Çocuk HaklarıSözleşmesi’nin hükümlerinin ihlal edildiğiiddiasıyla Çocuk Hakları Komitesi’ne başvurabilecektir.Nisan 2012 itibarıyla bu Protokol20 devlet tarafından imzalanmış, ancak henüzyürürlüğe girmemiştir.
ÇOCUĞUN İNSAN HAKLARI299Çocuk HaklarıSözleşmesi’nin Temel KavramlarıGüçlendirme ve Özgürleşme, Nesil veCinsiyete İlişkin KonularBütün <strong>insan</strong>ların <strong>insan</strong> haysiyetine saygı üzerinekurulmuş olan CRC her çocuğu kendi <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ının sahibi olarak tanır: Bu <strong>haklar</strong>ınvarlığı ebeveynlere <strong>ya</strong> da başka yetişkinlerebağlı ve<strong>ya</strong> onlardan kaynaklı değildir. Bu hemgüçlendirme hem de özgürleşme kavramlarınıntemelini oluşturur ve çocuklara, saygıduyulan özneler ve yurttaşlar olarak, genç<strong>insan</strong>lara yönelen kısıtlayıcı ve ayrımcı algılarave beklentilere karşı koyma ve bunlarıdeğiştirme becerisi verir. Gerçekte çocuklarhâlâ yetişkinlere (fiziksel, duygusal, sos<strong>ya</strong>lgelişimleriyle bağlantılı olarak ve maddi kaynaklardanve gelirden yoksun olmaları vs.nedeniyle) ve bakımlarını üstlenen kişilerinekonomik ve sos<strong>ya</strong>l durumlarına (işsizlik,ebeveynlerin ayrılığı vs.) bağımlıdır ve bunun<strong>ya</strong>şam standartları üzerinde doğrudan etkisivardır; ancak sahip oldukları <strong>haklar</strong>ın korunmasıçocukların hukuki ve sos<strong>ya</strong>l statülerinindeğişmesinin yolunu açacaktır. İnsan <strong>haklar</strong>ınınkorunması çocukların bütün sorunlarınınçözümü <strong>ya</strong> da kendi başına bir amaç değildir,ancak çocuğun (ve toplumun) yüksek menfaatleritemelinde bu sorunların kapsamlı birbiçimde çözüm sürecinin başlatılması içingerekli bir araçtır. Dolayısıyla, genç <strong>insan</strong>ların<strong>haklar</strong>ının kabul edilmesi özel olarak “ayrıcalıklı”bir sos<strong>ya</strong>l grup <strong>ya</strong>ratmayıp, bunun“Yüz çocuk, yüz <strong>insan</strong> olan birey;<strong>insan</strong> olacak değil, <strong>ya</strong>rının <strong>insan</strong>larıdeğil, bugünün, şimdinin <strong>insan</strong>ları:Şimdinin…”Janusz Korczak. How to Love a Child. 1919yerine toplumdaki statülerinin menfaatleriniyetişkinlerle aynı şekilde savunabilecekleribir seviyeye yükseltilmesini sağlar; ancak ozaman bir çocuk mahkeme önünde dinlenebilecektir<strong>ya</strong> da kendini bir cinsel istismarhakkında şikâyette bulunacak kadar güvendehissedecektir. Bu aynı zamanda çocuklarıngüçlendirilmesinin önleyici ve farkındalık<strong>ya</strong>ratıcı yönlerini de orta<strong>ya</strong> ko<strong>ya</strong>r; ancak ozaman çocukların menfaatleri özel ve farklıbir grup olarak ciddiye alınabilir. Bu değişiklikKuzey’deki, <strong>ya</strong>şlanan toplumlarda olduğukadar Güney <strong>ya</strong>rıkürede, gençlerin toplumun%50’sini oluşturduğu ülkelerde de önemli birdeğişiklik olacaktır.Nesile ilişkin bu yönünün dışında cinsiyet boyutuda çocukların güçlendirilmesinde büyükönem taşır. Çocukların cinsel sömürü için ticaretekonu edilmesi, kız çocuklarının “aileninnamusu” adına öldürülmesi, eğitim ve istihdamdadışlanma ve dezavantajlar ve med<strong>ya</strong>dakive eğlence sektöründeki aşağılayıcı imajkız çocukları için hem çocuk hem de kız olmalarıyönünden çoklu ayrımcılık oluşturur.Çocuğa Bütüncül Bir BakışCRC ekonomik, sos<strong>ya</strong>l ve kültürel <strong>haklar</strong>ı veaynı zamanda medeni ve si<strong>ya</strong>si <strong>haklar</strong>ı tek birbelgede buluşturan ilk evrensel <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ısözleşmesi olması nedeniyle biriciktir; dolayısıyla,çocukların durumunun incelenmesindekapsamlı/bütüncül bir <strong>ya</strong>klaşıma sahiptir.Çocukların gelişimleri sırasında korunma ihti<strong>ya</strong>çlarınaodaklanan daha erken dönemdeçocuk <strong>haklar</strong>ı bildirgelerinin ötesine geçer.Ayrıca çocuğun kimliğini, kendi kaderini tayinive katılımını güvence altına alan hükümlerde içerir.Çocuk-Ebeveyn-Devlet İlişkisiBu ikili boyutun –korumacı <strong>haklar</strong> ve özerklik<strong>haklar</strong>ı– birbirini dışlamadığını, tam tersine
300 ÇOCUĞUN İNSAN HAKLARIbirbirini güçlendirdiğini vurgulamak önemlidir.Sözleşme’nin örneğin kendini “ailekarşıtı” olarak niteleyen ve çocuklara <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ının tanınması halinde ailelerin parçalanacağındankorkan eleştirmenler tarafındansöylendiği gibi özerklik <strong>haklar</strong>ını korumacı<strong>haklar</strong>ın üzerinde tuttuğu doğru değildir.CRC, her iki ebeveynin de çocuğa “doğru yönvermekteki sorumluluklarını, <strong>haklar</strong>ını vegörevlerini” açıkça tanır; ancak bu ebeveynsorumluluğu “çocuğun gelişen kapasitesiyleuyumlu olmak” zorundadır. Bunun anlamışudur: Bu sorumluluk ebeveyne çocuk üzerindemutlak bir güç vermez ve devamlı surettedinamik ve görecedir; ayrıca devlet nezdindede ebeveynler esas eğitim sorumluluğununsahibidir; ancak bu yükümlülüklerini yerinegetiremiyorlarsa <strong>ya</strong> da getirmek istemiyorlarsadevlet/toplum müdahalesi meşrudur.Çocuğa Karşı Ayrımcılık YasağıSözleşme, 2. maddesinde, ayrımcılık içintemel olabilecek nedenlerle ilgili uzun birlisteyle birlikte (çocuğun ebeveyni/velisi bakımındanda) çocuklara yönelik ayrımcılığın<strong>ya</strong>sak olduğuna dair açık bir hüküm içermektedir:“Taraf devletler, bu Sözleşme’de yer alan<strong>haklar</strong>a kendi yetki alanlarında bulunan herçocuk için, kendilerinin, ebeveynlerinin <strong>ya</strong> da<strong>ya</strong>sal velilerinin sahip olduğu ırk, renk, cinsiyet,dil, din, si<strong>ya</strong>si <strong>ya</strong> da diğer düşünceler,ulusal, etnik ve<strong>ya</strong> sos<strong>ya</strong>l köken, milliyet, engellilik,doğum <strong>ya</strong> da diğer statüler nedeniyle“Dört küçük çocuğumun derilerininrengiyle değil, karakterleriyle<strong>ya</strong>rgılanacakları bir toplumda<strong>ya</strong>şamalarına dair bir ha<strong>ya</strong>lim var.”Martin Luther King Jr. 1963“Herhangi bir toplumun gelecektekidurumu bugün gençliğininönündekilerle doğrudan ölçülebilir.”John F. Kennedy. 1963hiçbir ayrım gözetmeksizin saygı göstermelive bu <strong>haklar</strong>ı temin etmelidir. Taraf devletler,çocuğun ebeveynlerinin, <strong>ya</strong>sal velilerinin<strong>ya</strong> da aile üyelerinin statüleri, faaliyetleri,ifade ettikleri görüşleri <strong>ya</strong> da inançları nedeniylemaruz kalabileceği her türlü ayrımcılık<strong>ya</strong> da ceza<strong>ya</strong> karşı korunması üzere gereklitüm uygun önlemleri almalıdır.” CRC’nin uygulanmasınıizleyen Çocuk Hakları Komitesi,bu listeyi geniş bir biçimde yorumlamış veörneğin HIV/AIDS hastası çocuklara, sokakçocuklarına, ulaşılması zor kırsal bölgelerde<strong>ya</strong>şa<strong>ya</strong>n çocuklara ve sığınmacı çocuklara daatıf <strong>ya</strong>pmıştır.Çocuğun Yüksek YararlarıCRC’nin 3. maddesinin 1. fıkrası, Sözleşme’nintamamına rehberlik eden ilkeyi içermektedir:“Çocuğun yüksek <strong>ya</strong>rarlarınaöncelikle dikkat etmek.” Bu ilke <strong>ya</strong>lnızca doğrudançocukları hedefleyen edimlerle ilgilideğildir (örneğin eğitim, velayet davaları vs.);çocuk üzerinde doğrudan <strong>ya</strong> da dolaylı etkisiolacak her türlü eyleme uygulanır (örneğinistihdam politikaları, bütçe vs.). Bu nedenle,kamu <strong>ya</strong> da özel sektör fark etmeksizin tümaktörlerin bir “çocuklara etki değerlendirmesi”<strong>ya</strong>pması gerekir. Bu değerlendirmeyleherhangi bir tedbirin muhtemel sonuçları vealternatifler düşünülecek ve ardından alınantedbirin uygulanması ve çocuklar üzerindekietkisi izlenecektir.Bundan başka “çocuğun yüksek <strong>ya</strong>rarları”kavramı herhangi bir CRC hükmünün açıkçauygulanabilir olmadığı durumlarda şemsiye
ÇOCUĞUN İNSAN HAKLARI301hüküm olarak görev almaktadır. Son olarakCRC’deki <strong>haklar</strong>ın çatışması halinde de bukavram kullanılmaktadır.Çocuk Hakları Sözleşmesi’nin “Çocuk”TanımıSon bir soru: Çocuk Hakları Sözleşmesi altındakim “çocuk” olarak değerlendirilir? Hukukibir <strong>ya</strong>klaşım benimseyen CRC, çocuğu 18<strong>ya</strong>şın altındaki <strong>insan</strong> olarak tanımlamış (Bununistisnası, bir ülkede yetişkinlik <strong>ya</strong>şınındaha erken bir <strong>ya</strong>ş olmasıdır; 1. madde) veyetişkinleri yetişkin olma<strong>ya</strong>nlardan böyleceayırmıştır. Bir ergenin ihti<strong>ya</strong>çlarının ve <strong>ya</strong>şadığızorlukların yeni doğan bir bebeğinkindenfarklı olduğu açıktır. “18 <strong>ya</strong>ş altı”nın çeşitliliği,heterojenliği ve sos<strong>ya</strong>l çevre düşünüldüğündeCRC’nin herhangi bir bağlamda herhangi biredimle ilgili uygulanması konusunda açık venet olması önemlidir. Bundan başka CRC Komitesi,taraf devletlerin Sözleşme altında <strong>ya</strong>şsınırlarıyla ilgili ulusal hukuk hükümlerinihem tutarlılık hem de meşruiyetin devam etmesiadına gözden geçirmesi gerektiğini defalarcavurgulamıştır.Sözleşme’deki HaklarKatılım-Koruma-TeminSözleşme’nin içeriğinin tasvirinde (yukarıdakirehber niteliğindeki ilkeler dışında) çoğunluklakullanılan <strong>ya</strong>pı katılım, koruma, temin’dir: Katılım veçhesi öncelikle, CRC Madde 12(1)’de belirtildiği gibi, çocuğun katılımhakkının açık bir biçimde tanınması ilegörülmektedir. Bu hükme göre, çocuklarınkendilerini ilgilendiren tüm konulardagörüşlerini serbestçe açıklama hakkıvardır. Çocuğun görüşünün “göz önünealınması” bu hükmün anahtar unsurudur.Bu hüküm, çocukların uygun yetişkindesteğini de alıp, süreçleri etkileyerek vekararların alınmasına etki ederek dahilolmasını gerektirir. CRC Komitesi’nin“Çocuğun Sesini Duyurma Hakkı” konulu12 numaralı Genel Yorum’u (2009),katılımın tam olarak ne olduğu hakkındaaçıklama sağlar ve sesini duyurmahakkının kendi başına bir hak olmanınötesinde diğer tüm <strong>haklar</strong>ın yorumundave uygulanmasında göz önüne alınmasıgerektiğini söyler. CRC ayrıca, vicdan, din,örgütlenme ve toplanma özgürlüğü ve özelha<strong>ya</strong>ta saygı hakkı gibi diğer temel si<strong>ya</strong>sive medeni <strong>haklar</strong>ın da çocuk <strong>haklar</strong>ıylailişkisini kurmuştur. Koruma: Sözleşme’deki <strong>haklar</strong> çocuklarınher türlü şiddetten, ihmalden <strong>ya</strong> dasömürüden korunma <strong>haklar</strong>ını da içerir. Temin: Sözleşme altında güvence altınaalınan <strong>haklar</strong> sağlık hakkı, sos<strong>ya</strong>l güvenlikve yeterli <strong>ya</strong>şam standartları gibi devletintemin etmesi gereken <strong>haklar</strong>ı da içerir.Bundan başka CRC aşağıdaki yeni standartlarıda <strong>ya</strong>ratmıştır:Çocuğun kimliğinin, ailesinin ve sos<strong>ya</strong>l ilişkilerinin(aile birleşimi dahil olmak üzere) korunmasıhakkı; alternatif aile çevresi ve evlatedinilme hakkı; çocuğun dinlenme, eğlenme,oynama, kültürel faaliyetlerde bulunma hakkıve şiddete <strong>ya</strong> da sömürüye uğramış çocuklarbakımından devletin çocuğu iyileştirme ve rehabiliteetme yükümlülüğü.Özetle: Neden Çocuk Hakkı Temelli BirYaklaşım Çocuk <strong>haklar</strong>ı <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıdır;<strong>insan</strong> haysiyetine, <strong>ya</strong>şabakılmaksızın saygı gösterilmelidir. Çocuk <strong>haklar</strong>ı odağı çocuk bireye vetoplumda bir grup olan çocuklarakaydırır.
302 ÇOCUĞUN İNSAN HAKLARI Çocuk <strong>haklar</strong>ı kapsamlı vebirbirleriyle ilişkilidir; şiddet<strong>ya</strong>saklanmadan özgür ifade, yeterli<strong>ya</strong>şam standardı sağlanmadaneğitim hakkı olmaz. Çocuk <strong>haklar</strong>ı <strong>ya</strong>sal <strong>haklar</strong>dır;sorumlulukları belirler vesorumluların hesap vermesinisağlarlar. Çocuk <strong>haklar</strong>ı çocukları güçlendirir;çocukların birer özne ve hak sahibiolarak tanınmasını ve bu sıfatlarlaonlarla iletişim kurulmasınısağla<strong>ya</strong>n yeni bir kültürügerektirirler.“Eğer bu dün<strong>ya</strong>da gerçek barışıöğretmek istiyorsanız (…)çocuklarla başlamalıyız. ”Mahatma Gandhi. 19313. KÜLTÜRLERARASIPERSPEKTİFLER VE TARTIŞMALIKONULARÇocuk <strong>haklar</strong>ının korunması çocuğun toplumdakistatüsüne, çocuklukla ilgili egemenkavramlara, çocuklara atfedilen modellere,çocukların <strong>ya</strong>şam koşullarına ve onlara gereklialt<strong>ya</strong>pı<strong>ya</strong> ışık tutar. Ayrıca aile ve toplumdakadının yeri kavramlarını da açığa çıkarır.Bu alanda net olma<strong>ya</strong>n konulardan biri olarakçocuklara bedensel ceza verilmesi çok bilinenbir örnektir. Dün<strong>ya</strong>daki tüm ceza kanunlarıyetişkinlere kasti ve fiziksel zarar verilmesinisuç olarak tanımlarken aynı ilke çocuklarauygulanmaz. Bunun yerine “makul” sayıdakivuruşlardan, da<strong>ya</strong>k için kullanılan aracınbüyüklüğünden ve malzemesinden <strong>ya</strong> daokuldaki ceza sırasında orada bir doktor bulundurulmasıgereğinden bahseden tartışmalarduyulur. Bedensel cezayı tamamen<strong>ya</strong>sakla<strong>ya</strong>n devletlerin sayısının <strong>ya</strong>lnızca 30olması çok çarpıcıdır. Çocuk Hakları Komitesi2000 ve 2001 yıllarında <strong>ya</strong>ptığı tematik tartışmalardaçocuklara devlet ve aile tarafındanve okulda uygulanan şiddete odaklanmıştır.Komite, ardından büyük bir Birleşmiş MilletlerÇocuklara Karşı Şiddet Araştırması başlatmışve bu araştırmanın sonuçları 2006’daGenel Sekreter’in çocuklara karşı şiddet konusundaçalışan bağımsız uzmanı tarafındanBM Genel Kurulu’na sunulmuştur. Bu araştırmaçocuklara evde, aile içinde, okulda, eğitimve bakım çerçevesinde, adalet kurumlarınca,işyerinde ve toplum içinde uygulanan şiddetianaliz etmiş ve 12 tavsiye kararıyla birlikte,bir eylem çerçevesi çizen özel öneriler ihtivaetmiştir. Bu araştırma süreci sonunda ayrıcadaha ayrıntılı bir Dün<strong>ya</strong> Çocuklara Karşı“Bir çocuğun <strong>haklar</strong>ını, başka herhangi birinin <strong>haklar</strong>ını korumayükümlülüğümüzden daha kutsal bir görev olabilir mi? Bu özgürlükleritüm çocuklar için ve istisnasız tüm ülkelerde güvence altına almaktandaha iyi bir liderlik testi olabilir mi?”Kofi Annan. 2002
ÇOCUĞUN İNSAN HAKLARI303“Çocuklar iklim değişikliği, gıda krizi ve her gün karşılaştığımız diğersorunlarla ilgili düşüncelerimizin merkezinde olmalıdır. Ne <strong>ya</strong>pacağımızıve nasıl <strong>ya</strong>pacağımızı biliyoruz. En ağır ekonomik krizlerde bilearaçlarımız var. Fırsatı <strong>ya</strong>kalayıp çocuklarımıza uygun bir dün<strong>ya</strong> inşaetmek bize kalmış durumda.”Ban Ki-moon. 2009Şiddet Raporu ve çocuklar için <strong>ya</strong>yınlar hazırlanmıştır.2007’de bağımsız uzman, araştırmasıylailgili ilerleme raporunu BM GenelKurulu’na sunmuştur. Bu araştırmanın ardından<strong>ya</strong>pılan başka bir iş Çocuklara KarşıŞiddet Alanında Genel Sekreterin ÖzelTemsilcisi’nin Genel Kurul’un A/RES/62/141sayılı Kararı ile atanmasıdır. Bu Karar, İnsanHakları Yüksek Komiserliği’ni (OHCHR), BirleşmişMilletler Çocuk Fonu’nu (UNICEF),Dün<strong>ya</strong> Sağlık Örgütü’nü (WHO) ve UluslararasıÇalışma Örgütü’nü (ILO) Özel Temsilci’yedesteğe ve işbirliğine davet etmiştir.Diğer tartışmalı alanlar arasında kız çocuklarınınstatüsü (ailedeki “erkek çocuk tercihi”,eğitim, istihdam, dini kuralların kısıtlayıcı yorumatabi tutulması, kadın sünneti gibi zararlıgeleneksel uygulamalar, erken ve<strong>ya</strong> zorla evlilikler,doğurganlık sağlığı hizmetlerine erişimgibi) ve ilgili ülkedeki çeşitli ekonomik vesos<strong>ya</strong>l etkenlere bağlı olan çocuk işçilik sorunununnasıl çözülmesi gerektiği sayılabilir.(örneğin çocuk <strong>haklar</strong>ının “aile değerleri/kültürelve<strong>ya</strong> dini gelenekler, çocuk odaklı alt<strong>ya</strong>pınınolmaması, çocuklara ilişkin girişimlerinyokluğu gibi tartışmalı konularla ilgili olması);fakat özellikle önem taşı<strong>ya</strong>n bir etken ÇocukHakları Sözleşmesi altında kurulan izlememekanizmasının zayıflığıdır. 2011’in sonunadek Sözleşme, hükümlerinin uygulanmasınıizlemek için <strong>ya</strong>lnızca devletlerin rapor sunmasısistemini öngörmüştür. Bu usul altındataraf devletler her beş yılda bir Sözleşme’ninve İhti<strong>ya</strong>ri Protokollerin uygulanmasında kaydettikleriilerleme hakkında CRC’nin izlemeorganı olan Çocuk Hakları Komitesi’ne raporsunmakla yükümlüdür. Bu raporla birlikte ilgilihükümet ile Komite arasında “<strong>ya</strong>pıcı birdi<strong>ya</strong>log” başlar ve bu di<strong>ya</strong>loğun sonunda daKomite eleştirel bir değerlendirmeyi ve hükümetetavsiyelerini içeren “Nihai Gözlemler”inihazırlar.STK’lar uzun zamandır Sözleşme altında birbireysel şikâyet mekanizması kurulması için4. UYGULAMA VE İZLEMEİnsan <strong>haklar</strong>ı alanında genel olarak ilkelerile uygulama arasında, taahhütler ile onlarınuygulama<strong>ya</strong> sokulması arasında bir boşlukvardır; ancak bu boşluğun en büyük olduğualanın çocuk <strong>haklar</strong>ı alanı olduğu iddia edilebilir.Bu durum için çeşitli gerekçeler vardır“Sözleşme’yi ha<strong>ya</strong>ta geçirmektercih, refah <strong>ya</strong> da bağış değil,hukuki yükümlülüklerin yerinegetirilmesidir.”Child Rights Caucus. 2002
304 ÇOCUĞUN İNSAN HAKLARIlobi faaliyetleri yürütmekteydi. Bu mekanizmaylaKomite kendi içtihadını oluşturabilecekve böylece çocuk <strong>haklar</strong>ıyla ilgili hukuki söylemgüçlenebilecektir. 2009’da İnsan HaklarıKonseyi, Sözleşme altında raporlama sisteminitamamlayıcı nitelikte bir başvuru usulününöngörüleceği bir İhti<strong>ya</strong>ri Protokol oluşturmaihtimalini değerlendirmek üzere açık uçlu birÇalışma Grubu ihdas etmiştir. 2010’da ÇalışmaGrubu’nun görev süresi bir İhti<strong>ya</strong>ri Protokoltaslağı hazırlamak üzere uzatılmıştır. Aralık2011’de Birleşmiş Milletler Genel Kurulu ÇocukHakları Sözleşmesi’ne ek Başvuru Usulüneİlişkin İhti<strong>ya</strong>ri Protokol’ü kabul etmişve imza<strong>ya</strong> açmıştır. Bu İhti<strong>ya</strong>ri Protokol ileSözleşme altındaki <strong>haklar</strong>ının ihlal edildiğiniileri süren çocuklar doğrudan Komite’ye başvurabilecektir.Nisan 2012 itibarıyla 20 ülketarafından imzalanmış olan bu protokolün yürürlüğegirmesi çocuk <strong>haklar</strong>ının geliştirilmesiyolunda büyük bir adım olacaktır.Ancak halihazırdaki durumda da ÇocukHakları Komitesi geleneksel mekanizmalarınyokluğunu izale etmekte epey <strong>ya</strong>ratıcı davranmıştır.İlk olarak, STK’ların süreçte yeralması konusunda çok açık görüşlü davranmışve özellikle ülkedeki çocuk <strong>haklar</strong>ınındurumu hakkında gölge raporlar sunmalarınımeselelerin tam bir resmini görebilmek içinteşvik etmiştir. İkinci olarak Komite, belirlikonularda (örneğin “çocukların <strong>ya</strong>rgılanması”,“engelli çocuklar”, “HIV/AIDS”, “ailedeve okulda çocuğa karşı şiddet”, “olağanüstühallerde çocukların eğitim hakkı”), bu konularauluslararası alanda dikkat çekebilmekiçin kamu<strong>ya</strong> açık forumlar (“Genel TartışmaGünleri”) başlatmış, 2001’den bu <strong>ya</strong>na “GenelYorumlar”, <strong>ya</strong>ni CRC standartları hakkındaanahtar niteliğinde buyurucu nitelikteyorumlar <strong>ya</strong>yınlama<strong>ya</strong> başlamıştır. “EğitiminAmaçları” (2001), “Yalnız ve EbeveynlerindenAyrılmış Çocukların Kendi Ülkeleri DışındaGördüğü Muamele” (2005), “EngelliÇocukların Hakları” (2006), “Yerli Çocuklarve Sözleşme Altındaki Hakları (2009)”, “ÇocuğunSesini Duyurma Hakkı” (2009) ve<strong>ya</strong>“Çocuğun Her Türlü Şiddetten Azade OlmaHakkı” (2011) bunun örneklerindendir.Ancak standartların, belgelerin, kurumlarınsayılarının gitgide artması izleme için yeni zorluklar<strong>ya</strong>ratmaktadır. Sürece dahil olan aktörlerhem uluslararası hem ulusal düzeyde dahafazla koordine olmalıdır. Bu son hususla ilgiliolarak 2002’de BM Özel Oturumu’nun sonundaçıkan “Çocuklara Uygun Bir Dün<strong>ya</strong>” başlıklıbelge dört önceliğe da<strong>ya</strong>nan bir dizi hedefbelirlemiştir. Bunlar, sağlıklı <strong>ya</strong>şamlar sağlamak,herkes için nitelikli eğitim sağlamak, çocuklarınistismara, sömürüye ve şiddete karşıkorunması ve HIV/AIDS ile mücadeledir. Devletbaşkanları “çocuklara uygun bir dün<strong>ya</strong>”<strong>ya</strong>ratma taahhüdünde bulunmuş ve bu taahhütlerini2010 sonuna kadar yerine geçireceklerinibelirtmişlerdir. UNICEF bu taahhütlerleilgili ilerlemeye dair son gözlemlerini 2007’de,dün<strong>ya</strong>nın kalkınma çabalarının odağı olduğuiçin, Binyıl Kalkınma Hedefleri çerçevesinde“Çocuklar İçin İlerleme: Çocuklara Uygun BirDün<strong>ya</strong> İstatistikleri” raporuyla <strong>ya</strong>yınlamıştır.“Çocuklara uygun bir dün<strong>ya</strong>” hedeflerininbirçoğu 2015 Binyıl Hedefleri’nin köşe taşlarındandırve hükümetler bundan böyle BinyılKalkınma Hedefleri’ne odaklanacaktır.Ayrıca, <strong>ya</strong>pısal düzeyde, mevzuatın ve idareninher seviyesinde çocuk <strong>haklar</strong>ı perspektifininyerleştirilmesi de hâlâ önemli birgüçlüktür. Düzenlemelerin düzenli olarakçocuklara etki değerlendirilmesine tabi tutulması,çocukları dikkate alan bütçe <strong>ya</strong>pımı,yoksulluğun azaltılması stratejilerine çocuklarınkatılımı ve çocuklar için bağımsız ombudsmanlıklarınkurulup güçlendirilmesi hâlâkural değil istisna durumundadır. Bundan
ÇOCUĞUN İNSAN HAKLARI<strong>305</strong>başka, çocuk <strong>haklar</strong>ı savunuculuğu hâlâ yetişkinlertarafından yürütülen bir hareket olma<strong>ya</strong>devam etmektedir. Bu nedenle çocuklar vegençler tarafından yönetilen girişimler keşfedilmelidir.Birçok devlet Sözleşme’deki ilkeleriana<strong>ya</strong>sasına dahil etmeyi tartışma<strong>ya</strong> başlamış<strong>ya</strong> da başarmıştır. Bu şekilde çocuk <strong>haklar</strong>ıulusal <strong>ya</strong>sa ve usullerde güçlendirilmiştir.Son olarak çocuk <strong>haklar</strong>ının geliştirilmesinedair her türlü çaba etkili ve güvenilir bilgi veeğitim stratejilerine da<strong>ya</strong>nmalı ve <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıeğitimleri hem doğrudan çocuklara ve genç<strong>insan</strong>lara hem de yetişkinlere ulaşabilmelidir.CRC Komitesi “Eğitimin Amaçları” konulu 2001tarihli ilk Genel Yorumu’nda şunu söylemiştir:“İçeriği Madde 29 (1)’de yer alan değerlere köksalmış bir eğitim, her çocuk için küreselleşmenin,yemi teknolojilerin ve ilgili olguların gündemegetirdiği köklü bir değişim dönemindeorta<strong>ya</strong> çıkacak durumlara, <strong>ya</strong>şamı süresincedengeli ve <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ından <strong>ya</strong>na tepkiler verebilmesiaçısından vazgeçilmez bir araçtır.”Eğitim HakkıFAYDALI BİLGİLER1. ÖRNEK UYGULAMALARAşağıdaki örnek girişimler ve projeler ÇocukHakları Sözleşmesi’nin uygulanmasını başarılıbir biçimde güçlendirmiştir:“İnsanları Birleştirmek”“İnsanları Birleştirmek” Avustur<strong>ya</strong>’daki gençmültecileri sponsorluk yoluyla desteklemeprojesidir ve mülteci ve göçmen örgütleri arasındakoordinasyon sağla<strong>ya</strong>n bir STK olan“Asylkoordination Österreich” tarafındanyürütülmekte, UNICEF Avustur<strong>ya</strong> Komitesitarafından desteklenmektedir. Bu projenin temelfikri, eşlikçisi olma<strong>ya</strong>n genç mültecileri,Avustur<strong>ya</strong>’da <strong>ya</strong>şa<strong>ya</strong>n ve mültecilerle zamangeçirmek ve onlara eğitim, dil kursları, iş bulma,devlet makamlarıyla görüşmeler, spor faaliyetlerigibi alanlarda destek vermek isteyenyetişkinlerle bir ara<strong>ya</strong> getirmektir. Çocuk ilesponsoru arasında kurulan güven ilişkisi mültecininbulunduğu çevrede dengede olmasınave zengin bir kişisel deneyimi olan sponsorundanfaydalanmasına yol açmaktadır. Sponsorlardikkatli bir biçimde seçilir ve hukuki,psikosos<strong>ya</strong>l konularla ve devlet makamlarıylailişkilerle vs. ilgili bir eğitime tabi tutulur. Proje,2001’de başladığından bu <strong>ya</strong>na katılımcılardan,kamuoyundan, devlet makamlarındanve med<strong>ya</strong>dan olumlu tepkiler almaktadır.Sivil Toplum Kuruluşlarının “GölgeRaporları” ve CRC’nin Ulusal DüzeydeUygulanması İçin “Ulusal Koalisyonlar”Çocuk Hakları Sözleşmesi’ne taraf devletlerSözleşme’nin uygulanmasıyla ilgili olarak CRCKomitesi’ne düzenli raporlar sunmak zorundadır.Bu raporların kapsamlı bir değerlendirmesini<strong>ya</strong>pabilmek için Komite STK’lar <strong>ya</strong> da STKağları (“ulusal koalisyonlar”) tarafından ilgiliülkedeki çocukların ve gençlerin durumuylailgili hazırlanan “gölge raporları”/ “alternatifraporlar”ı memnuniyetle karşılamaktadır. 100kadar ülkede, Sözleşme’nin uygulanmasını geliştirenve izleyen bu tür ulusal koalisyonlar
306 ÇOCUĞUN İNSAN HAKLARIhalihazırda mevcuttur. Bunun <strong>ya</strong>nında Cenevre’debulunan bir uluslararası STK’lar grubuda STK’lara ve koalisyonlara raporlama ve izlemesüreçlerinde destek sağlamaktadır.Çocuk Hakları Sözleşmesi İçinSTK’lar GrubuÇocuk Hakları Sözleşmesi İçin STK’lar Grubu,Sözleşme’nin uygulanmasını kolaylaştırmakiçin birlikte çalışan 79 uluslararasıve ulusal STK’dan oluşan bir ağdır. Grubunana işlevleri Sözleşme’nin önemi hakkındasavunuculuk <strong>ya</strong>pmak ve kamuoyunda farkındalık<strong>ya</strong>ratmak, belli programlar ve eylemleryoluyla Sözleşme’nin uygulanmasını geliştirmekve kolaylaştırmak, Sözleşme’nin uygulanmasıve izlenmesi süreçlerine çocuklarınkatılımını sağlamak ve sivil toplum ile ÇocukHakları Komitesi arasında ilişki kurmaktır.Çalışmalarının bir parçası olarak STK GrubuÇocuk Hakları Komitesi’ne alternatif raporlarsunacak STK’lar için yönlendirici ilkeler hazırlamıştırve çocuk <strong>haklar</strong>ı alanında çalışanSTK’ların ulusal koalisyonlar kurmalarını teşviketmektedir.Okullarda Şiddeti DurdurmakUNESCO’nun “Okullarda Şiddeti Durdurmak:Öğretmenler İçin Bir Rehber” isimli çalışmasıokullarda görülen çeşitli şiddet biçimleriniincelemekte ve öğretmenlere, bu şiddeti durdurabilmeleriiçin uygulama<strong>ya</strong> yönelik tavsiyelerdebulunmaktadır. 10 eylem alanıönerilmiştir ve bunların hepsi için öğretmenlertarafından şiddetin çözülmesi ve önlenmesiiçin örnekler verilmiştir. İlgili uluslararasıbelgelerden bölümler ve okullarda şiddeti durdurmakiçin hazırlanan internet kaynakları dabuna eklenmiştir. Söz konusu rehber Herkesİçin Eğitim ve BM Dün<strong>ya</strong> Çocukları İçin BarışKültürü ve Şiddetsizlik Onyılı (2001-2010)projelerine bir katkıdır.(Kaynak: UNESCO [ed.]. 2009. Okullarda ŞiddetiDurdurmak: Öğretmenler İçin Bir Rehber)2. TRENDLERÇocukların <strong>haklar</strong>ının korunması için çerçeveteşkil eden Çocuk Hakları Sözleşmesi“durağan” bir belge değildir ve sürekli gelişmektedir.Bu süreç örneğin Çocuk HaklarıKomitesi’nin CRC’nin uygulanmasına dair yorumlarıylave<strong>ya</strong> her ikisi de 2002’de yürürlüğegiren Çocukların Silahlı Çatışmalara Dahil Olmalarınaİlişkin İhti<strong>ya</strong>ri Protokol <strong>ya</strong> da ÇocukTicareti, Çocuk Fuhuşu ve Çocuk Pornografisineİlişkin İhti<strong>ya</strong>ri Protokol gibi yeni standartlarınkabul edilmesiyle güçlendirilmektedir.Çocuk Hakları Komitesi’nin bireysel başvurukabul etme ve değerlendirme yetkisine sahipolmasını sağla<strong>ya</strong>n Yeni İhti<strong>ya</strong>ri Protokol ilebaşvuru usulünün kurumsallaşması, Sözleşmealtındaki izleme mekanizmasını güçlendirecekve çocuk <strong>haklar</strong>ının ha<strong>ya</strong>ta geçmesinekatkıda bulunacaktır.2009’da Çocuk Hakları Sözleşmesi’nin kabuledilmesinin 20. yıldönümünde, Çocuk HaklarıKomitesi, İnsan Hakları Yüksek Komiserliği(OHCHR) ve diğer ortaklarla birlikte Sözleşme’ninönündeki üç temel konuyu vurgula<strong>ya</strong>nbir toplantı düzenlemiştir: 1. Çocuğun haysiyetininsağlanması 2. Çocuğa gelişimi için tümimkânların sunulması 3. Yetişkinler ve çocuklararasında Sözleşme’deki katılımcı <strong>ya</strong>klaşımışığında di<strong>ya</strong>log sağlanması. Toplantı uygulamadakibaşarıların, örnek uygulamaların vegelecekteki zorlukların ve kısıtlamaların tespitineve uygulamanın güçlendirilmesi için tavsiyeleroluşturma<strong>ya</strong> odaklanmıştır.2010’da, Çocuk Hakları Sözleşmesi’ne ek ÇocuklarınSilahlı Çatışmalara Dahil Olmalarınaİlişkin İhti<strong>ya</strong>ri Protokol’ün kabulünün 10. yıl-
ÇOCUĞUN İNSAN HAKLARI307dönümünde, Çocuklar ve Silahlı ÇatışmalarGenel Sekreteri Özel Temsilcisi ve ÇocuklaraKarşı Şiddet Özel Temsilcisi, UNICEF ve OH-CHR ile birlikte iki yıl sürecek “Zero-Under-18”kampan<strong>ya</strong>sını başlatmıştır. Bu kampan<strong>ya</strong>nınamacı İhti<strong>ya</strong>ri Protokol’ün 2012 itibarıyla tümdevletler tarafından onanmasının sağlanmasıdır.Kampan<strong>ya</strong>, tüm devletleri askere iradialınma <strong>ya</strong>şını asgari 18’e yükseltmeye ve ilgiliulusal mevzuatların etkili bir biçimde uygulanmasınısağlama<strong>ya</strong> davet etmiştir.Çocuk <strong>haklar</strong>ı alanındaki bazı yeni trendler vetartışmalar aşağıda sıralanmıştır: Yapısal konular: Çocuklar/gençlertarafından yürütülen girişimlere veörgütlere destek; çocuklar ve gençler içinombudsmanlık ofislerinin kurulması;çocuk <strong>haklar</strong>ının izlenmesi. Çocukların ve gençlerin katılımı (yerel,ulusal ve uluslararası düzeylerde): Örneğinsi<strong>ya</strong>si katılım/oy hakkı. Çocuk ve aile çevresi: Ebeveynlerinayrılması; “parçalı aileler”; tek ebeveynlievler; ebeveyn bakımından yoksunçocuklar ve alternatif düzenlemeler. Kız çocuklarının <strong>haklar</strong>ı: Sos<strong>ya</strong>l rolmodelleri; med<strong>ya</strong>daki basmakalıp imaj;dini/kültürel arka planlar; doğurganlık. Nesillerle ilgili konular: Çocuklara yönelik,yetişkinlerden farklı türde ayrımcılık(“<strong>ya</strong>ş temelinde ayrımcılık”); demografikdeğişiklikler; zenginliğin dağılımı;kaynaklara erişim; si<strong>ya</strong>si etki; çocuklarınve gençlerin menfaatlerinin korunması. Bilgiye erişim hakkı: İnternet erişimi;verilerin korunması; med<strong>ya</strong>/TV/bilgisa<strong>ya</strong>royunlarının içeriğindeki şiddet; internetteçocuk pornografisi. Çocuklara karşı şiddet ve çocukların cinselsömürüsü: Bedensel cezanın evrenseldüzeyde <strong>ya</strong>saklanması; çocuklara karşı hertürlü şiddetin <strong>ya</strong>saklanması; psikosos<strong>ya</strong>ldestek ve ebeveynlerin eğitimi; çocuklararası şiddet/denklerin şiddeti. Engelli çocuklar: Kapsayıcı eğitim vemesleki eğitim. Çocuklar ve ekonomi: Çocuk <strong>haklar</strong>ımeselelerinin yoksulluğa karşı programlarçerçevesinde değerlendirilmesi; sos<strong>ya</strong>lhizmetlerin sağlanması; çocuk işçiliğive en kötü bçimlerinin tasfiye edilmesi;ekonomik küreselleşmenin etkileri vekamu hizmetlerinin özelleştirilmesi (sağlık,eğitim); eğlence ve spor endüstrisininetkisi; gençliğin kültürü hakkında kitleselmed<strong>ya</strong>. HIV/AIDS’in çocuklar üzerindeki etkisi:Ayrımcılık; ebeveynlerin kaybı vs. Çocuklar ve silahlı çatışma ve olağanüstühallerde çocuklar (doğal afetler):Olağanüstü hallerde eğitim; çocuk askerlerinrehabilitasyonu; çatışma sonrası yenideninşa süreçlerine çocukların katılımı; devletdışı aktörlerin/özel şirketlerin sorumluluğu;BM Güvenlik Konseyi’nin rolü; UluslararasıCeza Mahkemesi’nin rolü; barışkuvvetlerinin alandaki personeli için çocuk<strong>haklar</strong>ı eğitimi ve davranış kuralları.Olgular ve SayılarÇocuk Hakları Hakkında İstatistikselBilgiler Doğum kaydı: Gelişmekte olanülkelerde 5 <strong>ya</strong>şın altındakiçocukların <strong>ya</strong>lnızca <strong>ya</strong>rısınındoğumları kayıt altına alınmaktadır.Doğum kaydı çocuklar içinkoruyucu bir çevrenin oluşturulmasıve <strong>haklar</strong>ının savunulmasıkonusunda kilit önemdeki birstratejidir ve Çocuk HaklarıSözleşmesi’nin 7. maddesine görebir <strong>insan</strong> hakkıdır.
308 ÇOCUĞUN İNSAN HAKLARI Beş <strong>ya</strong>şın altında çocuk ölümleri:Gelişmekte olan ülkelerde bebekölümleri sanayileşmiş ülkelerdekibebek ölümlerine göre on katfazladır. UNICEF’e göre, her gün,önlenebilecek sebeplerle 5 <strong>ya</strong>şınaltında 24.000 çocuk ölmektedir(her üç saniyede bir çocuk). Çocukölümlerinin çoğunluğu altı sebeplemeydana gelmektedir: ishal,sıtma, doğum öncesi enfeksiyonu,zatürree, erken doğum ve<strong>ya</strong> doğumsırasında oksijensizlik. Bunlararasında başta gelen ölüm nedenleriise zatürree ve ishaldir. Doğum sırasında ölen anneler: Heryıl <strong>ya</strong>rım milyon anne –dakikadabir kadın– hamilelik sırasında <strong>ya</strong> dadoğumda ha<strong>ya</strong>tını kaybetmektedir.Anne ölümlerinin %99’ugelişmekte olan ülkelerde meydanagelmektedir. Sahra Altı Afrika’daher 19 anneden biri hamileliksırasında <strong>ya</strong> da doğumda ha<strong>ya</strong>tınıkaybetmektedir. Sanayileşmişülkelerde bu sayı 40.000 kişide birkişidir. Annesiz doğan bebekleranneleri <strong>ya</strong>şa<strong>ya</strong>n bebeklere nazaran3-10 kat daha fazla ölüm riskiylekarşı karşı<strong>ya</strong> kalır. Doğumlardayetkin ebeler de dahil olmak üzeretemel sağlık hizmetlerine erişim vekomplikasyon <strong>ya</strong>şa<strong>ya</strong>n annelere acilsağlık hizmeti verilmesi çok sayıdakadının ha<strong>ya</strong>tını kurtarabilir. Ergen hamileliği: Her yıl dün<strong>ya</strong>da14 milyon çocuğu 19 <strong>ya</strong>şınaltındaki anneler doğurmaktadır.Hamilelik ve doğum sırasında<strong>ya</strong>şanan komplikasyon, gelişmekteolan ülkelerde 15-19 <strong>ya</strong>ş arası kızçocuklarının ölümlerindeki anasebeplerden biridir. HIV/AIDS: Tahminlere göre,2009’da 15 <strong>ya</strong>şın altında 2,5milyon çocuk ve 15-24 <strong>ya</strong>şarası 6 milyon genç <strong>insan</strong> HIVile <strong>ya</strong>şıyordu. UniAds her gündün<strong>ya</strong>da HIV’li 1200 çocuğundoğduğunu tahmin etmektedir.Bu bebeklerin çoğunluğuna HIVvirüsü annelerinden geçmektedir.Sahra Altı Afrika’daki çocukların%90’ı HIV’lidir. 2007’de anne <strong>ya</strong>da babasını <strong>ya</strong> da her ikisini birdenAIDS nedeniyle kaybeden çocuksayısı Sahra Altı Afrika’da 14,1milyondur. Küresel ölçekte tahminedilen sayı 17,5 milyondur. Yiyecek: Bugün gelişmekte olanülkelerde tahminen 127 çocuğun,kilosu olması gerekenin altındadır.Bu, gelişmekte olan ülkelerdekiçocukların %22’sine tekabüleder. Gelişmekte olan ülkelerdekiçocukların %9’u aşırı derecezayıftır. Yoksulluk: 2010’da UNDP’ninaraştırma <strong>ya</strong>ptığı 109 ülkedeki5,5 mil<strong>ya</strong>r kişinin 1,7 mil<strong>ya</strong>rıçokboyutlu yoksulluk içinde<strong>ya</strong>şamaktaydı. Bu yoksulluktürü UNDP’nin ÇokboyutluYoksulluk Endeksi kullanılarakdeğerlendirilmektedir. Bu endeks,temiz su<strong>ya</strong> <strong>ya</strong> da sağlık hizmetlerineerişim gibi etkenleri göz önünealır ve <strong>ya</strong>lnızca geliri göz önünealma<strong>ya</strong>rak yoksulluğun daha iyianlaşılmasına yol açar. Çokboyutluyoksulluk içinde <strong>ya</strong>şa<strong>ya</strong>n 1,7mil<strong>ya</strong>r kişi varken, günlük 1.25dolarla <strong>ya</strong>şa<strong>ya</strong>n 1,3 mil<strong>ya</strong>r <strong>insan</strong>bulunmaktaydı.
ÇOCUĞUN İNSAN HAKLARI309 Çocuk işçiliği: Tahminlere göre,5-14 <strong>ya</strong>ş arasında 150 milyonçocuk, işçi olarak çalışmaktadır.Milyonlarca çocuk tehlikelikoşullarda (örneğin madenlerde,kim<strong>ya</strong>sal maddelerle ve pestisitletemas halinde tarım işçisi olarak<strong>ya</strong> da tehlikeli makinelerle)çalışmaktadır. UluslararasıÇalışma Örgütü (ILO) çocukişçilerin üçte ikisinden fazlasınıntarım sektöründe çalıştığınıöngörmektedir. ILO’<strong>ya</strong> göre, kırsalbölgelerde başta kız çocuklar olmaküzere tarım işçiliği 5-7 <strong>ya</strong>şlarındabaşlamaktadır. Sokak çocukları: Dün<strong>ya</strong>da 100-150milyon sokak çocuğunun var olduğutahmin edilmektedir ve bu sayı hergeçen gün artmaktadır. Eğitim: İlkokul çağında olupokula gitmeyen çocukların sayısı2002’de 115 milyonken 2007’de101 milyona düşmüştür. 2010’dailkokul çağındaki 68 milyonçocuk okula gitmemekteydi ve buçocukların %53’ünü kız çocuklaroluşturmaktaydı. Sos<strong>ya</strong>l hizmetler ve si<strong>ya</strong>siöncelikler: Genel olarak, gelişmekteolan ülkelerin savunma harcamalarıtemel eğitim <strong>ya</strong> da temel sağlıkhizmetlerine <strong>ya</strong>pılan harcamalardanfazladır. Sanayileşmiş ülkeleruluslararası kalkınma <strong>ya</strong>rdımınaharcadıkları paranın 10 katındanfazlasını savunma<strong>ya</strong> harcamaktadır. Silahlı çatışmalar: Son on yıl içinde2 milyondan fazla çocuk silahlıçatışmalarda ha<strong>ya</strong>tını kaybetmiştir.6 milyon çocuk <strong>ya</strong> ciddi olarak<strong>ya</strong>ralanmış <strong>ya</strong> da kalıcı olarak sakatkalmıştır. 1 milyon çocuk öksüzkalmış ve<strong>ya</strong> ailelerinden ayrılmıştır.Tahminlere göre 300.000 çocuksilahlı çatışmalarda asker olarak rolalmıştır. Mülteci ve yerinden edilmişçocuklar: Dün<strong>ya</strong>da 27,1 milyonkişi silahlı çatışmalar nedeniyleyerinden edilmiştir. Bu sayınınen az 13,5 milyonunu çocuklaroluşturmaktadır. Engelli çocuklar: Dün<strong>ya</strong>da 650milyon kişi engellidir. Dün<strong>ya</strong>Sağlık Örgütü’ne (WHO) göre,dün<strong>ya</strong>daki çocukların ve gençlerin%10’u (200 milyon <strong>insan</strong>) duyusal<strong>ya</strong> da zihinsel sağlık sorunları<strong>ya</strong>şamaktadır. Söz konusuçocukların %80’i gelişmekte olanülkelerde <strong>ya</strong>şamaktadır; %20’sidün<strong>ya</strong>nın en yoksul kesimindendirve sokak çocuklarının %30’uengellidir. Gelişmekte olan ülkelerde<strong>ya</strong>şa<strong>ya</strong>n çocukların %90’ı okulagidememektedir. Şiddet: Çocuklara yönelik şiddetingerçek ölçüsünü orta<strong>ya</strong> çıkarmakmümkün değildir, çünkü vakalarınçok büyük çoğunluğu gizli<strong>ya</strong>şanmaktadır; ancak UNICEF,500 milyon ile 1,5 mil<strong>ya</strong>r arasındaçocuğun yılda en az bir kereşiddete maruz kaldığını ve 3çocuktan 2’sinin fiziksel ceza<strong>ya</strong>çarptırıldığını tahmin etmektedir.Şiddet çoğunlukla çocuğun tanıdığıve güvendiği biri tarafından (aileüyeleri, bakıcılar, öğretmenler vs.)uygulanır. Şiddete karşı özelliklesavunmasız olan çocuklar arasındaengelli çocuklar, azınlık gruplarınamensup çocuklar, sokaklarda
310 ÇOCUĞUN İNSAN HAKLARI<strong>ya</strong>şa<strong>ya</strong>n çocuklar, suça karışmışçocuklar, mülteci çocuklar, yerindenedilmiş ve göçmen çocuklarsayılabilir. Erkek çocuklar fizikselşiddete daha açıkken kızlar ihmal,cinsel şiddet ve cinsel sömürüylekarşı karşı<strong>ya</strong> kalır. UNICEF,Afrika’daki 28 ülkede ve Yemen’de15-49 <strong>ya</strong>şları arasında 70 milyondanfazla kadın ve kız çocuğunkadın sünnetine maruz kaldığınıtahmin etmektedir. Kadın sünnetiuygulaması son yıllarda <strong>ya</strong>vaş<strong>ya</strong>vaş ama istikrarlı bir biçimdeazalmaktadır. Çocuk (<strong>insan</strong>) ticareti: Suçunniteliği nedeniyle çocuk ticaretininmağdurlarının sayısıyla ilgiliöngörüler değişmektedir. Cinselsömürü <strong>insan</strong> ticaretinin en fazlatespit edilebilir halidir (%79).Onun ardından zorla çalıştırmagelmektedir (%18). İnsan ticareti enhızlı gelişen ulus ötesi suçtur. Cinselve ekonomik sömürü için <strong>insan</strong>ticareti <strong>ya</strong>pan suçluların yıllık 32mil<strong>ya</strong>r dolar kâr elde ettiği tahminedilmektedir. İntihar: 15-35 <strong>ya</strong>şları arasındakigenç <strong>insan</strong>lar arasında intihar enfazla ölüme sebebiyet veren üçolgudan biridir. Dün<strong>ya</strong>da her yıl71.000 ergenin intihar ettiği tahminedilmektedir. Bu sayının 40 katınatekabül eden sayıda da intihargirişimi mevcuttur.(Kaynak: Birleşmiş Milletler Çocuk Fonu[UNICEF], www.unicef.org; UNICEFChildinfo- Monitoring the Situation ofChildren and Women [Çocukların veKadınların Durumunu İzleme Merkezi],http://www.childinfo.org; Birleşmiş MilletlerKalkınma Programı [UNDP], www.undp.org; Birleşmiş Milletler Çocuklarve Silahlı Çatışmalar Genel Sekreter’inÖzel Temsilciliği, www.un.org/children/conflict)3. KRONOLOJİ1924 Çocuk Hakları Bildirgesi(Eglantyne Jebb/MilletlerCemiyeti)1959 BM Çocuk Hakları Bildirgesi1989 BM Çocuk Hakları Sözleşmesi(kabul tarihi: 20 Kasım 1989;yürürlüğe giriş 2 Eylül 1990; Ocak2012 itibarıyla taraf devlet sayısı:193)1990 Çocuk Ticareti, Çocuk Fuhuşuve Çocuk Pornografisi ÖzelRaportörünün BM İnsan HaklarıKomisyonu tarafından atanması1990 Dün<strong>ya</strong> Çocuk Zirvesi-NewYork (29–30 Eylül); ÇocuklarınYaşaması, Korunması ve Gelişimiİçin Dün<strong>ya</strong> Bildirgesi ve EylemPlanı1990 Afrika Çocukların Hakları veRefahı Şartı (yürürlüğe giriş 29Kasım 1999)1993 Vi<strong>ya</strong>na İnsan Hakları Dün<strong>ya</strong>Konferansı, Vi<strong>ya</strong>na Bildirgesive Eylem Programı’nda çocuk<strong>haklar</strong>ına önemli vurgu1996 BM Genel Sekreteri tarafındanatanan bağımsız uzman GraçaMachel’in “Silahlı ÇatışmalarınÇocuklar Üzerindeki Etkisi”başlıklı çığır açıcı çalışmasını BM
ÇOCUĞUN İNSAN HAKLARI311Genel Kurulu’na sunması. (Buçalışmanın ardından Çocuklar veSilahlı Çatışmalar Genel SekreterÖzel Temsilciliği kurulmuştur.)1996 Çocukların Cinsel Sömürü İçinSatışına Karşı Dün<strong>ya</strong> Kongresi-Stockholm (2001’de Yokohama’datakip toplantısı <strong>ya</strong>pılmıştır.)1998 Altı uluslararası STK tarafından,çocukların savaşlarda ve silahlıçatışmalarda kullanılmasının<strong>ya</strong>saklanmasını savunmak üzere,Çocuk Askerlerin KullanılmasınınDurdurulması İçin Koalisyon’unkurulması1999 İnsani Güvenlik Ağı’nın aynıbiçimde düşünen ülkelerdenbir grup meydana getirmesi(Silahlı çatışmalardan etkilenençocukların durumuna büyükvurgu <strong>ya</strong>pılmıştır.)1999 Çocuk İşçiliğinin En KötüBiçimlerine Karşı 182 sayılıSözleşme’nin Uluslararası ÇalışmaÖrgütü (ILO) tarafından kabuledilmesi (yürürlüğe giriş 19 Kasım2000; Ocak 2012 itibarıyla tarafdevlet sayısı 174)2000 Çocuk Hakları Sözleşmesi’ne ekiki İhti<strong>ya</strong>ri Protokol’ün kabulü:Çocukların Silahlı ÇatışmalaraDahil Olmalarına İlişkin İhti<strong>ya</strong>riProtokol (yürürlüğe giriş 12Şubat 2002; Ocak 2012 itibarıylataraf devlet sayısı 143) ve ÇocukTicareti, Çocuk Fuhuşu ve ÇocukPornografisine İlişkin İhti<strong>ya</strong>riProtokol (yürürlüğe giriş 18 Ocak2002; Ocak 2012 itibarıyla tarafdevlet sayısı 152)2002 Çocuk Forumu (5-7 Mayıs) veBM Genel Kurulu’nun ÇocuklarHakkında Özel Oturumu (8-10Mayıs); Çocuk Forumu Belgesive Bildirgesi ve Eylem Planı’nınkabulü (“Çocuklara Uygun BirDün<strong>ya</strong>”)Çocuklar ve silahlı çatışmalar hakkındabir izleme ve raporlamamekanizmasının kurulması içinBM Güvenlik Konseyi’nin 1612sayılı Karar’ının kabulüBM Engelli Hakları Sözleşmesi’ninkabulü Madde 7: Engelli Çocuklar(yürürlüğe giriş 3 Mayıs 2008;Ocak 2012 itibarıyla taraf devletsayısı 109)2007 Avrupa Konseyi Çocukların CinselSömürüye ve Cinsel İstismaraKarşı Korunması Sözleşmesi(yürürlüğe giriş 1 Temmuz 2010;Ocak 2012 itibarıyla taraf devletsayısı 17)2010 Çocukların Silahlı ÇatışmalaraDahil Olmalarına İlişkin İhti<strong>ya</strong>riProtokol’ün tüm devletlertarafından onanması için BM’nin“Zero-Under-18” kampan<strong>ya</strong>sınınbaşlatılması2011 Çocuk Hakları Sözleşmesi’ne ekBaşvuru Usulüne İlişkin İhti<strong>ya</strong>riProtokol’ün kabulü
312 ÇOCUĞUN İNSAN HAKLARIÇEŞİTLİ FAALİYETLERFAALİYET IÇOCUĞUN İHTİYAÇLARI VE HAKLARIBölüm I: Girişİnsan <strong>haklar</strong>ı hakkında konuşurken ihti<strong>ya</strong>çlarile <strong>haklar</strong> arasında net bir ayrım <strong>ya</strong>pmalısınız.Bölüm II: Genel BilgilerFaaliyet türü: Çocukların ihti<strong>ya</strong>çları ve onlarabağlı <strong>haklar</strong> hakkında tartışma.Amaçlar ve hedefler: Çocukların <strong>haklar</strong>ınınanlaşılması ve <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının bütün <strong>insan</strong>larauygulandığının idrak edilmesi.Hedef grup: Çocuklar ve gençler.Grup büyüklüğü: 10-20 kişi.Süre: 60-120 dakika.Hazırlık: Sınıfın/odanın düzenlenmesi, ÇocukHakları Sözleşmesi’nin örnekleri (basitleştirilmişmetin).Malzemeler: Kâğıt <strong>ya</strong> da kartlar, bant <strong>ya</strong> daraptiye, duvar <strong>ya</strong> da mantar panosu.Beceriler: Analitik beceriler ve <strong>ya</strong>ratıcılık.Bölüm III: Faaliyet Hakkında BilgilerKatılımcılar çiftler halinde <strong>ya</strong> da küçük gruplardaçalışır. Her çift <strong>ya</strong> da grup, çocuklarınha<strong>ya</strong>t içinde ihti<strong>ya</strong>ç duyduğu şeyleri temsileden kartlar <strong>ya</strong>ratır. Katılımcılardan maddinesneler (su, yiyecek, giysiler vs.), soyut kavramlar(sevgi, barış vs.) ve <strong>insan</strong>lar (ebeveynler,arkadaşlar vs.) düşünmelerini isteyin.Her çift/grup, kartları duvara <strong>ya</strong>pıştırır ve betimlediklerişeylerin neden önemli olduğunuaçıklar. Tüm gruplar kartlarını koyduğunda oduvara “İHTİYAÇLAR” başlığını <strong>ya</strong>zın.maddi şeyler, duygular ve ilişkileri mi yoksabaşka <strong>insan</strong>ların <strong>ya</strong>pması <strong>ya</strong> da <strong>ya</strong>pmamasıgereken şeyleri mi düşündü?Bu ihti<strong>ya</strong>çların karşılanmasından kim sorumludur?Hangi ihti<strong>ya</strong>çları kendimiz karşıla<strong>ya</strong>biliriz?Hangi ihti<strong>ya</strong>çlar için başkalarınabağımlıyızdır?Bu ihti<strong>ya</strong>çlar hepimiz için karşılanmış ihti<strong>ya</strong>çlarmıdır? Aramızda kimse ihti<strong>ya</strong>çlarının tamamenkarşılanmadığı birini tanı<strong>ya</strong>n kimse varmı? Aramızdan biri bu ihti<strong>ya</strong>çlardan birine <strong>ya</strong>da birkaçına erişimi olma<strong>ya</strong>n kimseyi tanıyormu? Değişim kimin sorumluluğundadır?Üçüncü adımda dün<strong>ya</strong><strong>ya</strong> bakın: Hangi ihti<strong>ya</strong>çlardün<strong>ya</strong>daki her çocuğun ihti<strong>ya</strong>cıdır? Katılımcılarınevrensel ihti<strong>ya</strong>ç olarak nitelemediğikartları kaldırın. Bu sonuç katılımcıların anlayışınıngöstergesi olacaktır. Bu aşamadauluslararası toplum tarafından tanınmış standartlardanbahsetmeye gerek yoktur.Bağlantılı <strong>haklar</strong>ın analiziİhti<strong>ya</strong>çlardan <strong>haklar</strong>a katılımcılarla birliktegeçin: Kısaca BM İnsan Hakları Sistemi’niaçıklayın ve Çocuk Hakları Sözleşmesi’ninmaddelerini dağıtın (basitleştirilmiş metin/her bir madde bir kâğıtta olmak üzere). Katılımcılardanduvardaki ihti<strong>ya</strong>çların <strong>ya</strong>nına hakiçeren bu maddeleri ko<strong>ya</strong>rak eşleştirmeleriniisteyin. Bazı ihti<strong>ya</strong>çların ve<strong>ya</strong> <strong>haklar</strong>ın karşılığıbulunama<strong>ya</strong>bilir. Bu eşleştirmeleri ve farklılıklarıkatılımcılarla tartışın ve çocukların <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ının nasıl ve nerede meydana geldiğinedair örnekler isteyin. Ülkenizde/bölgenizdehangi mekanizmalar/kurumlar/örgütler ileçocukların <strong>haklar</strong>ının korunduğunu anlatın.Sonraki adımda, kendi ülkeniz/bölgenizle ilgiliolarak aşağıdaki soruları tartışın:Hangi temel ihti<strong>ya</strong>çlar seçildi? Katılımcılar
ÇOCUĞUN İNSAN HAKLARI313Çeşitlilik için önerilerKartlar, çizerek <strong>ya</strong> da bo<strong>ya</strong>yla ve<strong>ya</strong> eski dergilerdenresimler keserek <strong>ya</strong> da en basit haliyle<strong>ya</strong>zıyla <strong>ya</strong>ratılabilir.Bölüm IV: Faaliyetin ArdındanDaha fazla araştırma için alanlar: çocuklarınkorunması ve <strong>haklar</strong>ının ihlal edilmesinin önlenmesiiçin muhtemel eylemler(Kaynak: Gerald Kador Folkvord. 2004. Ideenfür den Unterricht, İnsan Haklarını Öğretmek18/2004)FAALİYET IIÇOCUK İŞÇİLİĞİNİ AZALTMAK İÇİNYAPILACAK EYLEME DAİR YUVARLAKMASA TOPLANTISIBölüm I: GirişDün<strong>ya</strong>nın pek çok yerinde çocuklar ha<strong>ya</strong>tlarınıkazanmak <strong>ya</strong> da aile bütçesine katkıdabulunmak için çalışmak zorundadır. Çocukişçiliğini <strong>ya</strong>sakla<strong>ya</strong>n tüm eylemler, sos<strong>ya</strong>l veekonomik bağımlılıkların karmaşıklığı nedeniylehem olumlu hem de istenmeyen etkileresahip olacaktır.Bölüm II: Genel BilgilerFaaliyet türü: Çocuk işçiliği hakkında oyun.Amaçlar ve hedefler: Strateji ve alternatif geliştirmekiçin çocuk işçiliğini ve sonuçlarınıilgilendiren çeşitli menfaatlerin ve saiklerinanlaşılır kılınması. Bu oyundan önce katılımcılarınkonuyu tanıması için bazı arka planbilgileri verilmelidir.Hedef grup: Genç yetişkinler ve yetişkinler.Grup büyüklüğü: 15-20 katılımcı.Süre: 120 dakika (Eylem Planı’nın kapsamınabağlıdır).Hazırlık: Oda/sınıf düzenlemesi, isim kartlarıve katılımcıların rolleri, çeşitli rollerin vepozisyonların arka plan bilgisi için kesilmişgazete haberleri; çocuk işçiliği hakkında UNI-CEF/ILO/STK raporları.Malzemeler: Kâğıt, kâğıt tahtası vs.Beceriler: İletişim ve analitik beceriler.Bölüm III: Faaliyet Hakkında BilgilerKonu<strong>ya</strong> girişX ülkesindeki çocuk işçiliği sorununun yerelçocuk <strong>haklar</strong>ı örgütleri ve ILO tarafından eleştirildiğini,hükümetin bunun üzerine çocukişçiliğine karşı alınacak tedbirlerle ilgili olarakbir yuvarlak masa toplantısı düzenlediğini vekatılımcıların alandaki çeşitli aktörleri (çalışançocuklar, oku<strong>ya</strong>n çocuklar, ebeveynler,öğretmenler, işveren örgütleri, sendikalar,hükümet görevlileri, çocuk <strong>haklar</strong>ı STK’ları,UNICEF/ILO vs.) temsil edeceğini (ekiplerkurulabilir) açıklayın. Tartışmanın hedefi toplantınınardından yürütülecek süreçle ilgili birstrateji orta<strong>ya</strong> çıkarılmasıdır. (Alternatif olarakbir Eylem Planı da geliştirilebilir.)Oyun/rol performansıYuvarlak masa toplantısı katılımcılarını seçinve onlara bir pozisyon/strateji geliştirebilmeleriiçin 20 dakika tanıyın. (Okuma malzemelerinidaha önce de verebilirsiniz.) UNICEF/ILO ve<strong>ya</strong> STK temsilcisi toplantı oturum başkanıolabilir ve katılımcıları işlerine uygunolarak tanıtabilir. Tartışma çocukların bugünküdurumu hakkında kısa bir girişle başlasın.Örneğin “fabrikada çalışan çocuklar <strong>ya</strong> daçocuklara <strong>ya</strong>pılan muameleden rahatsız olanebeveynler” gibi. Katılımcılar başkanlığı olanbu toplantıda kendi durdukları yeri açıklamalıdır.Sonuç olarak bir strateji benimsenmeli<strong>ya</strong> da çeşitli çalışma gruplarının geliştirdiği bireylem planı orta<strong>ya</strong> çıkmalıdır.Geri bildirim, yönteme dair ipuçlarıKatılımcılara duygularını, düşüncelerini veoyun sırasındaki tepkilerini sorun. Özellik-
314 ÇOCUĞUN İNSAN HAKLARIle tartışma sırasında çocukların oynadığı rolüzerine düşünün.Bölüm IV: Faaliyetin ArdındanDaha fazla araştırma için ilgili <strong>haklar</strong>/alanlar:Çocuk Hakları Sözleşmesi Madde 3 (çocuğunyüksek menfaatleri), Madde 6 (ha<strong>ya</strong>ttakalma ve gelişim), Madde 32 (ekonomik sömürü),Madde 24 (sağlık), Madde 26 ve Madde27 (sos<strong>ya</strong>l güvenlik, yeterli ha<strong>ya</strong>t standardı),Madde 28 ve Madde 29 (eğitim), Madde 31(eğlence ve oyun); Çocuk İşçiliğinin En KötüBiçimlerine Karşı ILO Sözleşmesi: ILO’nunçalışmalarını tartışın (IPEC girişimi). Kendiçevrenizde okula gitmek yerine çalışan <strong>ya</strong> daokula giderken çalışan çocuklara dikkat edin.Yuvarlak masa toplantıları için önerilendiğer konular: evde/okulda bedensel cezalar;çocuk askerlerin işledikleri suçlarla ilgilisorumluluğu ve rehabilitasyon yolları; çocukfuhuşu ve çocuk ticaretiKAYNAKÇAAlen, André, Johan Vande Lanotte, EugeenVerhellen, Fiona Ang ve Eva Berghmans.2005. A Commentary on the United NationsConvention on the Rights of the Child. Boston/Leiden:Martinus Nijhoff Publishers.Alston, Philip (ed.). 1994. The Best Interestsof the Child: Reconciling Culture and HumanRights. Oxford: Clarendon Press.Child Rights Information Network (CRIN)(ed.). 2009. Guide to Non-Discriminationand the CRC. London: Child Rights InformationNetwork. http://www.crin.org/docs/CRC_Guide.pdfChildren’s Rights Alliance for England veSave the Children UK (ed.). 2004. It HurtsYou Inside. Young Children Talk about Smacking.London: Children’s Rights Alliance forEngland and Save the Children UK. http://www.childrenareunbeatable.org.uk/pdfs/ItHurtsYouInside.pdfCoalition to Stop the Use of Child Soldiers(ed.). 2008. Child Soldiers. Global Report2008. London: Coalition to Stop the Use ofChild Soldiers. http://www.childsoldiersglobalreport.org/Council of Europe (Avrupa Konseyi) (ed.).2007. Compasito-Manual on Human Rights Educationfor Children. Budapest: Council of Europe.Detrick, Sharon. 1999. A Commentary onthe United Nations Convention on the Rightsof the Child. The Hague: Kluwer AcademicPublishers.European Union Agency for FundamentalRights (ed.). 2009. Child Trafficking in theEuropean Union-Challenges, Perspectives andGood Practices. Luxembourg: European UnionAgency for Fundamental Rights.Folkvord, Gerald Kador. 2004. Ideen fürden Unterricht. In: Teaching Human Rights18/2004. Wien: Servicestelle Menschenrechtsbildung.
ÇOCUĞUN İNSAN HAKLARI315Franklin, Bob (ed.). 2001. The New Handbookof Children’s Rights: Comparative Polic<strong>ya</strong>nd Practice. 2 nd Edition. London/New York:Routledge.Freeman, Michael. 1997. The Moral Statusof Children: Essays on the Rights of the Child.Dordrecht/Boston/London: Martinus NijhoffPublishers.Freeman, Michael (ed.). 1996. Children’sRights: A Comparative Perspective. Aldershot:Dartmouth Publishing Company.Global Initiative to End All Corporal Punishmentof Children ve Save the ChildrenSweden (ed.). 2010. Ending LegalisedViolence against Children. Global Report2010. Stockholm: Global Initiative to End AllCorporal Punishment of Children and Savethe Children Sweden. http://www.endcorporalpunishment.org/pages/pdfs/reports/GlobalReport2010.pdfHammarberg, Thomas ve Akila Belembaogo.2001. Turning Principles into Practice.Stockholm: Save the Children Sweden.Hammarberg, Thomas. 1996. MakingReality of the Rights of the Child. Stockholm:Save the Children Sweden.Hayward, Ruth Finney. 2000. Breaking theEarthenware Jar: Lessons from South Asiato End Violence against Women and Girls.Kathmandu: UNICEF Regional Office forSoutheast Asia.Human Rights Watch (İnsan Haklarıİzleme Örgütü) (ed.). 2010. “Hellish Work”.Exploitation of Migrant Tobacco Workers inKazakhstan. New York/Washington/London/Brussels:Human Rights Watch. http://www.hrw.org/en/node/91458/section/7Human Rights Watch (İnsan Haklarıİzleme Örgütü) (ed.). 2007. Children in theRanks: The Maoists’ Use of Child Soldiers inNepal. New York/Washington/London/Brussels:Human Rights Watch. http://www.hrw.org/en/reports/2007/02/01/children-ranksHuman Rights Watch (İnsan Hakları İzlemeÖrgütü) (ed.). 1997. The Scars of Death:Children Abducted by the Lord’s ResistanceArmy in Uganda. New York/Washington/London/Brussels:Human Rights Watch. http://www.hrw.org/legacy/reports97/uganda/Kuper, Jenny. 1997. International LawConcerning Child Civilians in Armed Conflict.Oxford: Clarendon Press.Machel, Graça. 2001. The Impact of War onChildren. C. London: Hurst & Co.Milne, Elinor. 2009. “I don’t get sad, onlywhen my mum smacks me.” Young ChildrenGive Advice about Family Discipline. London:Children are Unbeatable! Alliance. http://www.endcorporalpunishment.org/assets/childrendocs/UK%20I%20dont%20get%20sad%20-%20report%20A5.pdfOffice of the Special Representative of theSecretary-General for Children and ArmedConflict ve UNICEF (Çocuklar ve SilahlıÇatışmalar Genel Sekreter’in Özel Temsilciliğive UNICEF) (ed.). 2009. Machel Study10-Year Strategic Review: Children and Conflictin a Changing World. New York: UNICEF.
316 ÇOCUĞUN İNSAN HAKLARISen, Amart<strong>ya</strong>. 2002. Basic Education andHuman Security. Erişim: http://www.humansecurity-chs.orgSloth-Nielsen, Julia. 2008. Children’s Rightsin Africa: A Legal Perspective. London: AshgatePublishing.UNESCO (ed.). 2009. Stopping Violencein Schools: A Guide for Teachers. Paris:UNESCO. http://unesdoc.unesco.org/images/0018/001841/184162e.pdfUNICEF (ed.). The State of the World’s ChildrenReport (yıllık rapor). http://www.unicef.org/sowc/UNICEF (ed.). 2011. Humanitarian Actionfor Children 2011. New York: UNICEF.UNICEF (ed.). 2010. Child DisciplinaryPractices at Home: Evidence from a Rangeof Low- and Middle-Income Countries. NewYork: UNICEF.UNICEF (ed.). 2010. Humanitarian Action.Partnering for Children in Emergencies. Report2010. New York: UNICEF. http://www.unicef.org/har2010/files/UNICEF_Humanitarian_Action_Report_2010-Full_Report_WEB_EN.pdfUNICEF (ed.). 2010. Progress for Children:Achieving the MDGs with Equity (No. 9).New York: UNICEF.UNICEF ve Victor Pineda Foundation (ed.).2009. It’s about Ability: Learning Guide onthe Convention on the Rights of Persons withDisabilities. New York: UNICEF.UNICEF (ed.). 2002. Implementation Handbookfor the Convention on the Rights of theChild (fully revised edition). Geneva/NewYork: UNICEF.United Nations (Birleşmiş Milletler) (ed.).2006. World Report on Violence againstChildren. Geneva: United Nations. Erişim:http://www.unviolencestudy.org/United Nations Development Programme(Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı)(UNDP) (ed.). 2011. Human DevelopmentReport 2011. New York: Palgrave Macmillan.http://www.beta.undp.org/undp/en/home/librarypage/hdr/human_developmentreport2011.htmlUnited Nations Office of the Special Representativeof the Secretary-General forChildren and Armed Conflict (BirleşmişMilletler Çocuklar ve Silahlı ÇatışmalarGenel Sekreter’in Özel Temsilciliği) (ed.).2010. The Rights and Guarantees of InternallyDisplaced Children in Armed Conflict. NewYork: United Nations. http://www.un.org/children/conflict/_documents/10-08849%20Rights%20Guarantees%20Internally%20Displaced%20Children%20Armed%20Conflict_WP_2.pdfVan Bueren, Geraldine. 1995. The InternationalLaw on the Rights of the Child.Dordrecht/Boston/London: Martinus NijhoffPublishers.Verhellen, Eugeen (ed.). 1996. UnderstandingChildren’s Rights. Ghent: Children’sRights Centre.
ÇOCUĞUN İNSAN HAKLARI317Willow, Carolyne; Hyder, Tina. 1998. ItHurts You Inside-Children Talking about Smacking.London: National Children’s Bureauand Save the Children.EK BİLGİLERAsylkoordination Austria-Connecting PeopleProject (İnsanları Birleştirme Projesi):http://www.asyl.atChild Rights Information Network (ÇocukHakları Bilgi Ağı) (CRIN): http://www.crin.orgChildren are Unbeatable! Alliance (ÇocuklaraVurulamaz!): http://www.childrenareunbeatable.org.uk/Childwatch International ResearchNetwork (Uluslararası Çocuk İzleme AraştırmaAğı): http://www.childwatch.uio.noCoalition to Stop the Use of Child Soldiers(Çocuk Askerlerin Kullanılmasına KarşıKoalisyon): http://www.child-soldiers.org/homeDefence for Children: http://www.defenceforchildren.org/End Child Prostitution, Child Pornograph<strong>ya</strong>nd Trafficking of Children for SexualPurposes (Çocuk Fuhuşu, Çocuk Pornografisive Cinsel Amaçlı Çocuk Ticaretine Son)(ECPAT): http://www.ecpat.netEuropean Network of Ombudspersons forChildren (Avrupa Çocuk OmbudsmanlarıAğı) (ENOC): http://crin.org/enoc/Global Initiative to End All Corporal Punishmentof Children: (Çocuklara YönelikBedensel Cezaları Sona Erdirmek İçinKüresel Girişim): http://www.endcorporalpunishment.orgGlobal March against Child Labour (Çocukİşçiliğine Karşı Küresel Girişim): http://www.globalmarch.orgInternational Labour Organization (UluslararasıÇalışma Örgütü) (ILO): www.ilo.orgInternational Programme on the Eliminationof Child Labour (Çocuk İşçiliğininÖnlenmesi İçin Uluslararası Program)(IPEC): http://www.ilo.org/public/english/standards/ipecNGO Group for the Convention on theRights of the Child (Çocuk Hakları Sözleşmesiİçin STK’lar Grubu): http://www.crin.org/NGOGroupforCRCOffice of the United Nations High Commissionerfor Human Rights (OHCHR)(Birleşmiş Milletler İnsan Hakları YüksekKomiserliği): http://www.ohchr.orgSave the Children Alliance: http://www.savethechildren.net/alliance/index.htmlSOS Children’s Villages International:http://www.sos-childrensvillages.orgTerre des Hommes-International Federationfor Children, their Rights and EquitableDevelopment (Çocuklar, Hakları ve HakkaniyetliKalkınma İçin Uluslararası Federasyon):http://www.terredeshommes.org
318 ÇOCUĞUN İNSAN HAKLARIUnited Nations Children’s Fund (BirleşmişMilletler Çocuk Fonu) (UNICEF): http://www.unicef.org/UNICEF Innocenti Research Centre (UNI-CEF Innocenti Araştırma Merkezi): http://www.unicef-irc.orgUNICEF Statistical Database (UNICED İstatistikVeritabanı): http://www.childinfo.orgUnited Nations Committee on the Rightsof the Child (Birleşmiş Milletler ÇocukHakları Komitesi): http://www.ohchr.org/english/bodies/crcUnited Nations Educational, Scientific andCultural Organization (UNESCO) (BirleşmişMilletler Eğitim, Bilim ve KültürÖrgütü): http://www.unesco.orgUNESCO-Education for All (EFA) (UNES-CO-Herkes İçin Eğitim): http://www.unesco.org/education/efa/ed_for_all/United Nations High Commissioner for Refugees(Birleşmiş Milletler Mülteciler YüksekKomiseri): http://www.unhcr.orgUnited Nations Human Rights Council(Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Konseyi):http://www.ohchr.org/english/bodies/hrcouncil/United Nations Office of the Special Representativeof the Secretary-General forChildren and Armed Conflict (BirleşmişMilletler Çocuklar ve Silahlı ÇatışmalarGenel Sekreter’in Özel Temsilciliği): http://www.un.org/children/conflict/english/home6.htmlUnited Nations Secretary-General’s Studyon Violence against Children (BirleşmişMilletler Genel Sekreter’in Çocuklara KarşıŞiddet Araştırması): http://www.unviolencestudy.org/United Nations Special Rapporteur on theSale of Children, Child Prostitution andChild Pornography (Birleşmiş MilletlerÇocuk Ticareti, Çocuk Fuhuşu ve ÇocukPornografisi Özel Raportörü): http://www.ohchr.org/english/issues/children/rapporteur/index.htmUnited Nations Special Session on Children(Birleşmiş Milletler Çocuklar HakkındaÖzel Oturum): http://www.unicef.org/specialsession/index.htmlUnited Nations “Zero-Under-18” Campaign:http://zerounder18.org/Watchlist on Children and Armed Conflict:http://www.watchlist.orgWorld Bank-Children and Youth (Dün<strong>ya</strong>Bankası-Çocuklar ve Gençler): http://www.worldbank.org/childrenandyouthWorld Congress against CommercialSexual Exploitation of Children (ÇocuklarınCinsel Sömürü amaçlı Ticaretine KarşıDün<strong>ya</strong> Kongresi): http://www.csecworldcongress.orgWorld Health Organization (WHO) (Dün<strong>ya</strong>Sağlık Örgütü): www.who.int
NOTLAR319
320 NOTLAR
SİLAHLIÇATIŞMALARDAİNSAN HAKLARIULUSLARARASI İNSANCIL HUKUK: SAVAŞLARIN BİLESINIRLARI VARDIR“(…) Aşağıda belirtilen muamelelerin <strong>ya</strong>pılması nerede ve ne şekildeolursa olsun <strong>ya</strong>saktır ve <strong>ya</strong>sak olarak kalacaktır (...): <strong>ya</strong>şama ve kişiyeyönelik şiddet, özellikle her türlü öldürme, uzuvların kesilmesi, zalimanemuamele ve işkence; rehin alma; kişisel haysiyete tecavüz ve özellikleaşağılayıcı ve küçük düşürücü muamele; uygar uluslarca vazgeçilmezolduğu kabul edilmiş tüm <strong>ya</strong>rgısal güvencelere sahip olağan birmahkemenin verdiği karar olmaksızın ceza verilmesi ve bu cezaların infazedilmesi. Yaralılar, hastalar ve deniz kazazedeleri toplanacak ve tedaviedilecektir. (…)”Dört Cenevre Sözleşmesi’nin ortak 3. maddesinin (1) ve (2). fıkraları. 1949.
322 SİLAHLI ÇATIŞMALARDA İNSAN HAKLARIÖRNEK HİKÂYE“Bir Zamanların Savaşçı Kralı:Vietnam’daki Bir Subayın Hatıraları”“Vietnam’a gittiğimde 19 <strong>ya</strong>şındaydım. Dördüncüsınıf özel pi<strong>ya</strong>deydim. Öldürmek içineğitilmiştim, ancak birini gerçekten öldürmekeğitimden ve tetiği çekmekten farklı bir şey.Bunu <strong>ya</strong>pacağımı bilmiyordum. Orada kadınlarınve çocukların olduğunu biliyordum amaonları öldüreceğimi öldürene kadar bilmiyordum.Birini öldüreceğimi bilmiyordum. Kimseyiöldürmek istemiyordum. Öldürmek içinyetiştirilmemiştim.Bir ağaçtan uzaklaşarak koşuyordu ama birşey taşıyordu. Taşıdığı şeyin bir silah olupolmadığını bilmiyordum. Onun bir kadın olduğunubiliyordum ve bir kadını vurmak istemiyordum.Ama bana ateş açma emri verildi.O yüzden bir silahla koştuğunu düşündümve ateş açtım. Onu ters çevirdiğimde taşıdığışeyin bir bebek olduğunu gördüm. Dört defaateş açmıştım. Mermiler onu geçip bebeği devurmuştu. Bebeğin yüzünün <strong>ya</strong>rısı gitmişti.Donakaldım. Eğitim işe <strong>ya</strong>ramıştı; öldürmeyeprogramlanmıştım ve ben öldürmeye başladım.Varnado Simpson, Vietnam Savaşı gazisi1968’deki olayları anlatıyor.(Kaynak: Donovan, David. 2001. Bir ZamanlarınSavaşçı Kralı: Vietnam’daki Bir SubayınHatıraları)Tartışma Soruları1. Bu asker kadınların ve çocukların meşrubirer hedef olmadığını bile bile neden ateşaçma<strong>ya</strong> karar verdi?2. Sizce kadınlar ve çocuklar neden silahlı çatışmalarsırasında korunan kişilerdir?3. Sizce savaşırken emre itaatin önemi varmıdır? Askerler her zaman emirlere riayetetmeli midir?4. Sizce bir savaşta neyin hukuka uygun neyinhukuka aykırı olduğunu kim belirler?5. Askerlerin neyin hukuka aykırı olduğunuöğrenmesi neden önemlidir?6. Yukarıda anlatılana benzer trajediler nasılönlenebilir?BİLİNMESİ GEREKENLER1. SAVAŞIN BİLE SINIRLARIVARDIRİnsani güvenliği savaşlardan daha ağır bir biçimdetehdit eden pek az durum vardır. Silahlıçatışmaların yoğunlaştığı durumlarda,hükümetler kendilerini toplumun ihti<strong>ya</strong>çlarıile bireylerin ihti<strong>ya</strong>çları arasında zor tercihler<strong>ya</strong>pma mecburiyeti içinde bulabilir. İnsan<strong>haklar</strong>ının uygulanması asla bitmeyen bir süreçtirama bir silahlı çatışmanın asıl özellikleriolan sistematik ve düzenli şiddet var olduğundabu <strong>haklar</strong>ın temelini oluşturan ilkelerinkendileri saldırı<strong>ya</strong> uğrar. Bu nedenle, silahlıçatışma durumları savaşların bile sınırları olmasıgibi basit bir fikre da<strong>ya</strong>nan tamamlayıcı
SİLAHLI ÇATIŞMALARDA İNSAN HAKLARI323ama ayrı kurallara tabidir. Bu kurallar genelolarak uluslararası <strong>insan</strong>cıl hukuk (UİH) <strong>ya</strong>da silahlı çatışma hukuku olarak adlandırılır.UİH silahlı çatışmalar sırasında şiddet kullanımınıaşağıdaki amaçlarla sınırla<strong>ya</strong>n ilke vekurallar olarak özetlenebilir: Çatışmalara doğrudan dahil olma<strong>ya</strong>n<strong>insan</strong>ların korunması (“siviller”); Şiddetin etkilerini savaşın amacı içingerekli düzeyle sınırlamak (“muharipler”[savaşanlar] bakımından bile).Uluslararası İnsancıl Hukuk veİnsani GüvenlikHukukun silahlı çatışmalarınistisnai, anarşik ve şiddet dolugerçekliğinde davranışları düzenleyipdüzenleyemeyeceği konusundabirçok soru sorulmuş ve birçok<strong>insan</strong> bunun mümkün olmadığınıiddia etmiştir. Bir bireyin <strong>ya</strong> datoplumun ha<strong>ya</strong>tta kalması sözkonusu iken <strong>insan</strong> davranışınınhukuki mülahazalarla kısıtlanmasınasıl beklenebilir? İlk bakıştaşaşırtıcı görünse de, UİH tarafındankoyulan bu kurallara uymak içinhem saldıranlar hem de savunanlarnezdinde zorlayıcı nedenlermevcuttur. Şiddetin patlamasıgüvenlik kavramının kendisine zıtise de, UİH’nin <strong>insan</strong>i güvenliğesavaşlara bile sınır ko<strong>ya</strong>rak hizmetettiğinin bilinmesi önemlidir. UİHsilahlı çatışmaların gerçekliğinitanır ve buna <strong>ya</strong>rarcı bir <strong>ya</strong>klaşımlakarşılık verir: Bireylere yönelikayrıntılı ve pratik kurallar. Buhukuk dalı bir devletin <strong>ya</strong> da is<strong>ya</strong>ncıgrubunun silahlı güce başvurmahakkı olup olmadığını tespit etmeyeçalışmaz. Bunun yerine, ilk ve esasolarak savaşın <strong>ya</strong>ratacağı acıyı sınırlıtutma<strong>ya</strong> çalışır. İnsan haysiyetininkorunmasına verdiği önem nedeniyleUİH’nin uzlaşma ihtimalleriniartırarak daha sonra <strong>ya</strong>pılacak barışahizmet ettiği de söylenebilir.“Her zaman barış içinhareket etmeliyiz.”Hugo de Groot (Grotius)Uluslararası İnsancıl Hukukun KaynağıBilim <strong>insan</strong>ları genel olarak UİH’nin 1864yılında Birinci Cenevre Sözleşmesi’nin kabulüyledoğduğu konusunda anlaşsa da buSözleşme’de yer alan kuralların yeni kurallarolmadığı açıktır. Aslında, Birinci CenevreSözleşmesi’nin büyük bir bölümü var olanuluslararası teamül hukukundan alınmıştır.Silahlı çatışmalar sırasında belli kategorilerdekimağdurları koru<strong>ya</strong>n kurallar ve çatışmalarsırasında kullanılmasına izin verilen <strong>ya</strong> da <strong>ya</strong>saklananaraçlara ve yöntemlere dair teamüllerMÖ 1000’de dahi mevcuttu.19. yüzyılın ortasına dek UİH’yi oluşturankurallar ve teamüller coğrafi olarak sınırlıydıve evrensel bir uzlaşmayı ifade etmiyordu.İnsancıl hukuktaki ilk evrensel antlaşmanın<strong>ya</strong>ratıcısı Henry Dunant isimli bir İsviçreli işadamıdır.1859’da Fransız ve Avustur<strong>ya</strong> güçleriarasında Kuzey İtal<strong>ya</strong>’da <strong>ya</strong>şanan muharebesırasında Solferino’da gerçekleşen katliamatanıklık eden Dunant, bu savaşın dehşetinianlatan bir <strong>kitap</strong> <strong>ya</strong>zma<strong>ya</strong> ve savaşın mağdurlarınınkaderini değiştirmek için muhtemeltedbirleri <strong>ya</strong>yınlama<strong>ya</strong> karar vermiştir.
324 SİLAHLI ÇATIŞMALARDA İNSAN HAKLARI“25 Haziran 1859’da güneş doğduğunda ha<strong>ya</strong>l edilebilecek en korkunçgörüntüleri beraberinde getirdi. Savaş alanında <strong>insan</strong>ların ve atlarıncansız bedenleri: Cesetler yollarda, hendeklerde, çukurlarda, çalılıklardave tarlalarda dağılmıştı (...). Bütün gün toplanan <strong>ya</strong>ralı adamlarha<strong>ya</strong>let gibiydi; be<strong>ya</strong>z ve tükenmişlerdi. Çok kötü <strong>ya</strong>ralanan bazılarınınkendilerine ne söylendiğini anlamaz gibi şaşkın bakışları vardı (…).Diğerleri endişeli, sinirliydi ve vücutlarını saran spazmlarla titriyorlardı.Hemen enfeksiyon kapan <strong>ya</strong>raları olanlar acıdan deliriyor gibiydi. Buacının sona erdirilmesi için <strong>ya</strong>lvarıyorlardı ve ölümle mücadelelerindeacıdan kıvranan yüzleriyle çarpılmış gibiydiler.”Henry Dunant. Solferino’dan bir anı. 18621864 tarihli Savaş Alanında YaralananlarınKoşullarının İyileştirilmesi İçin Cenevre Sözleşmesi’ninkabulü evrensel olarak onanma<strong>ya</strong>açık uluslararası bir antlaşmanın <strong>ya</strong>pılmasınave devletlerin güçlerini bireylerin lehine vekendi iradeleriyle sınırlama<strong>ya</strong> rıza göstermelerineyol açmıştır. İlk kez, silahlı çatışma <strong>ya</strong>zılıve genel hukukun konusu olmuştur.Uluslararası Hukuk Olarak Uluslararasıİnsancıl HukukUİH’nin kuralları ve ilkeleri, <strong>ya</strong>lnızca ahlakive<strong>ya</strong> felsefi ilkeler <strong>ya</strong> da sos<strong>ya</strong>l teamüller değil,evrensel olarak tanınan hukuk kurallarıdır.Bu kuralların hukuki boyutunun neticesielbette bir silahlı çatışmadaki farklı taraflarauygulanan bir hak ve yükümlülükler rejimininvarlığıdır. UİH kurallarına saygı göstermeyenbireyler adalet önüne getirilecektir.Uluslararası <strong>insan</strong>cıl hukuk daha kapsamlı birçerçevenin özel bir kısmı olarak anlaşılmalıve analiz edilmelidir. Bu çerçeve, uluslararasıtoplumun mensuplarının koordinasyonunuve işbirliğini düzenleyen kuralar ve ilkeler,<strong>ya</strong>ni uluslararası hukuktur.Uluslararası İnsancıl Hukuk ve İnsanHaklarıSilahlı çatışmaların <strong>ya</strong>rattığı acıyı ve zararısınırlama amacını taşı<strong>ya</strong>n UİH’nin, çatışmazamanlarında <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının çekirdeğinioluşturduğu söylenebilir. Bu <strong>haklar</strong> arasında<strong>ya</strong>şam hakkı, kölelik <strong>ya</strong>sağı, işkence ve <strong>insan</strong>lıkdışı muamele <strong>ya</strong>sağı ve <strong>ya</strong>saların geriyeyürümezliği ilkesi bulunur. Olağanüstühallerde uygulanması askı<strong>ya</strong> alınabilen ifadeözgürlüğü, hareket özgürlüğü ve örgütlenmeözgürlüğü gibi diğer <strong>haklar</strong>dan farklı olarak,UİH tarafından sağlanan korumanın uygulanmasıasla askı<strong>ya</strong> alınamaz. UİH tam dasilahlı çatışma haline gelen istisnai durumlarauygulandığı için “çekirdek” niteliğindeki<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı <strong>insan</strong>cıl hukuk altındaki temelve <strong>ya</strong>sal güvencelerle birleşir. UİH silahlı çatışmadurumlarını düzenleyen “lex specialis”hükümler iken, <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı barış zamanınaözgüyse de uluslararası <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı hukukusilahlı çatışma olduğunda da uygulanma<strong>ya</strong>devam eder ve UİH ve <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı hukukusilahlı çatışmalar içindeki <strong>insan</strong>ların ha<strong>ya</strong>tınıve haysiyetini korumada birbirini tamamlar.
SİLAHLI ÇATIŞMALARDA İNSAN HAKLARI325UİH’nin silahlı çatışmalar sırasında temel<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ını nasıl koruduğuna dair örnekler: Savaş mağdurlarının korunmasıayrımcılık olmaksızınuygulanmalıdır; İnsancıl hukukun büyük bölümü,başta sivillerin ve silahlı çatışmadayer alma<strong>ya</strong>n kişilerin <strong>ya</strong>şam hakkıolmak üzere <strong>ya</strong>şam hakkınınkorunmasına yöneliktir; UİH ayrıcaölüm cezasının verilmesini kısıtlar; UİH, <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı hukuku altında“ekonomik ve sos<strong>ya</strong>l hak” olaraksınıflandırılabilecek bir hak olan<strong>ya</strong>şam için gerekli araçları dakoruduğu için geleneksel <strong>ya</strong>şamhakkının ötesine geçer; UİH işkenceyi ve <strong>insan</strong>lık dışımuameleyi mutlak olarak <strong>ya</strong>saklar; UİH köleliği özel olarak <strong>ya</strong>saklar;savaş esirleri onları <strong>ya</strong>kala<strong>ya</strong>nlarınmülkiyetinde sayılamaz; Cenevre Sözleşmeleri’nde ve ekprotokollerde <strong>ya</strong>rgısal güvenceleryer almıştır; UİH çocukların ve aile ha<strong>ya</strong>tınınkorunmasını açıkça vurgulamıştır;örnekler arasında çocuklarınalıkoyulma koşulları hakkındakurallar ve aile üyelerininayrılmasına karşı kurallar bulunur; Hem savaş esirleriyle hem denaaşların gömülmesiyle ilgilikurallarda dine saygı ilkesi gözönüne alınmıştır.
326 SİLAHLI ÇATIŞMALARDA İNSAN HAKLARIUluslararası İnsancıl HukukNe Zaman UygulanırUİH uluslararası silahlı çatışmalara, uluslararasıolma<strong>ya</strong>n silahlı çatışmalara ve işgaldurumlarına uygulanır. “Silahlı çatışma” kavramı1949’dan bu <strong>ya</strong>na “savaş” kavramınınyerine kullanılmaktadır.Uluslararası silahlı çatışmalar iki <strong>ya</strong> da dahafazla devletin çatıştığı ve halkın sömürgecigüçlere, <strong>ya</strong>bancı işgaline <strong>ya</strong> da ırkçı suçlarakarşı a<strong>ya</strong>klandığı ve genel olarak ulusal kurtuluşsavaşı olarak nitelenen durumlara uygulanır.Uygulanabilir <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı hukukununüzerinde ve ötesinde, bu durumlar, dört CenevreSözleşmesi ve ek Protokol I’deki kurallarda dahil olmak üzere geniş kapsamlı UİHkurallarına tabidir.Uluslararası olma<strong>ya</strong>n silahlı çatışmalara dahasınırlı kurallar bütünü uygulanır. Bu kurallardört Cenevre Sözleşmesi’nin ortak 3. maddesive ek Protokol II’deki kurallardır. 3. madde<strong>insan</strong>lığın asgari standardını <strong>ya</strong>nsıtır ve herFark“Bugünün çatışmalarının mağduru<strong>ya</strong>lnızca isimsiz değil, kelimenintam anlamıyla sayısız (…) Şukorkunç bir gerçek: Bugün siviller<strong>ya</strong>lnızca ‘iki ateş arasında’kalmıyor. Kazaen öldürülmüyorlar<strong>ya</strong> da bugünlerin sözleriyle ‘talizarar’ değiller. Çoğunlukla kastenhedef alınıyorlar.”Kofi Annan, Eski Birleşmiş Milletler GenelSekreteri. 1999türlü silahlı çatışma<strong>ya</strong> uygulanır. Ayrıca uluslararasısilahlı çatışmalara uygulanmak üzeretasarlanan bazı kurallar, teamül hukuku olarakuluslararası olma<strong>ya</strong>n silahlı çatışmalarada uygulanır. Silahlı çatışma olarak nitelenecekyoğunluğa sahip olma<strong>ya</strong>n şiddet hallerinde<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı hukuku hükümleri ve ilgiliulusal mevzuat şiddet olaylarında rol oyna<strong>ya</strong>nkişilerin kaderini tayin eder.2. TANIM VE KORUNAN HAKLARINTASVİRİSilahlı Çatışmalarda UygulananUluslararası İnsancıl Hukukun TemelKuralları Nelerdir1. Çatışma dışındaki <strong>insan</strong>larve çatışmalara doğrudankatılma<strong>ya</strong>n kişilerinha<strong>ya</strong>tlarının, manevi ve fizikselbütünlüklerinin korunması<strong>haklar</strong>ı vardır. Bu kişiler herkoşulda herhangi bir ayrımgözetilmeksizin korunmalı ve<strong>insan</strong>ca muamele görmelidir.2. Teslim olan bir düşmanı ve<strong>ya</strong>çatışma dışındaki bir kişiyiöldürmek <strong>ya</strong>saktır.3. Yaralananlar ve hastalar,onların üzerinde güç tesis edentaraf tarafından toplanmalı vebakılmalıdır. Bu korumanınkapsamında tıbbi personelin,tıbbi merkezlerin, ulaşımın veekipmanın korunması da yeralır. Kızılhaç, Kızılay ve KızılKristal işaretleri bu korumanınişaretidir ve söz konusuişaretlere saygı gösterilmelidir.
SİLAHLI ÇATIŞMALARDA İNSAN HAKLARI3274. Diğer tarafça <strong>ya</strong>kalananmuharipler ve sivillerha<strong>ya</strong>tlarına, haysiyetlerine,kişisel <strong>haklar</strong>ına ve kanaatlerinesaygı gösterilmesi hakkınasahiptir. Her türlü şiddet vemisilleme eylemine karşıkorunmalıdırlar. Aileleriyleiletişim kurma ve acılarınındindirilmesi <strong>haklar</strong>ı vardır.5. Herkesin temel <strong>ya</strong>rgısalgüvencelerden <strong>ya</strong>rarlanmahakkı vardır. Kimse işlemediğibir suçtan sorumlu tutulamaz.Kimse fiziksel <strong>ya</strong> da psikolojikişkenceye, bedensel ceza<strong>ya</strong> <strong>ya</strong>da aşağılayıcı muameleye tabitutulamaz.6. Bir çatışmanın tarafları ve silahlıgüçlerin mensupları savaş içinsınırsız yöntem ve araçlara sahipdeğildir. Gereksiz kayıplarave aşırı acı<strong>ya</strong> neden olacaktürden silahların ve yöntemlerinkullanılması <strong>ya</strong>saktır.7. Bir çatışmanın tarafları, sivillerive mallarını korumak için sivilhalk ile muharipler arasındaayrım <strong>ya</strong>pmalıdır. Sivil halkve sivil bireyler herhangi birsaldırının hedefi olmamalıdır.Saldırılar <strong>ya</strong>lnızca askerihedeflere yönelmelidir.(Not: Bu kurallar Uluslararası KızılhaçKomitesi tarafından oluşturulmuştur veUİH’nin ruhunu özetlerler. Hukuki birbelge gibi hukuki bağlayıcılıkları yokturve yürürlükteki antlaşmaların yerinegeçme amacı gütmezler. UİH’nin geliştirilmesinikolaylaştırmak için hazırlanmışlardır.)Uluslararası İnsancıl Hukuk Neyive Nasıl KorurUluslararası <strong>insan</strong>cıl hukuk, siviller, <strong>ya</strong>ralılar,hastalar, savaş esirleri, deniz kazazedeleri,tıbbi ve dini personel gibi, çatışmalarda yeralma<strong>ya</strong>n <strong>ya</strong> da artık yer alma<strong>ya</strong>n bireylerikorur. Bu koruma tarafların bu kişilere maddidestek vermesi, her zaman <strong>insan</strong>ca davranmasıve bunları ayrım gözetmeksizin <strong>ya</strong>pmasıyükümlülükleriyle sağlanır.Hastaneler ve ambulanslar gibi bazı yerlerve araçlar da koruma altındadır ve saldırı<strong>ya</strong>uğramamalıdır. UİH, koruma altındaki <strong>insan</strong>larınve yerlerin belli olması için açıkça bir dizitanınan amblem ve işaret belirlemiştir (özellikleKızılhaç, Kızılay ve Kızıl Kristal amblemleri).Tarihi anıtlar, sanat eserleri ve ibadetyerleri de koruma altındadır. Bu tür mekân vearaçların askeri amaçlarla kullanılması kesinolarak <strong>ya</strong>saktır. Ayrıca UİH çevrenin korunmasınıda gözetir. Doğal çevreye <strong>ya</strong>ygın, uzundönemli ve ağır zarar verme amacı olan <strong>ya</strong> dazarar verebileceği düşünülen savaş yöntemlerininve araçlarının da kullanılması <strong>ya</strong>saktır.Savaş sırasında muharipler ile siviller arasındave ayrıca sivil hedefler ile askeri hedeflerarasında da ayrım <strong>ya</strong>pılmalıdır; <strong>ya</strong>ni, sadecesivillerin korunması yetmez. Onların <strong>ya</strong>şamalarıve <strong>ya</strong>şamlarını sürdürebilmeleri içingerekli olan şeyler (yiyecek, hayvanlar, içmesuyu kaynakları vs.) de korunmalıdır.UİH ayrıca öngörülen askeri avantaja göreaşırı etkisi olan, tedavi edilemeyen <strong>ya</strong>ralaraçmayı amaçla<strong>ya</strong>n patla<strong>ya</strong>n mermiler gibi silahlarınkullanılması sonucu orta<strong>ya</strong> çıkan, gerekliolma<strong>ya</strong>n acı<strong>ya</strong> karşı da koruma sağlar.İnsanlık, askeri gereklilik ve orantılılık ilkeleri,sivillerin arızi <strong>ya</strong> da tali etkilere karşı ve muharipleringerekli olma<strong>ya</strong>n acı<strong>ya</strong> karşı korunmasındaanahtar niteliğinde ilkelerdir. Askeri
328 SİLAHLI ÇATIŞMALARDA İNSAN HAKLARIgereklilik, düşman üzerinde güç kazanmakiçin gerekli eylemler şeklinde tanımlanır vehukuk bunu tam olarak dikkate alacak şekilde<strong>ya</strong>zılmıştır. Bunun sonucu olarak <strong>insan</strong>cıl hukukunbir kısmı bir <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı hukukçusunayeterince “<strong>insan</strong>cıl” görünmeyebilir, ancakbelirli ve gerçekçi olma avantajına sahiptir.Uluslararası İnsancıl Hukuka KimUymalıdırUluslararası antlaşmalara <strong>ya</strong>lnızca devletlertaraf olabilir ve dolayısıyla 1949 tarihli CenevreSözleşmeleri ve 1977 tarihli iki ek Protokol’e<strong>ya</strong>lnızca devletler taraftır; ancak birsilahlı çatışmanın tüm tarafları –devletin silahlıgüçleri <strong>ya</strong> da muhalif güçler– uluslararası<strong>insan</strong>cıl hukuk ile bağlıdır. Bugün dün<strong>ya</strong>dakitüm devletler 1949 tarihli dört Cenevre Sözleşmesi’netaraftır ve bu, sözleşmelerin evrenselniteliğinin göstergesidir. Bunun <strong>ya</strong>nındauluslararası silahlı çatışmaların mağdurlarınınkorunmasıyla ilgili ek Protokol I’e taraf 170devlet ve uluslararası olma<strong>ya</strong>n silahlı çatışmalarınmağdurlarının korunmasıyla ilgili ekProtokol II’ye taraf 165 devlet vardır.3. KÜLTÜRLERARASIPERSPEKTİFLER VE TARTIŞMALIKONULARKültürel Farkındalığın Önemiİnsanın savaşın vahşetini sınırlama çabasıevrenseldir. Tarih boyunca çok sayıda kültürşiddet kullanımını, gerekli olma<strong>ya</strong>n acıyı azaltmakve zararı düşürmek amacıyla kısıtlama<strong>ya</strong>çalışmıştır. İlk Cenevre ve Lahey Sözleşmeleri,Avrupa Hıristi<strong>ya</strong>n kültürüne mensup hukukçularve diplomatlar tarafından <strong>ya</strong>pıldıklarıve kabul edildikleri için başlangıçta evrenseldeğillerse de bu sözleşmelerin temelindeki ilkelerevrenseldir. UİH’nin bu evrensel niteliğiküçümsenmemeli <strong>ya</strong> da unutulmamalıdır: Çoğunluklakurallara riayet ve bu kuralların ha<strong>ya</strong>tageçirilmesi, uygulanacak antlaşmalar veyerel gelenek ve görenekler arasında açık birilişki kurulmasına bağlı olacaktır.UİH’nin Uygulanmasıylaİlgili Farklı BakışlarUİH’nin ilkeleri neredeyse evrensel düzeydeonay almış olmasına rağmen, şiddetin hanginoktada silahlı çatışma haline geldiğine dairfarklı fikirler nedeniyle uygulanmasında sorunlarçıkabilmektedir. Bir çatışmanın silahlıçatışma olarak nitelendirilmesi ha<strong>ya</strong>ti önemdedir,çünkü bu, UİH’nin uygulanması içintemel şarttır. Devletler toprakları üzerinde şiddeteylemleriyle karşı karşı<strong>ya</strong> kaldıklarında buolayları genellikle kendi içlerinde halletmeyeçalışırlar. Bu, başka bir devletin dolaylı olaraksorunlara dahil olduğu durumlarda bile böyledir.Bir silahlı çatışmanın var olduğunu kabuletmek, <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının ötesinde, bu şiddetekarışan kişilerin UİH’nin korumasından <strong>ya</strong>rarlanmasınıkabul etmek anlamına gelecektir.Devlet makamlarının bu failleri suçlular,is<strong>ya</strong>ncılar <strong>ya</strong> da teröristler olarak niteleyipUİH’nin kurallarının uygulanmasından kaçınmasışaşırtıcı değildir.Böyle durumlarda UİH’nin kendisini devletlerekabul ettirmesinin bir yolu, bu kurallarınuygulanmasının çatışmalara dahil olan gruplarameşruiyet kazandırma<strong>ya</strong>cağını güvencealtına almasıdır. UİH’nin gerçekçi ve faydacı<strong>ya</strong>klaşımı, tarafların kim olduğuna bakılmaksızınçatışmanın mağdurlarının korunmasıiçin kullanılır. UİH’nin birbirleriyle çelişenkavramları dengede tutma amacı olduğunubelirtmek önemlidir: Bir tarafta askeri gereklilikler,diğer tarafta <strong>insan</strong>cıl mülahazalar.
SİLAHLI ÇATIŞMALARDA İNSAN HAKLARI3294. UYGULAMA VE İZLEMESilahlı çatışmalar hukukunun uygulanmasındakizorluklar nedeniyle UİH antlaşmalarınıhazırla<strong>ya</strong>n devlet temsilcileri özel uygulamamekanizmaları kurmak ve uluslararası hukuktakigenel mekanizmaları silahlı çatışmalarınmağdurları için u<strong>ya</strong>rlamak zorunda kalmıştır.Maalesef bu genel ve özel mekanizmalarınbirleşimi silahlı çatışmalardaki bireylerinkorunması için asgari düzeyde koruma bilesağlamamaktadır. Bu ancak eğitim yoluylaherkesin silahlı çatışmalarda düşmanın saygıduyulması gereken bir <strong>insan</strong> olduğunu bilmesiylemümkün olacaktır.Genel olarak, uluslararası <strong>insan</strong>cıl hukukunuygulanmasını sağlamak için üç tür stratejimevcuttur: Önleyici tedbirler; Silahlı çatışmalarda kurallara riayetedilmesinin sağlanması; Baskılayıcı tedbirler.Önleyici TedbirlerCenevre Sözleşmeleri’ne taraf devletler (dün<strong>ya</strong>dakineredeyse tüm devletler) uluslararası<strong>insan</strong>cıl hukuk hakkında mevcut bilgiyi olabildiğinceçok <strong>ya</strong>ygınlaştırma yükümlülüğüaltındadır. Bir devletin silahlı güçlerineUİH’nin öğretilmesi yeterli değildir. Sivil toplumve gençlik de silahlı çatışmaların <strong>insan</strong>cılperspektifinden haberdar olmalıdır. UİH’ninöncelikli odak noktası savaş zamanlarındaha<strong>ya</strong>tı ve <strong>insan</strong> haysiyetini korumaktır; ancakbu değerleri ha<strong>ya</strong>tın her alanında korunmasınıamaçladığı söylenebilir. Bu nedenle, <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ı eğitimiyle birlikte UİH de yurttaşlıkeğitimine yerel, ulusal ve uluslararası düzeylerdebiricik bir katkı <strong>ya</strong>pmaktadır. Eğitim,hakiki bir <strong>insan</strong>cıl refleksi harekete geçirmekiçin barış zamanında <strong>ya</strong>pılmalıdır.Kurallara Uygunluğu İzlemek İçinTedbirlerUluslararası Kızılhaç Komitesi (ICRC), devletlere<strong>insan</strong>cıl hükümlerin herkesçe bilinmesitaahhüdünde bulunduklarının ve hukukunetkili bir biçimde ha<strong>ya</strong>ta geçirilip, hukukauygunluğun sağlanması için adımlar atmalarıgerektiğinin hatırlatılmasında temel bir roloynamaktadır.Baskılayıcı TedbirlerUluslararası <strong>insan</strong>cıl hukuk tüm devletlereUİH’nin ihlallerini ortadan kaldırma yükümlülüğüverir. Savaş suçları olarak adlandırılanbazı ağır <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı ihlalleri UİH altında suçolarak tanımlanmıştır. Dolayısıyla devletlerinsavaş suçlarını ulusal <strong>ya</strong>salarıyla suç haline getirmeleri,bu tür suçları işleyenleri bulmaları vebu kişileri <strong>ya</strong> kendi mahkemelerinde <strong>ya</strong>rgılamaları<strong>ya</strong> da <strong>ya</strong>rgılanmak üzere başka devletlereiade etmeleri şarttır. Bu <strong>bask</strong>ılayıcı tedbirleraynı zamanda caydırıcı niteliğe sahip olarak<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı ihlallerinin tekrar etmesini önler.Uluslararası Ceza Mahkemesi bireyleri savaşsuçları, <strong>insan</strong>lığa karşı suçlar ve soykırım suçlarınedeniyle <strong>ya</strong>rgılama yetkisine sahiptir. Yugoslav<strong>ya</strong>ve Ruanda çatışmaları için kurulanad hoc mahkemelerden farklı olarak, ICC’nin<strong>ya</strong>rgı yetkisi evrenseldir. Halihazırda ICC’deUganda, Kongo Demokratik Cumhuriyeti, OrtaAfrika Cumhuriyeti, Ken<strong>ya</strong>, Darfur/Sudan veLib<strong>ya</strong> ile ilgili davalar bulunmaktadır.
330 SİLAHLI ÇATIŞMALARDA İNSAN HAKLARIFAYDALI BİLGİLERUluslararası Kızılhaç ve Kızılay Hareketi,Uluslararası Kızılhaç Komitesi (ICRC), 186 ülkeninUlusal Kızılhaç ve Kızılay Cemiyetlerive Uluslararası Kızılhaç ve Kızılay CemiyetleriFederasyonu’ndan oluşmaktadır. Ulusal Cemiyetler<strong>insan</strong>cıl alanda kendi ülkelerindekikamu makamlarının parçası olarak hareketeder ve afet sırasında <strong>ya</strong>rdımdan sağlığa vesos<strong>ya</strong>l programlara kadar bir dizi alanda çalışırlar.Federasyon ulusal cemiyetler arasındakiişbirliğini yöneten ve onların kapasitelerinigeliştirmeyi amaçla<strong>ya</strong>n bir örgüttür.UİH’nin koruyucusu ve geliştiricisi olarakICRC silahlı çatışmalar sırasında belirli ölçüde<strong>insan</strong>lığın korunmasında öncü rol oynar.1. ÖRNEK UYGULAMALARSivillerin Korunmasıİnsancıl hukuk sivil halkın bağışıklığı ilkesineda<strong>ya</strong>nır. Çatışmalar içinde yer alma<strong>ya</strong>n <strong>insan</strong>larhiçbir koşulda saldırı<strong>ya</strong> uğramamalıdır vekorunmalıdır; ancak bugünün çatışmalarındasiviller genellikle korkunç bir şiddete maruzkalır ve bazen de doğrudan hedef olurlar. Katliamlar,rehin alınma, cinsel şiddet ve taciz, sınırdışı edilme, zorla başka yere gönderilme ve<strong>ya</strong>ğma, su, yiyecek ve sağlık hizmetlerine erişiminkasti olarak engellenmesi sivillere korkuve acı veren uygulamalardan bazılarıdır.ICRC sivillerin özel olarak risk altında bulunduğubölgelerde devamlı olarak mevcuttur.Çocuklar ve kadınlar özel öneme tabidir, çünküUİH altında özel olarak korunurlar.Kadınlar silahlı çatışmalarda, muharip olaraksavaşmaktan kadın oldukları için sivil halkınparçası olarak hedef alınma<strong>ya</strong> kadar çok çeşitlibiçimlerde yer alır. Kadınların savaş deneyimlerininçok yönü vardır. Onlar için savaş, ayrılık,aile üyelerinin ve geçim kaynaklarının kaybı,artan cinsel şiddet, <strong>ya</strong>ralanma, yoksun bırakılmave ölüm anlamına gelir. Bu gerçeğe karşıverilecek cevapta aşağıdakiler yer almalıdır: Silahlı kişilere kadınların <strong>haklar</strong>ınınöğretilmesi; Tıbbi merkezlere ve çatışmalarınmağdurlarına hizmet veren sağlıknoktalarına jinekolojik ve doğurganlıksağlık hizmetlerinin sağlanması; Kadınların alıkoyulduğu yerlerdekimakamlara, kadınların yine kadınlarındenetimine verilmesi ve kadınlarınuyuduğu yerlerin ve temizlik mekânlarınınerkeklerinkinden ayrılması gerektiğininhatırlatılması; Silahlı çatışmalar nedeniyle ayrılmakzorunda kalan aile üyelerinin arasındakiilişkinin kurulmasının sağlanması içinçalışma; Kaybolan kişilerin ailelerine desteksağlanması.Kadınların İnsan HaklarıÇocuklar çoğunlukla ebeveynlerine ve diğeraile üyelerine yönelik mezalimin ilk eldentanığı olur. Öldürülür, bedensel bütünlükleribozulur, hapsedilir <strong>ya</strong> da aile üyelerinden ayrılmakzorunda bırakılırlar. Kendilerine tanıdıkolan ortamlarından ayrılan çocuklar için,kaçabilmiş olsalar da kendi gelecekleri vesevdiklerinin geleceği hakkında bir belirsizlikvardır. Çocuklar sıklıkla kaçma<strong>ya</strong>, kendibaşlarına <strong>ya</strong>şama<strong>ya</strong> zorlanır ve bir kimlikleriolmadığı için redde uğrarlar. Ayrıca aileleriylebirlikte <strong>ya</strong>şasalar da, kendi başlarınakalsalar da çatışma bölgelerinde potansiyel
SİLAHLI ÇATIŞMALARDA İNSAN HAKLARI331askerlerdir. Ailesi olma<strong>ya</strong>n çocuklar için savaşolma<strong>ya</strong>n bir dün<strong>ya</strong> ha<strong>ya</strong>l etmek neredeyseimkânsızdır. Bu gerçeklere karşı verilecekcevapta aşağıdakiler yer almalıdır: Silahlı kişilere çocukların <strong>haklar</strong>ınınbildirilmesi; Çocukların silahlı çatışmalarda yeralmasının ve asker olarak kullanılmasının<strong>ya</strong>saklanması; Çatışmaların çocuk mağdurlarına yeterlitıbbi, psikolojik ve sos<strong>ya</strong>l desteğinsağlanması; Refakatsiz çocuklara koruma sağlanarakaile bağlarının yeniden kurulması içinçalışılması ve kayıp kişilerin aranması; Çocukların alıkoyulduğu yerlerin izlenmesi–aynı aileden olmadıkça çocuklarınyetişkinlere birlikte kalmalarınınengellenmesi– ve çocukların salıverilmesiiçin çalışılması.Çocukların İnsan HaklarıMahkûmların KorunmasıSilahlı çatışmaların sonuçlarından biri,mahkûmların <strong>ya</strong>kalanması ve tutulmasıdır.Özgürlükten alıkoyulmak, <strong>insan</strong>ların alıko<strong>ya</strong>nmakamlara göre ve hapishane çevresi içindesavunmasız kalmasına neden olur. Bu savunmasızlıkçatışma ve şiddet zamanlarında<strong>ya</strong>sadışı güç kullanımı genelleştiği ve <strong>ya</strong>pısalyetersizlikler arttığı için daha da şiddetli birhal alır. UİH’de özel olarak mahkûmların korunmasıiçin tedbirler yer alır. Mahkûmlarınha<strong>ya</strong>tlarının ve haysiyetlerinin korunmasınınyolları arasında aşağıdakiler de bulunur: Mahkûmlardan sorumlu olan kişilerinkurallar hakkında eğitilmesi ve kurallarariayet etmeyenlerin cezalandırılması; Devlet makamlarının cezaevleri için yeterlikaynak ve araç sağlaması; ICRC gibi tarafsız <strong>insan</strong>i örgütlerinmahkûmları zi<strong>ya</strong>ret etmesine ve onlara<strong>ya</strong>pılan muameleyi izlemesine izin verilmesi; Kesilen aile bağlarının yeniden kurulması; Uluslararası Af Örgütü ve İnsan Haklarıİzleme Örgütü ve<strong>ya</strong> yerel <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıörgütleri gibi, mahkûmların onlarıalıko<strong>ya</strong>nlar tarafından istismar edildiğiniöğrendikleri zaman bunu kamuoyuylapaylaşan <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı örgütlerinindesteklenmesi.Aile Bağlarının Yeniden KurulmasıNeredeyse tüm olağanüstü hallerde –silahlıçatışmalar, kitlesel yerinden edilmeler ve diğerkriz durumları– çocuklar ebeveynlerinden,ailelerinden <strong>ya</strong> da diğer yetişkinlerden ayrılır.“Savaş sırasında ailelerin parçalanması kadınları ve kız çocukları özelliklesavunmasız bir hale getirir. Bugün savaşlar nedeniyle yerlerini terk etmekzorunda kalan 53 milyon <strong>insan</strong>ın %80’ini kadınlar ve çocuklar oluşturur.Babalar, kocalar, erkek kardeşler ve oğullar savaşmak için gittiklerindekadınları, bebekleri ve <strong>ya</strong>şlıları kendi kaderlerine bırakırlar. Mülteci ailelertecavüzü <strong>ya</strong> da tecavüz korkusunu mülteci olmalarındaki anahtar faktörolarak tanımlar.”UNICEF. Dün<strong>ya</strong> Çocuklarının Durumu. 1996
332 SİLAHLI ÇATIŞMALARDA İNSAN HAKLARIDurumları nadiren hemen açık ve net halegeldiği için bu çocuklara “öksüz” değil, “refakatsiz”çocuklar denir. Yaşlılar ve engellilergibi diğer bazı kişiler de silahlı çatışmalar sırasındazor duruma düşebilir. Geride kalabilirler,tecrit edilebilirler, aile üyelerinden ayrılıpkendilerine bakamaz hale gelebilirler. Savunmasızdurumlarından ötürü ICRC gerekli olduğuzamanlarda bu kişilerin korunması ve ailebirleştirilmesi için özel tedbirler alabilir. Butedbirlerden bazıları aşağıda belirtilmiştir: Aile haberlerinin Kızılhaç mesajları,radyo bültenleri, telefon ve internetle veUluslararası Kızılhaç ve Kızılay Hareketiyoluyla iletilmesi; Geriye dönüş ve aile birleşimlerininörgütlenmesi; Alıkoyulan kişilerin aileleri tarafındanzi<strong>ya</strong>ret edilmesinin ve cepheler arasındazi<strong>ya</strong>retlerin sağlanması; Bir silahlı çatışmadan dolayı kimlik belgesiolma<strong>ya</strong>n ve üçüncü bir ülkeye giden <strong>ya</strong>da orada yerleşen kişilere ICRC se<strong>ya</strong>hatbelgelerinin sağlanması; Kayıp kişilerin ailelerinin bilgilendirilmesive desteklenmesi.Amblem Dün<strong>ya</strong>sıCenevre Sözleşmeleri’nde üç amblemeatıf vardır: Kızılhaç, Kızılay ve (2006’danbu <strong>ya</strong>na) Kızıl Kristal. UİH ambleminkullanımını, büyüklüğünü, amacınıve nereye koyulacağını, koruduğukişilerin ve malların ne olduğunu,kimin kullanabileceğini, ambleme nasılsaygı gösterileceğini ve amblemlerinkötüye kullanımının cezasını düzenler.Silahlı çatışma zamanlarında amblemler<strong>ya</strong>lnızca koruma amaçlı olarakaşağıdaki kişiler ve kurumlar tarafındankullanılabilir:1. Silahlı kuvvetlerin tıbbihizmetleri;2. Hükümetleri tarafından tamolarak tanınan ve silahlıkuvvetlerin tıbbi hizmetlerinedestek; sağlamasına izin verilenUlusal Kızılhaç ve KızılayCemiyetleri3. Sivillerin hastaneleri ve hükümettarafından tanınan diğer sağlıkmerkezleri;4. Ulusal cemiyetlerle aynı koşullaratabi olan diğer gönüllü afet<strong>ya</strong>rdımı kuruluşları.Amblem üç şekilde kötüyekullanılır:1. Taklit: Bir <strong>insan</strong>i <strong>ya</strong>rdımkuruluşunun kendini tanıtmakiçin <strong>ya</strong>nıltıcı bir kızıl haçkullanması;2. Yetki gaspı: Bir eczacının Kızılhaçbayrağını kullanması;3. Suistimal: Silahlı kuvvetlerinsilah taşımak için üzerinde kızılhaç işareti olan bir ambulanskullanması.Devletler amblemin kötüyekullanılmasının engellenmesi ve ortadankaldırılması için her türlü tedbirialmalıdır. Bu kötüye kullanmanın enkötü biçimleri savaş suçu olarak görülür.İnsani Yardım FaaliyetlerininÇalışma İlkeleriBir örgütün <strong>insan</strong>i <strong>ya</strong>rdım örgütü olarak nitelendirilebilmesiiçin belli ilkelere uymasışarttır. Bunların en önemlileri tarafsız olma veayrım <strong>ya</strong>pmama ilkeleridir. Tarafsızlık olmak,bir tarafta yer almamak anlamına gelir. Bu ilkeyle<strong>insan</strong>i <strong>ya</strong>rdım çalışanları çatışmada yer
SİLAHLI ÇATIŞMALARDA İNSAN HAKLARI333alan herkesin güvenini kazanıp koru<strong>ya</strong>bilir.Ayrım <strong>ya</strong>pmama ise önceliğin ihti<strong>ya</strong>çlar temelindebelirlenmesidir. Buna göre <strong>insan</strong>i <strong>ya</strong>rdımçalışanları milliyet, etnik köken, dini inanç,sos<strong>ya</strong>l sınıf ve si<strong>ya</strong>si görüş temelinde ayrım<strong>ya</strong>pmaz. Bireylerin ihti<strong>ya</strong>çları onlar için tekrehberdir ve en acil vakalara öncelik verilir.ICRC’nin çalışmaları si<strong>ya</strong>si açıdan hassasolduğu için (mahkûmların zi<strong>ya</strong>reti <strong>ya</strong> da savaşantaraflar arasında tarafsız aracı olmakvs.) ve ICRC çatışma bölgelerinde varlığınıkorumak ve taraflarca en azından hoş görülmekistediği için, gizlilik örgütün çalışmalarındaönemli bir rol oynar. Bu ilke tarafsızlıkKızılhaç ve Kızılay HareketininTemel İlkeleri İnsanlık: Ha<strong>ya</strong>tı ve sağlığı korumave <strong>insan</strong>a saygıyı sağlama; Ayrım <strong>ya</strong>pmama: Milliyet, “ırk”,dini inançlar, sınıf ve<strong>ya</strong> si<strong>ya</strong>si görüştemelinde ayrım <strong>ya</strong>pmama; <strong>ya</strong>lnızcaihti<strong>ya</strong>çlara göre hareket etme; Tarafsızlık: Çatışmalarda tarafolmama; Bağımsızlık: Dışarıdan gelen<strong>bask</strong>ılara karşı özerk olma; Gönüllü hizmet: Kâr amacıgütmememe; Birlik: Bir ülkede <strong>ya</strong>lnızca bir taneKızılhaç <strong>ya</strong> da Kızılay kuruluşubulundurma; Evrensellik: Dün<strong>ya</strong> çapında birkuruluş olma.ve ayrım <strong>ya</strong>pmama ilkeleriyle birlikte <strong>insan</strong>i<strong>ya</strong>rdım çalışanları için bir ikilem <strong>ya</strong>ratır: İhlallerinaçığa çıkarması halinde mağdurların ha<strong>ya</strong>tınıtehlikeye sokabilirler ve desteğe ihti<strong>ya</strong>cıolan kişilere erişimleri engellenebilir.2. TRENDLERKaynak: Inter-Parliamentary Union andInternational Committee of the RedCross. 1999. Respect for internationalHumanitarian Law.Devlet Temelli Silahlı Çatışmalarla İlgiliTrendler: 1946-2008Devlet temelli silahlı çatışmalar İnsani GüvenlikRaporu Projesi’nde (HSRP) şöyle tanımlanmıştır:“Savaşan taraflardan en az birininbir devletin hükümeti olduğu ve bir yılda enaz 25 kişinin muharebe sırasında öldüğü çatışmalar.”Bu tanıma göre, devlet temelli çatışmalardevletlerarası çatışmaları, devlet içiiç çatışmaları, uluslararasılaşmış devlet içiçatışmaları ve devlet dışı çatışmaları kapsar.Son yıllarda devlet temelli çatışmalardaki değişikliklergörünür hale gelmiştir. Bugün, silahlıçatışmaların çok büyük bir çoğunluğu devletleriçinde <strong>ya</strong>pılmaktadır: 1940’ların sonlarındaçatışmaların <strong>ya</strong>rısı devlet içinde meydanagelirken 1990’ların başlarında bu oran %90’açıkmıştır. En öldürücü çatışmalar her zamandevletlerarası çatışmalar olmuştur, ancak bunlarartık nadiren görülür. 2007’de, 1957’denitibaren en düşük savaş oranına ulaşılmıştır.Yalnızca savaşların sayısı değil, çatışmalardaölen <strong>insan</strong>ların sayısı da azalmıştır. İGRP’ye
334 SİLAHLI ÇATIŞMALARDA İNSAN HAKLARIgöre 1950’lerde savaşlarda her yıl 20.000kişi ha<strong>ya</strong>tını kaybederken 2000’lerde bu sayı4000’e düşmüştür. İkinci Dün<strong>ya</strong> Savaşı’nınbitiminden bu <strong>ya</strong>na savaşlar gitgide daha azölüme sebebiyet vermeye başlamıştır.(Kaynak: İnsani Güvenlik Raporu Projesi.2011. 2009/2010 İnsani Güvenlik Raporu: BarışınNedenleri ve Savaşın Azalan Masrafları)Devlet Dışı Silahlı Çatışmalarla İlgiliTrendler (Bölge Temelinde): 2002-20082009/2010 İnsani Güvenlik Raporu’na göre,devlet dışı silahlı çatışmalar “ikisi de bir devletinhükümetine ait olma<strong>ya</strong>n iki örgütlü grubunsilahlı kuvvetleri arasında gerçekleşen veyılda en az 25 kişinin muharebe sırasındaöldüğü çatışmalar” olarak tanımlanmaktadır.Devlet dışı silahlı çatışmalarda iki gruparasında ayrım <strong>ya</strong>pılabilir: Birinci kategoridefarklı is<strong>ya</strong>ncı gruplar arasındaki çatışmalar,ikinci kategoride etnik, dini <strong>ya</strong> da diğer türlügruplar arasındaki çatışmalar vardır. Devlettemelli silahlı çatışmalardan farklı olarak,devlet dışı çatışmalar daha kısa sürelidir veölüm oranları daha azdır. Rapora göre bu türçatışmaların oranı 2002 ile 2007 arasında %52azalmış ise de 2008’de bu çatışmaların sayısıtarihteki en yüksek sayı<strong>ya</strong> ulaşmıştır. Devletdışı silahlı çatışmaların bulunmadığı tek bölgeAvrupa’dır ve Sahra Altı Afrika en fazla sayıdasilahlı çatışma<strong>ya</strong> sahne olan bölgedir.(Kaynak: İnsani Güvenlik Raporu Projesi.2011. 2009/2010 İnsani Güvenlik Raporu: BarışınNedenleri ve Savaşın Azalan Masrafları)TerörTerörle ilgili UİH bakımından tartışma <strong>ya</strong>ratanbir mesele, terörün orta<strong>ya</strong> çıkardığı güvenlikriskine şüphelilerin <strong>haklar</strong>ı korunurken nasıl<strong>ya</strong>nıt verileceğidir. Bu zorlukla karşılaşıldığızaman orta<strong>ya</strong> çıkan sıkıntıların bir örneğiABD tarafından silahlı çatışmalar ve “TeröreKarşı Savaş” ile ilgili olarak tutulan mahkûmlarındurumudur. Silahlı çatışmalarla ilgiliilkelere göre bir çatışmanın silahlı çatışmaolarak nitelendirilebilmesi için <strong>ya</strong> iki <strong>ya</strong> dadaha fazla devlet arasında meydana gelmesi<strong>ya</strong> da bir devlet ile bir silahlı grup arasındabelirli düzeyde şiddet içermesi gerekmektedir.Bu kuralın yorumu, özellikle terörle karşı karşı<strong>ya</strong>kalındığında ülkeden ülkeye değişir. ABD“Teröre Karşı Savaş”ın bir silahlı çatışma olaraknitelendirilmesi gerektiği, bu savaşın ancakterörizm bittiğinde biteceği, terör küreselbir tehdit olduğu için savaş hukukunun dün<strong>ya</strong>nınher yerinde uygulanması gerektiği yönündesert bir görüşe sahiptir. Bunun sonucuolarak da belli bir ölçüde şüpheli teröristlerinöldürülmesinin meşru olduğu savunulur.Guantánamo Bay’de tutulan mahkûmlarındurumunun değerlendirilmesinde savaş alanında<strong>ya</strong>kalananlar ile diğerleri arasında birayrım <strong>ya</strong>pılmalıdır. Bu nedenle, <strong>ya</strong>kalanma sırasındabir silahlı çatışmanın var olup olmadığıda belirlenmelidir. ABD 11 Eylül 2001 terörsaldırılarını bir saldırı eylemi olarak niteleyipmeşru müdafaa hakkını kullanarak Afganistan’akarşı saldırıda bulunmuş ve Afganistan’ıbu saldırılardan sorumlu tutmamış, ancak budevletin teröristlerin eğitilmesi için güvenli birbölge oluşturduğunu iddia etmiştir. Afganistan’dakiçatışma bir ABD yerel mahkemesininde tanıdığı gibi uluslararası silahlı çatışmadır.Bu durumda buradaki savaş alanında <strong>ya</strong>kalananlarınUİH anlamında “savaş esiri” olupolmadığı sorusu orta<strong>ya</strong> çıkar. Savaş alanındadeğil “Teröre Karşı Savaş” adı verilen süreçte<strong>ya</strong>kalananlara UİH’nin uygulanma<strong>ya</strong>cağıaçıktır. Bir mahkûmun “savaş esiri” statüsününolup olmadığının belirlenmesinde 1949Cenevre Sözleşmesi’nin ilkeleri uygulanır.UİH, muharipler (savaşanlar) ile savaşma<strong>ya</strong>nlararasında bir ayrım gözetir ve bu ayrımla<strong>ya</strong>lnızca muharipler “savaş esiri” statüsünesahip olabilir. Muharipler silahlı kuvvetler
SİLAHLI ÇATIŞMALARDA İNSAN HAKLARI335için savaşabilir. Buna karşılık muharip olma<strong>ya</strong>nlarsavaştıkları için <strong>ya</strong>rgılanabilir, çünkübu bir savaş suçudur. Cenevre SözleşmesiIII’ün 5. maddesine göre, savaşçı bir eylemdebulunan ve düşmanın eline geçmiş bir kişininstatüsü hakkında şüphe olması halinde “bukişiler, statülerinin yetkili bir mahkeme tarafındanbelirlenmesine dek bu Sözleşme’ninsağladığı korumadan <strong>ya</strong>rarlanır”. Bu kuralınGuantánamo’daki mahkûmların durumunauygulanması, <strong>ya</strong>kalandıkları sırada statüleribelirsiz olan mahkûmların savaş esiri olarakmuamele görmesini gerektirir. İdari bir görevlinin<strong>ya</strong> da askeri bir görevlinin kararı yetkilimahkeme kararı olarak düşünülemez.(Kaynaklar: ICRC. 2012. ABD tarafından birsilahlı çatışma ile bağlantılı olarak alıkoyulanlarve teröre karşı savaş-ICRC’nin rolü;ICRC. 2011. UİH’nin terör bağlamındaki rolü;ICRC. 2010. UİH’nin karşısındaki güçlükler-terör:genel bakış)Antipersonel Mayınve Misket Bombası Yasağı1990’lar boyunca uluslararası Kızılhaç veKızılay Hareketi, uluslararası örgütler ve genişbir STK koalisyonu antipersonel mayınların<strong>ya</strong>saklanması ve mayın kurbanları ilemayınlardan etkilenen topluluklara <strong>ya</strong>rdımedilmesi için aralıksız çalışmıştır. Bu çalışmasonucunda 1997’de Ottowa Sözleşmesi adıylaanılan Antipersonel Mayınlarının Kullanılmasının,Depolanmasının, Üretilmesininve Naklinin Yasaklanmasına ve Bunlarınİmhasına İlişkin Sözleşme kabul edilmiştir.1 Mart 1999 tarihinde yürürlüğe giren bu Sözleşmeuluslararası <strong>insan</strong>cıl hukuk altında birsilahın kullanımını <strong>ya</strong>sakla<strong>ya</strong>n ilk sözleşmeolmuştur ve silahlarla ilgili çoktaraflı anlaşmalararasında yürürlüğe en çok giren anlaşmadır.Ocak 2012 itibarıyla 156 devlet 1997tarihli Mayın Yasağı Antlaşması’nı onamıştır.2008’de misket bombalarının <strong>ya</strong>saklanmasıiçin başlatılan kampan<strong>ya</strong> da antipersonelmayın kampan<strong>ya</strong>sının başarısına ulaşmış veICRC Yardımı (2010 için dün<strong>ya</strong> genelindeki istatistiki veriler)Zi<strong>ya</strong>ret edilen mahkûmlar:………………………………………………………………500.928Yapılan zi<strong>ya</strong>ret sayısı:………………………………………………………………………5.027Zi<strong>ya</strong>ret edilen alıkoyma merkezi sayısı:…………………………………………………. 1.7832010’da ilke kez kaydedilen mahkûm sayısı:………………………………………….. 14.738Aile bağlarının kurulması için toplanan Kızılhaç mesajı sayısı:………………………160.338Aile bağlarının kurulması için dağıtılan Kızılhaç mesajı sayısı:……………………. 145.114Aile üyeleri arasında <strong>ya</strong>ptırılan telefon konuşması sayısı:…………………………….12.795Yeni kaydedilen refakatsiz çocukların sayısı:…………………………………………….2.031Yeni kaydedilen sakatlanan çocuk asker sayısı:……………………………………………627Dağıtılan ana ev eş<strong>ya</strong>sı (<strong>insan</strong>i <strong>ya</strong>rdım):………………………………………………4.735.328Dağıtılan yiyecek <strong>ya</strong>rdımı: ……………………………………………………………4.937.114Su ve çevre etkinlikleri:………………………………………………………………..9.928.247(Kaynak: ICRC. 2011. 2010 Yıllık Raporu. Ana Sayılar ve Göstergeler)
336 SİLAHLI ÇATIŞMALARDA İNSAN HAKLARIMisket Bombaları Hakkında Sözleşme kabuledilmiştir. Misket bombaları yüzlerce patlayıcıalt mühimmat içerir ve havadan atılabileceğigibi yerden de fırlatılabilir. Ayrım <strong>ya</strong>pmaksızınzarar verme niteliği ve patlama<strong>ya</strong>n parçalarınuzun dönem tehlikeleri nedeniyle busilah siviller için büyük bir tehlike arz eder vebir toplumun ha<strong>ya</strong>tını on yıllar boyunca etkiler.Sözleşme devletlere bu tür mühimmatıasla kullanmama, geliştirmeme, üretmeme,satın almama, depolamama <strong>ya</strong> da nakletmeme,misket bombalarını imha etme, etkilenenbölgeleri temizleme ve etkilenen kişilere desteksağlama yükümlülüğü yükler. Ocak 2012itibarıyla 59 devlet Sözleşme’yi onamıştır.3. KRONOLOJİBazı silahlı çatışmaların, <strong>insan</strong>cıl hukukun gelişimindehemen hemen doğrudan ve derhaletkisi olmuştur.Birinci Dün<strong>ya</strong> Savaşı (1914-1918), yeni olmasalarda daha önce görülmemiş ölçektesavaş yöntemlerinin kullanılmasına sahne olmuştur.Bunlar arasında zehirli gaz, ilk havabombardımanları ve binlerce savaş esirinin<strong>ya</strong>kalanması vardır. 1925’te <strong>ya</strong>pılan, bazısavaş yöntemlerinin kullanılmasının <strong>ya</strong>saklanmasınadair antlaşma ve savaş esirlerine<strong>ya</strong>pılan muameleye dair 1929 antlaşmaları bugelişmelere <strong>ya</strong>nıt niteliğindedir.İkinci Dün<strong>ya</strong> Savaşı (1939-1945) sırasında öldürülensivillerin ve askeri personelin sayısıeşittir. Bu, sivillerin ölümünde Birinci Dün<strong>ya</strong>Savaşı’ndaki 1’e 10 oranından çok daha büyükbir oranın söz konusu olduğu anlamınagelmektedir. 1949’da uluslararası toplum butrajik sayılara ve özellikle savaşın siviller üzerindekikorkunç etkilerine, var olan sözleşmelerigözden geçirerek ve yeni bir belge kabulederek <strong>ya</strong>nıt vermiştir: Sivillerin Korunmasıİçin 4. Cenevre Sözleşmesi.1977’de ek Protokoller sömürge savaşlarındakikorumayı sağlamak için ve yeni askeriteknolojilere bir <strong>ya</strong>nıt olarak hazırlanmıştır.Özellikle ek Protokol II belli bir toprak parçasıüzerinde bir kumanda altında denetimi sağla<strong>ya</strong>nmuhalif silahlı güçleri ve diğer örgütlüsilahlı güçleri de kapsamaktadır.Uluslararası İnsancıl Hukukun TemelBelgeleri ve Diğer İlgili Belgeler1864 Karadaki Silahlı KuvvetlereMensup Yaralıların Durumununİyileştirilmesine İlişkin CenevreSözleşmesi1868 St. Petersburg Bildirgesi (Savaşzamanında bazı mermilerinkullanılmasını <strong>ya</strong>saklamıştır.)1899 Kara Savaşlarının Hukuk veTeamül Kurallarına Uyulmasıve 1864 Cenevre Sözleşmesiİlkelerinin Deniz SavaşlarınaU<strong>ya</strong>rlanmasına İlişkin LaheySözleşmeleri1906 1864 tarihli CenevreSözleşmesi’nin gözden geçirilmesive geliştirilmesi1907 1899 tarihli LaheySözleşmeleri’nin gözdengeçirilmesi ve yeni sözleşmelerinkabulü1925 Savaşta asfeksi etkisi olan, zehirlive diğer gazların ve bakteriyelsilahların kullanılmasının<strong>ya</strong>saklanması için CenevreProtokolü1929 İki Cenevre Sözleşmesi: 1906 tarihli Cenevre
SİLAHLI ÇATIŞMALARDA İNSAN HAKLARI337Sözleşmesi’nin gözdengeçirilmesi ve geliştirilmesi Savaş Esirlerine YapılacakMuameleye İlişkin CenevreSözleşmesi (yeni)1949 Cenevre Sözleşmeleri:I: Karadaki silahlı kuvvetleremensup <strong>ya</strong>ralılarınve hastaların durumununiyileştirilmesiII: Denizdeki silahlı kuvvetleremensup <strong>ya</strong>ralı, hasta vedeniz kazazedelerinindurumunun iyileştirilmesiIII: Savaş esirlerine yönelikmuameleIV: Savaş zamanında sivillerinkorunması (yeni)1954 Silahlı Çatışmalar SırasındaKültürel Varlıkların Korunmasınaİlişkin Lahey Sözleşmesi1972 Bakteriyel (Biyolojik) ve ZehirliSilahların Geliştirilmesinin,Üretilmesinin ve DepolanmasınınYasaklanması ve Bunlarınİmhasına İlişkin Sözleşme1977 1949 tarihli dört CenevreSözleşmesi’ne ek iki ek Protokol.Bu Protokollerle uluslararası(Protokol I) ve uluslararasıolma<strong>ya</strong>n (Protokol II) silahlıçatışmaların mağdurlarınınkorunması artırılmıştır.1980 Ağır Yaralanma<strong>ya</strong> Neden Olanve<strong>ya</strong> Ayrım GözetmeksizinEtki Eden Silahlar OlarakNitelendirilebilecek BazıKonvansiyonel SilahlarınKullanılmasının Yasaklanmasıve<strong>ya</strong> Sınırlandırılmasınaİlişkin Sözleşme. Bu Sözleşmeaşağıdakileri kapsar: Protokol (I) belirlenemeyenparçalarla ilgili Protokol (II) mayınların,bubi tuzaklarının ve diğeraygıtların kullanılmasının<strong>ya</strong>saklanması ve<strong>ya</strong>sınırlandırılması Protokol (III) <strong>ya</strong>ngına nedenolan silahların kullanımının<strong>ya</strong>saklanması <strong>ya</strong> dasınırlandırılması1993 Kim<strong>ya</strong>sal Silahların Geliştirilmesi,Üretilmesi, Depolanması veKullanılmasının Yasaklanmasıve Bunların İmhasına İlişkinSözleşme1995 Kör Edici Nitelikteki LazerSilahlarına İlişkin Protokol (1980Sözleşmesi’ne ek Protokol IV[yeni])1996 Mayınların, Bubi Tuzaklarınınve Diğer AygıtlarınKullanılmasının Yasaklanmasıve<strong>ya</strong> Sınırlandırılmasına İlişkinGözden Geçirilmiş Protokol (1980Sözleşmesi’ne ek Protokol II[gözden geçirilmiş])1997 Antipersonel MayınlarınınKullanılmasının, Depolanmasının,Üretilmesinin ve NaklininYasaklanmasına ve Bunlarınİmhasına İlişkin Sözleşme1998 Uluslararası Ceza MahkemesiRoma Statüsü1999 1954 Kültürel Miras Sözleşmesi’neek Protokol2000 Çocuk Hakları Sözleşmesi’ne ekÇocukların Silahlı ÇatışmalaraDahil Olmalarına İlişkin İhti<strong>ya</strong>riProtokol2001 1980 tarihli Sözleşme’nin1. maddesinin değiştirilerek
338 SİLAHLI ÇATIŞMALARDA İNSAN HAKLARIuluslararası nitelikte olma<strong>ya</strong>nsilahlı çatışmalara dauygulanmasının sağlanması2002 İlk kalıcı Uluslararası CezaMahkemesi’ni kuran RomaStatüsü’nün yürürlüğe girişi2002 Çocuk Hakları Sözleşmesi’ne ekÇocukların Silahlı ÇatışmalaraDahil Olmalarına İlişkin İhti<strong>ya</strong>riProtokol’ün yürürlüğe girişi2003 Patlayıcı Savaş Parçalarına İlişkinProtokol (1980 Sözleşmesi’ne ekProtokol V)2008 Misket Bombaları HakkındaSözleşme(Kaynak: ICRC, www.icrc.org/ihl)ÇEŞİTLİ FAALİYETLERFAALİYET IULUSLARARASI İNSANCIL HUKUKANİÇİN SAYGI DUYULMALIDIRBölüm I: GirişPek çok <strong>insan</strong> savaşta kuralların olması fikrinisaçma bulur; çünkü savaşın hukuk ve <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ı kavramlarıyla çelişkili olduğuna inanır;ancak gerçek şu ki dün<strong>ya</strong>daki çoğu ülkeUİH kurallarını kabul eder ve ha<strong>ya</strong>ta geçirir.Neden? Bu önerilen tartışmada katılımcılaraverilen bir dizi soruyla, silahlı çatışma zamanlarındadevletlerin neden <strong>insan</strong>cıl hukukyükümlülüklerine uyduğunun anlaşılmasına<strong>ya</strong>rdımcı olunacaktır.Bölüm II: Genel BilgilerFaaliyet türü: Tartışma.Hedefler ve amaçlar: Silahlı çatışmalardakurallara ihti<strong>ya</strong>ç duyulmasının nedenlerindenbazılarının anlaşılması; UİH fikriyle orta<strong>ya</strong>çıkan zor sorulardan haberdar olunması;devletlerin UİH’ye uymasının nedenlerininöğrenilmesi; <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı hukuku ve UİH’ninbirbirini tamamladığının anlaşılması; UİH’ninbazı temel kurallarının bilinmesi.Hedef grup: Genç yetişkinler ve yetişkinler.Grup büyüklüğü: 12-20 kişi.Süre: 90 dakika.Hazırlık ve malzemeler: UİH’nin temel kurallarını ve UİH ile <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ı hukukunun tamamlayıcı olduğunugösteren tabloyu (aşağıda) dağıtın. Tartışma sırasında orta<strong>ya</strong> çıkacak anahtarniteliğindeki bazı fikirlerin <strong>ya</strong>zılması içinbir tahta gereklidir. Tartışma sorularını faaliyetten bir haftakadar önce dağıtın. Böylece katılımcılarbu soruların üzerine düşünme fırsatıbulacak, birbirleriyle <strong>ya</strong> da arkadaşları <strong>ya</strong>da aileleriyle tartışabilecektir.Beceriler: bir tez geliştirme becerisi; eleştireldüşünme becerisi; etkili iletişim becerisi; zıtfikirlerle karşılaşabilme becerisiBölüm III: Faaliyet Hakkında BilgilerGiriş:Bu tartışmada, <strong>ya</strong>nıtları kolay olma<strong>ya</strong>n bazısorular konuşulacaktır. Katılımcılar <strong>ya</strong>ratıcıve eleştirel düşünmeye teşvik edilmeli ve
SİLAHLI ÇATIŞMALARDA İNSAN HAKLARI339doğru <strong>ya</strong>nıtı bulma<strong>ya</strong> çalışmamalıdır. Alaycı<strong>ya</strong>nıtların da göz önüne alınması gerekir,çünkü faaliyetin amacı devletlerin ahlaki ve<strong>ya</strong>sal sebeplerin üzerinde ve ötesinde olan sebeplerleUİH’ye uyma eğiliminde olduklarınınanlatılmasıdır. Alaycı yorumlar bu eğilimleriorta<strong>ya</strong> çıkaracak ve UİH’nin <strong>ya</strong>rarcı niteliğinigösterecektir.Tartışma süreci:Katılımcılar dört alt gruba bölünmeli ve heralt grup dört tartışma sorusundan birine <strong>ya</strong>nıtaramalıdır. Küçük gruplardaki tartışma için30 dakika verilir. Bu arada eğitici, gruplardadolaşır ve aşağıda listelenen hususları eğer bu<strong>ya</strong>pılmamışsa tartışma<strong>ya</strong> dahil eder. Her altgrup, büyük gruba <strong>ya</strong>nıtları anlatmak üzerebir raportör atar. Geriye kalan bir saat boyuncaraportörlerin anlatımlarının ardından büyükgrup soruların <strong>ya</strong>nıtlarını tartışır.Soru 1: Eğer bir savaşı kazanıyorsamneden davranışlarımı kısıtla<strong>ya</strong>n kurallarauymalıyım? Ülkenin uzun vadedeki menfaatlerinidüşünün. Ya sizin tarafınız savaşı kaybetmeyebaşlarsa? Kamuoyunun rolü nedir?Soru 2: Eğer devamlı olarak uyulmuyorsabu kurallara neden ihti<strong>ya</strong>cımız var? Kurallara uymak haber değerinde midir? Kuralların devamlı surette bozulduğununereden biliyoruz? Kurallara tam olarak uyulmaması halindebile bazı <strong>insan</strong>lar korunur. Kurallara uymamanın <strong>ya</strong>ptırımları dahatutarlı bir biçimde uygulansa ne olurdu?Soru 3: Var olan bütün <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı belgelerininışığında yine de UİH’ye ihti<strong>ya</strong>cımızvar mı? Bazı <strong>haklar</strong>ı silahlı çatışmalar sırasındaaskı<strong>ya</strong> almak için iyi nedenler nelerdir? UİH <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ını korur mu? Savaşanlardan, savaşırken <strong>ya</strong>şam hakkınasaygı duymalarını isteyebilir misiniz? İnsan <strong>haklar</strong>ı belgeleri savaş araçları veyöntemleri hakkında bir şey söyler mi?Soru 4: UİH savaşın gerçekliklerini kabulederken nasıl olur da barışın ve <strong>insan</strong>i güvenliğinşansını artırdığını ileri sürer? Bir silahlı çatışma bittiğinde sizce taraflarçatışmalar sırasında olan biteni unutur mu? Ağır zarar ve imhanın önlenmesi barışakatkı sağlar mı? Bir çatışmanın ardından adaletinsağlanması için gerekli <strong>bask</strong>ılayıcı tedbirlernelerdir? Bunlar barışa katkı sağlar mı?Nasıl?Geri bildirim:Oturumun son 10 dakikası katılımcılardantartışmadan memnun olup olmadıkları hakkındageri bildirim alma<strong>ya</strong> ayrılmalıdır. Tartışmasırasında başka sorular orta<strong>ya</strong> çıkarsabu sorular tahta<strong>ya</strong> <strong>ya</strong>zılmalı ve belki gelecektekitartışmalarda kullanılmalıdır.Yönteme ilişkin ipuçları:Katılımcıları neyin doğru neyin <strong>ya</strong>nlış olduğufikrinin ötesine geçmeye teşvik edin ve UİH’yeuyulmasının neden devletlerin menfaatine olduğunudüşündürmeye çalışın.Çeşitlilik için öneriler:Alt gruplardaki tartışmanın ardından her gruba10 dakika verip, soru<strong>ya</strong> verdikleri <strong>ya</strong>nıtıkullanarak bir devleti UİH antlaşmalarınınonanması konusunda ikna etmeleri üzerinekurulu bir oyun oynayın. Bir katılımcı UİHantlaşmalarını imzalayıp imzalamamakta kararsızbir devlet başkanını canlandırabilir.
340 SİLAHLI ÇATIŞMALARDA İNSAN HAKLARIBölüm IV: Faaliyetin ArdındanYakın tarihli gazetelerdeki dün<strong>ya</strong> haberlerinigözden geçirin ve çeşitli çatışmalarda <strong>ya</strong>pılanUİH ihlallerini tespit edin. Med<strong>ya</strong>, hükümetlerve<strong>ya</strong> Birleşmiş Milletler bunları savaşın gerçeğiolarak mı görüyor, yoksa bu davranışlariçin bir kınama var mı?Daha fazla araştırma için ilgili alanlar: İnsan<strong>haklar</strong>ı hukukunun ve UİH’nin tamamlayıcılığı.(Kaynak: ICRC. 2002. İnsancıl Hukukun Keşfi,Genç İnsanlar İçin Eğitim Modülleri)FAALİYET IIİNSANİ YARDIM FAALİYETLERİNİNETİĞİBölüm I: GirişEtik ikilem, ulaşılması istenen bir hedefin başkabir hedefle çeliştiği <strong>ya</strong> da zarara ve<strong>ya</strong> <strong>ya</strong>rarayol açabildiği durum olarak tanımlanabilir.İnsani <strong>ya</strong>rdım kuruluşları çalışanları işlerini<strong>ya</strong>parken sıklıkla etik ikilemlerle karşı karşı<strong>ya</strong>kalır. Bunun sonucu olarak da genelde olduğundançok daha sık biçimde eleştiriye maruzkalırlar. İnsani <strong>ya</strong>rdım sağlamada ne tür ikilemlerlekarşılaşıldığının anlaşılması ve sürdürülebiliralternatiflerin var olup olmadığınıntartışılması önemlidir. Önerilen bu faaliyettekatılımcılar etik ikilemler içeren vakaları inceleyecekve nasıl bir adım atacaklarına kararvereceklerdir. Bunu <strong>ya</strong>parken, kendilerine yöneltilebilecekeleştirileri de <strong>ya</strong>nıtla<strong>ya</strong>caklardır.Bölüm II: Genel BilgilerFaaliyet türü: Vaka incelemesi.Amaçlar: İnsancıl faaliyetlere rehberlik edentarafsızlık ve ayrım <strong>ya</strong>pmama gibi ilkelerdenhaberdar olunması; <strong>insan</strong>cıl faaliyetlerdebulunanların işleri sırasında karşı karşı<strong>ya</strong>kalabilecekleri bazı ikilemlerin anlaşılması;kimsenin <strong>ya</strong>rar sağla<strong>ya</strong>ma<strong>ya</strong>cağı durumlardabile <strong>insan</strong>i faaliyette bulunanların tercih <strong>ya</strong>pmakzorunda olduğunun anlaşılması. Hiçbirşey <strong>ya</strong>pmamak da belirli bir eylemde bulunmakgibi bir tercihtir.Hedef grup: Genç yetişkinler ve yetişkinler.Grup büyüklüğü: 12-20 kişi.Süre: 90 dakika.Hazırlık ve malzemeler: Aşağıda anlatılandört vakayı dağıtın ve her durumu açıkla<strong>ya</strong>nsoruları bir tahta<strong>ya</strong> <strong>ya</strong>zın.Beceriler: Bir sorunu çeşitli açılardan görebilme;kişisel fikir geliştirme becerisi; sorunlarıçözme becerisi; empati kurabilme becerisi.Bölüm III: Faaliyet Hakkında BilgilerGiriş:Katılımcılara <strong>insan</strong>ların mesleklerini icraederken davranışlarını bağla<strong>ya</strong>n bir davranışkuralı bilip bilmediklerini sorun. Yanıtlararasında tıp doktorlarının uyması gerekenkurallar ve ödevler, gazetecilerin kaynaklarınınisimlerini kaynağı tehlikeye atacaksa <strong>ya</strong>da özel ha<strong>ya</strong>tı tehdit edecekse vermemelerinigerektiren etik kurallar gelebilir. Yukarıdabulunan “İnsani Yardım Eylemlerinin Çalışmaİlkeleri” bölümünü gözden geçirin ve katılımcılarıntarafsızlık ve ayrım <strong>ya</strong>pmama ilkelerinianladığından emin olun. Yardım sağlarkenizlemesi gereken ana ilkeyi <strong>ya</strong>zın: İhti<strong>ya</strong>cıolanları desteklemek ve korumak.Vaka İncelemesi SüreciVakaları dağıtın ve katılımcılardan metinleriyüksek sesle okumalarını isteyin. Vakalardakietik ikilemler katılımcılar tarafından belirlenmelidir.Tartışma, ikilemin varlığında <strong>insan</strong>i<strong>ya</strong>rdım faaliyetinin devam edip etmemesi gerektiğineodaklanmalıdır.A. Yardım kuruluşları savaşla darmadağınolmuş bir bölgede umutsuz sivilleri kurtarmakiçin gelir. Bu kuruluşlar <strong>ya</strong>rdımgetirdiği için savaşan taraflar kendi sivilhalklarının durumunu görmezden gelir ve
SİLAHLI ÇATIŞMALARDA İNSAN HAKLARI341bu dış <strong>ya</strong>rdım sayesinde ülkelerinin tümkaynaklarını askerler için harcama<strong>ya</strong> başlarlar.Böylece savaş bitmez. Savaşı uzatıyormuyuz?B. Ülkelerinde etnik temizliğe maruz kalmatehlikesi altında bulunan siviller ülke içindegüvenli bir bölgeye kaçar. İnsani <strong>ya</strong>rdımçalışanları sivilleri bu bölgeden ülke dışındakibir mülteci kampına çıkarmak için<strong>ya</strong>rdım eder. İnsani <strong>ya</strong>rdım bu nedenle,mağdurların ülke dışına çıkarılması yoluylaetnik temizlik politikasına hizmet eder. Etnikayrılık politikalarını mı destekliyoruz?C. İki ülke savaş halinde ve sivil halk arasındakiölüm oranları çok fazla. Başka ülkelerdekibazı <strong>insan</strong>lar mağdurların durumunuanlatıp duruyorsa da diğer hükümetlerinne savaşan tarafları durdurmak ne de sivillerikorumak için harekete geçmeye niyetivar. Bir <strong>insan</strong>i <strong>ya</strong>rdım çalışanı şöyle diyor:“Yaptığımız işin denizde bir damla olduğunu,dışarıdan gelen si<strong>ya</strong>si <strong>bask</strong>ı <strong>ya</strong> da askerimüdahale olmaksızın <strong>insan</strong>i <strong>ya</strong>rdımın<strong>ya</strong>lnızca dün<strong>ya</strong>nın vicdanını rahatlatacağınıbilirken <strong>insan</strong>i <strong>ya</strong>rdım <strong>ya</strong>pmanın anlamıne?” İnsani <strong>ya</strong>rdım si<strong>ya</strong>silerin hareketsizkalması için bir bahane mi?D. Hükümet is<strong>ya</strong>ncıların sığınak olarak kullandığıbir köyü boşaltıp, köylü sivilleri köylerine30 kilometre ötede bir kampa taşır. İnsani<strong>ya</strong>rdım kuruluşlarından o kampa yiyecek vetıbbi hizmet götürmeleri istenir; ancak bu<strong>ya</strong>pıldığında sivillerin zorla yerlerinden edilmesionaylanmış olur. Sivillerin zorla yerlerindenedilmesini onaylıyor muyuz?Katılımcılara bu vakalar hakkında düşünmelerine<strong>ya</strong>rdımcı olmak için, eğitici her birdurumda hareketsiz kalmanın geçerli bir alternatifolup olmadığını sormalıdır.Geri bildirim:Oturumun son 10 dakikası katılımcılardantartışmadan memnun olup olmadıkları hakkındageri bildirim alma<strong>ya</strong> ayrılmalıdır. Tartışmasırasında başka sorular orta<strong>ya</strong> çıkarsatahta<strong>ya</strong> <strong>ya</strong>zılmalıdır. Bu sorular daha sonraödev olarak kullanılabilir.Yönteme ilişkin ipuçları:Bu faaliyet katılımcılar için rahatsız edici olabilir,çünkü net <strong>ya</strong>nıtlar söz konusu değildir.Önemli olan, analizin <strong>ya</strong>rdım kuruluşuçalışanlarının perspektifine odaklanması vekatılımcıların ihti<strong>ya</strong>cı olanların korunup desteklenmesigereğinin ve tarafsızlık ve ayrım<strong>ya</strong>pmama ilkelerini akılda tutmasıdır. Eğer tartışmabu hattan uzaklaşırsa eğitici, bir silahlıçatışmada çok sayıda aktörün yer aldığını vebu aktörlerin eylemlerinin <strong>ya</strong>rdım kuruluşlarınıneylemlerini dengelediğini söyleyebilir.Çeşitlilik için öneriler:Tartışmadan sonra bazı katılımcılardan aşağıdakisenaryoyu oynamalarını isteyin:Bir <strong>ya</strong>rdım kuruluşu çalışanı bir mülteci kampınınkapısında duruyor. İçeri girmek isteyenaile aynı zamanda kampın içinde olabilecekdüşmanlarından korkuyor. Baba hasta karısınıve bebeğini korumak için silahını muhafazaetmek istiyor. Aile fertleri birbirindenayrılmaktan da çok korkuyor.Oyuncular senaryoyu oynadıktan sonra katılımcılarçalışanın hangi ilkeleri göz önünealması gerektiğini ve bu olayda bazı ilkelerindiğerleriyle çelişip çelişmediğini tartışmalıdır.Bölüm IV: Faaliyetin ArdındanDaha fazla araştırma için ilgili alanlar: İnsan<strong>haklar</strong>ı aktivistleri işlerini <strong>ya</strong>parken etikikilemlerle karşılaşır mı?(Kaynak: ICRC. 2002. İnsancıl Hukukun Keşfi,Genç İnsanlar İçin Eğitim Modülleri)
342 SİLAHLI ÇATIŞMALARDA İNSAN HAKLARIKAYNAKÇABouvier, Antoine. 2000. International HumanitarianLaw and the Laws of Armed Conflict.Distance Learning Course Designed for theUnited Nations Institute for Training and Research,UNITAR POCI.Breau, Susan. 2005. Humanitarian Intervention:The United Nations and CollectiveResponsibility. London: Cameron May.Cahill, Kevin M. (ed.). 2004. Human SecurityFor All: A Tribute To Sergio Vieira de Mello.New York: Fordham University Press.Commission on Human Security. 2003.Human Security Now. Erişim: http://www.humansecurity-chs.org/finalreport/English/FinalReport.pdfDinstein, Yoram, 2010. The Conduct of Hostilitiesunder the Law of International ArmedConflict. 2 nd ed. Cambridge: Cambridge UniversityPress.Donovan, David. 2001. Once a Warrior King:Memories of an Officer in Viet Nam. In: ICRC.Exploring Humanitarian Law,Education modulesfor young people. Geneva: ICRC.Doswald-Beck, Louise ve Jean-Marie Henckaerts(ed.). 2005. Customary InternationalHumanitarian Law. Cambridge: CambridgeUniversity Press.Dunant, Henry. 1986. A Memory of Solferino.Geneva: ICRC Publications.Fleck, Dieter. 2008. The Handbook of humanitarianlaw in armed conflicts. Oxford: OxfordUniversity Press.Forest Martin, Francisco. 2006. InternationalHuman Rights and Humanitarian Law: Treaties,Cases, and Analysis. Cambridge: CambridgeUniversity Press.Gutman, Roy, David Rieff ve Anthony Dworkin.2007. Crimes of War. What the PublicShould Know. 2 nd ed. New York: Norton.Human Security Report Project (İnsani GüvenlikRaporu Projesi). 2011. Human SecurityReport 2009/2010: The Cause of Peace andthe Shrinking Costs of War. New York: OxfordUniversity Press.Huyse, Luc, Priscilla B. Hayner ve BrandonHamber. 2003. Reconciliation after ViolentConflict: A Handbook. Stockholm: InternationalIdea.International Committee of the Red Cross(ICRC) (Uluslararası Kızılhaç Komitesi).2012. Persons detained by the US in relationto armed conflict and the fight against terrorism-therole of the ICRC. http://www.icrc.org/eng/resources/documents/misc/united-states-detention.htmInternational Committee of the Red Cross(ICRC) (Uluslararası Kızılhaç Komitesi).2011. Annual Report 2010. Main Figures andIndicators. Geneva: ICRC. http://www.icrc.org/eng/assets/files/annual-report/current/icrc-annual-report-2010-main-figures.pdfInternational Committee of the Red Cross(ICRC) (Uluslararası Kızılhaç Komitesi).2011. The relevance of IHL in the context of terrorism.http://www.icrc.org/eng/resources/documents/misc/terrorism-ihl-210705.htm
SİLAHLI ÇATIŞMALARDA İNSAN HAKLARI343International Committee of the Red Cross(ICRC) (Uluslararası Kızılhaç Komitesi).2010. Challenges for IHL-terrorism: overview.http://www.icrc.org/eng/war-and-law/contemporary-challenges-for-ihl/terrorism/overview-terrorism.htmInternational Committee of the Red Cross(ICRC) (Uluslararası Kızılhaç Komitesi).2003. International Humanitarian Law andInternational Human Rights Law. http://www.ehl.icrc.org/images/resources/pdf/ihl_and_ihrl.pdfInternational Committee of the Red Cross(ICRC) (Uluslararası Kızılhaç Komitesi).2002. Exploring Humanitarian Law, Educationmodules for young people. Geneva: ICRC.International Committee of the Red Cross(ICRC) (Uluslararası Kızılhaç Komitesi).2002. International Humanitarian Law:Answers to your Questions. Geneva: ICRC.Erişim: http://www.icrc.org/eng/resources/documents/publication/p0703.htmInter-Parliamentary Union (IPU) ve InternationalCommittee of the Red Cross (ICRC)(Parlamentolar Arası Birlik ve UluslararasıKızılhaç Komitesi). 1999. Respect for InternationalHumanitarian Law. Geneva: IPU/ICRhttp://www.icrc.org/eng/assets/files/other/icrc_002_1090.pdfKalshoven, Frits ve Lisbeth Zegveld. 2011.Constraints on the Waging of War. 4 th ed. Geneva/Cambridge:Cambridge University Press.Provost, René. 2002. International HumanRights and Humanitarian Law. Cambridge:Cambridge University Press.Quenivet, Noelle ve Arnold Roberts. 2008.International Humanitarian Law and HumanRights Law: Towards a New Merger in InternationalLaw. Leiden: Nijhoff.Sassoli, Marco, Antoine Bouvier ve AnneQuintin. 2011. How does Law protect in War?Cases and Documents on the practice of IHL.2 nd ed. Geneva: ICRC.Schabas, William A. 2006. The UN InternationalCriminal Tribunals: The Former Yugoslavia,Rwanda and Sierra Leone. Cambridge:Cambridge University Press.Solis, Gary D. 2010. The Law of Armed Conflict:International Humanitarian Law in War.Cambridge: Cambridge University Press.Sriram, Chandra Lekha, Olga Martin-Ortegave Johanna Herman. 2010. War, Conflictand Human Rights. Theory and Practice. London:Routledge.EK BİLGİLERCrimes of War (Savaş Suçları): http://www.crimesofwar.orgExploring Humanitarian Law VirtualCampus (İnsancıl Hukukun Keşfi SanalKampüs): http://www.ehl.icrc.orgHumanitarian Law and Policy Forum (İnsancılHukuk ve Politika Forumu): http://ihlforum.ning.comInternational Committee of the Red Cross(Uluslararası Kızılhaç Komitesi); websiteon War and Law (savaş ve barış hakkındaweb sitesi): http://www.icrc.org/eng/warand-law/index.jsp
344 SİLAHLI ÇATIŞMALARDA İNSAN HAKLARIInternational Criminal Court (UluslararasıCeza Mahkemesi): http://www.icc-cpi.intInternational Humanitarian Law ResearchInitiative (Uluslararası İnsancıl Hukuk AraştırmaGirişimi): http://ihl.ihlresearch.orgHuman Security Report Project (İnsaniGüvenlik Raporu Projesi): http://www.hsrgroup.orgUnited Nations Office of the Coordinationfor Humanitarian Affairs (OCHA) (BirleşmişMilletler İnsani İşler Koordinasyon Ofisi):http://ochaonline.un.org
NOTLAR345
346 NOTLAR
ÇALIŞMA HAKKIİŞ DÜNYASINDA İNSAN HAKLARIÇALIŞMA HAKKI VE ÇALIŞMA İLE BAĞLANTILI İNSANHAKLARI“(…) Evrensel ve kalıcı bir barışın kurulması ancak sos<strong>ya</strong>l adalettemelinde mümkündür (…)”Uluslararası Çalışma Örgütü Kurucu Belgesi. 1919.
348 ÇALIŞMA HAKKIÖRNEK HİKÂYE“Serbest Ticaret Bölgelerindeki AğırÇalışma Koşulları”Çin’de, kırsal bölgede <strong>ya</strong>şa<strong>ya</strong>n genç bir kızolan Xiao Shen’in <strong>ya</strong>şam koşulları çok ağırdı.Yiyecek çok az pirinci vardı ve geleceğedair hiçbir umudu yoktu. Her gün pirinç tarlalarındadiz çöküp babasına <strong>ya</strong>rdım etmesigerekiyordu.Sonunda bir gün gitmeye karar verdi. Yasakdağların ardında daha iyi ve <strong>ya</strong>bancı yerler olduğunuduymuştu. Bir sabah o ve onun güzelbir ha<strong>ya</strong>t ha<strong>ya</strong>lini paylaşan bazı arkadaşlarıgün doğmadan yola çıktı. 2000 kilometre yoldan,çile, endişe ve göz<strong>ya</strong>şlarından sonra hedeflerinevardılar: Güney Çin’de Hong Kongile sınırı olan serbest ticaret bölgesi Shenzhen.Xiao Shen ve arkadaşları orada iş bulup parakazanmayı ve ha<strong>ya</strong>llerini gerçekleştirmeyiumut ediyordu.Xiao Shen, Zhili Handicrafts Factory adlıoyuncak fabrikasının sahipleri olan HuangGuoguang ve Lao Zhaoquan’la tanıştı. İşadamlarıfabrikada çalıştırmak için işçi alıyordu.Xiao Shen fabrikada çalışan 472 işçidenbiri oldu ve kısa zamanda küçük köyündekindendaha kötü koşullarda <strong>ya</strong>şadığını düşünmeyebaşladı. Gündoğumundan günbatımınadek Zhili fabrikasında açlık sınırındaki bir maaşla(ayda 32-49 Amerikan doları) çalışıyordu.İşadamları işçilerin mallarını çalmasındankorkuyordu ve bu yüzden fabrika bir cezaevigibi inşa edilmişti: İşçiler 24 saat o fabrikada<strong>ya</strong>şıyordu. Pencerelerde demir vardı ve tümacil çıkış kapıları kapalıydı. Fabrikayı denetlemeklegörevli devlet görevlileri bu koşullarıgörmezden gelmek üzere rüşvet alıyordu.Xiao Shen bu kapalı kapılar ardında, binadan ayrılamadan,normal bir ha<strong>ya</strong>t süremeden ve kendineait bir mekânı olmadan <strong>ya</strong>şama<strong>ya</strong> devametti. 19 Kasım 1993 günü öğleden sonra fabrikadabir <strong>ya</strong>ngın çıktı ve kontrol altına alınamazşekilde <strong>ya</strong>yıldı. Binada <strong>ya</strong>nıcı kim<strong>ya</strong>sal maddelerbulunuyordu. Kâbus gibi patlamalar oldu.Xiao Shen ve diğer işçiler <strong>ya</strong>ngından kaçma<strong>ya</strong>çalıştı ama nasıl olacaktı? Pencereler demirli vekapılar kilitliydi. Çoğunluğu 16 <strong>ya</strong>şından büyükolma<strong>ya</strong>n 200 erkek ve kadın alevlerin ortasındakaldı. Xiao Shen ikinci kattaki pencerelerden biriniaçmayı başardı ve aşağı atlama ile binadakalarak <strong>ya</strong>nma seçeneklerinden atlamayı seçti.Her iki a<strong>ya</strong>k bileği kırıldı ama ha<strong>ya</strong>tta kaldı. Oöğleden sonra 87 <strong>insan</strong> ha<strong>ya</strong>tını kaybetti ve 47işçi ciddi olarak <strong>ya</strong>ralandı.(Kaynak: Klaus Werner, Hans Weiss. 2001.Schwarzbuch Markenfirmen)Tartışma Soruları1. Xiao Shen’in çalışma<strong>ya</strong> zorlandığı koşullardahangi çalışma bağlantılı <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıihlal edilmiştir?2. Xiao Shen gibi işçilerin fırsatlarını ve<strong>ya</strong> enazından çalışma koşullarını iyileştirmekiçin uluslararası düzlemde hangi tedbirleralınabilir?3. Devletler hangi sebeple ihracat imal bölgelerikurup, sos<strong>ya</strong>l standartları ve çalışma standartlarınızayıflatıp ortadan kaldırmaktadır?4. Serbest ticaret bölgelerinde mal imal edençokuluslu şirketlerin sorumlulukları nelerdir?5. Tüketiciler bu hikâyede anlatılan durumuve benzeri durumları değiştirmek için ne<strong>ya</strong>pabilir?
ÇALIŞMA HAKKI349BİLİNMESİ GEREKENLER1. 21. YÜZYILDA EMEK DÜNYASIYeni teknolojiler ve küresel bilgi yollarınıngelişmesiyle emek dün<strong>ya</strong>sı bugün SanayiDevrimi’nden bile daha fazla değişimle karşıkarşı<strong>ya</strong>dır. Sanayileşme nedeniyle, 20. yüzyıldatarım sektöründe büyük gerileme kaydedilmişve hizmet sektörü önem kazanmıştır.Dün<strong>ya</strong> pi<strong>ya</strong>salarının liberalleşmesi ve “bilişimdevrimi” ile küresel ekonomideki fırsatlar bugündaha da fazladır.Bu yeni küresel ekonomi, iyi eğitimli, esnek,azimli ve pi<strong>ya</strong>sanın taleplerine uyum sağla<strong>ya</strong>bilecekuzman işçilere ihti<strong>ya</strong>ç duymaktadır.İşçiler hızla gelişen teknolojik ve <strong>ya</strong>pısaldeğişimler karşısında artan stresle ve değişençalışma koşullarıyla baş edebilmelidir. Gitgidedaha fazla <strong>insan</strong> <strong>ya</strong>rı zamanlı ve<strong>ya</strong> serbest çalışmakta<strong>ya</strong> da istikrarsız çalışma koşullarıylakarşı karşı<strong>ya</strong> kalmaktadır. Bu bağlamda küreselleşme,bütünleşmiş dün<strong>ya</strong> ekonomisindeöne çıkabilecek eğitimli, beceri sahibi ve hareketedebilen işçiler ile bu niteliklere sahipolma<strong>ya</strong>nlar arasındaki sos<strong>ya</strong>l farklılığı açığaçıkarmaktadır. Bu yeni eşitsizlikler ve güvensizliklertoplumun farklı kesimleri arasındagerilimlere neden olmaktadır.Ticaretin ve finansal rejimlerin liberalleşmesisonucunda orta<strong>ya</strong> çıkan abartılı rekabet, şirketlerüzerinde üretim masraflarını düşürmeleriyönünde ağır bir <strong>bask</strong>ı oluşturmaktadır.Bu hedeflere ulaşmak için şirketler <strong>ya</strong> otomasyonyoluyla üretimin maliyetini düşürecek vebunun sonucu olarak da emekçileri işten çıkaracak<strong>ya</strong> da üretimi maaşların ve sos<strong>ya</strong>l standartlarındüşük olduğu ülkelere aktaracaktır.Devletler de, ekonomik büyümeyi artırmakadına, <strong>ya</strong>bancı <strong>ya</strong>tırımcıları ülkeye çekmekiçin maaş ve çalışma koşullarını aşağı<strong>ya</strong> çekecekadımlar atabilir, çünkü ihracat odaklı bü-“Ticaret hem fırsatlar <strong>ya</strong>ratma ve <strong>insan</strong>ların geçimini sağlama, hemde bunları ortadan kaldırma gücüne sahiptir. İhracat için üretim, gelir,istihdam ve döviz sağlar ve yoksul ülkelerin bunlara ihti<strong>ya</strong>cı vardır; ancakaynı zamanda çevreye zarar verebilir, <strong>insan</strong>ları geçim kaynaklarındanmahrum bırakabilir <strong>ya</strong> da kabul edilemez düzeylerde sömürüye yolaçabilir. Ticaretin <strong>insan</strong>i etkisi malların nasıl üretildiğine, üretim vepi<strong>ya</strong>sanın kim tarafından kontrol edildiğine, refahın nasıl dağıtıldığına veülkelerin hangi koşullarda ticaret <strong>ya</strong>ptığına bağlıdır.Uluslararası ticaret sisteminin <strong>ya</strong>pılış tarzı tüm bu alanlarda büyük önemesahiptir. Uluslararası ticaret bu nedenle (…) kendi başına iyi <strong>ya</strong> da kötübir olgu değildir.”Kevin Watkins. 1995.
350 ÇALIŞMA HAKKIyüme stratejisi sıklıkla ekonomik büyümeninsağlanması için tek yol olarak görülmektedir.Çoğunlukla sömürü, zorla çalıştırma ve çocukişçiliği bu durumun sonuçlarıdır. Dün<strong>ya</strong>nınpek çok yerindeki birçok ülke, ticaretin önündekivergi ve gümrük vergisinin az olduğu <strong>ya</strong>da hiç bulunmadığı Serbest Ticaret Bölgeleri(STB) <strong>ya</strong> da İhracat İmal Bölgeleri (İİB) kuraraksos<strong>ya</strong>l standartları ve çalışma standartlarınıda azaltmış <strong>ya</strong> da yok etmiştir. Dün<strong>ya</strong>Bankası’nın tahminlerine göre, 135 ülkede3000 kadar bu tür bölge bulunmakta ve bubölgelerdeki şirketler toplam 68 milyon işçiçalıştırmaktadır.“Küreselleşme” dün<strong>ya</strong>daki herkesi etkilemekte,ama olumlu sonuçları eşit olarak dağılmamaktadır.Finansal düzenlemelerin ortadankaldırılmasının ve serbest ticaretin olumsuzetkilerinin azaltılmasına yönelik devlet güçlerizayıflamaktadır. Bunun nedeni, esas olarakyeni “küresel oyuncular”dır, <strong>ya</strong>ni ulus aşırışirketler. Bu küresel oyuncuların finansal gücübugün birçok devletinkinden daha fazladır.Dün<strong>ya</strong>nın en büyük ekonomilerinin <strong>ya</strong>rısındanfazlası günümüzde ulus aşırı şirketlerdir.Küreselleşmenin sos<strong>ya</strong>l boyutu uluslararasıpolitikalarda ön plana alınmalıdır. Sos<strong>ya</strong>listikrarın, barışın ve kalkınmanın sağlanabilmesive küresel ekonomiye <strong>insan</strong>i bir yüzverilebilmesi için, sos<strong>ya</strong>l standartların ve <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ının uluslararası düzeyde geliştirilmesigerekmektedir. 2002’de UluslararasıÇalışma Örgütü (ILO) bağımsız bir organ olanKüreselleşmenin Sos<strong>ya</strong>l Boyutu Dün<strong>ya</strong> Komisyonu’nukurmuştur. Komisyon, “Adil BirKüreselleşme: Herkes İçin Fırsat Yaratılması”başlıklı raporunu Şubat 2004’te <strong>ya</strong>yınlamıştır.(Daha fazla bilgi ve raporun ardından yürütülenfaaliyetlerle ilgili olarak bkz. http://www.ilo.org/fairglobalization/lang--en/index.htm)Çalışma ve İnsani GüvenlikTemel ihti<strong>ya</strong>çların tatmini <strong>insan</strong>igüvenliğin sağlanması için yeterliolma<strong>ya</strong>cağından, bir <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıstandardı olarak çalışma hakkıha<strong>ya</strong>tta kalmaktan öte anlamlartaşır. Çalışma hakkı sadece ha<strong>ya</strong>ttakalmayı ve esenliği sağlamaz; aynızamanda bireyin topluma dahilolmasını ve katılmasını mümkünkılar. Bu hak, kendi kaderinitayin, kendine saygı, kendinigerçekleştirme ve <strong>insan</strong> haysiyetikavramlarıyla sıkı sıkı<strong>ya</strong> ilgilidir.Sendikaların olmaması ve işsizlikkişisel güvensizliğe, tehlikeli,sağlıksız ve adil olma<strong>ya</strong>n çalışmakoşullarına yol açmakla kalmayıptoplumda huzursuzluk, güvensizlikve istikrarsızlık da <strong>ya</strong>ratır. Bunedenlerle, sömürüsüz ve uygunçalışma standartlarının geliştirilmesi<strong>insan</strong>i güvenliğin iyileştirilmesineolanak sağla<strong>ya</strong>n bir ön koşuldur.Emeğin <strong>insan</strong> boyutunun anlaşılabilmesi için,tarihe bakmak gerekir.“Geçmişe Bir Bakış”Sos<strong>ya</strong>l adalet ve adil çalışma koşulları barışve gelişmenin vazgeçilmez unsurlarıdır. İşbağlantılı adaletsizlikler, finansal zorluklarve işsizlik toplumsal huzursuzlukla doğrudanilişkilidir ve tarihin birçok noktasında işçi sınıfınınbüyük ölçekli a<strong>ya</strong>klanmalarına nedenolmuştur. Düzgün çalışma koşullarının <strong>insan</strong>haysiyetinin ön şartı olduğunun kabulü temeldebu tür olayların bir sonucudur. Tarihteişçiler değiştirilemez ve vazgeçilemez olduğunudüşündükleri bu <strong>haklar</strong>ı devletlere kabulettirmek için mücadele vermiştir. Uluslararasıdüzeyde de işçi <strong>haklar</strong>ı 1919’dan itibaren
ÇALIŞMA HAKKI351ILO’nun oluşturduğu emek mevzuatında veBM’nin İkinci Dün<strong>ya</strong> Savaşı sonrasında <strong>ya</strong>ptığıstandartlarda yer bulmuştur.18. yüzyıl: Çalışmanın toplumdaki tüm üyelerintemel hakkı olduğu fikri ilk olarak FransızDevrimi sırasında orta<strong>ya</strong> atılmıştır. Ütopist filozofCharles Fourier, “çalışma hakkı” teriminiilk kullanan kişidir ve işin bireyin hem sos<strong>ya</strong>lhem de psikolojik esenliği için önemli olduğununaltını çizmiştir. Fourier’e göre, devletlerineşit fırsat sağlama yükümlülüğü vardır ve buhakkın gerçekleşmesi için toplumun bütünüyleyeniden düzenlenmesi gerekir.Çalışma hakkı kavramı daha sonra sos<strong>ya</strong>listteorilerle gündeme gelmiş ve ardından komünisthükümetler bu kavramı geliştirmiştir. Bunedenle, çalışma hakkının sos<strong>ya</strong>list bir arkaplandan geldiği söylenebilir.19. yüzyıl: Sanayi Devrimi ile üretim araçlarınınyokluğu nedeniyle ücrete bağımlı birsos<strong>ya</strong>l grup olan işçi sınıfı doğmuştur. İşçilersömürülmüş ve fabrikalarda, tekstil atölyelerindeve madenlerde tehlikeli çalışma koşullarındaçalışmak zorunda bırakılmıştır.Yoksullaşma ve sömürü işçiler arasında da<strong>ya</strong>nışma<strong>ya</strong>yol açmış ve böylece örgütlenmebaşlamıştır. (Karl Marx’ın dediği gibi, “Dün<strong>ya</strong>nınbütün işçileri, birleşin!”)Zamanla işçilerin sesi daha yüksek çıkma<strong>ya</strong>başlamış ve durumları gitgide daha görünürhale gelmiştir. İlk sendikaların <strong>ya</strong>ptığı <strong>bask</strong>ınınsonucunda, birçok ülkede çalışma saatlerinive koşullarını iyileştiren <strong>ya</strong>salar kabuledilmiştir; ancak emekçilerin devam eden huzursuzluğupatronları ve hükümetleri alınabilecekdiğer tedbirleri düşünmeye zorlamıştır.20. yüzyıl: Bazı sanayiciler, emek standartlarınıyerine getirmeyen ülkelerin avantajlarınıortadan kaldırmak için uluslararası ortakstandartların geliştirilmesini önermiştir. 1905ve 1906 yıllarında ilk iki Uluslararası ÇalışmaSözleşmesi kabul edilmiştir; ancak diğer bazısözleşmelerin hazırlanması ve kabulü BirinciDün<strong>ya</strong> Savaşı nedeniyle sekteye uğramıştır.Birinci Dün<strong>ya</strong> Savaşı’nı sona erdiren VersaillesAntlaşması ile çalışma şartları, sos<strong>ya</strong>ladalet ve uluslararası ölçekte evrensel barışınbirbirine bağımlı olduğu resmen kabul edilmiştir.Aynı zamanda, çalışma ve emek alanındakistandartların belirlenmesine yönelikbir mekanizma olarak Uluslararası ÇalışmaÖrgütü (ILO) kurulmuştur.1919-1933 yılları arasında ILO çalışmaylailgili pek çok alanda kırk adet sözleşme hazırlamış,ancak “Kara Cuma” olarak bilinen1929 borsa krizi ağır bir gerileme <strong>ya</strong>ratmıştır.Batı ekonomilerinin finansal kıyımıyla birliktegeniş ölçekte bir işsizlik baş göstermiştir. Bununardından da işsizlerin gösterileri ve a<strong>ya</strong>klanmalarıgelmiştir. Dün<strong>ya</strong> ekonomik kriziAlman<strong>ya</strong>’da ağır bir si<strong>ya</strong>si krize, dolayısıylaAdolf Hitler’in yükselmesine ve İkinci Dün<strong>ya</strong>Savaşı’nın başlamasına neden olmuştur.İkinci Dün<strong>ya</strong> Savaşı’nın ardından: BirleşmişMilletler böyle bir savaşın tekrarlanmamasıiçin hedeflerine ve programlarına ekonomikve sos<strong>ya</strong>l meseleleri de eklemiştir.Çalışma ile <strong>insan</strong> haysiyeti arasındaki bağ,1944’te Philedelphia’da kabul edilen UluslararasıÇalışma Örgütü’nün Hedef ve AmaçlarıBildirgesi’nde (1946 tarihli ILO Ana<strong>ya</strong>sası’nada giren “Philadelphia Bildirgesi”) vurgulanmıştır.Bu Bildirge’de “emeğin meta olmadığı”ve “bütün <strong>insan</strong>ların maddi esenliklerini veruhsal gelişimlerini özgür, haysiyetli, ekonomikolarak güvenli ve eşit fırsatlar veren koşullardageliştirme <strong>haklar</strong>ının olduğu” belirtilmiştir.
352 ÇALIŞMA HAKKIBu husus 1981 tarihli ve “Laborem Exercens”başlıklı Papalık genelgesinde de vurgulanmıştır.Söz konusu metinde işçiler, felsefi vedini bakış açısında, nesne değil özne olarakkonumlandırılmıştır.ILO ve BM dün<strong>ya</strong>daki tüm işçilerin durumununiyileştirilmesi için büyük çabalar göstermiştir;ancak bugün, küreselleşen ekonomininışığında, yeni zorluklar ve güvensizlikler, <strong>ya</strong>ratıcıve karmaşık çözümleri gerektirmektedir.2. TANIMVE KONUNUN TASVİRİÇalışmayla bağlantılı <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı ihlalleriörnekleri kömür madenlerinde çalışan çocuklardanve sendikacıların hapse atılmasındanmodern köleliğe ve<strong>ya</strong> çocukların cinselsömürüye maruz kalmasına kadar geniş biryelpazededir. Çalışmayla bağlantılı <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ınınha<strong>ya</strong>ta geçirilmesi sağlıksız <strong>ya</strong> da tehlikeliçalışma ortamı ve<strong>ya</strong> sömürü niteliğindekiçalışma saatleri gibi kötü çalışma koşullarınınortadan kaldırılmasını ve aynı zamanda kadınlarve<strong>ya</strong> göçmenler gibi özel olarak korunmasıgereken işçilerin korunmasını gerektirir.En önemlisi, çalışma bağlantılı <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı<strong>insan</strong> haysiyeti, <strong>insan</strong>i güvenlik ve düzgünçalışma koşulları arasındaki bağın korunmasındaönemli rol oynar.Bu bölümde, çalışma hakkının ve işçilerin<strong>haklar</strong>ının korunması için kurulan ilk anauluslararası mekanizma incelenecektir: ILOsistemi ve Uluslararası İnsan Hakları Çerçevesi(İHEB, MSHUS, ESKHUS).Uluslararası Çalışma ÖrgütüMerkezi İsviçre’nin Cenevre şehrinde olanUluslararası Çalışma Örgütü (ILO) 1919 yılındakurulmuştur; orta<strong>ya</strong> çıkışındaki temel,Birinci Dün<strong>ya</strong> Savaşı’nın ardından gündemegelen sos<strong>ya</strong>l reform ihti<strong>ya</strong>cıdır. Yoksulluğunrefah ve güvenlik için tehlike <strong>ya</strong>rattığı inancınasahip olan örgüt, dün<strong>ya</strong>daki tüm emekçilerinşartlarını etnik köken, cinsiyet <strong>ya</strong> dasos<strong>ya</strong>l köken temellerinde ayrımcılık <strong>ya</strong>pılmaksızıniyileştirilmesini amaçlar.1947’deBirleşmiş Milletler’in uzman kuruluşu halinegelmiş ve 1969’da çalışmalarından ötürü NobelBarış Ödülü’ne layık görülmüştür.ILO, üç bölümlü <strong>ya</strong>pısı nedeniyle BM organlarıarasında biriciktir; bu <strong>ya</strong>pı içinde organlarıtarafından alınan kararlar işverenler,işçiler ve hükümetlerin görüşlerini <strong>ya</strong>nsıtır.ILO: Temel <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ını, çalışma ve<strong>ya</strong>şama koşullarını geliştirmek veistihdam fırsatlarını artırmak içinpolitikalar ve programlar orta<strong>ya</strong>ko<strong>ya</strong>r; Bu alanlarda uluslararası standartlar(sözleşmeler ve tavsiye kararları)<strong>ya</strong>ratır ve bu standartların ulusaldüzeyde ha<strong>ya</strong>ta geçirilmesini izler; Ülkelerin kendi politikalarını etkilihale getirmesine <strong>ya</strong>rdımcı olmakiçin kapsamlı bir teknik işbirliğiprogramı yürütür.ILO bugüne dek 190 sözleşme hazırlamıştır.Bu sözleşmelerde çalışma koşulları, iş güvenliğive sağlığı, sos<strong>ya</strong>l güvenlik, istihdampolitikaları, mesleki eğitim ve kadınların, göçmenlerinve yerli halkaların korunması gibialanlardaki standartlar orta<strong>ya</strong> koyulmuştur.ILO’nun çok az sayıdaki sözleşmesi temel <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ı sözleşmesi olarak düşünülmektedir.Bu sekiz sözleşme ve ona<strong>ya</strong>n devletlerin
ÇALIŞMA HAKKI353sayısı aşağıda belirtilmiştir:Temel ILO SözleşmeleriİlkeÖrgütlenme özgürlüğü ve örgütlenip toplu sözleşme<strong>ya</strong>pma hakkıAsgari çalışma <strong>ya</strong>şı ve çocuk işçiliğinin en kötübiçimlerinin <strong>ya</strong>saklanmasıZorla çalıştırma <strong>ya</strong>sağıEşit ücret hakkı ve istihdamve meslekte ayrımcılık <strong>ya</strong>sağı(Kaynak: ILO, www.ilo.org)Sözleşmeler87 sayılı Sözleşme (1948)98 sayılı Sözleşme (1949)138 sayılı Sözleşme (1973)182 sayılı Sözleşme (1999)29 sayılı Sözleşme (1930)105 sayılı Sözleşme (1957)100 sayılı Sözleşme (1951)111 sayılı Sözleşme (1958)Ona<strong>ya</strong>n devlet sayısı(Ocak 2012 itibarıyla)150160161174175169168169Küreselleşmenin getirdiği yeni zorluklar karşısında18 Haziran 1998’de ILO Çalışma<strong>ya</strong>İlişkin Temel İlkeler ve Haklar Bildirgesi’nive bunun izlenmesini kabul etmiştir. Bildirgehangi ilkelerin ve işçilerin hangi <strong>haklar</strong>ınıntemel nitelikte olduğunu ayrıntılı olarak tanımlamıştır:Bu ilke ve <strong>haklar</strong> yukarıda sözüedilen sekiz ILO sözleşmesinde bulunanlardır.Bu, ILO sözleşmelerinin ulusal düzeyde doğruolarak ha<strong>ya</strong>ta geçirilmesinin ve bu sözleşmelereuygunluğun sağlanmasında ilk adım olduğugibi, çalışma ile ilgili <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ına“Makul bir iş bugün küresel birtalep ve si<strong>ya</strong>si liderlikler ve işdün<strong>ya</strong>sının liderliği bu taleplekarşı karşı<strong>ya</strong>. Ortak geleceğimizinbüyük bölümü bu zorluğu nasılaşacağımıza bağlı.”Uluslararası Çalışma Örgütü. 1999.dair uluslararası di<strong>ya</strong>loğa da katkıda bulunur.Devletlerin bu kurallarda ifade edilen ve “sos<strong>ya</strong>lolarak asgari” nitelikteki değerlere bağlılığınında bir <strong>ya</strong>nsımasıdır.Bildirge, söz konusu sözleşmeleri onayıp onamadıklarınabakılmaksızın, ILO üyelerinintamamının bu sözleşmelerde yer alan temel<strong>haklar</strong>a saygı duyma, bu <strong>haklar</strong>ı geliştirme vegerçekleştirme yükümlülüğü altında olduğunusöylemektedir. Temel sözleşmelere tarafolma<strong>ya</strong>n devletlerden bu metindeki ilkelereuygunluğun ha<strong>ya</strong>ta geçirilmesindeki ilerlemeyedair raporlar sunmaları istenir. Bu girişiminsonucu olarak, Bildirge, temel <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ı sözleşmelerinin onanmasında önemlibir artışa yol açmıştır. 3 Ocak 2012 itibarıyla,183 ILO üyesi devletten 135’i sekiz sözleşmenintamamını imzalamıştır. Yalnızca üç devlet(Maldivler, Marshall Adaları ve Tuvalu) sözleşmelerdenhiçbirine taraf değildir.ILO ayrıca tüm üye devletlerin temel ilkeleriuygulamalarıyla ilgili ilerleme hakkında herdört yılda bir küresel raporlar hazırlamakta-
354 ÇALIŞMA HAKKIdır. Bunlar bir önceki dönem boyunca atılanadımların etkinliğinin değerlendirilmesindetemel oluşturan raporlardır.İnsan HaklarıEvrensel Bildirgesi (İHEB)İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi çalışma ha<strong>ya</strong>tınadair çok sayıda <strong>insan</strong> hakkı barındırır.Bu <strong>haklar</strong>ı hepsi BM sözleşmelerinde daha dageliştirilmiş ve devletler için bağlayıcı halegetirilmiştir. Aşağıda İHEB’den ilgili <strong>haklar</strong>ınbulunduğu bir bölüme yer verilmiştir:“Hiç kimse kölelik ve<strong>ya</strong> kullukaltında bulundurulamaz. (…)Herkesin silahsız ve saldırısıztoplanma, dernek kurma ve birderneğe katılma özgürlüğü vardır.(…) Herkesin çalışma, işini serbestçeseçme, adaletli ve elverişli koşullardaçalışma ve işsizliğe karşı korunmahakkı vardır. Herkesin, herhangibir ayrım gözetmeksizin, eşit iş içineşit ücrete hakkı vardır. Herkesinkendisi ve ailesi için <strong>insan</strong> onuruna<strong>ya</strong>raşır ve gerekirse her türlü sos<strong>ya</strong>lkoruma önlemiyle desteklenmiş bir<strong>ya</strong>şam sağla<strong>ya</strong>cak adil ve elverişlibir ücrete hakkı vardır. Herkesinçıkarını korumak için sendika kurmave<strong>ya</strong> bir sendika<strong>ya</strong> üye olma hakkıvardır. (…) Herkesin dinlenmeye,eğlenmeye, özellikle çalışma süresininmakul ölçüde sınırlandırılmasınave belirli dönemlerde ücretli izneçıkma<strong>ya</strong> hakkı vardır. (…) Herkesinkendisinin ve ailesinin sağlık verefahı için beslenme, giyim, konutve tıbbi bakım hakkı vardır. Herkesişsizlik, hastalık, sakatlık, dulluk,<strong>ya</strong>şlılık ve kendi iradesi dışındakikoşullardan doğan geçim sıkıntısıdurumunda güvenlik hakkınasahiptir.”İHEB Madde 4, 20, 23, 24 ve 25.Medeni ve Si<strong>ya</strong>si HaklarUluslararası Sözleşmesi (MSHUS)Kölelik Yasağı“Hiç kimse köle olarak tutulamaz;her türlü kölelik ve köle ticareti<strong>ya</strong>saktır. (…)”MSHUS Madde 8Evrensel olarak <strong>ya</strong>saklanmış ve kınanmış daolsa kölelik ve zorla çalıştırma hâlâ çeşitli biçimlerdevar olma<strong>ya</strong> devam etmektedir. Buuygulamaların kökleri çoğunlukla ideolojikmülahazaların ve geleneksel kültürel düzenlemelerinmirasının derinlerindedir. ILO’<strong>ya</strong>göre, demokratik olma<strong>ya</strong>n <strong>ya</strong>pılarla açık birbağ vardır. Dün<strong>ya</strong>nın pek çok yerinde milyonlarcaerkek, kadın ve çocuk, ha<strong>ya</strong>tını köleolarak sürdürmek zorunda bırakılmaktadır.Bu sömürü çoğunlukla kölelik olarak adlandırılmasada koşullar aynıdır. Bir köle: Çalışma<strong>ya</strong> zorlanır (manevi ve fizikseltehditler yoluyla). Bir “işveren” tarafından sahip olunur <strong>ya</strong>da kontrol edilir (çoğunlukla manevi ve<strong>ya</strong>fiziksel istismar ve<strong>ya</strong> istismar tehdidiyle). İnsanlıktan çıkarılır; bir meta <strong>ya</strong> da “mal”gibi alınır ve satılır. Fiziksel olarak kısıtlanır ve hareketözgürlüğü sınırlanır.(Kaynak: Anti-Slavery International. ModernKölelik Nedir?)
ÇALIŞMA HAKKI355Bugün Hangi Tür Kölelik Mevcuttur Borçlandırarak çalıştırma dün<strong>ya</strong>nın heryerinde milyonlarca <strong>insan</strong>ı etkilemektedir.İnsanlar hasta çocuklarına ilaç almak içingerekli olan para miktarı kadar küçükmiktarları kredi olarak alıp <strong>ya</strong> da almak içinkandırılıp borçlarını ödemek için çalışma<strong>ya</strong>zorlanmaktadır. Birçok <strong>insan</strong> borçlarınıödeyebilmek için yılda 365, haftada 7 günuzun saatler boyunca çalışmak zorundakalmaktadır. Bu işçilere, çalışmalarınınkarşılığında temel yiyecekler ve barınmaimkânı verilmektedir; ancak borçlar hiçbirzaman kapanmamakta ve bazen nesillerboyu devam edebilmektedir. Erken ve zorla evlilik, evlenmekistemedikleri halde, çoğunlukla fiziksel vecinsel istismar ve şiddetle birlikte <strong>ya</strong>şananbu köleliğe zorlanan kadınları ve kızçocuklarını etkilemektedir. Zorla çalıştırma, genellikle şiddet tehdidive<strong>ya</strong> diğer ceza tehditleri altında bireyler,hükümetler ve<strong>ya</strong> si<strong>ya</strong>si partiler tarafındankullanılan ve çalışma<strong>ya</strong> zorlanan <strong>insan</strong>larıetkilemektedir. Soydan gelen kölelik, “köle sınıfı”namensup olan <strong>ya</strong> da toplumun köle işçiolarak kullanılmasını uygun bulduğukişileri etkiler. İnsan ticareti, başta kadınlar ve çocuklarolmak üzere, <strong>insan</strong>ların ekonomik kazançiçin, güç kullanarak <strong>ya</strong> da aldatma yoluylabir yerden bir yere taşınması ve ticaretekonu olmasıdır. Çoğunlukla göçmenkadınlar aldatılarak <strong>ya</strong> ev işlerinde <strong>ya</strong> dafuhuş sektöründe çalıştırılır.Çocuk işçiliğinin en kötü biçimleri, sömürülen<strong>ya</strong> da tehlikeli koşullarda çalıştırılançocuklar için kullanılır. Dün<strong>ya</strong>da milyonlarcaçocuk eğitime erişemeden ve kişiselve sos<strong>ya</strong>l gelişimini tamamlama fırsatı bulamadantam zamanlı olarak çalışmaktadır.(Kaynak: Anti-Slavery International. ModernKölelik Nedir?)ILO’nun “Zorla Çalıştırma<strong>ya</strong> Karşı Bir İttifak”başlıklı 2005 Küresel Raporu’na göre, dün<strong>ya</strong>daen az 12,3 milyon <strong>insan</strong> zorla çalıştırmanınmağdurudur. Bu 12,3 milyonun 9,8 milyonuözel kişiler tarafından sömürülürken, 2,4 milyondanfazla <strong>insan</strong> da <strong>insan</strong> ticareti sonucundabu durumdadır. 2,5 milyon kişi devletler<strong>ya</strong> da is<strong>ya</strong>ncı askeri gruplar tarafından kullanılmaktadır.ILO’nun “Zorlamanın ve BaskınınMaliyeti” başlıklı küresel raporu, gerçekzorla çalıştırma vakaları hakkında <strong>ya</strong>pılan onyıllık bir araştırma sonucunda orta<strong>ya</strong> çıkanbu sayıları güncellememiştir. Bunun yerineücretleri ödenmeyen, uzun süre ücret almadançalışan, ücret kesintilerine maruz kalanbu işçilerin finansal maliyetini incelemiş vebu miktarın 20 mil<strong>ya</strong>r Amerikan doları olduğunubelirtmiştir. ILO bugün daha güvenilirülke tahminleri oluşturmak için çalışmaktadır.Birçok eksikliğe ve zorluğa rağmen 2009raporu olumlu trendlerin varlığına işaret etmektedir:Birçok ülkede özellikle hem işçilikhem de cinsel sömürü için <strong>ya</strong>pılan <strong>insan</strong>ticaretine karşı yeni <strong>ya</strong>salar ve ulusal eylemplanları hazırlanmıştır. Çok sayıda ülke, zorlaçalıştırma vakalarının tespiti ve mağdurlarınserbest kalabilmesi için özel birimler kurmuşve bu birimlerde çalışacak <strong>insan</strong>ları eğitmiştir.
356 ÇALIŞMA HAKKIEkonomik, Sos<strong>ya</strong>l ve KültürelHaklar Uluslararası Sözleşmesi (ESKHUS)Çalışma Hakkı:“Bu Sözleşme’ye taraf devletler,herkesin serbestçe seçtiği <strong>ya</strong> da kabulettiği bir işte çalışarak ha<strong>ya</strong>tınıkazanma fırsatı veren çalışmahakkını tanırlar. (...) Bu hakkı tamolarak gerçekleştirmek için alınacaktedbirler, teknik ve mesleki rehberlikile eğitim programlarını (…)içermelidir (…)”ESKHUS Madde 6Çalışma: Hak mı Yükümlülük mü?Zihinsel ve fiziksel kısıtlama gerektiren bir görevolarak çalışma kavramı ile çalışma hakkıarasındaki ilişki sık sık bu hakkın pratik <strong>ya</strong>rarınadair bir kafa karışıklığı <strong>ya</strong>ratır. Çalışma<strong>insan</strong> haysiyeti ve kişinin topluma katılımıylasıkı sıkı<strong>ya</strong> ilgiliyken, istihdam ağır sıkıntılarave hatta depresyona yol açabilir. Çalışma aynızamanda <strong>insan</strong>ın kendini gerçekleştirmesininaracı olabilir ve kişisel gelişime olumlu katkıdabulunabilir.Çalışma hakkı, dün<strong>ya</strong>daki herkesin iş dün<strong>ya</strong>sınaerişebilmesiyle ve adil olma<strong>ya</strong>n bir biçimdeişinden olan <strong>insan</strong>ların korunmasıylailgilidir; ancak bu hakk çerçevesinde herkesinbir işinin olacağına dair güvence yokturve tüm devletlerde işsizlik mevcuttur. Hükümetlerbu hakkın tam olarak gerçekleşmesinisağla<strong>ya</strong>cak tüm tedbirleri almalıdır (ESKHUSMadde 2). Bunun için de esas olarak ulusalistihdam politikaları benimsemeli ve ha<strong>ya</strong>tageçirmelidirler.Adil ve İyi Çalışma KoşullarınaSahip Olma Hakkı:“Bu Sözleşme’ye taraf devletler,herkesin adil ve elverişli çalışmakoşullarından <strong>ya</strong>rarlanma hakkını(…) ve özellikle (…) adil ücretler veeşit işlere, hiçbir ayrım <strong>ya</strong>pılmaksızıneşit ödemeyi (…), saygın bir <strong>ya</strong>şamdüzeyini (…), güvenli ve sağlıklıçalışma koşullarını (…), herkesebir üst kademeye yükselmede eşitolanakları (…), dinlenme, boşzaman, çalışma saatlerinin makulölçülerde sınırlanmasını (…) kabulederler.”ESKHUS Madde 7Bu hüküm, diğer <strong>haklar</strong>ın <strong>ya</strong>nında saygınbir <strong>ya</strong>şam düzeyi sağla<strong>ya</strong>cak nitelikte asgariücreti ve adil ve iyi çalışma koşullarını güvencealtına alır. Bu madde, ILO tarafındankabul edilen ve Ekonomik, Sos<strong>ya</strong>l ve KültürelHaklar Komitesi tarafından devletlerin bu hükümdendoğan yükümlülüklerinin somutlaştırılmasındakullanılan çok sayıda sözleşmeylede <strong>ya</strong>kından ilişkilidir.Sendika Kurmave Sendika<strong>ya</strong> Katılma Hakkı:“Taraf devletler (…) herkesinekonomik ve sos<strong>ya</strong>l çıkarlarınıgeliştirmesi ve koruması içinsendika kurma ve dilediği sendika<strong>ya</strong>katılma hakkını (…) ve grevhakkını (…) güvence altına almaklayükümlüdür.”ESKHUS Madde 8
ÇALIŞMA HAKKI357İşyerlerinde ve<strong>ya</strong> toplumda, örgütlerde birara<strong>ya</strong> gelmek, <strong>insan</strong>lar için her zaman güvenliklerinisağlamak için bir yol olmuştur.ESKHUS’nin 8. maddesi örgütlenme hakkıylasıkı sıkı<strong>ya</strong> ilişkilidir. Toplu sözleşme hakkı örgütlenmeözgürlüğünün çalışma dün<strong>ya</strong>sındaetkili bir biçimde kullanılmasını sağlar. Bu<strong>haklar</strong>, işyerinde temel <strong>haklar</strong>ın ve diğer <strong>haklar</strong>ıngerçekleştirilmesinde anahtar nitelikteoldukları için önemli kabul edilir; ancak bu<strong>haklar</strong> hakkında çocuk işçiliğiyle mücadelegibi başka mücadelelerle eş bir farkındalıkmevcut değildir.Ayrımcılık Yasağı ve Eşit MuameleÇalışma ile ilgili <strong>haklar</strong>ın tartışılmasında ayrımcılık<strong>ya</strong>sağı ve muamelede eşitlik ilkelerihakkındaki hükümler dışarıda bırakılamaz.ILO, “İşyerinde Eşitlik: Devam Eden Zorluk”başlıklı 2011 tarihli küresel raporunda, dün<strong>ya</strong>nınher yerinde mevzuatların ve kurumsalgirişimlerin gitgide daha çok ha<strong>ya</strong>ta geçirilmesive işyerinde ayrımcılığın ortadan kaldırılmasıkonusunda artan farkındalık gibi bazıolumlu trendlere yer vermiştir; ancak son küreselkrizle birlikte yeni zorluklar orta<strong>ya</strong> çıkmıştır.Rapor, ekonomik sıkıntı zamanlarındaayrımcılık <strong>ya</strong>sağı politikalarının ve işçi <strong>haklar</strong>ınıngöz ardı edilebileceğine dikkat çekmişve bu konuda u<strong>ya</strong>rıda bulunmuştur. Örneğinişyerinde ayrımcılığı engelleme amacı olan <strong>ya</strong>salarve kurumlar iş borç nedeniyle fazla yükaltına girdiğinde etkisini kaybedebilir. Bu türdönemlerde kurumsallaşmış ayrımcılık güçkazanır. Rapor ayrıca, işyerindeki ayrımcılığınçeşitliliğinin arttığını ve çoklu ayrımcılığın sıradanbir pratik hale geldiğini belirtmektedir.Kadınların eşit <strong>haklar</strong>ının tanınmasında veözellikle ekonomik fırsatlara eşit erişimlerininsağlanmasında önemli bir aşama, aynızamanda kadınların doğurganlık <strong>haklar</strong>ınıgüvence altına alan uluslararası bir belgeolan BM Kadına Karşı Her Türlü AyrımcılığınÖnlenmesi Sözleşmesi’nin (CEDAW) kabuledilmesidir. Kadınlara karşı evlilik ve anneliktemellerine da<strong>ya</strong>lı ayrımcılığın önlenmesiiçin taraf devletler, hamilelik ve annelik iznisebebiyle ve<strong>ya</strong> evlilik temelinde ayrımcılık<strong>ya</strong>parak işten çıkarmaları <strong>ya</strong>saklamalıdır. Ayrıca,devletler kadınların işlerini kaybetmedenücretli ve<strong>ya</strong> benzer sos<strong>ya</strong>l kazançlarla annelikiznine çıkmasını mümkün kılan düzenlemeleri<strong>ya</strong>pmalıdır.Son yıllarda işyerinde toplumsal cinsiyet eşitliğiönemli ölçüde ilerlemiş olsa da toplumsalcinsiyet eşitliği ve eşit muamele hiçbir şekildegerçekleşmemiştir. Kadınlar işe erişim, kazançve çalışma koşulları ve yüksek seviyedeki pozisyonlaraerişim konularında hâlâ ayrımcılığauğramaktadır. Ayrıca, kadınların ücretlerierkeklerin ücretlerinin ortalama %70-90’ınatekabül etmektedir. Hamilelik ve annelik nedenleriyleayrımcılık hâlâ devam etmektedir.(Kaynak: ILO. 2011. İşyerinde Eşitlik: DevamEden Zorluk. ILO Çalışma<strong>ya</strong> İlişkin Genel İlkelerve Haklar Bildirgesi’nin izlenmesi çerçevesindehazırlanan Küresel Rapor)Kadınların İnsan HaklarıILO’nun 2011 tarihli ve işyerinde eşitlik konuluraporunda belirtildiği gibi, etnik köken(ve cinsiyet) temelinde ayrımcılık hemen tümişyerinde ayrımcılık <strong>ya</strong>sağını ilgilendiren mevzuatlardamevcuttur; ancak işyerinde ırkçılıkhâlâ çeşitli biçimlerde orta<strong>ya</strong> çıkmaktadır.Bunun nedenlerinden başlıcaları iş pi<strong>ya</strong>sasınaerişimin olmaması, işyerinde taciz, ayrımcı işilanları ve <strong>ya</strong>bancı diplomaların tanınmamasıdır.En zayıf durumdaki gruplar Afrika ve As<strong>ya</strong>kökenliler, yerli halklar ve etnik azınlıklardırve her şeyin ötesinde, bu gruplara mensupkadınlar çoklu ayrımcılığa maruz kalmaktadır.
358 ÇALIŞMA HAKKI2009 yılında, Belçika’da Eşit Fırsatlarve Irkçılıkla Mücadele Merkezi’neistihdam alanında ayrımcılık iddialarıkonusunda gelen şikâyetlerin%45’i ırkçılıkla ilgiliydi. Benzerşekilde Avustral<strong>ya</strong> İnsan HaklarıKomisyonu ırkçılıkla ilgili <strong>ya</strong>pılanşikâyetlerin %44’ünün istihdamalanını ilgilendirdiğini açıklamıştır.Bu oran Yeni Zelanda’daki İnsanHakları Komisyonu’na <strong>ya</strong>pılanbaşvurularda %40’tır. İşsizlikoranları da istihdam alanında ırkçılıkve ırk ayrımcılığının ölçülmesindegösterge olabilir: Amerika BirleşikDevletleri’nde si<strong>ya</strong>h nüfustaki işsizlikoranları be<strong>ya</strong>zlardakine nazaran ikikat fazladır ve bu fark ekonomik krizbaşladığından beri de artmaktadır.Avrupa’daki veriler de benzerdir.Ayrıca Avrupa Roman HaklarıMerkezi’nin (ERRC) belirttiği gibi,“Romanlara yönelik ırk ayrımcılığıAvrupa’da sık görülen ve devam edenbir sorundur (…) Çok sayıda Romaneğitimsiz ve işsizdir (…)”Ayrımcılık YasağıAzınlık HaklarıBirleşmiş Milletler Genel Kurulu 1980’leri BM“Engelliler Onyılı” olarak ilan etmiştir. Engellilerleilgili Dün<strong>ya</strong> Eylem Programı başlatılmışve böylece dün<strong>ya</strong>nın her yerindeki hükümetlereve örgütlere engelli kişilerin ha<strong>ya</strong>tlarınıiyileştirmek için atılması gereken adımlarınha<strong>ya</strong>ta geçirilmesinde <strong>ya</strong>rdım edilmek istenmiştir.2006’da Engelli Hakları Sözleşmesikabul edilmiştir. Bu Sözleşme’nin 27. maddesinegöre “engellilerin diğer bireylerle eşitkoşulla altında çalışma hakkı vardır. Bu hak,engellilerin açık, bütünleştirici ve erişilebilirbir iş pi<strong>ya</strong>sası ve çalışma ortamında serbestçeseçtikleri bir işle ha<strong>ya</strong>tlarını kazanmaları fırsatınıda içerir.” Sözleşme’nin taraf devletlertarafından yürütülmesi Engelli Hakları Komitesitarafından yürütülmektedir.Fakat engelli kişilere yönelik çalışma bağlantılıayrımcılığın dün<strong>ya</strong>daki 650 milyon engellinin(dün<strong>ya</strong> nüfusunun %10’u) çoğu için hâlâdevam etmek olduğu, istihdam oranlarına bakıldığındagörülmektedir.Yükümlülük SeviyeleriUluslararası belgelerin etkililiği her zaman,uluslararası yükümlülüklerini yerine getirmeküzere hareket eden hükümetlerin aldığı tedbirlerebağlıdır.Yukarıda sözü edilen <strong>haklar</strong>a ilişkin olarakdevletlerin görevleri arasında şunlar bulunur: Saygı gösterme yükümlülüğü:Devletlerin en temel yükümlülüğü kölelikve zorunlu çalışma <strong>ya</strong>sağına saygıdır. Diğerbir önemli husus örgütlenme özgürlüğüne,sendika kurma ve sendika<strong>ya</strong> üye olma hakkınasaygıdır. Bu <strong>haklar</strong> çok sık bir biçimde ihlaledilir, çünkü bu <strong>haklar</strong> sayesinde devletlereişçilerin diğer önemli <strong>haklar</strong>ını yerinegetirmesi için <strong>bask</strong>ı <strong>ya</strong>pılabilir. Koruma yükümlülüğü:Taraf devletler işçilerin çalışma koşullarınadair standartlar belirlemek zorundadır. Ayrıcaçalışma hakkı adil olma<strong>ya</strong>n işten çıkarmalarakarşı koruma sağlamalı ve her hâlükârdadevletler işe erişimde ayrımcılığa karşı dakoruma temin etmelidir. Geliştirme yükümlülüğü:Çalışma ile ilgili olarak bu yükümlülükmesleki rehberlik ve eğitim faaliyetleriyürüterek işe girişin kolaylaştırılması olarakanlaşılabilir. Yerine getirme yükümlülüğü:Çalışma hakkı bu çerçevede genellikle <strong>ya</strong>nlışanlaşılsa da, devletlerin herkese iş bulma
ÇALIŞMA HAKKI359yükümlülüğü yoktur. Bu hak, devletlerinistikrarlı ekonomik, sos<strong>ya</strong>l ve kültürel gelişimve tam ve üretken istihdam sağlamasınıgerektirir (örneğin tam istihdam politikası).3. KÜLTÜRLERARASIPERSPEKTİFLER VE TARTIŞMALIKONULARBir Kıssa: BalıkçıSabahın geç saatlerinde bir balıkçıgüzel bir kumsalda uzanıyordu.Ağları kumdaydı ve güneşinsıcaklığını hissederek denizebakıyordu.Balıkçı sahile gelen bir turistindikkatini çekti. Turist balıkçı<strong>ya</strong>neden kendisinin ve ailesiningeçimini sağlamak yerine kumsaldadinlendiğini sormak istedi.“Bu şekilde çok fazla balıktutamıyorsunuz. Sahildeuzanacağınıza daha çokçalışmalısınız!”Balıkçı başını kaldırıp gülümsedi vesordu: “Ne kazanacağım ki?”Turist <strong>ya</strong>nıtladı: “Daha büyük ağlaralıp daha çok balık tutabilirsin!”Hâlâ gülümseyen balıkçı sordu:“Sonra ne kazanacağım?”Turist şöyle devam etti: “Parakazanacaksın; çok daha fazlabalık tutmanı sağla<strong>ya</strong>cak bir teknealabilirsin!”“Sonra ne kazanacağım ki?” diyetekrar sordu balıkçı.Turist balıkçının sorularındanrahatsız olma<strong>ya</strong> başladı: “Dahada büyük bir tekne alıp seniniçin çalışacak <strong>insan</strong>lar istihdamedebilirsin!”“Sonra ne kazanacağım?”Turist sinirlenmeye başlamıştı:“Anlamıyor musun? Bir balıkçı filosusahibi olabilir, dün<strong>ya</strong>nın her yerineçalışabilir ve işçilerinin senin içinçalışmasını sağla<strong>ya</strong>bilirsin!”Balıkçı bir kez daha sordu: “Ya sonrane kazanacağım?”Turist öfkeden kıpkırmızı olupbalıkçı<strong>ya</strong> bağırma<strong>ya</strong> başladı:“Anlamıyor musun? O kadar zenginolabilirsin ki bir daha çalışmangerekmeyebilir! Bütün ha<strong>ya</strong>tınıkumsalda oturup günbatımınıizlemekle geçirebilirsin. Dün<strong>ya</strong>daumursa<strong>ya</strong>cağın hiçbir şey olmaz!”Balıkçı hâlâ gülümsüyordu. Kafasınıkaldırdı ve sordu: “Benim şu anda ne<strong>ya</strong>ptığımı düşünüyorsun?”Uluslararası hukuki çerçeve içinde, sözleşmelerinyürütülmesi faaliyetleri, <strong>insan</strong>larınkültürel ve etnik olarak iş dün<strong>ya</strong>sına <strong>ya</strong>klaşımlarınınve deneyimlerinin çok farklı olabileceğinidikkate almalıdır. İyi bilinen balıkçıkıssası “çalışma”nın farklı kültürel durumlardafarklı değerlere sahip olabileceğine iyi birörnektir ve çalışma modellerindeki bu ihtimallerkültürel beklentiler ve benzerliklerledengelenmelidir.4. UYGULAMA VE İZLEMESözleşmeler onları ona<strong>ya</strong>n devletler bakımındanhukuken bağlayıcıdır; ancak uluslararasıbelgelerin etkililiği devletlerin o belgeleri içhukuklarında uygulamasına ve izleme organlarınınbulgularına uygun hareket etmesinebağlıdır. Bir devletin, yükümlülüklerini ihlal
360 ÇALIŞMA HAKKIettiği takdirde <strong>ya</strong>ptırım ihtimalleri kısıtlıdır.Sözleşme hükümlerinin ha<strong>ya</strong>ta geçirilmesi genellikle“utanç seferberliği”ne da<strong>ya</strong>nır. Bu türzayıf mekanizmalar <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının ve özellikleişçi <strong>haklar</strong>ının ticaretle bağlantılandırılmasıyönünde taleplere yol açmıştır. Böylece,uluslararası standartları ihlal eden devletlerekarşı ticari <strong>ya</strong>tırımlar uygulanabilecektir;ancak bu konu önemli ölçüde tartışmalıdır.Ticari <strong>ya</strong>ptırımlar nedeniyle devletler çocukişçiliği gibi belirli uygulamalara karşı mevzuatoluşturmak zoruna kalabilir, ancak sorunlardaha karmaşık çözümler gerektirebilir.Uluslararası standartların ha<strong>ya</strong>ta geçirebilmesiiçin ILO ve BM çeşitli denetim ve şikâyetusulleri geliştirmiştir.ILO sözleşmelerine taraf devletler Sözleşmelerinve Tavsiyelerin Uygulanmasınaİlişkin Uzmanlar Komitesi’ne düzenli raporlarsunar. Komite bu raporları inceler veyorumlar. Bu Komite’nin raporları her yıl düzenlenenUluslararası Çalışma Konferansı’nasunulur. Her yıl konferans bir inceleme <strong>ya</strong>parve sözleşmenin bazı taraf devletler tarafındanuygulanmasına dair gözlemlerini <strong>ya</strong>yınlar.Bu usul, sözleşmelerin yürütülmesi bakımındanzayıf bir araç gibi görünse de 1967’denbu <strong>ya</strong>na 130’dan başka ülkede ulusal çalışmamevzuatında ve sos<strong>ya</strong>l mevzuatta 2000’denfazla değişiklik <strong>ya</strong>pılmıştır.Denetim mekanizmasının <strong>ya</strong>nı sıra ILO emekstandartlarının yürütülmesi için iki şikâyetusulü öngörmektedir. Birinci şikâyet mekanizmasıaltında, işveren ve işçi örgütleri birtaraf devlete karşı şikâyette bulunabilir. İkincimekanizma altında ise bir taraf devlet <strong>ya</strong> daUluslararası Çalışma Konferansı’nın delegeleri(hükümet, işçi ve<strong>ya</strong> işveren delegeleri) başkabir taraf devlete karşı şikâyette bulunabilir.Bunun ardından da bir soruşturma komisyonukurulabilir.Bu mekanizmalardan başka Örgütlenme ÖzgürlüğüKomitesi, sendika <strong>haklar</strong>ının ihlaliiddialarını inceler. Konuyla ilgili sözleşmeleretaraf olup olmadığına bakılmaksızın herhangibir hükümete karşı şikâyette bulunulabilir.1950’deki kuruluşundan bu <strong>ya</strong>na Komitemevzuatların değiştirilmesinden ve işten kovulanişçilerin işlerine iade edilmesindensendika üyesi işçilerin cezaevlerinden serbestbırakılmasına kadar çok çeşitli başarılar kazanmıştır.ESKHUS’nin uygulanmasının izlenmesindensorumlu olan BM organı Ekonomik, Sos<strong>ya</strong>lve Kültürel Haklar Komitesi’dir. Diğer <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ı antlaşmalarından farklı olarak bu komiteantlaşma ile değil, 1985 yılında ECOSOCtarafından Sözleşme’nin uygulanmasının denetlenmesigörevi verilerek çalışma<strong>ya</strong> başlamıştır.Bugün 18 bağımsız uzmanla faaliyetinedevam eden Komite, Kasım 2005’te çalışmahakkına dair bir Genel Yorum <strong>ya</strong>yınlamıştır.Bu belgeyle bu hakkın içeriği ve devletlerin buhakkı gerçekleştirilmesi için almaları gerekentedbirler açıklanmış ve detaylandırılmıştır. Çalışmahakkı ayrımcılık <strong>ya</strong>sağıyla ilişkili olduğuiçin, çalışma ile ilgili konulara dair başka GenelYorumlar da vardır. Örneğin kadınların veerkeklerin tüm ekonomik, sos<strong>ya</strong>l ve kültürel<strong>haklar</strong>ı kullanmada eşit <strong>haklar</strong>a sahip olmasınadair Genel Yorum, eşit ücrete dereceli olarakulaşılması yükümlülüğünü de içerir.ESKHUS’ye taraf devletler her beş yılda bir,ekonomik, sos<strong>ya</strong>l ve kültürel <strong>haklar</strong>ı güvenceyealmak için mevzuata, politikalara vediğer çeşit tedbirlere dair raporlar hazırlar.Bu raporların incelenmesi ve ilgili devletindelegeleriyle <strong>ya</strong>pılan tartışmaların ardından“Nihai Gözlemler” <strong>ya</strong>yınlanır. Komite birçok
ÇALIŞMA HAKKI361defa Sözleşme’nin ihlal edildiğini tespit etmişve devletleri söz konusu <strong>haklar</strong>ın tekrarihlal edilmesini önleyici tedbirler alma<strong>ya</strong> davetetmiştir; ancak bireylerin ve<strong>ya</strong> grupların<strong>haklar</strong>ının ihlali iddialarını Komite’ye taşımasıhenüz mümkün değildir. ESKHUS’ye ekProtokol 10 Aralık 2008 tarihinde BM GenelKurulu tarafından kabul edilmiştir. Ocak 2012itibarıyla <strong>ya</strong>lnızca beş devlet ek Protokol’e tarafolmuştur. Bu nedenle, bu Protokol henüzyürürlüğe girmiş değildir.FAYDALI BİLGİLER1. ÖRNEK UYGULAMALARÇocuk İşçiliğinin Önlemesi İçinUluslararası Program (IPEC)1992’de ILO Çocuk İşçiliğinin Önlemesi İçinUluslararası Program’ı (IPEC) geliştirmiştir.Hükümetler, sos<strong>ya</strong>l ortaklar ve STK’larla birlikteçalışan IPEC, konunun karmaşıklığınıve sorunun çözümü için üzerine düşünülmüştutarlı yöntemler kullanma gerekliliğinihesaba katarak özel programlar geliştirmekiçin çalışmaktadır. Örneğin, çocuk işçiliğinealternatifler bulmak üzere çocukların işgücündenayrılmasını sağlamak, onlara eğitimalternatifleri sunmak ve ailelere alternatif gelirkaynakları ve güvenlik temin etmek için programlarhazırlamıştır. IPEC, kurulduğunda altıülkede çalışırken bugün faaliyetlerini 88 ülkede<strong>ya</strong>ygınlaştırmış ve teknik işbirliği projeleriiçin <strong>ya</strong>ptığı yıllık harcama 2008’de 61 milyonAmerikan dolarına ulaşmıştır. Kendi alanındadün<strong>ya</strong>daki en büyük programdır.2006’da <strong>ya</strong>pılan ve olumlu trendler içeren“Çocuk İşçiliğinin Sonu: Yakında” başlıklıbir önceki çalışmanın aksine, ILO’nun2010 tarihli “Çocuk İşçiliğiyle MücadeleninHızlandırılması” isimli raporu, çocukişçiliğinin (en kötü biçimlerinin) tasfiyeedilmesi alanındaki çabalarla ilgili artanendişelere işaret etmektedir. Raporagöre, dün<strong>ya</strong>daki çocuk işçilerin sayısıazalmaktadır: 2004-2008 yılları arasındadün<strong>ya</strong>daki toplam çocuk işçi sayısı 222milyondan 215 milyona düşmüştür; ancakbu azalma endişe verici bir <strong>ya</strong>vaşlıkta devametmektedir. Rapor ayrıca 2006 Çocuk İşçiliğiKüresel Raporu’nda orta<strong>ya</strong> koyulan hedefe(2016 itibarıyla çocuk işçiliğinin en kötübiçimlerinin tasfiye edilmesi) ulaşmayı daengelleyebilecek bir gelişme olan küreselekonomik krizin etkileri hakkında kaygılariçermektedir. Bunun sonucu olarak, Haziran2010’da gerçekleşen Uluslararası EmekKonferansı’nda yönetim organı küresel birEylem Planı önermiştir. Bu eylem planı,yukarıda söz edilen hedefe ulaşmak amacıylaILO ve IPEC için stratejik bir planlamaiçermektedir. Belgeye ayrıca Mayıs 2010’daLahey’de Küresel Çocuk İşçiliği Konferansısırasında 80 ülkeden 450 delege tarafındankabul edilen “Çocuk İşçiliğinin En KötüBiçimlerinin 2016 İtibarıyla Tasfiye Edilmesiİçin Yol Haritası” da dahil edilmiştir.Ayrıca 2011 Çocuk İşçiliğiyle Mücadele Günütehlikeli çocuk işçiliğine vurgu <strong>ya</strong>pmış ve busorunla mücadele için acil olarak eyleme geçilmesiçağrısında bulunmuştur.
362 ÇALIŞMA HAKKIBunları biliyor musunuz? Dün<strong>ya</strong>da 5-17 <strong>ya</strong>şları arasındaki 306milyon çocuk çalışmaktadır. Çocuk işçilerin (asgari çalışma<strong>ya</strong>şının altındaki çocuklar vebu sınırın üzerinde olup dasağlığa, güvenliğe ve<strong>ya</strong> ahlakatehdit niteliğindeki şartlardave<strong>ya</strong> zorla çalıştırılan çocuklar)sayısı azalmaktadır, ama dahaönceki yıllara göre bu azalma<strong>ya</strong>vaşlamıştır. İstihdam edilençocukların (215 milyon çocuk)ortalama %70’i çocuk işçi olaraksınıflandırılmaktadır. Çocuk işçilerin <strong>ya</strong>rısından birazfazlası (115 milyon çocuk) tehlikeliişlerde çalışmaktadır. Tehlikeliişlerde çalışan çocukların veözellikle bu durumdaki 15 <strong>ya</strong>ş altıçocukların sayısı azalmaktadır. 8,4 milyon çocuk, zorla çalıştırma,borçlandırarak çalıştırma (5,7milyon), fuhuş ve pornografi (1,8milyon), silahlı çatışmalar (0,3milyon) ve suç faaliyetleri (0,6milyon) gibi, çocuk işçiliğinin enkötü biçimlerine maruz kalmaktadır. 5-17 <strong>ya</strong>ş arasındaki çocuk işçilertarım sektöründe (%60), hizmetsektöründe (%26) ve sanayide (%7)çalışmaktadır. Her beş çocuktan <strong>ya</strong>lnızca biriemeğinin karşılığında ücretalmaktadır. Büyük çoğunluk ücretalmadan aile için çalışmaktadır. Kız çocuklar arasında çocukişçiliğinde bir düşüş mevcuttur.Erkek çocuklar bakımından ise hafifbir yükselme söz konusudur. En fazla çocuk işçi As<strong>ya</strong>-Pasifikbölgesinde (113,6 milyon)bulunmaktadır. Bu bölgeyi 65,1milyon çocuk işçi ile Sahra AltıAfrika izlemektedir. Latin Amerikave Karayipler’de 14,1 milyon, diğerbölgelerde ise toplam 22,4 milyonçocuk işçi bulunmaktadır; ancakçocuk işçiliği gelişmiş ülkelerde degörülen bir olgudur.(Kaynak: ILO. 2010. Çocuk İşçiliğineKarşı Mücadeleyi Hızlandırmak)Çocukların İnsan HaklarıAfrika Futbol Konfederasyonu ve Afrika Kupası’nındüzenleyicileriyle işbirliği <strong>ya</strong>pan IPEC,Mali’deki 2002 Şampiyonası sırasında çocukişçiliği meseleleriyle ilgili farkındalık <strong>ya</strong>ratmaküzere büyük bir kampan<strong>ya</strong> düzenlemiştir.Bu kampan<strong>ya</strong>nın basit ve direkt bir mesajıvardır: Bir futbol maçında hakemin çıkaracağıkırmızı karta atıfla, “Çocuk İşçiliğine KırmızKart”. Kampan<strong>ya</strong> çok çeşitli med<strong>ya</strong> kaynakları–video, popüler müzik ve <strong>ya</strong>zılar, televizyon,radyo– iki uluslararası havayolu şirketive futbol maçları aracılığıyla <strong>ya</strong>ygınlaştırılmışve Afrika’da ve diğer bölgelerdeki milyonlarca<strong>insan</strong>a erişim sağlanmıştır. 21 Afrika ülkesindefaaliyetler düzenlenerek, birçok ülkedeulusal med<strong>ya</strong> kampan<strong>ya</strong> hakkında geniş bilgivermiştir. Ken<strong>ya</strong>’da 12 milyon, Zambi<strong>ya</strong>’da 5milyon kişinin kampan<strong>ya</strong>dan haberdar olduğudüşünülmektedir. Mısır ve Gana gibi bazıAfrika ülkelerinde <strong>ya</strong>ratılan etki o kadar büyükolmuştur ki, kampan<strong>ya</strong> sonradan ulusalfutbol maçlarının ve diğer bazı organizasyonlarınparçası olma<strong>ya</strong> devam etmiştir.Emek ve İnsan Haklarını İlgilendirenŞirket KurallarıÇokuluslu şirketler artık faaliyetleri için hesapvermekten kaçamamaktadır. Bu şirketlerin
ÇALIŞMA HAKKI363mali güçleri devletlerinkiyle karşılaştırılabilecekve bazen de devletlerinkini geçebilecekdüzeydedir. İnsan <strong>haklar</strong>ını ihlal edebilecektek aktör artık devlet değildir. Özel şirketlerin<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ına saygı gösterme sorumluluğunailgi artmaktadır. Hem tüketiciler hem deSTK’lar gibi uluslararası kurumlar bu şirketlerdahilindeki kabul edilen uygulamaları değiştirmekapasitesine sahiptir. Bu kapasite uluslararasıölçekte si<strong>ya</strong>si <strong>bask</strong>ı uygula<strong>ya</strong>rak <strong>ya</strong> dabelli ürünleri satın almamaktan ibaret basitbir tüketici tercihiyle orta<strong>ya</strong> koyulabilmektedir.Bu <strong>bask</strong>ıyla gitgide daha fazla sayıda şirket,<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ını, çalışma standartlarını veçevreye ilişkin kaygıları da içeren şirket kurallarınıkabul etmektedir.Diğerlerinin <strong>ya</strong>nında önde gelen örnekler arasında“Gap Inc. Şirket Kuralları” ve<strong>ya</strong> “LeviStrauss and Co. Küresel Satın Alma ve Çalışmaİlkeleri” bulunmaktadır. Bu şirketlerinkendi kendine koyduğu kurallar işçilerineve/ve<strong>ya</strong> birlikte çalıştıkları kişi ve kurumlarayöneliktir. Bu kurallar iş güvenliği ve sağlığı,örgütlenme özgürlüğü, ücretler, çalışma saatleri,çocuk işçiliği, işe alımlarda ayrımcılık<strong>ya</strong>sağı gibi konuları kapsar. Daha fazla örnekiçin bakınız: http://www1.umn.edu/humanrts/links/sicc.html.Bu çabaların sos<strong>ya</strong>l koşullar üzerinde olumluetkileri olduğuna dair kanıtlar bulunmaktadır;ancak bu şirket kurallarında yer alan standartlargenellikle uluslararası <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı belgelerindekiyüksek standartların değil daha düşükulusal standartların yerine getirilmesini hedefler.Ayrıca, şirket kurallarında dışarıdan birizleme mekanizmasına yer verilmediği durumlardabu kuralların ha<strong>ya</strong>ta geçip geçmediğinidenetleyecek etkili izleme sistemleri bulunmamaktadır.Bu nedenle bu kuralların çoğunluklaköklü standartlara sahte bir ilgi gösterdiğisöylenebilir. Uluslararası İnsan Hakları Konseyi’ninde “İradenin Ötesinde: İnsan Haklarıve Şirketlerin Gelişen Hukuki Yükümlülükleri”adlı <strong>ya</strong>yınında sözünü ettiği durumda doğruolabilir: “Tanımı gereği iradi inisi<strong>ya</strong>tifler <strong>ya</strong>lnızcaonları kabul edenlere uygulanabilir.”Yine de bu kurallar artan sos<strong>ya</strong>l sorumluluğa,<strong>ya</strong>ni doğru yöne doğru atılan bir adımdır.Çokpaydaşlı GirişimlerÇokpaydaşlı girişimler, küresel kalkınmanıngetirdiği sos<strong>ya</strong>l ve ekolojik zorlukların göğüslenmesinekatkıda bulunabilir. Bu tür girişimlerhükümet, sendika, şirket ve sivil toplumtemsilcileri gibi farklı paydaşları, karmaşıksorunlara ortak çözümler bulabilmek için birara<strong>ya</strong> getirebilir.Çocukların ekonomik faaliyetleriyle ilgili küresel trendler (bölgesel olarak), 2004 ve 2008 (5-14 <strong>ya</strong>ş grubu)İstihdam edilenÇocuk nüfusuçocuklarBölgeFaaliyet oranı (%)2004 2008 2004 2008 2004 2008As<strong>ya</strong> ve Pasifik 650.000 651.815 122.300 96.397 18,8 14,8Latin Amerika ve Karayipler 111.000 110.566 11.047 10.002 10,0 9,0Sahra Altı Afrika 186.800 205.319 49.300 58.212 26,4 28,4Diğer Bölgeler 258.800 249.154 13.400 10.700 5,2 4,3Dün<strong>ya</strong> 1.206.500 1.216.854 196.047 176.452 16,2 14,5(Kaynak: ILO. 2010. Çocuk İşçiliğiyle Mücadelenin Hızlandırılması)
364 ÇALIŞMA HAKKIBu konuda öne çıkan bir örnek, 15 Avrupaülkesindeki örgütlerin ittifakıyla yürütülenTemiz Giysiler Kampan<strong>ya</strong>sı’dır (CCC). Kampan<strong>ya</strong>nınamacı küresel olarak giysi ve sporkı<strong>ya</strong>fetleri üretimindeki iş koşullarının iyileştirilmesidir.CCC, 200’den fazla örgütünoluşturduğu bir ağdır ve bu ağın içinde giysiüreten ülkelerdeki sendikalar ve STK’lar dabulunmaktadır. Bu örgütler yerel sorunlarıtespit eder ve eğer şirketler ve devlet makamlarıyla<strong>ya</strong>pılan görüşmeler sonuç getirmezse,işçilere <strong>haklar</strong>ı için yürütülen mücadelededestek olmak üzere stratejiler geliştirir (örneğinbasın açıklamaları, protesto mektupları,gösteriler, dün<strong>ya</strong>nın her yerinden tüketicilerive aktivistleri harekete geçirmek için kampan<strong>ya</strong>lar).İnsan <strong>haklar</strong>ı ihlallerinin görüldüğüdurumlarda değerlendirme, izleme ve kampan<strong>ya</strong>yöntemlerini kullanan CCC, şirketlere,şirket kurallarını gerçek anlamıyla geçirmeleriiçin <strong>bask</strong>ı <strong>ya</strong>par ve bugüne dek işçi <strong>haklar</strong>ınınihlaline ilişkin 250’den fazla dava almıştır.Bunlar arasında sendika üyelerine yönelikayrımcılık, güvensiz iş koşulları ve ücretlerinödenmemesi gibi durumlara ilişkin davalarbulunmaktadır.Diğer bir ünlü çokpaydaşlı girişim de Etik TicaretGirişimi’dir (ETI). Bu girişim CCC gibigirişimlerden farklıdır, çünkü ortaklar arasındasendikalar ve emek örgütlerinin <strong>ya</strong>nı sırabazı özel şirketler de bulunmaktadır. 2010’da70’ten fazla özel şirket girişimin parçasıydı.ILO sözleşmelerindeki ilkelerden yola çıkanETI Kuralları’nın ve ETI İlkeleri’nin kabulündenbaşka, üye şirketler aynı zamanda sendikalarve STK’larla birlikte ETI projelerininyürütülmesinde de faal olmalıdır. Ayrıca ETIKurulu’na yıllık raporlar sunulmalıdır. Buraporların %20’si rasgele <strong>ya</strong>pılan geçerlilikzi<strong>ya</strong>retleri sonucu hazırlanır. Şirketlerin performanslarındakitrendler bağımsız bir organtarafından izlenir ve eğer şirket performansı“Pi<strong>ya</strong>sanın gücü ile evrenselilkelerin gücünü birleştirmeyi tercihetmeliyiz.”Kofi Annan.düşerse üyelik iptal edilir. 2004-2006 yıllarıarasında gerçekleşen kapsamlı bir değerlendirmesonucunda ETI üyelerinin faaliyetlerininişyerlerini daha güvenli hale getirdiği,çocuk işçiliğine son verdiği ve işverenlerinişçilere <strong>ya</strong>sal <strong>haklar</strong>ını tanımasına yol açtığıorta<strong>ya</strong> koyulmuştur; ancak bazı temel meselelerhâlâ mevcuttur.Malların EtiketlenmesiMalların örnek sos<strong>ya</strong>l uygulamalarla örtüşecekşekilde etiketlenmesi daha iyi sos<strong>ya</strong>luygulamalara ve <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının korunmasınakatkıda bulunacak bir adımdır. Böylecetüketiciler, üretim uygulamalarını satın almagüçlerini kullanarak etkileyebilir ve örnek uygulamalarıdestekleyebilirler. Bugün birçokülkede etiketleme uygulamaları yürütülmektedir.Özellikle Avrupa ve Kuzey Amerika’dakahve, kakao, çikolata, portakal suyu, çay,bal, şeker ve muz gibi ürünlerde bu uygulamasürmektedir. Daha önceki ismi RugMark olanGood Weave, Güney As<strong>ya</strong>’da halı ve kilimüretiminde çocuk işçiliğini sona erdiren birörgüttür. Good Weave etiketi, söz konusu halıve<strong>ya</strong> kilimin üretiminde çocuk işçilerin <strong>ya</strong>sadışıolarak çalıştırılmadığını güvencesidir.Good Weave hem halı ve kilim satışından,hem de bağışlardan gelen geliri çocuk işçiliğimağdurlarının eğitimi ve onlara destek içinkullanır. RugMark International Vakfı’nın1995’teki kuruluşundan bu <strong>ya</strong>na halı ve kilimsanayiindeki çocuk sayısı 1 milyondan250.000’e düşmüştür.
ÇALIŞMA HAKKI365Uluslararası Adil Ticaret Tescil Örgütü(FLO) gelişmekte olan ülkelerdeki ötekileştirilmişve dezavantajlı durumdaki üreticilerefayda sağlamak için mevcuttur. FLO, FAIRT-RADE markası olarak bilinen bir tüketici etiketisağlar ve böylece bu etikete sahip ürünleruluslararası ölçekte adil ticaret standardınasahip olur. Bu etiket birçok Avrupa süpermarketzincirinde bulunmaktadır ve bireysel,ulusal etiketlerin yerine geçmiştir. YalnızcaABD’de FLO üyeleri hâlâ asıl etiketleri kullanmaktadır.Bu ülkelerde adil ticaret sertifikalıetiketler adil ticaret standartlarının yerine getirildiğiningöstergesidir. Adil ticaret tüketicidesteğini de <strong>ya</strong>nına alarak büyük bir gelişmegöstermiştir. Adil ticaret ürünleri 70 ülkedesatılmaktadır ve bazı ulusal pi<strong>ya</strong>salarda buürünler bazı sektörlerdeki pi<strong>ya</strong>sada %20-%50pay oranına sahiptir.BM Küresel İlkeler Sözleşmesi (The UN GlobalCompact [GC]), 31 Ocak 1999’da Dün<strong>ya</strong>Ekonomik Forumu’na konuşan eski BM GenelSekreteri Kofi Annan’ın o konuşmadaki birfikrine da<strong>ya</strong>nmaktadır. Annan konuşmasındaiş dün<strong>ya</strong>sını evrensel olarak kabul edilendeğerlere uygun davranma<strong>ya</strong> ve şirketleri BMörgütleri, emek grupları ve sivil toplumla birara<strong>ya</strong> gelmeye çağırmıştır. Son zamanlardaorta<strong>ya</strong> çıkan bir trend olan şirketlerin sos<strong>ya</strong>lsorumluluğu bakımından, şirketlerin küreselve değer temelli yönetimin orta<strong>ya</strong> çıkarılmasındave geliştirilmesinde uluslararası birçerçeve olmadığını söylemiştir. Bu boşluğuortadan kaldırmak için faaliyet gösteren ve işdün<strong>ya</strong>sından önemli ölçüde destek gören Küreselİlkeler Sözleşmesi <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı, emek,çevre ve yolsuzlukla mücadele alanında 10temel ilke orta<strong>ya</strong> koymuştur. Emekle ilgiliolarak temel ILO standartlarına uygunluk içinaşağıdaki taahhütleri içermektedir: Örgütlenme özgürlüğü ve toplu sözleşmehakkının etkili olarak tanınması; Her türlü zorla ve zorunlu çalışmanıntasfiye edilmesi; Çocuk işçiliğinin ortadan kaldırılması; İstihdam ve meslek alanlarında ayrımcılığıntasfiye edilmesi.ILO bu standartların geliştirilmesinde ve uygulanmasındaatılacak somut adımlar konusundadestek sunmaktadır.http://www.unglobalcompact.org adresindebulunan web sitesi bu girişimin ilkeleri ve katılımcılarhakkında kolay erişilebilir bilgi sunmaktadır.Başladığından beri yüzlerce şirket,BM örgütü, iş örgütleri, emek örgütleri, siviltoplum kuruluşları, akademisyenler ve şehirlerbu organizasyona katkı vermiştir.Küresel İlkeler Sözleşmesi bir dizi iradi ilkedenoluşur. Bu girişim, genellikle şirketlerinsorumlulukla hareket etmesine yönelik olumlubir adım olarak tanınsa da, ha<strong>ya</strong>ta geçirilmesininne denli etkili olduğu konusundabazı soru işaretleri bulunmaktadır. Eleştirisahipleri hukuken icra edilebilir standartlarınve bağımsız bir izleme ve uygulama mekanizmasınınyokluğundan ve standartların açıktanımlarının olmamasından bahsederek bugirişimin etkililiğini sorgulamaktadır.2. TRENDLERİhraç Ürünleri İşleme Bölgeleri (EPZs)Yabancı <strong>ya</strong>tırımcıları çekmek isteyen çok sayıdaülke, serbest ticaret bölgesi adı verilenve vergi istisnaları getiren, uluslararası emekve çevre standartlarına uyma yükümlülüğünüortadan kaldıran bölgeler kurmuştur. Genelolarak çokuluslu şirketler bu bölgelerde düşükemek maliyetleri sayesinde kâr etmektedir.Çok sayıda işçi bu bölgeler dışındakiişyerlerindekinden daha fazla ücret alabile-
366 ÇALIŞMA HAKKIcekleri için bu tür yerlerde çalışmakta, bununsonucu olarak da güvenlik ve sağlık gibi konulardabu bölgelerdeki iş koşulları yetersizolabilmektedir. Yangın önleyici kuralların,ilk<strong>ya</strong>rdım tesisatının olmaması <strong>ya</strong> da güvensizmakinelerin varlığı ihraç ürünleri işlemebölgelerindeki bazı sorunlardır. Bu bölgeleringitgide daha fazla görünür olması nedeniylekoşullar biraz düzelmişse de sorunlar devametmektedir. Dün<strong>ya</strong> Bankası’nın 2008 tahminlerinegöre, dün<strong>ya</strong>da 135 ülkede 3000 bu türbölge ve bu bölgelerde çalışan 68 milyon işçibulunmaktadır.Sendikaların DüşüşüBazı gelişmiş ülkelerde sendika üyeliği hiçolmadığı kadar düşmüş durumdadır. ÖrneğinABD’de 2010 yılı itibarıyla işçilerin <strong>ya</strong>lnızca%11,4’ü sendika üyesidir. Ayrıca gelişmişülkelerde sendikalar güçlerini büyük orandakaybetmiştir. Bunun ana nedeni çokulusluşirketlerin si<strong>ya</strong>si güce sahip olmasıdır. Gelişmekteolan ülkelerde ise sendikalar içinörgütlenme özgürlüğü neredeyse hiç yoktur.İşçilerin örgütlenmesinin önünde çok çeşitliengeller vardır ve bazı ülkelerde şiddet, işkence,keyfi infazlar ve keyfi tutuklamalar işçilerin<strong>haklar</strong>ını dile getirmek için örgütlenmesiniengellemek amacıyla rutin olarak kullanılanyöntemlerdir.Uluslararası Sendikalar Konfederasyonu’nun2011 tarihli yıllık araştırmasına göre, 2010yılında 90 kişi sendikalardaki faaliyetlerindendolayı öldürülmüştür; 74 sendikacı ölüm tehditlerinemaruz kalmış, 2500 sendikacı gözaltınaalınmış ve 5000 kişi de işten çıkarılmıştır.Bilinmeyen vakaların sayısının çok fazla olduğutahmin edilmektedir.Artan Uluslararası Hareketlilikİşçi GöçüBugün, yoksulluk ve şiddet, milyonlarca <strong>insan</strong>ındaha iyi bir gelecek umuduyla ülkesiniterk etmesinin ardındaki trajik sebeplerdir.Ekonomik ve endüstriyel kalkınmadaki eşitsizliklerde bu uygulamanın devam etmesineyol açmaktadır. 2010 yılı itibarıyla dün<strong>ya</strong>datoplam 214 milyon göçmen (dün<strong>ya</strong> nüfusunun%3’ü-%50’si kadın) bulunmaktadır. Ülkelerindenayrılan <strong>insan</strong>ların büyük çoğunluğu işiçin göç etmektedir. Göçmen işçiler ve aileleriuluslararası göçmenlerin %90’ını teşkil etmektedir.2010 yılına ait ILO verilerine göre, 105milyon göçmen ekonomik olarak faaldir. Göçmenişçilerin dün<strong>ya</strong> ekonomisine katkısı olağanüstübüyüktür; ancak bu işçiler son derecekötü koşullarda çalışmaktadır. Göçmen işçilerinneredeyse hepsi her türlü ayrımcılığa vesömürüye maruz kalmakta ve sos<strong>ya</strong>l korumadanve işçi <strong>haklar</strong>ından faydalanamamaktadır.Bundan başka, göçmen işçiler diğer zayıfgruplar gibi, ekonomik istikrarsızlıktan en çoketkilenen gruplardan birini oluşturur. Genellikleinşaat ve turizm sektörlerinde istihdamedilmekte ve kriz dönemlerinde düzeni ilk bozulanişçiler olmaktadırlar.Göçmen İşçilere İlişkin ILO Sözleşmeleri (97ve 143 sayılı sözleşmeler) maalesef çok az sayıdadevlet tarafından onanmıştır, çünkü devletlergöç politikalarının uluslararası denetimetabi olmasından çekinmektedir.Olumlu bir gelişme, 1 Temmuz 2003 tarihindeBirleşmiş Milletler Tüm Göçmen İşçilerinve Ailelerinin Haklarının Korunmasına İlişkinUluslararası Sözleşme’nin yürürlüğe girmesidir.Göçmen İşçiler Komitesi, Sözleşme’ninyürütülmesini izlemektedir. Bir başka gelişmede Emek Göçüne İlişkin Çoktaraflı Çerçeve’dir.Bu belge göçmen işçiler için eylem
ÇALIŞMA HAKKI367planının bir parçası olarak 2004’te UluslararasıEmek Konferansı sırasında kabul edilmiştir.Gençlerin İşsizliğiHem gelişmiş hem de gelişmekte olan ülkelerinkarşı karşı<strong>ya</strong> olduğu en ürkütücü sorunlardanbiri işsiz gençlerin sayısıdır. Genç kadınve erkekler için makul bir iş bulmak konusundakibelirsizlik büyüktür, çünkü 2010 tarihlive “Gençler İçin Küresel İstihdam Trendleri:Küresel Ekonomik Krizin Gençlik ÜzerindekiEtkisine İlişkin Özel Sayı” başlıklı ILO raporundada belirtildiği gibi, ekonomik krizleemek pi<strong>ya</strong>sasındaki gençlerin durumu dahada hassas bir hale gelmiştir. 2011 güncellemeraporunun sonuçlarına göre, bugünküistikrarsız ekonomik durum ne <strong>ya</strong>zık ki iyileşmeyecektirve gelecekte durum daha olumluolma<strong>ya</strong>caktır. Rapora göre: Dün<strong>ya</strong>da 75,1 milyon genç <strong>insan</strong> işsizdir(2007’de bu sayı 4,6 milyon daha azdı); 2008-2009 yılları arasında işsiz gençlerinsayısı 4,5 milyon artmıştır (Krizden önceortalama yıllık işsiz artışı [1997-2007]100.000’den azdı); Kriz sırasında genç işsizliğinde keskin birartış olmuş, %11,7’lik oran % 12,7’yeçıkmıştır; Örneğin, 2011 sonunda AB’deki gençişsizlerin oranı % 21’dir. İspan<strong>ya</strong>’da ise buoran %50’dir; Gelişmiş ülkelerin çoğunluğunda 12 ay<strong>ya</strong> da daha fazla bir süre boyunca işara<strong>ya</strong>n işsiz kişiler arasında gençlerinsayısı yetişkinlerden çok daha fazladır.Yunanistan, İtal<strong>ya</strong>, Slovak<strong>ya</strong> ve BirleşikKrallık’ta genç <strong>insan</strong>lar yetişkinlerenazaran iki <strong>ya</strong> da üç kat daha uzun dönemliişsizlikle karşı karşı<strong>ya</strong> kalmaktadır; 2007-2010 arasında gençlerin <strong>ya</strong>rı zamanlıistihdam oranları Alman<strong>ya</strong> hariç tümgelişmiş ülkelerde artmıştır.Nüfusun belli kesimlerinde uzun dönemli işsizlik,sos<strong>ya</strong>l kaynaşma ve istikrarı olumsuzolarak etkilemekte ve toplumdaki ekonomik vesos<strong>ya</strong>l bölünmüşlükleri artırmaktadır. Genç işsizliğigenellikle şiddet, intihar, fazla miktardauyuşturucu ve alkol kullanımı gibi ciddi sorunlarayol açmakta ve bunun sonucu olarak daişsizlik bir kısır döngü haline gelebilmektedir.Gençlerin işsizliğiyle mücadele amacıyla başlatılanher türlü politika ve<strong>ya</strong> program sorununsos<strong>ya</strong>l, kültürel ve ekonomik kökleriylemücadele edebilmeli ve genç işsizlerin farklıihti<strong>ya</strong>ç ve kapasitelerini göz önüne almalıdır.BM, ILO ve Dün<strong>ya</strong> Bankası kurdukları Gençlerinİstihdamı Ağı ile bu sorunun küresel düzeydeçözümüne katkı sunmaktadır.(Kaynak: ILO. Gençlerin İstihdamı Ağı, http://www.ilo.org/public/english/employment/yen/)Emek Dün<strong>ya</strong>sında HIV/AIDSHIV/AIDS toplumun tüm kesimlerini etkileyenve özellikle emek dün<strong>ya</strong>sına büyük etkisiolan bir sorundur.UNAIDS verilerine göre, dün<strong>ya</strong>daki toplamAIDS salgını sabitlenmiştir, çünkü 1990’lardanbu <strong>ya</strong>na yeni enfeksiyon sayısı istikrarlıbir biçimde düşmektedir. Ölüm oranları dabüyük ölçüde düşmüştür ve bugün artan sayıda<strong>insan</strong> HIV virüsüyle <strong>ya</strong>şamaktadır. Bununönemli bir nedeni tıbbi bakıma erişimin artmasıdır.2010 sonu itibarıyla dün<strong>ya</strong>da toplam34 milyon kişinin HIV taşıdığı ve bu kişilerinbüyük çoğunluğunun (%90) iş sahibi olduğutahmin edilmektedir.Bu istatistiki veriler ışığında HIV/AIDS’in işyerindebir mesele olmasının tek nedeninin,çalışma kapasitesini, işe gelişi ve üretimi etkilemesiolmadığı açıktır. Esas olarak işyeri busalgının hem ekonomik hem de sos<strong>ya</strong>l etkileriniazaltmak için verilen mücadelede büyük
368 ÇALIŞMA HAKKIrole sahiptir. HIV/AIDS birçok işçinin ve onlarabağımlı olan kişilerin –ailelerin, toplumlarınve şirketlerin– geçimini tehdit etmektedir.AIDS’li kadın ve erkeklere karşı ayrımcılık ve<strong>ya</strong>ftalama temel ilkeleri ve iş bağlantılı <strong>haklar</strong>ıtehdit eder ve AIDS’in önlenmesi ve tedavisiiçin verilen çabaları baltalar.2001’de ILO HIV/AIDS ve Çalışma Dün<strong>ya</strong>sıkonusunda uygulama kurallarını kabul etmiştir.Bu kurallar HIV/AIDS’in <strong>ya</strong>yılmasınınengellenmesi ve hem yerel hem de ulusal düzeylerdeişyerinde etkilerinin azaltılması içinbir çerçeve orta<strong>ya</strong> koymaktadır. Bu kurallarıntemel ilkeleri istihdamda ayrımcılık <strong>ya</strong>sağı,cinsiyet eşitliği, sağlıklı çalışma koşulları, işealımda HIV testi <strong>ya</strong>pılmaması ilkesi, gizlilik veistihdam ilişkisinin devamlılığıdır.2010’da Uluslararası Çalışma Konferansı HIVve AIDS hakkındaki ilk uluslararası çalışmastandardını kabul etmiştir: HIV ve AIDS veÇalışma Dün<strong>ya</strong>sı Hakkında Tavsiye Kararı(No. 200). Tavsiye kararı, başka konuların<strong>ya</strong>nı sıra hem işe alımda hem de istihdamınkoşulları söz konusu olduğunda ayrımcılığakarşı korumayı güvence altına almaktadır.Karar ayrıca, HIV nedeniyle <strong>ya</strong> da HIV’li olmaalgısı nedeniyle iş sözleşmesine son verilmesini<strong>ya</strong>saklamaktadır.(Kaynak: ILO. ILO HIV/AIDS ve Çalışma Dün<strong>ya</strong>sıProgramı, http://www.ilo.org/public/english/protection/trav/aids)3. KRONOLOJİ1919 Birinci Dün<strong>ya</strong> Savaşı’nısonlandıran VersaillesAntlaşması’nın bir parçası olarakILO’nun kuruluşu1930 ILO Zorla Çalıştırma Sözleşmesi1948 ILO Örgütlenme Özgürlüğü veÖrgütlenme Hakkının KorunmasıSözleşmesi1949 ILO Örgütlenme ve TopluSözleşme Hakkı Sözleşmesi1951 ILO Eşit Ücret Sözleşmesi1957 ILO Zorla ÇalıştırmanınYasaklanması Sözleşmesi1958 ILO Ayrımcılık (İstihdam veMeslek) Sözleşmesi1966 Ekonomik, Sos<strong>ya</strong>l ve KültürelHaklar Uluslararası Sözleşmesi(ESKHUS), Madde 6, 7, 81966 Medeni ve Si<strong>ya</strong>si HaklarUluslararası Sözleşmesi (MSHUS),Madde 81969 ILO’nun Nobel Barış Ödülü’nü alması1973 ILO Asgari Yaş Sözleşmesi1979 Kadına Karşı Her TürlüAyrımcılığın ÖnlenmesiSözleşmesi (CEDAW)1989 Çocuk Hakları Sözleşmesi1990 Tüm Göçmen İşçilerinve Ailelerinin HaklarınınKorunmasına İlişkin UluslararasıSözleşme (yürürlüğe giriş 2003)1992 Çocuk İşçiliğinin Önlenmesi İçinUluslararası Programın Kuruluşu(IPEC)1998 ILO Temel İlkeler ve ÇalışmaHakkı Bildirgesi1999 ILO Çocuk İşçiliğinin En KötüBiçimlerine Karşı Sözleşme2001 ILO Yönetim Organı ZorlaÇalıştırmayla Mücadele ÖzelEylem Programı
ÇALIŞMA HAKKI3692008 Ekonomik, Sos<strong>ya</strong>l ve KültürelHaklar Uluslararası Sözleşmesi’neek İhti<strong>ya</strong>ri Protokol (Henüzyürürlüğe girmedi.)2010 Lahey Küresel Çocuk İşçiliğiKonferansı; “2016 İtibarıyla Çocukİşçiliğinin En Kötü BiçimlerininTasfiye Edilmesi İçin YolHaritası”nın kabulüÇEŞİTLİ FAALİYETLERFAALİYET ISENİN BEBEĞİN SENİN İŞİN!Bölüm I: GirişBu faaliyette işyerinde kadınların doğurganlık<strong>haklar</strong>ına dair bir oyun oynanacaktır. Doğurganlık<strong>haklar</strong>ı kadınların çocuk sahibi olupolmamaktaki tercih hakkını içerir.Bölüm II: Genel BilgilerFaaliyet türü: Oyun.Hedefler ve amaçlar: Kadınların doğurganlık<strong>haklar</strong>ıyla ilgili bilginin geliştirilmesi; ayrımcılığauğramanın nasıl bir his <strong>ya</strong>rattığınınkatılımcılara gösterilmesi; eşitlik, adalet vesorumluluğun öneminin vurgulanması.Hedef grup: Genç yetişkinler ve yetişkinler.Grup büyüklüğü: 15-25 kişi.Süre: 90 dakika.Beceriler: Eleştirel düşünce, fikir oluşturma,dilsel beceriler ve empati becerisi.Bölüm III: Faaliyet Hakkında BilgilerGiriş:“M. Hanım bir yıldan uzun bir süredir işsizdive durmaksızın yeni bir iş arıyordu. On günönce ha<strong>ya</strong>llerindeki iş için bir görüşmeye gitti.Her şey gayet iyi gitti ve şirket kendisine iş teklifi<strong>ya</strong>parak, personel şefi W. Bey’le bir toplantı<strong>ya</strong>pıp sözleşme imzalamasını istedi. M. Hanımgörevleriyle ilgili konuşmaları görüşmelersırasında <strong>ya</strong>pmıştı, ancak tam sözleşmeyiimzala<strong>ya</strong>cakken W. Bey ondan önümüzdekiiki yıl boyunca bir bebek sahibi olma<strong>ya</strong>cağınadair bir be<strong>ya</strong>n imzalamasını istedi.”Oyun: Grubu 4-6 kişilik küçük gruplara ayırın. Senaryoyu okuyun ve her gruba bu hikâyeyibitirmek ve bir oyuna dönüştürmek için20’şer dakika süre verin. Oyun W. ile M.arasındaki toplantıyla başlamalı ve beşdakika kadar sürmelidir. Her gruba oyunlarını oynatın.Performanslar sırasında aşağıdakiyöntemleri kullanmalısınız: Rollerin değişimi: Önceden u<strong>ya</strong>rmaksızınoyunu durdurun; aktörlere rollerideğiştirmelerini söyleyin ve oyun kaldığıyerden devam etsin. Yeni oyun: Bir oyunun ardından durumudeğiştirin (örneğin M.’nin hamile kalmasıimkânsızdır <strong>ya</strong> da M. halihazırda hamiledirvs.) ve oyunun tekrar oynanmasını isteyin. Tartışma için katılımcıların yorumlarınınot edin.Geri bildirim: Her bir gruptan geri bildirim isteyin.(Oyunu nasıl geliştirdiler; kolay mı zor
370 ÇALIŞMA HAKKImuydu? vs.). Bunun ardından böyle birdurumun sonuçları ve böyle bir ayrımcılıkhalinde ne <strong>ya</strong>pılması gerektiği hakkındatartışın. Tartışma için başlangıç noktaları: Duruma şaşıran oldu mu? Gruplar ne tür sonuçlar öngördü? Gerçekçisonuç? İyi <strong>ya</strong>nlar? Zayıf <strong>ya</strong>nlar? Bu durumdaaçık mı, agresif mi, baş eğen olmak mı iyi? Ülkenizde kadınlar hangi <strong>haklar</strong>a sahip?(Özellikle hamile olduklarında) Şirket neden böyle davrandı? Bu muameleadil midir? Olayda <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı ihlal edildi mi?Edildiyse hangi <strong>haklar</strong>? M. Hanım erkek olsaydı, başına aynı şeygelir miydi? Erkekler bu durumu kadınlardan farklı mıgörüyor? Öyle ise nasıl? Kadınların doğurganlık <strong>haklar</strong>ının korunmasıve geliştirilmesi için ne <strong>ya</strong>pılabilir?Yönteme ilişkin ipuçlarıOyuna başlamadan önce grubun doğurganlık<strong>haklar</strong>ını anladığından emin olun. Yalnızcaaynı cinsiyetten katılımcılarla gruplar oluşturabilirsiniz.Bu daha kışkırtıcı tartışmalaraneden olacaktır.Çeşitlilik için öneriler Oyunu iki gönüllüyle oynama<strong>ya</strong> başlayın.Grubun geri kalanı gözlemci olsun. Zaman zaman sunumu durdurup yorumisteyin. Gözlemcilerden aktörlerle yerdeğiştirmelerini isteyin. Duruma farklı karakterler katın (koca,sendikacı vb.)oyunlarına katılım. Gözlemcilerin katılmasınıtalep edin.)Daha fazla araştırma için ilgili <strong>haklar</strong>/alanlar:Sos<strong>ya</strong>l <strong>haklar</strong>, cinsiyet eşitliği, ayrımcılık.(Kaynak: Avrupa Konseyi. 2002. Compass:Genç İnsanlar İçin İnsan Hakları Eğitimi ElKitabı)FAALİYET IIADİL GİYSİLERBölüm I: GirişToplumlarda refahın ve gücün dağılımı genelliklebir kişinin <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ını gerçekleştirmeve haysiyetli bir ha<strong>ya</strong>t sürme fırsatlarını etkiler.Bu vaka çalışmasında katılımcılar “adalet”kavramını inceleyip kendi durumlarına<strong>ya</strong>nsıtacak. Kendi giysileri ile onları <strong>ya</strong>pan<strong>insan</strong>lar arasındaki bağlantıyı kuracaklar.Bölüm II: Genel BilgilerFaaliyet türü: Vaka çalışması.Hedefler ve amaçlar: Bu faaliyet katılımcılarınkendi giysileri ile onları <strong>ya</strong>pan <strong>insan</strong>lararasında bağlantı kurmalarına <strong>ya</strong>rdım edecek.Ayrıca küreselleşmiş bir ekonomide kendisorumluluklarımız hakkında sorular orta<strong>ya</strong>çıkaracak.Hedef grup: Genç yetişkinler ve yetişkinler.Grup büyüklüğü: 25 kişi.Süre: 90 dakika.Malzemeler: Tahta, tahta kalemi, tartışma soruları.Dağıtılacak metin: “Tişört Matematiği”.Beceriler: Analiz, düşünme, dilsel beceriler veeleştirel düşünce.Bölüm IV: Faaliyetin ArdındanGruptan başka ülkelerdeki doğurganlık <strong>haklar</strong>ıylailgili araştırma <strong>ya</strong>pmasını isteyin (Mülakatlar,kamusal alanlardaki <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı
ÇALIŞMA HAKKI371Bölüm III: Faaliyet Hakkında BilgilerGiriş:Metin: Tişört MatematiğiABD’de 20 dolara satılan bir tişört, uluslararasıbir şirketin El Salvador’daki fabrikasındaüretilmektedir. Burası bir “maquiladora”örneğidir, <strong>ya</strong>ni ihracat için malları bir ara<strong>ya</strong>getiren ve <strong>ya</strong>bancıların sahip olduğu fabrika.Salvadorlu işçiler saat başına 0,56 dolar ücretalmaktadır. Bir işçi saatte ortalama 4,7 tişörtdikebilmektedir.1994’te el Salvador hükümeti bir maquiladoraişçisinin ailesinin temel seviyede geçiminisağlaması için dört kat daha fazla ücret almasıgerektiğini hesaplamıştır.Bu metni dağıtın ve katılımcılardan şunlarıhesaplamalarını isteyin (<strong>ya</strong>lnız başlarına <strong>ya</strong>da iki gruplar halinde): Bir işçi tişört başına kaç dolar kazanıyor? İşçilerin ücretinin dört katına çıkarıldığınıdüşünün: İşçilerin saat ücreti ne kadar olacaktır? Tişört başına ne kadar para kazanırlar? Eğer şirket bu maliyet artışını tüketicilere<strong>ya</strong>nsıtırsa bir tişört kaç dolara satılacaktır? Şimdi işçilerin ücretlerinin on katartırıldığını düşünün: İşçilerin saat ücreti ne kadar olacaktır? Tişört başına ne kadar para kazanırlar? Eğer şirket bu maliyet artışını tüketicilere<strong>ya</strong>nsıtırsa bir tişört kaç dolara satılacaktır?Vaka çalışması için talimatlarGrup üyelerinden giysilerindeki etiketleri bulmalarınıisteyin. Sonra tahta<strong>ya</strong> bir liste <strong>ya</strong>pın,etiketler ve üretimin <strong>ya</strong>pıldığı ülkelerle ilgilibilgileri <strong>ya</strong>zın. Bu liste tamamlandıktan sonrakatılımcılardan sonuçları analiz etmeleriniisteyin. Neredeyse her durumda giysilerin çoğunluğununyoksul ülkelerde <strong>ya</strong>pıldığı görülecektir.Bunu grupla tartışın ve şu sorulara<strong>ya</strong>nıt arayın: Giysilerinizi, güneş gözlüklerinizi,a<strong>ya</strong>kkabılarınızı, düğmelerinizi,fermuarlarınızı vs. sizce kim <strong>ya</strong>pıyor? Bunları <strong>ya</strong>panlar sizce erkek mi, kadın mı,çocuk mu? Bu işçilere ne kadar ücret verildiğinidüşünüyorsunuz? Sizce ne tür koşullarda çalışıyorlardır?Sonuçları tahta<strong>ya</strong> <strong>ya</strong>zın.Vakanın değerlendirilmesiGiysilerimizi üreten işçilerin daha iyi ücretler almasıgerektiği kendilerine söylendiğinde, üreticilergenellikle ücretlerin düşük oluğunu, çünkübu şekilde ucuz giysiler üretilebildiğini belirtir.Aşağıdaki soruları grupla tartışın: Bir tişörte daha çok para vermek istermisiniz? Evet ise, ne kadar daha fazla? İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi’ninherhangi bir maddesi ihlal ediliyor mu?Evet ise, hangisi/hangileri? Üreticiler mallarını neden batılı ülkelerdesatıp El Salvador, Bangladeş ve<strong>ya</strong> Çin gibiülkelerde üretiyor? İşçilerin kendilerini ve ailelerinigeçindirecek miktarda ücret almasındankim sorumlu olmalıdır?Geri bildirim:Özet niteliğinde bir soru sorun ve katılımcılardansırayla <strong>ya</strong>nıt vermelerini isteyin: Bugün duyduğunuz yorumlardan hangisinisizin için anlamlı olduğu için uzun sürehatırla<strong>ya</strong>caksınız? Duygularınızı açıkla<strong>ya</strong>cak bir sözcük <strong>ya</strong> daifade düşünün.Yönteme dair ipuçları:Vaka çalışmaları genellikle etkili tartışmalar<strong>ya</strong>ratır. Bu vakada, katılımcıların tartışmada
372 ÇALIŞMA HAKKIyer alması için güven ve saygı ortamı <strong>ya</strong>ratılmasıönemlidir. Bu nedenle tüm grup tartışmanınnasıl yürütüleceğine dair kurallarbelirlemelidir. Bütün önerileri alın ve bunlarıherkesin görebileceği bir yere <strong>ya</strong>zın.Çeşitlilik için öneriler:Ortamı yumuşatmak için, üzerinde cinsiyet,<strong>ya</strong>ş ve ücret (örneğin beş dakikalık çalışmaiçin 10 şeker ve<strong>ya</strong> 10 dakika için 2 şeker vs.)<strong>ya</strong>zan etiketler dağıtın. Tüm gruptan anlamsızbir egzersiz olarak bir kâğıda bir üçgen çizmeleriniisteyin. Bu <strong>ya</strong>pıldığında herkese <strong>ya</strong>şına,cinsiyetine ve etiketlerine göre şeker verin.Parayı (şekerleri) sesli sayın ki herkes AYNI işiçin farklı ücret ödendiğinden haberdar olsun.Katılımcıların duygularını tartışın.Bölüm IV: Faaliyetin ArdındanDaha fazla araştırma için ilgili <strong>haklar</strong>/alanlar:Sos<strong>ya</strong>l, si<strong>ya</strong>si ve ekonomik <strong>haklar</strong>.(Kaynak: David A. Shiman. 1999. Ekonomikve Sos<strong>ya</strong>l Adalet. İnsan Hakları Perspektifi)KAYNAKÇAAnti-Slavery International. What is ModernSlavery? http://www.antislavery.org/english/slavery_today/what_is_modern_slavery.aspxAuer, Peter, Geneviève Besse ve DominiqueMéda (ed.). 2006. Offshoring andthe Internationalization of Employment. AChallenge for a Fair Globalization? Proceedingsof the France/ILO symposium. Geneva:International Institute for Labour Studies/International Labour Office.Bartram, David. 2005. International LabourMigration. Foreign Workers and Public Policy.Houndmills: Palgrave Macmillan.Bhargava, Pramila H. 2003. The Eliminationof Child Labour: Whose Responsibility?A Practical Workbook. New Delhi: SagePublications Ltd.Cingo, Alessandro ve Fruio Camillo Rosati.2005. The Economics of Child Labour. Oxford:Oxford University Press.Council of Europe (Avrupa Konseyi). 2002.Compass: A Manual on Human Rights Educationwith Young People. Strasbourg: Councilof Europe.Craven, Matthew. 2002. The InternationalCovenant on Economic, Social and CulturalRights. A Perspective on its Development.Oxford: Clarendon Press.Deutsche Gesellschaft für die VereintenNationen. 2001. Menschenrechte und menschlicheEntwicklung. Anregungen zur Arbeitmit dem UNDP-Bericht über die menschlicheEntwicklung 2000 in Schulen. Bonn: DGVN.Dore, Ronald. 2004. New Forms and Meaningsof Work in an Increasingly GlobalizedWorld. Geneva: ILO Publications.Drzewicki, Krzystof. 2001. The Right toWork and Rights at Work. In: Eide, Asbjorn,Catarina Krause and Allan Rosas. Economic,
ÇALIŞMA HAKKI373Social and Cultural Rights. A Textbook.Dordrecht: Martinus Nijhoff Publishers.FIAS-The Multi-Donor Investment ClimateAdvisory Service of the World Bank Group.2008. Special Economic Zones: Performance,lessons learned, and implications for zonedevelopment. New York: The World BankGroup.Goldewijk, Berma Klein, Adalid ContrerasBaspineiro ve Paulo César Carbonari. 2002.Dignity and Human Rights. The Implementationof Economic, Social and Cultural Rights.Antwerp: Intersentia.International Council on Human Rights(ICHRP). 2002. Beyond Voluntarism: HumanRights and the Developing International LegalObligations of Companies. Versoix: InternationalCouncil on Human Rights Policy.International Labour Office (ILO). 2011.Export Processing Zones: Comparative datafrom China, Honduras, Nicaragua and SouthAfrica. Working Paper No. 21. Geneva: ILOPublications.International Labour Office (ILO). 2011.Equality at work: The continuing challenge.Global Report under the follow-up to theILO Declaration on Fundamental Principlesand Rights at Work. International LabourConference. 100 th Session 2011. Geneva: ILOPublications.International Labour Office (ILO). 2011.Global Employment Trends for Youth: 2011update. Geneva: ILO Publications.International Labour Office. 2010 (ILO). Acceleratingaction against child labour. GlobalReport under the follow-up to the ILO Declarationon Fundamental Principles and Rights atWork 2010. International Labour Conference,99 th Session. Geneva: ILO Publications.International Labour Office. 2010 (ILO).Global Employment Trends for Youth. Geneva:ILO Publications.International Labour Office. 2009 (ILO).The cost of coercion. Global Report under thefollow-up to the ILO Declaration on FundamentalPrinciples and Rights at Work.International Labour Conference, 98 th Session.Geneva: ILO Publications.International Labour Office (ILO). 2005. AnAlliance against Forced Labour. Global Reportunder the Follow-up to the ILO Declaration onFundamental Principles and Rights at Work.Geneva: ILO Publications.International Labour Office (ILO). 2005.The Rules of the Game-A brief introduction toInternational Labour Standards. Geneva: ILOPublications. http://www.ilo.org/public/english/standards/norm/download/resources/rulesofthegame.pdfInternational Labour Office (ILO). 2004. AFair Globalization: Creating Opportunities forAll. http://www.ilo.org/public/english/wcsdg/docs/report.pdfInternational Labour Office (ILO). 2004.Towards a fair deal for migrant workers inthe global economy. Geneva: ILO Publications.http://www.ilo.org/public/english/standards/relm/ilc/ilc92/reports.htmInternational Labour Office (ILO). 2002.HIV/AIDS and the World of Work: An ILOCode of Practice. Geneva: ILO Publications.
374 ÇALIŞMA HAKKIInternational Labour Organisation (ILO).2010. International Labour Migration: A rights-basedapproach. Geneva: ILO Publications.International Organisation of Employers(IOE) (Uluslararası İşverenler Örgütü).2009. Trends in the Workplace. Survey 2009.Geneva: IOE Publications.International Trade Union Confederation(ITUC) (Uluslararası Sendikalar Konfederasyonu).2011. Annual Survey of Violationof Trade Union Rights 2011. Brussels: ITUCPublication.Jenkins, Rhys, Gill Seyfang ve Ruth Pearson(ed.). 2002. Responsibility and LabourRights. Codes of Conduct in the Global Economy.London: Earthscan Publications.Joint United Nations Programme on HIV/AIDS (UNAIDS). 2011. World AIDS Day Report2011. How to geht to Zero: Faster. Smarter.Better. Geneva: UNAIDS Publications.Joint United Nations Programme on HIV/AIDS (UNAIDS). 2010. Report on the GlobalAIDS Epidemic 2010. Geneva: UNAIDS Publications.Leary, Virginia ve Daniel Warner. 2006.Social Issues, Globalisation and InternationalInstitutions: Labour Rights and the EU, ILO,OECD and WTO (International Studies inHuman Rights). The Hague: Martinus NijhoffPublishers.Leary, Virginia A. 1998. A Violations Approachto the Right to Work. In: SIM NetherlandsInstitute of Human Rights. The MaastrichtGuidelines on Violations of Economic, Socialand Cultural Rights. Utrecht: The NetherlandsInstitute for Human Rights.Leary, Virginia A. 1998. Globalisationand Human Rights. In: Symonides, Janusz.(ed.). Human Rights: New Dimensions andChallenges. Aldershot: Dartmouth PublishingCompany.Levin, Leah. 2005. Human Rights. Questionsand Answers. Paris: UNESCO Publishing.Richter, Judith. 2002. Holding CorporationsAccountable: Corporate Conduct, InternationalCodes, and Citizen Action. London: ZedBooks.Shiman, David A. 1999. Economic andSocial Justice. A Human Rights Perspective.Minneapolis: The Human Rights ResourceCenter.United Nations (Birleşmiş Milletler). 2005.Committee on Economic, Social and CulturalRights, General Comment on Article 3(The equal right of men and women to theenjoyment of all economic, social and culturalrights) of the International Covenant on Economic,Social and Cultural Rights. Geneva:United Nations. http://www.ohchr.org/english/bodies/cescr/comments.htmUnited Nations (Birleşmiş Milletler). 2005.Committee on Economic, Social and CulturalRights, General Comment on Article 6 (rightto work) of the International Covenant onEconomic, Social and Cultural Rights. Geneva:United Nations. http://www.ohchr.org/english/bodies/cescr/comments.htmUnited Nations (Birleşmiş Milletler). 2005.The Inequality Predicament. Report on theWorld Social Situation 2005. New York:United Nations.
ÇALIŞMA HAKKI375United Nations (Birleşmiş Milletler). 2001.We the peoples: The Role of the United Nationsin the 21 st Century, Briefing Papers forStudents. New York: United Nations.United Nations (Birleşmiş Milletler). 1996.The Committee on Economic, Social andCultural Rights, Fact Sheet No. 16. Geneva:United Nations.Werner, Klaus ve Hans Weiss. 2001. SchwarzbuchMarkenfirmen. Vienna: Deuticke.EK BİLGİLERAnti-Slavery International: http://www.antislavery.orgChina Labor Watch: http://www.chinalaborwatch.orgClean Clothes Campaign (CCC): http://www.cleanclothes.org/CSR worldwide, Multistakeholder Initiatives:http://www.csr-weltweit.de/en/initiativen-prinzipien/multi-stakeholder-initiativen/index.nc.htmlEthical Trading Initiative (ETI): http://www.ethicaltrade.org/European Roma Rights Centre: http://www.errc.org/Fairtrade Labelling Organization International:http://www.fairtrade.netGlobal Compact: http://www.unglobalcompact.orgGlobal March Against Error! Bookmark notdefined.Child Labour: http://www.globalmarch.orgGood Weave International: http://www.goodweave.net/Human Rights Watch (İnsan Hakları İzlemeÖrgütü): http://www.hrw.org/International Confederation of Free TradeUnions (Özgür Sendikalar UluslararasıKonfederasyonu): http://www.icftu.orgInternational Labour Organization (UluslararasıÇalışma Örgütü): http://www.ilo.orgInternational Organization for Migration(Uluslararası Göç Örgütü): http://www.iom.intInternational Programme on the Eliminationof Child Labour (IPEC) (Çocuk İşçiliğininÖnlemesi İçin Uluslararası Program):http://www.ilo.org/ipec/programme/lang--en/index.htmLabour Rights Now: http://www.laborrightsnow.orgOrganisation for Economic Cooperationand Development (OECD) (Ekonomik İşbirliğive Kalkınma Teşkilatı): http://www.oecd.orgThe Concerned for Working Children(Çocuk İşçiler İçin Girişim) (CWC): http://www.workingchild.org/htm/cwc.htmThe Fairtrade Foundation: http://www.fairtrade.org.uk
376 ÇALIŞMA HAKKIUnited Nations Children’s Fund UNICEF):http://www.unicef.org/crcUnited Nations Development Programme(UNDP) (Birleşmiş Milletler KalkınmaProgramı), Kalkınma Raporları: http://hdr.undp.org/en/reports/United Nations Global Compact (BirleşmişMilletler Küresel İlkeler Sözleşmesi):http://www.unglobalcompact.orgUnited Nations Organization (UNO) (BirleşmişMilletler): http://www.un.org/University of Minnesota, Self-ImposedCompany Codes: http://www1.umn.edu/humanrts/links/sicc.html
NOTLAR377
378 NOTLAR
MAHREMİYET HAKKIDEMOKRATİK TOPLUMLARDA MAHREMİYET HAKKIİNTERNETTE MAHREMİYET HAKKITERÖRLE MÜCADELE SIRASINDA MAHREMİYET HAKKI“Kimsenin mahremiyetine, ailesine, konutuna <strong>ya</strong> da haberleşmesine keyfiolarak müdahale edilemez; şeref ve itibarına saldırılamaz. Herkesin bu gibimüdahale ve saldırılara karşı <strong>ya</strong>sa tarafından korunma<strong>ya</strong> hakkı vardır.”İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi, 12. madde.1948.
380 MAHREMİYET HAKKIÖRNEK HİKÂYE“Yetersiz Güvenlik Tedbirleri NedeniyleKişisel Bilgilerin İfşası”Ağustos 2008’de İrlanda Verilerin KorunmasıKomiseri bir havayolu şirketinin kişiselbilgileri ifşa ettiği iddiası içeren bir şikâyetaldı. Şikâyetçi, Haziran 2008’de havayoluşirketinin kendisine ve kocasına ait se<strong>ya</strong>hatbilgilerini içeren bir e-postayı kocasınınişverenine verdiğini ve bunun sonucu olarakda kocasının işinden kovulduğunu iddia etti.İşverenin, söz konusu e-postanın kendisinehavayolu şirketi tarafından sadece so<strong>ya</strong>dınınsöylenmesi sonucunda verildiğini belirten birifade <strong>ya</strong>zdığını belirtti. Bu ifadenin bir suretiKomiserliğe gönderildi.Soruşturma sırasında havayolu şirketi, VerilerinKorunması Komiseri’ne, e-postanın üçüncükişiye gönderilmesinden önce güvenliksorularının sorulduğunu bildirdi. Şirket e-postanınverildiği iddiasını <strong>ya</strong>lanlamadı; ancakbilgi talebi içeren telefon konuşması kayıt altınaalınmadığı ve güvenlik soruları sistemi hareketegeçirilmediği için bu talep çerçevesindeuygun güvenlik sorularının sorulduğunu gösterendelili sunamadı. Verilerin KorunmasıKomiseri ayrıca bilet rezervasyonunun şikâyetçininözel bilgisa<strong>ya</strong>rından ve kişisel e-mailadresinden <strong>ya</strong>pıldığını, kocasının işyerinden<strong>ya</strong>pılamadığını da göz önüne aldı.Sunulan bilgilerin ışığında ve şirketin güvenliktedbirlerinin alındığına dair delili sunamamışolması nedeniyle, Verilerin KorunmasıKomiseri, şikâyetin soruşturulması neticesinde,havayolu şirketinin şikâyetçiye ve kocasınaait kişisel verileri kocasının işvereninegöndermesk suretiyle ilgili <strong>ya</strong>saları ihlal ettiğinekarar verdi.(Kaynak: İrlanda Verilerin Korunması Komiseri.2009. Vaka Çalışması 1: Kişisel VerilerinUygun Olma<strong>ya</strong>n Güvenlik Tedbirleri Sonucuİfşa Edilmesi)Tartışma Soruları1. Bu olayda hangi <strong>haklar</strong> söz konusudur?2. Özel verilerin ifşa edilmesiyle ilgili sorunlarıtartışın.3. Böyle vakalarda hangi uluslararası korumasistemi kullanılabilir?
MAHREMİYET HAKKI381BİLİNMESİ GEREKENLER1. GİRİŞMahremiyet Hakkının Tarihsel GelişimiMahremiyet kavramı (Latince privates, “diğerlerindenayrılmış” anlamına gelir), bir kişininkendini diğer <strong>insan</strong>lardan ayırması ve bellietmesi anlamındadır. Mahremiyetin sınırlarıfarklı kültürlerde farklı ise de tüm kültürlerdeortak bir anlayış vardır.ABD’de mahremiyet hakkındaki ilk makale1890 yılında Warren ve Brandeis tarafından<strong>ya</strong>yımlanmıştır. 18. yüzyılın sonlarında ve 19.yüzyılda liberal bir kavram olarak özgürlükmahremiyet hakkına dahil edilmiştir. Tarihselgelişimi boyunca, ayrılmış bir alan anlamındamahremiyet hakkı evin, ailenin ve iletişiminkorunması olarak orta<strong>ya</strong> çıkmış, “yeni med<strong>ya</strong>”nıngündeme gelişiyle telekomünikasyonunmahremiyeti de bu listeye eklenmiştir.O günlerden bu <strong>ya</strong>na mahremiyetin güvencealtına alınıp korunmasının yolları teknik gelişmelereve özellikle internetin geniş kullanımınabağlı olarak büyük ölçüde değişmiştir.Özellikle son on yıl içinde kavramın anlamıve anlaşılması Web 2.0 ve sos<strong>ya</strong>l ağların kullanımıylabütünüyle değişmiştir.2. TANIM VE KONUNUN TASVİRİMahremiyet uluslararası düzeyde iki ana belgeylegüvence altına alınmıştır: İnsan HaklarıEvrensel Bildirgesi (İHEB) ve Medeni ve Si<strong>ya</strong>siHaklar Uluslararası Sözleşmesi (MSHUS).İHEB’in 12. maddesi şöyledir:“Kimsenin mahremiyetine, ailesine,konutuna <strong>ya</strong> da haberleşmesine keyfiolarak müdahale edilemez; şeref veitibarına saldırılamaz. Herkesin bugibi müdahale ve saldırılara karşı<strong>ya</strong>sa tarafından korunma<strong>ya</strong> hakkıvardır.”MSHUS’nin 17. maddesi mahremiyethakkındaki ana uluslararasıhükümdür ve şöyledir:“1. Hiç kimsenin mahremiyetine,ailesine, evine <strong>ya</strong> da haberleşmesinekeyfi <strong>ya</strong> da <strong>ya</strong>sadışı olarak müdahaleedilemez; hiç kimsenin şeref veitibarına hukuka aykırı saldırılardabulunulamaz.2. Herkesin, bu gibi müdahalelere <strong>ya</strong>da saldırılara karşı <strong>ya</strong>sayla korunmahakkı vardır.”Mahremiyet ve İnsani GüvenlikMahremiyeti ağır bir biçimdeihlal edilen kişi, korkudan veyoksulluktan azade <strong>ya</strong>şa<strong>ya</strong>maz.Mahremiyet <strong>haklar</strong>ının korunmasıgüvencesi <strong>insan</strong>ların güvenlik içindebir ha<strong>ya</strong>t sürdürmesinin koşuludur.İnsan Hakları Komitesi, MSHUS’nin uygulanmasınınizlenmesinden sorumlu olan organdır.Komite, bu Sözleşme’yi ilgilendiren konulardaGenel Yorumlar da <strong>ya</strong>yınlar. 1988 tarihli 16sayılı Genel Yorum mahremiyete, aileye, eveve haberleşmeye saygı ve şeref ve itibarın korunmasıylailgilidir. 1990 tarihli 19 sayılı GenelYorum ise ailenin korunması, evlilik hakkı veeşlerin eşitliği hakkında olduğu için mahremiyetinkorunmasıyla doğrudan ilgilidir.
382 MAHREMİYET HAKKI16 sayılı Genel Yorum’da da belirtildiği gibi,17. madde herkesin mahremiyetine yönelikkeyfi ve<strong>ya</strong> hukuka aykırı müdahalelere karşıkorunma hakkını içerir. İnsan Hakları Komitesi’negöre, bu <strong>haklar</strong> devletin müdahalesinekarşı korunacağı gibi diğer gerçek ve tüzelkişilerin ihlallerine karşı da korunmalıdır.Komite “aile” kavramının geniş yorumlanmasıve dolayısıyla <strong>ya</strong>lnızca evli ve çocukluçiftlerin değil diğer türdeki ailelerin de korunmasıgerektiğini söylemiştir. MSHUS’nin 17.maddesinde kısıtlama koşullarına dair bir ifadebulunmamaktadır.Mahremiyet Hakkının İçeriğiMSHUS’nin 17. maddesi altında güvence altınaalınan mahremiyet hakkı çeşitli alt gruplarabölünebilir: mahremiyet, kimlik, bütünlük,gizlilik, özerklik, iletişim ve cinsellik. MahremiyetİHEB’in 12. maddesi temelindedar anlamda mahremiyet hakkı,başkalarının mahremiyet alanınagirmeyen bireysel varoluşu korur.Bu sözcükten, aşağıda sözü edilenalanların hiçbirine girmeyenmahremiyet alanı da anlaşılabilir. KimlikKimlik, kişinin ismi, görünüşü,giysileri, saçları, cinsiyeti, genetikkodları, kanaatleri ve inancı gibikişisel özelliklerini içerir. Kişisel bütünlükKişisel bütünlük de MSHUS’nin 17.maddesi altında koruma altındadırve örneğin rıza olmaksızın <strong>ya</strong>da hastanın rızası hilafına tıbbimüdahalenin mahremiyet hakkınıihlal ettiği söylenebilir. GizlilikGizlilik esas olarak evin ve iletişiminve bunların <strong>ya</strong>nında da verilerinkorunmasıyla ilgilidir. Kişi, rızasıolmaksızın kişisel verilerinin<strong>ya</strong>yınlanmasına karşı korumaaltındadır. ÖzerklikÖzerklik, <strong>insan</strong>ların kendinigerçekleştirme alanıdır. Bu başlıkaltında, <strong>insan</strong>ın bedenine sahipolma, bedenine müdahale edebilmeve intihar edebilme <strong>haklar</strong>ı vardır. İletişimBu alan diğer <strong>insan</strong>larla ilişkiyedairdir ve kişiye –ailenin özelolarak korunması haricinde– başka<strong>insan</strong>larla ilişkiler geliştirme hakkıverir. CinsellikCinsel özerklik mahremiyethakkının önemli bir parçasıdır.Cinsel davranışların düzenlenmesimahremiyet hakkına müdahaleteşkil eder. Böyle bir müdahaleyeancak bundan etkilenen kişilerin(örneğin çocukların) korunmasıadına mutlak olarak zorunludurumlarda izin verilir.(Kaynak: Manfred Nowak. 2005.CCPR Commentary, Art. 17 CCPR[MSHUS hakkında: MSHUS’nin 17.maddesi])Korunma<strong>ya</strong> Muhtaç Gruplar EngellilerÖzel bakıma ve <strong>ya</strong>rdıma ihti<strong>ya</strong>cı olanengelli kişiler genellikle mahremiyet<strong>haklar</strong>ına müdahale edilmesiyle karşıkarşı<strong>ya</strong> kalır. (Örneğin bir yerdealıkoyulmaları halinde)
MAHREMİYET HAKKI383 Hastalar ve <strong>ya</strong>şlılarHastanelerde ve<strong>ya</strong> bakımevlerinde<strong>ya</strong>şa<strong>ya</strong>n hasta ve <strong>ya</strong>şlı kişilermahremiyet <strong>haklar</strong>ının ihlal edilmesiriskiyle karşı karşı<strong>ya</strong>dır. Gereklibakımın yoğunluğu çoğunlukla bukişilerin mahremiyetine müdahaleteşkil eder. ÇocuklarYeni med<strong>ya</strong> nedeniyle, çocuklarkişisel bilgilerini sos<strong>ya</strong>l ağlarda ve<strong>ya</strong>genel olarak internette <strong>ya</strong>yınlamalarıdurumunda mahremiyetlerinin ihlaledilmesi tehlikesi altındadır.Çocuk Hakları3. KÜLTÜRLERARASIPERSPEKTİFLER VE TARTIŞMALIKONULARTerörle Mücadele Politikaları SonucuMahremiyet Hakkının YıpranmasıTerörle mücadele politikaları çerçevesindedevletler genellikle, mahremiyet hakkı ile birliktedüşünülmesi gereken iki yeni dinamikolduğunun altını çizmektedir. Birincisi devletlerinterör eylemlerini önleme ve soruşturmakabiliyetlerinin, neredeyse tamamen, artanizleme/gözetleme yetkileri ile bağlantılı olduğutezidir. Bu nedenle 11 Eylül 2001 terörsaldırılarının ardından kabul edilen terörlemücadele mevzuatının büyük çoğunluğuhükümetlerin izleme/gözetleme yetkilerininartırılmasıyla ilgilidir. Devletler ikinci olarak,terör dün<strong>ya</strong> çapında etkili bir mesele olduğuiçin teröristlerin aranmasının ulusal sınırlaratabi olama<strong>ya</strong>cağını ileri sürmektedir. Bireylerhakkında büyük miktarda istihbarat bilgisinesahip olan 3. kişilerin <strong>ya</strong>rdımı terör şüphelilerinintespiti ve izlenmesi için zengin birkaynaktır. Bu <strong>ya</strong>klaşımların sonucu olarak,ana<strong>ya</strong>sal ve <strong>ya</strong>sal güvencelerin bulunmadığıdevletler izleme/gözetleme ile ilgili mevzuatlarınıçok az sayıda kısıtlama<strong>ya</strong> tabi olarak,radikal bir biçimde dönüştürmüş ve genişletmiştir.Bu tür ana<strong>ya</strong>sal ve <strong>ya</strong>sal güvencelerinbulunduğu ülkelerde ise hükümetler, diğerülkelerle ve diğer aktörlerle <strong>ya</strong>ptıkları işbirliklerinebu güvenceleri <strong>ya</strong>nsıtma<strong>ya</strong>rak ulusalizleme/gözetleme sistemlerini kendi topraklarıdışındaki sistemlerle ikame etmekte vemahremiyet hakkını tehlikeye düşürmektedir.Devletler hedef gözeten <strong>ya</strong>sal izleme/gözetlemetedbirleri alabilir; ancak bunlar, belirli birvaka<strong>ya</strong> ilişkin bir müdahale çerçevesinde makulsebeplere da<strong>ya</strong>nan ve <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ınatam olarak saygı gösteren tedbirler olmalıdır.Hukuk devleti ilkesi gereğince, bireyin davranışlarınabağlı olgusal temeller mevcut ve obireyin suç faaliyetlerine dahil olduğu şüphesidoğrulanabilir olmalıdır.Son yıllardaki gelişmeler, dün<strong>ya</strong>nın her yerindeiletişimin istihbarat birimleri ve kolluk güçleritarafından izlenmesinin orantısız bir biçimdearttığını göstermektedir. Yeni teknolojiler aksiiddia edilemeyecek sıklıkta kullanılmaktadır(Örneğin, “böcekler” ve cep telefonlarınıncoğrafi olarak pozisyonunu gösteren izlemeteknolojileri, hükümetlere Voice <strong>ya</strong> da internetprotokolü çerçevesinde gönderilen mesajlarıniçeriğini görüntüleme imkânı veren teknolojiler,şüphelilerin bilgisa<strong>ya</strong>rlarına dışarıdan erişimsağla<strong>ya</strong>n “casus” uygulamalar vb.). Hattabazı ülkelerde iletişimin daha güvenli olmasınısağla<strong>ya</strong>n ve izlemeyi zorlaştıran teknolojilerinkullanılması <strong>ya</strong>saklanmıştır.(Kaynak: Birleşmiş Milletler. 2009. TerörleMücadelede İnsan Hakları ve Temel ÖzgürlüklerinKorunması ve Geliştirilmesi Özel RaportörününRaporu)Hukuk Devleti veAdil Yargılanma Hakkı
384 MAHREMİYET HAKKIABD’de 1 Ocak-31 Aralık 2011 arasında kullanılanizleme/gözetleme sistemleri, gözaltılar, mahkûmiyetlerİlgili kazaçevresiİzlemeaygıtı yerleştirmekararlarıDinlemecihazları(her türlütelefon:standart,cep)Sözlü(mikrofondahil)Elektronik(çağrıcihazları,faks,bilgisa<strong>ya</strong>rdahil)BirdenfazlayöntemGözaltınaalınan kişisayısıMahkûmolan kişisayısıToplam 2189 2092 6 4 87 3547 465Federal 367 358 0 1 8 1006 47(Kaynak: ABD Mahkeme İstatistikleri 2011,http://www.uscourts.gov/uscourts/Statistics/WiretapReports/2011/Table6.pdf)Durdurma, Soru Sormave Arama Yetkilerinin GenişlemesiDevletler “terörle mücadele tedbirleri” bahanesiylevatandaşlara yönelik kimlik tespiti,tarama ve fişleme faaliyetlerini artırmaktadırve bu amaçla, kişi mahremiyeti hakkını ihlaledebilecek nitelikte çeşitli teknikler kullanmaktadır:İzleme/gözetleme kamu<strong>ya</strong> açık çoksayıda <strong>insan</strong>ın bulunduğu yerlerde <strong>ya</strong>pıldığındabu gözetleme tedbirleri daha zayıf yetkilendirmeve <strong>ya</strong>rgısal denetim rejimlerine tabiolacaktır. Durdurup arama yönteminin kullanılması;mali, iletişime dair ve se<strong>ya</strong>hate dairverilerin izlenmesi; potansiyel şüphelilerinprofillerinin çıkarılması; şüpheli faaliyetlerinihtimalinin hesap edilmesi ve kişilerintespiti adına çeşitli listeler ve veri tabanlarıoluşturulması yollarıyla, var olan <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıstandartları genişletilmiş, çarpıtılmış ve ihlaledilmiştir. Son yıllarda, biyometrik verileritoplanması ve giysilerin ötesini gören vücuttaramaları gibi daha da ileri teknikler kullanılma<strong>ya</strong>başlanmıştır.Devletlerin durdurma, soru sorma, arama vekimlik tespiti yetkilerini artırmaları ve aynızamanda yetkilerin kötüye kullanılmasınıönleyecek hukuki denetimi azaltmaları endişeverici bir trend olarak orta<strong>ya</strong> çıkmaktadır. Buyetkiler birçok ülkede etnik profil çıkarmave ayrımcılığa yol açtığı için endişelere nedenolmuştur ve devlet ile bireyler arasındaciddi gerilimlere yol açabileceklerdir.(Kaynak: Birleşmiş Milletler. 2009. TerörleMücadelede İnsan Hakları ve Temel ÖzgürlüklerinKorunması ve Geliştirilmesi Özel RaportörününRaporu)Irkçılık ve Ayrımcılık YasağıBiyometrik Verilerin Kullanımı ve MerkeziKimlik Sistemlerinin TehlikeleriYüz tanıma, parmak izi alma, iris taramasıgibi biyometrik tekniklerin kullanımı yenikimlik politikalarının temel unsurlarından biriniteşkil eder.Biyometrik bilgi toplama usulünün artmasıyla,başarısızlık oranları ve hatalar da önemliölçüde artacaktır. Bunun sonucu olarakda bireylerin <strong>ya</strong>nlışlıkla suçlu ilan edilmesive sos<strong>ya</strong>l dışlanma durumları <strong>ya</strong>şanabilecektir.Ayrıca kimlik tespitine <strong>ya</strong>ra<strong>ya</strong>n diğertekniklerden farklı olarak, biyometrik verilerinhükümsüz kılınması mümkün değildir.Kop<strong>ya</strong>lanıp biri tarafından kötü amaçlar içinkullanıldığı takdirde bir bireye yeni bir biyo-
MAHREMİYET HAKKI385metrik imza vermek mümkün değildir. Bu konuylabağlantılı olarak, bilimsel nesnelliğinerağmen, DNA delillerinin de kop<strong>ya</strong>lanabileceğinibelirtmek gerekir. Biyometrik verilerindepolanmasının merkezileşmesi adli hataların<strong>ya</strong>pılması ihtimalini artırabilir. Aşağıdaki durumbunun bir örneğidir:“11 Mart 2004 tarihinde Madrid’de meydanagelen bombalamaların ardından İspanyolpolisi patlamamış bir bombada parmak izleribuldu. ABD’den FBI’dan uzmanlar bu parmakizlerinin bir avukatın parmak izleriyleeşleştiğini belirtti. Eski bir ABD askeri olduğuiçin parmak izi ulusal parmak izi veri tabanındabulunan bu avukat iki hafta boyuncatecritte tutuldu ve aslında parmak izi ona aitdeğildi; uzmanlar mahkûm olmuş bir teröristinavukatlığını <strong>ya</strong>ptığını ve kendisinin de Mısırlıbir kadınla evlenip Müslüman olduğunuöğrenince parmak iziyle ilgili detaylı inceleme<strong>ya</strong>pmamışlardı.”(Kaynak: Birleşmiş Milletler. 2009. TerörleMücadelede İnsan Hakları ve Temel ÖzgürlüklerinKorunması ve Geliştirilmesi Özel RaportörününRaporu)Terör ListeleriMevcut diğer bir teknik de terör listelerininizlenmesidir. Birleşmiş Milletler GüvenlikKonseyi’nin Afganistan’daki durum hakkındaki1189 (1998), 1193 (1998) ve 1214 (1998)sayılı Kararlarına atıfla 1999’da oybirliğiylekabul edilen 1267 sayılı Karar bu izlemeninbaşlangıç noktasıdır. Konsey, nerede olurlarsaolsunlar, El Kaide, Usame bin Ladin ve/ve<strong>ya</strong> Taliban ile bağlantılı kişi ve kurumlarıiçeren bir <strong>ya</strong>ptırımlar rejimini uygulama<strong>ya</strong> geçirmiştir(“El Kaide ve Taliban Yaptırım Komitesi”).Bu rejim o günden beri birçok kereteyit edilmiş ve BM Güvenlik Konseyi’nin çeşitlikararları ile değiştirilmiştir (1333 (2000),1390 (2002), 1455 (2003), 1526 (2004), 1617(2005), 1735 (2006), 1822 (2008) ve 1904(2009) sayılı Kararlar). Yapılan değişikliklerle,nerede olurlarsa olsunlar El Kaide, Usamebin Ladin ve/ve<strong>ya</strong> Taliban ile bağlantılı kişi vekurumlara <strong>ya</strong>ptırım uygulanması mümkün kılınmıştır.ABD’nin 2001’de Afganistan’ı işgalindenbu <strong>ya</strong>na, dün<strong>ya</strong>nın birçok yerinde kişive kurumlar bu <strong>ya</strong>ptırımlara maruz kalmıştır.(Kaynak: Birleşmiş Milletler Güvenlik KonseyiTerörle Mücadele Komitesi http://www.un.org/en/sc/ctc/rights.html)19 Aralık 2006’da Güvenlik Konseyi 1730(2006) sayılı Karar ile listeden çıkarılma usulünügetirmiştir. Listeye giren kişiler Komite’yebaşvurup listeden çıkarılmayı talep edebilirler.Listeleme usulü 22 Aralık 2006 tarihine dektanımsız kalmış, bu tarihte Güvenlik Konseyi1735 (2006) sayılı Karar ile ayrıca ülkelerin,Taliban’la bağlantısı olan kişi <strong>ya</strong> da kuruluşlarılisteye dahil etmek için doldurması gerekenbir dizi form orta<strong>ya</strong> koymuştur.Bunlardan başka Güvenlik Konseyi’nin 1904(2009) sayılı Kararı ile Komite’ye listeden çıkarılmataleplerinin değerlendirilmesinde <strong>ya</strong>rdımcıolmak için Ombudsmanlık kurulmuştur.(Kaynak: Tessa Van Lieshout. 2006. BirleşmişMilletler ve Terörle Mücadele. Al Kaide ve bağlantılıkişi ve kuruluşlar hakkında 1267 [1999]ve 1989 [2011] sayılı Kararlar ışığında BirleşmişMilletler Güvenlik Konseyi Komitesi)Hukuk Devleti ve Adil YargılanmaMerkezi Veritabanlarında Veri SaklanmasıYeni biyometrik veriler şüphelilerin kimliğininbelirlenmesinde meşru bir araç olarak kullanılabilirsede bu verilerin pasaport gibi birkimlik belgesinde değil de merkezi bir veritabanında depolanması endişe vericidir. Butür bir işlem bilgi güvenlik risklerini artırır veböylece bireyleri devlet karşısında korunma<strong>ya</strong>muhtaç durumda bırakır.
386 MAHREMİYET HAKKIBu nedenle 2009’da Birleşmiş Milletler, VerilerinKorunması ve Mahremiyet Komiserlerinden“verilerin korunması ve mahremiyet<strong>haklar</strong>ının ha<strong>ya</strong>ta geçirilebilir <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıolarak ayrıntılarını içeren hukuken bağlayıcıbir belge” hazırlamalarını istemiştir. Aynızamanda hükümetler ve Avrupa Konseyi demevzuat oluşturma<strong>ya</strong> çağrılmıştır. AvrupaKonseyi Verilerin Korunması Avrupa Sözleşmesihalihazırda gözden geçirilmektedir.Devletler mahremiyetin korunması ile ilgilievrensel standartları iyileştirmek için çabasarf etmelidir. Bu <strong>ya</strong>lnızca bireysel <strong>haklar</strong>ınkorunması adına değil, (aynı derecede olmasada) sınırlar arası veri akışının önündeki engellerinazaltılması için de gereklidir.Diğer <strong>ya</strong>ndan, en liberal toplumlarda dahi kaygıverici olarak nitelendirilebilecek gelişmeler<strong>ya</strong>şanmıştır. Birleşik Krallık Lordlar KamarasıAna<strong>ya</strong>sa Komisyonu şöyle demiştir: “İzlemeBirleşik Krallık’taki ha<strong>ya</strong>tın kaçınılmaz birparçasıdır. Her telefon konuşmamız sırasında,her gönderdiğimiz e-postayla, internete hergirişimizde ve<strong>ya</strong> semtimizin anacaddesindeyürüdüğümüzde eylemlerimiz izlenebilir <strong>ya</strong>da kayıt altına alınabilir. Suçla, terör tehdidiylemücadele için ve idarenin etkinliğiningelişmesi için Birleşik Krallık hükümetleri artarda dün<strong>ya</strong>daki en kapsamlı ve teknolojikolarak ileri izleme/gözetleme sistemlerini kurmuşlardır.Özel sektördeki eşzamanlı benzergelişmeler bu ülkedeki ha<strong>ya</strong>tın niteliğinin köktendeğişmesine katkıda bulunmuştur. Elektronikizlemenin ilerlemesi ve kişisel bilgilerintoplanması ve işleme tabi tutulması <strong>ya</strong>ygın,rutin, neredeyse her durumda olması beklenenbir uygulama halini almıştır. İnsanlarınçoğunluğu izleme uygulamalarının büyük bölümünübilmemektedir ve bunların potansiyelsonuçları hakkında da bilgi sahibi değildir.”(Kaynak: Peter Malanczuk. 2009. Veri, SınırlarArası Akış, Uluslararası Koruma; 31. UluslararasıVerilerin Korunması ve MahremiyetKomiserleri Konferansı. 2009. Mahremiyet veKişisel Veriler Hakkında Standartlar)İnternette Mahremiyet-Sos<strong>ya</strong>l AğlarBilgi teknolojisinin hızlı gelişimi ve küreseliletişim ağlarının büyümesi (Nisan 2012 itibarıylaFacebook’un 901 milyon üyesi vardı)ile birlikte sınır ötesi veri akışının uluslararasıdüzenlemeye tabi tutulması ve konuyla ilgiliulusal mevzuatların uyumlu hale getirilmesiönümüzdeki yıllarda <strong>ya</strong>sama alanının gündemininüst sıralarında olacaktır. Sos<strong>ya</strong>l ağsitelerinin hızlı gelişimiyle ilgili çok sayıda hukukisoru orta<strong>ya</strong> çıkmaktadır. Bunlardan birikişisel verilerin korunması ve genel olarakmahremiyet kavramıdır.Facebook, Twitter, Friendster gibi sos<strong>ya</strong>l ağsiteleri kullanıcılara kendileri ve başkalarıhakkında kolayca bilgi paylaşma yolları sunar;ancak birçok kullanıcı hızlı bir şekildearkadaşlarıyla paylaşmak istediği bilginin aynızamanda devlet makamlarının ve <strong>ya</strong>bancılarıneline geçtiğini fark eder. Örneğin iş bulmaşirketleri bu tür siteleri kullanarak potansiyeladayların geçmişlerini öğrenir. Bu tür sitelerde<strong>ya</strong>pılan aramalarla bir kişi hakkında önemlikişisel bilgilere ulaşmak mümkündür. Bazı sitelerinaktif bir biçimde uyguladığı gerçek isimpolitikası bu sorunu daha da büyütmektedir.Soruna ek başka bir mesele de bir kullanıcınınyüzlerce “arkadaş”ının o kişi hakkındaki bilgilerialabilmesi ve istediği gibi kullanabilmesidir(örneğin fotoğraflar). Öyle görünüyor kibu erişim arkadaşların ve üyelerin de ötesindedir.Kullanıcılar, gelecekteki işverenler, kollukgüçleri vs. akla gelebilecek herkesin profilsayfalarına koyulan fotoğraflara, yorumlara vebilgilere erişebileceğini idrak etmelidir; ancakbu bilgiler, kişinin ağın dışındaki dün<strong>ya</strong><strong>ya</strong> vermekistediği resimle bağdaşmaktadır. Yalnızcatanıdığı <strong>insan</strong>lara bilgi vermek isteyen kullanı-
MAHREMİYET HAKKI387cılar kişisel verilerinin nasıl geniş bir çevrededağılabileceğini gördüklerinde şaşırmaktadır.Sorun şudur ki internette <strong>ya</strong>yınlanan herhangibir bilgi hakkında <strong>ya</strong>yınla<strong>ya</strong>nın denetimi <strong>ya</strong>yoktur <strong>ya</strong> çok zayıftır.Bireysel hesaplardaki varsayılan mahremiyeta<strong>ya</strong>rları, o profili görüntüleyen herkesin çokmiktarda bilgiye erişebilmesini sağlamaktadır.Bu nedenle “tasarlanan mahremiyet”, <strong>ya</strong>niweb sitelerine ve programlara dahil edilmişolan ve varsayılan a<strong>ya</strong>rlar olarak kullanılanuygun mahremiyet a<strong>ya</strong>rları kişisel verilerinkorunmasında yeterli koruma sağla<strong>ya</strong>cak çözümolarak tercih edilebilir.Kişisel bloglar ve yorumlar bir profil sayfasınıgörüntüleyen herkes tarafından görülebilmektedir.Eğer sos<strong>ya</strong>l ağ sitesinin yöneticilerivarsayılan a<strong>ya</strong>rları daha ayrıntılı düzenlersekullanıcılar kişisel verileri üzerinde daha fazlakontrole sahip olabilir. Mahremiyete ilişkinpolitikalar tüm anlaşmalar gibi açık ve kolayizlenir olmalıdır ve böylece kullanıcılar üyeolduklarında kendilerini neyin beklediğini bilebilmelidir.Maalesef web sitelerinin mahremiyetpolitikaları ve kullanım şekli genelliklegereksiz bir biçimde karmaşıktır. Bunun sonucuolarak da bilginin okunması gerektiğindendaha zor olabilmektedir.Nisan 2012’de Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi“Arama Motorlarında İnsan HaklarınınKorunmasına İlişkin Tavsiye Kararı”kabul etmiştir. Karar’a göre, taraf devletlerarama motorlarıyla ulaşılabilen bilginin şeffaflığınısağlamalı ve kişisel verilerin toplanmasındaşeffaflığı artırmalıdır.(Kaynak: Avrupa Konseyi. 2012. Arama Motorlarındaİnsan Haklarının Korunmasına İlişkinTavsiye Kararı; Peter Malanczuk. 2009. Veri,Sınırlar Arası Akış ve Uluslararası Koruma)Çocuk Pornografisi1990 yılında yürürlüğe giren Çocuk HaklarıSözleşmesi, çocuk <strong>haklar</strong>ı alanında hukukenbağlayıcı olan ilk belgedir. Sözleşme’nin 16.maddesi İHEB ile aynı dili kullanarak çocuklarınmahremiyet hakkına sahip olduğunu belirtir.Hükümetlerin, çocukların her türlü cinsel sömürüdenve tacizden korunmaları ve kaçırılmalarının,satılmalarının ve<strong>ya</strong> <strong>insan</strong> ticaretinekonu olmalarının önlenmesi için her türlü tedbirialmaları gerektiğini belirten Sözleşme’yeek olarak Çocuk Ticareti, Çocuk Fuhuşu veÇocuk Pornografisine İlişkin İhti<strong>ya</strong>ri Protokolde taraf devletlerin çocukların satışını (zorlaçalışma, <strong>ya</strong>sadışı evlat edinme ve organ bağışıgibi cinsel olma<strong>ya</strong>n amaçlarla da), çocuk fuhuşunuve çocuk pornografisini <strong>ya</strong>saklamalarınıve bu eylemleri uygun <strong>ya</strong>ptırımlarla cezalandırmalarınıgerektirir. Bugün (Mayıs 2011) ekProtokol’e taraf 143 devlet bulunmaktadır.Çocukların İnsan Hakları4. UYGULAMA VE İZLEMEÇoğu ülkede temel <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı ana<strong>ya</strong>salardayer almaktadır. Ana<strong>ya</strong>salar genellikle temel<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının ihlal edilmesi halinde ulusalmahkemelere başvuru imkânı verir. Uluslararasıdüzeyde ise <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının korunmasıiçin <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı antlaşmaları <strong>ya</strong>pılmıştır.Bir devlet böyle bir antlaşma<strong>ya</strong> taraf olduğuzaman o antlaşmanın hükümlerini ulusal düzeydeha<strong>ya</strong>ta geçirmek zorundadır. Uluslararasıhukuk, devletlerin söz konusu hükümlerinasıl ha<strong>ya</strong>ta geçireceğini söylemez; bu, ulusalhukuk düzeninin <strong>ya</strong>pısına bağlıdır.Birleşmiş Milletlerİnsan <strong>haklar</strong>ı hükümlerinin uygulanmasını izlemekiçin BM Medeni ve Si<strong>ya</strong>si Haklar UluslararasıSözleşmesi gibi bazı antlaşmalar bir
388 MAHREMİYET HAKKIdenetim mekanizması öngörmüştür. Bu mekanizma,taraf devletlerin düzenli aralıklarlauluslararası izleme organına antlaşma hükümlerininasıl ha<strong>ya</strong>ta geçirdikleri hakkında bilgisunduğu bir raporlama sisteminden ibarettir.İnsan Hakları Komitesi, MSHUS’nin Sözleşme’yetaraf devletler tarafından uygulanmasınıizlemekle sorumlu olan organdır. Sözleşmetaraf devletlere, Komite’ye düzenli aralıklarla,<strong>haklar</strong>ın nasıl uygulandığına dair raporlarsunma yükümlülüğü verir. Devletler ilk baştaSözleşme’ye taraf olduktan bir yıl sonra raporsunmalı, ardından Komite’nin talebi halinde(genellikle dört yılda bir) yine rapor hazırlamalıdır.Komite her raporu inceler ve “NihaiGözlemler” adındaki belgeyle, endişe ve tavsiyelerinidevletlere iletir.Rapor usulünün <strong>ya</strong>nı sıra Sözleşme’nin 41.maddesi Komite’nin devletler arası şikâyetleride incelemesini öngörür. Ayrıca Sözleşme’yeek İhti<strong>ya</strong>ri Protokol, Komite’ye, Sözleşme’deyer alan <strong>haklar</strong>ın ihlali iddiasında bulunankişiler tarafından Protokol’e taraf devletlerekarşı getirilen bireysel başvuruları da incelemeyetkisi verir.Ayrıca, İnsan Hakları Komitesi, Sözleşme’deki<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı hükümleriyle ilgili yorumlarınıGenel Yorum adı verilen metinlerle orta<strong>ya</strong>ko<strong>ya</strong>r. Örneğin 16 numaralı Genel Yorummahremiyete, aileye, eve ve haberleşmeyesaygı hakkı ve şeref ve itibarın korunmasınadairdir (17. madde). Bu Genel Yorum’daşöyle denmiştir:“Sözleşme’ye uygun müdahalelerde dahil olmak üzere, konuyla ilgilimevzuat, bir müdahalenin hangibelirli durumlarda <strong>ya</strong>pılabileceğinibelirtmelidir. Bu şekilde izin verilenbir müdahalenin kararı <strong>ya</strong>lnızca<strong>ya</strong>salarla öngörülen makamtarafından ve her bir vakaylailgili ayrı ayrı verilmelidir. 17.maddeye uygunluk, haberleşmeninbütünlüğünün ve gizliliğinin hemhukuken hem de fiilen korunmasınıgerektirir. Elektronik ve<strong>ya</strong> diğeryollarla izleme, telefon, telgrafve<strong>ya</strong> diğer haberleşme biçimlerinindinlenmesi ve izlenmesi, tekniktakip ve konuşmaların kayıt altınaalınması <strong>ya</strong>saklanmalıdır. Birkişinin evi <strong>ya</strong>lnızca gerekli delillerinbulunması için aranabilmeli ve bueylem taciz düzeyine ulaşmamalıdır.Bilgisa<strong>ya</strong>rlardaki, veri bankalarındakive diğer cihazlardaki kişiselverilerin toplanması ve depolanmasımevzuatta düzenlenmelidir. Birkişinin özel ha<strong>ya</strong>tına ilişkin bilgilerinhukuken bu bilgileri alma, işlemetabi tutma ve kullanma yetkisiolma<strong>ya</strong>n kişilerin eline geçmesininönlenmesi için devletler etkilitedbirler almalıdır. Bu bilgilerhiçbir şekilde Sözleşme’ye aykırıamaçlar için kullanılmamalıdır. Herbirey kendine ait dos<strong>ya</strong>ların hangidevlet makamı, özel kişi <strong>ya</strong> da özelkuruluş tarafından denetlendiğiniöğrenebilmelidir. Bu tür dos<strong>ya</strong>ların<strong>ya</strong>nlış kişisel veri içermesi ve<strong>ya</strong>hukuka aykırı olarak toplanmasıve<strong>ya</strong> işleme tutulması halinde, herbireyin düzeltme <strong>ya</strong> da tasfiye istemehakkı vardır.”
MAHREMİYET HAKKI389Terörle Mücadele Sırasındaİnsan Hakları ve Temel ÖzgürlüklerinKorunması ve GeliştirilmesiBM Özel Raportörü11 Eylül 2001’den bu <strong>ya</strong>na, dün<strong>ya</strong>daki <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ı durumu hakkındaki gelişmeler iyi birbiçimde belgelenmektedir. 11 Eylül saldırılarıdün<strong>ya</strong>nın her yerinde, görüntülerinden dolayıMüslümanlara ve Araplara yönelik bir diziırkçı saldırı<strong>ya</strong> neden olmuştur. Hükümetlerde geniş çaplı <strong>ya</strong>sal tedbirlerle bu saldırılara<strong>ya</strong>nıt vermiştir. Birçok devlet yeni suçlar <strong>ya</strong>ratmış,çeşitli örgütleri <strong>ya</strong>saklamış; kişilerinmalvarlıklarına el koymuş, temel özgürlüklerikısıtlamış ve <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı ihlallerine karşı varolan güvenceleri azaltmıştır. Bu durum, terörlemücadele bahanesiyle <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı ihlallerininmeşruiyet kazanması gibi tehlikeli bireğilime yol açmıştır. Terör bağlantılı tehditlereaşırı tepki gösteren devletler <strong>ya</strong>lnızca terörşüphelilerinin değil, kendi vatandaşlarının da<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ını tehlikeye atmıştır. Bunun sonucuolarak vatandaşların hak ve özgürlüklerizarar görebilecektir.Güvenlik Konseyi’nin 1535 (2004) sayılı Kararıu<strong>ya</strong>rınca kurulan Terörle Mücadele Komitesiİcra Müdürlüğü (CTED) ile birlikte Komite<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı alanında daha ileriye yönelik birpolitika izlemeye başlamıştır. CTED, BM İnsanHakları Yüksek Komiserliği ve diğer <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ı örgütleri ile terörle mücadele alanındaişbirliği <strong>ya</strong>pmakla görevlendirilmiş ve buradaçalışmak üzere bir <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı uzmanıatanmıştır. Bundan başka Nisan 2005’te İnsanHakları Komisyonu 2005/80 tarihli kararı ilebir Terörle Mücadele Sırasında İnsan Haklarıve Temel Özgürlüklerin Korunması ÖzelRaportörü atanmasına karar vermiştir. 2009tarihli raporunda Özel Raportör mahremiyethakkı ve terörle mücadele tedbirleriyle bu hakkınuğradığı zarara önemli bir yer vermiştir:Bir birey bir güvenlik birimi tarafından soruşturulma<strong>ya</strong>ve izlenmeye başladığında, o bireyinkişisel bilgileri terörle mücadele adına tümgüvenlik birimlerine dağıtılmakta ve mahremiyethakkı neredeyse otomatik olarak bundanetkilenmektedir. Bunlar devletin uluslararası<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı hukuku altında mahremiyethakkını kısıtlamak için meşru yetkiye sahipolduğu durumlardır; ancak terörle mücadelemahremiyet hakkına <strong>ya</strong>pılan her türlü mücadeleyimeşrulaştıran bir joker değildir. Hermüdahale eleştirel bir değerlendirmeye tabi olmalıdır.MSHUS’nin 17. maddesi mahremiyethakkına dair evrensel düzeydeki en önemli vehukuken bağlayıcı antlaşma hükmüdür.(Kaynaklar: OHCHR. 2007. İnsan Hakları, Terörizmve Terörle Mücadele. Tessa van Lieshout.2006. Birleşmiş Milletler ve Terörle Mücadele.Birleşmiş Milletler. 2009. Terörle Mücadele Sırasındaİnsan Hakları ve Temel ÖzgürlüklerinKorunması Özel Raportörü’nün Raporu)Bölgesel Sözleşmelerve İzleme OrganlarıAvrupa Birliği’nin Çabaları1995 gibi erken bir tarihte, Avrupa BirliğiKonseyi (“AB Konseyi”) ve Avrupa Parlamentosu,AB üye devletlerinin mevzuatlarınınuyumlulaştırılması amacıyla Kişisel Verilerinİşleme Tabi Tutulması Hakkında BireylerinKorunması ve Bu Verilerin Serbest Dolaşımıbaşlıklı bir yönerge (“Verilerin KorunmasıYönergesi”) hazırlamıştır.Verilerin Korunması Yönergesi’nin iki amacıvardır: Bireylere veri koruması sağlanmasıve AB üye devletlerde kişisel verilerin serbestdolaşımının mümkün kılınması. Yönergehem elektronik hem de <strong>ya</strong>zılı dos<strong>ya</strong>lardakikişisel verilerin işleme tabi tutulmasında uygulanmaktadır.İçerdiği <strong>haklar</strong> <strong>ya</strong>nlış verilerindüzeltilmesi, hukuka aykırı işlemlerin önlenmesive pazarlama reklamlarını almamanıntercih edilmesi hakkıdır.
390 MAHREMİYET HAKKIBireylerin sağlığına, cinsel ha<strong>ya</strong>tına, dini vefelsefi kanaatlerine dair hassas kişisel bilgilerinticari amaçlarla <strong>ya</strong> da hükümetler tarafındankullanılabilmesi için bireyin açık rızasıgerekmektedir. Bu Yönerge, bazı verilerin Avrupa’dadolaşımının devam ettirilmesini sağlamakiçin AB dışındaki ülkeler üzerindebenzer katı kişisel veri mevzuatı oluşturulmasıkonusunda <strong>bask</strong>ı <strong>ya</strong>ratmıştır.1997’de Avrupa Parlamentosu’nun ve ABKonseyi’nin, Telekomünikasyon Alanında KişiselVerilerin İşleme Tabi Tutulması ve MahremiyetinKorunması başlıklı ek 97/66/ECsayılı Yönergesi (“Telekomünikasyon MahremiyetiYönergesi”) kabul edilmiştir. Telefon,dijital televizyon, cep telefonu ağları vediğer telekomünikasyon sistemlerini kapsa<strong>ya</strong>nbu Yönerge ile telefon operatörleri ve hizmetsağlayıcılar, kullanıcıların iletişimlerinin (internetiletişimi ve faaliyetleri de dahil) mahremiyetininsağlanması yükümlülüğü altınasokulmuştur. Telekomünikasyon MahremiyetiYönergesi fatura bilgilerine erişimi kısıtlar vepazarlama faaliyetlerini sınırlar. Bunun anlamışudur: Bir çağrı sona erdiğinde o iletişimsırasında toplanan bilgiler silinmelidir.2002’de Avrupa Parlamentosu ve AB Konseyi,2002/58/EC sayılı Elektronik İletişim AlanındaKişisel Verilerin İşleme Tabi Tutulması veMahremiyetin Korunması Yönergesi’ni kabuletmiştir (“Elektronik Mahremiyet Yönergesi”).Üye devletler cep telefonları, SMS’ler,sabit telefon hatları, fakslar, e-postalar, chatodaları, internet ve diğer elektronik iletişimcihazlarıyla kurulan iletişimlerdeki veri trafiğinintutulmasını ve bunların yerinin belirtilmesinigerektiren bir mevzuat oluşturmakzorundadır. Bu tedbirler ulusal güvenlik, suçunönlenmesi ve <strong>ya</strong>saların uygulanması gibiçeşitli nedenlerle alınabilir. Elektronik MahremiyetYönergesi aramaların, iletişimin, veritrafiğinin ve verilerin yerinin belirlenmesininyeni tanımlarını içermektedir. Bunun amacımahremiyete daha geniş bir anlam kazandırılmasıdır.İnternet üzerindeki tüm bilgiler(“trafik”) buna dahildir, ancak istenmeyen(“spam”), <strong>ya</strong>ni talep edilmeyen ticari pazarlamaiçeren e-postaların rıza hilafına gönderilmesi<strong>ya</strong>saktır. Ayrıca cep telefonu kullanıcılarıda devlet makamlarının yer belirleme ve izlemetedbirlerine karşı korunmaktadır.2006’da AB bu kez 2006/24/EC sayılı AvrupaParlamentosu ve AB Konseyi’nin kabul ettiğiKamu<strong>ya</strong> Açık Elektronik İletişim Hizmetlerindeve<strong>ya</strong> Kamusal İletişim Ağlarında Orta<strong>ya</strong>Çıkan ve<strong>ya</strong> İşleme Tabi Tutulan Verilerin Tutulmasınaİlişkin Yönerge’yi <strong>ya</strong>yınlamıştır. BuYönerge ile Elektronik Mahremiyet Yönergesideğiştirilmiştir. Bu çok tartışmalı Yönerge verilerinaltı ay ile iki yıl arası süreler boyuncadepolanmasını öngörmektedir.2007’de AB ile ABD arasında bir anlaşma<strong>ya</strong>pılmış ve bu anlaşmayla Brüksel merkezlibir banka konsorsiyumu olan Dün<strong>ya</strong>Bankalar Arası Finansal TelekomünikasyonŞirketi’ndeki kişisel finansal verilerin AB Hazinesi’neaktarılması öngörülmüştür. Bu nedenleSWIFT “güvenli liman” (safe harbour)ilkelerine katılmıştır. Ayrıca AB ve ABD yolcuismi kayıt verilerinin de transferini öngörenbir mekanizma üzerinde anlaşmıştır (AvrupaBirliği ve Amerika Birleşik Devletleri arasında<strong>ya</strong>pılan Hava Taşımacılık Şirketlerinin Yolcuİsim Kayıt Verilerinin İşleme Tabi Tutulmasıve Amerika Birleşik Devletleri İçişleri Bakanlığı’naEmniyet Departmanı’na Verilmesini ÖngörenAnlaşma). 2006’da benzer bir anlaşmaAvrupa Birliği Adalet Divanı tarafından bozulmuştur(Avrupa Birliği Parlamentosu/AvrupaBirliği Konseyi ve Avrupa Toplulukları Komisyonu,30 Mayıs 2006).
MAHREMİYET HAKKI3912012’de kişisel verilerin işleme tabi tutulmasıve bu tür verilerin dolaşımı hakkında bireylerinkorunmasına dair Yönerge Taslağı vekişisel verilerin yetkili makamlarca suçunönlenmesi, incelenmesi, tespiti ve soruşturulmasıve<strong>ya</strong> ceza mahkûmiyetlerinin infazıamaçlarıyla işleme tabi tutulması ve bu türverilerin serbest dolaşımı hakkında YönergeTaslağı tartışma<strong>ya</strong> açılmıştır. Yönerge Taslağı’nın16. maddesi verilerin işleme tabi tutulmasındahükümlere aykırılık var ise bireylereverilerin silinmesi hakkını tanımaktadır.(Kaynak: Avrupa Komisyonu. 2012. Kişisel verilerinişleme tabi tutulması ve bu tür verilerindolaşımı hakkında bireylerin korunmasınadair düzenleme teklifi [Genel Veri KorumasıDüzenlemesi]; Peter Malanczuk. 2009. Veri,Sınırlar Arası Akış, Uluslararası Koruma)Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi (AİHS)1950 tarihli İnsan Hakları ve Temel ÖzgürlüklerinKorunmasına İlişkin Avrupa Sözleşmesi’nin8. maddesi şöyledir:Sözleşme ile, Sözleşme’nin uygulanmasınıdenetlemek için Avrupa İnsan Hakları Komisyonuve Avrupa İnsan Hakları Mahkemesikurulmuştur. Her iki organ da mahremiyet<strong>haklar</strong>ının ha<strong>ya</strong>ta geçirilmesinde faaliyet göstermişve 8. maddenin kapsamını geniş, sınırlamalarıdar bir yoruma tabi tutmuşlardır. 1976tarihli X/İzlanda kararında (5 Eur. Comm’nH.R. 86.879) Komisyon şöyle karar vermiştir:“Çok sayıda Anglosakson ve Fransız müellifegöre, ‘özel ha<strong>ya</strong>t’a saygı hakkı mahremiyethakkıdır: Kişinin dilediği gibi aleniyetten uzak<strong>ya</strong>şama hakkıdır… Komisyon’un görüşünegöre ise özel ha<strong>ya</strong>ta saygı hakkı o noktada bitmez.Bu hak aynı zamanda, özellikle kişininkişiliğinin gelişmesi için gerekli olan duygusalalanda diğer <strong>insan</strong>larla ilişki kurma ve geliştirmehakkını da kapsar.”(Kaynak: Magdalena Sepulveda, Theo vanBanning vd. 2009. İnsan Hakları ReferanslarıEl Kitabı)Avrupa Konseyi Kişisel VerilerinOtomatik İşleme Tabi TutulmasıSözleşmesi ve Ek Protokolü1981 tarihli Avrupa Konseyi Kişisel VerilerinOtomatik İşleme Tabi Tutulması Sözleşmesi1985 yılında yürürlüğe girmiştir ve dün<strong>ya</strong>dakitüm devletler için imza<strong>ya</strong> açıktır. Haziran2012 itibarıyla 44 devlet tarafından imzalanmışolup, verilerin korunması alanında küreselolarak öneme sahip ilk hukuken bağlayıcıuluslararası belgedir. Sözleşme altında üyedevletler ulusal mevzuatlarında buradakihükümlerin uygulanmasını sağla<strong>ya</strong>cak değişiklikler<strong>ya</strong>pmak ve böylece kişisel verilerin işlemetabi tutulmasında bireylerin temel <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ını güvence altına almak zorundadır.Bunun <strong>ya</strong>nında Avrupa Konseyi, Sözleşme’ninyenilenmesi için bir kampan<strong>ya</strong> başlatmıştır.Kişisel bilgilerin genellikle kişinin“(1) Herkes özel ha<strong>ya</strong>tına ve aileha<strong>ya</strong>tına, konutuna ve <strong>ya</strong>zışmalarınasaygı gösterilmesi hakkına sahiptir.(2) Bu hakkın kullanılmasına birkamu makamının müdahalesi, ancakmüdahalenin <strong>ya</strong>sayla öngörülmüşve demokratik bir toplumda ulusalgüvenlik, kamu güvenliği, ülkeninekonomik refahı, düzenin korunması,suç işlenmesinin önlenmesi, sağlığınve<strong>ya</strong> ahlakın ve<strong>ya</strong> başkalarının hakve özgürlüklerinin korunması içingerekli bir tedbir olması durumundasöz konusu olabilir.”
392 MAHREMİYET HAKKIrızası olmadan durmaksızın kaydedildiği,iletildiği ve analiz edildiği bir çağda temel<strong>haklar</strong>ın <strong>ya</strong>sal koruma<strong>ya</strong> tabi tutulması birgerekliliktir. Mahremiyet ile özgürlük arasındakisınırların belirsizleştiği bu çağda Sözleşme’ninyenilenmesi gerekli ve aynı zamandazor bir süreç olacaktır.Kişisel verilerin sınırlar arasında dolaşımınınartmasıyla birlikte, <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının ve temelözgürlüklerin ve özellikle mahremiyet hakkınınetkili bir biçimde korunmasının sağlanmasıbir gerekliliktir. Bu nedenle Sözleşme’yeek Protokol (Kişisel Verilerin Otomatik İşlemeTabi Tutulması Bakımından Denetim Makamlarıve Sınırlar Arası Veri Dolaşımı) 2004 yılındayürürlüğe girmiştir. Haziran 2012 itibarıyla32 taraf devlet mevcuttur. Ek Protokol, tarafdevletlerin denetim makamları kurmasını vebu makamların görevlerini devlet makamlarındantamamen bağımsız bir biçimde yerinegetirmelerini gerektirir. Bu unsurlar bireylerinkişisel verilerinin işleme tabi tutulurken korumaaltına alınmasını sağla<strong>ya</strong>caktır.Amerika İnsan Hakları SözleşmesiAmerika İnsan Hakları Sözleşmesi’nin 11.maddesi mahremiyet hakkını İnsan HaklarıEvrensel Bildirgesi’ne benzer bir biçimde tanımlamaktadır.1965’te Amerika DevletleriÖrgütü (OAS) Amerika İnsan Hakları ve GörevleriBildirgesi’ni kabul etmiştir. Bu bildirgebirçok <strong>insan</strong> hakkı gibi mahremiyet hakkınıda koruma altına almış, Amerika İnsan HaklarıMahkemesi mahremiyet meselelerini kararlarındaişlemeye başlamıştır (Örneğin RivasQuintilla/El Salvador, Oscar Elias Biscet vediğerleri/Küba).(Kaynak: Magdalena Sepulveda, Theo vanBanning vd. 2009. İnsan Hakları ReferanslarıEl Kitabı)OECD Mahremiyetin Korunması ve KişiselVerilerin Sınırlar Arası Akışına İlişkinRehber İlkeler23 Eylül 1980’de kabul edilen OECD MahremiyetinKorunması ve Kişisel Verilerin SınırlarArası Akışına İlişkin Rehber İlkeler kişiselbilgilerin toplanması ve yönetilmesi hakkındagenel rehber ilkelerle ilgili uluslararası konsensüsütemsil eder. Temel ilkeleri orta<strong>ya</strong> ko<strong>ya</strong>nrehber ilkeler hükümetlerin, şirketlerin vetüketici temsilcilerinin mahremiyet ve kişiselverilerin korunması konusundaki çabalarındaönemli bir rol oynar.OECD rehber ilkeleri elektronik verilerin işlemetabi tutulmasıyla ilgili hukuken bağlayıcıolma<strong>ya</strong>n kuralları belirlemiştir. Bu kurallaragöre, kişisel bilgiler depolanmadan <strong>ya</strong>ygınlaştırılma<strong>ya</strong>kadar her adımda korunmalıdır.İlkeler ve veri korunmasının ifadesi farklı bildirgelerdeve <strong>ya</strong>salarda birbirinden farklıdır,ancak bunların tümüne göre kişisel bilgiler: Adil ve hukuka uygun bir biçimdeelde edilmelidir; Sadece belirlenen amaca uygunolarak kullanılmalıdır; Yeterli ve konuyla ilgili olmalı veamaca göre aşırı olmamalıdır; Doğru ve güncel olmalıdır; Kişi bakımından erişilebilirolmalıdır; Güvenli bir yerde tutulmalı veamacına uygun kullanıldıktan sonraortadan kaldırılmalıdır.Afrika Çocuk Hakları ve Refahı ŞartıŞart, 10. maddesinde mahremiyetin korunmasınıöngörmektedir: “Hiçbir çocuğun mahremiyetine,aile evine ve<strong>ya</strong> haberleşmesinehukuka aykırı olarak müdahalede bulunu-
MAHREMİYET HAKKI393lamaz ve<strong>ya</strong> şeref ve itibarına saldırılamaz.Ebeveynlerin ve velilerin çocukların davranışlarıüzerinde makul ölçüde denetim uygulamahakkı vardır. Çocuğun bu tür müdahalelereve<strong>ya</strong> saldırılara karşı <strong>ya</strong>sayla korunma hakkıbulunmaktadır.”FAYDALI BİLGİLER1. ÖRNEK UYGULAMALARPrivacy.orgPrivacy.org, mahremiyetle ilgili günlük haberler,bilgiler ve girişimler hakkında bilgisağla<strong>ya</strong>n bir web sitesidir. Mahremiyetle ilgilieylemler, mahremiyetle ilgilenen gruplar ve<strong>ya</strong>yınları hakkında genel bir bakış temin eder.Elektronik Gizlilik Bilgi Merkezi (EPIC) veUluslararası Mahremiyet (PI) isimli örgütlerinortak projesidir.Elektronik Gizlilik Bilgi Merkezi (EPIC)EPIC, Washington DC merkezli kamu <strong>ya</strong>rarınayönelik bir araştırma merkezidir. 1994’te,temel özgürlüklerle ilgili konulara, mahremiyetinkorunmasına, ABD ana<strong>ya</strong>sasına ek 1.maddeye ve ana<strong>ya</strong>sal değerlere kamuoyununilgisini çekmek amacıyla kurulmuştur.Uluslararası Mahremiyet (PI)Uluslararası Mahremiyet, 1990’da hükümetlerinve şirketlerin faaliyetlerini izlemek içinkurulmuştur. Londra merkezlidir ve WashingtonDC’de bir şubesi bulunmaktadır. PI,telefon dinlemeler ve ulusal güvenlik faaliyetlerinden,kimlikler, görüntülü izleme, verikarşılaştırması, polis bilgi sistemleri ve tıbbimahremiyete kadar çeşitli alanlarda dün<strong>ya</strong>nınher yerinde kampan<strong>ya</strong>lar düzenlemiştir.(Kaynak: Peter Malanczuk. 2009. Veri, SınırlarArası Akış, Uluslararası Koruma)2. TRENDLERTerör Listeleri ve Uçuş Yasağı ListeleriListe izlemenin en <strong>ya</strong>ygın türü “uçuş <strong>ya</strong>sağıolanlar” listesidir. Genellikle bu listeler havayoluşirketlerine ve güvenlik görevlilerinedağıtılarak, ismi geçen belli yolcuların alıkoyulmasıve sorgulanması istenir. Listelerinuygulama alanı hâlâ gizlidir, ancak bu sistemlerinkamusal denetime açık olduğu yerlerde(özellikle ABD’de ve Kanada’da) hataların vemahremiyete ilişkin kaygı verici durumlarınorta<strong>ya</strong> çıktığı görülmektedir. Listeler hatalarıngiderilmesi için durmaksızın kontrol edildiğihalde, verilerin doğruluğuna dair sorunlarvardır ve kimlik tespiti süreci büyük bir dikkatleyürütülmelidir.Bu listelerin hangi sebeple gizli tutulduğunailişkin resmi açıklamalar teröristlerin konudanhaberdar olmasının engellenmesindenbahseder; ancak gizlilik nedeniyle bireyler nedeninibilmeden bazı listelerde sürekli olarakgözetim altında tutulmakta ve bu işlemlerinbağımsız ve etkili bir denetime tabi olmasıengellenmektedir. Bu tür gizli izlemeler MS-HUS’nin 17. maddesi altında güvence altınaalınan mahremiyet hakkının bir ihlali niteliğindedir.Eğer bu terörle mücadele listelerikamu<strong>ya</strong> açık hale getirilirse başka bir 17.madde meselesi orta<strong>ya</strong> çıkacaktır. İnsan HaklarıKomitesi bu konuda şunları söylemiştir:“Bir kişinin Birleşmiş Milletler 1267 Komite
394 MAHREMİYET HAKKIListesi’ne meşru olma<strong>ya</strong>n bir biçimde girmesi17. maddenin ihlali niteliğindedir. Kişisel bilgilerin<strong>ya</strong>ygınlaştırılması, listelerdeki kişilerinşeref ve itibarına bir saldırı teşkil eder. Bununnedeni <strong>ya</strong>ptırımlar listedeki isimler ile listesininbaşlığı arasında olumsuz bir bağlantı kurulacakolmasıdır.”Bu tür listeler, kamu<strong>ya</strong> açık da olsa gizli detutulsa, çoğunlukla verilerin korunmasınadair temel ilkelerin ihlalini teşkil edecektir.Bir amaç için çıkarılan bilgiler, ilgili kişilerinhaberi <strong>ya</strong> da rızası olmaksızın ikincil amaçlariçin de kullanılmakta ve hatta başka kurumlarlapaylaşılmaktadır. Kişiler hakkındaverilen kararlarda <strong>ya</strong>nlış bilgiler esas alınmaktadırve bunun sonucu olarak da se<strong>ya</strong>hatlerekısıtlamalar getirilmektedir. Bu kişiler vizealamamaktadır; sınırlarda ülkeye girişleri <strong>ya</strong>da hangi nedenle olduğu bildirilmeden uçağabinmeleri engellenmektedir.(Kaynak: Birleşmiş Milletler. 2009. TerörleMücadelede İnsan Hakları ve Temel ÖzgürlüklerinKorunması ve Geliştirilmesi Özel RaportörününRaporu)Bay Abousfian Abdelrazik’in hikâyesibu konuda bir örnektir:“Montrealli bir bey olan AbousfianAbdelrazik, 2006’da BirleşmişMilletler’in terör listesine alındı.Bay Abdelrazik hiçbir zaman birsuçlamayla karşı karşı<strong>ya</strong> kalmadı.2003’te Sudan’daki hasta annesinizi<strong>ya</strong>reti sırasında gözaltına alındı,ancak hakkında bir iddianamedüzenlenmedi. Sudan’da altı yılkaldıktan sonra, (cezaevinde veKanada Büyükelçiliği’nin lobisinde)Kanada’<strong>ya</strong> gitmesine izin verildi.Hakkındaki <strong>ya</strong>ptırımlardan dolayıçalışama<strong>ya</strong>n Abdelrazik evinedöndüğünden beri bir boşluk içindeolduğunu ifade etti ve gazetecilereşöyle dedi: “Yanlış bir şey <strong>ya</strong>pmadım.Bir gün kendimi hakkımda birsuçlama <strong>ya</strong> da delili olmadan budurumda buldum.”Birleşmiş Milletler GüvenlikKonseyi’nin bir kararı u<strong>ya</strong>rıncaOttowa, Abdelrazik’e maddi desteksağla<strong>ya</strong>n herkesi cezalandırmayetkisine sahipti. Kendisinemaaş verilirse, bankadan maaşıçekemeyecekti. Dava sürecininardından, banka hesabından sınırlımiktarda para çekmesine müsaadeeden bir karar verildi.Hem CSIS hem de RCMP Abdelrazikaleyhine herhangi bir delil olmadığınıbelirtmektedir. Abdelrazik’in ElKaide ile herhangi bir bağı olmadığıSudan Adalet Bakanlığı tarafından2005’te açıklandı, ancak ismininbu listelerden çıkarılmasınayönelik çabalar sonuçsuz kaldı.Federal hükümet ve diğer devletmakamları ona <strong>ya</strong>ptırım uygulama<strong>ya</strong>devam etti. Ottowa, Abdelrazik’eişkence gördüğünü iddia ettiğiSudan’daki bir cezaevindençıktıktan sonra se<strong>ya</strong>hat belgeleriverilmesini reddeden kararındabu listeye atıf <strong>ya</strong>ptı. Abdelrazikdaha sonra Khartoum’daki KanadaBüyükelçiliği’nde hukuki bir boşlukiçinde aylar geçirdi.Abdelrazik’e ülke çapındaki birkonuşma turunda eşlik eden MaryFoster, onun sorunlarının dahageniş ölçekteki İslamofobi, ırkçılık vehükümetin keyfi olarak kullandığıyetkilerine karşı verilen mücadelenin
MAHREMİYET HAKKI395bir parçası olduğunu belirtti. “Busadece bir kişiyle ilgili bir sorun değil,birçok bireyle ve hatta bireylerle dolukoca ülkelerle ilgili bir sorun…”Abdelrazik’in avukatları, <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ı gruplarının da desteğiyle, BM1267 Listesi olarak bilinen bu listeyekarşı ana<strong>ya</strong>sal şikâyette bulundu.Abdelrazik halihazırda DışişleriBakanı Lawrence Cannon’a ve federalhükümete, 27 milyon tazminattalebiyle bir dava açmış durumda. Budavada, Sudan makamları tarafındankeyfi olarak hapsedilmesininhükümet tarafından düzenlendiğini,Sudan makamlarının kendisinehükümetin teşvikiyle işkence <strong>ya</strong>ptığınıve kendisinin Kanada’<strong>ya</strong> dönmesininyıllarca keyfi olarak engellendiğiniiddia ediyor.Cannon’un sözcülerinden MelissaLantsman, mahkeme önündegörülmekte olan bu dava hakkındayorum <strong>ya</strong>pama<strong>ya</strong>cağını belirtti veşöyle devam etti: “Bu listeden çıkmakiçin doğru yolları kullanmak BayAbdelrazik’in atması gereken adımdır.Kanada Abdelrazik’in isminin bulisteden çıkarılmasını 2007’de talepetti, ancak ret <strong>ya</strong>nıtı aldı. GüvenlikKonseyi’nin herhangi bir üyesilisteden çıkarılmayı herhangi biraçıklama <strong>ya</strong>pmadan veto edebilir.”(Kaynak: CBC News. 2010. Montrealman on watch list rallies supporters)Google Sokak Görünümü2007’de Google Sokak Görünümü projesinebaşladığında mahremiyete dair kaygılar dilegetirilmiş, ancak tartışma esas olarak GoogleSokak Görünümü kameralarıyla alınan görüntülerintoplanmasına ve gösterilmesine odaklanmıştır.Sonradan orta<strong>ya</strong> çıktığı gibi, Googleaynı zamanda Sokak Görünümü araçlarındagizlenen wi-fi alıcılarıyla büyük miktarda wifiverisi almıştır. Bunun üzerine bağımsız soruşturmalaraçılmış ve Google, özel kablosuzağlarına bağlı yer bilgisini içeren MAC adreslerive SSID ağları (kullanıcı ağı kimlikleri)bilgisi topladığını itiraf etmiştir.Dün<strong>ya</strong>daki büyük protestolar sonucu Google,<strong>ya</strong>sadışı olarak veri aktarımı toplamayı durdurmuş,daha sonra, soruşturma devam ederken,e-posta şifreleri ve e-posta içerikleri de dahilolmak üzere wi-fi aktarımlarını kaydettiğini itirafetmiştir: “(…) Bazı durumlarda e-postalar,şifreler ve URL’ler de elde edilmiştir.”Ocak 2011’de en az 12 ülkede soruşturma<strong>ya</strong>pılmış ve 9 diğer ülkede Google, <strong>ya</strong>salarıihlal etmekten suçlu bulunmuştur. Örneğinbir İsviçre mahkemesi, Google Sokak Görünümü’nünmahremiyet <strong>haklar</strong>ını ihlal ettiğinekarar vermiştir. İsviçre Yüksek Mahkemesi deGoogle aleyhine karar vermiş ve Sokak Görünümüharita hizmetinin internete koyulmadanönce yüzlerin kapatılması ve araba plakalarınınbulanıklaştırılması gerektiğini söylemiştir.İsviçre Mahkemesi’ne göre “kamunun görselkayıtlarını alma ve sanıkların ticari menfaatlerihiçbir şekilde kişilerin görüntülerinin korunmasındandaha önemli değildir.” BirleşikKrallık, Fransa ve İspan<strong>ya</strong> gibi başka ülkelerdede Google kablosuz ağlardan Wi-fi verilerielde etmesi nedeniyle suçlu bulunmuştur.Fransa Bilişim ve Temel Özgürlükler UlusalKomisyonu, Sokak Görünümü araçları <strong>insan</strong>larıne-postalarını ve şifrelerini haberleri olmaksızınelde ettiği için Google’ı 100.000 europara cezasına çarptırmıştır. Komisyon “ihlallerive ağırlıklarını ve Google’ın kazandığıekonomik menfaatleri” belirlemiştir ve bu nedenlede bugüne dek verdiği en yüksek para
396 MAHREMİYET HAKKIcezasını vermiştir. Komisyon, Google’ı paracezasını aldıktan sonra da soruşturma sırasındakitutumu nedeniyle eleştirmiştir. CNIL’inicra direktörü Yann Padova şöyle demiştir:“İşbirliği <strong>ya</strong>pma<strong>ya</strong> her zaman <strong>ya</strong>naşmadılar.Google araçlarındaki kaynak kodu da dahil olmaküzere talep ettiğimiz bilgileri vermediler.Her zaman şeffaf değillerdi.”Birleşik Krallık, Kanada, Alman<strong>ya</strong> ve İspan<strong>ya</strong>gibi diğer bazı ülkelerde de benzer soruşturmalarlaGoogle’ın mahremiyet <strong>haklar</strong>ını ihlalettiğine hükmedilmiştir.(Kaynak: BBC. 2011. France fines Google overStreet View data blunder)Sos<strong>ya</strong>l AğlarFacebook, MySpace, Twitter, Google Buzz, LinkedInve Friendster gibi sos<strong>ya</strong>l ağ web sitelerieski dostlarla ilişkileri korumak, yeni arkadaşlarlatanışmak ve kişisel bilgilerin paylaşılmasıiçin köklü forumlar <strong>ya</strong>ratmış ve mobil iletişimyetilerini geliştirmiştir. Bu web siteleri bilgi değiştokuşu için faydalı araçlar ise de, mahremiyetinihlal edilmesine yol açtıkları konusundaartan kaygılar bulunmaktadır, çünkü birçokkullanıcı kişisel detaylarının istediğinden daha<strong>ya</strong>ygın kullanıldığına şahit olmaktadır.Bazı hizmet sağlayıcılar kimin üye olabileceğinibelirleyerek kullanıcının bilgilerineerişimi kısıtlamaktadır. Birçok web sitesininkullanım koşulları <strong>ya</strong>ş sınırı öngörmektedir(Örneğin, Friendster kullanıcıların 16; Facebookve My Space ise 13 <strong>ya</strong>şından büyük olmalarınışart koşmaktadır). Yine de kişilerindijital bilgileri kop<strong>ya</strong>lanabilir ve izin verilengruptaki herhangi biri bilgiyi başkalarına aktarabilir.Ayrıca web siteleri rutin olarak kişiselbilgileri üçüncü kişilerle reklam amaçlıpaylaşmaktadır.(Kaynak: BBC. 2008. Facebook “violates privacylaws”; EPIC, Sos<strong>ya</strong>l Ağlarda Mahremiyeti,http://epic.org/privacy/socialnet/default.html; İrlanda Verilerin Korunması Komiseri.2011. Facebook Ireland Ltd-Report of Audit)Ulusal DNA Veri Tabanı-Birleşik KrallıkSon yıllarda Birleşik Krallık Lordlar KamarasıAna<strong>ya</strong>sa Komisyonu ulusal DNA VeriTabanı’nın büyüdüğünü, çeşitli kamu hizmetleriylebağlantılı yeni veri tabanlarının oluşturulduğunuve geliştirildiğini ve ayrıca hemkamusal hem özel sektörlerde kapalı devrekamera sistemlerinin istikrarlı bir biçimdearttığını belirlemiştir. Hem devlet hem özelsektör izleme/gözetleme araçlarını çok genişolarak ve devamlı surette artarak kullanmaktadır.Geçtiğimiz onyıllar boyunca bilgisa<strong>ya</strong>rveri tabanları veri paylaşımı, elektronik iletişiminizlenmesi, elektronik kimlik tespiti,kamusal alan kamera sistemleri genellikle azgörülen olgular olmuştur. Bugün bu teknolojilerher yerde vardır ve gündelik ha<strong>ya</strong>tlarımızınçeşitli alanlarına <strong>bask</strong>ı <strong>ya</strong>pmaktadır.Ayrıca izleme/gözetleme bireyler ile devletarasındaki ve bireylerin kendi arasındaki ilişkilerüzerinde de güçlü bir etkiye sahiptir. Busistemlerin seçicilikle kullanılması bazı hallerdebelli kategorideki bireylere karşı ayrımcılıkda teşkil etmektedir.(Kaynak: Peter Malanczuk. 2009. Veri, SınırlarArası Akış, Uluslararası Koruma)İfade Özgürlüğü ve İnternete İlişkin OrtakBildirgeHaziran 2012’de BM, Avrupa Güvenlik ve İşbirliğiTeşkilatı (AGİT), Amerikan DevletleriÖrgütü (OAS) ve Afrika İnsan ve HalklarınHakları Komisyonu’nun (ACHPR) ifade özgürlüğüyleilgilenen özel raportörleri bir arada“İfade Özgürlüğü ve İnternete İlişkin OrtakBildirge”yi <strong>ya</strong>yınlamıştır. İnternette ifade özgürlüğühakkında önemli ilkeleri vurgula<strong>ya</strong>nBildirge’ye göre, örneğin, diğer iletişim yol-
MAHREMİYET HAKKI397larına dair düzenlemelerle ilgili <strong>ya</strong>klaşımlarbasit bir biçimde internet iletişimine aktarılamaz.Bu nedenle, internet için özel olaraktasarlanmış düzenlemeler öngörülmelidir.(Kaynaklar: OAS. 2012. Basın açıklaması-İfadeözgürlüğüyle özel raportörleri internet hakkındaortak bildirge <strong>ya</strong>yınladı; Matthias C. Kettemann.2012. İnternet Hakkında 5 Güçlü İlke)İnsan Haklarının Çevrimiçi ve ÇevrimdışıKorunmasıTemmuz 2012’de BM İnsan Hakları Konseyien sonunda <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının çevrimiçi veçevrimdışı korunması arasında bir farkolmadığını be<strong>ya</strong>n etmiştir (UN Doc. A/HRC/20/L.13). İnternetin evrenselliğini veaçıklığını teyit eden bu Karar, İnsan HaklarıEvrensel Bildirgesi’ne ve MSHUS’ye atıf<strong>ya</strong>pmıştır.3. KRONOLOJİ1966 Medeni ve Si<strong>ya</strong>si HaklarUluslararası Sözleşmesi (MSHUS),17. madde1980 OECD Mahremiyetin Korunmasıve Kişisel Verilerin Sınırlar ArasıAkışına İlişkin Rehber İlkeler1981 Avrupa Konseyi Kişisel VerilerinOtomatik İşleme Tabi TutulmasıAlanında Bireylerin KorunmasıSözleşmesi1988 BM İnsan Hakları Komitesi’ninMahremiyete, Aileye, Eve veHaberleşmeye Saygı Hakkı veŞeref ve İtibarın Korunmasınaİlişkin 16 no’lu Genel Yorumu(17. madde)1989 BM Çocuk Hakları Sözleşmesi1996 AB Verilerin Korunması Yönergesi95/46/EC2001 AB Verilerin KorunmasıDüzenlemesi 45/2001/EC2002 Çocuk Hakları Sözleşmesi’ne ekÇocuk Ticareti, Çocuk Fuhuşuve Çocuk Pornografisine İlişkinİhti<strong>ya</strong>ri Protokol2002 AB Elektronik MahremiyetYönergesi 2002/58/EC2003-2005 Bilgi Toplumu Dün<strong>ya</strong> Zirvesi2004 Avrupa Konseyi KişiselVerilerin Otomatik İşleme TabiTutulması Bakımından DenetimMakamları ve Sınırlar Arası VeriDolaşımında Bireylerin KorunmasıSözleşmesi’ne ek Protokol
398 MAHREMİYET HAKKIÇEŞİTLİ FAALİYETLERFAALİYET IÖZEL VERİ-KAMUYA AÇIK VERİBölüm I: GirişBu faaliyet internette mahremiyetin korunmasınınöneminin anlaşılmasını sağlamayıhedefler.Bölüm II: Genel BilgilerFaaliyet türü: Grup çalışması.Amaçlar ve hedefler: Kişisel verilerin kamusalverilerden ayrıştırılması; sos<strong>ya</strong>l ağlardaözel verilerin kullanılması ve paylaşılmasıhakkında düşünme.Hedef grup: Ergenler ve genç yetişkinler.Grup büyüklüğü: 6 kişiden fazla.Süre: 30-60 dakika.Malzemeler: Çalışma belgesinin nüshaları.Beceriler: Düşünme ve analiz becerileri.Bölüm III: Faaliyet Hakkında BilgilerTalimatlar:Katılımcılara kişisel/özel veri ifadesinin ne anlamageldiğini açıklayın. Çalışma belgesini 2 <strong>ya</strong>da 3 kişilik gruplar halinde doldursunlar. Katılımcılarhangi verilerin mutlak olarak özel olduğunu,hangilerinin paylaşılabileceğini tartışmalıve bu bağlamda çeşitli tezler orta<strong>ya</strong> koymalılar.Her grup vardığı sonuçları diğer katılımcılarasunmalı ve kolaylaştırıcı ortak bir liste oluşturmalı.Anlaşmazlık halinde farklı <strong>ya</strong>klaşımlargrup içinde tartışılmalı. En sonunda ortaklistenin sonuçları üzerine bir tartışma gerçekleştirilmeli.Dağıtılacak metin:1. Bu metni dikkatli bir biçimde okuyun:Yaşım, adresim, evde olmadığım zamanlar,a<strong>ya</strong>kkabı numaram, okulum/işyerim, tıbbibilgilerim (alerjiler, hastalıklar vs.), telefonnumaram, hobilerim, kilom, kullandığımkozmetik ürünler, en sevdiğim yemek, ensevdiğim TV dizisi, en <strong>ya</strong>kın arkadaşımınismi, iç çamaşırımın rengi, en sevdiğim müzisyen,erkek arkadaşım/kız arkadaşım/eşim/nişanlım, dinim, banyoda bir resmim,e-posta adresim, yüzümü gösteren bir resim,maaşımın/harçlığımın miktarı, hayvanımınadı, lakabım, doğum günüm.2. Aşağıdaki tablo<strong>ya</strong> yukarıda 1 numaralı başlıkaltındaki bilgileri giriniz:Mutlak olarak özel Yalnızca arkadaşlar için Belirsiz Her zaman kamu<strong>ya</strong> açık
MAHREMİYET HAKKI399Faaliyetin ardından:Özel veriler ile kamu<strong>ya</strong> açık verilerin farkınıve bu ayrımın <strong>ya</strong>pılmasının önemini tartışın.Kişisel veriler internette nasıl korunabilir?Konuyla ilgili <strong>haklar</strong>: İfade özgürlüğü vemed<strong>ya</strong> özgürlüğü; diğer bütün <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı.FAALİYET IIMARIANNE K.’NIN HİKÂYESİBölüm I: GirişKamusal alanlardaki MOBESE kameralarınagitgide daha çok alışıyoruz. Öyle ki artık varlıklarınıfark etmiyoruz bile… Ama eğer tümhareketlerimiz polis, güvenlik görevlileri vehatta özel kişiler tarafından izlenebiliyorsa,bunun mahremiyetimiz için anlamı nedir?Bölüm II: Genel BilgilerFaaliyet türü: Çalışma ve grup tartışması.Amaçlar ve hedefler: Katılımcıların mahremiyethakkına yönelik tehditlere du<strong>ya</strong>rlı kılınması;MOBESE kameralarının olumlu veolumsuz taraflarının tartışılması.Hedef grup: Ergenler ve yetişkinler.Grup büyüklüğü: 10’dan fazla.Süre: 30-60 dakika.Malzemeler: Marianne’ın hikâyesinin birnüshası; K. köyünün bir resmi (kop<strong>ya</strong> <strong>ya</strong> daçizim); MOBESE kameralarının bir fotoğrafı;farklı iki renkte kâğıtlar (faaliyetin ardından<strong>ya</strong>pılacak çalışma için).Beceriler: Düşünme ve analiz becerileri,tartışma.Bölüm III: Faaliyet Hakkında BilgilerTalimatlar:Büyük bir kâğıda K. köyünün resmini çizin<strong>ya</strong> da aşağıdaki resmi kop<strong>ya</strong>layıp sınıftaherkesin görebileceği bir yere asın. Aşağıdakihikâyeyi okuyun:“Marianne K. köy meydanındaki kahveden biradamla birlikte ayrılır. Göz<strong>ya</strong>şlarını silmektedir.Sonra kulağına bir şeyler fısılda<strong>ya</strong>n adamasarılır. Adam gider; geriye dönüp Marianne’abakar. Marianne ona el sallar, ardından eczaneyegirer. Dışarı çıkarken birkaç kutuyu dikkatliceel çantasına yerleştirir. Daha sonra girişkapısının <strong>ya</strong>nında “avukat” <strong>ya</strong>zan bir binadaniçeri girer. Buradan çıktığında elinde bir dos<strong>ya</strong>vardır. Köyün kilisesinin yolunu tutar. Bir süresonra rahibin bürosundan çıkar ve mezarlığagider. Sonunda Marianne kahvenin <strong>ya</strong>nındakisüpermarkete girer; iki şişe kırmızı şarap ve ikişişe be<strong>ya</strong>z şarapla marketten çıkar.”Katılımcılara Marianne’ın <strong>ya</strong>ptıkları hakkındadüşünmek üzere birkaç dakika verin. Olayınarka planı ve Marianne’ın <strong>ya</strong>ptıkları hakkındafikirlerini söyleme zamanı bırakın. Tüm grupfikir alışverişinde bulunsun ve siz de varsayımlarıbir <strong>ya</strong>zı tahtasına not edin.Ardından hikâyenin tamamını katılımcılaraokuyun:“Marianne K., K. köyünde kocası Martin veçocukları Mary ve Marcus ile birlikte <strong>ya</strong>şamaktadır.Tüm ha<strong>ya</strong>tını K.’da geçirmiş olanMarianne’ın akrabalarından bazıları da burada<strong>ya</strong>şamaktadır. Martin ise L. şehrindebüyümüştür. Martin uluslararası bir şirketteyönetici olarak çalışmaktadır ve bu yüzdenK. ile L. arasında her gün gidip gelmektedir.Son zamanlarda gitgide yurtdışına daha fazlase<strong>ya</strong>hat etmek ve şirket çalışanlarına haftasonları seminerler vermek zorunda kalmıştır.Bu nedenle karısı ve çocuklarıyla çok zamangeçirememektedir. Bundan başka birkaç yıldırçocuklarına ve babasının ölümünden sonra<strong>ya</strong>lnız kalan annesine bakan Marianne daepey bir zamandır iş aramaktadır. Mariannesos<strong>ya</strong>l hizmet uzmanıdır ve K.’da <strong>ya</strong> da komşuköylerde iş bulması kolay değildir.
400 MAHREMİYET HAKKIMarianne yeni ret cevapları aldıktan sonraeski sınıf arkadaşlarından biri olan <strong>ya</strong>kın birarkadaşıyla köy kahvesinde buluşur. Kendisorunları hakkında konuştukları için duygulanır.Arkadaşı gitmek zorunda olduğundankahveden birlikte ayrılırlar ve Marianne busırada göz<strong>ya</strong>şlarını siler. Hoşçakal demek içinsarılırlar ve arkadaşı Marianne’ı rahatlatmakiçin her şeyin yoluna gireceğini söyler. Marianneo giderken arkasından bakar, arkadaşıarkasını döndüğünde ona el sallar.Ardından Marianne eczaneye girer ve annesiiçin gerekli olan ilaçları alır. Çıkarken ilaç kutularınıel çantasına yerleştirir. Sonra bir avukatbürosuna Martin’e <strong>ya</strong>kınlarda kalan birmirasla ilgili konuşmak üzere gider. Avukatbürosundan ayrılan Marianne, Martin içingerekli olan hukuki bilgileri içeren bir dos<strong>ya</strong>taşımaktadır ve kiliseye kızını dini derslere<strong>ya</strong>zdırmak için girer. Rahibin <strong>ya</strong>nından çıktıktansonra babasının mezarına bakma<strong>ya</strong>mezarlığa gider. Sonunda da süpermarketegiderek arkadaşlarıyla yiyeceği akşam yemeğiiçin kırmızı ve be<strong>ya</strong>z şarap alır.Şimdi a<strong>ya</strong>ğa kalkın, köyün meydanına MO-BESE kameralarının resimlerini yerleştirin veardından son cümleyi okuyun:“Marianne’ın meydandaki MOBESE kameralarınıson fark edişinin üzerinden çok uzunzaman geçmiştir…”Marianne’ın davranışları hakkında yorumlar<strong>ya</strong>pan katılımcılara bu varsayımlarını hatırlatın.K. köyünün sakinleri Marianne’ın halinigayet iyi bilmektedir. Monitörün önünde oturanpolis memurları ne düşünecektir? Davranışlarınınyorumlanmasının ve varsayımlarınMarianne için bir sonucu olacak mı? Evet isehangi sonuçlar?Faaliyetin ardından:Kamusal alanlardaki MOBESE kameralarınınolumlu ve olumsuz taraflarını konuşmak içingrup çalışmasına devam edebilirsiniz. Katılımcılardan3-5 kişilik gruplara ayrılmalarınıisteyin ve her gruba farklı renklerdeki kartlarıverin (örneğin olumlu taraflar için yeşil,olumsuz taraflar için kırmızı vb.). MOBESEkameralarıyla ilgili olumlu ve olumsuz tezlerüretilmesi ve küçük gruplar içinde anlaşma<strong>ya</strong>varılması için 15 dakika süre verin.Katılımcıları büyük gruba geri çağırın ve kartlarınıtahta<strong>ya</strong> <strong>ya</strong>pıştırmalarını söyleyin. Ardındantezlerini anlatarak tartışmalarını isteyin.Eğer gerekiyorsa mevcut bulguları aşağıdakitezleri kullanarak destekleyebilirsiniz: Olumlu <strong>ya</strong>nlar: Sokakta işlenen küçüksuçların engellenmesi, suçlularındaha kolay <strong>ya</strong>kalanması, potansiyelsuçluların caydırılması, kamu güvenliğineyönelik tehditlerin tespiti ve ortadankaldırılması, polisin daha etkiliçalışmasına katkı sunulması, <strong>insan</strong>larıngüvenlik ihti<strong>ya</strong>çlarının karşılanması, olaycanlandırmanın geliştirilmesi, suçlularınkimliklerinin tespiti vb. Olumsuz <strong>ya</strong>nlar: Masumiyet karinesininaşamalı olarak yok edilmesi, toplumunsistematik olarak du<strong>ya</strong>rsızlaştırılması, tektip toplumun güçlendirilmesi, gözlemcininetkisiyle çeşitliliğin kaybolması, hukukdevletinin aşamalı olarak ortadan kalkması,gözetleyen bir devletin <strong>ya</strong>ratılması,<strong>insan</strong>lardaki güvensizlik duygusununartması, yüksek masraf, yetersiz izleme vedenetleme vb.Konuyla ilgili <strong>haklar</strong>: İfade özgürlüğü ve med<strong>ya</strong>özgürlüğü, hukuk devleti ve adil <strong>ya</strong>rgılanma.(Kaynak: Stephanie Deutinger, Lina Dornhofer.2012. !?!... is watching you. Menschenrechteund Überwachung)
MAHREMİYET HAKKI401KAYNAKÇA31st International Conference of Data Protectionand Privacy Commissioners (31.Verilerin Korunması ve Mahremiyet KomiserleriKonferansı). 2009. Standards onPrivacy and Personal Data. http://www.privacyconference2009.org/dpas_space/Resolucion/index-iden-idphp.phpBBC. 2011. France fines Google over StreetView data blunder. http://www.bbc.co.uk/news/technology-12809076BBC. 2008. Facebook “violates privacy laws”.http://news.bbc.co.uk/2/hi/7428833.stmCBC News. 2010. Montreal man on watch listrallies supporters. http://www.cbc.ca/news/canada/montreal/story/2010/12/12/montreal-abdelrazik-march.htmlCouncil of Europe (Avrupa Konseyi). 2012.Recommendation on the protection of humanrights with regard to search engines, RecommendationCM/Rec(2012)3. https://wcd.coe.int/ViewDoc.jsp?Ref=CM/Rec(2012)3. https://wcd.coe.int/ViewDoc.jsp?Ref=CM/Rec(2012)3&Language=lanEnglish&-Ver=original&BackColorInternet=C3C-3C3&BackColorIntranet=EDB021&BackColorLogged=F5D383Deutinger, Stephanie ve Lina Dornhofer.2012. !?!... is watching you. Menschenrechteund Überwachung. http://www.etc-graz.at/typo3/index.php?id=1064European Commission (Avrupa Komisyonu).2012. Proposal for a Regulation of theEuropean Parliament and of the Council onthe protection of individuals with regard tothe processing of personal data and on the freemovement of such data (General Data ProtectionRegulation), COM(2012) 11 final. http://ec.europa.eu/justice/data-protection/document/review2012/com_2012_11_en.pdfIrish Data Protection Commissioner (İrlandaVerilerin Korunması Komiseri). 2011.Facebook Ireland Ltd-Report of Audit. http://europe-v-facebook.org/Facebook_Ireland_Audit_Report_Final.pdfIrish Data Protection Comissioner (İrlandaVerilerin Korunması Komiseri). 2009.Case Study 1: Disclosure of personal data dueto inappropriate security measures. http://www.dataprotection.ie/viewdoc.asp?DocID=1068#1Kettemann, Matthias C. 2012. 5 punchyprinciples for regulating the internet. http://internationallawandtheinternet.blogspot.co.at/2012/07/5-punchy-principles-for-regulating.html?spref=fbMalanczuk, Peter. 2009. Data, TransboundaryFlow, International Protection. In: MaxPlanck Encyclopaedia of Public InternationalLaw. http://www.mpepil.com/subscriber_article?script=yes&id=/epil/entries/law-9780199231690-e771&recno=125&searchType=Advanced&subject=Human+rightsNowak, Manfred. 2005. CCPR Commentary,Art. 17 CCPR. Kehl: N.P. Engel Verlag.OAS. 2012. Press release-Freedom of expressionrapporteurs issue joint declaration concerningthe internet. http://www.oas.org/
402 MAHREMİYET HAKKIen/iachr/expression/showarticle.asp?artI-D=848&lID=1Sepulveda, Magdalena, Theo van Banning,Gudrun D. Gudmundsdottir, Christine Chamounve Willem J.M. van Genugten. 2009.Human Rights References Handbook. CiudadColon: University for Peace.United Nations Human Rights Committee(Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Komitesi).1988. General Comment No. 16: Theright to respect privacy, family, home and correspondence,and protection of honour andreputation (Art. 17). http://www.unhchr.ch/tbs/doc.nsf/0/23378a8724595410c12563ed004aeecd?OpendocumentUnited Nations Office of the High Commissionerfor Human Rights (OHCHR) (BirleşmişMilletler İnsan Hakları Yüksek Komiserliği).2007. Human Rights, Terrorism andCounter-terrorism. http://www.ohchr.org/Documents/Publications/Factsheet32EN.pdfUnited Nations (Birleşmiş Milletler). 2009.Report of the Special Rapporteur on the promotionand protection of human rights and fundamentalfreedoms while countering terrorism,Martin Scheinin, No. A/HRC/13/37/2009Van Lieshout, Tessa. 2006. The United Nationsand the fight against terrorism. Nijmegen:Wolf Legal Publishers.EK BİLGİLERCouncil of Europe (Avrupa Konseyi): http://www.coe.intElectronic Privacy Information Centre(EPIC) (Elektronik Gizlilik Bilgi Merkezi):http://epic.orgElectronic Privacy Information Centre(EPIC), Investigations of Google StreetView: http://epic.org/privacy/streetview/Electronic Privacy Information Centre(EPIC), Social Networking Privacy: http://epic.org/privacy/socialnet/default.htmlEuropean Court of Human Rights (Avrupaİnsan Hakları Mahkemesi): http://echr.coe.int/echr/Max Planck Encyclopaedia of Public InternationalLaw: http://www.mpepil.comOrganization for Economic Cooperation andDevelopment (OECD) (Ekonomik İşbirliği veKalkınma Teşkilatı): http://www.oecd.org/Privacy International (PI) (UluslararasıMahremiyet): http://www.privacyinternational.orgPrivacy.Org: http://privacy.org/UN Committee on the Rights of the Child(BM Çocuk Hakları Komitesi): http://www.ohchr.org/english/bodies/crcUN Human Rights Committee (BM İnsanHakları Komitesi): http://www.ohchr.org/english/bodies/hrc/index.htmUN Security Council Committee establishedpursuant to resolution 1267 (1999) concerningAl-Qaida and the Taliban and AssociatedIndividuals and Entities (El Kaide, Taliban veOnlarla İlgili Bireyler ve Kuruluşlar Hakkında1267 sayılı Karar [1999] u<strong>ya</strong>rınca kuru-
MAHREMİYET HAKKI403lan BM Güvenlik Konseyi Komitesi): http://www.un.org/sc/committees/1267UN Security Council Counter TerrorismCommittee (BM Güvenlik Konseyi TerörleMücadele Komitesi): http://www.un.org/en/sc/ctc/rights.htmlUS Courts Statistics 2011: http://www.uscourts.gov/uscourts/Statistics/WiretapReports/2011/Table6.pdfnsf/0/23378a8724595410c12563ed004aeecd?Opendocument
404 NOTLAR
İFADE ÖZGÜRLÜĞÜ VEMEDYA ÖZGÜRLÜĞÜHAKKIN ESAS UNSURLARIMEŞRU VE GAYRİMEŞRU KISITLAMALARNEFRET VE ŞİDDET SAVUNUCULUĞU YASAĞIDEMOKRASİ VE TOPLUM İÇİN ÖNEMİBİLGİ TOPLUMUNDA İNSAN HAKLARI“Herkesin düşünce ve ifade özgürlüğüne hakkı vardır. Bu hak müdahaleolmaksızın belli görüşlere sahip olma ve ülke sınırları söz konusuolmaksızın, bilgi ve düşünceleri her yoldan araştırma, elde etme ve<strong>ya</strong>ygınlaştırma özgürlüklerini içerir.”İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi, 19. madde. 1948.
406 İFADE ÖZGÜRLÜĞÜ VE MEDYA ÖZGÜRLÜĞÜÖRNEK HİKÂYELERSri Lanka: Dr. Manorani Saravanamuttu, SriLanka’da Şubat 1990’da kaçırılan ve öldürülengazeteci Richard de Zoysa’nın annesidir;oğlunun öldürülmesiyle ilgili gerçekleri açığaçıkarmak için bir kampan<strong>ya</strong> başlatmıştır.Devlet makamlarına cinayetin soruşturulmasıiçin bazı bilgiler sağlamış, ama <strong>ya</strong>lnızca şucümleleri içeren bir <strong>ya</strong>nıt almıştır: “Oğlunuzun<strong>ya</strong>sını tutun. Bir anne olarak bunu <strong>ya</strong>pmalısınız.Atacağınız diğer adımlar beklenmedik birzamanda ölümünüze neden olacaktır. Yalnızcasessizlik sizi koru<strong>ya</strong>bilir.”(Kaynak: Jan Bauer. 1996. Yalnızca SessizlikSeni Koru<strong>ya</strong>caktır, Kadın. İfade Özgürlüğü veİnsan Haklarının Dili)Mısır: Sınır Tanıma<strong>ya</strong>n Gazeteciler, seçimlerdenönce Mısır’daki med<strong>ya</strong> özgürlüğünündurumunun gitgide kötüleşmesini kınamıştır.Silahlı Kuvvetler Yüksek Konseyi bir blogger veaktivist olan Alaa Abdel Fattah’ın tutukluluğunun15 gün daha uzatılmasına karar vermiştir.(Kaynak: Sınır Tanıma<strong>ya</strong>n Gazeteciler.2011. Uluslararası Toplum Mısır’da İfade ÖzgürlüğününGerilemesine Tepki Vermelidir)Hırvatistan: SEEMO’nun elindeki bilgileregöre, 14 Aralık 2011 tarihinde haftalık Hırvatgazetesi Feral Tribune’ün editörü olan DragoHedl, Hırvat Başkanı tarafından <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ınısavunduğu için bir ödüle layık görüldüktenbir gün sonra yeni ölüm tehditleri alma<strong>ya</strong>başlamıştır. Hedl böyle tehditleri eskiden de veözellikle 1991’de Osijek’te Sırp sivillerin işkenceyleöldürülmesi hakkında Feral Tribune’demakaleler <strong>ya</strong>yımladıktan sonra da almıştır.(Kaynak: SEEMO. 2011. SEEMO Hırvat GazeteciDrago Hedl’e <strong>ya</strong>pılan yeni ölüm tehditlerinikınar)Tartışma Soruları1. Yukarıdaki hikâyelerde hangi <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıkimler tarafından ihlal edilmiştir?2. İfade özgürlüğünün ve med<strong>ya</strong> özgürlüğününkısıtlanması için meşru sebepler nelerdir?3. Bu özgürlüklerin daha iyi korunması içinne <strong>ya</strong>pılmalıdır?4. Bir ihlalin mağdurları ne <strong>ya</strong>pabilir?5. Sorumlu gazetecilerin yükümlülükleri nelerdir?“Kalemimizi dilimizi kullandığımızgibi, kendimizi tehlikeye veriske atarak kullanmak doğalhakkımızdır.”Voltaire. 1764. Basın Özgürlüğü
İFADE ÖZGÜRLÜĞÜ VE MEDYA ÖZGÜRLÜĞÜ407BİLİNMESİ GEREKENLER1. GEÇMİŞ VE GÜNCEL BAĞLAMDüşünce ve ifade özgürlüğü 1948 tarihli İnsanHakları Evrensel Bildirgesi’nin 19. maddesinegöre “ülke sınırları söz konusu olmaksızın,bilgi ve düşünceleri her yoldan araştırma, eldeetme ve <strong>ya</strong>ygınlaştırma” hakkını da kapsar vebütün <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı belgelerinde yer alan temelmedeni ve si<strong>ya</strong>si <strong>haklar</strong>dan biridir. Köklerini18. ve 19. yüzyıllarda yürütülen kişiselözgürlükler mücadelesine da<strong>ya</strong>ndırır ve otarihlerde ABD ve Avrupa ana<strong>ya</strong>salarına girmiştir.Britan<strong>ya</strong>lı filozof John Stuart Mill basınözgürlüğünü şöyle tanımlamıştır: “Yolsuzluğabulaşmış ve zalimane hükümete karşı güvencelerdenbiri” (John Stuart Mill. 1859. ÖzgürlükHakkında). Bu aynı zamanda <strong>ya</strong>lnızcavatandaşların değil herkesin hükümet hakkındane düşündüğünü söyleyebildiği ve hükümetieleştirebildiği demokratik bir sistem içinde temel oluşturan bir haktır. Ocak 1941’deBaşkan Roosevelt, konuşma ve ifade özgürlüğününİkinci Dün<strong>ya</strong> Savaşı’nın ardından kurulacakdün<strong>ya</strong> düzeninin temelini oluşturacakdört temel haktan biri olduğunu söylemiştir.Sınırlar arasında bilginin serbest dolaşımı vebilgiye erişim, açık ve çoğulcu demokrasinintemel unsurlarından biridir.İnsani Güvenlik, İfade ve Med<strong>ya</strong>Özgürlükleri“Korkudan kurtulma özgürlüğü”kişinin görüşlerini ifade etmeözgürlüğünü ve med<strong>ya</strong> özgürlüğünüde kapsar. İnsani güvenlik kavramıbireyin, iktidarı eleştiren niteliktekilerde dahil olmak üzere bilgi ve fikirleriaraştırma ve elde etme hakkınada da<strong>ya</strong>ndığı için, gazetecilerin<strong>bask</strong>ı altına alınması ve med<strong>ya</strong>nındenetlenmesi <strong>insan</strong>i güvenliğeyönelik ana tehditler arasındadır.Yeni teknolojilerle birlikte, <strong>insan</strong>igüvenlik için yeni tehditler gibi yenifırsatlar da doğmaktadır. Bu yeni“bağlantısallık” eğitimsel amaçlarolduğu kadar örgütlü suçlar içinde kullanılabilir. Mayınlara karşı<strong>ya</strong> da <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı ve<strong>ya</strong> çevreiçin uluslararası kampan<strong>ya</strong>larkolaylaşırken “siber suçlar” denenyeni suç tipleri doğma<strong>ya</strong> başlar.Ekonomi ve hizmetler bu yeniteknolojiye bağımlı hale gelirken,yeni kapsama ve dışlama türlerigelişir. Örneğin Vi<strong>ya</strong>na’dakiGüneydoğu Avrupa Med<strong>ya</strong> Örgütü(SEEMO), Sırbistan Telekomu’nun,kira<strong>ya</strong> verilmiş internet hatlarını,med<strong>ya</strong>yı ve diğer kişileri özelinternet sağlayıcıları yerine buşirketi kullanma<strong>ya</strong> zorlamak içinsınırlamalar uyguladığından şikâyetetmektedir.Bir silahlı çatışmayı “oturma odasının tamortası”na getiren “CNN etkeni” med<strong>ya</strong>nın rolünüdeğiştirmiştir. Kamuoyunun görüşlerininöneminden ötürü, Irak vakasında da görüldüğügibi med<strong>ya</strong> savaşın önemli bir parçasıhaline gelmiştir. “Haber savaşları” (info-wars)ve “haber eğlencesi” (infotainment) gibi yenikavramlar haberin si<strong>ya</strong>si <strong>ya</strong> da ekonomikmenfaatler başta olmak üzere farklı hedefleriçin kullanılması trendini ifade der.
408 İFADE ÖZGÜRLÜĞÜ VE MEDYA ÖZGÜRLÜĞÜ“Özgür basın olmadan güvenlikyoktur.”Dunja Mijatovic,AGİT med<strong>ya</strong> özgürlüğü temsilcisi. 2011Eski ve Yeni ZorluklarBilgi, ifade ve med<strong>ya</strong> özgürlükleri Soğuk Savaşdöneminde özellikle önem kazanmıştır,çünkü Doğu Avrupa’daki sos<strong>ya</strong>list ülkelerde<strong>ya</strong>şa<strong>ya</strong>n <strong>insan</strong>ların <strong>ya</strong>bancı ve<strong>ya</strong> bağımsızgazete ve dergilere erişmesi mümkün olmamıştır.Bugün bazı ülkelerde uydu kanallarınave<strong>ya</strong> internete erişim, vatandaşların hükümetçerahatsızlık verici olduğu düşünülen websitelerine ulaşmasının engellenmesi için kısıtlanmaktadır.Bazı ülkeler Facebook, Twitterve<strong>ya</strong> Google gibi popüler internet sitelerini de<strong>ya</strong>saklamaktadır. Bazı internet şirketleri deifade özgürlüğünün daha az olduğu ülkelerdevar olabilmek için kendi kendilerine sansüruygulamaktadır.Med<strong>ya</strong> ikili bir rol üstlenebilir: Hem ifade özgürlüğünden<strong>ya</strong>rarlanan, hem de bu özgürlüğüihlal eden olabilir. Med<strong>ya</strong> küresel sorunlarhakkında bilgi vererek küresel da<strong>ya</strong>nışmayıartırabileceği gibi, devlet propagandası, belliekonomik menfaatler ve diğer menfaatler içinde kullanılabilir. UNESCO Kültür ve KalkınmaKomisyonu’na göre, modern iletişim teknolojileribilgi akışının denetlenmesini zorlaştırmışve özellikle med<strong>ya</strong>nın bir saldırı hedefi<strong>ya</strong> da si<strong>ya</strong>si denetim hedefi haline gelmesi durumlarındahem yeni fırsatların hem de yenitehditlerin orta<strong>ya</strong> çıkmasına yol açmıştır.Programların çeşitliliği ve kalitesi ticarileşme,daha fazla izleyici kazanma isteği, daha fazlaokur ve izleyiciye ulaşma konusunda rekabetnedenleriyle cinsellik <strong>ya</strong> da suç konularınaodaklanılması sonucu azalabilir.Med<strong>ya</strong> özgürlüğünün karşısındaki ana tehditlerdenbiri med<strong>ya</strong>nın tekelleşmesidir. Bu nedenlede birçok ülkede ve Avrupa Birliği’ndemed<strong>ya</strong> çeşitliliğinin korunması amacıyla tekelleşmeyekarşı <strong>ya</strong>salar bulunmaktadır.Bilgiye erişim ve med<strong>ya</strong> özgürlüğünün <strong>ya</strong>şadığıbazı yeni zorluklar, uydu komünikasyonu<strong>ya</strong> da internete erişimin artması gibiteknolojik gelişmelerden de kaynaklanır.Devletler sık sık yeni med<strong>ya</strong><strong>ya</strong> erişimi, bunlarıniçeriğinin ulusal politikaları eleştiren nitelikteolmasından korktukları için ve dini <strong>ya</strong> daahlaki nedenlerle kısıtlar. Irkçılık ve <strong>ya</strong>bancıdüşmanlığı <strong>ya</strong> da çocuk pornografisi içerençok sayıda web sitesi olduğu için, bu mülahazalarher zaman da<strong>ya</strong>naktan yoksun değildir;ancak ifade özgürlüğü ile demokratik birtoplumun menfaatlerini korumak amacıylagetirilen meşru kısıtlamalar arasındaki hassasdengenin nasıl sağlanacağına dair bazı sorularorta<strong>ya</strong> çıkmaktadır. İnternetin ülke sınırlarınıaşan niteliğinin ışığında bu sorulara uluslararasıdüzeyde <strong>ya</strong>nıtlar bulunmalıdır. AvrupaKonseyi 2001 tarihli Siber Suçlar Sözleşmesi’ndeçocuk pornografisini kınamış ve kısıtlı<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı güvenceleri altında da olsahem ulusal düzeyde cezai sorumluluğu hemde soruşturmalar için uluslararası işbirliğinigüçlendirmeye çalışmıştır. Bu Sözleşme’yeek bilgisa<strong>ya</strong>r sistemleri yoluyla işlenen Irkçıve Yabancı Düşmanı Eylemler Hakkında ekProtokol 2003 yılında yürürlüğe girmiştir. Avrupalıolma<strong>ya</strong>n devletlere de bu Sözleşme’yetaraf olma imkânı getirilmiş ve Sözleşme Kanada,Japon<strong>ya</strong>, Güney Afrika Cumhuriyeti veABD gibi ülkeler tarafından da onanmıştır.Ocak 2012 itibarıyla Sözleşme’ye taraf 32, ekProtokol’e taraf 20 devlet bulunmaktaydı.Dün<strong>ya</strong> Bilgi Toplumu Zirvesi (WSIS) 2003’teCenevre’de, 2005’te de Tunus’ta gerçekleştirilmişve çok önemli bir başka konuyu ele
İFADE ÖZGÜRLÜĞÜ VE MEDYA ÖZGÜRLÜĞÜ409almıştır: “Dijital çağ” da denen iletişim çağındakapsama ve dışlama. İfade özgürlüğüesas olarak bilgiye erişim alt<strong>ya</strong>pısı sorunlarındanetkilenmektedir (Faydalı Bilgiler). Anaamaçlardan biri “dijital olanaklara erişimdeeşitsizlik” de denen, bilgiye ve iletişim teknolojilerineerişimde, “sahip olanlar” ile “sahipolma<strong>ya</strong>nlar” arasındaki dijital olanaklar vebilgiye ilişkin aranın nasıl kapatılacağına dairbir eylem planı geliştirmek olmuştur. Erişiminolmaması <strong>ya</strong> da kısıtlanması ifade özgürlüğününolmaması anlamına gelmektedir, çünkübugün internet bilgiye ve fikirlere erişim vebunların <strong>ya</strong>ygınlaştırılması alanında anahtarniteliğindedir. WSIS konunun altında <strong>ya</strong>tançelişkinin teknolojik değerler ile <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıodaklı <strong>ya</strong>klaşım arasında olduğunu göstermiştir.Nihai belgede <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ına çok azsayıda atıf vardır.2006’dan bu <strong>ya</strong>na hükümetlerin, uluslararasıörgütlerin, iş dün<strong>ya</strong>sının, STK’ların ve akademisyenlerinkatıldığı ve çokortaklı bir forumolan İnternet Yönetimi Forumu (IGF), <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ının çok sayıda sektörü etkileyen birkavram olduğunu orta<strong>ya</strong> koymuştur. İnternet<strong>haklar</strong>ı ve ilkeleri <strong>ya</strong> da ifade özgürlüğü gibi“Dinamik Koalisyonlar” adı verilen alanlardainternet için <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı rehber ilkelerininhazırlanmasında ilerleme sağlanmıştır. Builerlemenin önemli sonuçları “İnsan Haklarıve İnternet İlkeleri Hakkında Şart” ve “10 İnternetHakkı ve İlkesi”dir (www.internetrightsandprinciples.org).Ana ilkelerden biri, <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ının hem çevrimiçi hem çevrimdışı zamanlardauygulanacağıdır. 2008’den bu <strong>ya</strong>na,<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı ile internet arasındaki ilişkininbelirlenmesi amacıyla İnternet Yönetimi HakkındaAvrupa Di<strong>ya</strong>loğu (EuroDIG) ve diğer bölgeselve ulusal di<strong>ya</strong>loglar da yürütülmektedir.2. İÇERİK VE TEHDİTLERİfade özgürlüğü birçok unsur barındıran çerçevebir haktır; bilgi hakkı ile basın ve med<strong>ya</strong>özgürlüğünü de içinde barındırır. Düşünceözgürlüğüne da<strong>ya</strong>nır. Orta<strong>ya</strong> koyuluş biçimleribireysel görüşlerin ifadesinden med<strong>ya</strong>nınkurumsal özgürlüğüne dek geniş bir yelpazeyikapsar. Düşünce özgürlüğü mutlak bir hakken,ifade özgürlüğü belirli kısıtlamalara tabitutulabilecek medeni ve si<strong>ya</strong>si bir haktır.İfade özgürlüğü ikili bir haktır; <strong>ya</strong>ygınlaştırmaözgürlüğünü, <strong>ya</strong>ni her türlü görüş ve fikrinaçıklanmasını ve bilgiyi araştırma ve almaözgürlüğünü kapsar. Her iki tür özgürlük deher türlü biçimde kullanılabilir: sözlü, <strong>ya</strong>zılı,basılmış olarak, sanat eseri biçiminde, yeniteknolojiler de dahil olmak üzere herhangi birmed<strong>ya</strong> aracılığıyla. Ülke sınırları bu hakkınkullanımına müdahale etmemelidir. Bununsonucu olarak, ifade özgürlüğü ihdas edilmesiönerilen “iletişim hakkı”nın da bir parçası olacaktır;ancak bu hakka dair özel girişimlerlehazırlanmış olan taslak bildirge henüz geneldestek bulamamıştır.İfade Özgürlüğünün Ana Unsurları Müdahale olmaksızın görüşsahibi olma özgürlüğü (düşünceözgürlüğü); Bilgi ve düşünceleri araştırma, eldeetme ve <strong>ya</strong>ygınlaştırma özgürlüğü(konuşma özgürlüğü, bilgiözgürlüğü); Sözlü, <strong>ya</strong>zılı, basılmış olarak, sanateseri biçiminde; Herhangi bir med<strong>ya</strong> aracılığı (med<strong>ya</strong>özgürlüğü); Ülke sınırlarına bakılmaksızın(uluslararası iletişim özgürlüğü).
410 İFADE ÖZGÜRLÜĞÜ VE MEDYA ÖZGÜRLÜĞÜ(Kaynaklar: İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi(İHEB), Madde 19; Medeni ve Si<strong>ya</strong>si HaklarUluslararası Sözleşmesi (MSHUS), Madde;Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi, Madde 10;Amerika İnsan Hakları ve Ödevleri Bildirgesi,Madde IV; Amerika İnsan Hakları Sözleşmesi,Madde 13; Afrika İnsan ve Halkların Şartı,Madde 9; Avrupa Birliği Temel Hakları Şartı,Madde 11)İfade özgürlüğünün bazı unsurları diğer <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ıyla da bağlantılıdır: Düşünce, vicdan ve din özgürlüğü (İHEB,Madde 18)Dini Özgürlükler Bilimsel, edebi ve sanatsal ürünlerin<strong>ya</strong>ratıcılarının bu ürünlerden kaynaklananmanevi ve maddi menfaatlerininkorunması: telif hakkı (ESKHUS, Madde15 [2]) İnsan <strong>haklar</strong>ı eğitimiyle ilgili olarak(ESKHUS, Madde 13), ifade özgürlüğüayrıca akademik özgürlükleri veyükseköğrenim kurumlarının bu <strong>haklar</strong>ıkoruma özerkliğini de kapsar.Eğitim Hakkıİfade özgürlüğüne getirilen önemli bir sınırlamaMSHUS’un 20. maddesinde yer alır. Buhüküm savaş propagandasını ve ayrımcılığa,düşmanlığa ve şiddete teşvik teşkil eden hertürlü ulusal, ırksal ve dini nefret savunuculuğunu<strong>ya</strong>saklamaktadır. Devletler bu <strong>ya</strong>saklarımevzuat oluşturarak ha<strong>ya</strong>ta geçirmeyükümlülüğü altındadır.Ayrımcılık YasağıHakkın İhlali, Tehditlerve TehlikelerUygulamada, çok sayıda STK’nın yıllık raporlarındada gördüğümüz gibi, dün<strong>ya</strong>daki pekçok ülkede bu temel hak çeşitli biçimlerdekısıtlanarak ihlal edilmektedir. Sınır Tanıma<strong>ya</strong>nGazeteciler 2011 itibarıyla 66 gazetecininöldürüldüğünü (2010’dan %16 daha fazla),1044 gazetecinin tutuklandığını, 1959 gazetecininfiziksel saldırı<strong>ya</strong> uğradığını ve<strong>ya</strong> tehditedildiğini, 499 med<strong>ya</strong> kuruluşunun sansüreuğradığını, 1999 blogger’ın <strong>ya</strong> da internet kullananvatandaşın tutuklandığını, 62 kişininfiziksel saldırı<strong>ya</strong> uğradığını ve 5’inin öldürüldüğünü,58 ülkede internete sansür uygulandığınırapor etmiştir. Örgüt bu nedenle“Savaş Bölgelerinde <strong>ya</strong> da Tehlikeli AlanlardaÇalışan Gazetecilerin Güvenliği HakkındaŞart” gibi özel hukuki belgelerin hazırlanmasınıönermiş ve 2006’nın sonlarında BM GüvenlikKurulu’nun 1738 sayılı gazetecilerinsavaş bölgelerinde korunmasını ilgilendirenkararının çıkması için de lobicilik faaliyetlerindebulunmuştur; ancak BM üye devletlerinigazetecileri koruma ve ihlalleri soruşturmayükümlülüğü altına sokan bu karar <strong>ya</strong>lnızcakısıtlı bir etkiye sahiptir (Bkz. Sınır Tanıma<strong>ya</strong>nGazeteciler, Şart ve Karar: http://en.rsf.org/charter-and-resolution-17-04-2007,21745.html). Güvenlik Konseyi’nin 2011’deLib<strong>ya</strong> krizi sırasında çıkardığı kararlarda med<strong>ya</strong>görevlilerinin korunmasının önemine dikkatçekmesi olumlu bir gelişmedir.11 Eylül 2001’de gerçekleşen terör eylemlerininardından başla<strong>ya</strong>n “Teröre Karşı Savaş”çeşitli hükümetlerin bilgi alma özgürlüğüneyönelik yeni tehditlerde bulunmasına yokaçmıştır. Örneğin <strong>ya</strong>zarlar birliği PEN bubağlamda ABD Yurtseverlik Yasası’nın (USPATRIOT Act) gözden geçirilmesi gerektiğinisöylemiştir. Uluslararası Helsinki Federasyonu’nun“Balkanlarda Nefret Söylemi” isimliraporunda da belirttiği gibi, ifade özgürlüğüve med<strong>ya</strong> özgürlüğü ayrıca nefret ve çatışmakışkırtıcılığı için de kullanılabilir.
İFADE ÖZGÜRLÜĞÜ VE MEDYA ÖZGÜRLÜĞÜ411Sansür bir tehdit olarak varlığını sürdürmekteve devlet sansürü <strong>ya</strong> da ekonomik ve<strong>ya</strong> diğeryollarla sansür olmak üzere iki çeşidi bulunmaktadır.Bu şu anlama gelir: 1989’da SoğukSavaş’ın bitmesinden önce Doğu Avrupa ülkelerindeolduğu gibi, devlet makalelerin <strong>ya</strong>yımlanmasıiçin önceden izin verebilir; ancakşu anlama da gelebilir: Örneğin devlet savaşlailgili eleştirel bir bakış içeren bir makalenin<strong>ya</strong>yımlanmasını engellediği gibi, belli türdekigörüşlerin <strong>ya</strong>yınlanması ekonomik menfaatlereda<strong>ya</strong>nılarak da engellenebilir.Sansür, gazeteci <strong>ya</strong> da <strong>ya</strong>yın müdürü si<strong>ya</strong>simenfaatleri ve<strong>ya</strong> diğer menfaatleri hesabakatma<strong>ya</strong> başlarsa kendi kendini sansür biçimindede orta<strong>ya</strong> çıkabilir. Son olarak neyinhaber olabileceği ve<strong>ya</strong> neyin <strong>ya</strong>yınlanma<strong>ya</strong>uygun olacağının kararı, azınlık görüşü olduğu<strong>ya</strong> da yeterince iyi satış <strong>ya</strong>pma<strong>ya</strong>cağı düşünüldüğüiçin önemli görünmeyen bilginindışarıda bırakılması anlamına gelebilir.Neyin ve nasıl <strong>ya</strong>yınlanacağı konusundaki karartartışmalı olabilir. Doğru uygulamalar kurallaradoğru bir yönelim sağla<strong>ya</strong>bilir. Ayrıca,med<strong>ya</strong> çoğulculuğu amacı farklı görüşlerinokunmasının, duyulmasının ve görülmesininsağlanmasına da<strong>ya</strong>nır.Hakkın Meşru OlarakSınırlandırılmasıSorumluluk olmadan özgürlük yoktur, çünkübir özgürlüğün sınırsız kullanılması başka<strong>haklar</strong>ın ihlaline yol açabilir (özel ha<strong>ya</strong>t hakkıgibi); ancak kısıtlamaların meşru bir amacada<strong>ya</strong>ndığı, kamuoyunun ve son çare olarakda <strong>ya</strong>rgı kurumlarının değerlendirebileceği şekildehükümetçe açıklanması gerekir.İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi’nin 29. maddesinde<strong>haklar</strong>ın ve özgürlüklerin kullanımıhukuken belirlenmiştir ve özellikle “<strong>haklar</strong>ıntanınmasının güvence altına alınması ve başkalarınınhak ve özgürlüklerine saygının sağlanması”amacını güden kısıtlamalara tabidir.Medeni ve Si<strong>ya</strong>si Haklar Uluslararası Sözleşmesi’nin(MSHUS) 19. maddesinin 3. fıkrasıSözleşme’de sayılan <strong>haklar</strong>ın özel görev vesorumluluklar yüklediğini hatırlatır. Bu da ifadeve med<strong>ya</strong> özgürlüğünün mutlak <strong>haklar</strong> olmadığınıgösterir. Bu görev ve sorumluluklarSözleşme’de belirtilmemiştir ama genelliklemesleki etik kuralları içinde <strong>ya</strong> da ulusal mevzuatlardayer alırlar; ancak <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ınıniçeriğini ihlal etmemelidirler. En çok karşılaşılangörev ve sorumluluklar arasında tarafsızbilgi görevi ve özel olarak, hakiki bilgi vermeve asgari düzeyde farklı görüşlere yer vermeyükümlülükleri bulunmaktadır.İfade özgürlüğü üzerinde kısıtlı sayıda meşrusınırlama söz konusudur. Düşünce özgürlüğününsınırlanmasında ise hiçbir meşru kısıtlamasebebi bulunmaz. MSHUS’nin 19 (3)maddesine göre, <strong>ya</strong>salar yoluyla getirilmelerive gerekli olmaları koşuluyla üç tür kısıtlamamümkündür: Başkalarının <strong>haklar</strong>ına ve şöhretine saygı; Ulusal güvenliğin <strong>ya</strong> da kamu düzenininkorunması; Kamu sağlığı <strong>ya</strong> da ahlakının korunması.Bu kısıtlamalar meşru bir amaç için gerekliolmalıdır. Yasalar yeterince açık ve kamununerişiminde olmalıdır.Hukuki yorum kurallarına göre, <strong>haklar</strong>ın sınırlandırılmasıkısıtlı yoruma tabi tutulmalıdır.Asıl hak zarara uğramamalı ve sınırlamabaşkalarının <strong>haklar</strong>ının <strong>ya</strong> da yukarıda belirtilenkamusal mülahazaların korunması içingerekli olandan daha fazla olmamalıdır.Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin 10.maddesinin 2. fıkrasında yer alan muhtemel
412 İFADE ÖZGÜRLÜĞÜ VE MEDYA ÖZGÜRLÜĞÜsınırlamaların listesi daha uzun ama daha belirlidir.Bu hükme göre ifade özgürlüğü, “(…)<strong>ya</strong>sayla öngörülen ve demokratik bir toplumda(…) nedeniyle gerekli olan koşullara, sınırlamalarave <strong>ya</strong>ptırımlara tabi tutulabilir(…)”. Bu sınırlamalar aşağıdaki nedenlerlemeşru olabilir: Ulusal güvenliğin, toprak bütünlüğününve<strong>ya</strong> kamu güvenliğinin korunması; Kamu düzeninin sağlanması ve suçişlenmesinin önlenmesi; Başkalarının şöhret ve <strong>haklar</strong>ınınkorunması; Gizli bilgilerin <strong>ya</strong>yılmasının önlenmesi; Yargı erkinin yetki ve tarafsızlığınıngüvence altına alınması.Diğer hiçbir hak bu kadar uzun bir istisnai nedenlerlistesine sahip değildir; ancak hakkınsınırlanmasının meşru olması için iki önemliön şartın da gerçekleşmesi gerekmektedir. Sınırlama: Yasayla öngörülmüş olmalıdır; Demokratik bir toplumda gerekli olmalıdır.“Yasayla öngörülmüş olmak” sınırlamanınhükümetin verdiği bir yürütme kararına değil,parlamento tarafından <strong>ya</strong>pılmış bir işlemeda<strong>ya</strong>nması gerektiği anlamına gelir. Özellikleönemli olan koşul “demokratik bir toplumdagerekli olma” gereğidir. Bu, ifade özgürlüğünüve med<strong>ya</strong>yı açık, çoğulcu ve demokratik yollarlayönetilen bir toplum kavramına bağlar.Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi bu koşullarkonusunda Lingens davası olarak bilinen davadada görüleceği gibi çok katı bir <strong>ya</strong>klaşımbenimsemiştir. 1986’da Avrupa İnsan HaklarıMahkemesi bir si<strong>ya</strong>setçinin sıradan bir <strong>insan</strong>agöre daha yüksek derecede eleştiriyi kabuletmesi gerektiğine ve şöhretinin korunmasıihti<strong>ya</strong>cına atıfla bir gazeteciyi susturama<strong>ya</strong>cağınahükmetmiştir. Bu nedenle gazetecilerhakkında kamusal figürlere hakaret sonucudava açılmasına izin veren <strong>ya</strong>salar ile basınözgürlüğü arasında bir denge kurulmalıdır.Bu bağlamda orantılılık ilkesi her zaman gözönüne alınmalıdır.1965 tarihli Her Türlü Irk AyrımcılığınınOrtadan Kaldırılmasına İlişkin UluslararasıSözleşme’nin 4. maddesine göre ırkçı fikirlerin,ırk ayrımcılığına teşvikin dile getirilmesive<strong>ya</strong> ırkçı faaliyetlere kaynak sağlanması tarafdevletler tarafından bir suç olarak tanımlanmalıdır.Taraf devletler ayrıca ırk ayrımcılığı <strong>ya</strong>pan<strong>ya</strong> da kişileri buna teşvik eden propagandafaaliyetlerinde bulunan örgütleri <strong>ya</strong>sadışı ilanedip <strong>ya</strong>saklamak zorundadır. Ocak 2012 itibarıyla175 devlet bu Sözleşme’ye taraftır.2008’de Avrupa Birliği Konseyi ceza hukukuyoluyla ırkçılık ve <strong>ya</strong>bancı düşmanlığının bazıtür ve ifadeleriyle mücadele için bir ÇerçeveKarar almıştır. Buna göre, ırkçılığın ve <strong>ya</strong>bancıdüşmanlığının ciddi türleri Avrupa Birliği’ndeetkili, orantılı ve caydırıcı cezai <strong>ya</strong>ptırımlarlacezalandırılmalıdır.Ayrımcılık Yasağı3. UYGULAMA VE İZLEMEBir <strong>insan</strong> hakkı olarak ifade özgürlüğününve onun parçası olan <strong>haklar</strong>ın ha<strong>ya</strong>ta geçirilmesiiçin çok sayıda belge ve usul vardır. İlkolarak, devletler özgürlükleri iç hukuklarınasokmak ve ihlal iddialarının dile getirileceğihukuki yollar sağlamakla yükümlüdür. Aslındabu hak, temel <strong>haklar</strong> ve özgürlükler listelerininiçinde çoğu ana<strong>ya</strong>sada bulunmaktadır.Asgari standartlar evrensel nitelik taşıdığı vevar olduğu takdirde bölgesel düzeylerdekiuluslararası yükümlülüklerden doğar.Çeşitli med<strong>ya</strong> ve iletişim mevzuatları da çokönemlidir. Bunlar hakkın ayrıntısını ve ulus-
İFADE ÖZGÜRLÜĞÜ VE MEDYA ÖZGÜRLÜĞÜ413lararası yükümlülüklere ve ana<strong>ya</strong>sa<strong>ya</strong> uygunolarak nasıl kısıtlanacağına dair gündelik uygulamalarıbelirler. Bu mevzuatlar, çoğunluklasivil toplumdan uzmanların ve temsilcileriniçinde yer aldığı basın ve<strong>ya</strong> med<strong>ya</strong> konseylerigibi basının ve elektronik med<strong>ya</strong>nın düzenlenmesinive<strong>ya</strong> kendini düzenlemesini sağla<strong>ya</strong>nulusal izleme organlarının oluşturulmasınıöngörebilir. Med<strong>ya</strong> sektörünün düzenlenmesiiçin, standartlarda kalitenin sağlanması verekabetin artması amacıyla devlet ayrımcılık<strong>ya</strong>pmaksızın ruhsat düzenleyebilir.Çeşitli denetim ve izleme mekanizmalarınınişlevi, devletlerin yükümlülüklerini yerine getiripgetirmediğinin izlenmesidir. Örneğin Medenive Si<strong>ya</strong>si Haklar Uluslararası Sözleşmesiçerçevesinde devletlerin İnsan Hakları Komitesi’nedüzenli aralıklarla yükümlülüklerininicrası hakkında raporlar sunma zorunluluğuvardır. İnsan Hakları Komitesi, 1983’te Sözleşme’nin19. maddesi hakkında 10 numaralıGenel Yorum’u <strong>ya</strong>pmış, bu Yorum 2011’de 34numaralı Genel Yorum ile ikame edilmiştir.Komite ayrıca eğer ilgili devlet MSHUS’ye ekBirinci İhti<strong>ya</strong>ri Protokol’e taraf ise bireylerdenbaşvuru da kabul etmektedir. İhti<strong>ya</strong>ri Protokol’eOcak 2012 itibarıyla 114 devlet taraftır.Amerika ve Afrika sistemleri gibi Bölgesel İzlemeMekanizmaları çerçevesinde bireylerKomisyonlara bireysel başvuru <strong>ya</strong>pabilmektedir.Komisyonlar bu başvurularda kararalıp tavsiyeler <strong>ya</strong>yınlar. Afrika, Amerika veAvrupa sistemlerinde, mahkemeler devletlerbakımından hukuken bağlayıcı kararlaralıp tazminata da hükmedebilir. Bu usullerinhepsinde devletler başka devletler aleyhinebaşvuru <strong>ya</strong>pabilir, ancak bu yol nadiren kullanılmaktadır.1997’de ve 2004’te Amerika(OAS) ve Afrika (AU) sistemlerinde bölgeselözel raportörler atanmıştır.Evrensel düzeyde “şart temelli” olarak nitelendirilenDüşünce ve İfade Özgürlüğünün Korunmasıve Geliştirilmesi Özel Raportörü gibi usullerde vardır. Özel Raportör, dün<strong>ya</strong>da ifade özgürlüğünündurumu hakkında BM İnsan HaklarıKonseyi’ne sunulmak üzere yıllık raporlar hazırlar,ülke zi<strong>ya</strong>retleri <strong>ya</strong>par ve bu <strong>insan</strong> hakkıhakkında gözlemlerini, tavsiyelerini ve yorumlarını<strong>ya</strong>yınlar. Örneğin, 2011 yılı raporundaBM Düşünce ve İfade Özgürlüğünün Korunmasıve Geliştirilmesi Özel Raportörü Frank LaRue internet nedeniyle orta<strong>ya</strong> çıkan meselelereodaklanmış, devletlerin web sitelerini gitgideartan bir biçimde engellemesini ve filtre uygulamalarındabulunmasını, meşru ifadeleri suçhaline getirmesini, kullanıcıları engellemesini,verilerin ve mahremiyetin korunması için yeterliönlemler almamasını sorunlu bulmuştur.Frank La Rue internete erişimin eğitim hakkıgibi “başka <strong>haklar</strong>ın kullanılabilmesindeki temelrolü”nün altını çizmiştir.Özel Ha<strong>ya</strong>t HakkıEğitim HakkıAvrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı’nın(AGİT) 56 üyesi için 1997 yılında Med<strong>ya</strong> ÖzgürlüğüTemsilcisi kurumu oluşturulmuştur.Temsilcinin görevi, katılımcı devletlerdekimed<strong>ya</strong> sektörlerindeki özgür, bağımsız ve çoğulcumed<strong>ya</strong>nın geliştirilmesinin sağlanmasınayönelik gelişmeleri takip etmektir. Bu türbir med<strong>ya</strong>, uluslararası yükümlülüklere ve1975 tarihli Helsinki Nihai Kararı’ndan itibarendüzenlenen bir dizi konferans ve uzmantoplantılarıyla belirlenen AGİT standartlarınauygun, özgür ve açık bir toplum ve hesap verebilirliğiolan bir hükümet sistemi için çokbüyük öneme sahiptir.1999’dan bu <strong>ya</strong>na ifade özgürlüğünün geliştirilmesiiçin kurulan dört uluslararası mekanizma“2011 İfade Özgürlüğü ve İnternetHakkında Ortak Bildirge” gibi yıllık bildir-
414 İFADE ÖZGÜRLÜĞÜ VE MEDYA ÖZGÜRLÜĞÜgeler <strong>ya</strong>yınlamaktadır. (http:www.osce.org/fom/78309)Avrupa Konseyi Parlamenterler Meclisi de 2001yılında Med<strong>ya</strong> Özgürlüğü Raportörü atamıştır.Meslek Örgütlerininve Diğer STK’ların RolüUluslararası Gazeteciler Federasyonu, UluslararasıBasın Enstitüsü (IPI), PEN <strong>ya</strong> da UluslararasıYayıncılar Birliği gibi meslek örgütlerifarklı ülkelerde ve bölgelerde med<strong>ya</strong> özgürlüğünündurumu hakkında kapsamlı bilgi toplarve üyelerini kısıtlamalara karşı destekler.Bu örgütler bu özgürlüklerin ihlal edildiğidurumlara dikkat çeker, kısıtlamaları kınar,kampan<strong>ya</strong>lar ve<strong>ya</strong> acil eylemler düzenler vebilgi özgürlüğü düzenlemeleri ışığında med<strong>ya</strong>dakitekelleşme, yolsuzluk, devlet sırları veşeffaflık gibi sorunlar hakkında raporlar hazırlar.Bunu <strong>ya</strong>parken, Madde 19 ve<strong>ya</strong> SınırTanıma<strong>ya</strong>n Gazeteciler gibi basın ve med<strong>ya</strong>özgürlüğünün korunmasında uzmanlaşmışSTK’lar ve<strong>ya</strong> Uluslararası Af Örgütü ve<strong>ya</strong> İnsanHakları Politikaları Uluslararası Konseyigibi genel <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı STK’ları tarafındandesteklenir. Ayrıca BM İfade Özgürlüğü ÖzelRaportörü ve AGİT Med<strong>ya</strong> Özgürlüğü Temsilcisigibi hükümetler arası örgütler ve onlarınuzman kuruluşlarıyla da işbirliği <strong>ya</strong>parlar.Ulusal düzeyde bağımsız med<strong>ya</strong> komisyonlarıve<strong>ya</strong> basın konseyleri ve STK’lar gibi kurumsalizleme organları, söz konusu <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıihlallerini ve eleştirel gazetecileri susturabilecekmevzuatları ve<strong>ya</strong> uygulamaları önlemeyiamaçlar. Bu örgütler aynı zamanda bu alandameslek etiğine ilişkin kurallara saygı gösterilipgösterilmediğini de izler.4. KÜLTÜRLERARASIPERSPEKTİFLERKültürel farklılıklar ifade özgürlüğünün ha<strong>ya</strong>tageçirilmesinde çoğulculuk sonucu doğurur.ABD’ye göre, Avrupa devletleri ve diğer devletlerbir grubun haysiyetine saldıran nefretsöylemlerine farklı bir tavır alır. Avrupa ulusa,ırka <strong>ya</strong> da dine da<strong>ya</strong>lı nefret savunuculuğunuve özellikle antisemitizmi, Nazi propagandasınıve<strong>ya</strong> soykırım inkârını ve diğer biçimlerdekiaşırı sağcılığı hoşgörmez. Buna karşılık ABDAna<strong>ya</strong>sası’nda yer alan (Birinci Ek Madde) ifadeözgürlüğü kavramı bu tür ifade biçimlerineen azından kısmen izin vermektedir. Örneğin2006’da Britan<strong>ya</strong>lı <strong>ya</strong>zar David Irvıng’in Avustur<strong>ya</strong>’dasoykırım inkârı nedeniyle üç yıl hapiscezasına çarptırılması ABD’deki Yahudi <strong>ya</strong>zarlartarafından kınanmıştır: Bu <strong>ya</strong>zarlar kendiifade özgürlüğü kavramlarının “nefret ettiğimizdüşünceler için özgürlük” kavramını daiçerdiğini belirtmiştir. (Jeff Jacoby. The BostonGlobe. 3 Mart 2006)Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi önündekiJersild/Danimarka davasında, Mahkeme ırkçıifadeler kullanan gençlerle <strong>ya</strong>pılan röportajları<strong>ya</strong>yımla<strong>ya</strong>n bir gazetecinin mahkûmiyetininAİHS’in 10. maddesine aykırı olduğuna,o ifadelerin kendileri 10. madde tarafındankorunmazken, karar verme aşamasında inceayrımların var olduğuna örnektir.Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nin “takdiryetkisi doktrini”ne göre, Avrupa devletleriarasında farklılıklar olması mümkündür.“Konuşmak kolay iş değildir, sessizkalmak tehlikelidir.”Mali atasözü
İFADE ÖZGÜRLÜĞÜ VE MEDYA ÖZGÜRLÜĞÜ415Bu, özellikle konuşmalar, edebi<strong>ya</strong>t eserlerive pornografik olduğu düşünülen <strong>ya</strong>yınlarbakımından, ahlakın korunması açısındanönemlidir. Edep ve çocukların korunmasımeseleleri ve diğer zararlı içerikler devletebırakılmıştır ve devletler genellikle med<strong>ya</strong>nınbu alanda yönlendirilmesi için bağımsızkurumlar kullanmaktadır.Si<strong>ya</strong>setçilerin ve dini kurumların kamusaleleştirisi hakkında da farklı standartlar bulunmaktadır.Örneğin bazılarının sanatsal özgürlükolarak nitelendirdiği bir şey, bir başkasıiçin dine hakaret anlamına gelebilir. Dolayısıylaifade ve med<strong>ya</strong> özgürlüğü belirli sınırlarasaygı gösterme yükümlülüğü bulunanama aynı zamanda devletin ve güçlü kişilerinkendilerini eleştirenleri susturma eğilimlerinekarşı korunması gereken hassas bir haktır.Muhammed Peygamber’in ilk olarak 2005’tebir Danimarka gazetesinde ve daha sonra birçokBatı ülkesinde <strong>ya</strong>yımlanan karikatürleri,İslam ülkelerinin çoğunda şiddet içerikli tepkilereve Danimarka mallarının boykotunayol açmış, sonuç olarak Danimarka hükümetiözür dilemek zorunda kalmıştır. Bu olaynedeniyle basın ve ifade özgürlüklerinin dinözgürlüğünün bir parçası olarak dini duygularasaygı adına kısıtlanması hakkında dün<strong>ya</strong>çapında bir tartışma başlamıştır. Bu tartışma<strong>ya</strong>lnızca ulusal düzeyde kalmayıp, küreselboyutlar kazanmıştır.As<strong>ya</strong> ülkelerinde ifade ve med<strong>ya</strong> özgürlüklerininağır biçimde kısıtlanması uzunzamandır çatışmalara neden olan, sorumsuzgazetecilikle tehdit edildiği ileri sürülen ülkeninistikrarı kavramıyla meşru gösterilmeyeçalışılmaktadır; ancak 2000 yılında <strong>ya</strong>pılanAs<strong>ya</strong>-Avrupa Toplantısı (ASEM) sırasında daorta<strong>ya</strong> koyulduğu gibi, hükümetler aşırı tepkivermekte ve med<strong>ya</strong> özgürlüğünü gerekli olandandaha ağır biçimde kısıtlamaktadır. Med<strong>ya</strong>nıntekelleşmesi ve gazetecilerin bağımsızolmaması gibi ortak sorunlar bölgesel farklılıklarabakılmaksızın mevcuttur.Uyuşmazlık durumunda ifade ve med<strong>ya</strong> özgürlüğüve demokratik bir ülkede istikrariçin gerekli meşru kısıtlamalar ile med<strong>ya</strong>dagerekçesiz iddialara konu olan kişinin manevibütünlüğü arasındaki dengeyi kurmagörevi bağımsız <strong>ya</strong>rgınındır. Örneğin BosnaHersek’in Ban<strong>ya</strong> Luka şehrinde, savaşın bitmesindenbirkaç yıl sonra bir gazete savaşsuçları işlediği öne sürülen kişilerin bir listesini<strong>ya</strong>yımlamıştı. Bu <strong>ya</strong>yın devlet makamlarıtarafından meşru bir biçimde <strong>ya</strong>saklanmıştı,çünkü adı verilen kişiler henüz resmi olaraksuçlanmamıştı ve kişisel intikam tehdidi altındatehlikedeydiler.Constitutional Rights Project, Civil LibertiesOrganisation and Media Rights Agenda/Nijer<strong>ya</strong>davasında Afrika İnsan ve HalklarınHakları Komisyonu, gazetelerin Nijer<strong>ya</strong>’dakiaskeri hükümetin muhalefete yönelik kararlarıyla<strong>ya</strong>saklanmasını karara bağlamıştır.Komisyon’a göre “Bu tür kararlar halkın, hükümetinbilinmesini istemediği türden bilgilerialma hakkı önünde ciddi bir tehdittir. Bilgialma hakkı çok önemlidir. Afrika İnsan veHalkların Hakları Sözleşmesi’nin 9. maddesibilginin ve fikirlerin konusu ve ülkedeki si<strong>ya</strong>sidurum ne olursa olsun bu hakkın askı<strong>ya</strong> alınmasınıöngörmez. Bu nedenle Komisyon gazetelerin<strong>ya</strong>saklanmasının Madde 9 (1)’e aykırıolduğunu düşünmektedir.”“Bilgi demokrasinin oksijenidir.”Article 19-Özgür İfade İçin Küresel Kampan<strong>ya</strong>
416 İFADE ÖZGÜRLÜĞÜ VE MEDYA ÖZGÜRLÜĞÜ“Gazeteciler demokrasininkoruyucularıdır.”Maud de Boer-Buquicco, Avrupa KonseyiGenel Sekreter Yardımcısı. 2002Gambi<strong>ya</strong>’daki darbenin ardından gazetecilerekarşı alınan tedbirlerle ilgili olarak Afrika Komisyonuşöyle demiştir: “Yayımlanan makalelerve sorulan sorular nedeniyle gündeme gelentaciz, gözaltı ve tutuklamalar, sadece gazetecileriifade özgürlüğünden ve fikirlerini özgürce<strong>ya</strong>ygınlaştırmaktan mahrum bırakmaz; halk dabilgi alma hakkından mahrum kalmış olur. Bueylem Şart’ın 9. maddesinin açık bir ihlalidir.”(Kaynak: Afrika İnsan ve Halkların HaklarıKomisyonu. 2000. Afrika İnsan ve HalklarınHakları Komisyonu’nun 13. Faaliyet Raporu.1999-2000, Ek V, Para. 38 ve 65)2002’de Banjul’da Afrika İnsan ve HalklarınHakları Komisyonu Afrika İfade Özgürlüğü İlkeleriHakkında Bildirge’yi kabul etmiştir. Bubelge, devlet makamlarının <strong>ya</strong>yın ve telekomünikasyonalanlarındaki düzenleyici organlarınınçeşitliliğini ve bağımsızlığını geliştirme konusundakiyükümlülüklerine vurgu <strong>ya</strong>pmaktadır.“Afrika’da ve Arap Bölgesinde Bilgi ToplumundaMed<strong>ya</strong>nın Rolü ve Yeri” başlıklıkonferansta kabul edilen Marakeş Bildirgesi“ifade özgürlüğünün ve basın özgürlüğününAfrika’da, Arap bölgesinde ve dün<strong>ya</strong>nın heryerinde bilgi toplumunun inşa edilmesininmerkezinde olduğunu” teyit etmiştir. (Kaynak:Soul Beat Africa-Communication forChange: http://www.comminit.com/en/node/215350/print)4. KRONOLOJİ1948 İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi(İHEB), Madde 191966 BM Medeni ve Si<strong>ya</strong>si HaklarSözleşmesi (MSHUS), Madde 191978 UNESCO Med<strong>ya</strong>nın BarışınGüçlendirilmesine ve UluslararasıAnlayışa, İnsan HaklarınınGeliştirilmesine ve Irkçılığa,Apartheid’a ve Savaşa TeşvikeKarşı Mücadeleye Katkısına İlişkinTemel İlkeler Bildirgesi (Med<strong>ya</strong>Bildirgesi)1983 BM İnsan Hakları Komitesi’ninMSHUS’nin 19. maddesihakkındaki Genel Yorumu1993 BM Düşünce ve İfadeÖzgürlüğünün Korunması veGeliştirilmesi Özel Raportörü1997 AGİT Med<strong>ya</strong> Özgürlüğü Temsilcisi1997 OAS İfade Özgürlüğü ÖzelRaportörü1999 İnsan Hakları Komisyonu’nunDüşünce ve İfade ÖzgürlüğüHakkında Kararı (1999/36)2001 Avrupa Konseyi Siber SuçlarSözleşmesi ve 2003 tarihli ekProtokol2003 Dün<strong>ya</strong> Bilgi Zirvesi, BirinciBölüm, Cenevre: İlkeler HakkındaBildirge ve Eylem Planı2004 Afrika İfade Özgürlüğü ÖzelRaportörü2005 Dün<strong>ya</strong> Bilgi Zirvesi, İkinci Bölüm,Tunus: Tunus Taahhüdü veTunus Bilgi Toplumu Gündemi2005 Avrupa Konseyi İnsan Hakları veİnternet Bildirgesi2006 Birinci İnternet Yönetimi Forumu,Atina (Yunanistan)
İFADE ÖZGÜRLÜĞÜ VE MEDYA ÖZGÜRLÜĞÜ4172011 Altıncı İnternet Yönetimi Forumu,Nairobi (Ken<strong>ya</strong>)2011 BM İnsan Hakları Komisyonu’nunMSHUS’nin 19. MaddesiHakkında 34 numaralı GenelYorumu“Fikirlerinizi paylaşmıyorum, efendim. Ama onları ifade etme hakkınıziçin ha<strong>ya</strong>tımı tehlikeye atarım.”Voltaire (1694-1778)FAYDALI BİLGİLER1. DEMOKRATİKBİR TOPLUMDA ÖZGÜRMEDYANIN ROLÜMed<strong>ya</strong> çoğulculuğu çoğulcu bir demokrasiiçin olmazsa olmaz bir unsurdur. Med<strong>ya</strong>nın<strong>ya</strong>sama, yürütme ve <strong>ya</strong>rgı güçlerinin <strong>ya</strong>nı sıra“dördüncü kuvvet” olarak rolünün önemigazetecilerin de özel bir dikkat ve sorumlulukgöstermesini ve med<strong>ya</strong> patronlarının özgürlüklerinkullanımında başkalarının <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ını ihlal etmemesini gerektirir.Med<strong>ya</strong> ÖzgürlüğüDemokrasi HakkıBelli bir toplumun özgürlüğü basın ve med<strong>ya</strong>nınözgürlüğüne bakılarak görülebilir. Otoriterhükümetlerin ve diktatörlüklerin ilk adımıgenellikle ifade özgürlüğünü kısıtlamak <strong>ya</strong> daortadan kaldırmaktır. Savaş ve çatışmalardansonra demokratik toplumların yeniden inşasıve rehabilitasyonu için, saygı ve diğer fikirlerehoşgörü temelinde işleyen ve nefrete ve şiddeteteşvikten uzak duran çoğulcu bir med<strong>ya</strong>sistemi ha<strong>ya</strong>ti öneme sahiptir.Bunun için, devlet med<strong>ya</strong>sının bağımsızlığınıve özel med<strong>ya</strong>da çoğulculuğu güvence altınaalan ve med<strong>ya</strong>nın faaliyetlerinin nesnellik, adaletve etik standartlara uygunluğunu izleyenuygun bir <strong>ya</strong>sal çerçevenin var olması şarttır.2011’de Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Konseyi16/18 sayılı “Din ve inanç temelinde kişilerekarşı hoşgörüsüzlük, negatif etiketleme,ayrımcılık, şiddete teşvik ve şiddetle mücadele”hakkındaki kararında, düşünce özgürlüğününve ifade özgürlüğünün kullanılmasının ve bilgihakkının demokrasinin güçlendirilmesi vedini hoşgörüsüzlükle mücadelede oyna<strong>ya</strong>cağı
418 İFADE ÖZGÜRLÜĞÜ VE MEDYA ÖZGÜRLÜĞÜ“Savaş başladığında ilk ölenhakikattir.”Arthur Ponsonby, Britan<strong>ya</strong>lı si<strong>ya</strong>setçi ve <strong>ya</strong>zar. 1928“Önce sözcükler, sonra mermileröldürür.”Adam Mihnik, Leh <strong>ya</strong>zarolumlu rolün altını çizmiştir. Dini gruplarailişkin olumsuz etiketlerden (buna bir örnekİslamofobidir) derin bir endişe duyduğunu belirtenKonsey, dine hakaret konusunda tedbiralınmasını tavsiye etmemiş, böyle bir tedbirinsivil toplum ve bazı hükümetler bakımındanifade özgürlüğü üzerinde “caydırıcı etki” <strong>ya</strong>pabileceğinidüşünmüş, ancak “dini hoşgörüsüzlüğekarşı en iyi koruma biçimlerinin açıkkamusal tartışmalar ve inançlar ve kültürlerarası di<strong>ya</strong>log (…)” olduğunu kabul etmiştir.Dini Özgürlükler2. MEDYA VE AZINLIKLARAzınlıklar med<strong>ya</strong><strong>ya</strong> erişim ve kendi dillerindemed<strong>ya</strong> sahibi olmak konusunda sıksık zorluklarla karşılaşır. Avrupa’da AvrupaKonseyi’nin 1995 tarihli Ulusal AzınlıklarınKorunmasına İlişkin Çerçeve Sözleşmesi’nin9. maddesi gibi belirli standartlar, ulusal azınlıklaramensup kişilere düşünce ve ifade özgürlüğüverir. Bu kişilerin azınlık dillerinde vesınırlar gözetilmeksizin bilgi ve fikirleri araştırma,alma ve <strong>ya</strong>yma özgürlüklerine devletmakamları tarafından saygı gösterilmelidir.Hükümetler ulusal azınlıklara mensup kişilerinmed<strong>ya</strong><strong>ya</strong> erişim konusunda ayrımcılığauğramamasını güvence altına almalı ve buerişimi kolaylaştırmalıdır. Azınlıklar kendi<strong>ya</strong>zılı ve elektronik med<strong>ya</strong>sını oluşturmaktanalıkoyulmamalıdır. AGİT çerçevesinde de başkastandartlar bulunmaktadır.“Yeni azınlıklar” denen ve kökenlerini uluslararasıgöç dalgalarından alan gruplar bakımındandurum daha sorunludur. Ulusalve “eski” azınlıklara göre bu yeni azınlıklarmed<strong>ya</strong><strong>ya</strong> erişim konusunda hukuken güvencealtına alınmış <strong>haklar</strong>a sahip değildir. Bu,özellikle bu gruplar geleneksel med<strong>ya</strong>da zamanzaman <strong>ya</strong>bancı düşmanı bir bakışla resmedildiğiiçin özellikle endişe vericidir, çünküsöz konusu grupların kendilerini ifade etmeimkânları kısıtlıdır.1992 tarihli Avrupa Konseyi Bölgesel ve AzınlıklaraAit Diller Avrupa Şartı’nın 11. maddesi,devletlere, <strong>ya</strong>yıncıların bölgesel dillerde veazınlık dillerinde programlar <strong>ya</strong>pmasını sağlamave bölgesel dillerde ve<strong>ya</strong> azınlık dillerinde<strong>ya</strong>yın <strong>ya</strong>pan en az bir radyo istasyonu ve birtelevizyon kanalı kurulmasını temin etme yükümlülüğüverir.3. MEDYA ÖZGÜRLÜĞÜVE EKONOMİK KALKINMAMed<strong>ya</strong> özgürlüğü ile ekonomik gelişme, korkudanazade olma hakkı ile yoksulluktanazade olma hakkının bağlantılı olduğu kadarbirbiriyle bağlantılıdır. Meseleye bütüncül bir<strong>ya</strong>klaşım gerektiren <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının birbirlerinebağımlılığı ve bölünmezliği, aynı zamandaifade özgürlüğünün ve med<strong>ya</strong> özgürlüğününekonomik gelişme, yoksulluğun ortadan kaldırılmasıve temel sos<strong>ya</strong>l ve ekonomik <strong>haklar</strong>ınha<strong>ya</strong>ta geçirilmesi konusundaki öneminde degörülür. Med<strong>ya</strong>nın haber <strong>ya</strong>pmaması duru-
İFADE ÖZGÜRLÜĞÜ VE MEDYA ÖZGÜRLÜĞÜ419munda kaynaklara erişim ve kaynakların dağılımıile yolsuzluk gözden kaçabilir.4. SAVAŞ PROPAGANDASI VENEFRET SAVUNUCULUĞUMSHUS’nin 20. maddesinin 1. fıkrasına göre,savaş lehine her türlü propaganda kanunla<strong>ya</strong>saklanmalıdır. Madde 20 (2) de ulusal, ırksalve dini nefret savunuculuğu kullanılarakayrımcılığa, düşmanlığa ve şiddete teşvikin<strong>ya</strong>saklanmasını gerektirir. Med<strong>ya</strong>nın,savaş propagandası ve nefret ve etnik temizliksavunuculuğu <strong>ya</strong>ptığı için, eski Yugoslav<strong>ya</strong>’dakisavaşlardan kısmen sorumlu olduğutespit edilmiştir. Radio Mille Collines’in <strong>ya</strong>yını1994’te Ruanda’da bir milyon <strong>insan</strong>ın öldürüldüğüsoykırımda önemli bir role sahipolmuştur. “O hamamböceklerini kurşunla öldürmeyin.Onları palalarla parçalara ayırın”cümleleri bu <strong>ya</strong>yında geçen ifadelerden biridir.Yapılan <strong>ya</strong>yınlarla Hutular, Tutsileri veTutsilere sempatiyle bakan Hutuları öldürmeyeçağrılmıştır. Radyo istasyonunun kendisi1993’te Hutu devlet başkanı Hab<strong>ya</strong>rimana’nınaile üyeleri tarafından kurulmuş ve başkanınölümü soykırımın başlamasının ana nedenlerindenbiri olmuştur. Arusha’da (Tanzan<strong>ya</strong>)kurulan Ruanda Uluslararası Ceza Mahkemesiradyonun sorumluluğunu tespit etmiştir.5. ÖRNEK UYGULAMALAR UNESCO 3 Mayıs gününü Dün<strong>ya</strong> BasınÖzgürlüğü Günü olarak belirlemiş ve birDün<strong>ya</strong> Basın Özgürlüğü Ödülü vermeyebaşlamıştır. Sınır Tanıma<strong>ya</strong>n Gazeteciler 2008’de heryılın 12 Mart gününü Siber Sansüre KarşıDün<strong>ya</strong> Günü olarak belirlemiştir. AGİT’in 2012 başkanı olan İrlanda, internetözgürlüğünün başta gelen önceliklerindenbiri olacağını açıklamıştır. Savaş Suçları Projesi, med<strong>ya</strong>, hükümetler ve<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı ve <strong>insan</strong>i <strong>ya</strong>rdım örgütlerininsavaş hukuku hakkında farkındalığınıngeliştirilmesi için gazetecileri, hukukçularıve akademisyenleri bir ara<strong>ya</strong> getirmektedir. Kosova ile ilgili olarak, med<strong>ya</strong><strong>ya</strong> dairmevzuattaki standartların ha<strong>ya</strong>tageçirilmesini izleyen Bağımsız Med<strong>ya</strong>Komisyonu ve bir Basın Konseyioluşturulmuştur. Uluslararası PEN 1999’da “SürgündekiYazarlar Ağı” isimli bir program başlatmıştırve sürgündeki gazeteci ve <strong>ya</strong>zarlara işbirliğiiçinde olduğu şehirlerde geçici güvenliyerler temin etmektedir. Örneğin Tunuslu<strong>ya</strong>zar Sihem Bensedrine 2011’deki ArapBaharı sayesinde, eve dönmeden önceGraz ve Barselona’da <strong>ya</strong>şamıştır. Yemenli gazeteci ve <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ısavunucusu Tawakkol Karman 2011’dealdığı ödülle en genç Nobel Ödülü sahibiolmuştur. Yemen’de “Zincirleri Olma<strong>ya</strong>nKadın Gazeteciler” isimli bir grubun lideriolan Tawakkol’a bu ödül Arap Baharı’ndaülkesinde oynadığı rol nedeniyle verilmiştir. Güneydoğu Avrupa Med<strong>ya</strong> Örgütü(SEEMO) 2000 yılında Vi<strong>ya</strong>na’da kurulmuşbir gazeteciler ağıdır. Ana faaliyetiGüneydoğu Avrupa’daki gazetecilereve med<strong>ya</strong> kuruluşlarına <strong>ya</strong>rdım ederekbasın özgürlüğünü korumaktır. SEEMObasın özgürlüğünün tehdit altında olduğuülkelere zi<strong>ya</strong>retlerde bulunarak hükümettemsilcileri, diplomatlar ve STK’larlagörüşmekte ve mahkemelere intikal etmişdavalarda <strong>ya</strong>sal temsilcilik <strong>ya</strong>parak basınadestek vermektedir. 2011’in başında Avrupa Komisyonu,Avrupa Birliği dönem başkanlığını almışolan Macaristan’dan yeni med<strong>ya</strong> <strong>ya</strong>sasınıdeğiştirmesini istemiş, <strong>ya</strong>bancı med<strong>ya</strong>
420 İFADE ÖZGÜRLÜĞÜ VE MEDYA ÖZGÜRLÜĞÜüzerinde yeni kayıt uygulamaları getirerekkatı denetim uygulanmasını eleştirmişve yeni kurulan ve dengesiz haberciliknedeniyle med<strong>ya</strong><strong>ya</strong> para cezalarıverebilecek olan Med<strong>ya</strong> Konseyi’ninbağımsızlığı hakkındaki endişelerini dilegetirmiştir. Macar hükümeti <strong>ya</strong>lnızca bazıdeğişiklikleri <strong>ya</strong>pmayı kabul etmiş, ancakAralık 2011’de Macar Ana<strong>ya</strong>sa Mahkemesimed<strong>ya</strong> <strong>ya</strong>sasının bazı kısımlarınınuygulanmasını benzer nedenlerledurdurmuştur. Çocukların internet güvenliğini iyileştirmekiçin Avrupa Birliği internette güvenlikfaaliyetlerini koordine eden “ins@fe” adlıAvrupa ağını desteklemektedir.6. MEDYA ÖZGÜRLÜĞÜ VE İNSANHAKLARI EĞİTİMİ“Gazeteciler arasında <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ınınne olduğu konusunda ciddi birbilgi eksikliği var. Birçok gazeteci –politikacılar ve sivil toplum alanındaçalışan diğer kişiler gibi– İnsanHakları Evrensel Bildirgesi’ni vediğer <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı antlaşmalarını vemekanizmalarını bilmiyor. Çoğunlukla<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı hukuku ile savaş hukukuarasındaki da farkı bilmiyorlar.Bunun sonucu olarak da <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıçoğunlukla <strong>ya</strong>lnızca çatışmalarınhaberini <strong>ya</strong>parken kullanılacak birkavram olarak görülüyor.”(Kaynak: Uluslararası İnsan HaklarıKonseyi. 2002. Gazetecilik, Med<strong>ya</strong> veİnsan Hakları Haberlerinin ÖnündekiZorluklar)7. TRENDLERİnternet ve İfade/Bilgi ÖzgürlüğüUNESCO’nun “Bilgi Toplumlarına Doğru”başlıklı raporuna göre, internet son yıllardabüyük bir patlama <strong>ya</strong>şamıştır: 1995’te 16milyon olan kullanıcı sayısı 2004’te 500 milyonunüzerine çıkmıştır; 2007’de 1 mil<strong>ya</strong>rkullanıcı varken 2011’deki kullanıcı sayısı 2,3mil<strong>ya</strong>rdır. Dün<strong>ya</strong> Bilgi Zirvesi’nin <strong>insan</strong>lığın<strong>ya</strong>rısının 2015 itibarıyla internete erişimininsağlanmış olması yönündeki hedefinin tutturulacağıtahmin edilmektedir; ancak hâlâdün<strong>ya</strong>da 5 mil<strong>ya</strong>rdan fazla <strong>insan</strong>ın interneterişimi yoktur. Afrika’da toplam nüfusun%1’inden daha azı internete erişebilmektedirve bu, “dijital bölünmüşlük” sorununun göstergesiolarak “dijital da<strong>ya</strong>nışma” meselesiniakıllara getirmektedir. Yine de internetin,sos<strong>ya</strong>l med<strong>ya</strong>nın ve vatandaş gazeteciliğininyükselişi med<strong>ya</strong> üzerinde önemli bir etkiyesahiptir ve internet hem gazetecilere hemde sıradan vatandaşlara dün<strong>ya</strong>nın her yerinden,örneğin bloglar yoluyla, okuma ve <strong>ya</strong>yın<strong>ya</strong>pma fırsatı vermektedir. Küçük med<strong>ya</strong> şirketleribile küresel olarak <strong>insan</strong>lara ulaşmafırsatına sahiptir; ancak bazı devletler bazıweb sayfalarına erişimi engelleyerek internettedenetim ve sansür uygulamaktadır. 2005’teYahoo! ve Google gibi bazı arama motorları,si<strong>ya</strong>si muhaliflerin bulunmasında Çin hükümetinidestekledikleri için STK’lar tarafındaneleştirilmiştir. Uluslararası Af Örgütü tepkiolarak internette <strong>bask</strong>ı<strong>ya</strong> karşı bir kampan<strong>ya</strong>başlatmıştır (ww.irrepressible.info). Bu aradaGoogle, Çin hükümetinin koşullarını yerinegetirmekten kaçınabilmek için Çin anakarasındakifaaliyetlerinin bir kısmını durdurmuştur.Google ayrıca hükümetlerden gelenengelleme ve<strong>ya</strong> filtreleme taleplerini şeffaflıkraporlarında duyurmaktadır.
İFADE ÖZGÜRLÜĞÜ VE MEDYA ÖZGÜRLÜĞÜ4212011’de İnternette Özgürlük hakkındakiyeni bir rapor içeriğin engellenmesi, rejimmuhaliflerine siber saldırılar ve sansür yoluylainternet özgürlüğüne yönelik tehditleriorta<strong>ya</strong> koymuştur. En az müdahale Eston<strong>ya</strong>,ABD, Alman<strong>ya</strong> ve Avustral<strong>ya</strong>’da görülürken,durumun en kötü olduğu ülkeler İran, Burmave Çin’dir (Bkz. Freedom House: İnternetteÖzgürlük: http://www.freedomhouse.org/freedomonthenet2011).WikiLeaks kâr amacı gütmeyen uluslararasıbir med<strong>ya</strong> kuruluşudur ve amacı önemlihaber ve bilgileri kamuoyuna açıklamaktır;As<strong>ya</strong>’daki <strong>bask</strong>ıcı rejimler, eski Sovyet bloku,Sahra Altı Afrika ve Ortadoğu hakkındabilgiler <strong>ya</strong>yınlamaktadır. En son olarak ABDaskeri kaynaklarından gizli bilgiler <strong>ya</strong>yınlamışve bu <strong>ya</strong>yınla büyük tartışmalara yol açmıştır.Kendini “takip edilemez ve sansürlenemezbüyük çapta belge sızdırma sistemi” olaraktarif eden WikiLeaks, 2009’da Uluslararası AfÖrgütü’nün Med<strong>ya</strong> Ödülü’nü almıştır. Bazıdevletlerden gelen olumsuz tepkiler karşısındaBM İnsan Hakları Yüksek Komiseri, maliambargoyla karşı karşı<strong>ya</strong> kalan bu kuruluşakarşı açılan siber savaş hakkında endişelerinibildirmiştir. (Bkz. WikiLeaks: http://wikileaks.org;BM Haber Merkezi. 2010. BM <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ı lideri WikiLeaks’e açıldığı iddia edilen“siber savaş” hakkındaki endişelerini dile getirdi:http://www.un.org/apps/news/story.asp?NewsID=37009&Cr=leaked&Cr1)Latin Amerika’daki en yüksek internet girişioranlarına sahip ülkelerden biri olan Venezuela’dabaşkan Hugo Chavez 2009’da, kamusektöründe internetin lüks olduğunu ve aşırıharcama<strong>ya</strong> neden olduğunu be<strong>ya</strong>n etmiştir. Ozamandan bu <strong>ya</strong>na internetin si<strong>ya</strong>si amaçlarlakısıtlanmasında artış görülmektedir. (Bkz.Küresel Bilgi Toplumu İzleme Merkezi [GlobalInformation Society Watch]: http://www.giswatch.org/)Bir uluslararası kampan<strong>ya</strong> ağı olan ve “ses”anlamına gelen “Avaaz”, 2007’de <strong>insan</strong>ları <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ı, çevre ve yolsuzluk, yoksulluk vesavaş karşıtlığıyla ilgili konulardaki dilekçeleridesteklemek üzere harekete geçirmek için kurulmuştur.2011 itibarıyla 10 milyondan fazlaüyesi vardır ve çok sayıda başarılı kampan<strong>ya</strong>düzenlemiştir (Bkz. Avaaz: http:www.avaaz.org).Facebook, 2004’te <strong>ya</strong>yına başlamıştır ve 2011itibarıyla 750 milyon üyeye sahiptir. 2011’deVi<strong>ya</strong>nalı bir öğrencinin şikâyeti nedeniyle Avrupa’damahremiyet ve veri koruma politikalarınıdeğiştirmek zorunda kalmıştır.Avrupa Konseyi <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının internetteuygulanmasıyla ilgili bildirgeler ve yönlendiriciilkeler <strong>ya</strong>yınlanmasına öncülük etmektedir.2005 tarihli “İnsan Hakları ve İnternetBildirgesi” ve Aralık 2011 tarihli “Özel İnternetPlatformlarında ve Hizmet Sağlayıcılar Bakımındanİfade, Toplanma ve Örgütlenme ÖzgürlüklerininKorunmasına İlişkin Bildirge”bu belgeler arasında yer alır. Arama motorlarıve sos<strong>ya</strong>l ağlar için İnsan Hakları Yönlendiriciİlkeleri de kabul edilmek üzeredir.“Demokratik bir hükümete ve görece özgür bir basına sahip bir ülkedehiçbir zaman kıtlık olmamıştır.”Amart<strong>ya</strong> Sen, Nobel Ödüllü iktisatçı. 1999
422 İFADE ÖZGÜRLÜĞÜ VE MEDYA ÖZGÜRLÜĞÜAdalet ve Temel Haklar Avrupa Komiseri2011’deki uluslararası tartışmalara <strong>ya</strong>nıt olarak,yeni AB veri koruma düzenlemelerinde kullanıcılarınkendileri hakkındaki veriler üzerindedenetim sağla<strong>ya</strong>bilmesi için “unutulma hakkı”nınyer alması gerektiğini be<strong>ya</strong>n etmiştir.Bilgi toplumunun “irfan toplumları”na dönüştürülmesibilginin ve iletişim teknolojilerininartmasına bağlıdır. İfade özgürlüğübağlamında devlet bilgiye erişimin sağlanmasınınkoşulu olan iletişim teknolojilerineerişimi sağlamak gibi bir pozitif yükümlülükaltındadır. Bu durum özellikle Güney içinönemlidir. Bu amaçla, 2003’te Dün<strong>ya</strong> BilgiToplumu Zirvesi çerçevesinde Toplum Multimed<strong>ya</strong>Merkezleri oluşturulması için bir girişimbaşlatılmıştır. Bu girişimin hedefi, bilgiteknolojilerine erişimi olma<strong>ya</strong>n toplumlar cephesindendijital olanaklara erişimdeki eşitsizliğiazaltmaktır. Benimsenen <strong>ya</strong>klaşımla erişim,öğrenme ve yeni ve eski teknolojilerin birleşiminibirbirine bağlamaktadır. Bu, yerel radyolarıntopluma ait internete bağlı bilgisa<strong>ya</strong>rlar,e-posta hizmetleri, telefon, faks ve fotokopigibi tele-merkez alt<strong>ya</strong>pılarıyla birleştirilmesiylegerçekleştirilmektedir. Amaç, toplumunüyelerinin yeni teknolojilerin düzenli kullanıcılarıhaline gelmesi ve dün<strong>ya</strong> çapında mevcutolan bilgiye erişimlerinin sağlanmasıdır.(Kaynak: UNESCO. 2005. İrfan ToplumlarınaDoğru)ÇEŞİTLİ FAALİYETLERFAALİYET IHANGİ ŞAPKAYI TAKIYORSUN?Bölüm I: GirişBu faaliyet katılımcılara fikirlerini özgürceama gerekli sorumlukları üstlenerek ifadeetme ve tartışma fırsatı tanır. Ayrıca karmaşıkkonularla ve<strong>ya</strong> kışkırtıcı nitelikteki ifadelerleilgili farklı açıları içeren bir tartışma için yöntemve böylece tüm tarafların menfaatlerinikarşılamak için çözüm sunar.Bölüm II: Genel BilgilerFaaliyet türü: Tartışma.Amaçlar ve hedefler: Eleştirel düşünmeninve sorun çözmenin kolaylaştırılması, kişininfikrini sorumluluklar çerçevesinde açıklaması.Hedef grup: Genç yetişkinler ve yetişkinler.Grup büyüklüğü: 18-30 kişi.Süre: 90 dakika.Hazırlık: Herkesin mevcut olduğu oturumiçin sandalyeleri daire biçiminde dizin.Malzemeler: Altı farklı renkte şapkalar (be<strong>ya</strong>z,kırmızı, si<strong>ya</strong>h, sarı, yeşil ve mavi; kâğıt<strong>ya</strong> da kartondan <strong>ya</strong>pılabilir).Beceriler: İletişim; <strong>ya</strong>ratıcı, eleştirel ve analitikdüşünme becerileri.Bölüm III: Faaliyet Hakkında BilgilerTartışmayı açan kışkırtıcı ifade: Özgür birülkede <strong>ya</strong>şıyoruz ve herkesin fikrini özgürcesöyleme hakkı var. Irkçı söylemi <strong>ya</strong> da nefretsöylemini neden sansürlemeliyiz?Kolaylaştırıcı, bu kışkırtıcı ifadeyi herkesinbulunduğu oturumda sunar. Katılımcılar “düşünmeşapkası” yöntemini kullanarak bu ifadeyleilgili düşünür: Yalnızca şapkası elindeolan kişi konuşur. Bir katılımcı konuşmasını
İFADE ÖZGÜRLÜĞÜ VE MEDYA ÖZGÜRLÜĞÜ423bitirdikten sonra şapkayı başka bir katılımcı<strong>ya</strong>verir. Her renk başka bir <strong>ya</strong>klaşımı simgeler.Be<strong>ya</strong>z şapka bilgiyi simgeler: Nesnel bakış;<strong>ya</strong>lnızca bilginin mevcut olup olmadığıyla ilgilenilmesi.Olgular neler?Kırmızı şapka duyguları simgeler: Öznel bakış,güdüsel tepki ve<strong>ya</strong> duyguların ifadesi (gerekçesunmadan).Si<strong>ya</strong>h şapka olumsuz yönleri simgeler: Eksikliklerinve engellerin tespiti için mantığınkullanılması, çelişkilerin aranması.Sarı şapka olumlu yönleri simgeler: Menfaatlerinbulunması için mantığın uygulanması,uyum aranması.Yeşil şapka <strong>ya</strong>ratıcılığı simgeler: Daha iyiyedoğru değişim, alternatifler, bir düşünceninnereye gideceğine bakılması.Mavi şapka düşünmeyi ve kolaylaştırmayısimgeler: Kolaylaştırıcının görevleri, tartışma,özetleme ve atılacak adımlar.Katılımcılar kışkırtıcı ifadeyle ilgili olaraktek tek konuşur. İlk bölüm her zaman be<strong>ya</strong>zşapka<strong>ya</strong>, <strong>ya</strong>ni bilgi ve olgu toplanmasına ayrılmalıdır.Son bölüm de mavi şapkayla <strong>ya</strong>pılmalıdır.Diğer renk şapkalar herhangi birsıralamayla kullanılabilir.Geri bildirim:Tartışmadan sonra katılımcılardan duygu vedüşünceleri hakkında düşünmelerini isteyin.Bu sorun çözme yöntemiyle ilk kez mi karşılaşıyorlar?Katılımcılar benzer <strong>ya</strong>klaşımlardanhaberdar mı?Yönteme dair ipuçları:Kolaylaştırıcı, katılımcıların ellerindeki şapkanıngerektirdiği <strong>ya</strong>klaşımı benimsemelerinisağlamalıdır. Örneğin sarı şapkayı tutan birkatılımcı olumsuz yönlerden bahsetmemeli veherhangi bir duygu belirtmemelidir. Bu yönteminiyi tarafı, konuşmacıların konuşurkenbaşka yönlere kaymasını engellemesi ve herkonuşmacı<strong>ya</strong> yeterli konuşma süresi vermesidir.Aynı yöntem kolay bir çözümü olma<strong>ya</strong>ntüm karmaşık konular ve<strong>ya</strong> sorunlar için kullanılabilir.Daha fazla araştırma için ilgili <strong>haklar</strong>/alanlar:Ayrımcılık <strong>ya</strong>sağı, eşitlik.(Kaynak: U<strong>ya</strong>rlama: Edward de Bono. 1990.Altı Düşünen Şapka)FAALİYET IIİNTERNETİN ETKİSİBölüm I: GirişBu faaliyet internet kullanımının olumlu veolumsuz taraflarının, ifade özgürlüğü üzerindekietkilerinin ve internetin gelecekte karşılaşacağızorlukların analiz edilmesi amacıyla hemküçük grup hem geniş grup faaliyetleri içerir.Bölüm II: Genel BilgilerFaaliyet türü: Tartışma.Amaçlar ve hedefler: İnternetin etkileri vedün<strong>ya</strong> ölçeğinde bilgiye erişim hakkında farkındalık<strong>ya</strong>ratılması; internetin <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıüzerindeki etkisinin tespit edilmesi; internetebağlı olguların incelenmesi.Hedef grup: Genç yetişkinler ve yetişkinler.Grup büyüklüğü: -Süre: 45 dakika.Malzemeler: Tahta, tahta kalemleri.Beceriler: Analitik beceriler, bir konu hakkındafarklı bakış açılarının ifade edilmesi, ekipinşası becerileri.Bölüm III: Faaliyet Hakkında BilgilerKonu<strong>ya</strong> giriş: Faaliyeti bazı temel bilgiler vererektanıtın. Gruba internet hakkında bu bölümdeaçıklanan bazı bilgileri aktarın, sonraikili gruplar halinde internetle ilgili kendi deneyimleriniaktarmalarını, internetin avantajlarıve dezavantajları üzerine konuşmalarınıisteyin. Bu uygulama için 10 dakika süre verin.
424 İFADE ÖZGÜRLÜĞÜ VE MEDYA ÖZGÜRLÜĞÜDaha sonra katılımcıları büyük gruba çağırınve internetin etkileri, avantajları ve dezavantajlarıhakkında konuşmalarını isteyin. Aşağıdakisoruları kullanabilirsiniz: İnternet yoluyla gerçekleşen <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıihlallerini biliyor musunuz? (çocukpornografisi, siber suçlar vs.) Bu ihlallerin toplum üzerindeki etkisi niçinartmaktadır? Bu tür olayların önlenmesi için koyulacakkuralların ölçüsü ne olmalıdır? İnternet yönetimi devlet eliyle mi ve/ve<strong>ya</strong>uluslararası düzenlemeler yoluyla mı, iraditaahhütler ve tüm aktörler için davranışkurallarıyla mı, yoksa ortak düzenlememodelleriyle mi yürütülmelidir?Bir <strong>ya</strong> da iki katılımcıdan önemli noktalarıtahta<strong>ya</strong> <strong>ya</strong>zmalarını isteyin.Geri bildirim:Katılımcılar tartışma sırasında internet hakkındane öğrendi? Tahtadaki notlara bakınve şu konular hakkında düşünün: İnternetkullanmanın avantajları dezavantajlarındandaha ağır basmakta mıdır? Dezavantajlarınortadan kaldırılması için ne <strong>ya</strong>pılmalıdır?Bölüm IV: Faaliyetin ArdındanKatılımcıları <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı örgütlerinin web sitelerinizi<strong>ya</strong>ret etmeye, örgütlerin faaliyetlerinikarşılaştırma<strong>ya</strong> ve bu faaliyetlerin internetyoluyla <strong>ya</strong>ygınlaştırılmasını değerlendirmeyeteşvik edin. Bu bulgular temelinde katılımcılaraşağıdaki konuları ilgilendiren bir projehakkında düşünebilir: Kendi çevrelerinde <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıkonularında farkındalık <strong>ya</strong>ratmak içinmevcut internet kaynaklarının kullanımı; Kendi web sitelerini, Facebook ve<strong>ya</strong> bloghesaplarını <strong>ya</strong>ratmaları ve toplumdatehlikede olan bir <strong>insan</strong> hakkı için mücadeleeden örgütlerle kendi <strong>ya</strong>rattıkları site ve<strong>ya</strong>blogu bağlantılandırmaları.Daha fazla araştırma için ilgili <strong>haklar</strong>/alanlar:Med<strong>ya</strong>, küreselleşme.(Kaynak: U<strong>ya</strong>rlama: Avrupa Konseyi. Gençlerİçin Bir İnsan Hakları Eğitimi El Kitabı)Yönteme dair ipuçlarıBu faaliyetten önce katılımcıların internete nekadar aşina olduğunu değerlendirin. Böylecedüzeyi ve genel <strong>ya</strong>klaşımı belirleyebilirsiniz.
İFADE ÖZGÜRLÜĞÜ VE MEDYA ÖZGÜRLÜĞÜ425KAYNAKÇAAfrican Commission on Human and Peoples’Rights (Afrika İnsan ve Halkların HaklarıKomisyonu). 2000. Thirteenth ActivityReport of the African Commission on Humanand Peoples’ Rights 1999-2000. http://www.chr.up.ac.za/hr_docs/documents/13th_Annual_Activity_Report-_AHG.pdf.Asia Media Information and CommunicationCentre (As<strong>ya</strong> Med<strong>ya</strong> Bilgi ve İletişimMerkezi). 2008. Free Markets, Free MediaSingapore: AMIC.Barendt, Eric. 2005. Freedom of Speech. 2 ndedition. Oxford: Oxford University Press.Benedek, Wolfgang ve Matthias C. Kettemann.2012. Freedom of Expression in theInternet. Strasbourg: Council of Europe Publishing.Benedek, Wolfgang. 2008. Internet Governanceand Human Rights. In: Benedek,Wolfgang, Veronika Bauer and Matthias C.Ketteman (ed.). Internet Governance and theInformation Society, Global Perspectives andEuropean Dimensions. Utrecht: Eleven InternationalPublishing, s. 31-49.Benedek, Wolfgang. 2007. Der Schutz derMeinungsaeusserungs- und der Medienfreiheitin der Informationsgesellschaft. In: Benedek,Wolfgang und Catrin Pekari (Hg.). Menschenrechtein der Informationsgesellschaft. Stuttgart:Boorberg, s. 125-146.Boyle, Kevin. 2000. Restrictions on the Freedomof Expression. In: Asia-Europe Foundation(ASEF). The Third Informal ASEM Seminaron Human Rights. Singapore, s. 27-37.Byerly, Carolyn M. ve Karen Ross. 2006.Women and Media: A Critical Introduction.Oxford: Blackwell.Chrétien, Jean-Pierre vd. 1995. Rwanda-LesMédias du Génocide. Paris: Karthala.Council of Europe (Avrupa Konseyi). 2009.Legal Instruments for Combating Racism onthe Internet. Strasbourg: Council of EuropePublishing.Council of Europe (Avrupa Konseyi). 2007.Freedom of Expression in Europe. Case-Lawconcerning Article 10 of the ECHR. Strasbourg:Council of Europe Publishing.Council of Europe (Avrupa Konseyi). 2005.Political Debate and the Role of the Media-TheFragility of Free Speech. Strasbourg: Council ofEurope Publishing.Council of Europe (Avrupa Konseyi). 2002.Compass: A Manual on Human Rights Educationwith young people. Strasbourg: Council ofEurope Publishing.Cucereanu, Dragos. 2008. Aspects of RegulatingFreedom on the Internet. Antwerpen:Intersentia.Bono, Edward de. 1990. Six Thinking Hats.London: Penguin.
426 İFADE ÖZGÜRLÜĞÜ VE MEDYA ÖZGÜRLÜĞÜEuropean Union (Avrupa Birliği). 2008.Council Framework Decision 2008/913/JHA of28 November 2008 on combating certain formsand expressions of racism and xenophobia bymeans of criminal law. http://eur-lex.euro-pa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CE-LEX:32008F0913:EN:NOT.Fallows, James. 1997. Breaking the News-How the Media Undermined American Democracy.New York: Vintage.Frau-Meigs, Divina. 2011. Media matters inthe cultural contradictions of the “informationsociety”-Towards a human rights-based governance.Strasbourg: Council of Europe Publishing.Golash, Deirdre (ed.). 2010. Freedom of Expressionin a Diverse World. Dordrecht/Heidelberg/London/NewYork: Springer.Grabenwarter, Christoph. 2009. EuropaeischeMenschenrechtskonvention. 4. Aufl. Muenchen:C.H. Beck, § 23.Hammond, Philip ve Edward Herman (ed.).2000. Degraded Capability-The Media and theKosovo Crisis. London: Pluto Press.Hare, Ivan ve James Weinstein (ed.). 2009.Extreme Speech and Democracy. New York:Oxford University Pess.Heyns, Christof. 2008. Civil and Political Rightsin the African Charter. In: Evans, MalcolmD. and Rachel Murray. The AfricanCharter on Human and People’s Rights. TheSystem in Practice. 1986-2006. Cambridge:Cambridge University Press.Hill, Michael W. 2005. The Impact of Informationon Society. 2 nd edition. London: BowkerSaur.International Council on Human Rights Policy(Uluslararası İnsan Hakları PolitikalarıKonseyi). 2002. Journalism, Media and theChallenge of Human Rights Reporting. http://www.protectionline.org/IMG/pdf/journalism_media.pdf.International Freedom of Expression Exchange(IFEX) (Uluslararası İfade ÖzgürlüğüDeğişimi). 2005. Campaining for Freedom ofExpression. A Handbook for Advocates. Toronto.http://www.amarc.org/documents/manuals/IFEX_Handbook_English.pdf.Inter-Parliamentary Union (Parlamentolararası Birlik) (ed.). 2006. Freedom of Expression,Parliament and the Promotion of TolerantSocieties. Geneva: Inter-Parliamentary Union.Jorgensen, Rikke F. (ed.). 2006. Human Rightsin the Global Information Society. Cambridge:MIT Press.Kettemann, Matthias C. 2011. Ensuring HumanRights Online: Selected Council of EuropeInitiatives in the Information Society Sectorin 2010. In: Benedek, Wolfgang vd. (ed.),European Yearbook on Human Rights 2011.Vienna, Antwerp: Neuer WissenschaftlicherVerlag, Intersentia, s. 461-482.Kleinwaechter, Wolfgang (ed.). 2007. ThePower of Ideas. Internet Governance in a GlobalMulti-Stakeholder Environment. Berlin:Marketing für Deutschland GmbH.Lenkova, Mariana (ed.). 1998. Hate Speechin the Balkans. Athens: International HelsinkiFederation.
İFADE ÖZGÜRLÜĞÜ VE MEDYA ÖZGÜRLÜĞÜ427Mansell, Robin. 2005. The fragility of knowledgesocieties: ambiguity, cost reduction andaccess in developing countries. In: Milward-Oliver,G. (ed.). Maitland+20-Fixing the MissingLink. Bradford: The Anima Centre, s.83-97.McRae, Rob. 2001. Human Security, Connectivity,and the New Global Civil Society. In:McRae, Rob and Don Hubert (ed.). HumanSecurity and the New Diplomacy. Montreal:McGill-Queens University Press, s. 236-249.Mill, John Stuart. 1859. On Liberty.Milo, Dario. 2008. Defamation and Freedomof Speech. New York: Oxford University Press.Moeller, Susan D. 1999. Compassion Fatigue-Howthe Media Sell Disease, Famine, Warand Death. New York: Routledge.Moeller, Christian ve Arnaud Amouroux(ed.). 2007. Governing the Internet-Freedomand Regulation in the OSCE Region. Vienna:Organization for Security and Co-operation inEurope.Nowak, Manfred. 2005. Commentary on theU.N. Covenant on Civil and Political Rights.2 nd edition. Kehl am Rhein: N.P. Engel.Oesterreische Juristenkommision (Hg.).2005. Caroline und die Folgen: Medienfreiheitam Wendepunkt. Wien, Graz: Neuer WissenschaftlicherVerlag.Pritchard, David (ed.). 2000. Holding the MediaAccountable-Citizens, Ethics and the Law.Bloomington: Indiana University Press.Reporters without Borders (Sınır Tanıma<strong>ya</strong>nGazeteciler). 2011. International CommunityUrged to React as Situation of FreeExpression Worsens in Egypt. http://en.rsf.org/egypte-international-community-urged-to-17-11-2011,41407.html.Reporters without Borders (Sınır Tanıma<strong>ya</strong>nGazeteciler). 2010. 2010 World PressFreedom Index. Paris: Reporters withoutBorders. http://en.rstf.org/press-freedom-index-20101034.htlml.Rothberg, Robert I. ve Thomas G. Weiss.1996. From Massacres to Genocide-The Media,Public Policy, and Humanitarian Crises. Washington,DC: The Brookings Institution Press.SEEMO. 2011. SEEMO Condemns New DeathThreats against Croatian Journalist DragoHedl. http://www.seemo.org/activities/pressfreedom/11/press1190.html.Spencer, Graham. 2005. The Media and Peace.From Vietnam to the “War on Terror”. Basingstoke:Palgrave-Macmillan.South African Human Rights Commission(Güney Afrika İnsan Hakları Komisyonu).2000. Faultlines-Inquiry into Racism in theMedia. Johannesburg: South African HumanRights Commission.Todorovic, Mirjana. 2003. Freedom of Expressionand the Right to Dignity and Reputation.In: Todorovic, M. (ed.). Culture of HumanRights. Belgrade Human Rights Centre, s. 161-175.Rantanen, Terhi. 2005. The Media and Globalization.London: Sage.
428 İFADE ÖZGÜRLÜĞÜ VE MEDYA ÖZGÜRLÜĞÜUnited Nations Economic and Social Council(Birleşmiş Milletler Ekonomik ve Sos<strong>ya</strong>lKonsey). 2003. Promotion and Protection ofHuman Rights: Information and Education.Implementation of the Plan of Action of theUnited Nations Decade for Human Rights Education,1995-2004.http://www.unhchr.ch/Huridocda/Huridoca.nsf/0/4a13d09cd91c4ebbc1256cd200509750/$FILE/G0310042.pdf.United Nations Educational, Scientific andCultural Organization (UNESCO) (BirleşmişMilletler Eğitim, Bilim ve Kültür Örgütü).2005. UNESCO World Report. Towards KnowledgeSocieties. http://unesdoc.unesco.org/images/0014/001418/141843e.pdf.Nations Special Rapporteur on the Promotionand Protection of the Right to Freedom ofOpinion and Expression (Birleşmiş MiletlerDüşünce ve İfade Özgürlüğünün Korunmasıve Geliştirilmesi Özel Raportörü). 2011.The Right to Freedom of Opinion and Expression.Annual Report by Frank La Rue with a focuson the Internet and freedom of expression;UNGA Doc. A/HRC/17/27 of 26 April 2011.Verpeaux, Michel. 2010. Freedom of Expression.Strasbourg: Council of Europe Publishing.Voltaire (François Marie Arouet). 1764.Liberty of the Press. In: Philosophical Dictionary.Reprint edition 1984. London: PenguinClassics.Von Dohnanyi, Johannes ve Christian Möller.2003. The Impact of Media Concentrationon Professional Journalism. Vienna: Organizationfor Security and Co-operation in Europe.Weber, Anne. 2009. Manual on Hate Speech.Strasbourg: Council of Europe Publishing.White, Aidan. 2002. Journalism, Civil Libertiesand the War on Terrorism. Final Report onthe Aftermath of September 11 and the Implicationsfor Journalism and Civil Liberties.Brussels: International Federation of Journalists.EK BİLGİLERAmnesty International (Uluslararası Af Örgütü):http://www.amnesty.org/Article 19: http://www.article19.orgAsia Media Information and CommunicationCentre (As<strong>ya</strong> Med<strong>ya</strong> Bilgi ve İletişimMerkezi): http://www.amic.org.sgAssociation for Progressive Communications(APC): www.apc.orgCrimes of War Project (Savaş Suçları Projesi):http://www.crimesofwar.orgCommunication Regulation Agency (CRA)of Bosnia-Herzegovina: www.cra.ba/eng/Council of Europe-Media Division (AvrupaKonseyi-Med<strong>ya</strong> Bölümü): http://www.coe.int/t/e/human_rights/mediaDynamic Coalition on Internet Rights andPrinciples (İnternet Hakları ve İlkeleri HakkındaDinamik Koalisyon): http://www.internetrightsandprinciples.org
İFADE ÖZGÜRLÜĞÜ VE MEDYA ÖZGÜRLÜĞÜ429Freedom House: Freedom of the Press2011 (Basın Özgürlüğü): http://freedomhouse.org/report/freedom-press/freedom-press-2011Freedom House: Freedom on the Net 2011(İnternette Özgürlük): http://www.freedomhouse.org/report/freedom-net/freedom-net-2011Global Information Society Watch (GISWatch):http://www.giswatch.org/Soul Beat Africa-Communication for Change:http://www.comminit.com/africaSouth East Europe Media Organisation (SE-EMO) (Güneydoğu Avrupa Med<strong>ya</strong> Örgütü):http://www.seemo.orgUNESCO Advisory Group for Press Freedom(UNESCO Basın Özgürlüğü DanışmaGrubu): http://www.unesco.org/webworld/wpfd/group.htmlIns@fe: http://www.saferinternet.orgIndependent Media Commission (Kosovo)(Uluslararası Med<strong>ya</strong> Komisyonu-Kosova):http://www.kpm-ks.org/?gjuha=3International Federation of Journalists(Uluslararası Gazeteciler Federasyonu):http://www.ifj.orgInternational Freedom of Expression Exchange(Uluslararası İfaze Özgürlüğü Değişimi):http://www.ifex.orgInternational Publishers Association (IPA)(Uluslararası Yayıncılar Birliği): http://www.internationalpublishers.org/Media Foundation for West Africa (BatıAfrika Med<strong>ya</strong> Vakfı): http://www.mediafound.org/OSCE Representative on Freedom of theMedia (AGİT Med<strong>ya</strong> Özgürlüğü Temsilcisi):http://www.osce.org/fomPEN International (Uluslararası PEN):http://www.pen-international.org/
430 NOTLAR
DEMOKRASİ HAKKITEMSİL VE KATILIMÇOĞULCULUK VE TOPLUMA DAHİL ETMEİNSAN HAYSİYETİ VE ÖZGÜRLÜK“Herkes, doğrudan <strong>ya</strong> da serbestçe seçilmiş temsilcileri aracılığıylaülkesinin yönetimine katılma hakkına sahiptir. Herkesin, ülkesinde kamuhizmetlerinden eşit <strong>ya</strong>rarlanma hakkı vardır.Halk iradesi, hükümet otoritesinin temelini oluşturmalıdır; bu irade,genel ve eşit oy hakkı ile gizli ve serbest oylama yoluyla, belirli aralıklarla<strong>ya</strong>pılan dürüst seçimlerle ifade edilir.”İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi, 21. madde. 1948.
432 DEMOKRASİ HAKKIÖRNEK HİKÂYE“Demokratik Dönüşüm: Bir DevriminMirası Mücadele Bittikten SonraBiçimlenir”2011’deki Arap devrimleri, Arap dün<strong>ya</strong>sınındemokratik dönüşüm <strong>ya</strong>şa<strong>ya</strong>ma<strong>ya</strong>cağı klişesiniyerle bir etti; ancak Tunus ve Mısır gibiülkeler istikrarlı ve demokratik toplumlar inşaetme göreviyle karşı karşı<strong>ya</strong> kalacakları içinArap Baharı’nın mirası mücadele bittiktensonra biçimlenecektir.Geçen on yılda tanıklık ettiğimiz Afganistanve Irak deneyimlerinin ışığında bakıldığındabu zorluk korkutucudur; ancak başarısızdevletleri görece kısa süreler içinde önü açıkdemokrasilere dönüştüren diğer dönüşümlerdencesaret almalıyız. Baltık devletleri vediktatörlük sonrası Latin Amerika hızlı ilerlemeninbazı örnekleridir. Güney Kafkaslar’dakiGürcistan Cumhuriyeti daha yeni tarihli birörnektir. Kültürler ve bağlamlar farklı da olsabu başarılı dönüşüm hikâyelerinden öğrenilebilecekçok şey var.Belki de en önemli ders şu: Değişim potansiyeliniküçük görmemeliyiz. Dönüşüm gelenekselaklın bizi inandırdığından çok dahahızlı gerçekleşebilir. Gürcistan hükümeti güçlübir demokrasi haline gelmeden önce uzunbir yolumuz olduğunun farkında; ancak Gürcistanörneği her şeyden önce devrimci anlarınönemini vurgulamaktadır: Bu anlar genişhalk kitlelerinin ha<strong>ya</strong>llerini <strong>ya</strong>kalar. Sıradan<strong>insan</strong>lar değerlerinin si<strong>ya</strong>setin temeli halinegelebileceğini ve kendi gelecekleri için sorumlulukalabileceklerini görürler.Diğer bir ifadeyle, başkalarıyla ilgili beklentilerimizindüşüklüğünün kurbanı olmamalıyız.Sonuç olarak, uluslararası toplum tam dabu yüzden Arap Baharı’nın gelişini göremedi.Mısır, Tunus ve diğer ülkelerin halklarının kültürelolarak <strong>ya</strong> da başka nedenlerle böyle biris<strong>ya</strong>nı gerçekleştiremeyeceğine kendimizi inandırmıştık.Aynı hatayı ikinci kez <strong>ya</strong>pmamalıyız.Birçok gözlemci Gürcistan’daki 2003 Gül Devrimiesnasında aynı şekilde çekimser kalmıştı.Önemli si<strong>ya</strong>si değişimlerin <strong>ya</strong>şandığı diğerülkelerde olduğu gibi, Gürcü devleti sıfırdaninşa edilmek zorunda kalmıştı; fakat yepyenibir başlangıç <strong>ya</strong>pma<strong>ya</strong> zorlanmak hayırlı olmuştu,lanetli değil…Kuzey Afrika’daki diktatörlüklere benzer birbiçimde Sovyetler Birliği’nin özünde denetimve yolsuzluk vardı. Gül Devrimi’nin hemenardından Gürcistan devlet tekeli dönemineson verdi. Bizim ilk kapsamlı reformumuzolan kolluk güçlerine dair mevzuatın tamamendönüştürülmesi özellikle aydınlatıcıdır.Tüm trafik polislerini işten çıkarmakla işebaşladık. Polis uzun zamandır devletin yolsuzluklarınınve <strong>bask</strong>ısının sembolü halinegelmişti. Gürcüler üç ay boyunca trafik polisiolmadan <strong>ya</strong>şadı ve bu dönem boyunca şaşırtıcıbir biçimde suç oranları %70 azaldı. Bizcebu şekilde Gürcü halkına devrimin başarısıiçin doğrudan sorumluluk verilmiş ve halk dabu sorumluluğu üstlenmiş oldu.Yolsuzlukla mücadele gerçek ve kalıcı bir dönüşümiçin asıl unsurdur ve Kuzey Afrika’dakireformların da temelini oluşturmalıdır. Bu mücadeleninverilmemesi durumunda bu toplumlarhalkın güçten düşmesi riskiyle karşı karşı<strong>ya</strong>kalacaktır. Yolsuzluğun ideolojik bağlarla ilgisiyoktur. Rüşvete karşı mücadele küçük bir elittarafından ele geçirilmiş ve ortalama yurttaşlardanrüşvet isteyen kurumları özgürleştirir.
DEMOKRASİ HAKKI433Gürcü deneyiminden alınacak bir diğer dersde <strong>ya</strong>lnızca hükümetin tamamı/toplumun tamamıtürü <strong>ya</strong>klaşımların elle tutulur ve kalıcısonuçlar orta<strong>ya</strong> çıkarabileceğidir. Yargı, polis,vergi sistemi, gümrük sistemi, si<strong>ya</strong>si sınıf,seçim kanunları ve<strong>ya</strong> eğitim sistemiyle ilgilireformlar tek başına yürütülmemeli, kapsamlıbir sos<strong>ya</strong>l ve si<strong>ya</strong>si dönüşüm projesinin parçasıolmalıdır. Elbette ki bu –özellikle de sınırlıbeceri ve kaynaklara sahip olan bir ülkede–gerekli para miktarının artmasına neden olur.Böyle bir reform tek başına <strong>ya</strong>pılamaz.Özgürlük ve demokrasi talepleri ne kadar güzelve popüler olursa olsun, gerçek devrimsonradan oluşan uzun ve zorlu bir reformsürecidir. Tüm köklü demokrasiler deneyimlerini–başarıları kadar başarısızlıklarını da–henüz özgürleşmiş uluslarla paylaşmalıdır.Belki de, demokrasinin özü durmaksızınuyum sağlama ve ilerlemeye da<strong>ya</strong>ndığından,bunun hepimiz için bir öğrenme deneyimi olmasışaşırtıcı değildir.(Kaynak: Temuri Yakobashvili. 2011. ArapBaharı. Gürcistan’ın Washington BüyükelçisininAnalizi)Tartışma Soruları1. Doğu Avrupa ve eski Sovyetler Birliği’nde1989’dan sonra <strong>ya</strong>şanan devrimler2011’deki Arap Baharı ile karşılaştırılabilirmi? Bu olaylar büyük demokrasi hikâyesininbirer bölümü müdür?2. Demokrasi için mücadele eden başka devletlerdenhaberdar mısınız? Karşılaştıklarısorunlar nelerdir?3. Bir demokratikleşme sürecinde olması gerekenve demokratikleşmenin güçlendirmesigereken unsurlar nelerdir?4. Vatandaşlar ülkelerindeki demokratikleşmesüreçlerine nasıl katkıda bulunabilir?Somut önerilerde bulunma<strong>ya</strong> çalışın.BİLİNMESİ GEREKENLER1. YÜKSELEN DEMOKRASİKatılım hakkı <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının merkezindedirve İnsani Güvenlik Ağı’nın ilke, vizyon vedeğerlerinin temelinde yer alır. Ağa üye devletlerinizlediği gündem hem katılıma hem dedemokrasiye da<strong>ya</strong>nmaktadır.Demokrasi genellikle halkın egemenliğiolarak düşünülür; ancak çok daha karmaşıkbir tanıma sahiptir. Demokrasi, bir hükümetetme şeklidir ve aynı zamanda devletin sosyopolitikve hukuki teşkilatını vurgula<strong>ya</strong>n birfikirdir. Hem teoride hem uygulamada çokçeşitli modeller biçiminde orta<strong>ya</strong> çıkar ve birbütün olarak sayısız farklı anlamı içinde taşır.Fakat özünde, <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı ilkelerine güçlübir biçimde bağlıdır ve <strong>insan</strong> haysiyetine tamolarak saygı göstermeden ve <strong>insan</strong> haysiyetinikorumadan işlemesi mümkün değildir. Katılımve temsilin <strong>ya</strong>nı sıra, demokrasi dahiletme (inclusion) ile de ilgilidir. Dahil etme,kişinin içinde bulunduğu toplumda, bölgedeve<strong>ya</strong> devlette toplumsal ha<strong>ya</strong>ta tam olarak dahiledilme hakkı olarak anlaşılmalıdır. Vatandaşolan bireyin dahil olma ve katılım hakkınınasıl kullanacağı kendi takdirine bağlıdır, ancakbu hak ortadan kaldırılamaz. Dahil etme
434 DEMOKRASİ HAKKIile birlikte çoğulculuk kavramı da demokratikyönetimin merkezindedir. Çoğulculuk“ötekilik” kavramının üstesinden gelinmesinive farklı <strong>insan</strong>i deneyimlerden gelen <strong>insan</strong>larınhaysiyetleriyle, hukuk devleti çatısında<strong>ya</strong>şamasını ve farklılıkların güç ve da<strong>ya</strong>nıklılıkkaynağı olarak görülmesini gerektirir. Esasolarak vatandaşlık <strong>ya</strong> da diğer <strong>ya</strong>sal ikametizinlerine sahip <strong>insan</strong>lardan hiçbirinin dahilolma ve <strong>insan</strong> haysiyeti <strong>haklar</strong>ı ortadan kaldırılamaz.Bu, demokrasinin turnusol kâğıdıdır.Demokratik olma<strong>ya</strong>n <strong>ya</strong>pılar ile <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıihlalleri arasında açık bir bağ vardır;fakat köklü demokrasiler de <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ınınyok sayılmasına göz yumdukları takdirde zayıflarlar.Bir ihlal özel bir ihlaldir, ancak <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ının yok sayılması (ki çoğunluklagerçek anlamda dahil olma ve çoğulculuğunyok sayılması olarak görünür) toplumsalve sistematiktir. Örneğin, Kanada gibi ileribir demokrasi temsilcisi ve Birleşmiş Milletlerİnsani Gelişim Endeksi’nin lideri olanbir ülkede bile yerli halkların toplumsal ha<strong>ya</strong>tadahli konusunda sorunlar olduğu Kanadadevleti tarafından kabul edilmektedir.Birçok ileri demokraside kadınların iktidarçevrelerine ve dolayısıyla etkili olabilecekleripozisyonlara gelmesi engellenmektedir.“Dün<strong>ya</strong>nın en eski demokrasisi” olarak bilinenAmerika Birleşik Devletleri’nde, dahiletme etnik ve cinsel azınlıklar (eşcinsellergibi) bakımından süregiden bir tartışmadır.Öte <strong>ya</strong>ndan, dahil etme ve çoğulculuğunuygulanmasındaki eksikliklerin ve başarısızlığınağır sonuçları olabilir. 2005’in sonlarındaFransa’daki <strong>ya</strong>ygın ve şiddet içerena<strong>ya</strong>klanmalar buna örnek verilebilir. Bugünedek demokrasi tartışmasız olarak <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ınınve <strong>insan</strong>i güvenliğin korunmasını güvencealtına alma<strong>ya</strong> en fazla olanak sağla<strong>ya</strong>nsistemdir; ancak bu, çoğulculuğun ve dahiletmenin getirdiği zorlukların tam olarak anlaşılmasınındemokratik bir toplumun sağlıklıbir değerlendirmesini gerektirdiği gerçeğiningözden kaçmasına neden olmamalıdır.Demokrasi, ondan faydalananların menfaatlerineve etkin katılımına da<strong>ya</strong>nır. Bilgilendirilmekve bilgiye erişim, demokratik birsistemde nitelikli bir katılımın ön koşuludur.Yalnızca sistemin işleyişi ve demokratik birtoplumdaki mekanizmalar ve kurumlar hakkındabilgiye sahip olanlar demokrasiye katkıdabulunup ondan <strong>ya</strong>rarlanabilir. Bu bilginin<strong>ya</strong>ygınlaştırılması sorumlu vatandaşların orta<strong>ya</strong>çıkarılmasını amaçla<strong>ya</strong>n demokratik eğitiminen önemli işlevlerinden biridir.2010 DEMOKRASİ ENDEKSİ (Rejim türüne göre)Ülke sayısı Ülkeler arasında %’si Dün<strong>ya</strong> nüfusunda %’siTam demokrasiler 26 15.6 12.3Eksik demokrasiler 53 31.7 37.2Melez rejimler 33 19.8 14.0Otoriter rejimler 55 32.9 36.5(Kaynak: Economist İstihbarat Birimi. 2010. 2010 Demokrasi Endeksi)
DEMOKRASİ HAKKI435KÜRESEL DEMOKRATİK SÜREÇ1980’den bu <strong>ya</strong>na, dün<strong>ya</strong>nın tüm bölgelerindekiülkeler demokrasiye doğru önemli adımlar atmaktadır.Çok sayıda askeri rejim ve diğer otoriter rejimleryerlerini sivil hükümetlere bırakmıştır.Dün<strong>ya</strong>daki 200 devletin 144’ünde bugün çokpartiliseçimler <strong>ya</strong>pılmaktadır. Bu sayı, dün<strong>ya</strong> tarihindetüm zamanların en yüksek sayısıdır.Dün<strong>ya</strong> nüfusunun %67’sini oluşturan 133 devlettebasın özgür <strong>ya</strong> da kısmen özgürdür.6 ana <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı sözleşmesine taraf olan devletlerinsayısı 1990’dan bu <strong>ya</strong>na önemli şekilde artmıştır.ESKHUS ve MSHUS’ye taraf olan devletlerin sayısı90’dan 160 ve 167’ye yükselmiştir.26 ülkede, parlamenterlerin %30’undan fazlasıkadındır.KÜRESEL SIKINTILARKendine demokratik diyen devletlerin tamamı tamolarak demokratik değildir. Birçoğu hâlâ demokrasiyegeçiş aşamasındadır <strong>ya</strong> da otoriterliğe ve<strong>ya</strong>çatışmalara geri dönmektedir.Sadece 26 ülkede tam anlamıyla demokrasiden sözedilebilir. 53 ülkede “eksik demokrasi” söz konusudur.Bugün aşağı yukarı 55 otoriter rejim ve 30’danfazla “melez rejim” bulunmaktadır.Dün<strong>ya</strong> nüfusunun %32’sini oluşturan 63 ülke hâlâözgür bir basına sahip değildir.Birçok ülke hâlâ önemli medeni ve si<strong>ya</strong>si <strong>haklar</strong>ıkısıtlamaktadır. 25 devlet MSHUS’yi, 32 devlet deESKHUS’yi imzalamış <strong>ya</strong> da onamış değildir.Dün<strong>ya</strong> genelinde parlamenterlerin <strong>ya</strong>lnızca %19’ukadındır. 9 ülkede hiç kadın parlamenter bulunmamaktadır.(Kaynaklar: Freedom House. 2011. 2011 Dün<strong>ya</strong>da Özgürlük. Economist İstihbarat Birimi. 2010. 2010 DemokrasiEndeksi; Parlamentolar Birliği [IPU]. 2011. Parlamentolardaki Kadınlar Hakkında Veri Tabanı)Bu bölümde, demokrasinin ve <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ınınbir resminin orta<strong>ya</strong> koyulması ve demokrasininbir defada ve tam olarak eldeedilebilen bir şey değil, süregiden çalışma vebağlılık gerektiren bir süreç olduğunun altınınçizilmesi amaçlanmaktadır.Demokrasi ve İnsani Güvenlikİnsani güvenlik gündemi, si<strong>ya</strong>si,sos<strong>ya</strong>l ve<strong>ya</strong> ekonomik olmasınabakmaksızın <strong>insan</strong>ların <strong>ya</strong>şamınave<strong>ya</strong> <strong>ya</strong>şam kaynaklarına yöneliktehditlerden azade olma<strong>ya</strong> odaklanırve <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ına ve demokratiközgürlüklere saygı ve <strong>insan</strong>i gelişimingüçlendirilmesi kavramlarının<strong>insan</strong> güvenliğinin sağlanmasında vekorunmasında vazgeçilmez olmasıilkesinden hareket eder. İnsan<strong>haklar</strong>ının, <strong>insan</strong>i gelişimin ve <strong>insan</strong>igüvenliğin (birbirleriyle çakışan vebağlantılı olan ve <strong>ya</strong>ratıcı bir dün<strong>ya</strong>düzeni vizyonunun merkezindebulunan üç kavram) ilerlemesisadece demokratik değerlerin üstünolduğu ve ha<strong>ya</strong>ta geçtiği toplumlardamümkün olabilir.İnsan <strong>haklar</strong>ına saygı, kişininkorkudan ve temel varlığına yöneliktehditlerden azade olması anlamınagelir. İnsani gelişim kişinin <strong>insan</strong>ipotansiyelini geliştirmesi için gerekli
436 DEMOKRASİ HAKKIkaynakları talep hakkını içerir. İnsanigüvenlik açlıktan, savaşlardan,çevre felaketlerinden, yolsuzluk<strong>ya</strong>pan hükümetlerden ve adaletin,da<strong>ya</strong>nışmanın ve herkes için eşitfırsatların var olduğu bir ha<strong>ya</strong>tınkarşısındaki engellerden azadeolmayı gerektirir.Sonuç olarak <strong>ya</strong>lnızca bir devletin<strong>ya</strong> da toplumun si<strong>ya</strong>si, sos<strong>ya</strong>l veekonomik ha<strong>ya</strong>tına eşit, özgürve demokratik katılım <strong>insan</strong>igüvenliği sağla<strong>ya</strong>bilir. Yalnızca<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının tam olarak güvencealtına alınması, katılımcı yönetim,hukuk devleti, sürdürülebilirkalkınma ve kaynaklara eşiterişim, <strong>insan</strong>i güvenliği diplomatikanlamda çekici bir sözcük olmaktançıkarıp demokratik karar almamekanizmalarının ve uluslararasıişbirliğinin temeli haline getirebilir.2. TANIM VE KONUNUN TASVİRİDemokrasi Nedirve Nasıl GelişmiştirDemokrasi, devlet otoritesinin kaynağınınhalk olduğu yönetim biçimidir. “Demokrasi”sözcüğü eski Yunanca’daki demos (halk) vekratos (iktidar) sözcüklerinin birleşimidir.Modern demokrasinin ilkeleri 17. yüzyıl boyuncaözellikle <strong>insan</strong>ların <strong>ya</strong>lnızca dini değilsi<strong>ya</strong>si fikirleri de paylaşma<strong>ya</strong> ve desteklemeyebaşladığı İskoç<strong>ya</strong>, İngiltere ve Hollanda’daKalvinist dini hareketler tarafından geliştirilmiştir.Özgürlük ve herkese eşitlik felsefesi orta<strong>ya</strong>çıkmış ve Aydınlanma dönemi sırasındagüçlenmiştir. Zamanla bu felsefenin demokrasikapsamındaki her türlü kavramın merkezindeolduğu kabul edilmiştir.İlk modern demokratik devlet Amerika BirleşikDevletleri’dir. Fransa, Fransız Devrimi’ninardından demokratik ilkelere da<strong>ya</strong>narak kurulanilk Avrupa devletidir.1945’ten sonra Avrupa’da ve tüm dün<strong>ya</strong>da liberaldemokrasi <strong>ya</strong>ygınlaşarak diğer seçeneğinyerini almıştır: otoriter hükümet. Faşist hükümetlerindevrilmesinin ardından, 20. yüzyılınilk <strong>ya</strong>rısında demokrasinin <strong>ya</strong>şadığı krizin altedilmesi aşamasına gelinmeye başlanmıştır.Bir anlamda bu durum, tüm halkların kendikaderini tayin hakkına sahip olmasınıntanınmasına da<strong>ya</strong>nan ve en azından başlangıçtaeski sömürge ülkelerinde demokrasininçeşitli biçimlerinin yerleştirilmesine yol açanuzun ve sorunlu sömürgelerden çekilme süreci(decolonisaton) ile de vurgulanmıştır. Ayrıcaİspan<strong>ya</strong>, Portekiz, Yunanistan, Arjantinve Uruguay’daki otoriter rejimlerin tamamı1970’lerde ve 1980’lerde demokrasilere dönüşmüştür.1989’da Berlin Duvarı’nın yıkılmasıve Orta ve Doğu Avrupa’da komünizminçökmesiyle birlikte, demokrasinin sonundabaşarı<strong>ya</strong> ulaştığı düşünülmüştür; ancak demokrasiyibir yönetim biçimi olarak destekleyenülkelerin hepsinde demokratik ilkeleresaygı gösterilmemekte ve demokrasi uygulamadaha<strong>ya</strong>ta geçememektedir. Bu paradoksaldurum, demokrasi ve demokratikleşmehakkında eleştirel tartışmaların hâlâ ne kadarönemli olduğunu göstermektedir.Modern DemokrasininTemel UnsurlarıBir demokratik toplumun hangi nitelikleresahip olacağını ölçmek zordur; ancak bazıanahtar unsurların bütün demokratik toplumlarıntemelini teşkil ettiği kabul edilmektedir. Eşitlik: Eşitlik ilkesi, bütün <strong>insan</strong>ların eşitdoğması ve bu nedenle toplumun si<strong>ya</strong>siha<strong>ya</strong>tında eşit fırsatlara ve katılıma sahipolması ve hukuk önünde eşit muamele
DEMOKRASİ HAKKI437görmesi anlamına gelir. Bu aynı zamandakadınlar ile erkekler arasındaki sos<strong>ya</strong>l veekonomik eşitliği de içerir.Kadınların <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıAyrımcılık <strong>ya</strong>sağı Katılım: Katılım olmaksızın demokrasininanlamı yoktur. Toplumsal ve si<strong>ya</strong>si ha<strong>ya</strong>takatılım demokratik bir sistem inşasının önkoşuludur. Demokrasi <strong>ya</strong>lnızca si<strong>ya</strong>si değilaynı zamanda sos<strong>ya</strong>l ve ekonomik etkileriolan geniş bir katılımı gerektirir; ancakkatılım kendi başına demokrasinin varlığıve sürekliliği için yeterli değildir. Çoğunluk iktidarı ve azınlık <strong>haklar</strong>ı:Demokrasi, tanımı gereği halkın iktidarı olsada aslında çoğunluğun iktidarıdır. Bu aynızamanda çoğunluğun azınlık gruplarının<strong>haklar</strong>ını ve değişik ihti<strong>ya</strong>çlarını hesabakatma yükümlülüğü anlamına gelir. Buyükümlülüğün ne ölçüde yerine getirildiği,bir toplumda demokratik değerlerin nederece ilerlediğinin göstergesidir.Azınlık <strong>haklar</strong>ıAyrımcılık <strong>ya</strong>sağı Hukuk devleti ve adil <strong>ya</strong>rgılanma:Demokrasi, tek bir kişinin <strong>ya</strong> da küçükbir grubun halk üzerinde keyfi bir iktidarkurmasını engellemeyi amaçlar. Hukukdevleti ilkesiyle devletin hukuk önündeeşitliği sağla<strong>ya</strong>n, kamu otoritesinin gücünüsınırla<strong>ya</strong>n ve bağımsız ve adil bir <strong>ya</strong>rgı<strong>ya</strong>adil bir erişimi sağla<strong>ya</strong>n özerk <strong>ya</strong>sal birdüzeni vardır.Hukuk devleti ve adil <strong>ya</strong>rgılanma İnsan <strong>haklar</strong>ına bağlılık: “Bütün<strong>insan</strong>ların haysiyet ve <strong>haklar</strong>da eşit veözgür doğduğunu” kabul etmek, bütün<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ına dair saygı, koruma vegerçekleştirme yükümlülüklerinin yerinegetirildiği ve vatandaşların korku veyoksulluktan azade olduğu demokratik birtoplumun işlemesinin temelidir. Demokrasibakımından, vatandaş olarak katılım içinkritik olan <strong>haklar</strong>a, <strong>ya</strong>ni toplanma, ifade,düşünce, vicdan ve din özgürlüğüne özelbir vurgu <strong>ya</strong>pılmalıdır. Yine de medenive si<strong>ya</strong>si <strong>haklar</strong> tek başına barış ve <strong>insan</strong>igüvenliği güvence altına alamaz; ancakekonomik, sos<strong>ya</strong>l ve kültürel <strong>haklar</strong>ında göz önüne alınmasıyla demokrasinin<strong>ya</strong>şa<strong>ya</strong>bileceği bir çevre güçlendirilebilir. Si<strong>ya</strong>si çoğulculuk: Geleneksel olarak fikir vegörüşlerin çeşitliliğini birleştirmek ve onlarıkamuoyunda temsil etmek si<strong>ya</strong>si partileringörevidir. Yalnızca si<strong>ya</strong>si çoğulculukdeğişen ihti<strong>ya</strong>çları karşıla<strong>ya</strong>bilecekesnekliğe sahip ama aynı zamandademokratik yönetim için istikrarlı bir temeloluşturan <strong>ya</strong>pıları güvence altına alabilir;ancak si<strong>ya</strong>si özgürlük aynı zamanda nefreteteşvik eden <strong>ya</strong> da şiddeti kışkırtan fikirlerin<strong>ya</strong>ygınlaştırılması amacıyla olumsuzanlamda da kullanılabilir ve demokratiktoplum ve düzen için tehdit oluşturabilir.Böyle bir halde zorluk, bu eğilimleridemokratik olarak, ifade özgürlüğü genelilkesini ihlal etmeden ama aynı zamandatoplumun genel menfaatleri doğrultusundakoru<strong>ya</strong>bilmektir. Yine de, belli bir nokta<strong>ya</strong>kadar demokrasiler kendilerini de korumakzorundadır. (Bu kavrama sıklıkla “militandemokrasi” denir.)İfade Özgürlüğü ve Med<strong>ya</strong> Özgürlüğü Özgür ve adil seçimler: Seçimlergenellikle demokrasinin en temel ve özgünunsurlarıdır. Başka hiçbir rejim türü si<strong>ya</strong>siliderlik hakkındaki kararı esas olarakhükümet sisteminden etkilenenlere, <strong>ya</strong>nihalka bırakmaz. Seçimlerde halk değişimtaleplerini ve<strong>ya</strong> var olan politikalarailişkin rızasını orta<strong>ya</strong> ko<strong>ya</strong>bilir ve sürekliilerleme sürecine katılır; ancak tarihinde gösterdiği gibi, kimin katılım hakkınasahip olduğu sorusunun <strong>ya</strong>nıtı çok da açıkdeğildir. Dolayısıyla, çocukların seçimsüreçlerine katılmaması tartışmalı bir konu
438 DEMOKRASİ HAKKIdeğilken, mahkemelerce belli nitelikteki(ciddi) suçlardan mahkûm olan kişilerinseçme hakkına sahip olup olmadığı hâlâtartışılmaktadır. Daha önce de belirtildiğigibi, kadınlar uzun zaman boyuncaseçimlere katılamamıştır. Appenzell-Innerrhoden’de (gelişkin demokratik<strong>ya</strong>pılarıyla bilinen bir ülke olan İsviçre’de)kadınlar oy hakkına ancak 1990’larınbaşında sahip olabilmiştir. Bu nedenle,genel olarak seçim hakkının makulolma<strong>ya</strong>n kısıtlamalar olmaksızın güvencealtına alınması ve seçimlerin özgür,gizli, doğrudan ve herkesin katılımıyla<strong>ya</strong>pılmasının sağlanması çok önemlidir. Kuvvetler ayrılığı: Kuvvetler ayrılığı JohnLocke tarafından orta<strong>ya</strong> atılan (HükümetÜzerine İki İnceleme, 1690) ve Charlesde Montesquieu tarafından geliştirilen(Kanunların Ruhu, 1748) bir kavramdır veesas olarak mutlakiyetçi devletin her şeyikapsa<strong>ya</strong>n kuvvetine karşı orta<strong>ya</strong> çıkmıştır.Bugün bu kavram modern demokrasinintemel ilkesidir. Bu ilkeye göre devlet gücü<strong>ya</strong>sama, yürütme ve <strong>ya</strong>rgı kolları arasındapaylaşılmıştır ve bu kuvvetlerin her biribağımsız işlemekte olup, birbirine vehalka karşı sorumludur. Bu denge sistemidevlet gücünün kötüye kullanılmasınıengelleyen yeterli denetim mekanizmalarısağlamaktadır.Demokrasi TeorileriDemokratik gerçekliğin baş döndürücü karmaşıklığı,geniş bir teori ve model yelpazesi üretilmesineyol açmıştır. Abraham Lincoln’ün1863 tarihli ünlü Gettysburg konuşmasınagöre, demokrasi “halka ait, halkın, halk içiniktidarı” olarak tanımlanabilir. Bu sözcüklerinfarklı <strong>insan</strong>lar için farklı anlamlara geldiğinibelirtmeye ayrıca gerek yoktur…Tarihsel perspektiften bakıldığında, demokrasininkimlik ve rekabet teorileri arasında bir farklılıkorta<strong>ya</strong> çıkar. Kısaca açıklamak gerekirsedemokrasinin kimlik modeli iktidardakilerinve iktidar edilenlerin kimlikleri fikrine da<strong>ya</strong>nır.Bu model, meşru si<strong>ya</strong>si farklılıkların varlığınıinkâr eder ve Jean-Jacques Rousseau’nun “genelirade” olarak tanımladığı ve <strong>ya</strong>salarda yerbulan şeyi bulmayı amaçlar. Rekabet modeliise farklı meşru düşüncelerin birbiriyle rekabetetmesine izin verir ve bu rekabet genellikleçoğunluğun talep ettiği şekilde sonuçlanır.Demokrasi hakkındaki teorik söylemlerde atıf<strong>ya</strong>pılan başka ve daha modern bir farklılıkda usule ve esasa ilişkin demokrasi modelleridir.Buradaki tartışma demokratik usullerin(seçimler gibi) ve kurumların (<strong>ya</strong>sama organıgibi) mı yoksa <strong>insan</strong> refahını, güvenliğini,sos<strong>ya</strong>l eşitliği ve barışçıl çatışma çözümlerinisağla<strong>ya</strong>n politikaların mı bir rejimin demokratik(<strong>ya</strong> da demokratik olma<strong>ya</strong>n) nitelikte olupolmadığını belirlediği hakkındadır.Demokrasi BiçimleriModern demokrasiler tasarım ve <strong>ya</strong>pıları bakımındanbirbirinden çok farklı olabilmektedir.Liberal demokrasiler bakımından gelenekselfark, doğrudan demokrasi ile temsili demokrasiarasındaki farktır. Doğrudan demokrasi,si<strong>ya</strong>si kararlar verme hakkının doğrudan veçoğunluk kuralına uygun olarak vatandaşlartarafından kullanıldığı bir yönetme biçimidir.Bu model <strong>ya</strong>lnızca küçük birimlerde kullanılabilir.Bu nedenle, hiçbir modern demokratiksistem <strong>ya</strong>lnızca doğrudan demokrasi değildir,ancak bu sistemlerin hemen hepsinde doğrudandemokrasinin unsurları mevcuttur.Doğrudan demokrasinin kurumları arasındahalk meclisleri, halkın <strong>ya</strong>sama girişimleri, gerialma, referandum vs. bulunmaktadır.İkinci temel model temsili demokrasidir. Bu,vatandaşların si<strong>ya</strong>si karar alma <strong>haklar</strong>ını kişi-
DEMOKRASİ HAKKI439sel olarak değil, seçtikleri ve kendilerine karşısorumlu olan temsilciler eliyle kullandığı biryönetim biçimidir. Temsili demokrasinin ikiana unsuru, yönetenler arasında kuvvetlerayrılığının var olması ve iktidardakilerin halktarafından denetlenmesi için düzenli aralıklarlaseçimlerin <strong>ya</strong>pılmasıdır.Temsili demokrasi iki temel yönetme sistemiyleyürütülür: parlamenter demokrasi vebaşkanlık demokrasisi. Parlamenter demokrasi: Bu yönetmebiçiminde parlamentonun merkezi bir rolüvardır. Yürütme başbakan <strong>ya</strong> da hükümetbaşkanı liderliğindedir ve parlamentonungüvenoyuna tabidir. Devlet başkanıgenellikle <strong>ya</strong> çok az yürütme gücünesahiptir <strong>ya</strong> da bu gücü hiç yoktur ve<strong>ya</strong>lnızca temsil işlevi görür. Başkanlık demokrasisi: Yürütme devletbaşkanı liderliğinde çalışır. Devlet başkanıdoğrudan halk tarafından seçilir veparlamentonun güvenoyuna bağlı değildir.İki model karşılaştırıldığında orta<strong>ya</strong> çıkanfarklar şunlardır: Başkanlık sistemi içinde hükümet ve meclisiçin ayrı seçimler <strong>ya</strong>pılırken, parlamenterdemokrasilerde tek seçimde her ikisi içinde karar verilir. (Devlet başkanı ayrıcaseçilebilir.) Parlamenter sistemlerde hükümeteparlamento tarafından yetki verilir veparlamento bu yetkiyi geri alabilir.Bu seçenek başkanlık sistemlerindeparlamentolar için mevcut değildir, ancakbaşkanlık sisteminde parlamentolarınithamda bulunması usulü vardır. Parlamentolarda devlet başkanlarınıngenellikle, bazı koşulların oluşması halindemeclisi feshetme olanağı vardır. Birçok parlamenter sistemde hükümetüyesi olmanın koşulu meclis üyesi olmaktır.Bu durum başkanlık sistemlerinin çoğundagörülmez. Parlamento ile hükümet parlamentersistemlerde birbiriyle çok daha <strong>ya</strong>kındanilişkilidir. Başkanlık sisteminde ise dahaaçık bir kuvvetler ayrılığı söz konusudur;ancak parlamenter sistemde yürütme gücügenellikle devlet başkanı ile başbakanarasında paylaşılır. Parlamenter sistemde <strong>ya</strong>samagirişimleri büyük ölçüde hükümetinsorumluluğundadır. Si<strong>ya</strong>si partiler (özellikle muhalefet partiler)parlamenter demokrasilerde çok dahagüçlü bir rol oynar.DemokrasininUygulamadaki BiçimleriVar olan demokrasilerin çoğu, temsili demokrasininbu ideal türlerinin birleşimleridir.Bugün farklı melez modeller arasında en çokgörülen model, devlet başkanının güçlendirilmişbir role sahip olduğu parlamenterlerdemokrasidir. Yukarıda açıklanan farklardün<strong>ya</strong>nın her yerindeki demokrasilere uygulanabilir;ancak tüm demokrasilerin “liberal”demokrasi kavramıyla ilişkili ortak geleneklerintamamını kullandığı söylenemez.Örnekler: Büyük Britan<strong>ya</strong>’da veçoğu Avrupa devletinde parlamenterdemokrasi uygulanmaktadır. Bunakarşılık Amerika Birleşik Devletleribaşkanlık demokrasisinin en bilindikörneğidir; ancak Batı Avrupa’da bilekendine özgü modellerin var olduğuülkeler mevcuttur: Örneğin İsviçre(doğrudan demokrasiye önemli birvurgu <strong>ya</strong>pan ortaklaşmacı demokrasimodeli) ve Fransa (<strong>ya</strong>rı başkanlıkdemokrasisi).
440 DEMOKRASİ HAKKI3. KÜLTÜRLERARASIPERSPEKTİFLER VE TARTIŞMALIKONULARDemokrasi farklı şekillerde orta<strong>ya</strong> çıkabilir; farklıifade biçimlerine sahiptir ve farklı kültürlerdefarklı şekillerde anlaşılır. Bazı demokrasilerkuvvetler ayrılığı ve hukuk devleti ilkelerineönem atfederken, diğerleri katılım kavramıtemelinde inşa edilmiştir. Bunlar arasındakifarklar genellikle demokrasinin temel unsurlarıarasındaki farklı ilişkilerden kaynaklanır.Bu bağlamda, demokrasi alanında si<strong>ya</strong>si düşünce,teori ve uygulamada çokça yer alan“Avrupa merkezcilik” eleştirilere konu olmaktadır;ancak demokrasinin kendisi çoğulcudur.Ha<strong>ya</strong>tta kalacak nitelikte ve “Avrupamerkezci” olma<strong>ya</strong>n çok sayıda demokrasimodeli bulunmaktadır. Bangladeş gibi aşırıderece yoksul ve kalabalık olan bir ülke, dahaotoriter modellerin seçilmesi mümkünken demokrasiyitercih etmiştir; ancak bu ülkedeki,dışarıdan da<strong>ya</strong>tılan bir demokrasi değil, kendiliğindengelişmiş ve yerel bir demokrasidir.Ne Doğu’da ne de Batı’da “mükemmel demokrasi”ninvarlığından söz edilebilir. Demokrasiyioluşturan temel unsurlar konusunda bugünevrensel bir anlaşma olabilir ama bu unsurlaraverilen önem ve bunların uygulanmabiçimi farklı kültürlerde birbirinden farklıdır.Batı’nın demokrasi anlayışı genellikle, genelanlamda özgür ve liberal bir toplumda bireylerinazami ölçüde özgürlüğe ve kendileriniifade etme fırsatına sahip olması kavramınada<strong>ya</strong>nır. Bu modeldeki medeni ve si<strong>ya</strong>si <strong>haklar</strong>averilen büyük önem diğer bazı ülkelerdebir sorundur.“As<strong>ya</strong> Değerleri” TartışmasıÇin, kolektif <strong>haklar</strong> ve toplumsal esenlik kavramlarınada<strong>ya</strong>nan sosyopolitik modelin enateşli taraftarıdır. Bu model Batılı demokrasininbireysel <strong>haklar</strong> kavramında büyük orandafarklıdır. Çin’in taraftarı olduğu model, bireyleriçin azami ölçüde özgürlük kavramınadeğil, toplumun yönelimine ve ataerkil öndeliğingeleneksel kavramlarına da<strong>ya</strong>nır. Bu nedenlede demokrasilerin çoğu, sonsuz bireyselözgürlük ile iyi düzenlenmiş bir toplumunüstünlüğü arasında bir yerlerdedir. ÖrneğinKanada ana<strong>ya</strong>sasının ana motifi “barış, düzenve iyi hükümet” iken ABD “ha<strong>ya</strong>t, özgürlük vemutluluk arayışı” temelinde inşa edilmiştir.As<strong>ya</strong>lı modeller katılım ve demokrasi kavramlarıylamutlaka bir çelişki içinde değildir.Singapur, Malez<strong>ya</strong> ve bir ölçüye kadar GüneyKore ve Japon<strong>ya</strong>’da görülen Doğu As<strong>ya</strong> modelleri,Konfüçyüs öğretilerinden ilham alır veortak iyi için aktif olarak çalışan, katılımcı vehem ahlaken hem de rasyonel olarak iktidardaolan seçkinlere ihti<strong>ya</strong>ç du<strong>ya</strong>r. Konfüçyüs’ün“öğrenme ilkesi”, uyumlu bir bireyin uyumlubir aile kuracağını, bunun da düzenli bir yönetimorta<strong>ya</strong> çıkaracak uyumlu bir toplum <strong>ya</strong>ratacağınıve sonuç olarak uyumlu bir milletinoluşacağını varsa<strong>ya</strong>r. “As<strong>ya</strong>lı” ve “Batılı” değerlerarasında var olduğu söylenen değer vedemokrasi kavramı çatışması büyük ölçüdekatılımın anlamının ve bireysel <strong>haklar</strong>a karşıkolektif <strong>haklar</strong>ın yorumlanmasındaki farklarlailgilidir. Demokrasiye As<strong>ya</strong>’dan gelen eleştiri,bu kavramı reddetmez ve aslında ABD’nin vebazı batılı ülkelerin sos<strong>ya</strong>l ve kültürel düzenineyöneliktir.Müslüman Dün<strong>ya</strong>sınınDemokrasiyle İmtihanıİslam ile demokrasi arasındaki ilişkinin tanımlanmasıhem Müslümanlar hem de Müslümanolma<strong>ya</strong>nlar için zor olmaktadır. İslam ve de-
DEMOKRASİ HAKKI441mokrasinin birbirleriyle uyumlu olmadığınısöyleyenler bu tezlerini İslam’daki Allah’ınhâkimiyeti anlayışına da<strong>ya</strong>ndırmaktadır. Bunagöre, Allah tek hâkimiyet kaynağıdır ve inananlarınoluşturduğu toplumda tüm <strong>ya</strong>salaronun ilahi kurallarına da<strong>ya</strong>nmaktadır. Kuvvetlerayrılığı kavramı İslam ile uyumsuz olmadığıiçin, bu çok basit bir bakıştır. Birçok Müslümanülkede İslam ve demokrasi bir arada var olabilmektedirve dini ifadeler batılı ana<strong>ya</strong>sal düzenlerede <strong>ya</strong>bancı değildir. Kilise ile devlet resmiolarak ayrılmış olmasına rağmen, ABD’nin temelilkeleri arasında “Tanrı’nın ulusu” olmakvardır. Benzer bir şekilde Kanada Ana<strong>ya</strong>sası’ndaki<strong>haklar</strong> bölümünü oluşturan Kanada Haklarve Özgürlükler Şartı şöyle başlar: “KanadaTanrı’nın üstünlüğünü kabul ve hukuk devletiilkesi temelinde inşa edilmiştir (…)”Müslüman halklar demokrasi anlayışları vedemokrasiye bakışları konusunda keskin birbölünme <strong>ya</strong>şamaktadır. Ortadoğu’da hâkimolan <strong>ya</strong>klaşım –en azından <strong>ya</strong>kın zamanadek– demokrasinin reddiydi. Ana akım İslamcıhareketler ve birçok bilim <strong>insan</strong>ı İslam vedemokrasinin birbirleriyle uyumlu olduğunuısrarla ifade etse de, ilahi <strong>ya</strong>pının <strong>insan</strong> <strong>ya</strong>pımıtoplumsal <strong>ya</strong>pılara üstün olduğunu kabuledenler bunun tersini iddia etmektedir. Bukişiler demokrasiyi, halkın hâkimiyetinin İslam’ıntemel ilkesi olan Allah’ın hâkimiyetinireddettiğini söyleyerek, reddetmektedir. Yinebu kişilere göre, temel <strong>ya</strong>sal çerçeve Allahtarafından <strong>ya</strong>ratılmıştır ve değiştirilemez; <strong>ya</strong>lnızcaonun temsilcileri bu <strong>ya</strong>saları yorumlamave uygulama yetkisine sahiptir. Bu gelenekselve muhafazakâr <strong>ya</strong>klaşım açıklık, çoğulculukve kuvvetler ayrılığı gibi temel demokratik değerlereaykırıdır.Öte <strong>ya</strong>ndan, bu açık bölünmeye karşın İslamdün<strong>ya</strong>sında çok sayıda demokratik devlet debulunmaktadır. En kalabalık nüfusa sahip olanMüslüman ülkeler seçim demokrasileridir.Dün<strong>ya</strong>nın en kalabalık Müslüman ülkesi olanEndonez<strong>ya</strong>’da herkesin katılımı ve çoğulculukilkelerine da<strong>ya</strong>nan genç bir demokrasi vardır.Dün<strong>ya</strong>nın ikinci büyük Müslüman nüfusunasahip ülkesi olan Hindistan 1947’den beri demokratiksistemin parçasıdır. Üçüncü en büyükMüslüman ülke olan Pakistan, 2008’denberi demokratik bir yönetime sahiptir. Ayrıca2005’te seçimlerin ardından Afganistan’dademokratik bir hükümet kurulmuştur. Afganistan,bundan önce geleneksel ve radikalmuhafazakâr Taliban tarafından yönetilmiştir.Bu bölümün <strong>ya</strong>zıldığı 2011’in ilk dönemindedün<strong>ya</strong>daki Müslümanların büyük çoğunluğudemokrasilerde <strong>ya</strong> da demokrasiye geçiş<strong>ya</strong>pan toplumlarda <strong>ya</strong>şamaktaydı. YalnızcaGüney ve Güneydoğu As<strong>ya</strong>’da 500 milyonMüslüman demokratik olarak seçilen hükümetleresahip devletlerde <strong>ya</strong>şamaktadır: Hindistan,Bangladeş, Afganistan, Endonez<strong>ya</strong>,Malez<strong>ya</strong> ve Maldivler. Uzun zaman boyunca,As<strong>ya</strong>’dakine göre çok daha az sayıda Müslümanınbulunduğu Ortadoğu’da demokrasieksikliği görünürdü; ancak son zamanlardaArap dün<strong>ya</strong>sının pek çok yerinde birbirindenbağımsız gelişen demokratik a<strong>ya</strong>klanmalarlabu durum artık değişebilir. “Arap Baharı” olarakadlandırılan ve Aralık 2010’da Tunus’dakiYasemin Devrimi ile başla<strong>ya</strong>n ve o zamandanberi Mısır, Lib<strong>ya</strong>, Suriye ve Yemen’de büyükdeğişikliklere yol açan süreç uzun dönemliancak önemlidir ve bu sürecin sonunda İslamile demokrasinin arasında varsayılan sorunluhikâye yeniden <strong>ya</strong>zılmak zorunda kalınabilir.Dini özgürlüklerTartışma Soruları Farklı kültürlerde farklı demokrasianlayışlarının var olması kabul edilebilir mi? Demokrasinin farklı yorumları kaçınılmazve kabul edilebilir ise sınırları nerede
442 DEMOKRASİ HAKKIçizmek gerekir: Bir devletin demokratikbir devlet olduğunu söyleyebilmek için varolması gereken temel unsurlar nelerdir? Farklı kültürlerde demokrasi kavramınınşekillenmesinde med<strong>ya</strong>nın rolü nedir? Modern bilgi teknolojisi (internet, e-posta,uydu <strong>ya</strong>yınları vs.) demokrasinin coğrafive kültürel sınırların ötesine geçen ortakbir anlayışla kavranması için potansiyel birgüce sahip midir?Düşünülmesi GerekenBirkaç Diğer Husus Çoğunluk ile azınlık arasındakiilişki ve özellikle si<strong>ya</strong>si, etnik,dini ve/ve<strong>ya</strong> dilsel azınlıklarınkorunması çok önemli bir husustur.Çoğunluğun oyları temelinde<strong>ya</strong>pılan özgür ve adil seçimlergenellikle azınlıkların si<strong>ya</strong>si kararalma süreçlerine katılmasınıengeller. Genel olarak bu kesimçoğunluğun kararlarına uymakzorunda kalır; bu nedenle de,<strong>haklar</strong>ının korunmasının ve si<strong>ya</strong>siiradelerinin belli bir ölçüde dikkatealınmasının sağlanması için özel birkoruma altında olmalıdırlar.Azınlık Hakları Sivil toplum demokrasi hakkındakitartışmalarda ve demokrasininha<strong>ya</strong>ta geçirilmesinde anahtarnitelikte bir konu haline gelmiştir.Demokrasinin hem özgür vefaal hem de sorumluluk sahibi<strong>insan</strong>lara ihti<strong>ya</strong>cı vardır. BertoltBrecht’in alaycı bir biçimde dediğigibi, hükümet halktan memnundeğilse halkı feshetmeli ve yenisiniseçmelidir. Yalnızca özgür vefaal vatandaşlar hükümetlerinisorgula<strong>ya</strong>bilir ve hükümetleriseçim öncesi taahhütlerinden ötürüsorumlu tutabilirler. Özgür ve bağımsız med<strong>ya</strong> herdemokrasinin önemli bir a<strong>ya</strong>ğıdır.Bilgi araçları üzerindeki denetimbugün artık bir demokraside kararalma süreçleri üzerindeki denetimleneredeyse eşanlamlıdır. Gazeteler,televizyon, radyo, eğlence endüstrisive elbette ki internetten oluşanmed<strong>ya</strong>, demokrasilerde gündelikha<strong>ya</strong>tta önemli bir rol oynar.Bireyler, toplumlar ve devletlerbirbiriyle iletişim kurabilmelidir.Seçmenlerin karar vermesinikolaylaştırmak için, vatandaşlarseçilmek istenen kişilerin amaçve hedeflerinden haberdarolabilmelidir. İfade özgürlüğü bunedenle, işleyen bir demokrasiningerçekleşmesi için gerekli temel vehassas bir <strong>insan</strong> hakkıdır.İfade Özgürlüğüve Med<strong>ya</strong> Özgürlüğü Demokrasi ve <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıbirbirinden ayrılamaz. Bu ilişkikarşılıklı etkileşimden kimliğe kadaruzanan çeşitli unsurları barındırır.Bu anlamda <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının tamamıdemokrasi için kritik bir önemesahiptir. Birçok ülkedeki <strong>ya</strong>salsistemler vatandaş <strong>haklar</strong>ı ile <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ı arasında fark gözetir. Bunedenle bazı <strong>haklar</strong> (özellikle si<strong>ya</strong>si<strong>haklar</strong>) <strong>ya</strong>lnızca vatandaşlara aittir.İnsan <strong>haklar</strong>ı <strong>ya</strong>lnızca işleyen birdemokratik sistem içinde ve busistem sayesinde güvence altınaalınabilir. Biçimde kalan bir
DEMOKRASİ HAKKI443demokrasi <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ını ve <strong>insan</strong>igüvenliği güvence altına alamaz.İnsan <strong>haklar</strong>ının gerçekleşmesi bunedenle demokrasinin <strong>ya</strong>şa<strong>ya</strong>n birdemokrasi olup olmadığının dagöstergesidir.4. UYGULAMA VE İZLEMEMükemmel bir demokrasi ne daha önce varolmuştur, ne de bugün vardır. Modern demokrasilerbir ölçüde, eşitlik, ayrımcılık <strong>ya</strong>sağıve sos<strong>ya</strong>l adalet amaçlarını güden “iyiyönetim” arayışının bir parçası olan temel unsurlarınhepsini içerir. Demokrasi, toplumuntemel ihti<strong>ya</strong>çlarını ve bu ihti<strong>ya</strong>çları karşıla<strong>ya</strong>caksos<strong>ya</strong>l <strong>ya</strong>pıları göz önüne alan sürekli biretkileşim, mükemmellik ve değişim sürecidir.Bölgesel düzeyde demokrasi ilkesinin korunmasıiçin çeşitli mekanizmalar bulunmaktadır.Kalıcı nitelikteki bir Avrupa İnsan HaklarıMahkemesi kuran ve Sözleşme’nin üye devletlertarafından ihlali halinde şikâyette bulunmaolasılığı sağla<strong>ya</strong>n Avrupa İnsan HaklarıSözleşmesi iyi bir örnektir. Demokrasi Sözleşme’dedüşünülen tek yönetim biçimi olduğuiçin (Sözleşme’nin <strong>ya</strong>pılmasını sağla<strong>ya</strong>n AvrupaKonseyi’nin Kuruluş Şartı’nda da durumaynıdır), demokrasi Sözleşme’ye uygun tekyönetim biçimidir. 1967’de, Yunanistan’dakiaskeri rejimin yönetime gelmesinin ardındanDanimarka, Norveç ve İsveç, Yunanistanaleyhine bir başvuruda bulunmuştur. Yunanhükümeti bu başvurudan sonra Sözleşme’dençekilmişse de <strong>ya</strong>rgılama devam etmiş ve sonundaYunanistan, Avrupa Konseyi üyeliğininaskı<strong>ya</strong> alınmasını engellemek için üyeliktenayrılmıştır. 1974’te demokratik bir hükümetinyeniden başa gelmesinin ardından YunanistanSözleşme’ye tekrar taraf olmuş ve askeri rejiminmağdurlarına tazminat ödemiştir.Şurası bir gerçek ki tüm mekanizmalar AvrupaKonseyi tarafından kurulanlar kadaretkili değildir; ancak diğer başka kurumlarda demokrasinin korunması yönünde mücadelevermektedir. 1990’da AGİT, Varşova’daDemokratik Kurumlar ve İnsan HaklarıOfisi’ni (ODIHR) kurmuştur. Bu kuruluşungörevi AGİT’e katılan devletlere demokratikkurumların inşasında, güçlendirilmesinde vekorunmasında destek sağlamaktır. ODIHR,ulusal seçimleri izler ve AGİT’e üye devletlerdedemokratik ilkelerin korunmasını sağlar.Son yıllarda Amerika Devletleri Örgütü’nde,Afrika Birliği’nde de demokrasinin korunmasıve ana<strong>ya</strong>sa<strong>ya</strong> aykırı hükümet değişikliklerinin<strong>ya</strong>pılmamasının sağlamak için özel mekanizmalarve diğer bazı bölgesel örgütler ve düzenlemelergeliştirilmiştir.Küresel düzeyde özel olarak vurgulanmasıgereken bir kurum Parlamentolar Birliği’dir(IPU). IPU, üye devletlerin parlamentolarındanmüteşekkildir ve dün<strong>ya</strong> çapında demokrasiningeliştirilebilmesi için halkalar arasındadi<strong>ya</strong>log ve işbirliğinin geliştirilmesini amaçlar.1889’da yılında kurulmuş, bugüne dek ulusalparlamentolar arasındaki ağın çalışmasıve demokrasinin geliştirilmesi için önemli biraraç olmuştur.Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı(UNDP), 2002 İnsani Gelişme Raporu’ndademokrasinin ilerlemesinin ölçülmesindekullanılacak bir dizi nesnel gösterge sunmuştur.Bu göstergelerden başlıcaları şunlardır: En son seçimin tarihi; Seçimlere katılım oranı; Kadınların oy hakkına sahip olduğu yıl; Parlamentodaki kadın sayısı;
444 DEMOKRASİ HAKKI Sendika üyeliği; Sivil toplum kuruluşlarının sayısı; Medeni ve Si<strong>ya</strong>si Haklar UluslararasıSözleşmesi’nin onanıp onanmadığı; ILO Örgütlenme Özgürlüğüneve Toplu Sözleşmelere İlişkinSözleşme’nin onanıp onanmadığı.Ayrıca, temel özgürlükler ve si<strong>ya</strong>si <strong>haklar</strong>,basın özgürlüğü ve hesap verebilirlik, si<strong>ya</strong>siistikrar ve şiddetin yokluğu, hukuk devlet veyolsuzluk algısı endeksi gibi öznel göstergelerde demokratik yönetimin değerlendirilmesinde<strong>ya</strong>rdımcı araçlardır. Tüm bu göstergeler,bir demokrasiyi oluşturan temel unsurlarınzaman içinde birbiriyle etkileşimini ve sözkonusu unsurların gelişimini <strong>ya</strong>nsıtır. Yine bugöstergeler demokrasiler ile diğer rejimlerinkarşılaştırılmasının temelini oluşturduklarıgibi, bir ülkedeki ilerlemenin düzeyini ve ilerlemeyeyönelik tehditlerin niteliksel ve nicelikselolarak ölçülebilmesini sağlarlar.kurumsal olarak güvence altına alanlar aynızamanda demokrasinin güvenceleridir.Demokrasinin dün<strong>ya</strong>nın her yerinde ha<strong>ya</strong>tageçirilmesi tüm bireylere, devletlere ve uluslararasıkurumlara bağlıdır. Bütün bu aktörlerdemokrasiye ha<strong>ya</strong>t vermek ve otoriter rejimlerekarşı demokrasinin <strong>ya</strong>nında durmakzorundadır. Kişinin oy hakkını kullanması,görüşlerini ifade etmesi ve dolayısıyla si<strong>ya</strong>siha<strong>ya</strong>ta ve karar alma süreçlerine katılımı büyükönem taşır. Sivil toplumda faal olmak demokrasiyedestek olmaktır. Eğitim bu süreçteönemli rol oynar, çünkü anlamlı bir katılımınsağlanması için gerekli olan bilgiyi <strong>ya</strong>ratır.Demokrasinin inşası için gerekli olan ve demokrasininfilizlenmesi ve herkes için eşit veadil sonuçlar doğurabilmesi için bu tabana aitunsurlara önem verilmelidir.Tüm hakiki demokrasilerde, hem ulusalhem yerel düzeylerde halkın oyu, özgür vebağımsız med<strong>ya</strong> ve güçlü sivil toplum engüçlü izleme mekanizmalarıdır. Hükümetingündeminin ve iktidara sahip <strong>ya</strong>pıların değişimihalkoyuna bağlıdır ve bu, dolaylı olarakdemokratik yollarla seçilen temsilcilerin taahhütlerininha<strong>ya</strong>ta geçirilmesine ilişkin bir değerlendirmeteşkil eder.Yukarıda sözü edilen demokratik standartlarıntamamı üzerinde evrensel bir anlaşma sözkonusu değildir; ancak geniş bir uzlaşmanınkonusu olabilen standartlar <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı standartlarıdır.Si<strong>ya</strong>si katılım hakkı da dahil olmaküzere <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ını güvence altına almak,demokrasiyi güvence altına alan kritik önemdekibir unsurdur. Bu nedenle, <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ını
DEMOKRASİ HAKKI445FAYDALI BİLGİLER1. ÖRNEK UYGULAMALARDemokrasiye DoğruŞubat 1990’da Fredrik Willem de Klerk <strong>ya</strong>ptığıtarihi konuşmada Apartheid rejiminin bitirilmesinive demokratik bir Güney Afrikakurulmasını istemiş, onun bu politikası birreferandumla desteklenmiş, be<strong>ya</strong>z nüfusun%70’i reformların lehine oy kullanmıştır.Güney Afrika’daki ilk demokratik seçimler1994’ün Nisan ayında <strong>ya</strong>pılmış ve Mayıs1994’te Nelson Mandela, Güney Afrika’nınilk si<strong>ya</strong>h başkanı olmuştur. Bu gelişmeyle ülkenintarihinde yeni bir sayfa açılmıştır.Orta ve Doğu Avrupa: 1989’u takip edenyıllarda eski komünist blok ülkeleri bir demokratikleşmedalgası <strong>ya</strong>şamıştır. Polon<strong>ya</strong>,Bulgaristan, Çek Cumhuriyeti, Doğu Alman<strong>ya</strong>,Macaristan, Roman<strong>ya</strong>, Slovak<strong>ya</strong> ve bir dizieski Sovyet Cumhuriyeti ülkesinde yeni özgürve bağımsız si<strong>ya</strong>si partiler kurulmuş ve barışçılve demokratik bir dönüşümle bu ülkelerdekisi<strong>ya</strong>si manzara değişmiştir. Bunun ardından,bu ülkelerde düzenli aralıklarla ve çokpartilisistem içinde demokratik parlamento vebaşkanlık seçimleri <strong>ya</strong>pılmıştır. Orta ve DoğuAvrupa’daki demokratik dönüşüm AvrupaBirliği’nin politikalarıyla büyük ilerleme kaydetmiştir.Özellikle, “Kopenhag Kriterleri” adıverilen kriterlerin (demokratik ilkelerin, <strong>insan</strong>ve azınlık <strong>haklar</strong>ının ve hukuk devleti ilkesininha<strong>ya</strong>ta geçmesi de dahil olmak üzere) yerinegetirilmesine bağlı olan AB üyeliği perspektifibu ülkelerdeki demokratik reformların hızınave istikrarına büyük katkı <strong>ya</strong>pmıştır. Bu ülkelerinbüyük çoğunluğu bugün AB üyesidir.Şili: Diğer Güney Amerika ülkelerinden farklıolarak, Şili’nin demokratik yollarla seçilmişhükümetlerle yönetilen bir ana<strong>ya</strong>sal cumhuriyetolma geçmişi 150 yıl öncesine da<strong>ya</strong>nır.1990’da, General Pinochet’nin 17 yıllık askerirejiminin ardından ülkede demokrasinin yenideninşası demokratik di<strong>ya</strong>loğa ve bölgeselve uluslararası işbirliğine yeniden ha<strong>ya</strong>t vermiştir.Bugün Şili Cumhuriyeti demokrasiyigüçlendirmekte ve bölgede <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ını ve<strong>insan</strong>i güvenliği geliştirmektedir.Mısır: 2011 yılının Şubat ayının ortasında ikihafta süren gösterilerin ardından Mısır’ın uzunzamandır başkanı olan Hüsnü Mübarek, 30 yıldırdevam eden diktatörlük rejimini bitirecekbaşkanlıktan çekilme kararını almıştır. İktidargeçici olarak Silahlı Kuvvetler Yüksek Konseyi’neverilmiş ve bu konseyin seçimler <strong>ya</strong>pılanadek altı ay boyunca iktidarı elinde tutmasıöngörülmüştür. Hükümet, başbakan da dahilolmak üzere yeni bir hükümet oluşana dekiktidarda kalacaktır. Önceki ana<strong>ya</strong>sa bugüngözden geçirilmektedir ve Mısır bugün kendidemokratik yönetimini oluşturmaktadır. (ÇevireninNotu: Bu bölüm 2011’de <strong>ya</strong>zılmıştır.)2. TRENDLERDemokrasilerin Yükselişi2010 İnsani Güvenlik raporuna göre, İkinciDün<strong>ya</strong> Savaşı’nın ardından dün<strong>ya</strong>daki içsavaşların ve savaşların sayısındaki azalmademokrasilerin sayısındaki artışla orantılıdır.1946’da dün<strong>ya</strong>daki hükümetlerin %26’sı demokratikyollarla seçilmişken 2008 itibarıylabu oran neredeyse ikiye katlanmıştır. Bu tablo“demokratik tempo” tezini desteklemektedir.Bu teze göre, liberal demokrasiler genellikle
446 DEMOKRASİ HAKKIbirbiriyle savaşa girmez ve iç savaş riski burejimlerde daha düşüktür; ancak, “anokrasi”lerinve “liberal olma<strong>ya</strong>n demokrasi”lerin(tam olarak demokratik olma<strong>ya</strong>n ancak otokratikde olma<strong>ya</strong>n rejimler) sayısındaki artışendişe vericidir.(Kaynak: İnsani Güvenlik Raporu Projesi.2011. İnsani Güvenlik Raporu 2009/2010: BarışınNedenleri ve Savaşın Azalan Masrafı)Kadınların Si<strong>ya</strong>sete KatılımıKadınlar dün<strong>ya</strong> nüfusunun <strong>ya</strong>rısından fazlasınıoluşturduğu halde, si<strong>ya</strong>si ha<strong>ya</strong>ta katılımlarıerkeklerinkiyle hâlâ büyük ölçüde orantısızdır.Bu açık dengesizlik, genel olarak demokratiksıfatıyla değerlendirilen pek çok ulusalkurumda cinsiyetle bağlantılı zayıflıklara işareteder. Bu durumu düzeltmek için kotalarkullanılmakta ve böylece kadınların –özellikleparlamentolara girmek yoluyla– si<strong>ya</strong>si ha<strong>ya</strong>takatılımı güçlendirilmeye çalışılmaktadır.Tartışma Sorusu Si<strong>ya</strong>si ha<strong>ya</strong>tta kadınlar ile erkeklerarasındaki farkı ortadan kaldırma<strong>ya</strong> yönelikbaşka ne gibi girişimler ve araçlar vardır?Parlamentoda Kadınlar 1945’ten bu <strong>ya</strong>na, parlamentosuolan egemen devlet sayısı yedi katartmıştır. Son 10 yılda parlamentolardakikadınların oranı %40 artmıştır. Bugünkü artış oranı devam etsebile parlamentolardaki kadınerkekeşitliği ancak 2040 yılındasağlanabilecektir. Kadınların oranının %10’dan azolduğu parlamento sayısı 1995’te%63 iken bugün %37’ye düşmüştür. İsveç, Ekim 2005 itibarıylakadınların parlamentoda temsilininen yüksek olduğu ülkedir:Parlamenterlerin %45,3’ünükadınlar oluşturmaktadır. İsveç’inardından Norveç, Finlandi<strong>ya</strong>,Danimarka ve İzlanda gelir.Kadınların en az temsil edildiğiülkeler ise Arap ülkeleridir.Parlamentolardaki kadın oranınınbölgesel ortalaması %10’dan azdır.(Kaynak: Parlamentolar Birliği. 2006.Si<strong>ya</strong>si Ha<strong>ya</strong>tta Kadınlar: Geçmiş 60 Yıl)Parlamentodaki Kadınlar 1945-2011Yıl 1945 1955 1965 1975 1985 1995 2000 2005 2012Parlamento sayısı 26 61 94 115 136 176 177 185Kadın temsilcilerin %’si (meclis) 3.0 7.5 8.1 10.9 12.0 11.6 13.4 16.4 19.9Kadın temsilcilerin %’si (senato) 2.2 7.7 9.3 10.5 12.7 9.4 10.7 15.0 18.2(Kaynaklar: Parlamentolar Birliği. 2006. Si<strong>ya</strong>sette Kadınlar: 60 Yıllık Geçmişe Bakış. Parlamentolar Birliği.2012. Ulusal Parlamentolardaki Kadınlar)Kadınların İnsan Hakları
DEMOKRASİ HAKKI447Kadınların oyhakkına sahipolduğu yılKadınların Si<strong>ya</strong>sete KatılımıKadınların seçilmehakkınasahip olduğuyılKadınların ilkkez parlamento<strong>ya</strong>seçildiğiyılBakandüzeyindehükümettekikadınlar (toplamın%’si)2009Parlamentodaki%-Meclis2011Parlamentodaki%-Senato2011Avustral<strong>ya</strong> 1902, 1962 1902, 1962 1943 24.0 24.7 35.5Avustur<strong>ya</strong> 1918 1918 1919 38.0 27.9 29.5Burkina Faso 1958 1958 1978 14.0 15.3Çin 1949 1949 1954 9.0 21.3Küba 1934 1934 1940 19.0 43.2Gürcistan 1918, 1921 1918, 1921 1992 18.0 6.5Alman<strong>ya</strong> 1918 1918 1919 33.0 32.8 21.7Hindistan 1950 1950 1952 10.0 10.8 10.3Mali 1956 1956 1959 23.0 10.2İsviçre 1862,1921 1862,1921 1921 48.0 45.0Birleşik Krallık 1918, 1928 1918, 1928 1918 23.0 22.0 20.1ABD 1920, 1965 1788* 1917 24.0 16.8 17.0Zimbabwe 1919, 1957 1919, 1978 1980 16.0 15.0 24.2* Kadınların hangi yıl seçilme hakkına sahip olduğu konusunda bilgi bulunmamaktadır. Ana<strong>ya</strong>sa bu haklailgili olarak cinsiyet belirtmemektedir.(Kaynaklar: UNDP. 2005. 2005 İnsani Gelişme Raporu. UNDP. 2009. 2009 İnsani Gelişme Raporu. ParlamenterlerBirliği. 2012. Ulusal Parlamentolardaki Kadınlar)Çevrimiçi Demokr@siİnternet kullanımı 1990’ların ortasında <strong>ya</strong>ygınlaşma<strong>ya</strong>başladıktan sonra, bazı gözlemcilerherkesin si<strong>ya</strong>si kararların alınması süreçlerinebu iletişim teknolojisini kullanarak katıldığıyeni bir dün<strong>ya</strong>nın başlangıcını haber vermiştir.Bu, eski Yunan demokrasi idealine en <strong>ya</strong>kındün<strong>ya</strong> olmakla birlikte, uygulamada hâlâgerçekleşmiş değildir…Erişilebilir internet demokratik <strong>ya</strong>pıların yerinegeçemez ve kendi başına si<strong>ya</strong>si farkındalık<strong>ya</strong>ratmaz, ancak yine de avantajları vardır. İnternetdün<strong>ya</strong> çapında gerçek zamanlı bilgi aramave bulma imkânı verir ve daha da önemlisibu yolla bilgi değiş tokuşu sağlanabilir ve resmiolma<strong>ya</strong>n örgütsel <strong>ya</strong>pılar kurulabilir. 2000yılında <strong>ya</strong>pılan ABD seçimleri buna bir örnektir.Söz konusu seçimde bazı e<strong>ya</strong>letlerde seçimsonuçları tamamen açık olmuş, Yeşil Parti’ninadayı Ralph Nader’in oyları kritik önem taşımıştır;Nader’in başkan olma ihtimali yokturve daha sonra ona oy verenlerin çoğunluğununCumhuriyetçi George Bush’tansa DemokratParti’nin adayı Al Gore’u tercih ettiği orta<strong>ya</strong>çıkmıştır. Bu, yukarıda söz edilen e<strong>ya</strong>letlerdetuhaf bir durum <strong>ya</strong>ratmıştır: Nader’e oy verenleristemsiz bir biçimde George Bush’un
448 DEMOKRASİ HAKKIşansının artmasına yol açmıştır. Bir sonrakiseçimlerde böyle bir sonucu engellemek için,vatandaşların oylarını birbirleriyle değiştirebilmelerineolanak tanı<strong>ya</strong>cak internet sitelerikurma fikri geliştirilmiştir. Nader’e oy verenbir kişi, Bush’un kuvvetli olduğu bir e<strong>ya</strong>letteGore’a oy veren bir kişiyle oyunu değiştirebilecekve buna karşılık Nader’e oy veren birkişi Gore’un seçimi kazanabileceği bir yerdeona oy vererek onun şansını artırabilecektir.Gore’a oy veren kişi de Gore’un seçilme şansıolma<strong>ya</strong>n bir e<strong>ya</strong>lette Nader’e oy verecektir.Karmaşık bir fikir de olsa “oy değiş tokuşu”vatandaş girişimiyle orta<strong>ya</strong> çıkan demokratikpotansiyelin iyi bir örneğidir.Bu tek örnek de değildir. STK’ların faaliyetleriinternet iletişimiyle önemli ölçüde artmış,bu iletişim sayesinde dün<strong>ya</strong>nın her yerindekihareketler birbiriyle bağlantı kurma<strong>ya</strong> başlamıştır.Kampan<strong>ya</strong>lar bugün her zamankindendaha fazla <strong>insan</strong>a ulaşabilmekte ve sınırlarolmaksızın konu temelli yeni işbirlikleri orta<strong>ya</strong>çıkmaktadır. Totaliter rejimler “devrimci”fikirlerin internetle <strong>ya</strong>yılmasını önleyebilmekiçin sınırlı araçlara sahiptir. Bireyler fikirleriniçok daha kolay ifade edebilmekte ve <strong>ya</strong><strong>ya</strong>bilmekte,böylece benzer fikirdeki <strong>insan</strong>lar birbirineulaşabilmektedir.Demokrasi için yeni potansiyeller mevcuttur;ancak yeni tehlikeler de kapıdadır…Bugün dün<strong>ya</strong>da 1,3 mil<strong>ya</strong>r <strong>insan</strong> internet kullanımındanhaberdardır, ancak 5 mil<strong>ya</strong>r kişiinterneti <strong>ya</strong> hiç kullanmamıştır <strong>ya</strong> da çok aztanımaktadır. Gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerarasında (ve gelişmiş ülkelerde şehirlerve kırsal alan arasında) dijital olanaklaraerişimdeki fark internetin demokratik potansiyeliüzerinde ciddi bir etkiye sahiptir. Dün<strong>ya</strong>nüfusunun büyük çoğunluğu, bilgisa<strong>ya</strong>rlarkonusunda bilgisiz olduğu için, online faaliyetlerekolaylıkla katılamamaktadır.Demokrasi cephesinden mesele <strong>ya</strong>lnızcainternete erişimle ilgili değildir. İçerikle ilgilide zorluklar <strong>ya</strong>şanmaktadır. Örneğin ırkçı Ku-Klux-Klan internetteki varlığı nedeniyle üyelerininsayısında büyük bir artış olduğunu dilegetirmektedir. Fransa’da “Yahoo!” isimli sitehakkında, Nazilere ait hatıra eş<strong>ya</strong>ları sattığıiçin dava açılmıştır. Oysa teklifler ABD’de <strong>ya</strong>pılmıştırve bu tür satışlar ABD’de <strong>ya</strong>sak değildir.“Yahoo!” daha sonra bu tür faaliyetleriizleyeceğini ve <strong>ya</strong>sakla<strong>ya</strong>cağını duyurmuştur.Demokrasi karmaşık bir süreçtir. İnternet iletişimikolaylaştırıcı bir araç olabilir, ancak internetdışı dün<strong>ya</strong>daki faal katılımın ve kişiselsorumluluğun yerini alamaz.İfade Özgürlüğü ve Med<strong>ya</strong> ÖzgürlüğüKüreselleşme ve DemokrasiGeleneksel olarak, si<strong>ya</strong>si katılım ulusal sınırlarlakısıtlıdır ve <strong>insan</strong>ların ha<strong>ya</strong>tını ilgilendirenkararlar belirli topraklara özgü olarak alınır.Küreselleşme çağında birçok karar ve sonuçlarıulusal sınırların ötesinde etkiye sahiptir. Ayrıcaçokuluslu şirketler ve uluslararası örgütlergibi yeni küresel oyuncular da dün<strong>ya</strong>mızdakisosyoekonomik değişimlerden sorumludur.Küreselleşen ve karar alma gücünün genellikleçokuluslu ekonomik kuvvetlerin <strong>ya</strong> da demokratikolma<strong>ya</strong>n kurumların elinde olduğubir dün<strong>ya</strong>da demokrasiye yönelik tehditlere,son zamanların en güçlü ve en geniş uluslararasıhareketi olan küreselleşme karşıtıhareket ile <strong>ya</strong>nıt verilmiştir. Küreselleşmekarşıtları çevre koruması, borçların silinmesi,hayvan <strong>haklar</strong>ı, çocukların korunması, kapitalizmkarşıtlığı, barış ve <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı gibiçok çeşitli amaçlarla hareketlenmiştir. Ortak-
DEMOKRASİ HAKKI449laştıkları nokta, küreselleşen dün<strong>ya</strong>da demokratikforumların eksikliği hissidir.Hareketin anahtar nitelikteki kampan<strong>ya</strong> yürütmebiçimi kitlesel gösteriler <strong>ya</strong>pmaktır. Buhareket uluslararası med<strong>ya</strong>nın dikkatini ilkolarak 1999’da Seattle’da Dün<strong>ya</strong> Ticaret Örgütü’nünÜçüncü Bakanlar Toplantısı’nın açılıştöreninin <strong>ya</strong>pılmasını engelleyen 100.000göstericiyle çekmiştir. Bunun ardından benzerprotestolar Washington’da Dün<strong>ya</strong> Bankası ileUluslararası Para Fonu’nun (IMF) toplantılarıve Davos (İsviçre) Dün<strong>ya</strong> Ekonomik Forumusırasında ve Avrupa Birliği ile G8 zirvelerinin<strong>ya</strong>pıldığı şehirlerde de görülmüştür.Göstericilerin büyük çoğunluğu şiddete başvurmamışolmakla birlikte, gösterileri kötüyekullanan ve faal bir biçimde şiddeti kışkırtanradikal göstericiler de bulunmaktadır. Bugöstericiler dikkatleri gösterinin gündemindenuzaklaştırarak, med<strong>ya</strong>nın kendilerineodaklanmasını sağlamıştır ve bu, birçoklarıtarafından talihsiz bir durum olarak değerlendirilmektedir.Bu nedenle Şubat 2001’deaktivistler, kitlesel gösterilere alternatif olarakBrezil<strong>ya</strong>’nın Porto Alegre kentinde ilk Dün<strong>ya</strong>Sos<strong>ya</strong>l Forumu’nu düzenlemiştir. 2001yılından bu <strong>ya</strong>na her yıl düzenlenen Forumkendini “merkezi olma<strong>ya</strong>n tartışmayı, düşünmeyi,teklif inşasını, deneyim değişimini vedün<strong>ya</strong>da da<strong>ya</strong>nışma, demokrasi ve adalet talepeden ve bu amaçlarla somut adımlar atanhareketler ve örgütler arasında ittifakları canlandıranaçık bir alan ve süreç; çoğulcu, farklı,hükümet dışı ve partiler dışı bir <strong>ya</strong>pı...” olaraktanımlamıştır.Toplanma <strong>haklar</strong>ını kullanan ve farklı arkaplanlara sahip ilgili vatandaşlar ve sivil toplumkuruluşları, küresel demokratik yönetim,uluslararası ekonomi ilişkilerinin <strong>insan</strong>ileşmesive sivil toplumun uluslararası örgütlerekatılımı konularında kamusal tartışmalar açmıştır.Hareket, ekonomik, sos<strong>ya</strong>l ve kültürel<strong>haklar</strong>ın önemini küçümseyerek kendisinin<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ındaki temelini göz ardı edenekonomik liberalizmin <strong>ya</strong>rattığı sürekli tehlikeyedikkat çekmeye çalışmaktadır.Uluslararası karar alma mekanizmalarınındeğiştirilmesi karmaşık ve uzun soluklu birsüreç olsa da, küresel oyuncular gitgide artankamuoyu dikkati nedeniyle eylemleri konusundadaha dikkatli olmalı ve demokratiktemsil, şeffaflık ve hesap verebilirlik alanlarındayeni yollar orta<strong>ya</strong> koymalıdır.Yoksul Olmama HakkıÇalışma HakkıUluslararası Örgütlerde, ÇokulusluŞirketlerde ve Sivil Toplum KuruluşlarındaDemokrasi EksiklikleriDevletlerin ulusal, bölgesel ve küresel düzeylerdekirolleri değişmektedir. Uluslararasıörgütler, çokuluslu şirketler (ÇUŞ) ve siviltoplum kuruluşları (STK) sahnede önemliaktörler olarak yer alma<strong>ya</strong> başlamıştır. Buaktörlerin kararları ve gündemleri devletlerinpolitikalarını ve milyonlarca <strong>insan</strong>ın ha<strong>ya</strong>tınıetkilemektedir. Bu nedenle, cevaplanması gerekenkritik önemdeki soru şudur: Bu (devletdışı) aktörler ne kadar demokrattır? Bu soru<strong>ya</strong>bir cevap bulmak uygulamaları ve politikalarıve uluslararası örgütlerin, ÇUŞ’ların veSTK’ların karar alma mekanizmalarını keşfetmeyive demokrasinin temel ilkelerinin (he-“Benim demokrasi anlayışımdaen zayıf en güçlüyle aynı fırsatlarasahip olmalıdır.”Mahatma Gandhi. 1948.
450 DEMOKRASİ HAKKIsap verebilirlik, meşruiyet, katılım, temsil veşeffaflık) ha<strong>ya</strong>ta geçirilip geçirilmediğinin değerlendirilmesinigerektirir. Bu aktörlerin demokratikleştirilmesinedair teklifler geniş birtartışmanın konusudur. BM Güvenlik Konseyi’ninreformu, bir Küresel Halklar Meclisi’ninve Dün<strong>ya</strong> Ticaret Örgütü, IMF ve Dün<strong>ya</strong> Bankasıiçin daha demokratik ve şeffaf karar almasistemlerinin kurulması ve STK’lar ve ÇUŞ’lariçin davranış ve etik kuralları koyulması bunaörnek verilebilir.ÇEŞİTLİ FAALİYETLERFAALİYET IEVET Mİ, HAYIR MI, İKİSİNİNARASI MIBölüm I: GirişBu faaliyette katılımcılar bir demokraside farklıama aynı zamanda meşru ve kabul edilebilirgörüşlerin niceliği hakkında fikir sahibi olabilir.Bölüm II: Genel BilgilerFaaliyet türü: Sosyometrik konumlanma.Amaçlar ve hedefler: Farklı görüşlerin kabuledilmesi; bu fikirlere hoşgörü ve saygı göstermeHedef grup: Genç yetişkinler ve yetişkinler.Grup büyüklüğü: -Süre: 60 dakika.Malzemeler: Levha hazırlamak için kâğıt verenkli kalemler; notları hazırlamak için bant,kâğıt ve kalem.Hazırlık: “Katılıyorum” ve “Katılmıyorum”<strong>ya</strong>zılı iki levha hazırlayın ve bunları uzun birduvarın iki <strong>ya</strong>nına <strong>ya</strong> da yere <strong>ya</strong>pıştırın.Odanın ortasına iki sandalye yerleştirin ve<strong>insan</strong>ların bu sandalyelerin etrafında hareketedebileceği bir alan bırakın.Beceriler: İletişim, işbirliği, bir konuda farklıgörüşlerin ifade edilmesi, diğer görüşlere saygı.Bölüm III: Faaliyet Hakkında BilgilerTalimatlar:Katılımcılara duvarın iki <strong>ya</strong>nında duran levhalarıgösterin. Onların çeşitli ölçülerde katılacağı<strong>ya</strong> da katılma<strong>ya</strong>cağı cümleler oku<strong>ya</strong>cağınızıve bu cümlelerle ilgili fikirlerine göre kendileriniduvardaki levhalardaki bir yerlerdekonumlandırmalarını söyleyin. Aşağıdaki listedekiilk cümleyi katılımcılara okuyun. Duvarboyunca konumlanmalarını beklediktensonra, onlardan diğer katılımcıların konumlarınıgöz önüne alarak bulundukları yeri tekrardüşünmelerini isteyin. Katılımcılar, diğerlerininaçıklamalarıyla ikna olurlarsa konumlarınıdeğiştirebilirler; ancak yoğun tartışmalargeri bildirim bölümünde <strong>ya</strong>pılmalıdır. Aynıusulü diğer cümleler için de tekrarlayın.Geri bildirim:Grubu geri bildirim bölümü için bir ara<strong>ya</strong>getirin. Katılımcılara faaliyet hakkında nelerhissettiklerini sorun. Özellikle aşırı konumlanmalarıve konum değiştirmeleri konuşun.Bunun ardından, çoğulcu bir toplumun nedenyüksek bir değer olarak görüldüğü üzerindedurulmasını sağlayın. Farklı görüşler nasıl
DEMOKRASİ HAKKI451karşılanmalıdır? Muhalif görüşleri kabul etmekzorunda mıyız? İnsanların neden farklıgörüşleri vardır? Bu kabul edilebilir bir durummudur, yoksa demokratik bir toplumda <strong>ya</strong>pılmasıgereken bir şey var mıdır? Demokrasidetüm fikirler hoşgörülmeli midir? Hangi fikirleraşırı olarak nitelendirilebilir?Çeşitlilik için öneriler“Çoğulculuk” ilkesinin ve<strong>ya</strong> ifade özgürlüğünündemokratik bir toplumda hangi sınırlamalaratabi olacağını konuşmak isteyebilirsiniz.Örneğin ırkçı ve milliyetçi gösterilere izin verilmelimidir? Bir demokrasi kabul edilebilirolan ile kabul edilemez olan arasındaki sınırınerede çizmelidir? Bu bağlamda “hoşgörü”kavramından ve <strong>insan</strong>ların bu kavramı nasılanladığından bahsedebilirsiniz.Bölüm IV: Faaliyetin ArdındanGazetelerden ve dergilerden kamuoyunda sürmekteolan bir tartışmanın anlaşmazlığa nedenolan özelliklerini gösteren resimler seçin.Belli gruplara (çocuklar, kadınlar, göçmenler,dini gruplar, engelliler vs.) yönelik ayrımcılık,çevre kirliliği, işsizlik, yoksulluk, devlet<strong>bask</strong>ısı ve <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı ihlalleri gibi konularbelirleyin. Resimleri asın ve katılımcılara gösterin.Her bir katılımcıdan hoşgörebileceği vehoşgöremeyeceği bir resim seçmesini isteyin.Katılımcılar bir tartışma başlatmaksızın o resimlerineden seçtiklerini açıklamalılar. Herkatılımcının fikrine saygı gösterilmelidir.Tartışmada kullanılabilecek ifadeler: Seçimlerde oy vermek ahlaki görevimizdir. Adil olma<strong>ya</strong>n <strong>ya</strong>salar da dahil olmak üzeretüm <strong>ya</strong>salara uymalıyız. Demokrasilerde iktidara sahip olan tekgrup si<strong>ya</strong>setçilerdir. Bir halk hak ettiği liderlere sahip olur. “En berbat <strong>insan</strong>lar da dahil, demokrasilerdeherkesin temsil edilme hakkı vardır.” (ChrisPatten, Britan<strong>ya</strong>lı devlet adamı ve HongKong valisi) Bir milletin %51’i totaliter bir rejim kurupazınlıkları ortadan kaldırsa bile demokratikkalabilir. “Vatandaşın görevi ağzını açık tutmaktır.”(Günter Grass, <strong>ya</strong>zar, Nobel Ödülü sahibi) “Demokrasiye karşı en iyi tez, sıradanbir seçmenle <strong>ya</strong>pılacak beş dakikalıkbir konuşmadır.” (Winston Churchill,Britan<strong>ya</strong>lı devlet adamı ve <strong>ya</strong>zar)Not: İnsan <strong>haklar</strong>ıyla ilgili başka cümleler debulabilirsiniz. Bunlar farklı görüşlerin ifade edilmesinikışkırtacak türden cümleler olmalıdır.Daha fazla araştırma için ilgili <strong>haklar</strong>/alanlar:İfade özgürlüğü ve med<strong>ya</strong> özgürlüğü.(Kaynak: U<strong>ya</strong>rlama: Avrupa Konseyi. 2002.Compass-Genç İnsanlar İçin İnsan HaklarıEğitimi El Kitabı; Susanne Ulrich. 2000.Achtung [+] Toleranz-Wege demokratischerKonfliktlösung)FAALİYET IIMAHALLEMİZDE BİR MİNARE Mİ?Bölüm I: GirişBu faaliyet, bir semtte <strong>ya</strong> da ha<strong>ya</strong>li bir köydeherkese açık biçimde <strong>ya</strong>pılan bir toplantınınsimülasyonudur. Senaryoda farklı toplumsalve si<strong>ya</strong>si hareketlerin menfaatleri ve fikirleri“sıcak bir gündem maddesi” çerçevesindebirbiriyle ters düşecektir. Toplantı<strong>ya</strong> basın dakatılmıştır ve konuyla ilgili haber <strong>ya</strong>pacaktır.Bölüm II: Genel BilgilerFaaliyet türü: Simülasyon.Amaçlar ve hedefler: Toplumdaki süreçlerindeneyimlenmesi; si<strong>ya</strong>si bağlam ve mekanizmalarıntespiti ve anlaşılması; farklı görüşleringeliştirilmesi ve öne sürülmesi; demokratik vesaygılı davranışların sınırlarının tespiti; ihtilaf
452 DEMOKRASİ HAKKIhalindeki taraflara hoşgörünün artırılması.Hedef grup: Genç yetişkinler ve yetişkinler.Grup büyüklüğü: 15-30 kişi.Süre: 120-180 dakika.Hazırlık: İsimlerin <strong>ya</strong>zılması için kâğıt, <strong>ya</strong>zı tahtasıve kalemi ve belediye başkanı için bir saat.Beceriler: İletişim, işbirliği, konu hakkında farklıgörüşlerin ifade edilmesi, başka fikirlere saygı.Bölüm III: Faaliyet Hakkında BilgilerTalimatlar:Faaliyeti, grubun içinde bulunacağı ha<strong>ya</strong>lidurumu açıkla<strong>ya</strong>rak tanıtın. Semtinizde birminare inşa edilmesi isteniyor ve Müslümantoplumun, kilise kulesinden daha yüksek,hakiki bir minare inşasına ilişkin talebinintartışılması için kısa zaman önce tüm semt sakinlerineaçık bir toplantı ilanı <strong>ya</strong>pıldı.Tahta<strong>ya</strong> katılımcıların oyna<strong>ya</strong>cağı farklı rollerinlistesini <strong>ya</strong>zın. Toplantı<strong>ya</strong> aşağıdaki kişilerkatılabilecektir: Toplantı başkanlığını <strong>ya</strong>pmak üzerebelediye başkanı Farklı si<strong>ya</strong>si partileri temsilen belediyemeclisi üyeleri (3-5 kişi) “Tek dün<strong>ya</strong> için-<strong>ya</strong>bancı düşmanlığınakarşı” isimli grubun üyeleri (3-6 kişi) “Güzel köyümüze hoşgeldiniz!” isimlivatandaş eylem komitesinin üyeleri (3-5kişi) Müslüman cemaatin mensupları (3-5 kişi) Basını temsilen, zıt si<strong>ya</strong>si görüşlere sahipiki yerel gazetenin muhabirleri (her gazeteiçin 1-2 kişi) Vatandaşlar (yeterli sayıda katılımcı var ise)Farklı kişilikleri ne kadar iyi açıklarsanız oyuno kadar etkili olacaktır. Dilerseniz farklı <strong>insan</strong>larınözelliklerini tahta<strong>ya</strong> <strong>ya</strong>zabilirsiniz. Birbirleriylezıt kişiliklerin rollerini iyi bir biçimdebelirlemek tartışmanın niteliğini de artırır.Bir zaman çizelgesi oluşturun: Oyun başlamadanönce katılımcılara 15 dakika verip kişiliklerinigeliştirmelerini ve bununla ilgili anahtarsözcükler not etmelerini isteyin. Tüm katılımcılarbu rollerini devam ettirmek zorunda.Simülasyon:1. Aşama: Hazırlık (20 dakika)Katılımcılara seçtikleri grupla bir ara<strong>ya</strong> gelmelerinisöyleyin. Eğer mümkünse her grup odadanayrılmalı ve <strong>ya</strong>lnız kalabilmelidir. Kişilerbirbirini tanımalı ve toplantı için bir stratejioluşturmalıdır. Basın gazete <strong>ya</strong>zılarını hazırlama<strong>ya</strong>başlamalı ve ilk mülakatları <strong>ya</strong>pmalıdır.Bu aşamada siz de odayı toplantı için hazırlayın.Gruplar dört farklı masada oturmalıdır.Her masada isim kâğıtları bulunmalıdır. Belediyebaşkanı yüksek bir yerde oturmalıdır vemasasında bir saat ve zil bulunmalıdır. Usuleilişkin kuralları belediye başkanını oyna<strong>ya</strong>nkişiye açıklayın.2. Aşama:Açık konsey toplantısı (45 dakika)Belediye başkanı toplantı başkanı olarak toplantıyıkısa bir konuşmayla açar ve konuyukatılımcılara tanıtır. Asıl görevi toplantıyı yönetmektir.Gruplar birbiri ardına fikirlerini açıklar.Hazırlanmış olan rol profilleri onlara rehberliketmelidir. Bunun ardından belediye başkanıMüslüman cemaatinin hakiki boyuttaki bir minarenin<strong>ya</strong>pılmasına ilişkin talebine izin verilipverilmemesi hakkında oylama <strong>ya</strong>par.3. Aşama: Geri bildirim (45 dakika)Katılımcıları daire şeklinde bir ara<strong>ya</strong> getirinve her birini gerçek isimleriyle selamlayın. Buönemlidir, çünkü böylece oynadıkları rollerdençıkacak ve kendi kimliklerine döneceklerdir.
DEMOKRASİ HAKKI453Kişisel düzeyde katılımcılara şu soruları sorun: Simülasyonun sonucu sizin rolünüzünamacını <strong>ya</strong>nsıtıyor mu? Sizin rolünüz sonuçta ne kadar etkili oldu? Başkalarıyla <strong>ya</strong>şadığınız etkileşimlersonucunda stratejinizi değiştirmek zorundakaldınız mı?Simülasyonun kendisine değil düşünme sürecineodaklanın.Simülasyonu gerçek bir toplantıyla kı<strong>ya</strong>slayıpkatılımcılara şu soruları sorun: Oynadığınız roldeki kişi sizin için kolaymıydı zor muydu? Simülasyon gerçek ha<strong>ya</strong>ttaki bir duruma<strong>ya</strong>kın mıydı?gün tartışmanın ve kuralların analizinin <strong>ya</strong>pılmasındabelge olarak kullanılabilir.Farklı çevrelerde yerel demokrasi konusuna<strong>ya</strong>klaşımda katılımcılar kendi çevrelerine,gerçek ha<strong>ya</strong>ttaki vakalara bakıp bunları belgeleyebilir.Bu sonuçlar bir harita <strong>ya</strong> da küçükbir sergi olarak sergilenebilir.Daha fazla araştırma için ilgili <strong>haklar</strong>/alanlar:Ayrımcılık <strong>ya</strong>sağı, dini özgürlükler, ifadeözgürlüğü ve basın özgürlüğü.(Kaynak: U<strong>ya</strong>rlama: Susanne Ulrich. 2000.Achtung [+] Toleranz-Wege demokratischerKonfliktlösung)Yönteme dair ipuçları:Eğer mümkünse, soruları <strong>ya</strong>nıtla<strong>ya</strong>bilmek vefaaliyeti eşgüdümlü bir biçimde yürütebilmekiçin bu faaliyeti başka bir eğitimciyle birlikte<strong>ya</strong>pın. Rollerin dağıtımında belediye başkanınınrolünün simülasyonun gidişini etkileyenbir rol olduğu için çok önemli olduğunu unutmayın.Bu nedenle bu rolü oyna<strong>ya</strong>cak kişiyleoyundan önce konuşmalısınız. Faaliyeti sizinyürüttüğünüzü ve katılımcılar birbirine saygıgöstermezse müdahale etmeniz gerektiğiniunutmayın. Eğer konsey toplantısı sonundabir uzlaşma<strong>ya</strong> varılamazsa, bunun gerçekha<strong>ya</strong>tta da orta<strong>ya</strong> çıkabilecek bir sonuç olduğunuve faaliyetin başarısızlığı anlamına gelmediğinisöyleyin.Çeşitlilik için önerilerBulunduğunuz yerin bağlamına göre konuyu“bölgemizde bir kilise” <strong>ya</strong> da “bölgemizde birBudist tapınağı” olarak değiştirebilirsiniz.Bölüm IV: Faaliyetin ArdındanBasın rolünü oyna<strong>ya</strong>n kişiler eğer mümkünsetoplantının filmini çekebilir ve bu film ertesi
454 DEMOKRASİ HAKKIKAYNAKÇAArchibugi, Daniele, Mathias Koenig-Archibugive Raffaele Marchetti. 2011. GlobalDemocracy. Normative and Empirical Perspectives.Cambridge: Cambridge UniversityPress.Beetham, David (ed.). 2006. Parliament andDemocracy in the Twenty-First Century. AGuide to Good Practice. Geneva: Inter-ParliamentaryUnion.Beetham, David. 2003. Democracy and HumanRights. Malden: Blackwell Publishers Ltd.Boutros, Boutros-Ghali. 2002. The Interactionbetween Democracy and Development.Paris: UNESCO.Cotran, Eugene ve Adel Omar Sherif (ed.).1999. Democracy, the Rule of Law and Islam.London/The Hague/Boston: Kluwer.Council of Europe (Avrupa Konseyi). 2002.Compass-Genç İnsanlar İçin İnsan HaklarıEğitimi El Kitabı. Strasbourg: Council ofEurope Publishing.Economist Intelligence Unit. 2010. DemocracyIndex 2010. http://graphics.eiu.com/PDF/Democracy_Index_2010_web.pdfEichengreen, Barry ve David Leblang.2006. Democracy and Globalisation. BISWorking Papers No 219. Basel: Bank for InternationalSettlements. http://www.bis.org/publ/work219.htmEuropean Inter-University Centre for HumanRights and Democratisation (EIUC)and Deutsche Gesellschaft für TechnischeZusammenarbeit (GTZ) (ed.). 2006.Promoting Sustainable Democracy: Concepts,Experiences, Trends. Venice: EIUC and GTZ.Godwill-Gill, Guy. 2006. Free and Fair Elections.Geneva: Inter-Parliamentary Union.Gould, Carol C. 2004. Globalizing Democrac<strong>ya</strong>nd Human Rights. Cambridge: CambridgeUniversity Press.Held, David. 1995. Democracy and the GlobalOrder: From the Modern State to CosmopolitanGovernance. Oxford: Polity Press.Hobsbawm, Eric. 2007. Globalisation,Democracy and Terrorism. London: Little,Brown Book Group.Human Security Report Project (İnsaniGüvenlik Raporu Projesi). 2010. Human SecurityReport 2009/2010: The Causes of Peaceand the Shrinking Costs of War. Vancouver:HSRP. http://www.hsrgroup.org/human-security-reports/20092010/text.aspxInoguchi, Takashi, Edward Newman veJohn Keane. 1998. The Changing Nature ofDemocracy. Tokyo: United Nations UniversityPress.Inter-Parliamentary Union (IPU) (ParlamentolarBirliği). 2012. Women in NationalParliaments. http://www.ipu.org/wmn-e/world.htm.
DEMOKRASİ HAKKI455Inter-Parliamentary Union (IPU) (ParlamentolarBirliği). 2006. Freedom of Expression,Parliament and the Promotion of TolerantSocieties. Geneva: Inter-Parliamentary Union.Inter-Parliamentary Union (IPU) (ParlamentolarBirliği). 2006. Women in Politics:60 Years in Retrospect. http://www.ipu.org/english/surveys.htmJenkins, Henry ve David Thorburn. 2003.Democracy and New Media. Massachusettes:MIT Press.Keohane, Robert O. 2002. Global Governanceand Democratic Accountability. Durham:Duke University. http://unpan1.un.org/intradoc/groups/public/documents/apcity/unpan034133.pdfLocke, John. 1690.Two Treatises ofGovernment.Montesquieu, Charles de. 1748.De l’esprit des lois.Newman, Edward ve Roland Rich. 2004.The UN Role in Promoting Democracy: BetweenIdeals and Reality. Tokyo: United NationsUniversity Press.Nye, Joseph S. 2001. Globalization’s DemocraticDeficit: How to Make InternationalInstitutions More Accountable. In: Foreign Affairs(Volume 80. Issue 4. July/August 2001).New York: Council on Foreign Relations.O’Shea, Karen. 2003. Education for DemocraticCitizenship: Policies and RegulatoryFrameworks. Strasbourg: Council of Europe.Pippan, Christian. 2010. International Law,Domestic Political Orders, and the “DemocraticImperative”: Has Democracy FinallyEmerged as a Global Legal Entitlement? JeanMonnet Working Paper No. 02/10, New York:New York University School of Law. Erişim:http://centers.law.nyu.edu/jeanmonnet/papers/10/100201.pdfSaikal, Amin ve Albrecht Schnabel (ed.).2003. Democratization in the Middle East:Experiences, Struggles, Challenges. Tokyo:United Nations University Press.Scholte, Jan Aart. 2002. Civil Society andDemocracy in Global Governance. In: GlobalGovernance. Vol. 8. Issue 3.Susanne Ulrich. 2000. Achtung (+) Toleranz-Wegedemokratischer Konfliktlösung.Gütersloh: Verlag Bertelsmann Stiftung.United Nations Development Programme(UNDP) (Birleşmiş Milletler KalkınmaProgramı). 2009. Human Development Report.Oxford: Oxford University Press. http://hdr.undp.org/reportsUnited Nations Development Programme(UNDP) (Birleşmiş Milletler KalkınmaProgramı). 2005. Human Development Report.Oxford: Oxford University Press. http://hdr.undp.org/reportsYakobashvili, Temuri. 2011. Arab Spring,Act II. Analysis by Georgia’s Ambassador inWashington. Erişim: http://www.globalpost.com/dispatch/news/opinion/110519/arab-spring-democracy-georgiaZacharia, Fareed. 2004. The Future ofFreedom. Illiberal Democracy at Home andAbroad. New York: WW Norton.
456 DEMOKRASİ HAKKIEK BİLGİLERBretton Woods Project:www.brettonwoodsproject.orgCouncil of Europe, Education for DemocraticCitizenship (Avrupa Konseyi DemokratikVatandaşlık Eğitimi): www.coe.int/edcDemocracy Coalition Project (DemokrasiKoalisyonu Projesi): www.demcoalition.orgUnited Nations Development Programme(Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı):www.undp.orgWorld Bank (Dün<strong>ya</strong> Bankası):www.worldbank.orgWorld Trade Organization (Dün<strong>ya</strong> TicaretÖrgütü): www.wto.orgForeign Policy in Focus:www.foreignpolicy-infocus.orgFreedom House: www.freedomhouse.orgInternational Institute for Democracy andElectoral Assistance (IDEA) (UluslararasıDemokrasi ve Seçim Yardımı Enstitüsü):www.idea.intInternational Network “Education forDemocracy, Human Rights and Tolerance”(Uluslararası “Demokrasi, İnsan Hakları veHoşgörü Eğitimi” Ağı):www.tolerance-net.orgInspection Panel of the World Bank (Dün<strong>ya</strong>Bankası Teftiş kurulu):www.inspectionpanel.orgInter-Parliamentary Union (ParlamentolarBirliği): www.ipu.orgOne World Trust: www.oneworldtrust.orgOpen Society Foundation (Açık ToplumVakfı): www.soros.orgUnited Nations (Birleşmiş Milletler):www.un.org
NOTLAR457
458 NOTLAR
AZINLIK HAKLARIAZINLIKLARIN VE YERLİ HALKLARIN HAKLARIBİREYSEL VE KOLEKTİF HAKLARAYRIMCILIK YASAĞI VE POZİTİF AYRIMCILIKÖZERKLİK VE ENTEGRASYONETNİK FARKLILIKLAR VE ÇOĞULCULUK“Etnik, dinsel <strong>ya</strong> da dilsel azınlıkların bulunduğu devletlerde, buazınlıklara mensup olan kişiler, kendi gruplarının diğer üyeleri ile birliktekendi kültürlerinden <strong>ya</strong>rarlanma, kendi dinlerine inanma ve bu dinegöre ibadet etme <strong>ya</strong> da kendi dillerini kullanma hakkından yoksunbırakılma<strong>ya</strong>caklardır.”Medeni ve Si<strong>ya</strong>si Haklar Uluslararası Sözleşmesi, Madde 27. 1966.
460 AZINLIK HAKLARIÖRNEK HİKÂYE“D.H. ve Diğerleri:Çek Cumhuriyeti Davası”2000’de, 18 Roman öğrenci Çek Cumhuriyeti’ndebulunan Ostrava şehrinde zihinsel vefiziksel engelli çocuklar için açılan sınıflarayerleştirildikten sonra Avrupa İnsan HaklarıMahkemesi’ne (AİHM) başvurdu (D.H. vediğerleri/Çek Cumhuriyeti davası). Öğrencileritemsil eden yerel avukatlar ve Avrupa RomanHakları Merkezi’nden avukatlar, çocuklarınbu özel okullara yerleştirilmesinin Romanazınlığa mensup olmalarından başka hiçbirobjektif gerekçesinin bulunmadığını iddia etti.Ostrava şehrinde ve Çek Cumhuriyeti’nin diğerbölgelerinde Roman çocukların zihinselve fiziksel engelli çocuklar için açılmış özelokullara yerleştirilme oranı oldukça yüksektir.Bir Roman çocuğun zihinsel ve fiziksel engelliçocuklar için açılan bir okula gitme ihtimaliRoman olma<strong>ya</strong>n çocuklarınkine göre 27 katfazladır. Dolayısıyla AİHM’den, Roman öğrencilerinyüksek oranda bu “özel okullar”ayerleştirilmesinin Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’neaykırı olup olmadığına karar vermesitalep edildi.2007’de AİHM’in Büyük Dairesi davadakikararını açıkladı. Bu kararla, Roman çocuklarınınistisnai derecede yüksek oranlarda zihinselve fiziksel engelli çocukların okullarınayerleştirilmesinin eğitim hakkıyla bağlantılıolarak ayrımcılık <strong>ya</strong>sağını ihlal ettiğine hükümverildi (1 no’lu Protokol’ün 2. maddesive Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin 14.maddesi). Karar kritik öneme sahipti, çünküAİHM ortada ülke çapında bir ayrımcılık örüntüsüolduğuna karar verdi ve ilk kez dolaylıayrımcılık kavramını açıkça kullandı. Mahkemeayrıca, Avrupa Konseyi’nin Ulusal AzınlıklarınKorunmasına İlişkin Çerçeve Sözleşmesialtında kurulan Danışma Komitesi’nin teminettiği istatistiki verileri de dikkate aldı. Bu veriler,Çek Cumhuriyeti’ndeki Roman çocukların%70’e <strong>ya</strong>kınının zihinsel ve fiziksel engelli çocuklariçin açılan okullarda eğitim gördüğünübildiriyordu. Çek hükümeti bu iddiaları çürütemedive dolayısıyla AİHM, AİHS’in hükümlerininihlal edildiğine karar verdi.(Kaynak: Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi.D.H. ve diğerleri/Çek Cumhuriyeti, No.57325/00 13 Kasım 2007 [Büyük Daire]; JenniferDevroye. 2009. The Case of D.H. and Othersv. the Czech Republic. JIHR vol. 7/1)Tartışma Soruları1. Bu vakada hangi <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı ihlal edilmiştir?2. AİHM ne sebeple AİHS’in hükümlerinin ihlaledildiğine karar vermiştir?3. Roman öğrenciler hangi temelde ayrımcılığauğramıştır?4. Bu kararın azınlık <strong>haklar</strong>ı bakımından öneminedir?Eğitim HakkıAyrımcılık Yasağı“Bir ülke azınlıklarınagösterdiği muamale üzerindendeğerlendirilmelidir.”Mahatma Gandhi
AZINLIK HAKLARI461BİLİNMESİ GEREKENLER1. AZINLIK HAKLARININKORUNMASI MÜCADELESİ:TARİHSEL GELİŞİMAzınlıklarla ilgili <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının yeni birkeşif olduğu ve azınlıkların <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ınınesas olarak Avrupa politikalarıyla ilgili olduğuizlenimi kolaylıkla edinilebilir; ancak uluslararasıhukuka daha <strong>ya</strong>kından bir bakış farklıbir resim orta<strong>ya</strong> ko<strong>ya</strong>r. Uluslararası hukukunen başında azınlık meseleleri dini özgürlüklerle<strong>ya</strong>kından ilişkili olmuştur. 1648 tarihliWestphalia Antlaşması, bazı dini azınlıklara(elbette ki tümüne değil) <strong>haklar</strong> vermiştir.Dini grupların eğitim özgürlükleri antlaşmanıntaraflarının üzerinde anlaştığı dini <strong>haklar</strong>labağlantılı olup 17. yüzyılda “azınlıklarınkorunması” dini azınlıklar için özel bir önemesahipken, sonraları odak noktası etnik ve<strong>ya</strong>ulusal azınlıklara kaymıştır.1918’de Birinci Dün<strong>ya</strong> Savaşı’nın bitmesiOsmanlı İmparatorluğu’nun ve çokulusluAvustur<strong>ya</strong>-Macaristan İmparatorluğu’nun çöküşüneyol açmış, Orta Avrupa’da uluslarınkendi kaderini tayin hakkı doğmuş ve yeniazınlık düzenlemeleri <strong>ya</strong>pılmıştır. Ayrıca <strong>ya</strong>pılaniki taraflı ve çoktaraflı barış antlaşmalarıazınlıkların korunması için özel hükümleriçermiştir. Birinci Dün<strong>ya</strong> Savaşı’nın ardındankurulan Milletler Cemiyeti azınlık gruplarınkorunma düzeyini izleme görev ve yetkisinesahip olmuştur. Bunlardan başka Finlandi<strong>ya</strong>ve Eston<strong>ya</strong>’nın 1921 ve 1923 yıllarında <strong>ya</strong>ptığıgibi, bazı devletler azınlıkların korunmasıiçin bildirgeler <strong>ya</strong>yınlamıştır. Bu antlaşmalarazınlık dillerinin özel ve kamusal ha<strong>ya</strong>ttakullanılması hakkını ve ayrımcılık <strong>ya</strong>sağıilkesini halihazırda içermiş, ancak yürürlükteözel bir <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı çerçevesi çizilmemişve grup <strong>haklar</strong>ı fikri tartışmalı olmuştur. Dolayısıylaİkinci Dün<strong>ya</strong> Savaşı’nın ardından,uluslararası belgelere azınlıkların korunmasıyerine ayrımcılık <strong>ya</strong>sağı ve eşitlik ilkelerineda<strong>ya</strong>nan bireysel <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı ve özgürlükleridahil edilmiştir.İkinci Dün<strong>ya</strong> Savaşı, Orta Avrupa’daki azınlıkrejimine son vermiştir: Bu rejimin yeriniişçilerin devletinin birliğine da<strong>ya</strong>lı komünistideoloji almıştır. Azınlıklar komünist devletlerinideolojik rejim kültürüne uyum sağlama<strong>ya</strong>zorlanmıştır. 1989 olaylarının ve SovyetlerBirliği’nin dağılmasının ardından ulusal ve etnikmensubiyetler ve nitelikler önemli bir rolüstlenmeye başlamıştır. Ulusal kimlik ve biretnik gruba <strong>ya</strong> da ulusa aidiyet hissi bazı durumlardayeni devletlerin kurulmasının ve<strong>ya</strong>ulusal bağımsızlık talep etmenin araçları olmuştur.Azınlıkların korunması ve <strong>haklar</strong>ınıntanınması böylece si<strong>ya</strong>si gündeme geri dönmüştür.Azınlık <strong>haklar</strong>ının korunması AvrupaKonseyi üyeliğinin koşullarından biridir. AvrupaBirliği bu meseleyi Birlik ile yeni kurulandevletler arasında kurulacak diplomatik ilişkileriçin koşul olarak ileri sürmüştür.20. yüzyılın sonunda bir dizi önemli uluslararasıbelgeyle azınlık meselelerinin <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıgündemi için öneminin altı çizilmiştir. Bualanda odak noktası, hukuk devleti ilkesindeazınlık menfaatlerinin korunması olmuştur.Çok sayıda belgeyle hukuki çoğulculuğun öneminevurgu <strong>ya</strong>pılmıştır. Bu belgeler arasındaAGİT belgeleri, Avrupa Bölgesel Diller veAzınlık Dilleri Şartı ve Ulusal AzınlıklarınKorunmasına İlişkin Çerçeve Sözleşme sayılabilir.Azınlık <strong>haklar</strong>ının korunmasının BMÇocuk Hakları Sözleşmesi’ne dahil edilmesi
462 AZINLIK HAKLARI<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı mülahazalarıyla odağın yenidendüzenlenmesine bir örnektir.Bugün azınlık <strong>haklar</strong>ı uluslararası hukukunayrılmaz unsurlarından biridir ve azınlıklarınkültür ve geleneklerinin korunması ve geliştirilmesiniamaçla<strong>ya</strong>n hükümlerde yer almaktadır.Azınlık meselelerine son zamanlardaverilen dikkat (örneğin Roman <strong>haklar</strong>ının, yerlihalkların ve diğer azınlıkların ve halkların<strong>haklar</strong>ının korunması gibi), azınlık meselelerininyüksek derecede öncelik kazandığının birişaretidir. Theodore Orlin’in dediği gibi, “Budikkat <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı hukukunun ve politikalarının,yüzyıllarca <strong>ya</strong>nlış davranılan azınlıklarındurumunun düzeltilmesine yönelik yeni birsorumluluk aldığını göstermektedir.”Roman azınlığa mensup öğrencilerin kısıtlıeğitim imkânlarına dair yukarıda verilen örnektede görüldüğü gibi, uygulamada azınlık<strong>haklar</strong>ını azınlık mensupları bakımından gerçekleştirmekiçin <strong>ya</strong>pılması gereken çok şeyvardır. Etnik, dilsel ve dini azınlıklara mensupkişilerin temel <strong>haklar</strong>ına yönelik ciddi ihlallerhâlâ sürmektedir ve bazı devletler, topraklarıüzerinde azınlıkların var olduğunu dahi inkâretmektedir; ancak tarihte azınlıkların <strong>bask</strong>ı veayrımcılığa uğramasının ve meşru talepleriningörmezden gelinmesinin çoğunluk ile azınlıklar<strong>ya</strong> da çeşitli azınlık grupları arasında ciddiçatışmalara neden olacağını gösteren çok sayıdaörnek vardır. Etnik temizlik, sınır dışı etmeve soykırımın azınlıklara karşı ayrımcı ve <strong>bask</strong>ıcıpolitikaların bir sonucu olduğu BM İnsanHakları Yüksek Komiserliği tarafından dilegetirilmektedir. Birleşmiş Milletler AzınlıklaraKarşı Ayrımcılığın Önlenmesi ve AzınlıklarınKorunması Alt Komisyonu’nun ileri sürdüğügibi “Gruplar arası çatışmalar, genellikle propaganda<strong>ya</strong>ve ırkların üstünlüğü ve<strong>ya</strong> kültürlerinbaşka nedenlerle birbirleriyle uyumsuzolduğu gibi kavramlara da<strong>ya</strong>nan ayrımcılığınmeşrulaştırılması için çaba gösteren örgütlerinorta<strong>ya</strong> çıkmasına neden olur.” Bundan başka,Avrupa Konseyi’nin “Farklılıklar ve Uyum”başlıklı raporunda da belirtildiği gibi, bazıdevletler açık asimilasyon politikaları güderekazınlıkların yok olmasına ve dolayısıyla kültürelyoksullaşma<strong>ya</strong> neden olmuştur.Ayrımcılık YasağıÇocukların İnsan Hakları2. TANIMVE KONUNUN TASVİRİ“Azınlık” ve “Azınlık Hakları” Kavramları“Azınlık”ın ne olduğu sorusunun cevabı hâlâbelirsizdir. Bugün evrensel olarak kabul edilmişbir “azınlık” tanımı yoktur. Bunun nedeniesas olarak, azınlık sıfatıyla değerlendirilebilecekve birbirleriyle kı<strong>ya</strong>slanma<strong>ya</strong>cak niteliktekigrupların çeşitliliğidir: Bazı azınlıklarbelirlenmiş yerleşim yerlerinde <strong>ya</strong>şarken, bazılarıbir, hatta birden fazla ülkede göçebedir.Bazı azınlıkların tarihsel olaylara da<strong>ya</strong>nankolektif bir kimliği varken, diğer azınlıklarınortak mirasları hakkındaki bilgileri kısıtlıdır.Bazı azınlıklar büyük ölçüde otonomken, diğerbazıları kendi kendini yönetmekten çokuzaktır. Bazılarının kültürlerini ve özelliklerinikoruma ve geliştirme isteği daha güçlü, bazılarınınkidaha zayıftır. Bu nedenle devletler“azınlık” terimini kendilerine özgü ve farklıbiçimlerde yorumlar; ancak eski bir BirleşmişMilletler özel raportörü olan Francesco Capotorti,tüm devletler tarafından kabul edilmesede geniş kesimlerce kabul gören bir “azınlık”tanımı <strong>ya</strong>pmıştır: “Bir devlette nüfusun gerikalanına oranla sayısı daha az olan, o devletindiğer vatandaşlarından farklı etnik, dinive<strong>ya</strong> dilsel özelliklere sahip ve zımni de olsakültürlerini, geleneklerini, din ve<strong>ya</strong> dillerinikoruma<strong>ya</strong> yönelik da<strong>ya</strong>nışma gösteren grup.”
AZINLIK HAKLARI463Pek çok azınlıkla ilgili ortak husus, egemenolma<strong>ya</strong>n ve nüfusun geri kalanından farklıulusal, etnik, dini <strong>ya</strong> da dilsel belli özellikleripaylaşan, bu özellikleri koruma iradesinesahip ve grubun bir parçası olarak kabuledilmek isteyen bireylerin varlığıdır.Azınlık <strong>haklar</strong>ı devletlerde ulusal azınlıklarıkoru<strong>ya</strong>n ve bazı gruplar için ek <strong>haklar</strong> teşkileden normlardır. Azınlıklara verilen belirli<strong>haklar</strong> onların kimliklerini muhafaza etmelerinisağlar. Azınlık <strong>haklar</strong>ı, öğrencilerin azınlıkdillerinde eğitim hakkını, kamusal alandave kamu hizmetlerinde azınlık dilini kullanmahakkını, azınlık dilinde ad ve so<strong>ya</strong>d kullanmahakkını, azınlık kültürünü sürdürme hakkını,si<strong>ya</strong>si katılım hakkını vb. içerir.(Kaynaklar: Francesco Capotorti. 1979. Studyon the Rights of Persons Belonging to Ethnic,Religious and Linguistic Minorities; BirleşmişMilletler İnsan Hakları Yüksek Komiserliği[UNOHCHR]. 1998. Fact Sheet No. 18 [Rev.1],Minority Rights)Yerli Halklar ve HaklarıYerli halklar azınlıklar arasında özel gruplardır.Azınlıklar için olduğu gibi, modern <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ı hukukunda “yerli halklar” terimininde genel olarak kabul edilen bir tanımı yoktur.Bazı ülkelerde “Aborijin halklar” ve<strong>ya</strong>“ilk halklar” gibi terimler tercih edilmektedir.Yakın zamanlı iki ayrı <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı belgesinde“yerli halklar” terimi kullanılmıştır.Bunlardan ilki 1989 tarihli ILO Yerli Halklarve Kabile Halkları Sözleşmesi, ikincisi BMYerli Halkların Hakları Bildirgesi’dir. Bubelgelerde söz konusu terimin kullanılmasıyladiğer bir egemen etnik grubun var olduğuvarsayılır. Diğer bir deyişle, bir etnik grubunmensuplarının söz konusu devlet <strong>ya</strong> da bölgedekibilinen ilk <strong>insan</strong>ların soyundan gelmesiyetmez: “Yerli” teriminin hukuki bir tanımolarak kullanılabilmesi için, ortada başka biretnik grup ve iktidar ilişkileri olmalıdır.Kavramsal Zorluklar:Bireysel ve Kolektif HaklarAzınlık <strong>haklar</strong>ı <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı sisteminin önemlibir parçasıdır. İnsan <strong>haklar</strong>ı bütün <strong>insan</strong>laraaittir ve esas olarak bireylerin <strong>haklar</strong>ıyla ilgilidir;ancak birey üzerindeki bu odak, azınlık<strong>haklar</strong>ının amaçlarıyla ters düşmektedir:Azınlık <strong>haklar</strong>ı özel önlemlere ihti<strong>ya</strong>ç du<strong>ya</strong>bilecek<strong>insan</strong> gruplarının tespit edilip <strong>haklar</strong>ınbu gruplar, azınlıklar ve yerli halklar tarafındankullanılması için normlar orta<strong>ya</strong> koyulmasınıamaçlar.(Kaynak: Ken<strong>ya</strong> İnsan Hakları Ulusal Komisyonuve Azınlık Hakları Geliştirme Merkezi [ed.].2006. Ken<strong>ya</strong>’daki Azınlıklar ve Yerli HalklarHakkında Yuvarlak Masa Toplantısı Raporu)Azınlıkların ve yerli halkların korunması“çapraz kesişimli bir konu”dur (cross-sectionalmatter): Azınlık <strong>haklar</strong>ı, iş pi<strong>ya</strong>sası,eğitim sistemi (örneğin anadilde eğitim hakkı),si<strong>ya</strong>set (örneğin si<strong>ya</strong>si katılım hakkı),ekonomi (örneğin ekonomik refahın ve sos<strong>ya</strong>l<strong>ya</strong>rdımların eşit paylaşımı), idari konular (örneğinazınlık dilinin idari makamlar ve mahkemelerönünde resmi dil olarak kullanılması)ve med<strong>ya</strong> gibi, ha<strong>ya</strong>tın azınlık mensuplarınıneşit muameleden mahrum bırakıldığı çeşitlialanlarıyla ilgilidir.Azınlık Hakları ve İnsani GüvenlikKorkudan ve yoksulluktan azade olma<strong>insan</strong>i güvenlik kavramının odağındakihedeflerdir. Bu politika <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı sistemininamaçlarıyla da çakışır: İnsan <strong>haklar</strong>ısistemi sos<strong>ya</strong>l, kültürel ve diğer tür zayıflıklarbağlamında korku ve yoksulluğunüstesinden gelinmesine dair bir ortak hedef
464 AZINLIK HAKLARIAncak BM Şartı, kendi kaderini tayin ilkesineatıf <strong>ya</strong>pmıştır. Şart’a göre BM’nin amaçlarındanbiri, halkların kendi kaderini tayin hakkıilkesi temelinde uluslarar arasında dostçailişkilerin geliştirilmesidir. BM Şartı’nın 2. ve55. maddelerinde “halkların kendi kaderlerinitayin ilkesi” yer alır; ancak uluslararasıhukuk altında “halklar” ve “kendi kaderini tayin”kavramlarının nasıl anlaşılması gerektiğikonusunda bir uzlaşma yoktur. Bu bağlamda1984’te İnsan Hakları Komitesi, kendi kaderinitayin hakkının “tanımlanmasının zor olduğugüder.Azınlıkların, tanımlandıkları ve<strong>ya</strong>kendilerini tanımladıkları şekilde, korku veyoksulluk riski altında bulundukları açıktır,çünkü çoğu durumda güçleri, daha kuvvetliolan diğer grupların ve<strong>ya</strong> hükümetleringücünden azdır.Birçok yerel ve bölgesel gerilim ve çatışmaetnik, kültürel ve<strong>ya</strong> dini niteliktedir. Birçokvakada bu çatışmalar zulme ve hatta soykırımadönüşmektedir. Azınlıkların zulmeuğraması her zaman resmi hükümet politikasıdeğildir, ancak devlet dışı aktörlertarafından işlenen suçlar çoğunlukla ulusalmakamlar tarafından hoşgörülmekte <strong>ya</strong> dadesteklenmektedir. Bazı durumlarda da hükümetlerazınlıkları koru<strong>ya</strong>cak güce sahipdeğildir. Bu tür gerilimlerin önlenmesi vebu gerilimlere karşı koyulması, bir <strong>insan</strong>igüvenlik kavramı olarak “korkudan azadeolma” amacına yönelik önemli tedbirlerdir.Azınlıklar çoğunlukla korkudan bağımsızolarak (ve<strong>ya</strong> korkuyla bağlantılı olarak)“yokluk”la da karşı karşı<strong>ya</strong> kalır. Bu genellikleçokyönlü ve karmaşık bir durumdurve sağlık, eğitim ve sos<strong>ya</strong>l hizmetlereyetersiz erişim nedeniyle orta<strong>ya</strong> çıkar. Budurumun sonucu olarak da azınlıklar makulbir gelir elde etme fırsatı bakımındandezavantajlı duruma gelir. İklim değişikliğininsonuçları <strong>ya</strong> da azınlıkların sınırsızolarak sömürülmesi dezavantaj, mahrumiyet,ötekileştirme ve dolayısıyla yoksulluğayol açar.Özerk bölgeler yukarıda sözü geçen konularlailgili çözümlerin ne olacağına dair iyibir örnek teşkil eder. Avrupa Konseyi ParlamenterlerMeclisi’nin, özerk bölgelerle ilgili1334 sayılı Kararı ve 1609 sayılı TavsiyeKararı 2003’te Avrupa’da çatışma çözümükonusunda ilham kaynağı olmuştur. Buanlamda özerklik ve bölgesel hükümetlerdevletin merkezi gücü ile demokratikolarak seçilen bölgesel yönetim arasındaulusal bir ortaklık olarak görülebilir. Bubakışla özerklik ve bölgesel hükümetler,birden fazla dilsel <strong>ya</strong> da etnik grubun <strong>ya</strong>şadığıbölgelerde çatışmaların önlenmesinde<strong>ya</strong>rarlı bir yöntemdir.(Kaynak: Thomas Benedikter. 2006. Minoritiesin Europe. Legal Instruments of MinorityProtection in Europe-An Overview)Yoksul Olmama Hakkıİltica HakkıHukuk Devleti ve Adil YargılanmaÖzerklik ve Kendi Kaderini TayinKendi kaderini tayin fikri “halkların kendileriniyönetme yetkisinin olması” ve “<strong>ya</strong>şadıklarıtoprakların si<strong>ya</strong>si statüsünü belirleme”<strong>haklar</strong>ı olduğu kanaatine da<strong>ya</strong>nır. Ancak bir“halk”ı teşkil eden nedir? Ayrıca kendi kaderinitayin toprak bütünlüğünü kısıtlar ve devletlerirahatsız edebilir. Kendi kaderini tayinayrılıkçı hareketler için bir araç olagelmiştirve halihazırda var olan devletlerin azınlıklarakendini yönetme yetkisi vermek istemediğibirçok vakada şiddete neden olmuştur.
AZINLIK HAKLARI465“Ulusal ve<strong>ya</strong> etnik, dinsel ve dilsel azınlıklara mensup kişilerin <strong>haklar</strong>ınınkorunması ve geliştirilmesi, içinde <strong>ya</strong>şadıkları devletin si<strong>ya</strong>sal ve sos<strong>ya</strong>listikrarına katkıda bulunur.”Birleşmiş Milletler Ulusal ve<strong>ya</strong> Etnik,Dini ve Dilsel Azınlıklara Mensup Kişilerin Haklarına İlişkin Bildirge. 1992.nu, çünkü bu hakkın kötüye kullanılmasınınuluslararası barış ve güvenliği tehlikeye atacağını,zira devletlere toprak bütünlüklerinintehlikede olduğu izlenimi verilebileceğini” söylemiştir.Aslında söz konusu kavramlar dikkatlibir biçimde değerlendirilmelidir, çünkübu <strong>haklar</strong> zımnen ayrılma hakkını içerebilirve dolayısıyla ciddi ulusal ve uluslararası çatışmalarınnedeni haline gelebilirler.1994’te Avrupa Ulusal Azınlıklar FederalistBirliği (FUEN), Avrupa’daki etnik gruplarınözerklik <strong>haklar</strong>ı hakkında taslak bir sözleşmeönerisi <strong>ya</strong>pmıştır. FUEN’in yorumunagöre, “Özerklik, ulusal ve etnik azınlıklarınkorunması için, taraf devletlerin toprak bütünlüğünemüdahale edilmeksizin içerideolabilecek en yüksek noktada kendi kaderinitayini mümkün kılan ve ulusal çoğunluğaasgari ölçüde bağımlılık sağla<strong>ya</strong>n bir araçtır.”Başka bir bakışa göre, birbirinden farklı üç çeşitözerklik vardır: Bir azınlığın yerel nüfusunçoğunluğunu oluşturduğu bölgeler için bölgeselözerklik; bir azınlığın geleneksel olarakbulunduğu bölgede yerel nüfusun çoğunluğunuoluşturmadığı hallerde kültürel özerklik;bir azınlığın yerel nüfusun çoğunluğunu oluşturduğubir idari birimde yerel özerklik.Diğer bir bakış özerkliği ikiye ayırır: kültürelve bölgesel özerklik. İlk kavram dillerin,dinlerin ve bir azınlığın geleneklerinin korunmasınıve geliştirilmesini gerektirir ve büyükmesafeler içinde <strong>ya</strong>yılmış olabilir. Kültürelözerklik böyle bir azınlığın kendi kaderinitayin için gerekli organları seçmesini ve dolayısıylasi<strong>ya</strong>si ha<strong>ya</strong>tını düzenlemesini sağlar.Ayrıca bölgesel özerklik bir azınlığın dar biryerleşim alanında <strong>ya</strong>şaması halinde tercihedilecek bir seçenektir, çünkü hem kendi kendiniyönetme hem de belirli bir bölgede <strong>ya</strong>samayetkisini içerir. Bu tür bir özerklik, belirlibir bölgedeki azınlıklara onları etkileyen konulardakarar verme yetkisini mümkün olabildiğinceverir, ancak bu yetki açık bir şekildedevlet egemenliği anlamına gelmez.(Kaynak: Thomas Benedikter. 2006. Minoritiesin Europe. Legal Instruments of MinorityProtection in Europe-An Overview; JanKlabbers. 2009. Self-Determination; GabrielToggenburg, Günther Rautz. 2010. ABC desMinderheitenschutzes in Europa)Hükümetin Görevleri: Ayrımcılık Yasağı,Entegrasyon ve Pozitif AyrımcılıkAzınlıklara mensup kişiler çoğu kez ayrımcılığauğrar, çünkü “farklı” oldukları düşünülür.Hiçbir meşru neden olmaksızın, benzerdurumda bulunan çoğunluğa mensup bireylerdendaha kötü bir muameleye maruzkalırlar. Gündelik ha<strong>ya</strong>tlarında, örneğin eğitimalanında, bir iş <strong>ya</strong> da ev ararken, barlara<strong>ya</strong> da restoranlara gittiklerinde ve<strong>ya</strong> sağlıkhizmeti alırken dezavantajlı durumdadırlar.Ayrımcılık si<strong>ya</strong>si, sos<strong>ya</strong>l, kültürel ve<strong>ya</strong> ekonomikalanlarda azınlıklara mensup kişilerbakımından karmaşık ve çeşitli biçimlerdeorta<strong>ya</strong> çıkar. Devletlerin ayrımcılık <strong>ya</strong>sağınasaygı gösterme ve bu ilkeyi koruma yükümlülüğüvardır. Ayrımcılık <strong>ya</strong>sağına yönelik
466 AZINLIK HAKLARIhükümler <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ına ilişkin uluslararasıbelgelerin tamamında ve bölgesel belgelerinbüyük bölümünde yer alır. Avrupa İnsanHakları Sözleşmesi, Avrupa Sos<strong>ya</strong>l Şartı,Ulusal Azınlıkların Korunmasına İlişkin ÇerçeveSözleşme (Avrupa Konseyi), AGİT İnsaniBoyut Konferansı Kopenhag ToplantısıBelgesi, Amerika İnsan Hakları Sözleşmesi(Amerika Devletler Örgütü) ve Afrika İnsanve Halkların Hakları Şartı (Afrika BirliğiÖrgütü, 2002’den bu <strong>ya</strong>na Afrika Birliği)bunların örneklerindendir. AB Temel HaklarŞartı da “ulusal azınlığa mensubiyet” temelindeayrımcılığı <strong>ya</strong>saklamaktadır. AvrupaBirliği Temel Haklar Ajansı’nın 2009 tarihliAB-MIDIS Raporu’na göre, Avrupa’da yüksekdüzeyde ayrımcılık ve ırkçılık kaynaklısuç işlenmeye devam edilmektedir. Eğitimve istihdam, entegrasyon ve topluma dahilolma konularında anahtar nitelikte olduğuiçin sonuçlar endişe vericidir. Raporun diğerbir endişe verici sonucu, ayrımcılıktan kaynaklananolumsuz deneyimlere ilişkin çokaz sayıda bildirim bulunmasıdır. Aynı şeysaldırı ve tehditlere maruz kalanlar bakımından,<strong>ya</strong>ni mağdurlaştırma için de geçerlidir.Bunun sebebi, daha zayıf grupların ayrımcılık<strong>ya</strong>sağı alanındaki mevzuat hakkındakibilgisizliğidir. Analizler ayrıca sorulan sorulara<strong>ya</strong>nıt verenlerin çoğunluğunun, ayrımcılıkvakalarının bildirilmesinin <strong>ya</strong> da kaydaalınmasının olumlu bir sonucu olma<strong>ya</strong>cağınainandığını da göstermektedir.Ayrımcılık Yasağı“Herkes ırk, renk, cinsiyet, dil, din,si<strong>ya</strong>si ve<strong>ya</strong> başka bir görüş, ulusalve<strong>ya</strong> sos<strong>ya</strong>l köken, mülkiyet, doğumve<strong>ya</strong> herhangi başka bir ayrımgözetilmeksizin bu Bildirge’de yer alantüm <strong>haklar</strong>a ve özgürlüklere sahiptir.”İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi(İHEB), Madde 2 (1)“Bu Sözleşme’de tanınan hak veözgürlüklerden <strong>ya</strong>rarlanma, cinsiyet,ırk, renk, dil, din, si<strong>ya</strong>si ve<strong>ya</strong> diğergörüşler, ulusal ve<strong>ya</strong> sos<strong>ya</strong>l köken,ulusal bir azınlığa aidiyet, mülkiyet,doğum ve herhangi başka bir temeleda<strong>ya</strong>lı hiçbir ayrımcılık gözetilmedengüvence altına alınmalıdır.”Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi(AİHS), Madde 14“Cinsiyet, ırk, renk, etnik ve<strong>ya</strong> sos<strong>ya</strong>lköken, genetik özellikler, dil, dinve<strong>ya</strong> inanç, si<strong>ya</strong>si ve<strong>ya</strong> diğer hertürlü düşünce, bir ulusal azınlığamensubiyet, servet, doğum, engellilik,<strong>ya</strong>ş ve<strong>ya</strong> cinsel yönelime da<strong>ya</strong>lı hertürlü ayrımcılık <strong>ya</strong>saktır.”Avrupa Birliği Temel Haklar Şartı,Madde 21BM’nin 1993 yılında işaret ettiği gibi, “tümdevletlerde eşitlik ve ayrımcılık <strong>ya</strong>sağınadair ortak bir alan olması bir gerekliliktir.Bu, ister istemez bir dereceye kadar entegrasyonanlamına gelecektir.(...) Bu entegrasyoneşitlik temelinde, tüm grupları içine alarak veo grupların kendi değerlerini ve kültürlerini,toplumun üyelerinin etkileşim içinde olduğuortak alanı şekillendirmek üzere katkı olaraksunabilecekleri şekilde gerçekleştirilmelidir.”Bir göç politikası olarak, entegrasyon kavramı,asimilasyon ve segregasyon (ayırma)kavramlarına alternatif olarak üretilmiştir.Asimilasyon, gelinen toplumdaki ha<strong>ya</strong>t tarzınave değerler sistemine tek taraflı intibak vedolayısıyla egemen kültürün üstün olduğununkabulü anlamına gelir. Entegrasyon politikaları,azınlıklara mensup kişiler ve göçmenlerbakımından katılımı ve eşit fırsatları amaçlar.Bu perspektiften bakıldığında, hukuki enteg-
AZINLIK HAKLARI467rasyon da dahil olmak üzere, iş pi<strong>ya</strong>sası, eğitim,kültürel alan gibi tüm sos<strong>ya</strong>l entegrasyonalanlarının geliştirilmesi ha<strong>ya</strong>ti öneme sahiptir.Diğer bir önemli konu ise çeşitli hak ve görevlernedeniyle bu kişilerin kamusal ha<strong>ya</strong>takatılımının sağlanmasıdır.(Kaynak: Birleşmiş Milletler. 1993. Azınlıklarıİlgilendiren Sorunların Barışçıl ve Yapıcı ŞekildeÇözülmesi İçin Muhtemel Yol ve Yöntemler)Pozitif ayrımcılık tarihten gelen dezavantajlarınıtazmin etmek üzere azınlıkları ve onlarınbiricik kültürlerini korumak ve geliştirmekiçin gereklidir. Azınlıklara mensup kişiler kültürelolarak çeşitlilik gösteren bir topluma katkıdabulunma fırsatına sahip olmalıdır.Başlangıçta, ayrımcılık <strong>ya</strong>sağının etkili bir biçimdeha<strong>ya</strong>ta geçirilmesinin azınlık <strong>haklar</strong>ınıgüvence altına alan özel hükümleri anlamsızhale getireceği düşünülmüştür; ancak kısa zamandabireylerin ayrımcılığa karşı korunmasınınazınlıkların <strong>haklar</strong>ının etkili birbiçimde korunması ve geliştirilmesi için yeterliolma<strong>ya</strong>cağı anlaşılmıştır. Azınlıkların<strong>haklar</strong>ının korunması ve geliştirilmesi içinolumlu adımlar atılması gerekir. Bu “özel”<strong>haklar</strong> ayrıcalık değil, azınlıklara mensup kişilerinçoğunluğa mensup olanlarla aynı ha<strong>ya</strong>tkoşullarına sahip olabilmesi için alınan tedbirlerdir.Ayrıca azınlık <strong>haklar</strong>ı, azınlıkların kimliklerinikorumalarını da sağlamalıdır. Bu, BMİnsan Hakları Yüksek Komiserliği tarafındankabul edilmiş olan bakıştır: “Bu tür gruplara<strong>ya</strong> da bu gruplara mensup bireylere <strong>ya</strong>pılanmuameledeki farklılıklar, eşitliğin sağlanmasıve toplumun refahının artırılması amacınıtaşıyorsa meşrudur. Bu tür olumlu ayrımcılık,azınlık gruplarının toplumsal olanaklardandiğer vatandaşlarla eşit düzeyde <strong>ya</strong>rarlanmasınısağlamak amacıyla uzun süreler boyuncadevam ettirilebilir.”Ayrımcılık Yasağı“Azınlıkların korunması hemayrımcılığa, hem de asimilasyonakarşı korumayı gerektirir.”John HumphriesAzınlıkların Korunmasına İlişkinUluslararası İnsan Hakları BelgeleriÇok sayıda uluslararası ve bölgesel <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ı belgesi azınlıklara mensup kişilerin<strong>haklar</strong>ının korunması için özel <strong>haklar</strong> içerir.Uluslararası <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı hukukundaki anahtarhüküm Medeni ve Si<strong>ya</strong>si Haklar UluslararasıSözleşmesi’nin (MSHUS) 27. maddesidir:“Etnik, dinsel <strong>ya</strong> da dilsel azınlıkların bulunduğudevletlerde, bu azınlıklara mensup olankişiler kendi gruplarının diğer üyeleriyle birliktekendi kültürlerinden <strong>ya</strong>rarlanma, kendidinlerine inanma ve bu dine göre ibadet etme<strong>ya</strong> da kendi dillerini kullanma hakkındanyoksun bırakılamazlar.”Bu madde, azınlıkların korunması ve geliştirilmesiiçin en geniş biçimde kabul gören, hukukenbağlayıcı hükümdür. Madde, azınlıkmensuplarına ulusal, etnik, dini <strong>ya</strong> da dilselkimlik (<strong>ya</strong> da bunların bir birleşimi) hakkıve korumak ve geliştirmek istedikleri özelliklerinimuhafaza etme hakkı verir. Dahaönemlisi, BM İnsan Hakları Yüksek Komiserliği’ninaçıklığa kavuşturduğu üzere, bir azınlığındevlet tarafından resmi olarak tanınmasıdevletin o azınlığı korunma yükümlülüğününön koşuludur. Devletlerin özel tedbirler almazorunluluğu olmasa da MSHUS’ye taraf devletleryetki alanlarındaki tüm bireylerin <strong>haklar</strong>ınıkullanabilmelerini sağlamalıdır.Bu hüküm yerli halkların korunmasını dakapsar mı? BM İnsan Hakları Komitesi’nin Ge-
468 AZINLIK HAKLARInel Yorumları ve Tavsiye Kararları “halklar”sözcüğünün anlamına dair bir açıklama getirir:MSHUS’nin 27. maddesindeki “azınlıklarınkorunması” sayıca az olan <strong>ya</strong> da “etnik”ve<strong>ya</strong> “dilsel” bakımdan azınlık olan gruplarıilgilendirir. Lovelace/Kanada, Lubicon LakeBand/Kanada ve Kitok/İsveç gibi davalar Komite’nin,Sami <strong>haklar</strong>ının durumunda olduğugibi, yerli halkların kültürlerinin korunmasınıMSHUS’nin 27. maddesinde yer alan bir devlettekiçoğunluk kültürü ile tehdit altında olanazınlık gibi değerlendirdiğini göstermektedir.Komite’nin kararları <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı eğitimcilerine,<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı hukukunun MSHUS altındayükümlülük altına giren ancak azınlıkların<strong>haklar</strong>ıyla çatışma içinde olabilecek ekonomik,idari <strong>ya</strong> da diğer çeşit menfaatleri olandevletler ile azınlıklar arasındaki ihtilaflarda,rekabet halindeki menfaatleri nasıl değerlendirdiğinigörme imkânı sunar.(Kaynak: Theodore Orlin. 2009. Azınlıklar veİnsan Hakları Eğitimi. Avrupa’da Azınlık EğitimininKorunması ve Geliştirilmesine YönelikBir Paradigma Olarak İnsan Hakları Hukuku)1992’de Birleşmiş Milletler GenelKurulu tarafından kabul edilmiş olanBirleşmiş Milletler Ulusal ve<strong>ya</strong>Etnik, Dini ve Dilsel AzınlıklaraMensup Kişilerin Haklarınaİlişkin Bildirge azınlıkların özel<strong>haklar</strong>ını ilgilendiren tek BirleşmişMilletler belgesidir ve azınlıklaramensup kişilerin kültürel ve dinikimlik hakkını güvence altına alır.Bu hak, toplanma ve topluma heranlamda katılma hakkını da içerir.Bildirge ayrıca, devletlere azınlıklarınkültürlerini öğrenmeleri ve ha<strong>ya</strong>tageçirmeleri için olumlu koşulların<strong>ya</strong>ratılması, ekonomik ilerleme içinadım atılması, söz konusu ülkeninsos<strong>ya</strong>l <strong>ya</strong>rdım sistemine erişiminsağlanması ve diğer devletlerlebu konuda işbirliği <strong>ya</strong>pılmasıyükümlülüklerini yükler.Azınlıkların Korunmasına İlişkinBölgesel İnsan Hakları BelgeleriYukarıda sözü edilen uluslararası belgelere ekolarak bölgesel <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı antlaşmaları vediğer belgeler mevcuttur. Aşağıda sıralananlarbunlara örnektir: Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi Avrupa Sos<strong>ya</strong>l Şartı Avrupa Birliği Temel Haklar Şartı AGİT İnsani Boyut Konferansı KopenhagToplantısı Belgesi Amerika İnsan Hakları Sözleşmesi Afrika İnsan ve Halkların Hakları ŞartıBu belgelerin hepsi <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının korunmasınıamaçlar ve azınlıkların korunmasına katkıdabulunur. Azınlıklarla ilgili ihtilaflar devletlerarasındaki ilişkilere zarar verdiği için, bölgeselbelgeler uluslararası barışın ve istikrarın sağlanmasındaönemli bir rol oynar. Bu belgelerazınlık gruplarının varlığını ve kimliğini korurve standart belirleme işlevi görür.Avrupa Birliği 1993’te kabul ettiği üyelik kriterlerinde(Kopenhag Kriterleri), azınlık<strong>haklar</strong>ının ha<strong>ya</strong>ta geçirilmesini yeni devletlerinüyeliği için ön koşul olarak görmüştür.2007’de azınlık <strong>haklar</strong>ı Lizbon Antlaşması’ndaaçıkça yer bulmuştur. Lizbon Antlaşması,Avrupa Birliği Antlaşması’nı ve Avrupa Topluluğu’nukuran antlaşmayı değiştirmiştir.
AZINLIK HAKLARI469“Devletler gerektiğinde, azınlık mensuplarının hiçbir ayrımcılığa maruzkalmaksızın ve <strong>ya</strong>salar önünde tam bir eşitlik içinde, <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ındanve temel özgürlüklerden tam ve etkin bir şekilde <strong>ya</strong>rarlanmasını güvencealtına alacak tedbirler almakla yükümlüdür.”Birleşmiş Milletler Ulusal ve<strong>ya</strong> Etnik, Dini ve Dilsel Azınlıklara Mensup KişilerinHaklarına İlişkin Bildirge, Madde 4 (1). 1992.Roman OnyılıRomanlar 2004’teki ABgenişlemesinden bu <strong>ya</strong>naAvrupa’daki en büyük ve en yoksulazınlıktır. Avrupa’daki Romannüfusu toplam 7-13 milyon kişiolarak tahmin edilmektedir. Burakam AB nüfusunun %2’sinetekabül etmektedir.Romanlar özel olarak çok genç birgruptur; 15 <strong>ya</strong>ş altındakilerin toplamnüfustaki oranı yüksektir. Bu gençdemografik profil nedeniyle, Ortave Doğu Avrupa’daki birçok ülkebakımından geleceği temsil ederler;dolayısıyla kültür ve tarihleri, içinde<strong>ya</strong>şadıkları devletler tarafındanküçümsenmemelidir.Romanların ekonomik ve sos<strong>ya</strong>lgelişmelerinin önündeki zorluklarözellikle Doğu ve Orta Avrupaülkeleri başta olmak üzere tümAB üyesi ülkelerin ve AB’ninkendisinin gündemindeki önemlisorulardan biridir.Bu azınlık için yoksulluk çokçeşitlidir: Düşük eğitim düzeyi,elverişsiz barınma koşulları, kötüsağlık koşulları ve yüksek düzeydeişsizlik yoksulluğun nedenleridir.Durum daha zengin ülkelerde deaynıdır. Romanların yoksulluğudiğer herhangi bir grubunkindendaha büyüktür ve tarihe, geleneklereve Romanların devamlı surettedışlanmasına bağlı etkenlerdenkaynaklanır. Bu etkenlerinetkileri Romanların eğitime,kamu hizmetlerine, istihdama,konutlara, sağlık hizmetlerine vs.erişimlerinin olmaması biçimindekendini gösterir. Romanlarındurumu, yoksulluğa neden olanayrımcılığın ve bağımlılığın ortadankaldırılmasına yönelik politikalargeliştirilmesini gerektirir.Romanların ekonomik ve sos<strong>ya</strong>ldurumunun iyileştirilmesininhızlandırılması amacıyla, uluslararasıbir girişim olan Roman Onyılı(2005-2015) başlatılmıştır. Onyıl,Binyıl Kalkınma Hedefleri ve ABsos<strong>ya</strong>l politikalarıyla sıkı sıkı<strong>ya</strong>bağlıdır ve özellikle eğitim, istihdam,sağlık ve konut meselelerineodaklanmıştır. Önemli ölçüde Romanazınlığın <strong>ya</strong>şadığı on iki Avrupaülkesi bu girişimde faal olarak yeralmış ve her biri ulusal Onyıl EylemPlanları oluşturmuştur. Bu eylemplanları aşağıdakileri kapsamaktadır: Romanların ekonomik ve sos<strong>ya</strong>ldurumlarını iyileştirmek içinaçık ve ölçülebilir ulusal hedefler
470 AZINLIK HAKLARIsaptanması ve bu hedeflere yönelikilerlemenin ölçülebilmesi için birbilgi veri tabanı oluşturulması; Bu hedeflere ulaşmak üzere ulusaleylem planları hazırlanması; İlerlemenin düzenli olarakizlenmesi ve eylem planlarınınözel ihti<strong>ya</strong>çlara göre yenidendeğerlendirilmesi.(Kaynak: Mabera Kamberi. 2005.Roman Onyılı 2005-2015)3. KÜLTÜRLERARASIPERSPEKTİFLER VE TARTIŞMALIKONULAR“Eski” ve “Yeni” Azınlıklar,Vatandaşlık KriteriÖnceki bölümlerde tartışıldığı gibi, hangi unsurlarınazınlık teşkil ettiği konusunda uluslararasıbir görüş birliği yoktur. İki tür tanımbirbirinden ayrılmalıdır. İlk olarak, <strong>ya</strong>lnızca<strong>ya</strong>şadıkları ülkenin vatandaşlığına sahip, o ülkeyletarihi, köklü ve uzun süreli bağları bulunanve azınlık durumunda olan (“eski” ve<strong>ya</strong>“tarihi” ulusal azınlıklar) grupların azınlıkolduğunu söyleyenler vardır. İleri sürülen diğergörüş ise vatandaşlığın azınlık teşkil etmekiçin ön koşul olmadığıdır (“yeni azınlıklar”).Bu durum uygulamada büyük bir fark <strong>ya</strong>ratmaktadır,çünkü azınlıkların varlığı çok büyükölçüde savaş, zulüm, ekonomik zorluklar veiklim değişikliğine bağlı olarak orta<strong>ya</strong> çıkangöçe bağlıdır. Bu hareketler zorla <strong>ya</strong> da iradiolabilir, ancak hepsi zaman zaman (yeni)azınlıkların orta<strong>ya</strong> çıkmasına neden olur.MSHUS’nin 27. maddesi hakkındaki 23 sayılıGenel Yorumu vatandaş olma<strong>ya</strong>nların daazınlık teşkil edebileceğini göstermektedir:“27. maddede kullanılan dil göstermektedirki, korunması öngörülen kişiler bir grubamensup olan ve ortak bir kültür, din ve/ve<strong>ya</strong>dil paylaşan kişilerdir. Aynı şekilde, korunmasıgereken kişilerin taraf devletin vatandaşıolması zorunluluğu yoktur. Bu bağlamdaMadde 2.1’den kaynaklanan yükümlülüklerde önemlidir, çünkü bir taraf devlet bu maddealtında, topraklarındaki herkese Sözleşme’dendoğan <strong>haklar</strong>ı sağlamak zorundadır. Bununistisnası, 25. maddede yer alan si<strong>ya</strong>si <strong>haklar</strong>gibi, <strong>ya</strong>lnızca vatandaşlara uygulanacak <strong>haklar</strong>dır.Dolayısıyla bir taraf devlet 27. maddedeyer alan <strong>haklar</strong>ı <strong>ya</strong>lnızca vatandaşlarınatanı<strong>ya</strong>maz.” 2005 yılında BM Azınlıklar ÇalışmaGrubu tarafından hazırlanan 1992 tarihliBirleşmiş Milletler Ulusal ve<strong>ya</strong> Etnik, Dini veDilsel Azınlıklara Mensup Kişilerin Haklarınaİlişkin Bildirge Yorumu, BM İnsan Hakları Komitesitarafından benimsenen <strong>ya</strong>klaşımı takipettirmiştir: “Yaşadıkları ülkede henüz vatandaşolma<strong>ya</strong>n kişiler, o ülkedeki azınlıklardanbirinin parçası olabilir <strong>ya</strong> da o azınlığa mensupolabilirler.”Bu mülahazalar temelinde, genel olarak azınlıklaramensup kişilerin <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ındanve azınlık <strong>haklar</strong>ından <strong>ya</strong>rarlanmaları içinvatandaş olmalarının gerekmediği söylenebilir.Bunun önemli bir istisnası, en azındanulusal düzeyde, kamusal bir görev alma veseçme hakkı bağlamında si<strong>ya</strong>si <strong>haklar</strong>dır. Avrupa’dakibirçok hükümet, bölgesel düzeyde<strong>ya</strong>lnızca bir devletin vatandaşlarından oluşangrupların “ulusal azınlık” olarak nitelendirilebileceğinisöylemektedir. Bu, tüm Avrupadevletlerinin onadığı daha geniş BM azınlık<strong>haklar</strong>ı standartlarının varlığı nedeniyle iknaedici bir tez değildir. Avrupa devletleri veonların hükümetler arası standart belirleyiciörgütlerinin (Avrupa Konseyi ve AGİT gibi)üzerinde <strong>ya</strong>klaşımlarını değiştirmeleri için bir<strong>bask</strong>ı söz konusudur.
AZINLIK HAKLARI471Avrupa Konseyi’ne göre, göç nedeniyle Avrupaülkelerinde ortak geçmişe sahip büyüksayıda göçmen bulunmaktadır. Bazı ülkelerdebu gruplar yeni, etnik <strong>ya</strong> da görünür azınlıklarolarak adlandırılır ve genellikle göçmen azınlıklarolarak bilinirler. Yine Avrupa Konseyi’negöre, kadim azınlıklar ve yerli halklarlabenzerlikler taşırlar: “Bu gruplar kendileriniçoğunluktan ve toplumdaki egemen gruplardanetnik ve<strong>ya</strong> ulusal köken, kültür, dil, dinve<strong>ya</strong> ten rengi anlamında ayırırlar.”Göçmenler ile azınlıklar genellikle farklı geçmişleresahiptir. Tarihi azınlıklar genellikle<strong>ya</strong>kın zamanlı göç tarihlerine sahip değildirve bulundukları ülkede köklü cemaatler teşkilederler. Bu nedenle de dil, si<strong>ya</strong>si temsilve yerli halkların durumunda toprak <strong>haklar</strong>ıtalep edebilirler. Göçmen gruplar ise hâlâkendilerini geldikleri ülkenin kültürünün birparçası sayılırlar ve bu gruplar bakımındankültür ve dil konuları “hak” değil, politikameseleleri olarak düşünülür. Avrupa Konseyi’negöre, göçmenler ana akım kurumlardakatılım talep eder ve onların durumunda ulusalazınlıklarda olduğu gibi özel si<strong>ya</strong>si temsilgerekmez. Göçmenler ayrıca yerli halklarıntalep edebileceği gibi geldikleri ülkede toprakda talep etmezler.Göçmenler ve ulusal azınlıklar ortak özellikleresahiptir ve her iki grupla ilgili politikalargenellikle benzer meseleleri ilgilendirir. Azınlıklarınbir göç tarihi olabilir ve azınlık <strong>haklar</strong>ınınihlali göçe neden olabilir. Bu noktada,bir grubun yerleştiği toprakla ne kadar zamandatarihsel bir bağ kuracağı sorusu orta<strong>ya</strong>çıkar: “Yeni” (göçmen) azınlığın “eski” (kadim)azınlık grubu haline gelmesi için gereklisüre nedir? En önemli kriterler vatandaşlık vebelirli bir toprak üzerinde en az üç nesildir <strong>ya</strong>şa<strong>ya</strong>nbir azınlık grubuna dahil olma gerekliliğidir.Vatandaşlık, azınlık kavramının kurucuunsurlarından biri olarak, “yeni” ve “eski”azınlıklar arasında iddia edilen farklılığın temelindeyer alır.(Kaynaklar: Avrupa Konseyi [ed.]. 2000. Çeşitlilikve Uyum. Göçmenlerin ve AzınlıklarınEntegrasyonunda Yeni Zorluklar. Gabriel Toggenburg,Günther Rautz. 2010. ABC des Minderheitenschutzesin Europa)Fiilen göç ülkesi haline gelen bazı ülkelerin hükümetleriningöçmenleri topluma entegre etmeihti<strong>ya</strong>cını fark etmeleri zaman almıştır. AvrupaKonseyi durumu şöyle açıklar: “Bu ülkelerinçoğunda entegrasyon politikaları yürütülmüşve bu politikaların uygulamada aldığı biçimhakkında önemli bir deneyim kazanılmıştır.Bu ülkelerin tamamında, <strong>ya</strong>sal oturum <strong>haklar</strong>ınıngüvence altına alınması; istihdama, konuta,eğitime ve si<strong>ya</strong>si karar alma süreçlerineerişim; vatandaş olma ve vatandaşlık politikalarıve ayrımcılık, ırkçılık ve <strong>ya</strong>bancı düşmanlığınakarşı mücadele de dahil olmak üzere,benzer mekanizmalar üretilmiştir. Entegrasyonpolitikaları, daha eski göç ülkelerinde farklı si<strong>ya</strong>sifelsefelere ve geleneklere da<strong>ya</strong>nmış, değişendurumlara göre politikalarda u<strong>ya</strong>rlamalar<strong>ya</strong>pılmıştır. (…) Politikalara dair tartışmalargenellikle entegrasyonun sorunlu yönlerineve entegrasyonun önündeki engelleri ortadankaldıracak mekanizmalara odaklanmaktadır;ancak göçmenlerin ve azınlıkların topluma katkısıhakkında yeni bir tartışma başlamıştır. Butartışmayla, farklı geçmişlere ve çoklu ve çeşitlikimliklere sahip <strong>insan</strong>ların varlığına değer verilmeyebaşlanmıştır.”Söz konusu tartışmalarda çoğunlukla göz ardıedilen bir konu, azınlık gruplarının gelişimindekidinamik unsurdur. Bir gruptaki herkesaynı etnik kökene sahipse de bazı azınlıkmensupları vatandaş haline gelmişken bazılarıvatandaş değildir. Bazıları yeni göçmenkenbazıları gelinen ülkede ikinci <strong>ya</strong> da üçüncü
472 AZINLIK HAKLARI“Avrupa’daki çoğulcu toplumların önündeki temel zorluk, azınlıklarıniktidarın kullanımına eşit olarak katılmasının sağlanmasıdır. Eğerbu konuda kısıtlanır <strong>ya</strong> da bu erişime sahip olamazlarsa, bu durumdemokrasi ve <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı ilkelerinin ihlali ve etnik hegemon<strong>ya</strong> veüstünlük temelinde bir toplum <strong>ya</strong>ratılması anlamına gelir.”Irkçılık ve Hoşgörüsüzlüğe Karşı Avrupa Komisyonu (ECRI). 2001.neslin temsilcisi olarak doğmuştur. Bazılarınıngeldikleri ülke toplumuyla sıkı bağları varkendiğerleri neredeyse tüm bağlarını kaybetmiştir.Tartışma Soruları1. Bireysel <strong>haklar</strong> korunduğu takdirde yine degrup <strong>haklar</strong>ına ihti<strong>ya</strong>ç var mıdır?2. “Azınlık” kavramı için uygun ve hukuki birtanım bulmak niçin zordur?3. Uluslararası <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı hukuku altındayerli halkların ve azınlıkların ayrı ayrı değerlendirilmesininnedenleri ne olabilir?4. “Eski” azınlıklar ile “yeni” azınlıkların birbirindenfarklı değerlendirilmesinin nedenlerine olabilir?5. Azınlık mensuplarının <strong>haklar</strong>ının geliştirilmesiiçin alınan tedbirlerin diğer <strong>insan</strong>larakarşı ayrımcılık teşkil ettiği iddiası nekadar doğrudur? “Pozitif ayrımcılık” hangikoşullarda gerekli, kabul edilebilir <strong>ya</strong> dakabul edilemezdir?4. UYGULAMA VE İZLEMEBirleşmiş MilletlerUluslararası <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı sözleşmelerinde yeralan <strong>haklar</strong>ın ha<strong>ya</strong>ta geçirilmesi için kurulançok sayıda <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı kurumu mevcuttur.Bu organlar, devletlerin yükümlülüklerini yerinegetirip getirmediğini ve devletlerin mevzuatlarınınve idari ve <strong>ya</strong>sal uygulamalarının buyükümlülüklere uygun olup olmadığını izler.Bunlardan başka, etnisite, din <strong>ya</strong> da ırkçılıknedenli gerilimlerin büyüyerek çatışma<strong>ya</strong>dönüşmesini önlemek amacıyla erken u<strong>ya</strong>rımekanizmaları da kurulmuştur. Azınlıklarlailgili olarak erken u<strong>ya</strong>rı mekanizmaları arasındaBM İnsan Hakları Yüksek Komiserliği veBM Irk Ayrımcılığının Önlenmesi Komitesi(CERD) bulunmaktadır. Yüksek Komiserlik’inhedefi arabuluculuk, diplomasi ve di<strong>ya</strong>loğunteşviki yollarıyla <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı ihlallerinindevamının engellenmesi iken, CERD altındayüksek düzeyli ırk ayrımcılığı durumlarınadikkat çekmek amaçlanmaktadır.Azınlık <strong>haklar</strong>ının ha<strong>ya</strong>tageçirilmesinin izlenmesi bakımındanen önemli komiteler şunlardır: İnsan Hakları Komitesi(MSHUS’nin uygulanmasını izler.) Ekonomik, Sos<strong>ya</strong>l ve KültürelHaklar Komitesi (ESKHUS’ninuygulanmasını izler.) Irk Ayrımcılığının ÖnlenmesiKomitesi (ICERD’inuygulanmasını izler.) Çocuk Hakları Komitesi (CRC’ninuygulanmasını izler.)
AZINLIK HAKLARI473Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı(AGİT)Helsinki Mutabakat Belgeleri ve onların ardındangelen 1990 tarihli Kopenhag ToplantıBelgesi, 1990 tarihli Yeni Bir Avrupa İçinParis Şartı ve 1991 tarihli Moskova ToplantıBelgesi de dahil olmak üzere AGİT belgeleridemokrasiyi, çoğulculuğu ve hukuk devleti ilkeleriniAvrupa’nın normları haline getirmiştir.Hukuken bağlayıcı olma<strong>ya</strong>n bu belgeler,azınlıkların korunması için AGİT üyelerininhükümetleri arasında bir konsensüs teşkiletmektedir. 1990 tarihli Kopenhag ToplantıBelgesi, “Avrupa Azınlıklar Şartı” olarak değerlendirilmekteve hükümlerinde açık birsi<strong>ya</strong>si konsensüsü <strong>ya</strong>nsıtmaktadır; ancak milliyetçigündemleri olan si<strong>ya</strong>si eğilimlerin orta<strong>ya</strong>çıkışı azınlık koruması bakımından endişe<strong>ya</strong>ratma<strong>ya</strong> devam etmektedir. Bun nedenleAGİT belgeleri AGİT üye devletleri arasındakiilişkilerde önem taşımayı sürdürmektedir.(Kaynak: Theodore Orlin. 2009. Azınlıklar veİnsan Hakları Eğitimi. Avrupa’da Azınlık EğitimininKorunması ve Geliştirilmesine YönelikBir Paradigma Olarak İnsan Hakları Hukuku)AGİT Ulusal Azınlıklar Yüksek Komiseri’nin(UAYK) çalışmaları, azınlıklarla ilgili birçokçatışmayı çözmekte başarılı olmuşken, birçokbaşka sorun tarafları tatmin edecek niteliktekiçözümlere kavuşamamaktadır. UAYKgörevini tarafsızlık, gizlilik ve işbirliği ilkeleritemelinde yürütür ve gerilimleri ve çatışmalarısona erdirmek amacıyla çalışır. Ana görevi“erken u<strong>ya</strong>rı” <strong>ya</strong>pmak ve gerekli olduğuhallerde, azınlıkları içeren gerilimleri çözmekiçin “erken eylem”de bulunmaktadır. DolayısıylaUAYK güvenlik odaklı bir <strong>ya</strong>klaşımbenimsemektedir. Tavsiyeleri ne hukuken nede si<strong>ya</strong>si olarak bağlayıcıdır. Tavsiyelerininetkileri <strong>ya</strong>lnızca kurumsal ve kişisel yetkisineve katılımcı devletler ile uluslararası örgütlerindesteğine da<strong>ya</strong>nır. Yüksek Komiser görevigereği çeşitli kaynaklardan (örneğin taraflar,med<strong>ya</strong>, STK’lar vs.) azınlıklarla ilgili bilgi toplar.Ayrıca katılımcı devletlere zi<strong>ya</strong>rette bulunabilir;bilgi toplamak üzere taraflarla iletişimkurabilir ve durum değerlendirmesi <strong>ya</strong>par.Taraflar arasında di<strong>ya</strong>log başlatır; karşılıklıgüven ve işbirliği inşa eder.Avrupa Konseyi (AK)Avrupa Bölge ve<strong>ya</strong> Azınlık Dilleri Şartı (EC-RML) ve Ulusal Azınlıkların Korunmasınaİlişkin Çerçeve Sözleşme (FCNM) AvrupaKonseyi’nin himayesinde hazırlanmış olanhukuken bağlayıcı iki bölgesel antlaşmadır.1992 tarihli Avrupa Bölge ve<strong>ya</strong> Azınlık DilleriŞartı (ECRML) azınlık dillerinin hem özel,hem de kamusal alanda kullanılmasının korunmasınave geliştirilmesine yönelik önemlibir adımdır. Bu sözleşme dinamik bir belgedirve taraf olan devletler bakımından izleme“[…] toprakları üzerinde azınlıklar bulunan katılımcı devletler buazınlıkların hukuk önünde eşitlik <strong>haklar</strong>ına saygı göstermeli; <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ı ve temel özgürlüklerden tam olarak <strong>ya</strong>rarlanma fırsatınasahip olabilmeleri için adımlar atmalı ve bu alanda azınlıkların meşrumenfaatlerini korumalıdır.”Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Konferansı. Helsinki Nihai Belgesi. 1975.
474 AZINLIK HAKLARI<strong>ya</strong>pılmasına yönelik bir raporlama sistemikurmuştur. Uzmanlardan oluşan bir komitedüzenli olarak devletlerin sunduğu raporlarıdeğerlendirir. Theodore Orlin, ECRML’ninetkisinin çok olumlu olduğunu belirtmiş veşunları söylemiştir: “Bir kez daha, geçmiş deneyimlerve bugünün karmaşıklığı antlaşmadakihukuk devleti ilkesi aracılığıyla azınlıkkültürlerinin temel unsurunun, <strong>ya</strong>ni azınlıkkültürleriyle zora sokulan geleneksel dillerinkorunmasını teşvik etmiştir.” Diğer bazımüellifler ECRML’nin çalışmalarının öngörülendendaha fazla etki <strong>ya</strong>rattığını söyleyerekŞart’ı övmüştür. ECRML’nin ilk zamanlarındaprofesyonel gözlemciler bu Şart’ın olumlu etkilerininvarlığından şüphe duymuştur. Ulusalpolitikacıların, bürokratların ve nüfusunçoğunluğunun zihniyetinde değişiklik <strong>ya</strong>ratmak<strong>ya</strong>vaş ve zor bir süreçtir; ancak uluslararasıçoktaraflı antlaşmalar ve onlardan doğanhukuki yükümlülükler azınlıklara mensupkişilerin daha iyi standartlara sahip olmasınakatkıda bulunabilir; çünkü devletler uluslararasıhukuki belgelerle yüklenen yükümlülükleriyerine getirmek ve bu yükümlülükleriyerine getirmemeleri halinde eylemlerini meşrugöstermek zorundadır. Ayrıca, hükümetlereözel tavsiyelerde bulunan belgeler, geneltavsiye kararları (örneğin azınlıkların eğitimalanındaki <strong>haklar</strong>ına dair “Lahey Tavsiyeleri”,azınlıkların dil <strong>haklar</strong>ına dair “Oslo Tavsiyeleri”ve azınlıkların kamusal ha<strong>ya</strong>ta etkinkatılımına dair “Lund Tavsiyeleri”), UlusalAzınlıklar Yüksek Komiseri’nin be<strong>ya</strong>nları veetnik gruplar arasındaki çatışmaların son erdirilmesineyönelik toplantılar ve projeler gibiçalışma belgeleri de <strong>ya</strong>ratılmıştır.1995 tarihli Ulusal Azınlıkların Korunmasınaİlişkin Çerçeve Sözleşme (FCNM) azınlık<strong>haklar</strong>ının korunması alanındaki en yeni çabadır.Bu iddialı antlaşma azınlıkların toplumve devlet tarafından gerçekleştirilebilecek asimilasyondan,milliyetçilikten ve<strong>ya</strong> etnik merkeziyetçiliktenkorunmasını amaçlar ve ulusalazınlıkların korunmasına adanmış ilk çoktaraflıve hukuken bağlayıcı belgedir. ECRML gibiFCNM de Avrupa Konseyi üyesi olma<strong>ya</strong>n devletlerede açıktır, ancak “azınlık” teriminin birtanımını vermediği ve taraf devletlere bu terimitanımlama alanı bıraktığı için eleştirilmektedir.Avrupa Konseyi’nin bu iki belgesi sayesinde,Avrupa Konseyi’nin izleme komisyonu,ulusal hükümet makamları, STK’lar, azınlıkmensupları ve onların temsilcileri arasında“sürekli çoktaraflı di<strong>ya</strong>log” mevcuttur. Bubağlamda cemaatler arası ilişkilerdeki anahtarnitelikteki unsurlardan birinin hüküm sürenatmosfer olduğunun altını çizmek gerekir. Buatmosfer, farklı cemaatlerin ve toplum sektörlerininzor meseleler hakkında hangi ölçüdeesaslı bir di<strong>ya</strong>log içinde olduğu ve ortak birzemin bulmak için ciddi çabanın var olupolmadığı sorularını da içerir. Avrupa Konseyi’negöre, alternatif rapor süreçleri, hükümetlerlegörüşmeler, zi<strong>ya</strong>retler sırasında <strong>ya</strong>pılantoplantılar, devletlerin yorumları ve izlemesüreci çerçevesindeki faaliyet değerlendirmetoplantıları bu konuda <strong>ya</strong>rdımcı olmuştur.(Kaynak: Theodore Orlin. 2009. Azınlıklar veİnsan Hakları Eğitimi. Avrupa’da Azınlık EğitimininKorunması ve Geliştirilmesine YönelikBir Paradigma Olarak İnsan Hakları Hukuku;Patrick Thornberry, María Estébanez. 2004.Avrupa’da Azınlık Hakları. Avrupa Konseyi’ninÇalışmalarının ve Standartlarının GözdenGeçirilmesi)Avrupa düzeyinde, Avrupa İnsan HaklarıMahkemesi’nin (AİHM) içtihadı azınlıklariçin önem taşır. Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesiazınlıkların korunmasına yöneliközel bir hüküm ihtiva etmemesine rağmenSözleşme standartları ve onların Mahkemetarafından yorumlanması azınlık <strong>haklar</strong>ı ve
AZINLIK HAKLARI475azınlıklarla ilgili meseleler bakımından önemtaşır. Mahkeme, <strong>ya</strong>kın zamanda <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıbelgelerinin azınlıklara karşı ayrımcılık vakalarıüzerindeki etkisini açıklığa kavuşturankararlar vermeye başlamıştır. Kurum özellikle,azınlıkların haysiyetine saygıyı sağlamaküzere ifade özgürlüğünün aşırı kullanımı, dinözgürlüğü ve ayrımcılık <strong>ya</strong>sağı gibi rekabethalindeki <strong>haklar</strong>ı dengelemelidir; ancak azınlıkgruplarının Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nebir başvuru sunmadan önce iç hukukyollarını tüketmeleri yıllar alabilmektedir.Afrika Birliği (AU)Afrika İnsan ve Halkların Hakları Komisyonu,azınlık <strong>haklar</strong>ı da dahil olmak üzere<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının korunması ve geliştirilmesiiçin Afrika’da kurulmuş bölgesel izleme organıdır.Komisyon 1986’da Afrika İnsan veHalkların Hakları Şartı’nın (“Banjul Şartı”)oluşturulmasının ardından çalışma<strong>ya</strong> başlamıştır.Banjul Şartı giriş bölümünde “(...)halkların <strong>haklar</strong>ının gerçekliği ve bu <strong>haklar</strong>asaygı <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ını güvence altına almalıdır”ifadesine yer verir, ancak azınlıklarınkorunmasına ilişkin özel bir hüküm içermemektedir.2006’dan bu <strong>ya</strong>na Afrika İnsan veHalkların Hakları Mahkemesi, Banjul Şartıçerçevesinde önüne gelen davalarda kararverme yetkisine sahiptir.Amerika Devletleri Örgütü (OAS)Amerika İnsan Hakları Mahkemesi (IA-CHR) ve Amerika İnsan Hakları Komisyonu,Amerika İnsan Hakları Sözleşmesi’ninhükümlerini uygulamak ve yorumlamaküzere Amerikan Devletleri Örgütü sistemiiçindeki <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı koruma sisteminin birparçası olarak kurulmuştur. Sözleşme azınlık<strong>haklar</strong>ının korunması için özel bir hükümiçermese de, aşağıdaki örnek azınlıklarınmenfaatlerinin korunmasında Mahkeme kararlarınınönemini <strong>ya</strong>nsıtır.Uluslararası Baskı: Hükümetler ArasıÖrgütlerin, Sivil Toplum Kuruluşlarının veMed<strong>ya</strong>nın RolüUluslararası <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı sisteminde, bir <strong>ya</strong>ndanhükümetler arası örgütlerin (BirleşmişMilletler, Avrupa Konseyi vb.) diğer <strong>ya</strong>ndansivil toplum kuruluşlarının <strong>ya</strong>ptığı uluslararası<strong>bask</strong>ı azınlık <strong>haklar</strong>ının ha<strong>ya</strong>ta geçirilmesinintalep edilmesinde önemli bir “araç”tır.Baskı gruplarından gelen <strong>bask</strong>ılar sayesinde,uluslararası hukuki çerçeveler, antlaşmalar vetavsiyeler karar verenler nezdinde hassasiyetSaramaka Halkı: ToprağınıKullanma Hakkını İçeren HukukiKimliğin Tanınması2007’de dönüm noktası niteliğindekibir dava olan “Saramaka Halkı/Surinam” davasında Amerikanİnsan Hakları Mahkemesi ilk kez,halkların kendi kaderini tayin hakkıda dahil olmak üzere ortak (kolektif)<strong>haklar</strong> hakkında bir karara imzaatmış ve Saramaka halkını bir grupbirey <strong>ya</strong> da bir cemaat olarak değil,ortak hukuki kimliğinin tanınmasıhakkına sahip bir tüzel kişilik olarakdeğerlendirmiştir. Mahkeme ilk kezbir yerel halka/kabile halklarınaSurinam devletinin Saramakatopraklarına ve kaynaklarına verdiğiçevresel zararlardan ötürü tazminatödenmesine hükmetmiştir. 20.yüzyılın ortaları boyunca Surinamdevleti Saramakaların 300 yıldanfazla zamandır <strong>ya</strong>şadığı ve <strong>ya</strong>şamakiçin bağımlı oldukları topraklarıkullanma<strong>ya</strong> başlamıştır. Saramakalarbaşlangıçta bu tehditlere karşı biradım atamamış, ancak 1990’larınsonlarında topraklarını korumak için
476 AZINLIK HAKLARIharekete geçmiş ve Amerikan İnsanHakları Komisyonu’na başvurudabulunmuşlardır. Bu başvurutemelinde Komisyon, Surinamhükümetinden Saramakalarıniddiaları soruşturulduğu süreceher türlü devam eden çalışmayıve madenciliği askı<strong>ya</strong> almasınıistemiştir; ancak hükümet buönleyici tedbirleri uymayı reddetmişve dava Amerikan İnsan HaklarıMahkemesi’ne gönderilmiştir.Mahkeme Saramaka halkının “sos<strong>ya</strong>l,kültürel ve ekonomik özelliklerinedeniyle, özellikle atalarındankalan topraklarla kurdukları özelilişkiden ötürü ve kendi normları,görenekleri ve geleneklerine göredüzenlenmiş bir ha<strong>ya</strong>t <strong>ya</strong>şadıklarıiçin toplumun geri kalanından farklıolan yerli halklarla ortak özellikleresahip olduğunu” belirtmiştir.Mahkeme ayrıca “Devletin,Saramaka cemaatinin mensuplarınınsöz konusu topraklarla ilgili ortakmülkiyet <strong>haklar</strong>ını tanıma, koruma,güvence altına alma ve bu <strong>haklar</strong>asaygı duyma yönünde özel tedbirleralma yükümlülüğü vardır” demiş,bundan başka, geleneksel olarakkullandıkları doğal kaynakların(örneğin ormanlar, nehirler)Saramakaların bir halk olarak fizikselve kültürel varlığını koruması içinha<strong>ya</strong>ti öneme sahip olduğunu, bukaynakların korunmasının AmerikanSözleşmesi’nin kapsamına girdiğinive dolayısıyla bu kaynakların halkınmülkiyet <strong>haklar</strong>ının bir parçasıolduklarını söylemiştir. Böylece2007’de, <strong>haklar</strong>ı için mücadeleyebaşlamalarından neredeyse 10yıl sonra Saramakalar için adaletsağlanmıştır.(Kaynaklar: Amerikan İnsan HaklarıMahkemesi. 2007. Saramaka Halkı/Surinam 28 Kasım 2007; RichardPrice. 2009. Tartışmalı TopraklarSaramaka Halkı/Surinam Zaferi)<strong>ya</strong>ratmakta ve böylece hukuki tedbirlerin ve<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı standartlarının ha<strong>ya</strong>ta geçirilmesinisağlamaktadır. STK’lar göçmenlerinve azınlıkların entegrasyonunun iyileştirilmesineönemli bir rol oynar. Avrupa Konseyi,STK’ların doğrudan <strong>ya</strong> da ulusal bağlantılarınedeniyle gerilim durumlarına ve muhtemelçatışma kaynaklarına <strong>ya</strong>kın olduklarını belirtmiştir.STK’lar sık sık arabuluculuk <strong>ya</strong>par veazınlık <strong>haklar</strong>ı göz ardı <strong>ya</strong> da ihlal edildiğindeuluslararası ve ulusal kamuoyunu etkilemeyeteneğine sahiptirler. Azınlıkların korunmasıalanında kayda değer etkileri olabilir. Bu etkiaraştırmalar <strong>ya</strong>pmak, raporlar <strong>ya</strong>yınlamakve azınlık grupları için kanal <strong>ya</strong> da platformgörevi görmek suretiyle <strong>ya</strong>ratılabileceği gibi,hükümetlere ve hükümetler arası örgütlereazınlıklarla ilgili güncel ve duruma ilişkin bilgilersağla<strong>ya</strong>rak da gündeme gelir. Bu rolünönemini BM İnsan Hakları Yüksek Komiserliğide (OHCHR) takdir etmektedir.OHCHR açıkça şunları belirtmiştir: “STK’larazınlıkların korunmasının geliştirilmesindeaşağıdaki şekillerde rol oynar: etkili bir biçimde uygulanması için ulusaldüzeyde tedbirler alınmasını teşvik etmek; kararların ve sözleşmelerin yerel, ulusalve bölgesel düzeylere ha<strong>ya</strong>ta geçirilmesinekatkıda bulunmak; sağla<strong>ya</strong>rak bu ihlalleri çeşitli BM <strong>insan</strong>
AZINLIK HAKLARI477<strong>haklar</strong>ı mekanizmalarının dikkatinesunmak (örneğin İnsan Hakları Komisyonuve Ayrımcılığın Önlenmesi ve AzınlıklarınKorunması Alt Komisyonu); ve nesnel bilgi ve azınlıkların muhafazaedilip geliştirilmeleri için muhtemel yöntemönerileri sağlamak; raporlarına, bu raporlara ve<strong>ya</strong> izlememekanizmalarına gerçeğe uygun bilgisunarak katkıda bulunmak; kurulmuş olan organların dikkatini ciddiihlallere çekmek ve komitelerin kararlarınınve tavsiyelerinin ha<strong>ya</strong>ta geçirilmesinekatkıda bulunmak.”(Kaynak: Claudia Mahler. 2009. İnsan HaklarıEğitimi Azınlıkların Desteklenmesi İçin BirAraç mıdır?)Örnek UygulamalarYukarıda söz edilen aktörlerin <strong>ya</strong>nı sıra, med<strong>ya</strong>da azınlıklara karşı ayrımcılığın ve azınlıklarınkendisinin haber haline getirilmesindemerkezi bir rol oynar. Med<strong>ya</strong> ayrıca azınlıklarınihti<strong>ya</strong>çlarıyla ilgili çoğunluğa sahip nüfusiçinde farkındalık <strong>ya</strong>ratma işlevi görür; ancakaynı zamanda olumsuz kalıpların <strong>ya</strong>ratıcısıve kullanıcısı da olabilir ve azınlık gruplarıhakkında ses getiren haberler <strong>ya</strong>pmak adına<strong>ya</strong>nlış bilgiler <strong>ya</strong><strong>ya</strong>bilir. Bu nedenle azınlıklarınkendi med<strong>ya</strong> kuruluşlarına sahip olabilmesive ana akım ve kanaat önderi med<strong>ya</strong><strong>ya</strong>katılabilmesi büyük önem taşır.İfade Özgürlüğü ve Med<strong>ya</strong> ÖzgürlüğüBİZ Ne Yapabiliriz?İnsan <strong>haklar</strong>ı eğitimi <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ına saygıyıve <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının neler olduğuna ve nasıluygulanacağına dair bilgileri öğrenmeyi veöğretmeyi içerir. İnsan <strong>haklar</strong>ı eğitimi eğitimhakkına içkindir ve tüm eğitim sistemlerininparçası olmalıdır; uygulama<strong>ya</strong> yönelik yönleribilgi aktarımı, farkındalık <strong>ya</strong>ratma, becerigeliştirme ve <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının anlaşıldığı,saygı<strong>ya</strong> mazhar olduğu ve savunulduğu bir“kültür”le ilişkilidir. Amacı <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ınasaygının ve <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının korunmasınınetkili bir biçimde geliştirilmesidir.BİZ, azınlıklara mensup kişilerin çoğunluktanfarklı kimliklere sahip olabileceğininfarkında olabilir ve bu konuda farkındalık<strong>ya</strong>ratabiliriz. Bu kimliklerin her biri değerlidirve hem azınlıklara hem de çoğunluğa mensupkişiler kendi etnik, dini ve dilsel özelliklerinimuhafaza etme ve geliştirme hakkına sahiptir.Bizim <strong>ya</strong>pmamız gereken, kendi ön<strong>ya</strong>rgılarımızınfarkına varıp bunları azaltmaktır.Azınlıkların ve çoğunluğun kimliği de dahilolmak üzere bütün <strong>insan</strong>lara saygı ve dilsel,etnik ve kültürel çeşitliliğe saygı çeşitlilikiçeren toplumların barışçıl bir biçimde korunmasıiçin önemli değerlerdir. BİZ, çeşitliliğebir değer olarak saygı du<strong>ya</strong>biliriz. Bununazınlıklar ile çoğunluk arasındaki karşılıklıanlaşma ve hoşgörüye katkısı olacaktır. Çoksayıda kültür tanıma ve çok sayıda dil bilmenintoplum için artı değer olacağını ve bireyleriçin avantaj teşkil edeceğini takdir edebiliriz.İnsan <strong>haklar</strong>ı eğitiminin bir başka işlevi <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ı konusunda bilgi sağlamak ve dolayısıyla<strong>insan</strong>ları <strong>haklar</strong>ını talep etmek konusundagüçlendirmektir. İnsanlar ancak <strong>haklar</strong>ınınneler olduğundan emin olduklarında bu <strong>haklar</strong>ıtalep edebilir. Dolayısıyla BİZ azınlık<strong>haklar</strong>ı konusunda bilgi sahibi olmalı vebilgilendirme <strong>ya</strong>pmalıyız. Ayrımcılık vakalarıylailgili olarak <strong>insan</strong> ve özellikle azınlık<strong>haklar</strong>ı ihlalleri konusunda hangi kamu makamlarınabaşvurulması gerektiğini bilmeliyiz.BİZ, azınlık <strong>haklar</strong>ı ihlallerini, med<strong>ya</strong>nın,yetkili ulusal ve uluslararası mahkemelerin
478 AZINLIK HAKLARIve makamların ve<strong>ya</strong> Birleşmiş Milletler’in veSTK’ların dikkatine sunarak kamuoyuna duyurabiliriz;<strong>ya</strong>ni, azınlıkların <strong>haklar</strong>ının ihlallerinintazminini talep edebiliriz. Dolayısıyla,<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı eğitimi ve her bir bireyin iradesiazınlık gruplarının desteklenmesinde mükemmelaraçlardır.Theodore Orlin’in dediği gibi, “Uluslararası<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı hukuku söylemini uygulama<strong>ya</strong><strong>ya</strong>nsıtmalıyız. Uygulamada, birbirimizleolan ilişkilerimizde <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı hukukununve <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı belgelerinin ve uluslararasıantlaşmaların uzun yıllardır koruma<strong>ya</strong> çalıştığı<strong>insan</strong> haysiyetine saygı ilkesini ha<strong>ya</strong>tageçirmeliyiz.”Her şeyin ötesinde <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı eğiticilerinin<strong>insan</strong> ve azınlık <strong>haklar</strong>ı derslerini halkave devlet görevlilerine vermelerinden başkaazınlıkların kendisine de <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ınıanlatması büyük öneme sahiptir. Azınlıklaramensup kişiler bu şekilde, kendi meşru menfaatlerinehassasiyet göstermeyen çoğunluğun<strong>ya</strong>rattığı zorluklara rağmen <strong>haklar</strong>ını talepedebilir duruma gelir.(Kaynaklar: Claudia Mahler, Anja Mihr, ReettaTouvanen [ed.]. 2009. Birleşmiş Milletlerİnsan Hakları Eğitimi Onyılı ve UlusalAzınlıkların Dahil Edilmesi; Theodore Orlin.2009. Azınlıklar ve İnsan Hakları Eğitimi.Avrupa’da Azınlık Eğitiminin Korunması veGeliştirilmesine Yönelik Bir Paradigma Olarakİnsan Hakları Hukuku)Eğitim HakkıBİZ Ne Yapabiliriz?İnsan <strong>haklar</strong>ı eğitimi <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ına saygıyı ve <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ının neler olduğuna venasıl uygulanacağına dair bilgileriöğrenmeyi ve öğretmeyi içerir.İnsan <strong>haklar</strong>ı eğitimi eğitim hakkınaiçkindir ve tüm eğitim sistemlerininparçası olmalıdır; uygulama<strong>ya</strong>yönelik yönleri bilgi aktarımı,farkındalık <strong>ya</strong>ratma, beceri geliştirmeve <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının anlaşıldığı,saygı<strong>ya</strong> mazhar olduğu vesavunulduğu bir “kültür”le ilişkilidir.Amacı <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ına saygının ve<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının korunmasının etkilibir biçimde geliştirilmesidir.BİZ, azınlıklara mensup kişilerinçoğunluktan farklı kimliklere sahipolabileceğinin farkında olabilir vebu konuda farkındalık <strong>ya</strong>ratabiliriz.Bu kimliklerin her biri değerlidir vehem azınlıklara hem de çoğunluğamensup kişiler kendi etnik, dini vedilsel özelliklerini muhafaza etme vegeliştirme hakkına sahiptir.Bizim <strong>ya</strong>pmamız gereken, kendiön<strong>ya</strong>rgılarımızın farkına varıpbunları azaltmaktır. Azınlıkların veçoğunluğun kimliği de dahil olmaküzere bütün <strong>insan</strong>lara saygı vedilsel, etnik ve kültürel çeşitliliğesaygı çeşitlilik içeren toplumlarınbarışçıl bir biçimde korunması içinönemli değerlerdir. BİZ, çeşitliliğebir değer olarak saygı du<strong>ya</strong>biliriz.Bunun azınlıklar ile çoğunlukarasındaki karşılıklı anlaşma vehoşgörüye katkısı olacaktır. Çoksayıda kültür tanıma ve çok sayıdadil bilmenin toplum için artı değerolacağını ve bireyler için avantaj
AZINLIK HAKLARI479teşkil edeceğini takdir edebiliriz.İnsan <strong>haklar</strong>ı eğitiminin bir başkaişlevi <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı konusunda bilgisağlamak ve dolayısıyla <strong>insan</strong>ları<strong>haklar</strong>ını talep etmek konusundagüçlendirmektir. İnsanlar ancak<strong>haklar</strong>ının neler olduğundan eminolduklarında bu <strong>haklar</strong>ı talepedebilir. Dolayısıyla BİZ azınlık<strong>haklar</strong>ı konusunda bilgi sahibiolmalı ve bilgilendirme <strong>ya</strong>pmalıyız.Ayrımcılık vakalarıyla ilgili olarak<strong>insan</strong> ve özellikle azınlık <strong>haklar</strong>ıihlalleri konusunda hangi kamumakamlarına başvurulmasıgerektiğini bilmeliyiz. BİZ, azınlık<strong>haklar</strong>ı ihlallerini, med<strong>ya</strong>nın, yetkiliulusal ve uluslararası mahkemelerinve makamların ve<strong>ya</strong> BirleşmişMilletler’in ve STK’ların dikkatinesunarak kamuoyuna duyurabiliriz;<strong>ya</strong>ni, azınlıkların <strong>haklar</strong>ınınihlallerinin tazminini talepedebiliriz. Dolayısıyla, <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıeğitimi ve her bir bireyin iradesiazınlık gruplarının desteklenmesindemükemmel araçlardır.Theodore Orlin’in dediği gibi,“Uluslararası <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıhukuku söylemini uygulama<strong>ya</strong><strong>ya</strong>nsıtmalıyız. Uygulamada,birbirimizle olan ilişkilerimizde<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı hukukunun ve <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ı belgelerinin ve uluslararasıantlaşmaların uzun yıllardırkoruma<strong>ya</strong> çalıştığı <strong>insan</strong> haysiyetinesaygı ilkesini ha<strong>ya</strong>ta geçirmeliyiz.”Her şeyin ötesinde <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıeğiticilerinin <strong>insan</strong> ve azınlık<strong>haklar</strong>ı derslerini halka ve devletgörevlilerine vermelerinden başkaazınlıkların kendisine de <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ını anlatması büyük önemesahiptir. Azınlıklara mensupkişiler bu şekilde, kendi meşrumenfaatlerine hassasiyet göstermeyençoğunluğun <strong>ya</strong>rattığı zorluklararağmen <strong>haklar</strong>ını talep edebilirduruma gelir.(Kaynaklar: Claudia Mahler, AnjaMihr, Reetta Touvanen [ed.].2009. Birleşmiş Milletler İnsanHakları Eğitimi Onyılı ve UlusalAzınlıkların Dahil Edilmesi;Theodore Orlin. 2009. Azınlıklar veİnsan Hakları Eğitimi. Avrupa’daAzınlık Eğitiminin Korunmasıve Geliştirilmesine Yönelik BirParadigma Olarak İnsan HaklarıHukuku)Eğitim Hakkı
480 AZINLIK HAKLARIFAYDALI BİLGİLER1. ÖRNEK UYGULAMALARUluslararası Azınlık Hakları Grubu (MRG)MRG, azınlık <strong>haklar</strong>ının korunması alanındakiönde gelen STK’lardan biridir ve tüm dün<strong>ya</strong>dahem azınlıklara hem de yerli halklara mensupkişilerin <strong>haklar</strong>ının korunmasını amaçlar.Azınlık cemaatleriyle birlikte çalışır ve onlara<strong>haklar</strong>ının kullanılmasına dair eğitim almaolanağı sunar. MRG ayrıca, hükümetler veBirleşmiş Milletler nezdinde azınlıklar lehinelobi faaliyetleri yürütür. Bundan başka, azınlıklarlailgili meselelere dair <strong>ya</strong>yınlar <strong>ya</strong>pmakyoluyla, dezavantajlı azınlıkların ve yerlihalkların seslerini duyurabilmelerini sağlama<strong>ya</strong>çalışır. Kampan<strong>ya</strong>lar yoluyla azınlıklarave<strong>ya</strong> yerli halklara mensup kişilere yönelikayrımcılığın tasfiye edilmesi için de çalışmalaryürütür. MRG dava programıyla azınlık <strong>haklar</strong>ınınkorunmasında çığır açıcı bir gelişme<strong>ya</strong>ratmıştır. Kendi tanımına göre, çalışmaları“azınlık cemaatlerinin topluma dahil edilmesinindaha güçlü ve bütünlüklü toplumların<strong>ya</strong>ratılmasına yol açtığını” göstermektedir.Örgüt geniş bir partner ağına sahiptir. 60 devlette150’den fazla partnerle çalışmaktadır vebarışçıl birlikte <strong>ya</strong>şamın ve sürdürülebilir sos<strong>ya</strong>ldeğişimin sağlanmasında kayda değer birdeneyime sahiptir. Eğitim yoluyla, davalarla,<strong>ya</strong>yınlarla ve med<strong>ya</strong>nın kullanımıyla azınlıklarıve yerli halkları, üzerinde <strong>ya</strong>şadıklarıtopraklarla ilgili <strong>haklar</strong>ını, konuştukları dillerive kamusal ha<strong>ya</strong>ta tam olarak katılım hakkınımuhafaza etmek için verdikleri mücadele sırasındadesteklemektedir. MRG, Orta Afrika’dakiBatwalar, Avrupa’daki Romanlar, Irak’takiHıristi<strong>ya</strong>nlar gibi çok sayıda azınlık cemaatinin<strong>haklar</strong>ının güvence altına alınması için çalışmaktadır.BM Ekonomik ve Sos<strong>ya</strong>l Konsey(ECOSOC) nezdinde danışman statüsüne veAfrika İnsan ve Halkların Hakları Komisyonunezdinde gözlemci statüsüne sahiptir.Avrupa Roman Hakları Merkezi (ERRC)Avrupa Roman Hakları Merkezi, Macaristan’ınbaşkenti Budapeşte’de bulunan uluslararasıbir STK’dır. Amacı Avrupa’daki Romanazınlığın durumunu izlemektir. İnsan <strong>haklar</strong>ıihlallerine maruz kalan Romanlara hukuki<strong>ya</strong>rdım sağlar ve yürüttüğü eğitim faaliyetleriyleçeşitli Avrupa ülkelerinden avukatlarınkonuyla ilgili hukuk mekanizmalarını tanımasınısağlar. Bu faaliyetlerin tamamının amacıRomanların ve onların avukatlarının Romanların<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ını kullanabilmelerinin teminedilmesidir.Avrupa Daha Az Kullanılan Diller Bürosu(EBLUL)EBLUL 1982’de İrlanda’nın başkenti Dublin’deAvrupa Parlamentosu ve çeşitli azınlıkörgütlerinin temsilcilerinin ortak girişimiylekurulan bir STK’dır. Amacı Avrupa’daki dillerinve dil çeşitliliğinin korunması ve geliştirilmesidir.Avrupa Komisyonu ve yerel vebölgesel hükümet örgütleri tarafından finanseedilir; Avrupa Parlamentosu ve Avrupa Konseyiile sıkı ilişki içindedir. Lobi faaliyetleri veAvrupa’daki azınlık dillerinin ve bölgesel dillerinkorunması faaliyetleri sonucunda önemlibaşarılara imza atmıştır. EBLUL’nin çalışmalarısayesinde, daha az kullanılan azınlık dillerinikonuşan topluluklar arasındaki işbirliğive eşgüdüm büyük ölçüde artmıştır. “Euroschool”isimli okul projesi çerçevesinde 10’danfazla dil topluluğundan 400’den fazla genç,çeşitli okul projeleri içinde diğer gençlerle veonların aileleriyle tanışma fırsatına sahip olmuştur.Örgüt ayrıca, azınlıklara ve azınlıkdilleri hakkındaki imajın iyileştirilmesi ama-
AZINLIK HAKLARI481cıyla bilgi verici kampan<strong>ya</strong>lar yürütmektedir.Azınlıkların durumu hakkında çeşitli dillerdemakaleler <strong>ya</strong>yımla<strong>ya</strong>n basın ajansı “Eurolang”ve <strong>ya</strong>nı sıra, azınlık meseleleriyle ilgilibilgi ağları kurulmuştur. Avrupa Bölge ve<strong>ya</strong>Azınlık Dilleri Şartı’nın (ECRML) ve AvrupaTemel Haklar Şartı’nın hazırlanmasına da katkıdabulunmuş olan EBLUL, ECOSOC, UNES-CO ve Avrupa Konseyi nezdinde gözlemcistatüsüne sahiptir.Güney Afrika Parlamentosu’ndaAzınlıkların TemsiliAzınlıkların si<strong>ya</strong>si ha<strong>ya</strong>ta etkili katılımı, hemazınlıkların korunması hem de çatışmalarınönlenmesi için çok önemli bir etkendir. MinorityRights Group isimli STK’nın da belirttiğigibi, azınlıkların bir devletteki si<strong>ya</strong>si ve sos<strong>ya</strong>lha<strong>ya</strong>ta katılımı, azınlıkların korunmasındakitüm diğer çabaları destekler ve çeşitli cemaatlerarasındaki anlaşmazlıkların şiddete dönüşmetehlikesi orta<strong>ya</strong> çıktığı takdirde emniyetsubabı görevi <strong>ya</strong>par. Bu örgüte göre, GüneyAfrika’nın apartheid sonrası azınlıkların temsilineilişkin politikaları bu ülkeyi dün<strong>ya</strong>dademokratik olarak seçilen <strong>ya</strong>sama organlarıarasında etnik açıdan en çok temsiliyete sahipparlamentolarından biri haline getirmiştir.Yasama organlarındaki azınlık temsili alanındaönde gelen devletler Afrikalı devletlerdir.MRG’nin 2007 tarihli “Dün<strong>ya</strong>da AzınlıklarınDurumu” başlıklı raporuna göre, Güney Afrikabu listenin başındadır. Ardından Namib<strong>ya</strong>ve Tanzan<strong>ya</strong> gelmektedir. Bazı Afrika ülkelerietnik köken temelinde iktidarın paylaşımıkavramı ve parlamentoda etnik temsil konularındaen ileri ülkelerdir. Bu, özellikle “dün<strong>ya</strong>dakiazınlıklar için en tehlikeli yirmi ülkenin<strong>ya</strong>rısının” Afrika’da olduğu düşünüldüğündeoldukça şaşırtıcıdır. MRG’ye göre, “üç Afrikaülkesinde azınlıkların si<strong>ya</strong>si temsili en köklüBatı demokrasilerindekinden bile daha iyidir.”2. TRENDLER“Eski” ve “Yeni” Azınlıklar ve AzınlıkKoruma Sisteminin “Yeni” AzınlıklaraUygulanmasıGöçmenler ve vârisleri genellikle azınlıklarailişkin geleneksel tanımların dışında bırakılır.Bu durum göçmenlerin etnik, dini, kültürelve/ve<strong>ya</strong> dilsel özellikleri geldikleri ülkedekitoplumdan farklı olduğu zamanlarda bile böyledir.Ulusal Azınlıkların Korunmasına İlişkinÇerçeve Sözleşme kapsamında kurulan DanışmaKomitesi, sürekli olarak Sözleşme’ninulusal azınlıkların bir tanımı niteliği taşımadığını,ancak taraf devletlerin Sözleşme hükümleriniuygula<strong>ya</strong>cağı azınlıkları belirlemekonusunda takdir hakkı olduğunu belirtmiştir.Vatandaş olma<strong>ya</strong>nların oranının toplamnüfusa oranla çok yüksek olması nedeniyle,Danışma Komitesi “bu kişiler bakımındanÇerçeve Sözleşme’nin uygulanmasının maddemadde düşünülebileceğini” ve “taraf devletlerdekiulusal makamların bu konuyu değerlendirirkenkonuyla ilgili kişi ve gruplarla uygunzamanlarda görüşmesi gerektiğini” belirtmiştir.Dar formal hükümlerin <strong>ya</strong>lnızca tarihiazınlıklara katı olarak uygulanması DanışmaKomitesi tarafından, azınlıklara Sözleşme’ninruhuna <strong>ya</strong>kışır şekilde yeterli koruma sağlanmadığıiçin eleştirilmiştir. Komite “yeni”azınlıklara mensup kişilerin, eğitim hakkı, dinözgürlüğü ve ifade özgürlüğü konusunda ÇerçeveSözleşme’de yer alan bazı temel <strong>haklar</strong>asahip olmaları gerektiğini söylemiştir.Çeşitlilik ve Sos<strong>ya</strong>l UyumÇeşitlilik, sos<strong>ya</strong>l uyum, vatandaşlık ve katılımkavramları gitgide daha fazla uygulanmaktave ulusal ve uluslararası düzeylerdeki politikatartışmalarındaki kullanımları nedeniyle yenianlamlar kazanmaktadır. Örneğin çeşitlilikkavramı Avrupa politikalarında ve mevzuatınha<strong>ya</strong>ta geçirilmesinde çok dikkat çekmiş ve
482 AZINLIK HAKLARIuygulanma<strong>ya</strong> başlamıştır. Eşitlik, entegrasyonpolitikalarının ve azınlıkların korunmasınıntemelini oluşturan bir kavramdır. Çeşitlilik,demografik gelişmelerin sonucu olarak entegrasyonpolitikalarına dahil edilmiştir. Bukavram aynı zamanda çoğulcu toplumlardaherkesin menfaatinin korunmasını amaçla<strong>ya</strong>nbir süreç olarak da anlaşılmaktadır. Çokkültürlülüktoplumların tanımlanması amacıyla ve<strong>ya</strong>emredici bir kavram (toplumların çokkültürlütoplumlar haline gelmesi gereği) olarak kullanılmıştır.Bugünkü tartışmalarda çeşitliliğinanlamına dair yorumlar toplumu oluşturanfarklı değerleri, <strong>ya</strong>şam biçimlerini, kültürleri,dinleri ve dilleri kapsa<strong>ya</strong>cak şekildedir.Avrupa Konseyi çeşitlilik kavramının altı farklıuygulamasını ve açıklamasını listelemiştir:Bu terim ilk olarak, <strong>ya</strong>lnızca göç hareketlerininve yerleşik azınlık cemaatlerinin <strong>ya</strong>rattığıbir etki değil, genel olarak kültürel çeşitlilikanlamına gelir. İkinci olarak göçmenlere veazınlıklara uygulandığında farklılıklarla bağlantılıdüşünülen sorunları değil değeri vurgular.Üçüncüsü, kültürel homojenleşmenin(küresel kültür) ve farklılaşmanın (ulusal veyerel kültürler) eşzamanlı sürecini tanır. Dördüncüolarak, <strong>insan</strong>ların genellikle (ve artanbir biçimde) çok sayıda kimliğe, grup mensubiyetineve kültürel bağlara sahip olduğugerçeğinin altını çizer. Beşinci olarak, zorla<strong>ya</strong>ndeğil iradi bağlılıklarla ilgilidir. Altıncısı,çeşitlilik evrensel ve özel değerler ve kültürelikililiğe (dichotomy) <strong>ya</strong>ratıcı bir biçimde cevapverir. Son olarak, sivil toplumca paylaşılanortak değerler çeşitlilik içeren toplumlarkavramına destek verir.Uyum terimi istihdam, sos<strong>ya</strong>l refah ve yoksullukbağlamlarında orta<strong>ya</strong> çıkmıştır. (Sos<strong>ya</strong>l)uyum, sos<strong>ya</strong>l ayrışmayla, sos<strong>ya</strong>l dışlanmaylave bazı grupların ötekileştirilmesiyle mücadeleamaçlı politikalar anlamına gelir. Bu politikalartemel sos<strong>ya</strong>l <strong>haklar</strong>ın korunması vegeliştirilmesini, sos<strong>ya</strong>l koruma ve refahın sağlanmasını,konut ihti<strong>ya</strong>cını ve risk altındakibazı grupların özel ihti<strong>ya</strong>çlarının karşılanmasınıve eğitim, öğretim ve <strong>ya</strong>şam boyu eğitimyoluyla iş pi<strong>ya</strong>sasına erişimin artırılmasınıkapsar. Dolayısıyla, sos<strong>ya</strong>l uyum politikalarıtoplumdaki ayrışmaların karşısında bir dengeoluşturmayı hedefler.(Kaynak: Avrupa Konseyi. 2000. Çeşitlilik veUyum. Göçmenlerin ve Azınlıkların EntegrasyonundaYeni Zorluklar)Azınlık <strong>haklar</strong>ı için verilen uzun mücadeleyeve azınlıkların etkili bir biçimde korunmasınadair devam eden sorunlara rağmen, azınlık<strong>haklar</strong>ı konusunda gösterilen çabanın <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ı hukukunun gelişiminde önemli biraşama olduğunun vurgulanması önemlidir.Azınlık <strong>haklar</strong>ının korunması ve genişletilmesiiçin verilen çaba devam etmelidir. Başarılarve başarısızlıklar geçmişe dönük olarakdeğerlendirilmeli ve böylece azınlıkların korunmasıiçin daha etkili yollar bulunmalıdır.Bu sürecin, milliyetçilik ve etnik merkezcilikretorikleri olmaksızın, <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı hukukuparadigması içinde devam ettirilmesi ha<strong>ya</strong>tiöneme sahiptir.3. KRONOLOJİ1920 Milletler Cemiyeti1965 Her Türlü Irk AyrımcılığınınOrtadan Kaldırılmasına İlişkinUluslararası Sözleşme1966 Medeni ve Si<strong>ya</strong>si HaklarUluslararası Sözleşmesi1966 Ekonomik, Sos<strong>ya</strong>l ve KültürelHaklar Uluslararası Sözleşmesi1989 Çocuk Hakları Sözleşmesi
AZINLIK HAKLARI4831990 AGİT İnsani Boyut KonferansıKopenhag Toplantısı Belgesi1992 Avrupa Bölgesel Diller ve AzınlıkDilleri Şartı1992 BM Ulusal ve<strong>ya</strong> Etnik, Dinive Dilsel Azınlıklara MensupKişilerin Haklarına İlişkin Bildirge1995 Avrupa Konseyi UlusalAzınlıkların Korunmasına İlişkinÇerçeve Sözleşme1994 İnsan Hakları Komitesi’nin AzınlıkHaklarına İlişkin 23 numaralıGenel Yorumu (Madde 27)2000 Ekonomik, Sos<strong>ya</strong>l ve KültürelHaklar Komitesi’nin MümkünOlan En Yüksek Seviyedeki SağlıkStandardına Sahip Olma Hakkınaİlişkin 14 numaralı Genel Yorumu2005 Azınlıklar Çalışma Grubu’nun BMUlusal ve<strong>ya</strong> Etnik, Dini ve DilselAzınlıklara Mensup KişilerinHaklarına İişkin Bildirge HakkındaYorumu2005 UNESCO Kültürel İfadelerinÇeşitliliğinin Korunması veGeliştirilmesi Sözleşmesi2007 İnsan Hakları Konseyi AzınlıkMeseleleri Forumu (6/15 sayılıKarar)ÇEŞİTLİ FAALİYETLERFAALİYET IÖNYARGI VE AYRIMCILIKLAMÜCADELEBölüm I: GirişÖn<strong>ya</strong>rgının, ayrımcılığın, ırkçılığın, cinsiyetçiliğinve etnik merkeziyetçiliğin tespiti <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ı eğitiminin önemli bir parçasıdır. Butür ahlaki dışlamalar, özellikle azınlıklara yönelikçeşitli türlerdeki ayrımcılığa neden olan<strong>insan</strong> haysiyetinin inkârı şeklindeki merkezisorunun görünümleridir. Ayrımcılığa maruzkalan gruplar arasında etnik, dilsel, dini vediğer çeşit azınlıklar bulunmaktadır. Etnikazınlıkların <strong>insan</strong>lık dışı muamelelere maruzkalmasının nedeni, ayrımcılığı güçlendiripdestekleyen ön<strong>ya</strong>rgılar ve cehalettir.Bölüm II: Genel BilgiFaaliyet türü: Grup tartışması.Amaçlar ve hedefler: Ayrımcılık sürecine,ayrımcılığın niteliklerine ve ön<strong>ya</strong>rgıdankaynaklanan köklerine dair düşünme veetnik bir azınlığın mensuplarının ayrımcılığauğraması halinde ulusal ve uluslararası <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ı standartları temelinde atılacak adımlarkonusunda tavsiyelerde bulunma.Hedef grup: Genç yetişkinler ve yetişkinler.Grup büyüklüğü: 8-25; küçük grup çalışmalarıve büyük grup tartışması.Süre: 60 dakika.Malzemeler: MSHUS’nin nüshaları, tahta.Beceriler: İletişim, işbirliği, farklı bakış açılarınındeğerlendirilmesi.
484 AZINLIK HAKLARIBölüm III: Faaliyet Hakkında BilgilerTalimatlar:Kolaylaştırıcı, ön<strong>ya</strong>rgı ile ayrımcılık arasındakifarkı açıklamalı ve katılımcıların bu ikikavram arasındaki ilişkiye dair bilgi sahibiolduğundan emin olmalıdır. Bu, çoğu <strong>insan</strong>için hassas bir konu olabileceğinden, farklıgörüşlerin ifade edilmesi için yeterince zamanbırakılmalıdır. Kolaylaştırıcı farklı görüşleri“düzeltmeye” çalışmamalı, ancak diğer katılımcılarıno görüşler hakkında yorum <strong>ya</strong>pmasınısağlamalıdır.1. Katılımcılardan ülkenizdeki etnik azınlıklarınadlarını vermelerini, tanıdıkları bir gruptanbahsetmelerini ve o grubun ön<strong>ya</strong>rgı<strong>ya</strong>maruz kalıp kalmadığını anlatmalarını isteyin.Söz edilen azınlıkları bir tahta<strong>ya</strong> <strong>ya</strong>zın.Kolaylaştırıcının katkısı: Ön<strong>ya</strong>rgı ile ayrımcılığınbirbiriyle çok <strong>ya</strong>kından ilişkiliolduğunu ve ön<strong>ya</strong>rgının ayrımcılığa nedenolduğunu açıklayın: Ön<strong>ya</strong>rgı, inançlar,duygular ve tutumlarla ilgilidir. Ön<strong>ya</strong>rgılıduygular bazı <strong>insan</strong>ların daha aşağı seviyedeolduğuna, farklı muamele görmelerigerektiğine ve hatta aşağılanmalarına dairinanç <strong>ya</strong> da tutumlardan kaynaklanır. Ön<strong>ya</strong>rgı,âdet, alışkanlık ve tutumların köksalabileceği ve sistematik bir <strong>bask</strong>ı<strong>ya</strong> dönüşebileceğiverimli bir zemindir. Ön<strong>ya</strong>rgıve kötü duygular genellikle kadınlara yöneliktir,ancak mülteciler, yerinden edilmiş<strong>insan</strong>lar, dini, etnik <strong>ya</strong> da dilsel gruplar gibibaşka grupların mensupları da bundan payınıalır. Ön<strong>ya</strong>rgı, akla uygun <strong>ya</strong>rgıda bulunmakonusunda zayıf olan <strong>insan</strong>larda vetoplumlarda daha güçlüdür. Bu gibi kişi vetoplumlarda başkalarının ahlaki olarak dışlanmasıve onlara eşit ve adil bir muamele<strong>ya</strong>pılmaması ön<strong>ya</strong>rgı<strong>ya</strong> da<strong>ya</strong>lı süreçlerdirve cehalet kaynaklıdır. Dışlamanın ve <strong>haklar</strong>ınverilmemesinin “doğal” olduğunusöylemek cahilliktir. Ön<strong>ya</strong>rgı çoğunluklagizlidir, ancak <strong>insan</strong>lar bir azınlıktan bahsederken,onların daha aşağıda seviyedeolduğunu ima eden kötü sözcükler ve etiketlerkullanma<strong>ya</strong> başladıklarında yüzeyeçıkar. Ayrımcılık eylem içerir ve çoğunluklaadil olma<strong>ya</strong>n kurallara da<strong>ya</strong>nır. Ayrımcıeylemler egemen bir grubun başka bir gruba<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ını tanımamasından ve toplumdakimenfaatlere erişme hakkına sahipolmadığı algısı üzerinden davranmasındanyola çıkar. Ayrımcılık, ona maruz kalanlarbakımından <strong>insan</strong> haysiyetinin ve eşit <strong>haklar</strong>ınyok sayılmasıdır. Ayrımcı eylemler<strong>insan</strong>ların eşitliği ilkesini yok sa<strong>ya</strong>r; bazı <strong>insan</strong>larasorunlar ve mücadelelerle dolu birha<strong>ya</strong>t, diğer bazı <strong>insan</strong>lara ise ayrıcalıklarve menfaatler sunar. Ön<strong>ya</strong>rgının ayrımcılığayol açması gibi, ayrımcılık da sömürüyeve <strong>bask</strong>ı<strong>ya</strong> yol açar. Sömürü ve <strong>bask</strong>ı daâdet ve geleneklerle güçlendiği için eşitlikmücadelesi daha da zor hale gelir.2. Başvuruculardan ön<strong>ya</strong>rgı ve ayrımcılıkkavramlarını tartışmalarını isteyin.3. Tespit edilen azınlıkların <strong>ya</strong>zılı olduğutahta<strong>ya</strong> geri dönün. Katılımcılara her birazınlıkla ilgili kullanılan basmakalıp ifadelerisorun. Bunların her birinin ön<strong>ya</strong>rgıdankaynaklandığını ve ayrımcılığa yol açabileceğinianlatın.4. Katılımcıların ayrımcılık içeren eylemleritespit etmelerini sağlayın (Örneğin eğitim,istihdam gibi alanlardaki <strong>haklar</strong>ın yok sayılmasıve dışlanma).5. Katılımcıları küçük gruplara ayırın ve herbir gruptan bir etnik azınlıkla ilgilenmesiniisteyin. Her grupta söz konusu azınlıkgrubuna yönelik ön<strong>ya</strong>rgı ve tutumları(azınlıklara mensup olanları <strong>insan</strong>lıktan çıkarankötü isimler ve basmakalıp ifadelerde dahil olmak üzere) anlatan bir kişi vesöz konusu azınlık grubuna yönelik ayrımcılık<strong>ya</strong> da dışlama, sömürü ve <strong>bask</strong>ı gibieylemleri anlatan bir kişi olmalıdır. Bu ikiraportör, küçük grubun tartışmasını büyük
AZINLIK HAKLARI485gruba anlatmakla görevlidir. Katılımcılardan,ön<strong>ya</strong>rgı raportörüne ön<strong>ya</strong>rgının nasılayrımcılığa dönüştüğünü sormalarını isteyin.Ayrımcılık raportörüne de ayrımcılığınnasıl ön<strong>ya</strong>rgı<strong>ya</strong> da<strong>ya</strong>ndığı sorulmalıdır. Buaşama daha karmaşık olduğu için, kolaylaştırıcı,gruplar arasında gezinmeli ve faaliyetinanlaşıldığından emin olmalıdır.Kolaylaştırıcının katkısı: Katılımcılaraazınlıklara yönelik ayrımcılığın <strong>ya</strong> da bazıgrupların daha aşağı seviyede olduğunundüşünülmesinin ve onlara saygısızca davranılmasınınağır bir <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı ihlaliolduğunu açıklayın. İnsan <strong>haklar</strong>ı hukukuazınlıkların saygı ve <strong>insan</strong> haysiyetine <strong>ya</strong>kışırbir biçimde muamele görmesini gerektirir.Her türlü ayrımcılık ve hoşgörüsüzlüksaygı ve haysiyetin ihlalidir. Bu nedenle,her türlü ayrımcılık ciddiye alınmalı ve ortadankaldırılmalıdır.Faaliyetin ardından:Azınlık <strong>haklar</strong>ının ihlali halinde kullanılabilecekve aşağıda listelenenadalet arama araçlarını tartışın: Mahkemeye başvurma; İnsan <strong>haklar</strong>ı ihlali hakkında polisebaşvurma; Hukuki <strong>ya</strong>rdım sağla<strong>ya</strong>bilecek bir hukuki<strong>ya</strong>rdım örgütüne başvurma; Konuyu araştırabilecek ve olay hakkındabir rapor hazırla<strong>ya</strong>bilecek bir <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıörgütüne başvurma; Med<strong>ya</strong>yı bilgilendirme (gazeteler, radyo,televizyon); Bir si<strong>ya</strong>si temsilciyi <strong>ya</strong> da milletvekilinibilgilendirme; İddiaları araştırma ve gerekli <strong>ya</strong>nıtı vermekiçin bir mahalle grubu oluşturma; Yerel halk için <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı eğitimisemineri düzenleme.Katılımcılardan tekrar gruplarına dönmelerini,yukarıdaki bilgilerin ışığında hangi adımlarınatılması gerektiği hakkında öneriler hazırlamalarınıve önerilerinde aşağıdaki MSHUShükümlerini kullanmalarını isteyin:MSHUS Madde 26: “Herkes <strong>ya</strong>salar önündeeşittir ve hiçbir ayrım gözetilmeksizin <strong>ya</strong>salarcaeşit derecede korunur. Bu bakımdan, <strong>ya</strong>salarher türlü ayrımı <strong>ya</strong>sakla<strong>ya</strong>cak ve ırk, renk,cinsiyet, dil, din, si<strong>ya</strong>si <strong>ya</strong> da başka görüş, ulusal<strong>ya</strong> da sos<strong>ya</strong>l köken, mülkiyet, doğum ve<strong>ya</strong>diğer statüler gibi, her temelde ayrımcılığa karşıeşit ve etkili korumayı temin edecektir.”MSHUS Madde 27: “Etnik, dinsel <strong>ya</strong> da dilselazınlıkların bulunduğu devletlerde, bu azınlıklaramensup olan kişiler kendi gruplarınındiğer üyeleriyle birlikte kendi kültürlerinden<strong>ya</strong>rarlanma, kendi dinlerine inanma ve budine göre ibadet etme <strong>ya</strong> da kendi dillerini kullanmahakkından yoksun bırakılma<strong>ya</strong>caktır.”(Kaynak: George J. Andreopoulos, RichardPierre Claude. 1997. Human Rights Educationfor the Twenty-First Century)FAALİYET IIAZINLIKLARLA İLGİLİBENİMSENEBİLECEK BEŞ TUTUMBölüm I: GirişHerkes gündelik ha<strong>ya</strong>tta kendini bir azınlığamensup hissedebilir. Azınlık ve çoğunlukgruplarındaki değişimler üzerine nasıl çalışmalıyız?Farklı durumlarda birinden birinemensup olmanın avantajları nelerdir? Hak veözgürlüklerin kısıtlanmasını nasıl engelleyebiliriz?Konular: Çoğunluk-azınlık ilişkileri; güçve iktidar; eşit <strong>haklar</strong>; çoğunluk kararları-azınlık<strong>haklar</strong>ına saygı.Bölüm II: Genel BilgiFaaliyet türü: Grup çalışması ve tartışma.Amaçlar ve hedefler: Kişinin birçok durumdaazınlık durumuna düşebileceğinin bilinme-
486 AZINLIK HAKLARIsi; ayrımcı davranışların tespiti; başkalarınınmeşru menfaatlerine saygı ile kişinin kendimenfaatleri arasında ikilem <strong>ya</strong>şanması; gündelikolaylarda azınlıkların adil muameleyetabi tutulması hakkında bilgilenme.Hedef grup: Genç yetişkinler ve yetişkinler.Grup büyüklüğü: Herhangi bir büyüklüktekigrup 5-6 kişilik alt gruplara ayrılmalıdır.Süre: 90-150 dakika.Malzemeler: “Azınlıklarla Çalışmanın BeşYolu” başlıklı çalışma belgesi, tahta, çalışmagrupları için odalar ve büyük grup tartışması.Beceriler: Güven, kendini değerlendirme,kendini algılama (Başlangıç düzeyinde olanlariçin değil!)Bölüm III: Faaliyet Hakkında BilgilerTalimatlar:1. “Azınlıklarla Çalışmanın Beş Yolu” başlıklıçalışma belgesini dağıtın. Talimatlar verin.Çalışma grupları oluşturun.2. Durumlar hakkında düşünün (5-10 dakika).3. Grup karar verdikten sonra, katılımcılarhikâyeyi tamamla<strong>ya</strong>bilir. Tartışma sırasında,karar ve karar süreci hakkında fikir yürütülmelidir.4. Kolaylaştırıcılar örnekler vererek katılımcılara<strong>ya</strong>rdımda bulunabilir; tartışmanın vekarar süreçlerinin yürütülmesini sağlar. Azınlıkta olanı dışlamak; Azınlığı çoğunluğun fikrinde olması içinikna etmek; Azınlığı görmezden gelmek; Azınlığın kendi kararını uygulamasına izinvermek; Azınlığa çoğunluğu ikna etme fırsatıvermek.Tüm diğer grup üyeleri örnekler sunmalıdır.Herkes bu durumlarda çoğunlukta olma fırsatınasahip olacak ve yukarıdaki alternatiflerdenbirini seçecektir; ancak kararınızı gerekçelendirmeyecek,<strong>ya</strong>lnızca açıkla<strong>ya</strong>caksınız.Çeşitlilik, SenaryolarÇoğunluk kararı: Azınlığın ayrımcılığa uğramasınıntartışılmasıUzlaşmayla karar: Uzlaşma<strong>ya</strong> nasıl varıldı?Kararsızlık: Çoğunluk bu beş yoldan hiçbiriniseçemiyor. Neden?Faaliyetin ardından/Değerlendirme Azınlığın duygusal olarak algısı; Alınan kararın niteliği; Karar alma süreci.(Kaynak: Ulrich Maroshek-Klarmann, OswaldHenschel. 1997. Miteinander-Erfahrungen mitBetzavta)Çalışma belgesi: Azınlıklarla ÇalışmanınBeş Yolu:Gündelik ha<strong>ya</strong>tta karşılaştığınız ve azınlıkkonumunda olduğunuz 1-3 durumu düşününve notlar alın. Deneyimlerinizi grubaanlatın, ancak durumun sonunda neler olduğunubelirtmeyin.Grubun diğer üyeleri sizin karşınızda çoğunluğuoyna<strong>ya</strong>cak. Bahsedilen durumla ilgili birtavır olarak aşağıdaki beş seçenekten biriniseçmeleri gerekmektedir:
AZINLIK HAKLARI487KAYNAKÇAAlfredsson, Gudmundur. 2007. Citizenshipand the definition of the term “minority”, In:Jørgensen, Rikke and Klaus Slavensky. ImplementingHuman Rights-Essays in Honourof Morten Kjærum. Copenhagen: The DanishInstitute for Human Rights, s. 363-371.Andreopoulos, George J. ve Richard PierreClaude. 1997. Human Rights Education forthe Twenty-first Century. Philadelphia: Universityof Pennsylvania Press.Baldwin, Clive, Chris Chapman ve Zoe Gray.2007. Minority Rights: The Key to Conflict Prevention.London: Minority Rights Group International.www.minorityrights.org/download.php?id=174.Benedikter, Thomas. 2006. Minorities inEurope. Legal Instruments of Minority Protectionin Europe-An Overview. Bozen/Bolzano:Society for Threatened Peoples. http://www.gfbv.it/3dossier/eu-min/autonomy-eu.html.Brander, Patricia, Ellie Keen ve Marie-LaureLemineur. 2002. COMPASS, A Manual onHuman Rights Education with Young People.Strasbourg: Council of Europe Publishing.Brunner, Lisl. 2008. The Rise of Peoples’ Rightsin the Americas: The Saramaka PeopleDecision of the Inter-American Court of HumanRights. Oxford: Oxford University Press.Capotorti, Francesco. 1979. Study on the Rightsof Persons Belonging to Ethnic, Religiousand Linguistic Minorities, UN Doc. E/CN4/Sub2/384/Rev 1. New York: United Nations.Council of Europe (Avrupa Konseyi) (ed.).2004. Mechanisms for the Implementation ofMinority Rights. Strasbourg: Council of EuropePublishing.Council of Europe (Avrupa Konseyi) (ed.).2000. Diversity and Cohesion. New Challengesfor the Integration of Immigrants andMinorities. Strasbourg: Council of EuropePublishing.Daes, Erica-Irene. 2000. Protection of theWorld’s Indigenous Peoples and Human Rights.In: Symonides, Janusz (ed.) Human Rights:Concept and Standards. Ashgate: UNESCOPublishing, s. 301-325.Devroye, Jennifer. 2009. The Case of D.H.and Others v. the Czech Republic, In: NorthwesternJournal of International HumanRights vol. 7/1, s. 81-101. http://www.law.northwestern.edu/journals/jihr/v7/n1/3/Devroye.pdf.De Varennes, Fernand. 2004. Using the EuropeanCourt of Human Rights to Protect the Rightsof Minorities. In: Council of Europe (ed.).Mechanisms for the Implementation of MinorityRights. Strasbourg: Council of EuropePublishing, s. 83-105.EURAC Research (ed.). 2003. LISI-Legal Indicatorsfor Social Inclusion of New Minoritiesgenerated by Immigration. Bozen/Bolzano:EURAC.
488 AZINLIK HAKLARIEuropean Commission (Avrupa Komisyonu)(ed.). 2004. The Situation of Roma in anEnlarged European Union. Luxembourg: Officefor Official Publication of the EuropeanCommunities.European Commission against Racism andIntolerance (Irkçılık ve HoşgörüsüzlüğeKarşı Avrupa Komisyonu) (ed.). 2001. PracticalExamples in Combating Racism and IntoleranceAgainst Roma/Gypsies. CRI (2001) 28.Strasbourg: Council of Europe Publishing.European Court of Human Rights (Avrupaİnsan Hakları Mahkemesi). 2007. D.H. vediğerleri/Çek Cumhuriyeti, No. 57325/00 13Kasım 2007.European Union Agency for FundamentalRights (Avrupa Temel Haklar Ajansı) (ed.).2009. EU-MIDIS-European Union Minoritiesand Discrimination Survey. Main ResultsReport. http://fra.europa.eu/fraWebsite/attachments/eumidis_mainreport_conference-edition_en_.pdf.Farkas, Lilla. 2008. The Scene After Battle:What is the Victory in D.H. Worth and Whereto Go from Here?. In: Roma Rights Journal,1/2008, s. 51-65.Hannum, Hurst. 1996. Autonomy, Sovereignty,and Self-Determination. The Accomodationof Conflicting Rights. Philadelphia:University of Pennsylvania Press.Inter-American Court of Human Rights(Amerikan İnsan Hakları Mahkemesi).2007. Case of the Saramaka People v. Surinameof 28 November 2007, petition No. 12.338.http://www.forestpeoples.org/sites/fpp/files/publication/2010/09/surinameiachrsaramakajudgmentnov07eng.pdf.International Labour Organization. 2002. AHandbook for Minorities and Indigenous Peoples.London: MRG International. www.minorityrights.org/download.php?id=59.Kamberi, Mabera. 2005. Decade of RomaInclusion 2005-2015. In: Kleppmann, Ulrich,Eben Friedman and Ljupka Siljanoska (ed.).Minorities in Democracy. Flensburg: KonradAdenauer Foundation/European Centre forMinority Issues.Ken<strong>ya</strong> National Commission on HumanRights and Centre for Minority Rights Development(ed.) 2006. Report of the RoundTable Meeting of Experts on Minorities andIndigenous People in Ken<strong>ya</strong>. http://www.chr.up.ac.za/chr_old/indigenous/documents/Ken<strong>ya</strong>/Report/Minorities%20Report.pdf.Klabbers, Jan. 2009. Self-Determination. In:Forsythe, David (ed.). Encyclopedia of HumanRights. Vol. 4. Oxford: Oxford UniversityPress, s. 418-427.Li-ann, Thio. 2000. Resurgent Nationalismand the Minorities Problem: The United Nations& Post Cold War Developments. In: SingaporeJournal of International & ComparativeLaw 2000/4, s. 300-361.Lom, Chris. 2009. Bhutanese Refugees in NepalOpt for New Lives Abroad. In: Migration2/2009, s. 29-32.Mahler, Claudia. 2009. Is Human Rights Educationa Means of Supporting Minorities?. In:Mahler, Claudia, Anja Mihr and Reetta Toivanen(ed.). The United Nations Decade forHuman Rights Education and the Inclusionof National Minorities. Frankfurt/Main (vd.):Peter Lang, s. 187-201.
AZINLIK HAKLARI489Malloy, Tove. 2009. Minority Rights-Overview.In: Forsythe, David (ed.). Encyclopediaof Human Rights. Vol.3. Oxford: UniversityPress, s. 512-521.Maroshek-Klarmann, Ulrich ve OswaldHenschel. 1997. Miteinander-Erfahrungenmit Betzavta. Jerusalem/Gütersloh: ADAMInstitut.Minority Rights Group International (ed.).2008. African States are the most dangerousin the world for minorities, but South Africacomes top in a global list of best ethnic politicalrepresentation-new report, 20 March2007. London: MRG International. http://www.minorityrights.org/684/press-releases/african-states-are-the-most-dangerous-in-theworld-for-minorities-but-south-africa-comestop-in-a-global-list-of-best-ethnic-politicalrepresentation-new-report.html.Minority Rights Group International (ed.).2007. State of the World´s Minorities 2007.London: MRG International. http://www.minorityrights.org/684/press-releases/african-states-are-the-most-dangerous-inthe-world-for-minorities-but-south-africa-comes-top-in-a-global-list-of-best-ethnic-political-representation-new-report.html.Organization for Security and Co-operationin Europe (Avrupa Güvenlik ve İşbirliğiTeşkilatı) (ed.). 2008. OSCE High Commissioneron National Minorities-Factsheet. http://www.osce.org/hcnm/75482.Orlin, Theodore. 2009. Minorities and HumanRights Education. Human Rights Lawas a Paradigm for the Protection and Advancementof Minority Education in Europe. In:Mahler, Claudia, Anja Mihr and Reetta Toivanen(ed.). The United Nations Decade forHuman Rights Education and the Inclusionof National Minorities. Frankfurt/Main (vd.):Peter Lang, s. 155-169.Phillips, Alan. 2004. The Framework Conventionfor the Protection of National Minorities(FCNM). In: Council of Europe (ed.). Mechanismsfor the Implementation of MinorityRights. Strasbourg: Council of Europe Publishing,s. 109-127.Price, Richard. 2009. Contested Territory:The Victory of the Saramaka People vs. Suriname.http://www.richandsally.net/files/Victory_of_Saramakas_vs_Suriname.pdf.Thornberry, Patrick ve María Estébanez.2004. Minority Rights in Europe. A Review ofthe Work and Standards of the Council of Europe.Strasbourg: Council of Europe Publishing.Toggenburg, Gabriel ve Günther Rautz.2010. ABC des Minderheitenschutzes in Europa.[ABC of the Minority Protection in Europe].Vienna/Köln/Weimar: Böhlau/UTB.United Nations General Assembly (BirleşmişMilletler Genel Kurulu). 1992. Declarationon the Rights of Persons Belonging toNational or Ethnic, Religious and LinguisticMinorities, Resolution 47/135 of 18 December1992.
490 AZINLIK HAKLARIUnited Nations Human Rights Committee(Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Komitesi).1985. Kitok/İsveç, dava no. 197/1985 10Ağustos 1988.United Nations Human Rights Committee(Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Komitesi).1984. Lubicon Lake Band/Kanada, davano. 167/1984 26 Mart 1990.United Nations Human Rights Committee(Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Komitesi).1977. Lovelace/Kanada, dava no. 24/197730 Temmuz 1981.United Nations Office of the High Commissionerfor Human Rights (Birleşmiş Milletlerİnsan Hakları Yüksek Komiserliği). 1998.Fact Sheet No. 18 (Rev.1), Minority Rights. Geneva:United Nations.United Nations Sub-Commission on Preventionof Discrimination and Protection ofMinorities. 1993 (Birleşmiş Milletler AzınlıklaraKarşı Ayrımcılığın Önlenmesi ve AzınlıklarınKorunması Alt Komisyonu). Possibleways and means of facilitating the peacefuland constructive solution of problems involvingminorities. Final report submitted by Mr.Asbjørn Eide, UN Doc. E/CN.4/Sub.2/1993/34/Add.4 of 19 July 1993. http://daccess-dds-ny.un.org/doc/UNDOC/GEN/G93/142/92/PDF/G9314292.pdf?OpenElement.EK BİLGİLERAfrican Commission on Human and Peoples’Rights (Afrika İnsan ve Halkların HaklarıKomisyonu): http://www.achpr.org/African Union (Afrika Birliği): http://www.au.int/Asian Human Rights Commission (As<strong>ya</strong>İnsan Hakları Komisyonu): http://www.humanrights.asia/Decade of Roma Inclusion 2005-2015 (RomanOnyılı 2005-2015): http://www.romadecade.orgEuropean Bureau for Lesser Used Languages(EBLUL) (Avrupa Daha Az KullanılanDiller Bürosu): http://www.eblul.orgEuropean Centre for Minority Issues (AvrupaAzınlık Meseleleri Merkezi): http://www.ecmi.de/European Commission against Racism andIntolerance (Irkçılık ve HoşgörüsüzlüğeKarşı Avrupa Komisyonu): http://www.coe.int/t/dghl/monitoring/ecri/default_en.aspEuropean Court of Human Rights (Avrupaİnsan Hakları Mahkemesi): http://www.echr.coe.int/echr/European Roma Rights Centre (ERRC)(Avrupa Roman Hakları Merkezi): http://www.errc.org/Inter-American Commission on Human Rights(Amerikan İnsan Hakları Komisyonu):http://www.cidh.oas.org/
AZINLIK HAKLARI491Inter-American Court of Human Rights(Amerikan İnsan Hakları Mahkemesi):http://www.corteidh.or.cr/Inter-American Institute for Human Rights(Amerikan İnsan Hakları Enstitüsü): http://www.iidh.ed.cr/multic/defaultIIDHEn.aspx?Portal=IIDHenMinority Rights Group International (MRG):http://www.minorityrights.org/Open Society Foundations (Açık ToplumVakfı): http://www.soros.org/Organization for Security and Co-operationin Europe (Avrupa Güvenlik ve İşbirliğiTeşkilatı): http://www.osce.org/Organization of American States (AmerikaDevletler Teşkilatı): www.oas.orgOSCE High Commissioner on National Minorities(AGİT Ulusal Azınlıklar YüksekKomiseri): http://www.osce.org/hcnmUnited Nations Office of the High Commissionerfor Human Rights (Birleşmiş Milletlerİnsan Hakları Yüksek Komiserliği): http://www.ohchr.org/United Nations Office of the High Commissionerfor Human Rights: Basic facts aboutthe UPR (Birleşmiş Milletler İnsan HaklarıYüksek Komiserliği: Evrensel Periyodik İncelemeHakkında Bilgiler):http://www.ohchr.org/EN/HRBodies/UPR/Pages/BasicFacts.aspx
492 NOTLAR
İLTİCA HAKKIİLTİCA TALEP ETME HAKKIZULÜMDEN KORUNMAGERİ GÖNDERMEME İLKESİ“Herkesin zulüm altında başka ülkelere sığınma ve sığınmaolanaklarından <strong>ya</strong>rarlanma hakkı vardır.”İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi, 14 (1) madde. 1948.
494 İLTİCA HAKKIÖRNEK HİKÂYELER“Mültecilerin Gözünden”“İsmim Zamzam M. Deg Ahmed. 38 <strong>ya</strong>şındayımve yerimden yurdumdan ayrılmak zorundakaldım. Somali’den, Mogadişu’dan kaçtım.Kadınların ha<strong>ya</strong>tıyla ilgili konuşabilirim: Çokzor. Mogadişu’daki Somalili kadınlar… Yakocaları ve<strong>ya</strong> oğulları öldürülmüştür <strong>ya</strong> daailelerini terk etmek zorunda kalmışlardır. Kocamıen son 12 ay önce gördüm. Yüzleri maskeliadamlar biz uyurken evimize zorla girdive onu aradılar. Bulamadılar. Yatağın altındasaklanıyordu. Adamlar gittikten sonra kocamda evden ayrıldı. Bu onu son görüşümdü.Sabah namazından sonra kaçtık. Yolda maskeliadamlar bize ateş açtı; kamyonu durdurdularve bizi çalıların içine çektiler. Hepimizebütün eş<strong>ya</strong>larımızı bırakmamızı söylediler. Kızımiçin endişelendim. 14 <strong>ya</strong>şında ve tecavüzeuğramasından korktum. O kadar korktum kiçocuklar ağlama<strong>ya</strong> başladı.Şimdi huzurlu bir yerdeyiz ve çocuklarım eğitimlerinedevam edebilsin diye bir iş bulmakistiyorum. Çocuklarımın geleceği için endişeliyim.Nasıl yetişecekler, kendilerine ve bananasıl bakacaklar diye düşünüyorum. Uyuma<strong>ya</strong>çalıştığımda bunları düşünüyorum.Birçok şey hatırlıyorum, korkunç şeyler. Birmilletin kaybı… Güvensizlik… Kadınların sorunları…Kaçmak ve yerinden olmak… Böylebir durumda herkes huzursuz olurdu. Somali’dekisorunlar beni çok üzüyor. Kim üzülmezdiki?”Zamzam M. Deg Ahmed 38 <strong>ya</strong>şında ve on çocukannesi. Mogadişu’da şehir pazarında kurutulmuşmallar satıp ailesini geçindiriyordu.Kocası 2010’da militanlar onu öldürmeye çalıştıktansonra şehri terk etti. Zamzam da kasımayında bir kamyonda çocuklarıyla birlikte kaçtı.Yoldaki bir kaçırılma olayından kurtuldular.Şimdi kuzeydeki Galkayo şehrinin eteklerindebir gecekondu mahallesinde <strong>ya</strong>şıyorlar.(Kaynak: BMMYK. 2011. Hikâyeler: MültecilerinGözünden)“İsmim Lucy Juah. Ken<strong>ya</strong>’da mülteciyim.Ken<strong>ya</strong>’<strong>ya</strong> 1992’de geldim. Sudan’dan, 21 yıldırsüren iç savaş nedeniyle kaçtım. Hatırladığımen kötü anı, hâlâ Juba’da olduğumuzve Sudan’dayken is<strong>ya</strong>ncı dediğimiz SPLM’ninşehri bombaladığı zamana dair… Bomba düştüğündesanki etraftaki her şeyi kesiyordu.Hamile bir kadın gördüm. Bomba onu paramparça<strong>ya</strong>ptı.Ülkemi terk etmek çok acı vericiydi, çünkünereye gideceğimi bilmiyordum. Kendimi birdenbirenereye gideceğimi bilmeden yoldabuldum. Bir <strong>ya</strong>ndan da bir şeyi terk etmekiyi geldi. O korkunç bölgeden ayrılıyordum vedaha güvenli bir yere gidiyordum.Dilini konuşmadığım bir yere gitmek çok zordu.Sabahları kalktığımda günaydın diyecekkimse yok. Sudan’daki kültür burada yok.Sudan’da biz yolda biriyle karşılaştığımızdaselam verirdik. Ken<strong>ya</strong>’da durum biraz farklı.Hep içerideydik. Kapılar hep kapalıydı ve kimseyigörmüyorduk.Sudan’ın bağımsız olduğu gün ha<strong>ya</strong>tımızındeğişeceğini hissettim, çünkü Sudan’a geri gidebilecekve orada evimi inşa edeceğim. Heray kira veriyordum. Bu, düşündüğüm ilk şeydi.Orada boş duran çok miktarda toprağımızvar. Geri gitmek istiyorum çünkü orada hiçbirşey bilmeyen binlerce Sudanlı kadın var. As-
İLTİCA HAKKI495“Kocam ölüp Somali’deki ha<strong>ya</strong>tımız yok olduğunda, kaybedecek hiçbirşeyimin kalmadığını hissettim. Tek dileğim barınmak, su ve güvenlikti.”Sara, 57, Sirko/Somali’den gelen mülteci. Sınır Tanıma<strong>ya</strong>n Doktorlar’la <strong>ya</strong>ptığı mülakattan. 2011lında biliyorlar da ha<strong>ya</strong>ta geçirmeleri çok zor.Sudan’a dönmek istediğimi düşünüyorum.Ora<strong>ya</strong> gidip fikrimizi kız kardeşlerimizle, oradabıraktığımız kadınlarla paylaşacağız. Birlikteçalışıp Sudan halkına <strong>ya</strong>rdımcı olabilecekşeyler <strong>ya</strong>pacağız.Çocuklarımı Ken<strong>ya</strong>’da bırakıp Sudan’a dönmekbiraz korkutucu geliyor, çünkü bugünlerdeKen<strong>ya</strong>’da çok fazla şey oluyor. Yetişkinlerbile kaçırılıyor. Çocuklar, küçücük çocuklar,altı <strong>ya</strong>şından küçükler tecavüze uğruyor. Birazendişeleneceğim, çünkü çocuklarımı düşünüyorolacağım. Onların güvende olup olmadığınısoracağım kendime.Kocama <strong>ya</strong>zdım. Barış geldiği için, bir günonu büyük bir ağacın altında torunlarının etrafındakoşuştururken görmek istediğimi <strong>ya</strong>zdım.Bizim inşa edeceğimiz evin toprağında…Ben de orada kocamla birlikte büyük ağacınaltında oturup torunlarıma bakacağım ve ha<strong>ya</strong>tımındeğiştiğini hissedeceğim.”Lucy Juah 39 <strong>ya</strong>şında. 1992’de Sudan’daki içsavaştan kaçıp Ken<strong>ya</strong>’<strong>ya</strong> geldi. Ken<strong>ya</strong>’da küçükbir şirket kurdu ve beş çocuğuna bakıyor.Güney Sudan’da Temmuz 2011’de <strong>ya</strong>pılanbağımsızlık oylaması sonrasında kocasıylabirlikte Juba’<strong>ya</strong> dönmeye karar verdi. Çocuklarını,en büyük kızının bakımı altında okullarınıbitirmeleri için Nairobi’de bırakacak.(Kaynak: BMMYK. 2011. Hikâyeler: MültecilerinGözünden)Tartışma Soruları1. Zamzam ve Lucy ülkelerini neden terk etti?İstedikleri için mi ayrıldılar?2. Kaçmasalardı kendilerinin ve ailelerininbaşına ne gelebilirdi?3. Savaş zamanında hangi <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı ihlaledilebilir?BİLİNMESİ GEREKENLER1. GİRİŞDün<strong>ya</strong> milyonlarca kişi için aşırı derecede güvensizbir yer olmayı sürdürmektedir. Dün<strong>ya</strong>dadevam eden ve yeni başla<strong>ya</strong>n çatışmalarınsonucu olarak toplam 42,5 milyon kişinin yerindenedildiği tahmin edilmektedir. BirleşmişMilletler Mülteciler Yüksek Komiserliği’nin(BMMYK) verilerine göre, 2011 sonu itibarıyladün<strong>ya</strong>da 15,2 milyon mülteci, 895.000da ülke içinden yerinden edilmiş (ÜİYEK)kişiydi. 2011 sonunda 25,9 <strong>insan</strong> (10,4 milyonmülteci ve 15,5 milyon ÜİYEK) BMMYKkoruması altındaydı. Bunlardan başka 4,8milyon Filistinli, Ortadoğu’daki 60 mültecikampında <strong>ya</strong>şamlarını sürdürmektedir. Dün<strong>ya</strong>nınher yerine <strong>ya</strong>yılmış olsalar da mültecilerin%50’den fazlası As<strong>ya</strong>’da ve %20’ye <strong>ya</strong>kını
496 İLTİCA HAKKIAfrika’dadır. Dün<strong>ya</strong>daki mültecilerin %80’igelişmekte olan ülkelerde <strong>ya</strong>şamaktadır.(Kaynak: BMMYK. 2012. 2011 Dün<strong>ya</strong> Trendleri)Silahlı Çatışmalarda İnsan HaklarıTarihsel GelişimMültecilik yeni bir olgu değildir. İltica ve<strong>ya</strong>sığınma hakkına dair MÖ 600’e ait bir kanıtbulunmaktadır. Kutsal mekânlarda sığınmatalep hakkı ilk olarak Kent Kralı Ethelbert tarafından<strong>ya</strong>salaştırılmıştır.1951 tarihli Cenevre Mülteci Sözleşmesi(GRC) ve 1967 tarihli Protokol, mültecilerinuluslararası düzeyde korunmasının temel taşlarıdırve mülteciler ve sığınmacıların <strong>haklar</strong>ıbakımından Magna Carta olarak kabul edilir.Sözleşme mültecinin tanımına, sığınma verilenkişilerin <strong>haklar</strong>ına ve kimin mülteci statüsüsahibi olama<strong>ya</strong>cağına dair bilgileri içerir.1951 yılında imzalanmış ve 1954 yılında yürürlüğegirmiştir. Başlangıçta <strong>ya</strong>lnızca İkinciDün<strong>ya</strong> Savaşı’ndan kaçan Avrupalı mültecilerikorumayı hedeflemişken, 1967 tarihli Protokolile bu coğrafi sınırlama ortadan kalkmıştır.Haziran 2012 itibarıyla Sözleşme’ye taraf 145,Protokol’e taraf 146 devlet bulunmaktadır.İltica ve İnsan Haklarıİltica talep etmek bir <strong>insan</strong> hakkıdır. Bir kişiülkesinden kaçmak zorunda kaldığında vebaşka bir ülkeden sığınma talep ettiğinde o kişiye<strong>ya</strong>pılacak olan muamele geldiği devletintakdirine bağlı değildir ve uluslararası hukukve karşılıklı yükümlülüklerle belirlenmektedir.Bir <strong>insan</strong> hakkı olarak sığınma hakkı CenevreSözleşmesi’nin <strong>ya</strong>nı sıra İnsan HaklarıEvrensel Bildirgesi (İHEB) gibi çeşitli başkauluslararası hukuki belgelerde de yer alır.İHEB’in 14. maddesi şöyledir: “(1) Herkesinzulüm altında başka ülkelere sığınma ve sığınmaolanaklarından <strong>ya</strong>rarlanma hakkı vardır.(2) Gerçekten si<strong>ya</strong>sal nitelik taşıma<strong>ya</strong>n suçlardanve<strong>ya</strong> Birleşmiş Milletler’in amaç ve ülkelerineaykırı eylemlerden doğan kovuşturmadurumunda bu haktan <strong>ya</strong>rarlanılamaz.”Ayrıca, Medeni ve Si<strong>ya</strong>si Haklar UluslararasıSözleşmesi’nin (MSHUS) 6. maddesi (<strong>ya</strong>şamhakkı) ve 7. maddesi (işkence ve zalimane, <strong>insan</strong>lıkdışı ve<strong>ya</strong> aşağılayıcı muamele ve<strong>ya</strong> ceza<strong>ya</strong>sağı), İnsan Hakları Komitesi’nin orta<strong>ya</strong>koyduğu tanımlara uygun olarak geri göndermeme(non-refoulement) ilkesini içerir. İşkenceyeve Diğer Zalimane, İnsanlık Dışı ve<strong>ya</strong>Onur Kırıcı Muamele <strong>ya</strong> da Ceza<strong>ya</strong> Karşı Sözleşme’nin(CAT) 3. maddesinin de geri göndermemeilkesini tanımladığı değerlendirmesi<strong>ya</strong>pılmaktadır. Bu ilkeye göre, bir kişi zulmeuğrama ihtimali bulunan bir devlete sınır dışıedilmemeli <strong>ya</strong> da geri gönderilmemelidir.İşkence Yasağıİltica ve İnsani GüvenlikSığınma hakkı <strong>insan</strong>i güvenlikleçok <strong>ya</strong>kından ilişkilidir. Ülkesindezulme uğra<strong>ya</strong>n biri korkudanve<strong>ya</strong> yoksulluktan azade bir ha<strong>ya</strong>t<strong>ya</strong>şa<strong>ya</strong>maz; dolayısıyla <strong>insan</strong>larınzulümden korunması, ha<strong>ya</strong>tlarınınve fiziksel bütünlüklerinin temini<strong>insan</strong>i güvenliğin merkezinde yer alır.Zulümden kaçıp başka bir ülkedesığınma talep etme ve sığınma hakkı vezulüm olan ülkeye geri gönderilmemehakkı, uluslararası toplumun herkesin<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ından (<strong>ya</strong>şam hakkı,işkence ve diğer zalimane, <strong>insan</strong>lıkdışı ve<strong>ya</strong> aşağılayıcı muamele ve<strong>ya</strong>ceza <strong>ya</strong>sağı, özgürlük ve güvenlikhakkı gibi) <strong>ya</strong>rarlanmasının korunmasıve geliştirilmesiyle ilgili kararlılığını<strong>ya</strong>nsıtır.
İLTİCA HAKKI4972. TANIM VE KONUNUN TASVİRİUluslararası Hukuka Göre MülteciCenevre Mülteci Sözleşmesi’ne göre (GRC)“mülteci”, vatandaşı olduğu <strong>ya</strong> da olağan ikametgâhınınbulunduğu ülke dışında olan veetnik kökeni, dini, milliyeti, belirli bir sos<strong>ya</strong>lgruba mensubiyeti ve<strong>ya</strong> si<strong>ya</strong>si görüşü nedeniylezulme uğra<strong>ya</strong>cağından haklı sebeplerlekorktuğu için vatandaşı olduğu ülkeye dönemeyenve<strong>ya</strong> dönmek istemeyen kişidir.Bunun sonucu olarak, Sözleşme’de belirtilensebepler haricindeki sebeplerle sığınma talepeden kişiler GRC mekanizmaları altındakorunmazlar. Bu kısıtlı koruma<strong>ya</strong> rağmenmilyonlarca <strong>insan</strong> ekonomik sebeplerle ülkesindenkaçmakta ve geldiği ülkede sığınmabaşvuruları <strong>ya</strong>pmaktadır.Sığınmacılar“Mülteci” ve “sığınmacı” terimleri sık sık birbiriylekarıştırılır. Sığınmacı, mülteci olduğunube<strong>ya</strong>n eden ancak talebi henüz sığınmausulü çerçevesinde belirlenmemiş kişidir.Ulusal sığınma sistemleri dahilinde sığınmacılarınhangi koşullarda uluslararası korumadan<strong>ya</strong>rarlanabilecekleri, <strong>ya</strong>ni sığınma taleplerininkabul edilip edilemeyeceği ve GRC altındamülteci olarak kabulleri belirlenir.Mülteci statüsü verilmeyen sığınmacılar ülkelerinegeri gönderilebilir, ancak bu, <strong>ya</strong>lnızca gerigöndermeme kuralının <strong>ya</strong> da diğer uluslararasıkoruma mekanizmalarının ihlali söz konusudeğilse mümkün olacaktır (ikincil koruma).İlk Bakışta MültecilerÇatışmalar <strong>ya</strong> da genelleşmiş şiddet sıklıklamültecilerin kitlesel göçlerine yol açar. Bireyselzulümden farklı olarak, bu tür kitleselhareketler kaçıp komşu ülkeye gelen herkesletek tek bireysel sığınma görüşmelerinin <strong>ya</strong>pılmasınıimkânsız kılar. Genellikle mülakatlargerekli değildir, çünkü bu tür göçlere nedenolan koşullar genellikle bilinir. Sözü edilenmülteci grupları sıklıkla ilk bakışta mülteciolarak nitelendirilir.(Kaynak: BMMYK. Sığınmacılar)Dahili Kaçış AlternatifiBir sığınmacının kendi bölgesinde zulmeuğra<strong>ya</strong>cağına dair haklı bir korkusu var ise,dahili yer değiştirme imkânı mevcut olabilir(“dahili kaçış alternatifi”). Bu ilkeye göre,bir mülteci <strong>ya</strong>lnızca kendi bölgesinde değil,“Bura<strong>ya</strong> 15 gün önce ailemden altı kişiyle birlikte geldim. Burada, yenigelenlerin bölgesinde bir toprağımız var ama barınacak bir yer inşa etmekiçin malzememiz yok. Plastiğimiz <strong>ya</strong> da çadırımız yok. Kayıt kâğıtlarımızvar ama henüz karneyle yemek vermediler bize. Burası güvenli değil;geceleri vahşi hayvanlar çocukları yiyecek diye korkuyoruz ve bu toprağınkendilerine ait olduğunu iddia eden köylülerden de şiddet gördük.Güvenlik olmadığında ha<strong>ya</strong>t da yok.”Fatima 34 <strong>ya</strong>şında ve Somali’nin başkenti Mogadişu’dan Ken<strong>ya</strong>’<strong>ya</strong> kaçan bir mülteci.Sınır Tanıma<strong>ya</strong>n Doktorlar’la röportajından. 2011
498 İLTİCA HAKKImenşe ülkesindeki başka bir yere giderse dezulüm göreceği iddiasını ispat edebilmelidir.Esas olarak, zulüm korkusunun belirli birülkenin her yerinde mevcut olması gerekmez;ancak bu, sığınmacının talebinin sadecemenşe ülkesinin başka bir bölgesine gitmeklezulümden kaçabilmesi nedeniyle reddedilebileceğianlamına gelmez. Bunu <strong>ya</strong>pması makulolarak beklenen şeydir.(Kaynak: BMMYK. 2011. Mültecilerin HukukiDurumuna İlişkin 1951 tarihli Sözleşme ve1967 tarihli Protokol Altında Mülteci StatüsününBelirlenmesi Usulleri Hakkında Rehberİlkeler ve El Kitabı. Göç Danışma Hizmeti.2009. Dahili Kaçış Alternatifi)Vatansız KişilerÇeşitli sebeplerle bazı bireyler bir devletinvatandaşlığına sahip olma<strong>ya</strong>bilir. Bu kişilervatandaşlığın getirdiği temel güvenlikten yoksundurlarve bu kişilere genellikle vatansızkişiler olarak anılırlar. Bir devletin vatandaşıolmaksızın kimliği ve soyu ispata <strong>ya</strong>ra<strong>ya</strong>nhukuki belgelere sahip olmak çok güçtür. Dolayısıylavatansız kişiler barınma ve istihdamalanlarında genellikle sorunlar <strong>ya</strong>şar; ayrımcılıklakarşı karşı<strong>ya</strong> kalır ve sıklıkla toplumunçeperlerinde zor koşullar altında <strong>ya</strong>şarlar. Vatansızkişilerin sayısına dair gerçeği <strong>ya</strong>nsıtanveriler bulunmamaktadır; ancak bir BMMYKraporuna göre dün<strong>ya</strong>da toplam 12 milyon vatansız<strong>insan</strong> <strong>ya</strong>şamaktadır.(Kaynak: BMMYK. 2011. 2011 Dün<strong>ya</strong> Raporu)GöçmenlerKoruma sebeplerinin kısıtlı sayıda olmasındanötürü göçmenler GRC’nin uygulama alanınagirmez; çünkü mülteci tanımına uymazlar.GRC, ülkelerini ekonomik nedenlerle terk etmekzorunda kalan kişileri korumaz, çünkübu kişiler GRC’de yer alan beş sebepten birinedeniyle ötürü kaçmak zorunda kalan kişilerdendeğildir. Bu nedenle göçmenlerin sığınmahakkı yoktur, ancak geldikleri ülkedeikamet <strong>haklar</strong>ına sahip olabilirler.Sınır Dışı ve Aile BirliğiBir kişinin mülteci olarak kabul edilmediği(GRC temelinde mülteci olma kıstaslarına uygunolmadığı için) ve/ve<strong>ya</strong> kişinin başka türlübir uluslararası korumadan <strong>ya</strong>rarlanmadığıdurumlarda, devlet o kişinin menşe ülkesinegönderilip gönderilemeyeceğini değerlendirebilir.Özel ha<strong>ya</strong>ta ve aile ha<strong>ya</strong>tına saygı hakkıbir kişinin sınır dışı edilmesini GRC altındakabul edilemez hale getirebilir.Gönüllü Geri Dönüş ve Zorla Sınır DışıSınır dışı kararının verildiği hallerde devletiniki seçeneği vardır: gönüllü geri gönderme <strong>ya</strong>da zorla sınırdışı. Genellikle mülteci statüsünesahip olma<strong>ya</strong>nlar ve<strong>ya</strong> başka türlü bir devletkorunmasından <strong>ya</strong>rarlanama<strong>ya</strong>nlar ülkeyi gönüllüolarak terk eder; ancak bunu <strong>ya</strong>pma<strong>ya</strong>nlarmenşe ülkelerine zorla geri gönderilebilirler.Geri Göndermeme İlkesi(Non-Refoule ment) ve İkincil KorumaMültecilerin sınır dışı ve<strong>ya</strong> zorla geri göndermeye(refoulement) karşı korunma hakkı CenevreMülteci Sözleşmesi’nin 33. maddesindeöngörülmüştür: “Hiçbir Taraf Devlet, bir mülteciyi,ırkı, dini, milliyeti, belli bir sos<strong>ya</strong>l grubamensubiyeti ve<strong>ya</strong> si<strong>ya</strong>si görüşleri dolayısıylaha<strong>ya</strong>tı <strong>ya</strong> da özgürlüğü tehdit altında olacak ülkelerinsınırlarına, her ne şekilde olursa olsungeri göndermeyecek ve<strong>ya</strong> iade etmeyecektir.”Bu ilke uluslararası teamül hukukunun bir parçasıolduğu için GRC’yi onama<strong>ya</strong>n devletler debu ilkeye uymak zorundadır. Söz konusu ilkesığınmacıların ve mültecilerin güvenliği ve esenliğiiçin büyük önem taşır, çünkü sığınmacılarınGRC altında mülteci statüsü alamaması halindebile menşe ülkelerine gönderilmesini engeller.İşkence <strong>ya</strong>sağı
İLTİCA HAKKI499Mülteci Statüsünün Dışında BırakılmaİHEB’in 14. maddesinin 2. fıkrasına göre, birkişi si<strong>ya</strong>si olma<strong>ya</strong>n bir suç ve<strong>ya</strong> BirleşmişMilletler’in ilkelerine ve amaçlarına aykırıeylemleri nedeniyle kovuşturma<strong>ya</strong> uğramışsailtica talebinde bulunamaz. GRC de bir kişininmülteci statüsünde bırakılmasını gerektirenbir dizi kıstas öngörmüştür. Savaş suçu,<strong>insan</strong>lığa karşı suç, barışa karşı suç işlediğitespit edilenler iltica hakkından mutlak olarakyoksundur. Ayrıca si<strong>ya</strong>si olma<strong>ya</strong>n ciddi suçlarişleyen kişiler de mülteci olamaz. Bu, sığınılanülke dışında ve sığınmadan önce işlenensuçlara atıf <strong>ya</strong>pan tek GRC hükmüdür.Korunma<strong>ya</strong> Muhtaç Gruplar EngellilerBugün yerinden edilmiş <strong>insan</strong>lararasında 2,5-3,5 milyon arasıengellinin bulunduğu tahminedilmektedir. Bu <strong>insan</strong>lar, engellilerarasında özellikle korunma<strong>ya</strong>muhtaç bir grup oluşturur, çünküsıklıkla mülteci kamplarındaunutulur ve dışlanırlar. Ayrıcaengelleri nedeniyle orta<strong>ya</strong> çıkanihti<strong>ya</strong>çlarını karşıla<strong>ya</strong>cak olanaklaragenellikle sahip değildirler. Zihinselengelleri olanlar için durum daha dakötü olabilir, çünkü iltica usullerinedair anlaşılır bilgiye erişimlerisöz konusu olma<strong>ya</strong>bilir. Engellimültecilerin <strong>haklar</strong>ı 2006 tarihliBM Engelli Hakları Sözleşmesi’ndeöngörülmüş ve bu Sözleşme çoksayıda devlet tarafından imzalanıponanmıştır. Hasta ve YaşlılarBMMYK’<strong>ya</strong> göre mülteciler üçana sorunla karşı karşı<strong>ya</strong>dır:bağımlılık, toplumsal çözülme venegatif toplumsal seleksiyon. Bu üçsorun <strong>ya</strong>şlı mülteciler söz konusuolduğunda sıklıkla büyür. BMMYK,2000 tarihli Yaşlı MültecilerPolitikası’nda <strong>ya</strong>şlı mültecilerinihti<strong>ya</strong>çlarının gündelik çalışmalardaiçerilmesi gereğinin altını çizmiştir. ÇocuklarDün<strong>ya</strong>daki milyonlarca mülteci,ÜİYEK ve vatansızların neredeyse<strong>ya</strong>rısı çocuktur. 1990 tarihliÇocuk Hakları Sözleşmesi,BMMYK’nın çocuk mültecilerle ilgiliçalışmalarının çerçevesini oluşturur.BMMYK özellikle, çocukların temelihti<strong>ya</strong>çlarının (su, yiyecek, sağlıkhizmetleri ve eğitim) karşılanmasınıgüvence altına alır; ailebirleşimlerini sağlar; mesleki eğitimçalışmaları <strong>ya</strong>par ve gerektiğindepsikolojik tedavi sağlar. KadınlarMülteci kamplarında ve<strong>ya</strong> mültecitoplulukları içinde <strong>ya</strong>şa<strong>ya</strong>nların<strong>ya</strong>rısına <strong>ya</strong>kını kadınlardır. Sonzamanlarda BMMYK, kadınlarınhizmetlere eşit erişimini sağlamakamacıyla kadınlar için özelprogramlar geliştirmiştir. BMMYKayrıca normallik hissi <strong>ya</strong>ratmak vekadınların alışık oldukları biçimde<strong>ya</strong>şa<strong>ya</strong>bilmeleri için de programlaroluşturmuştur. Ayrıca BMMYK’nınçalışmalarında kadına yönelik şiddet,kadın sünneti ve diğer cinselmahrumiyetlere dair özel bir vurgubulunmaktadır.(Kaynaklar: BMMYK. Çocuklar.BMMYK. 2000. BMMYK’nın YaşlıMülteciler Politikası. BMMYK.Kadınlar. Kadın ve Çocuk Mültecilerİçin Kadın Komisyonu. 2008.
500 İLTİCA HAKKIMülteciler Arasındaki Engellilerve Çatışmalardan EtkilenenTopluluklar)Çocukların İnsan HaklarıKadınların İnsan HaklarıBM Mülteciler Yüksek Komiserliği (BMMYK)BMMYK 1951 yılında, özellikle İkinci Dün<strong>ya</strong>Savaşı’ndan ve sonrasındaki si<strong>ya</strong>si durumdanetkilenen milyonlarca mülteciye destek sağlamakiçin kurulmuştur; ancak kökenleri 1921’eda<strong>ya</strong>nır: 1921’de Milletler Cemiyeti bünyesinde,bu örgütün iç işleyişinin bir parçası olarakilk Mülteciler Yüksek Komiseri Fridtjof Nansentayin edilmiştir. Cenevre’de kurulduğundanberi BMMYK milyonlarca mülteciye veÜİYEK’e <strong>ya</strong>şa<strong>ya</strong>cak bir yere sahip olmak üzeresürdürülebilir ve istikrarlı bir çözüm bulmakonusunda <strong>ya</strong>rdım etmiştir. Bugün kuruluşunçalışmaları 120’den fazla ülkede sürmektedirve esas olarak sınırlar arasında ve kendiülkelerinin içinde kaçan <strong>insan</strong>lara <strong>ya</strong>rdım etmeküzerinden şekillenir. GRC ve 1967 tarihliProtokol devletlerin, BMMYK’<strong>ya</strong> görevleriniifasında ve Sözleşme’nin ve 1967 tarihli Protokol’ünyürütülmesinde <strong>ya</strong>rdım etmek üzereBMMYK ile <strong>ya</strong>kın işbirliği içinde bulunmalarınıgerektirir.(Kaynak: BMMYK. Mülteci Sayıları. BMMYK.2011. Dün<strong>ya</strong> Mülteci Günü: BMMYK raporunagöre dün<strong>ya</strong>daki mültecilerin %80’i gelişmekteolan ülkelerde <strong>ya</strong>şamaktadır.)3. KÜLTÜRLERARASIPERSPEKTİFLER VE TARTIŞMALIKONULARYoksulluktan Kaçan MültecilerUluslararası hukuk, mülteciler ve diğer çeşitligöçmen kategorileri arasında açık bir ayrım<strong>ya</strong>par. Örneğin, GRC ekonomik sıkıntılar veekonomik güvensizlik nedeniyle kaçan kişilerikorumadığı için sığınma talebinde bulunan<strong>ya</strong> da menşe ülkesini terk eden kişilerin bakımındanbunun sebebini bulmak önemlidir. Bunedenle, işsizlik ve<strong>ya</strong> kötü sağlık hizmetleri,yoksulluk <strong>ya</strong> da ekonomik koşullar nedeniyleülkelerini terk eden kişiler Cenevre Sözleşmesialtında mülteci olamazlar; ancak bu durum<strong>insan</strong>ların iltica talebinde bulunmasını engellememektedir.Özellikle bazı Avrupa devletlerindemülteci statüsü <strong>insan</strong>ların iş pi<strong>ya</strong>sasınagirmesini ve belirli bir süre sonunda geldikleriülkede oturum izni almalarını sağlamaktadır.Genel olarak, belirli ülkelerde <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ınıngeçerli olmaması daha iyi görünen ülkeleregöçe neden olur. Örneğin, gelişmekte olan ülkelerdenAvrupa’<strong>ya</strong> doğru büyük bir göç vardır.Hem göçmenler hem de mülteciler menşeülkelerindeki zulümden ve zorlu ekonomikkoşullardan kaçıp başka bir yerde daha iyi birha<strong>ya</strong>t kurma<strong>ya</strong> çalışır, fakat böyle bir yolculuktehlikelidir: Son birkaç yıldır binlerce mültecive göçmen Akdeniz’de, “Avrupa Kalesi”negirmeye çalışırken ha<strong>ya</strong>tını kaybetmiştir. Aynızamanda Avrupa Birliği de topraklarına <strong>ya</strong>salyollardan girişi göçmenler ve sığınmacılar bakımındangitgide zorlaştırmaktadır.Yoksul Olmama Hakkıİltica UsulleriBir kişinin “mülteci” olmak <strong>ya</strong> da diğer türlübir uluslararası korumadan <strong>ya</strong>rarlanmak içingerekli koşulları yerine getirip getirmediğininbelirlenmesi usulü (iltica usulü) hızlı, adil ve
İLTİCA HAKKI501etkin olmak zorundadır; ancak iltica statüsüverilen kişi sayısı ülkeden ülkeye değişmektedir.Çoğu vakada başvurucuların kendilerinemülteci statüsü <strong>ya</strong> da diğer bir koruma sağlanıpsağlanmadığını ve geri dönmek zorundaolup olmadıklarını öğrenmeleri yıllar alır.Bunun sonucu olarak da çok sayıda <strong>insan</strong> veaileleri, çalışma izni ve planları olmaksızın geleceklerihakkında bir belirsizlik içinde <strong>ya</strong>şar.Diğer bir endişe verici uygulama, sınır dışıişlemleri devam ederken alıkoyma uygulamasıdır.İltica usulü sonucu mülteci statüsü <strong>ya</strong>da diğer bir koruma verilmeyen çok sayıda <strong>insan</strong>sınır dışı edilmek üzere özgürlüklerindenmahrum bırakılır. Sadece sınırı geçtikleri için<strong>insan</strong>ları özgürlüklerinden mahrum bırakmak(bazı durumlarda aylarca sürecek biçimde)temel <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı güvencelerine aykırıdır.Eğer sığınma ve iltica sistemleri hızlı ve adilbir biçimde işlerse, talepleri kabul edilmeyecekolan kişilerin bu tür başvurular <strong>ya</strong>pması teşvikedilmemiş olacaktır. Bu ise hem ev sahibi ülkeninhem de iltica sisteminden faydalanan gerçeksığınmacılar ve mültecilerin <strong>ya</strong>rarınadır.İltica usulünün “ekonomik mülteciler” tarafındankullanılması ekonomik göçmenlerleilgili meselelere dikkat çekmiştir. Bu tür sorunlarlailgilenmenin daha pratik bir yolu,gelinen ülkelerdeki göç koşullarının ve usullerinindeğiştirilmesi ve ekonomik göçmenlerinçalışmalarına ve kısmi de olsa oturma iznisahibi olmalarına izin verilmesidir.Hukuk Devletive Adil Yargılanma HakkıAvrupa Ortak İltica SistemiAvrupa Birliği’nde adil ve etkin bir iltica usulününişlemesi için gerekli olan asgari düzeydekigüvencelerin sağlanması amacıyla 2005tarihli İltica Usulü Yönergesi kabul edilmiştir.Bu belgeyle, sığınma başvurusunda bulunanlariçin usule ilişkin güvenceler, karar vermesürecindeki asgari koşullar, sığınma talebininreddedilmesi halinde itiraz usulü ve belirlikavram ve uygulamalarda ortak standartlargibi temel güvenceler düzenlenmiştir. AvrupaOrtak İltica Sistemi kurmak üzere birsonraki adım olarak 2011’de Avrupa Komisyonubu yönergenin değiştirilmesini teklifetmiştir. Bu değişiklikle amaçlanan, mültecive ikincil koruma statülerinin belirlenmesindetek bir usulün sağlanması, başvurularınincelenmesi sürecinin daha etkili hale getirilmesi,değerlendirme sistemlerine erişiminkolaylaştırılması, iltica kararlarının niteliğininiyileştirilmesi ve sığınma başvurucusununitiraz edebilmesinin sağlanmasıdır. Bu teklifhalihazırda Avrupa Parlamentosu’nda ve ABKonseyi’nde tartışılmaktadır.4. UYGULAMA VE İZLEMEİltica talep etme hakkı, <strong>ya</strong>lnızca Cenevre MülteciSözleşmesi’nde açıkça belirtilen koşullaraltında mülteci statüsüne sahip olma hakkınıiçerir. Bu nedenle iltica usulü GRC’de yer alankoruma koşullarından birinin var olup olmadığınınbelirlenmesi amacıyla yürütülmelidir.Diğer BM sözleşmelerinden farklı olarak GRCrapor sunma <strong>ya</strong> da bireysel başvuru gibi özelbir yürütme mekanizması öngörmez. Sözleşme’ninve 1967 tarihli protokolün yürütülmesive uygulanması Birleşmiş MilletlerMülteciler Yüksek Komiserliği (BMMYK)tarafından denetlenmektedir. GRC’nin 35.ve 36. maddeleri taraf devletler ve BMMYKarasındaki, gerekli bilgilerin ve Sözleşme’niniçeriğine ve uygulanmasına dair istatistikselverilerin sağlanması da dahil olmak üzere, işbirliğineyönelik çabaları düzenler.
502 İLTİCA HAKKIGRC’ye taraf devletler BirleşmişMilletler Genel Sekreteri’ni,Sözleşme’nin uygulanmasınınsağlanması için kabul ettiklerimevzuat hakkında bilgilendirmekleyükümlüdür (GRC 36. madde).GRC ve 1967 tarihli Protokol’egöre, taraf devletler BMMYK’ylagörevlerini yerine getirmesi içinişbirliği <strong>ya</strong>par ve BMMYK’nınSözleşme’nin uygulanmasınıdenetlemesine <strong>ya</strong>rdım eder. Bundanbaşka, taraf devletler BMMYK’<strong>ya</strong>aşağıdaki konularda bilgi veistatistiksel veri sağlar: Mültecilerin durumu; GRC’nin ve 1967 tarihli protokolünuygulanması; Mültecilerle ilgili yürürlüğegiren <strong>ya</strong> da girecek olan <strong>ya</strong>salar,yönetmelikler ve genelgeler.Bunun sonucu olarak BMMYK’nın Sözleşmeyorumunun özel bir ağırlığı vardır.Medeni ve Si<strong>ya</strong>si Haklar Uluslararası Sözleşmesi(MSHUS) iltica hakkına dair özel birhüküm içermez; ancak Sözleşme’nin 6. ve 7.maddeleri, geri göndermeme ilkesi çerçevesindeuygulama alanı bulur. Bu nedenle, buhükümlerin iltica hakkı bağlamında ihlalleriMSHUS’nin izleme mekanizmasının incelemesinetabidir.Bölgesel BelgelerGRC’ye ek olarak, mültecilerin korunmasıiçin bölgesel belgeler de mevcuttur (Örneğin,1966’da As<strong>ya</strong>-Afrika Hukuk Danışma Komitesitarafından kabul edilen Mültecilerin Statüsüneve Muamelesine İlişkin Bangkok İlkeleri,Afrika Birliği’nin 1969 tarihli Afrika’daki MülteciSorunlarının Özel Yönlerine İlişkin Sözleşmeve bir grup Latin Amerika devletininkabul ettiği 1984 tarihli Cartagena Bildirgesi).Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nin RolüAvrupa İnsan Hakları Mahkemesi (AİHM),Avrupa Konseyi <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı sistemininmahkemesidir. Mahkeme, sığınmacıların <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ının korunmasında önemli bir roloynar. İlk olarak, sınır dışı usulleri ve gerigöndermeme (non-refoulement) ilkesi çerçevesindeAvrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin(AİHS) 3. maddesini yorumlar. Eğerbir kişinin kendi ülkesinde işkenceye maruzkalma ihtimali var ise sınır dışı <strong>ya</strong>saktır. Bukonudaki ilke kararı, 1989 tarihli Soering/BirleşikKrallık kararıdır.Ayrıca 8. madde (özel ha<strong>ya</strong>ta ve aile ha<strong>ya</strong>tınasaygı hakkı) de sığınmacılar için büyük önemesahiptir. Başvurucular, aile ha<strong>ya</strong>tlarınıniltica usulü sonucu ve<strong>ya</strong> sınır dışı usulü içindeverilen kararlar nedeniyle olumsuz etkilendiğiniiddia ederlerse bu madde altında da Mahkeme’yebaşvuru <strong>ya</strong>pabilirler.Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’ne başvuruancak tüm iç hukuk yolları tüketildikten sonrave iç hukuktaki son karardan itibaren altı ayiçinde <strong>ya</strong>pılabilir.Avrupa Birliği’nin AİHS sistemine girmesiylebirlikte, Avrupa Birliği Adalet Divanı gibi ABkurumları da Sözleşme’nin hükümleriyle vebu hükümlerin AİHM tarafından yorumlanmışhaliyle bağlı hale gelecektir. Bireyler eğer<strong>haklar</strong>ı AB kurumları tarafından ihlal edilirseAİHS’e başvurabileceklerdir. AB’nin AİHSsistemine girişi <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı standartlarınındaha tutarlı olarak uygulanmasının ve ha<strong>ya</strong>tageçirilmesinin yolunu açacak ve <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ınınkorunmasını güçlendirecektir.
İLTİCA HAKKI503FAYDALI BİLGİLER1. ÖRNEK UYGULAMALARAile Birleştirme UygulamasıUluslararası Kızılhaç Komitesi’nin (ICRC)esas işlevlerinden biri, ulusal Kızılhaç ve KızılayKomiteleri ile işbirliği halinde çatışma <strong>ya</strong>da doğal felaket halinde birbirinden ayrılmakzorunda kalan ailelerin birleştirilmesidir. Butür krizler sırasında aileler bazen yıllar sürenayrılıklara maruz kalabilir. ICRC aile üyelerinibulma<strong>ya</strong> çalışır ve bulduğu zaman aralarındailetişim kurup bir ara<strong>ya</strong> gelmelerine <strong>ya</strong>rdımeder. ICRC’nin Merkezi Arama Ajansı ayrıcadevletlere uluslararası <strong>insan</strong>cıl hukuktan doğan,çatışmalar nedeniyle ayrı düşmüş aileüyelerini birleştirme görevlerini yerine getirmelerindede destek olur. Bu yükümlülükzorla kaybetme <strong>ya</strong>sağı ve kayıp aile üyelerininakıbetinden haberdar olma hakkı gibi uluslararasıtoplumca tanınmış <strong>haklar</strong> temelindedoğmuş bir yükümlülüktür.Silahlı Çatışmalarda İnsan HaklarıRefWorldRefworld mülteci statüsünün belirlenmesindegerekli olan bilgiler bakımından önde gelenbilgi kaynaklarından biridir. Menşe ülkelerhakkında raporları, politika belgelerini veuluslararası ve ulusal mevzuatı içerir. BunlarBMMYK, BMMYK’nın şube ofisleri, hükümetler,STK’lar, akademisyenler ve <strong>ya</strong>rgı organlarıtarafından toplanan bilgilerdir.Mültecilerin Kurtuluşu ProjesiMültecilerin Kurtuluşu Projesi, Alman<strong>ya</strong>’daki sığınmacılartarafından geliştirilen bir projedir.Mültecilerin kendi ülkelerinde <strong>ya</strong> da başkayerlerdeki <strong>insan</strong>larla bağlantı kurarak tecritedilmemesi için interneti bir araç olarak kullanmayıhedefler. Bu bağlamda proje çerçevesindeseminerler, kurslar düzenlenmekte vemültecilere bilgi sağlanmaktadır. Web sitesindebir sohbet forumu bulunur ve bundan başkabir dizi kişisel hikâye <strong>ya</strong>yınlanır. Bu şekilde,benzer deneyimlere sahip diğer <strong>insan</strong>larla iletişimyoluyla Alman<strong>ya</strong>’daki mültecilerin ha<strong>ya</strong>tkalitesi iyileştirilmeye çalışılmaktadır.2. TRENDLERÜlke İçinde Yerinden Edilmiş Kişiler(ÜİYEK’ler)Mülteci statüsü talep eden kişi kendi ülkesinindışında olmalıdır. Mülteciliğin klasik tanımınıntemel unsurlarından biri, uluslararasısınırları geçmiş olmaktır. Mültecilerden farklıolarak kendi ülkeleri içinde yerinden edilmişkişilere ÜİYEK denmektedir. Mülteciler gibionlar da çatışmalar, genelleşmiş şiddet <strong>ya</strong> da<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı ihlalleri nedeniyle yerlerindenedilmişlerdir, ancak mültecilerden farklı olarak,vatandaşı oldukları <strong>ya</strong> da ikamet ettikleriülkelerde <strong>ya</strong>şama<strong>ya</strong> devam etmektedirler.Bugün dün<strong>ya</strong>da 42,5 milyon yerinden edilmişkişi olduğu tahmin edilmektedir ve bu kişilerden26,4 milyonunun ÜİYEK olduğu düşünülmektedir.BMMYK’nın asıl görev alanı içindeolmasalar da BMMYK yıllardır ÜİYEK’lere <strong>ya</strong>rdımetmektedir. Son zamanlarda bu <strong>insan</strong>larınkorunması ve barınması için eşgüdüm çalışmaları<strong>ya</strong>pmakta ve kamplar kurmaktadır.(Kaynak: BMMYK. Ülke İçinde Yerinden EdilmişKişilere İlişkin Sayılar)Denizden Düzensiz GöçÜlkelerini terk etmek zorunda kalan <strong>insan</strong>larınbir kısmı ok<strong>ya</strong>nusları ve<strong>ya</strong> denizleri aşaraksığınabilecekleri bir yer aramaktadır. Bu
504 İLTİCA HAKKIolağanüstü derecede tehlikeli bir süreç olabilmektedir,çünkü deniz yoluyla göçün büyükbir bölümü <strong>insan</strong> kaçakçıları eliyle yürütülmektedir.Tekneler <strong>ya</strong> da gemiler genellikledenize çıkama<strong>ya</strong>cak koşuldadır ve gerekli güvenliktesisatına sahip değildir. Aynı şekilde,yolculuk sırasında tekneler aşırı derecede kalabalıkolmaktadır. İnsan kaçakçıları kurtarmaçalışmalarının <strong>ya</strong>pılması için sıklıkla şiddetebaşvurmaktadır. Örneğin devlet makamlarıkurtarsın diye tekneyi batırmaktadırlar. Bu,çoğunlukla geri tepen bir yöntemdir ve çok sayıda<strong>insan</strong>ın ha<strong>ya</strong>tına mal olmaktadır. Örneğin2009 yılında Avustral<strong>ya</strong>’da bir teknenin ateşeverilmesi sonucu 5 kişi ölmüş ve 40 kişi <strong>ya</strong>ralanmıştır.BMMYK’nın belirttiği gibi “Akdeniz’de,Aden Körfezi’nde, Karayipler’de, HintOk<strong>ya</strong>nusu’nda ve başka yerlerde her yıl meydangelen binlerce ölümün ana sorumluları<strong>insan</strong> kaçakçılarıdır.” BMMYK’<strong>ya</strong> göre, 2007yılında Akdeniz’i geçmeye çalışan 500 kişi ha<strong>ya</strong>tınıkaybetmiştir. İspan<strong>ya</strong> makamlarına göreise Afrika’dan Kanar<strong>ya</strong> Adaları’na geçmeyeçalışan en az 1000 kişi ölmüştür. Bu sayılargerçek ölüm oranlarını göstermeyebilir, çünkügöç neredeyse tamamen belgesiz bir süreçtirve birçok tekne denizde kaybolmaktadır.Düzensiz deniz göçü sadece Avrupa’da görülenbir olgu değildir. Her yıl binlerce Somalilive Etiyop<strong>ya</strong>lı Aden Körfezi’ni geçerek, mülteciolarak kabul edilebilecekleri ve daha iyi birha<strong>ya</strong>ta başla<strong>ya</strong>bilecekleri Yemen’e ulaşmaktadır.2007’de toplam 27.000 göçmen Yemen kıyılarınaulaşmıştır. 1200 göçmen ise <strong>ya</strong> ölmüş<strong>ya</strong> da kaybolmuştur. Bu yolculukta genellikle%5 oranında ölüm olayı gerçekleşir. Benzerbir şekilde, Avustral<strong>ya</strong> da As<strong>ya</strong>-Pasifik bölgesindekidüzensiz deniz göçmenlerinin ençok gittiği yerdir. Bu göçmenler genel olarakAfganistan, Irak, İran, Sri Lanka’dan Malez<strong>ya</strong>ve Endonez<strong>ya</strong>’dan geçerek Avustral<strong>ya</strong>’<strong>ya</strong>ulaşır. 2010’da Avustral<strong>ya</strong>’<strong>ya</strong> toplam 6555 düzensizgöçmen gelmiştir. Çok sayıda göçmenise denizdeyken deniz kuvvetleri tarafında <strong>ya</strong>kalanmışve anakara<strong>ya</strong> a<strong>ya</strong>k basmadan ülkedışındaki iltica başvuru merkezlerine koyulmuştur.Aralık 2010’da bir tekne Avustral<strong>ya</strong>toprağı olan Christmas Adası açıklarında battığında50 kişi ha<strong>ya</strong>tını kaybetmiştir.(Kaynak: Navi Pillay. 2009. Denizdeki GöçmenlerZehirli Kargo Değildir. BMMYK. 2009. DenizyoluylaDüzensiz Göç: Sık Sorulan Sorular)Dadaab: Dün<strong>ya</strong>nın En BüyükMülteci KampıKen<strong>ya</strong>’da bulunan Dadaab mülteci kampları20 yıl önce Somali’deki iç savaştan veşiddetten kaçan mültecilere barınma imkânısunmak üzere kurulmuştur. Çatışmalardevam ettiği için, 500.000 kişinin <strong>ya</strong>şadığıDadaab dün<strong>ya</strong>nın en büyük mültecitesisi haline gelmiştir. 90.000 kişinin<strong>ya</strong>şa<strong>ya</strong>bileceği bir alan olarak tasarlananmülteci kampında barınma, su, sıhhitesisat, eğitim ve kamplarda <strong>ya</strong>şa<strong>ya</strong>nkişilerden ve çölden korunma gibi ha<strong>ya</strong>tiönemi haiz gereklilikler yerine gelmemeyebaşlamaktadır.Somali’nin Kismayo şehrinden gelen 25<strong>ya</strong>şındaki Anfi altı <strong>ya</strong>şından beri Dadaab’da<strong>ya</strong>şıyor: “Dadaab’da ha<strong>ya</strong>t çok zor: Her şeyiçin BMMYK’<strong>ya</strong> bağımlıyız. Buradaki yiyecekyeterli değil. Su krizi var. Kimsenin yeterincesuyu yok. Banyo <strong>ya</strong>pmak, çamaşır ve mutfakeş<strong>ya</strong>larını yıkamak, yemek <strong>ya</strong>pmak ve içmekiçin aile başına günlük sadece dört bidonveriliyor. Herkesin <strong>ya</strong>rdıma ihti<strong>ya</strong>cı oluyor.”Şiddet ve zorlukların <strong>ya</strong>nı sıra, şiddetli<strong>ya</strong>ğmurlarla <strong>insan</strong>ların barındıkları yerler veyiyecekleri zarar görebilmektedir. Somali’ninSirko şehrinden gelen 39 <strong>ya</strong>şındaki HasanHassan şöyle diyor: “Bura<strong>ya</strong> dün geceannem, karım ve 5 çocuğumuzla birliktegeldim. Yanımıza üstümüzdeki giysilerdenbaşka hiçbir şey almadık. Kız kardeşimin
İLTİCA HAKKI505barındığı yerde onun sekiz kişilik ailesiylebirlikte kalıyoruz ve kendimize ait bir yerinolmasını bekliyoruz. Şu an her şey için kızkardeşime bağımlıyız. Yemek yiyebilmemiziçin kendi yiyecek paylarını bizimlepaylaşıyorlar.” Sınır Tanıma<strong>ya</strong>n Doktorlar’amensup bir hemşirenin dediği gibi “Bu<strong>insan</strong>lar bir <strong>insan</strong>ın ha<strong>ya</strong>tta kalabileceğiasgari miktarda yiyecekle <strong>ya</strong>şıyorlar.”(Kaynak: Sınır Tanıma<strong>ya</strong>n Doktorlar [MSF].2011. Giriş Yok. Dün<strong>ya</strong>nın En Büyük MülteciKampı Dolu)Göçmenlere, Mültecilere ve SığınmacılaraYönelik Irkçılık ve Yabancı DüşmanlığıBirçok ülkedeki göçmenler, mülteciler vesığınmacılar ırkçılık, <strong>ya</strong>bancı düşmanlığıve iltica sistemini istismar suçlamalarıylakarşı karşı<strong>ya</strong>dır. Bu <strong>ya</strong>bancı düşmanı veparano<strong>ya</strong>kça <strong>ya</strong>klaşımlar med<strong>ya</strong> tarafındangüçlendirilmekte ve popülist ve ırkçıpolitikacılar tarafından da kullanılmaktadır.Bunun sonucu olarak da uluslararası <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ı yükümlülüklerinin ve <strong>insan</strong>larınzulümden korunması taahhüdünün ihlaliniteliğinde daha sert göç ve iltica mevzuatlarıorta<strong>ya</strong> çıkmaktadır.Irkçılık ve Ayrımcılık YasağıBM Mülteciler Yüksek Komiseri António Guterresbu konuda şöyle demiştir: “Bugünündün<strong>ya</strong>sında mülteci hareketleri ve onlarınuluslararası koruma<strong>ya</strong> sahip olması hakkındaendişe verici <strong>ya</strong>nlış algılar mevcuttur. Sanayileşmişülkelere mülteci akınları korkusulüzumsuz bir şekilde büyütülmekte ve göç meseleleriyleiltica karıştırılmaktadır. Bu aradakülfeti çeken yoksul ülkeler olmaktadır.Dün<strong>ya</strong> bu <strong>insan</strong>ları kaderine terk etmektedir:Mülteciler ülkelerindeki istikrarsızlığın sonaermesini beklemekte ve ha<strong>ya</strong>tlarını askı<strong>ya</strong>almaktadır. Gelişmekte olan ülkeler bu yükütek başlarına kaldıramaz duruma gelmiştir.Sanayileşmiş dün<strong>ya</strong> artık bu eşitsizliği gidermelidir.”Dolayısıyla sanayileşmiş ülkeler ilegelişmekte olan ülkeler arasındaki külfet paylaşımıdün<strong>ya</strong>daki 42,5 milyon yerinden edilmiş<strong>insan</strong> için ha<strong>ya</strong>ti önemdedir; ancak buşekilde mültecilerin durumuna hukuka uygunve haysiyetli bir <strong>ya</strong>nıt verilebilecektir.(Kaynak: BMMYK. 2011. Dün<strong>ya</strong> MülteciGünü: BMMYK raporuna göre mültecilerin%80’i gelişmekte olan ülkelerde <strong>ya</strong>şıyor)Adil Sorumluluk PaylaşımıBir BMMYK raporu, yerinden edilmiş kişilereuluslararası destek konusundaki dengesizliğeişaret etmiştir: Dün<strong>ya</strong>daki mültecilerin %80’igelişmekte olan ülkelerde bulunmaktadır.Dün<strong>ya</strong>nın en yoksul ülkeleri büyük mültecitopluluklarını barındırmaktadır. (ÖrneğinPakistan, İran ve Suriye 1,9, 1,1 ve 1 milyonmülteciyle en çok mülteci barındıran ülkelerdir.)Bu eşitsiz külfet paylaşımına karşın, mültecikarşıtı parano<strong>ya</strong> sanayileşmiş ülkelerdegitgide artmaktadır.
506 İLTİCA HAKKI3. KRONOLOJİ1948 İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi1950 İnsan Hakları ve TemelÖzgürlüklerin Korunmasınaİlişkin Avrupa Sözleşmesi (AİHS-Avrupa Konseyi)1951 Mültecilerin Hukuki Durumunaİlişkin Sözleşme (Cenevre MülteciSözleşmesi)1954 Vatansız Kişilerin Durumunaİlişkin Sözleşme1961 Vatansızlığın Azaltılmasına İlişkinSözleşme1966 Medeni ve Si<strong>ya</strong>si HaklarUluslararası Sözleşmesi (MSHUS)1966 Mültecilerin Statüsüne veMuamelesine İlişkin Bangkokİlkeleri (As<strong>ya</strong>-Afrika HukukDanışma Komitesi)1967 Mültecilerin Hukuki Durumunaİlişkin Protokol1969 Afrika’daki Mülteci SorunlarınınÖzel Yönlerine İlişkin Sözleşme(Afrika Birliği)1984 BM İşkence ve Diğer Zalimane,İnsanlık Dışı ve<strong>ya</strong> Onur KırıcıMuamele <strong>ya</strong> da Ceza<strong>ya</strong> KarşıSözleşme (CAT)1984 Mülteciler Hakkında CartagenaBildirgesi (Orta Amerika, Meksikave Panama’daki mültecilerinkorunmasına dair uluslararasıtoplantıda kabul edilmiştir.)1985 BM Genel Kurulu İçindeYaşadıkları Ülkelerin VatandaşıOlma<strong>ya</strong>n Kimselerin İnsanHaklarına İlişkin Bildirge1992 Ülke İçinde Yerinden EdilmişKişiler Özel Raportörü1998 Ülke İçinde Yerinden Edilmeyeİlişkin Rehber İlkeler2000 Birleşmiş Milletler Sınır ötesiÖrgütlü Suçlara Karşı Sözleşme’yeek Göçmenlerin Kara, Deniz veHavayoluyla İnsan KaçakçılığınaKonu Olmasına Karşı Protokol2003 BMMYK Koruma Gündemi2006 BM Bütün Kişilerin ZorlaKaybedilmeden Korunmasınaİlişkin Uluslararası Sözleşme
İLTİCA HAKKI507ÇEŞİTLİ FAALİYETLERFAALİYET IİLTİCA BAŞVURUSUBölüm I: GirişBu faaliyet bir mültecinin ha<strong>ya</strong>tındaki bazıduygusal etkenleri <strong>ya</strong>nsıtmaktadır.Bölüm II: Genel BilgilerFaaliyet tipi: Oyun.Amaçlar ve hedefler: İltica başvurusu usulüesnasında <strong>ya</strong>şanabilen ayrımcılığa dair farkındalık<strong>ya</strong>ratma.Hedef grup: Ergenler, yetişkinler.Grup büyüklüğü: -Süre: 15 dakika.Malzemeler: Dağıtılacak metin (aşağıda), kalem.Hazırlık: Metni ve kalemleri hazırlayın. Odayı,kolaylaştırıcının bir memur gibi bir büronunarkasında oturacağı şekilde hazırlayın.Bölüm III: Faaliyet Hakkında BilgilerTalimatlar:1. Oda<strong>ya</strong> herkesin gelmesini sağlayın. Kimseyiselamlamayın.2. Başlangıç saatinden birkaç dakika sonraCreole dilinde <strong>ya</strong>zılmış olan iltica başvurusunudağıtın. Katılımcılara “Bu formudoldurmak için <strong>ya</strong>lnızca beş dakikanız var”deyin. Bu da başka bir dilde söylenebilir.Soruları ve protestoları soğuk bir biçimdegörmezden gelin.3. Geç kalanlara sert biçr tonda “Geç gelmeniziçin bir neden var mı? Bu formu … dakikaiçinde doldurmalısınız!” vb. deyin. Çoğukatılımcı ne <strong>ya</strong>ptığınızı anla<strong>ya</strong>caktır, amabazıları kızgın <strong>ya</strong> da endişeli hale gelebilir.4. Formları gülümsemeden ve kişisel bir iletişimiçine girmeden toplayın.5. Tamamlanmış formlardaki birine ismiyleseslenin ve bir adım öne çıkmasını isteyin.Ardından forma bakın ve “Sorulardan birini‘hayır’ diye cevapladığınız görüyorum.İltica başvurunuz reddedilmiştir” deyin.Bunu birkaç kez tekrarlayın.6. Rolünüze son verin ve katılımcılara böylebir formu doldururken ne hissettiklerinisorun. Ayrıca bu oyunun bir mültecinindeneyimine ne kadar benzediğini de sorun.Geri bildirim:Geri bildirim oturumu sırasında katılımcılardanaşağıdakilerle ilgili ne hissettiklerini anlatmalarınıisteyin. Bu, bir sığınmacının karşılaşabileceğigerçekçi bir durum muydu? Sizce sığınmacılar başvuru usulü sırasındaadil muameleye tabi tutuluyorlar mı? İltica başvurusu reddedilen bir kişibakımından ne gibi sonuçlar doğacaktır?Daha fazla araştırma için ilgili <strong>haklar</strong>/alanlar:Milliyet, dil ve<strong>ya</strong> etnik köken temellerindeayrımcılığa uğramama hakkı.
508 İLTİCA HAKKIDağıtılacak metin:İLTİCA BAŞVURUSU1. APPELLIDO2. PRIMER NOMBRE3. FECHA DE NACIMIENTO4. PAIS, CIUDAD DE RESIDENCIA5. OU GENYEN FANMI NE ETAZINI?6. KISA YO YE POU WOU7. KI PAPYE IMAGRASYON FANMI OU YO GENYEN ISIT?8. ESKE OU ANSENT?9. ESKE OU GEN AVOKA?10. OU JAM AL NAHOKEN JYMAN(Kaynak: David Donahue, Nancy Flowers. 1995. The Uprooted: Refugees and the United States)FAALİYET IIÇANTANI TOPLA VE KAÇBölüm I: GirişBu faaliyetle bir mültecinin almak zorundakalabileceği duygusal ve pratik kararlar ilebunların öngörülemeyen sonuçları gösterilmektedir.Bölüm II: Genel BilgilerFaaliyet tipi: Oyun.Amaçlar ve hedefler: Mülteciler ve <strong>haklar</strong>ıhakkında bilgi ve anlayış geliştirme, evlerindenbirdenbire ayrılmak zorunda kalan <strong>insan</strong>larlada<strong>ya</strong>nışma duygusunun geliştirilmesi.Hedef grup: Ergenler, yetişkinler.Grup büyüklüğü: -Süre: 10 dakika.Bölüm III: Faaliyet Hakkında BilgilerTalimatlar:1. Aşağıdaki senaryoyu okuyun ve açıklayın:“___’da bir öğretmensiniz. Eşiniz kayboluyorve ardından öldürülmüş olarak bulunuyor.İsminiz, gazete makalelerinde şüpheliteröristler arasında geçiyor. Ardından si<strong>ya</strong>sifaaliyetleriniz olduğu söylenerek tehdit edildiğinizbir mektup alıyorsunuz. Kaçma<strong>ya</strong>karar veriyorsunuz. ÇANTANIZI TOPLA-MANIZ GEREK. Yalnızca beş çeşit ve ancaktaşı<strong>ya</strong>bileceğiniz kadar eş<strong>ya</strong> alabilirsiniz.Yanınıza alacaklarınızın listesini <strong>ya</strong>pın.”2. Birkaç dakika sonra katılımcıları çağırın velistelerini sesli olarak okumalarını isteyin.Gazete makalesini <strong>ya</strong> da tehdit mektubunuiçermeyen her liste için (%95 olacaktır) “İlticabaşvurusu reddedilmiştir!” deyin.3. Mültecinin hukuki tanımını okuyun. Butanımın gerçek ha<strong>ya</strong>tta nasıl uygulandığınıve çoğu katılımcının neden reddedildiğinianlatın: Zulme uğra<strong>ya</strong>caklarına dair haklıkorkularını gösteren delilleri olmadığı için.4. Baskı altında karar alma, kişisel tercihlerinnedenleri ve karar alma sürecinin <strong>ya</strong>rattığıduygular hakkında tartışın. Bu faaliyetamacını açıkla<strong>ya</strong>rak tartışmayı bitirin.
İLTİCA HAKKI509Geri bildirim:Geri bildirim oturumunda katılımcılardan aşağıdakikonularla ilgili deneyimlerini anlatmalarınıisteyin: Mültecilere <strong>ya</strong>pılan muamele adil miydi? Bir devletin mültecileri geri göndermehakkı olmalı mıdır? Mülteciler <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı korunmasından<strong>ya</strong>rarlanır. Bu mülteciler bu haktan<strong>ya</strong>rarlandı mı: Neden? Halihazırda ülkenizde yerinden edilmişkişiler var mı? İnsanların mülteci olmaları nasılengellenebilir?Daha fazla araştırma için ilgili <strong>haklar</strong>/alanlar:Geri göndermeme ilkesi; ayrımcılık <strong>ya</strong>sağı.(Kaynak: David Donahue, Nancy Flowers.1995. The Uprooted: Refugees and the UnitedStates)KAYNAKÇAAustrian Red Cross and European Trainingand Research Centre for Human Rights andDemocracy (ETC) (ed.). 2004. ResearchingCountry of Origin Information-A TrainingManual. Part I and II. Vienna: Austrian RedCross.De Vinuesa, Belén García. 2003. Building arights-based asylum system for Europe: A UN-HCR perspective. In: David Turton and JuliaGonzález (ed.). Immigration in Europe: Issues,Policies and Case Studies. Bilbao: Universityof Deusto, s. 41-47.Donahue, David ve Nancy Flowers. 1995.The Uprooted: Refugees and the United States.Alameda, CA: Hunter House Publishers.European Union (Avrupa Birliği). 2005.Council Directive 2005/85/EC of 1 December2005 on minimum standards on proceduresin Member States for granting andwithdrawing refugee status. http://eurlex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=O-J:L:2005:326:0013:0034:EN:PDFGoodwin-Gill, Mc Adam. 2009. The Refugeein International Law. Oxford: Oxford UniversityPress.Immigration Advisory Service (ed.) 2009.Internal Flight Alternative. London: Research,Information&Policy Unit ImmigrationAdvisory Service. http://www.iasuk.org/media/364678/internal_flight_alternative.pdfMédecins Sans Frontières (MSF) (Sınır Tanıma<strong>ya</strong>nDoktorlar). 2011. No way in. Thebiggest refugee camp in the world is full. Ken<strong>ya</strong>:MSF. http://www.msf.ie/sites/www.msf.ie/files/no_way_in_focus_on_dadaab_msf_report.pdfPillay, Navi. 2009. Migrants at sea are nottoxic cargo. In: UNews, Monthly Newsletterof the UN Information Centre, New Delhi,September 2009, Vol. 64, No. 9. http://www.unic.org.in/items/Newsletter_Sep2009.pdf
510 İLTİCA HAKKIUnited Nations High Commissioner forRefugees (UNHCR) (Birleşmiş MilletlerMülteciler Yüksek Komiserliği). 2012. GlobalTrends 2011. http://www.unhcr.org/4fd6f87f9.htmlUnited Nations High Commissioner for Refugees(UNHCR) (Birleşmiş Milletler MültecilerYüksek Komiserliği). 2011. GlobalReport 2011. Geneva: UNHCR. http://www.unhcr.org/gr11/index.xmlUnited Nations High Commissioner forRefugees (UNHCR) (Birleşmiş MilletlerMülteciler Yüksek Komiserliği). 2011.Handbook and Guidelines on Procedures andCriteria for Determining Refugee Status underthe 1951 Convention and the 1967 Protocolrelating to the Status of Refugees, HCR/1P/4/ENG/REV. 3. Geneva: UNHCR. http://www.unhcr.org/refworld/docid/4f33c8d92.htmlUnited Nations High Commissioner forRefugees (UNHCR) (Birleşmiş MilletlerMülteciler Yüksek Komiserliği). 2011.Story Telling: Through the Eyes of Refugees.http://www.youtube.com/watch?v=82_Bf-Costw8 ve http://www.youtube.com/watch?v=nqQFRum2krQ&feature=relmfuUnited Nations High Commissioner for Refugees(UNHCR) (Birleşmiş Milletler MültecilerYüksek Komiserliği). 2011. WorldRefugee Day: UNHCR report finds 80 per centof world’s refugees in developing countries.http://www.unhcr.org/4dfb66ef9.htmlUnited Nations High Commissioner for Refugees(UNHCR) (Birleşmiş Milletler MültecilerYüksek Komiserliği). 2000. UNHCR’sPolicy on Older Refugees. EC/50/SC/CRP.13,Annex II. Geneva: UNHCR. http://www.unhcr.org/refworld/docid/47036b502.htmlUnited Nations High Commissioner for Refugees(UNHCR) (Birleşmiş Milletler MültecilerYüksek Komiserliği). Asylum-Seekers.http://www.unhcr.org/pages/49c3646c137.htmlUnited Nations High Commissioner for Refugees(UNHCR) (Birleşmiş Milletler MültecilerYüksek Komiserliği). Children. http://www.unhcr.org/pages/49c3646c1e8.htmlUnited Nations High Commissioner forRefugees (UNHCR) (Birleşmiş MilletlerMülteciler Yüksek Komiserliği). InternallyDisplaced People Figures. http://www.unhcr.org/pages/49c3646c23.htmlUnited Nations High Commissioner for Refugees(UNHCR) (Birleşmiş Milletler MültecilerYüksek Komiserliği). RefWorld.http://www.unhcr.org/cgi-bin/texis/vtx/refworld/rwmainUnited Nations High Commissioner for Refugees(UNHCR) (Birleşmiş Milletler MültecilerYüksek Komiserliği). Women. http://www.unhcr.org/pages/49c3646c1d9.htmlUnited Nations High Commissioner for Refugees(UNHCR) (Birleşmiş Milletler MültecilerYüksek Komiserliği). 2009. IrregularMigration by Sea: Frequently Asked Questions.http://www.unhcr.org/4a1e48f66.html
İLTİCA HAKKI511Women’s Commission for Refugee Womenand Children (Mülteci Kadınlar ve Çocuklarİçin Kadın Komisyonu). 2008. Disabilitiesamong Refugees and Conflict-AffectedPopulations. Resource Kit for Fieldworkers.New York: Women’s Commission for RefugeeWomen and Children. http://womensrefugeecommission.org/docs/disab_res_kit.pdfEK BİLGİLERConvention relating to the Status of Refugees(Mültecilerin Hukuki Durumuna İlişkinSözleşme): http://www.ohchr.org/english/law/refugees.htmCouncil of Europe (Avrupa Konseyi): http://www.coe.intEuropean Commission, Asylum (AvrupaKomisyonu, İltica): http://ec.europa.eu/dgs/home-affairs/what-we-do/policies/asylum/index_en.htmInternational Committee of the Red Cross(ICRC) (Uluslararası Kızılhaç Komitesi):http://www.icrc.orgICRC, Reuniting Families (ICRC, Aile Birleşimi):http://www.icrc.org/eng/what-wedo/reuniting-families/index.jspInternational Organization for Migration(IOM) (Uluslararası Göç Örgütü): http://www.iom.intOffice of the United Nations High Commissionerfor Human Rights (OHCHR) (BirleşmişMilletler İnsan Hakları Yüksek Komiserliği):http://www.ohchr.orgRefugees Emancipation (Mültecilerin Kurtuluşu):www.refugeesemancipation.comUN Committee against Torture (CAT) (BMİşkence Komitesi): http://www.ohchr.org/english/bodies/cat/index.htmUnited Nations High Commissioner for Refugees(UNHCR) (Birleşmiş Milletler MültecilerYüksek Komiserliği): http://www.unhcr.orgUNHCR, Refugee Figures (BMMYK, MülteciVerileri): http://www.unhcr.org/pages/49c3646c1d.htmlUNHCR, RefWorld (BMMYK, RefWorld):http://www.unhcr.org/cgi-bin/texis/vtx/refworld/rwmainUN Human Rights Committee (BM İnsanHakları Komitesi): http://www.ohchr.org/english/bodies/hrc/index.htmWomen’s Commission for Refugee Womenand Children (Kadın ve Çocuk Mültecilerİçin Kadın Komisyonu): http://womensrefugeecommission.orgMédecins Sans Frontières (MSF) (Sınır Tanıma<strong>ya</strong>nDoktorlar): http://www.msf.org
512 NOTLAR
III. EK KAYNAKLARİNSAN HAKLARI EĞİTİMİ METODOLOJİSİKRONOLOJİİNSAN HAKLARI LİTERATÜRÜİNSAN HAKLARI EĞİTİMİ HAKKINDA KAYNAKLARİNSAN HAKLARI EVRENSEL BİLDİRGESİBİRLEŞMİŞ MİLLETLER İNSAN HAKLARI EĞİTİMİBİLDİRGESİSÖZLÜK“1. Herkesin bütün <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı ve temel özgürlükler hakkında bilgilenme,bilgi arama ve bilgi alma hakkı vardır ve herkes <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı eğitimineerişime sahip olmalıdır.2. İnsan <strong>haklar</strong>ı eğitimi, <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının evrenselliği, bölünmezliği vebirbirine bağlılığı ilkeleri ışığında, herkesin <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ına ve temelözgürlüklerine evrensel saygının geliştirilmesi için ha<strong>ya</strong>ti önemdedir.(…)”Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Eğitimi Bildirgesi, 1. madde. 2012.
514 EK KAYNAKLARA.İNSAN HAKLARI EĞİTİMİMETODOLOJİSİ1. İNSAN HAKLARI EĞİTİMİMETODOLOJİSİNİN TEMELİİnsan <strong>haklar</strong>ı eğitimi <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı üzerinebilgiyi, becerileri ve <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı değerlerinigeliştiren öğrenmedir. Hem devletlerinhem de bireylerin, cinsiyet ve<strong>ya</strong> toplumsalcinsiyet, <strong>ya</strong>ş, engel, etnik ve<strong>ya</strong> milli köken,dil ve<strong>ya</strong> inanç gibi nedenlerle ayrımcılık <strong>ya</strong>pmaksızınbütün <strong>insan</strong>ların <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ınasaygı ve <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ını koruma ve geliştirmesorumluluklarını orta<strong>ya</strong> ko<strong>ya</strong>r. Diğer tümeğitim alanlarında olduğu gibi, <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıeğitimi de ilgili eğitim <strong>ya</strong>klaşımlarının amaçlarını<strong>ya</strong>nsıtan bir dizi yönteme sahiptir: Haklarıngerçekleştirilmesi ve <strong>insan</strong> haysiyeti <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ı eğitiminin merkezindeki kavramlar olduğuiçin eğitimsel <strong>ya</strong>klaşım <strong>insan</strong> odaklıdır.İnsan <strong>haklar</strong>ı eğitimleri ve atölye çalışmalarıkatılımcıların düşüncelerine ve ihti<strong>ya</strong>çlarınauygun olmalıdır; entelektüel sorgular ile becerileringeliştirilmesi ve <strong>ya</strong>klaşımların şekillendirilmesinibir ara<strong>ya</strong> getirmelidir. Elbette kibu ancak katılımcıların aktif katılımıyla ve onlarınkişisel ve mesleki niteliklerinin göz önünealınmasıyla mümkündür. İnsan HaklarıEvrensel Bildirgesi’nin ezbere bilinmesi <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ı eğitiminden bahsettiğimizde kastettiğimizşey olamaz.İnsan <strong>haklar</strong>ı eğitimleri ve<strong>ya</strong> çalıştayları başlatılırken,çok sayıda husus göz önüne alınmalıdır.Bir <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı eğitimcisi uygunfaaliyetleri seçmeye başlamadan önce genelolarak eğitim durumunu ve spesifik olarakplanlanan eğitimi belirleyen faktörleri ve değişkenleriaçıklığa kavuşturmalıdır. Belirleyicinitelikteki ana unsurlar içerik, metodoloji,oranizasyona ilişkin çerçeve ve eğitimcilerinve katılımcıların tavırlarıdır: İçerik:İnsan <strong>haklar</strong>ı eğitimleri belirli hedef grubun<strong>ya</strong>rarını ve ihti<strong>ya</strong>çlarını göz önüne almalıve katılımcıların mesleki durumunu,standartlarını hesaba katıp içeriği budeğişkenlere göre belirlemelidir. Elbetteki genel içerik, ilkeler ve <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ınınkorunmasıyla ilgili temel bilgiler mutlakavar olmalıdır ancak eğitimin odağınahedef grubun ihti<strong>ya</strong>çları koyulmalıdır.Çeşitlilik ve toplumsal cinsiyetperspektifleri gibi konular bir eğitimin biroturumunu oluşturabilir, fakat eğitimintüm bölümlerinde farklı bağlamlardan veörneğin sağlık, dini özgürlükler, iş hukukuve<strong>ya</strong> çalışma alanının <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı boyutugibi meselelerden bahsedilirken de herkonuyu ilgilendiren ortak bir nokta olarakvurgulanmalıdır. Metodoloji: Eğitim metodolojisi, grup büyüklüğü,sos<strong>ya</strong>l düzen, eğitimcinin ve katılımcılarınfaaliyetleri, öğrenme aşamaları vekullanılan araçlar gibi çeşitli unsurlarınbelirli bir biçimde bir ara<strong>ya</strong> gelmesiolarak betimlenebilir. Bu birbirine bağımlıfaktörleri tasvir etmenin bir yolu, PIRAadı verilen katılım, etkileşim, düşünmeve öngörme (participation, interaction,reflection and anticipation) ilkelerine vurgu<strong>ya</strong>pan çoklu yöntem <strong>ya</strong>klaşımıdır. “Katılım”ve “etkileşim” ile ilgili olarak <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıeğitiminin odağında “uzmanlar” <strong>ya</strong> da“öğrenme konusu”ndan çok “öğrenenler”in
EK KAYNAKLAR515olması gerektiğinin unutulmaması tavsiyeedilir. Uzmanlık, tavırlar ve becerilerinpaylaşımı eğitimci kadar (kendi bireyseleğitim ve mesleki tecrübelerine da<strong>ya</strong>narak)öğrenenler tarafından da <strong>ya</strong>pıldığında,öğretmen geleneksel egemen konumundanayrılır ve böylelikle cinsiyet, eğitim ve<strong>ya</strong>kültürel alt<strong>ya</strong>pıları ne olursa olsun herbir öğrencinin etkileşim, iletişim veyetkinliklerinde ortak olan yöntemsel vedidaktik öğelerin uygulanması için alanaçılmış olur. “Düşünme”, yeni olguların,fikirlerin ve perspektiflerin tekrar tekrardeğerlendirilmesi ve kişinin yeni olgularve farklı perspektifler ışığında kendi fikirve duruşunu sorgulaması anlamına gelir.“Öngörü” ve empati de bir grup içindekidinamik süreçleri <strong>anlamak</strong> ve bu süreçlererehberlik etmek için olmazsa olmazunsurlardır.(Kaynak: Vedrana Spaji -Vrkaš vd. 2004. Pou avanje prava i sloboda. Priru nik za u itelje osnovneškole s vježbama za razrednu nastavu. Zagreb: FFpress, 2012)
516 EK KAYNAKLAREğitimci, genellikle eğitimle ilgili tüm faktörve değişkenleri kontrol etmesi mümkün olmadığıiçin, plana ve eşgüdüme dair etkileyebileceğitürden hususlara odaklanmalıdır.Özellikle uygun sos<strong>ya</strong>l düzen, faaliyetler vearaçları seçerek eğitimci eğitim sürecini, sınıftakisos<strong>ya</strong>l etkileşim ve iletişimi yönlendirebilirve öğrenci gruplarını <strong>bask</strong>ı altına almamaküzere tedbirler alabilir. Organizasyona İlişkinÇerçeve:Bir <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı eğitimi planlanırken eğitimin<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı veçhesini belirleyen şuunsurlar akılda tutulmalıdır: elverişlilik,erişilebilirlik, kabul edilebilirlik ve u<strong>ya</strong>rlanabilirlik.İnsan <strong>haklar</strong>ı eğitiminin güçlendirmeyönünü mümkün kılmak için,<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı eğitimi ve<strong>ya</strong> çalıştaylarınaherkesin katılabilmesi yönünde tedbirleralınmalıdır. Bu tedbirler, zamanın yönetiminden,eğitimin yerine ve aynı zamandapozitif ayrımcılık önlemlerinin alınmasıüzerine etkili olabilir. Eğitimcilerin elverişlilikve erişilebilirlik üzerinde her zamanetkileri olamasa da genellikle öğrencilerinihti<strong>ya</strong>çlarına yönelik kurslar geliştirme vesınıfta kabul edilebilirliğin artışı onlara bağlıdır. Eğitimcilerin ve KatılımcılarınYaklaşımları:İnsan <strong>haklar</strong>ı eğitimi sadece bilgi aktarımındanibaret olmadığı için, <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıeğiticileri aşağıda belirtilen becerilere sahipolmalıdır:Mesleki yetkinlik (<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı ve <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ının korunması, farklı mesleki vesos<strong>ya</strong>l bağlamlarda <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının ha<strong>ya</strong>tageçirilmesi hakkında bilgi);Yöntem ve öğretim yetkinliği (genel olarakve <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı alanında eğitim ve öğrenmesüreçlerine dair bilgi ve bu bilgininuygulama<strong>ya</strong> koyulması için gerekli meslekibeceriler);İletişim yetkinliği;Duygusal ve empatiye ilişkin yetkinlik(kişinin kendi varoluşsal yönelimini <strong>ya</strong>nsıtabilmesive öğrenciler ve diğer eğiticilerleempati <strong>ya</strong>parak etkileşebilmesi); Kültüreve toplumsal cinsiyete dair yetkinlik (kişininkültürel ve toplumsal cinsiyete özgüdavranış kalıpları içinde kendi duruşunu<strong>ya</strong>nsıtabilmesi; sos<strong>ya</strong>l koşullarla, bağlamlarla,“zihniyetler”le ve ayrımcılık vb. konularıylailgili bilgi).Bu standartlar ve farklı öğrenci türlerinin ihti<strong>ya</strong>çlarınıkarşılama gerekliliği sonucunda bir<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı eğitiminin en iyi şekilde farklıcinsiyetlere ve/ve<strong>ya</strong> etnik kökenlere sahip(özellikle kültürlerarası <strong>ya</strong> da toplumsal cinsiyetedair meseleler söz konusu edilecekseve bunlarla ilgili becerilerin ve <strong>ya</strong>klaşımlarıneğitime tabi tutulması söz konusu ise) iki eğitimcitarafından verilebileceği söylenebilir.Ayrıca farklı kişiliklere ve farklı çalışma alışkanlıklarına(örneğin içerik odaklı ve<strong>ya</strong> süreçodaklı) sahip iki eğitimcinin işbirliği daha etkilisonuçlar verecektir.2. İNSAN HAKLARIEĞİTİMLERİNİN PLANLANMASIİnsan <strong>haklar</strong>ı eğitimi içindeki derslerin kalitesiçok büyük ölçüde her bir adımın ayrıntılı birbiçimde planlanmasına bağlıdır. Aşağıda hazırlıksırasında rol oyna<strong>ya</strong>n en önemli faktörleredair genel bir bakış bulabilirsiniz: Öğrenme Hedefleriİnsan <strong>haklar</strong>ı eğitiminin ana amacı <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ı sisteminin anlaşılması, <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ınınbir <strong>insan</strong>ın ha<strong>ya</strong>tının önemli ve makul
EK KAYNAKLAR517bir parçası olarak kabulü ve <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıilkelerinin gündelik ha<strong>ya</strong>ttaki çalışmalariçinde ha<strong>ya</strong>ta geçirilmesidir. İnsan <strong>haklar</strong>ıeğitimlerinin başarılı bir biçimde ha<strong>ya</strong>ta geçirilebilmesiiçin açık öğrenme hedeflerininnet bir tespiti büyük önem taşır. Bu hedeflerkatılımcıların özgül ihti<strong>ya</strong>çlarına <strong>ya</strong>nıt vermeyiamaçlamalıdır. İnsan <strong>haklar</strong>ı eğitimiadımları katılımcıların mesleki ve sos<strong>ya</strong>lbecerilerinin gelişmesi sonucunu doğurmalıdır.Bu beceri odaklı <strong>ya</strong>klaşım <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıeğitim ve çalıştaylarının temel özelliğidir.Genel olarak üç önemli amaç <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ı eğitiminin, derslerinin ve çalıştaylarınıntemeli olmalıdır: Bilgi aktarımı (İnsan <strong>haklar</strong>ı, <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ı standartları, <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ınınkorunması nedir? İnsan <strong>haklar</strong>ıkatılımcıların gündelik ha<strong>ya</strong>tları veçalışmaları içinde ne ifade ediyor?) İnşa becerileri (Katılımcıların<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ına saygı göstererekve <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ını ha<strong>ya</strong>ta geçirerek<strong>ya</strong>şamalarını, çalışmalarını vegörevlerini yerine getirmelerinisağlamak üzere güçlendirilmesi;iletişim, aktif dinleme, tartışma,eleştirel analiz vs. unsurlar) Yaklaşımların şekillendirilmesi(Değerlerin açıklığa kavuşturulması,olumsuz <strong>ya</strong>klaşımların tespiti,olumsuz <strong>ya</strong>klaşımların gözdengeçirilip yeni <strong>ya</strong>klaşımlarınbenimsenmesi, kişinin kültürüve cinsiyetiyle ilgili görecelilikhakkında düşünmesi) Eyleme geçme (İnsan <strong>haklar</strong>ıyetkinliğinin ve farkındalığınıngündelik ha<strong>ya</strong>ta ve çalışma<strong>ya</strong> aktifolarak aktarılması ve uygulanması)İnsan <strong>haklar</strong>ı standartlarının öğrenilmesi vebilinmesi yeterli değildir. Öğrenciler bunlarıgündelik ha<strong>ya</strong>tta uygula<strong>ya</strong>bilmek için ekdesteğe ihti<strong>ya</strong>ç du<strong>ya</strong>r. Bu destek, <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ınınha<strong>ya</strong>ta geçirilmesi için gerekli olanbecerilere dönük eğitimle sağlanmalıdır.İnsan <strong>haklar</strong>ı eğitimi her zaman başlangıçtatespit edilen ve kurs sonunda değerlendirilenkriterlere da<strong>ya</strong>nmalıdır. “Öğrenciler neyinuzmanı?” sorusunun kurstan önce sorulmasıve bu sorunun <strong>ya</strong>nıtının kurs süresinceunutulmaması önemlidir. Sözlü <strong>ya</strong> da <strong>ya</strong>zılısınavlar ve geri bildirim öğrenme sürecinindeğerlendirilmesinde veri sağla<strong>ya</strong>bilir. Hedef GrupBir <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı eğitimi düzenlenmedenönce hedef grubun <strong>ya</strong>pısı baştan belirlenmelidir.Her bir meslek grubunun (örneğinidareciler, polis memurları, hâkimler,avukatlar, sos<strong>ya</strong>l hizmet ve sağlık hizmetigörevlileri, öğrenciler, öğretmenler, askeripersonel vb.) mesleğe özgü ihti<strong>ya</strong>çları olduğundan,hizmet öncesi <strong>ya</strong> da hizmet içieğitimlerde “karışık” gruplardan olabildiğincekaçınılmalıdır. Bu kuralın verimli biristisnası, örgütlerin <strong>ya</strong> da örgütsel birimlerinbir bütün olarak eğitilmesidir. Böylebir durumda farklı perspektifler ve bakışlaröğrenme sürecini zenginleştirir ve örgütte<strong>ya</strong>pısal gelişmenin yolunu açabilir.Planlama sürecinde hedef grubun özgülihti<strong>ya</strong>çları düşünülmelidir. Bu ihti<strong>ya</strong>çlaragöre eğitim, farklı konulara odaklanabilir(Söz konusu mesleki grup için önemli olanstandartlar, içerik hakkında bilgi ve becerileringeliştirilmesi <strong>ya</strong> da <strong>ya</strong>klaşımlarınşekillendirilmesi, farkındalık <strong>ya</strong>ratma vb.).Eğitim metodolojisi ve faaliyetleri yetişkinöğrencilerin çoğunlukla en pragmatik olan<strong>ya</strong>klaşımlarını <strong>ya</strong>nsıtmalıdır; fikirlerin ve
518 EK KAYNAKLARkavramların ha<strong>ya</strong>ta geçmesi için bir fırsatsunmalıdır; katılımcıların mesleki ha<strong>ya</strong>tlarındanalınma gerçek sorunlar ve vakalarlailgili olmalıdır ve katılımcıların mesleki uzmanlığınıdikkate almalıdır.İnsan <strong>haklar</strong>ı öğrencileri sorumluluklarınınfarkına varmalıdır (vardırılmalıdır). Gerçekiş, eğitim bitip kazanılan bilgi, becerive <strong>ya</strong>klaşımlar gündelik ha<strong>ya</strong>ta ve çalışmaha<strong>ya</strong>tına <strong>ya</strong>nsıdığında başlar.Özgül ihti<strong>ya</strong>çlar dışında eğitimin sürecinidestekleyecek organizasyona ilişkin bazıkoşullar da karşılanmalıdır (yerin, araçlarınve mater<strong>ya</strong>llerin yeterli olması; gününbaşlangıcında genel bilgi, günün sonundaözet, yeterli molaların olduğu bir zamançerçevesi, mümkünse içecekler). KatılımEn etkili öğrenme yolunun “<strong>ya</strong>parak öğrenme”olduğuna dair ilke ışığında <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıeğitiminde katılımcı ve deneyim temelli<strong>ya</strong>klaşımın geliştirilmesi önemle tavsiyeedilmektedir. Eğitimsel katılım etkileşimsüreçleri, esneklik, yöntemde ve sos<strong>ya</strong>lorganizasyonda çeşitlilik ve konuların vemater<strong>ya</strong>llerin konuyla ilgisi gibi unsurlarlakendini orta<strong>ya</strong> ko<strong>ya</strong>r. Hem aktif hem de etkilibir eğitim sürecinde aşağıdaki hususlardikkate alınmalıdır:- Konular ve standartların sunumuBir <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı eğitiminin hazırlık aşamasındao alanda uzman olan kişilerin davetedilmesi tavsiye edilir. Uzman listelerinegenellikle yerel projeler, üniversiteler veidare yoluyla erişilebilir. Akademik ve bilimseluzman heyetleri yerine, bilim <strong>insan</strong>larıve uygulamacıların birlikte olduğu karışıkheyetler, tartışmayı teşvik edeceği gibipratik olarak uygulanabilirliği de güvencealtına alır.Ayrıca konuyla ilgili <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı standartlarıve belgeleri eğitim sırasında tanıtılmalıdır.Kolaylaştırıcı, standartların hedefgruba bağlı olarak tartışılmasını sağlamalıve standartların katılımcıların gündelik ha<strong>ya</strong>tlarındaha<strong>ya</strong>ta geçirilip geçirilmediği sorusunun<strong>ya</strong>nıtlanması gerektiğini de unutmamalıdır.- Etkileşim <strong>ya</strong>klaşımıÖğrenciler ve özellikle yetişkin öğrencilereğitim sürecine tüm becerileri ve kişisel vemesleki uzmanlıklarıyla birlikte dahil edilmelidir.Etkileşimli bir öğrenme sürecindeeğitimci, geleneksel öğretmenin egemenrolünden çıkıp kolaylaştırıcı ve<strong>ya</strong> moderatörrolünü üstlenir. İçerik ve bilgiye dairmeseleler ihmal edilmemeli, ancak eğiticiaynı zamanda grup sürecini yürütebilmelive çerçeveyi çizerek, mater<strong>ya</strong>lleri ve gruporganizasyonunu hazırla<strong>ya</strong>rak ve yöntemeilişkin mesleki metodolojik destek sunarak(örneğin öğretme/öğrenme teknikleri) yeni<strong>ya</strong>klaşım ve becerilerin edinilmesini sağla<strong>ya</strong>bilmelidir.Eğiticinin kolaylaştırıcı olarak yeni rolü gelenekselöğretmene kapalı olan bazı kapılarında açılmasına katkı sunabilir. Özellikleaz <strong>ya</strong> da olumsuz okul deneyimine sahipkişiler, öğrencilerin eksikliklerine değil, kişiseluzmanlıklarına vurgu <strong>ya</strong>pan katılımcıbir <strong>ya</strong>klaşımla cesaretlendirilebilir.- Pratik <strong>ya</strong>klaşımİnsan <strong>haklar</strong>ı eğitiminin amaçlarından biri,<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının gündelik ha<strong>ya</strong>ttaki anahtarkavramlardan biri olduğu <strong>ya</strong> da olabileceğifikrinin <strong>ya</strong>ygınlaştırılmasıdır. Bu anlamda<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı eğitimi, <strong>ya</strong>lnızca soyutbir fikir olarak <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıyla ilgilenmeyenama aynı zamanda kendi özel ve meslekiha<strong>ya</strong>tlarına <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ını nasıl dahil
EK KAYNAKLAR519edebilecekleri sorusunu soran uygulamacılarınihti<strong>ya</strong>çlarını karşılar: İnsan <strong>haklar</strong>ıstandartlarıyla nasıl iyi işler çıkarabilirler?İnsan Haklarında faydalabilecekleri ne var?İnsan <strong>haklar</strong>ını anlamanın ve <strong>ya</strong>şamanın<strong>ya</strong>rarı nedir?Dolayısıyla <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı eğiticisi programlarınapratik ha<strong>ya</strong>ta dair unsurlar eklemelive uygulama<strong>ya</strong> dönük <strong>ya</strong>zın, mater<strong>ya</strong>l vevaka çalışmaları hazırlamalıdır. Eğer eğiticininhedef grubun mesleki nitelikleriyleilgili deneyimi yoksa, o konuda çalışan biruygulamacı<strong>ya</strong> danışmak ve bu kişiyi eğitimçalışmasına dahil etmek iyi bir fikirdir.- Farkındalığın şekillendirilmesi ve becerilerininşasıBilgi aktarımı, <strong>ya</strong>klaşım şekillendirilmesive beceri inşası temellerine da<strong>ya</strong>nma<strong>ya</strong>nbir <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı eğitimi bitmemiş bir tablogibidir. Yaklaşımların şekillendirilmesi vebecerilerin inşası bilgi aktarımı olmaksızıngerekli bilgiye dair temeli taşımaz. Bilgi aktarımıve <strong>ya</strong>klaşımların şekillendirilmesi <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ının uygulanmasına yönelik becerilerinvar olmaması durumunda bir anlamifade etmez. Son olarak <strong>ya</strong>klaşımlarınşekillendirilmesi olmaksızın mevcut olanbilgi aktarımı ve becerilerin inşası <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ının aleyhine bile kullanılabilir. Bunedenle bilgi ve eğitim becerisinin <strong>ya</strong>nında<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı eğiticisi, katılımcıların farkındalıkkazanmalarını ve (<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ınıdesteklemek <strong>ya</strong> da ihlal etmek konusunda)kendi potansiyellerinin farkına varmalarınısağlamalıdır.- Geri bildirimEğitimlerde ve atölye çalışmalarındaki değerlendirmetek yönlü bir sokak olarakdeğil kalıcı nitelikte bir karşılıklı geri bildirimsüreci olarak düşünülmelidir. Olumluve <strong>ya</strong>pıcı geri bildirimin üç kuralı vardır:Pozitif değerlendirme ve takdir mutlaka enönce gelmeli; Somut eylemlere ve ifadelereodaklanılmalı; Görüşler açıklandıktan sonrabu görüşün nedenleri açıklanmalı. Esneklikİnsan <strong>haklar</strong>ı eğitimleri farklı durumlara,farklı hedef grupları ve koşullarına, ilgilikültür ve eğitim ihti<strong>ya</strong>çları ve deneyimlerinebağlı olarak u<strong>ya</strong>rlanabilecek şekilde tasarlanmalıdır.Hazırlık, aynı zamanda, birkurs içinde birden fazla hedef grup olabileceğini<strong>ya</strong> da hedef grup içinde birden fazlaön şart bulunabileceğini göz önüne alarak<strong>ya</strong>pılmalıdır. Bu nedenle, <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı eğiticileribir hedef grubun özgül ihti<strong>ya</strong>çlarınıhesaba katmadan hazır mater<strong>ya</strong>ller kullanmakonusunda çok dikkatli olmalıdır. Mevcutmater<strong>ya</strong>lleri u<strong>ya</strong>rlama<strong>ya</strong> <strong>ya</strong> da değiştirmeyeve yeni veri <strong>ya</strong> da vaka araştırmasınahazır olmalıdırlar. Bu durum, “İnsan HaklarınıAnlamak” el kitabının kullanıcılarıiçin de geçerlidir. Bu el kitabı devam edenbir çalışma olarak görülmelidir. İlerlemeninteknik aracı, ek mater<strong>ya</strong>l, güncelleme ve faaliyetleriçeren ETC web sitesidir ve bu sitetüm kullanıcıları, tüm öğrenen topluluğunaaçık olarak, tematik ve<strong>ya</strong> yerel düzeyde düzeltmeleri<strong>ya</strong>pmak üzere davet eder.Mater<strong>ya</strong>llerin kapsamlı olarak seçilmesi vehazırlanması kursun yürütülmesini kolaylaştırır.Çok çeşitli mater<strong>ya</strong>ller ve faaliyetlerinseçilmesi eğiticinin sınıfta esnekliğiniartırır ve grubun ihti<strong>ya</strong>çlarına <strong>ya</strong> da zorluğunaderhal <strong>ya</strong>nıt verebilmesini sağlar.Diğer bir <strong>ya</strong>rarlı ipucu ise konuları esnekbir biçimde işlenebilecek ve gerekirse yenidendüzenlenebilecek modüller halindesunmaktır.Katılımcılara bir zaman çerçevesi sunmakyönlendirme için mutlak olarak gerekli isede eğiticiler katılımcılar arasında sıkıntı<strong>ya</strong>
520 EK KAYNAKLAR<strong>ya</strong> da ilgisizliğe yol açmamak için bu konudaçok katı davranmamalıdır. Eğiticilerkatılımcıların fiziksel (mola, içecek, hareketetmek vb.) ve entelektüel ihti<strong>ya</strong>çlarıarasındaki dengeyi bulabilmelidir. DeğerlendirmeBir değerlendirme aracı olarak test sorularının,ne zaman kullanıldıklarına bağlıolarak üç temel işlevi vardır: Başlangıçtauygulanacak testler eğitim başladığında ihti<strong>ya</strong>çlarınve katılımcıların önceki bilgi düzeylerininbelirlenmesinde rol oyna<strong>ya</strong>rak,kurstaki tüm ilerlemenin ve kazanımlarınizlenmesinde temeli oluşturacaktır. Kurssırasında uygulanan testler, eğiticinin programınıgüncellemesini sağlar. Sondaki testler ise kazanımları gösterir ve bu nedenlekursun ve mater<strong>ya</strong>llerin sonrası için değiştirilmesinde<strong>ya</strong> da geliştirilmesinde önemlibir araçtır. Sürdürülebilirlik/Takip/EylemEğitimin tamamlanmasından sonra, sonuçlarınsürmesi için atılan adımlar da bueğitim sürecinin bir parçası olmalıdır. Faaliyetinardından düzenli aralıklarla <strong>ya</strong>pılacaktoplantılar, saha zi<strong>ya</strong>retleri, uzman toplantıları,öğrencilerin eğitim sonrası çalışmalarınadair (kazanımlar ve sorunlar üzerine)raporlar <strong>ya</strong> da mesleki bilgi değişimi amacıylakurulan ağlar bu alanda planlı ve düzenlibir faaliyet sonrası takibin unsurlarıolabilir.
EK KAYNAKLAR5213. ALIŞTIRMALARVE FAALİYETLEREl kitabının her bir bölümündeki faaliyetleröğrencilerin temel <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı ilkelerini anlamalarına;iletişim becerilerini, eleştirel düşünmeve analitik yeteneklerini, <strong>ya</strong>ratıcılıklarını veikna ediciliklerini geliştirmelerine fayda sağlar.Bu becerilerin hepsi demokrasi için ha<strong>ya</strong>ti önemesahiptir. Kitapta yer alan faaliyetler adaletve haysiyet için verilen evrensel mücadeleninçokkültürlü, sosyo-ekonomik ve tarihsel perspektifleriniorta<strong>ya</strong> ko<strong>ya</strong>r. Öğ-rencilerin hemakıllarını hem de yüreklerini eğitime dahiletmelerini, kendileri için <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının anlamınısorgulamalarını sağlamayı ve öğrendiklerinişiddet içermeyen bilgiye da<strong>ya</strong>lı eylemleredönüştürülmeleri için onları cesaretlendirmeyiamaçlar. Son olarak, bu faaliyetler, çeşitlieğitim uygulamaları yoluyla <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ınıntüm detaylarıyla tarafsız bir gözle ve farklıaçılardan incelen-mesini hedefler. Dolayısıylafaaliyetlerin nihai amacı, herkesin değişim getirebileceğinive <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının, herkes içinadalet ve haysiyetin gerçekleşmesine katkı sunabileceğinigöstermektedir. Bu el kitabı içinseçilen faaliyetler <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı eğitimi metodolojisiiçinde yer alır:Her bir yöntemin temel özellikleri aşağıda anlatılmışve kolaylaştırıcılara her bir faaliyettesunulan karmaşık sorunların çözümünde <strong>ya</strong>ratıcıve yeni bir <strong>ya</strong>klaşım geliştirmeleri için<strong>ya</strong>rdımcı olmak üzere <strong>ya</strong>rarlı ipuçları sunulmuştur. Isınma/Buzların Kırılması/RahatlamaYöntemleriBir eğitime başlamak için <strong>insan</strong>ların kendilerinitanıtmalarına izin verin ve bulunduklarıyerde istendiklerini hissettirin.Gerekirse “buz kırıcı” diye adlandırılan vekatılımcıların birbirini tanımasını ve kendilerinigrup içerisinde daha rahat ifade edebilmelerinisağlama<strong>ya</strong> <strong>ya</strong>rdımcı bir faaliyetyürütün:- Ha<strong>ya</strong>tı bir ara<strong>ya</strong> getirin: Herkes evindenkendisi için anlam ifade eden bir nesneyigetirip herkese açık sergiye katkıda bulunur.- Sıra<strong>ya</strong> girin: İnsanların boy, <strong>ya</strong>ş, doğduklarıay, a<strong>ya</strong>kkabı numaraları gibi özelliklerinegöre sıra<strong>ya</strong> girmelerini isteyin.- Mülakatlar: Her katılımcı başka bir katı-Isınma verahatlamayöntemleriDeneyim temelliyöntemlerKatılımcı/etkileşimciyöntemlerÇatışma çözümüyöntemleriSunumyöntemleriYaratıcıyöntemlerİNSAN HAKLARI EĞİTİMİNDE YÖNTEMLERAnaliz ve yorumyöntemleriEylemyöntemleriVeri toplamayöntemleriAnalitik/ araştırmayöntemleriBilgi teknolojileri vesos<strong>ya</strong>l med<strong>ya</strong> yöntemleriSonuca dairyöntemler(Kaynak: Vedrana Spajić-Vrkaš vd. 2004. Poucavanje prava i sloboda. Prirucnik za uctelje osnovneškole s vježbama za razrednu nastavu. Zagreb: FFpress, 157)
522 EK KAYNAKLARlımcıyla eşleşir; birbirlerine sorular sorarlar.Sonra her katılımcı diğerini gruba tanıtır.- Ben de! Bir kişi adını söyler ve sonra kendisihakkında konuşma<strong>ya</strong> başlar. Başka biriortak bir özellikten bahsedildiğini duyduğundaara<strong>ya</strong> girer, ismini verir ve kendisihakkında konuşma<strong>ya</strong> başlar. Herkes kendinibu şekilde tanıtana kadar bu oyunusürdürün.- Müzikli sandalyeler: Sandalyeleri küçükbir daire şeklinde düzenleyin ve katılımcılardanoturmalarını isteyin. Dairenin ortasındadurup, isminizi ve kendiniz hakkındabir şeyi söyleyin. Bunu <strong>ya</strong>ptığınızdaifadeniz kimler için doğruysa o kişiler desandalyelerini değiştirmelidir (“Adım X veiki çocuğum var”; “Adım X ve fareleri sevmem”gibi). Şimdi kendinize bir sandalyekapma<strong>ya</strong> çalışın. Sandalyesiz kalan kişikendini tanıtmalı ve bir şeyler anlatmalıdır.Onun anlattıkları da başka birileri için geçerliolacaktır.- Düğümler: Katılımcılara omuz omuza durmalarınıve kollarını ileri doğru uzatmalarınısöyleyin. Şimdi daire çevresinde el eletutuşsunlar. Kimse <strong>ya</strong>nındaki kişinin elinitutamaz. Ardından da elleri bırakmadandüğümü çözmelerini isteyin.- Grup kuralları: Herkes kendini tanıttıktansonra eğiticiler gruba eğitimden azamifayda sağlamak için gerekli olan birkaçhususu anlatır: Her bir faaliyetin süresi veeğitimin süresi belirlenmiştir. Eğiticiler veöğrenciler süreyle ilgili kurallara, hemenbaşla<strong>ya</strong>rak ve etkinliği zamanında bitirereku<strong>ya</strong>r. Öğrencilerden biri, özellikle de küçükgrup faaliyetlerinde süreye riayeti denetleyebilir.Eğiticiler eğitimin kapsamını açıklarve katılımcılardan beklentilerini anlatmalarınıister. Bunlar bir tahta<strong>ya</strong> ve<strong>ya</strong> kağıda<strong>ya</strong>zılmalıdır. Eğiticiler bu listeyi inceleyip,eğitimin bu beklentileri karşılayıp karşıla<strong>ya</strong>ma<strong>ya</strong>cağınıaçıklıkla değerlendirir. Grubunistemediği şeyler de listelenir. Bu dagruba kurallarla ilgili bir temel sağlar. Eğiticilerve öğrenciler hep birlikte bir güvenortamının oluşması ve nazik, mahremiyetesaygılı ve <strong>ya</strong>rarlı bir etkileşimin sağlanmasıiçin temel kuralları belirlerler. Deneyim Temelli Yöntemler- Canlandırma: Canlandırmalarda katılımcılarkurgusal durumlara sokulur. Kolaylaştırıcılarcanlandırmaları ayrıntılı olarak açıkla<strong>ya</strong>bileceklerigibi, oyun hakkında az bilgiverip, katılımcıların oyunu kendileriningeliştirmesini de bekleyebilir. Canlandırmalardaaktörler başka birilerini canlandırabileceklerigibi yeni bir durumda kendilerinide oyna<strong>ya</strong>bilirler. Her hâlükârda bir canlandırmanınçok uzun olmaması ve senaryosununhem izleyicilere hem de oyuncularaoyunu kolayca takip etme imkânı vermesigerektiği en başta açıklanmalıdır. Çoğunluklabu tür canlandırmalar, eğitimin hedeflerinevarılabilmesi ve bir tartışma <strong>ya</strong>ratabilmesiiçin açık uçludur; ancak oyununsonunda sorulacak dikkatli sorular ve <strong>ya</strong>pılacaktartışmalar, katılımcıların deneyimledikleridurum ile gerçek ha<strong>ya</strong>ttaki durumarasında paralellik kurabilmesi için önemtaşır. Kolaylaştırıcılar bazı <strong>insan</strong>ların bahsigeçen durumlarda kendilerini huzursuz, rahatsızve hatta çaresiz hissedebileceklerinihesaba katmalı ve bu konuda hassasiyetgöstermelidirler.- Hikâye anlatımı, simülasyonlar <strong>ya</strong> da faraziduruşmalar gibi deneyim temelli diğeryöntemler de vardır. Katılımcı/Etkileşimci Yöntemler- Tartışmalar düşünmeyi, analiz etmeyi veeleştirel bakmayı teşvik eder; katılımcılarahiyerarşik olma<strong>ya</strong>n, demokratik ve ortakçalışma<strong>ya</strong> da<strong>ya</strong>lı bir koşulda bilgi edinmeimkânı sağlar ve farklı bakış açılarının vegörüşlerin anlaşılmasına <strong>ya</strong>rdımcı olur.
EK KAYNAKLAR523Tartışmanın belirli bir odakta kalmasınısağlamak için önce anahtar nitelikte birdizi soru sormalısınız. Grup büyüdükçebazı katılımcılar tartışma<strong>ya</strong> hâkim olacak,diğerleri sessiz kalacaktır. Herkesin konuşmafırsatına sahip olmasını sağlamak üzeregrubu daha küçük bölümlere ayırabilirsiniz.Bir tartışma bittiğinde ana hususlarıhem sözlü hem de <strong>ya</strong>zılı olarak özetlemelisiniz.Kolaylaştırıcılar tartışmanın hedefiniakıllarında tutmalı, katılım ve analiz sağla<strong>ya</strong>caksorular sormalıdır: varsayımsal (“…olsaydı ne <strong>ya</strong>pardınız?”), tahmine ilişkin(“Bu sorunu nasıl çözebilirdik?”), tanımlayıcı(“Bu fikrin ha<strong>ya</strong>ta nasıl geçeceğini bizeaçıkla<strong>ya</strong>bilir misiniz?”), sorgulayıcı (“Nedenöyle düşünüyorsunuz?”) netleştirici/özetleyici (“… düşündüğünüzü söylersemhaklı olur muyum?”).Karşılıklı saygı ve güven ortamı oluşturmanınyollarından biri, katılımcılara kendi“tartışma kuralları”nı geliştirme fırsatı verilmesidir.Eğitici, katılımcılardan herkesintakip etmesi gereken tartışma kuralları üzerinedüşünmelerini ister ve tüm önerileriherkesin görebileceği bir yere, gerekirsebirleştirerek ve basitleştirerek <strong>ya</strong>zar. Eğeraşağıdaki kurallar öneriler arasında yoksabir tartışma için mutlak olarak gerekli olanbu kuralları da ekleyin:- Konuşan kişiyi dinleyin;- Aynı anda birden fazla kişi konuşmasın;- Bir şey söylemek isteyenin dikkat çekebilmesinisağla<strong>ya</strong>cak ortak bir işaret belirleyin;- Başka biri konuşurken sözünü kesmeyin;- Biriyle aynı fikirde değilseniz, kişininkendisini eleştirmek ile onun fikirlerinieleştirmek arasındaki farkı orta<strong>ya</strong> koyun;- Biri konuşurken gülmeyin (İstisnası konuşankişinin espri <strong>ya</strong>pmasıdır);- Herkesin katılımı sağlanmalıdır;- Kurallar listesini herkesin görebileceği vegerekirse ekleme/değişiklik <strong>ya</strong>pabileceğibir yere koyun.- Diğer katılımcı/etkileşimci yöntemlerarasında konu/ders anlatımı, raporlamavb. sayılabilir. Yaratıcı YöntemlerYaratıcı yöntemler makale <strong>ya</strong>zma, resim,heykel gibi çalışmalar, fotoğraf <strong>ya</strong> dafilm çekme vs.’dir. Çatışma Çözümü İçin YöntemleriÇatışmaların sona erdirilmesi içinyöntemler arabuluculuk, müzakere,hakemlik vb.’dir. Veri Toplama YöntemleriBeyin fırtınası <strong>ya</strong>ratıcılığın ve çok sayıdafikrin hızla orta<strong>ya</strong> çıkmasını sağlar. Belirlibir problemin çözülmesi için alternatifyolların tespiti; bir sorunun <strong>ya</strong>nıtlanması;yeni bir konunun açılması; katılımcılarınilgisini çekmek ve bilgi ve <strong>ya</strong>klaşımlarınıaraştırmak için kullanılabilir.Bir beyin fırtınası toplantısı şu şekillerde <strong>ya</strong>pılabilir:Bir sorunun, meselenin <strong>ya</strong> da konununsözlü <strong>ya</strong> da <strong>ya</strong>zılı olarak açıklanması;grup üyelerinden olabildiğince çok sayıdafikir ve öneri istenmesi; tercihen birersözcük ve<strong>ya</strong> kısa ifadeli öneriler alınması;<strong>ya</strong>nıtların bir tahta<strong>ya</strong>/kağıda <strong>ya</strong>zılması (en<strong>ya</strong>ratıcı ve en acayip önerilerin genellikle en<strong>ya</strong>rarlı ve ilginç öneriler olduğunu aklınızdatutun); verilen <strong>ya</strong>nıtların önceliklendirilmesive analiz edilmesi; çözümlerin gruplandırılması.Beyin fırtınası toplantıları buzların kırılmasıve farklı konulara giriş <strong>ya</strong>pılabilmesi içiniyi bir yöntemdir ve di<strong>ya</strong>loglar, oyunlar <strong>ya</strong>da faaliyetler için de kullanılabilir. Analitik Araştırma YöntemleriVaka çalışmaları analiz, eleştirel düşünme,sorun çözme ve planlama becerilerini,işbirliğini ve ekip inşasını teşvik eder.
524 EK KAYNAKLARBu çalışmalar etkili tartışmaların(örneğin bir konuda var olan konumlarıntartışılması için grupların belirlenmesi) vekarşılaştırmaların (örneğin bir vakadakisorunların çözümlerine dair farklı analizler)<strong>ya</strong>pılması için kullanılabilir. Seçtiğinizvaka, tarihi ve<strong>ya</strong> güncel bir olaydan yolaçıkan gerçek bir vaka olabileceği gibi,belirli bir sorun <strong>ya</strong> da çalışma konusunuilgilendiren kurgusal <strong>ya</strong> da varsayımsalbir vaka da olabilir. Kurgusal durumlarbelirli bir yerdeki hassas meselelerinbireyler, örgütler, sos<strong>ya</strong>l gruplar ve<strong>ya</strong>coğrafi bölgeler hakkında kışkırtıcı <strong>ya</strong>nıtlarvermeksizin çözülmesini sağla<strong>ya</strong>bilir. Birsaha vakası katılımcıların kendi toplumlarıiçinde çalışmalarına ve tepki koymalarına<strong>ya</strong>rdımcı olacaktır.Diğer araştırma yöntemleri arasında mülakatlar,odak grupları ve<strong>ya</strong> saha çalışmalarısayılabilir. Analiz ve Yorum YöntemleriAnaliz ve yorum yöntemleri (kurgusal)metinler, resimler gibi mater<strong>ya</strong>llerin analizive yorumlanmasıdır. Eylem YöntemleriEylem yöntemleri (çoğunlukla)kampan<strong>ya</strong>lar, destek mektupları <strong>ya</strong>zımı,acil eylemler, doğaçlama gösteriler<strong>ya</strong>pılması ve gönüllü işler gibi takipfaaliyetleridir. Sos<strong>ya</strong>l Med<strong>ya</strong> YöntemleriBilgi teknolojileri destekli sos<strong>ya</strong>l med<strong>ya</strong>yöntemleri internet araştırması, ağ kurma,bloglar, sos<strong>ya</strong>l med<strong>ya</strong>da tartışma <strong>ya</strong>ratma.yöntemlerdir. Sonuca Dair YöntemlerBir eğitimin doğru bir mesajla kapatılmasıbüyük önem taşır. Katılımcıların hembireysel hem de toplu olarak öğrendiklerinitoparlama şansına ihti<strong>ya</strong>çları vardır. Genelolarak eğitimin sonuçlandırılması faaliyetinhedeflerine ve akışına bağlıdır. Sonuca dairyöntemlere örnekler şunlardır:- Top oyunu (Katılımcılar bir topu birbirlerineatar ve topu her <strong>ya</strong>kala<strong>ya</strong>n oturumdaöğrendiği bir şeyi söyler.)- Ortak özet (Katılımcılar sırayla özetleyici birsoru<strong>ya</strong> ve<strong>ya</strong> ucu açık bir ifadeye <strong>ya</strong>nıt verir.)- Slayt gösterisi (Kolaylaştırıcı, eğitimdenfotoğrafları gösterir ve katılımcılar faaliyetekendi katkıları ve eğitim öncesi/sonrası/sırasındaki duyguları hakkındakısaca konuşur.)Geri bildirimde bulunmak eğitimin çokönemli bir bölümüdür. Geri bildirim almanınve katılımcılara geri bildirimde bulunmanınçok çeşitli yolları vardır. Bu nedenlekolaylaştırıcılar kendilerine şu soruları sormalıdır:İnsanlar bu faaliyet hakkında nehissetti? Uygulamalar ha<strong>ya</strong>l ettiklerindendaha kolay <strong>ya</strong> da daha zor oldu mu? En zorbölümler nelerdi <strong>ya</strong> da en zor temsil edilenşeyler nelerdi? Katılımcılar <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıhakkında yeni şeyler öğrendi mi? Gruplararasındaki benzerlikler/farklılıklar nelerdi?İnsan <strong>haklar</strong>ı fikri hakkında temel bir anlaşmazlıkvar mıydı? Neden?Geri bildirimde bulunurken başkalarına saygıgöstermek, onların söylediklerine ve <strong>ya</strong>ptıklarınaodaklanmak ve bakış açınızla ilgilinedenleri açıklamak önemlidir. Öğrencilerede göstermek üzere aşağıdaki geri bildirimyöntemlerinden birini kullanabilirsiniz:- Kutu: Her katılımcı faaliyet hakkındaki fikrini<strong>ya</strong>zar ve bir kutu<strong>ya</strong> ko<strong>ya</strong>r. Sonra herkesbirer kâğıt çekip, üzerinde <strong>ya</strong>zanlarısesli olarak okur, tüm grup o fikri tartışır.- Devam et, dinliyorum: Her katılımcının,faaliyet hakkındaki fikirlerini söylemesi
EK KAYNAKLAR525için beş dakikası vardır.- İnsan makinesi: Tüm katılımcılar daireşeklinde bir ara<strong>ya</strong> gelir; el ele tutuşurlarve bir kişi sevdiği <strong>ya</strong> da sevmediği birşeyi söyler. Yanındaki kişi bu fikri tekrarlarve o fikir hakkında yorum <strong>ya</strong>par vebaşka bir fikir söyler.- Hava durumu: Katılımcılar faaliyet hakkındane hissettiklerini hava durumu sunargibi anlatır.- El: Öğrenciler parmaklarını kullanarak vedokunulması gereken beş konu olduğunuakılda tutarak sözlü geri bildirimde bulunur:Baş parmak iyi olan şeyler içindir;işaret parmağı bir şeye işaret eder; ortaparmak sevilmeyen bir şeyi anlatır; yüzükparmağı duygusal olarak etkileyicibir şeyi ifade eder ve küçük parmak eksikolan bir şeyi gösterir.- Trafik ışıkları: Öğrenciler geri bildirimdebulunurken yeşil, kırmızı ve sarı kâğıtlarkullanır ve hangi rengi neden seçtikleriniaçıklarlar.- Hedef tahtası: Eğitici tahta<strong>ya</strong>/kağıda birhedef tahtası çizer ve katılımcılardan otahta<strong>ya</strong> noktalar ko<strong>ya</strong>rak eğitimin hedefinevarıp varmadığını belirtmelerini ister.Herkese açıklama <strong>ya</strong>pma fırsatı verilir.- Kendine mektup: Her bir katılımcı kendisinebir mektup <strong>ya</strong>zar; kursun sonuçlarınıözetler ve gündelik ha<strong>ya</strong>tında ve<strong>ya</strong>mesleğinde <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ını uygula<strong>ya</strong>cağınadair somut taahhütte bulunur. Eğiticimektupları toplar, iki ay sonra da katılımcılaragönderir.4. NEDENİNSAN HAKLARI EĞİTİMİİnsan <strong>haklar</strong>ı eğitimi, demokratik ve çoğulcubir toplumda etkin vatandaşlık için vazgeçilmezbir unsurdur. Etkin ve sorumluluk sahibivatandaşlar eleştirel düşünme, ahlaki seçimler<strong>ya</strong>pabilme, meseleler hakkında ilkeli duruşlarsergileyebilme ve demokratik yolları kullanabilmebecerilerine sahiptir. Yalnızca <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ını anla<strong>ya</strong>bilen <strong>insan</strong>lar bu <strong>haklar</strong>ı hemkendileri hem de başkaları için savunabilir;ancak bu süreçlere dahil olabilmek için bilgisahibi olmak gerekir. Etkili bir <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıeğitiminin iki ana amacı vardır: <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıhakkında öğrenmek ve <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı içinöğrenmek. İnsan <strong>haklar</strong>ı hakkında öğrenmekgenellikle bilişseldir ve <strong>haklar</strong> tarihi, belgelerve uygulama mekanizmalarını içerir.İnsan <strong>haklar</strong>ı eğitimi Değerlerin ve <strong>ya</strong>klaşımlarındeğişmesini sağla<strong>ya</strong>bilir; Davranışların değişmesinisağla<strong>ya</strong>bilir; Sos<strong>ya</strong>l adaletin sağlanması içingüçlendirilebilir; Meseleler, toplumlar ve uluslarbağlamında da<strong>ya</strong>nışma oluşmasına<strong>ya</strong>rdım edebilir; Bilginin ve analitik becerilerinilerlemesine <strong>ya</strong>rdım edebilir; Katılımcı eğitimi teşvik edebilir.İnsan <strong>haklar</strong>ı için öğrenmek ise eşitlik ve <strong>insan</strong>haysiyeti ilkelerini <strong>anlamak</strong>, benimsemekve herkesin <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ına saygı ve bu <strong>haklar</strong>ıkorumak üzere taahhütte bulunmaktır.Çoğunlukla bilgimiz doğrultusunda hareketetmeyiz. İnsan <strong>haklar</strong>ı yüksek düzeyde ilhamverici ve aynı zamanda pratiktir. Çoğu <strong>insan</strong>ınumutlarını ve ideallerini kapsar ve <strong>insan</strong>laraha<strong>ya</strong>llerini gerçekleştirme gücü verir. İnsan<strong>haklar</strong>ı eğitimi de bu iham verici ve pratikyönleri paylaşır. Standartları belirler ve aynızamanda değişim <strong>ya</strong>ratır:
526 EK KAYNAKLAR“İnsan Haklarını Anlamak” El Kitabı, halihazırdamevcut olan <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı eğitimi tartışmasınahem içerik hem de biçimsel olarakkatkı sağlamayı amaçlar ve dün<strong>ya</strong>nın her yerindehakiki bir <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı kültürününgelişmesi sürecine katılmayı amaçlar. Amacımızöğrencilerin kendi ha<strong>ya</strong>tlarının kontrolünüele geçirmelerini sağla<strong>ya</strong>cak bilgi vebecerileri kazanmalarına <strong>ya</strong>rdımcı olmaktır.İnsan <strong>haklar</strong>ı eğitiminin <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ını anlamadaönemli bir rol oynadığına, <strong>insan</strong>larıgüçlendirdiğine ve birçok kişinin ha<strong>ya</strong>tını iyileştirdiğineinanıyoruz. Sadece <strong>insan</strong>ın kendiha<strong>ya</strong>tında <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı ilkelerine saygı göstermesiortak varoluş içinde başkalarının <strong>haklar</strong>ınasaygıyı beraberinde getirecektir.B. İNSAN HAKLARI İÇİN SÜREGİDENKÜRESEL MÜCADELEKRONOLOJİMÜCADELELERVE TARİHİ OLAYLARKONFERANSLAR,BELGELER VEBİLDİRGELERKURUMLARBirçok dini metin eşitliğin,<strong>insan</strong> haysiyetinin ve başkalarına<strong>ya</strong>rdım etmenin öneminivurgular. 3000 yıldan fazlazaman önce Hindu Vedas,Agamas ve Upanishads; MuseviKutsal Kitabı: Tevrat2500 yıl önceBuddhist Tripitaka ve A guttara-Nika<strong>ya</strong> ve Konfüçyüs öğretileri2000 yıl önceİncil ve 600 yıl sonra Kuran17. yüzyıla kadarDavranış kuralları: Menes,Asoka, Hammurabi, Draco,Cyrus, Moses, Solo ve Manu1215 Egemenin bile hukuk üzerindeolmadığını belirten MagnaCarta imzalandı.1625 Hollandalı hukukçu HugoGrotius uluslararası hukukuntemellerini attı.1690 John Locke, HükümetÜzerine İkinci İnceleme’dedoğal <strong>haklar</strong> fikrini <strong>ya</strong>rattı.1776 Virginia Haklar Manzumesi1789 Haklar Manzumesi: ABDAna<strong>ya</strong>sası ek Maddeler I-X
EK KAYNAKLAR5271789 Fransız Devrimi ve İnsanve Vatandaş Hakları Bildirgesi1815 Latin Amerika’da ve Fransa’daköle is<strong>ya</strong>nları1830’lar Ekonomik ve sos<strong>ya</strong>l<strong>haklar</strong> için hareketler: Hindistan’daRamakrishna, Batı’dadini hareketler1840 İrlanda’da Chartist Hareketiişçiler ve yoksullar içingenel seçme hakkı ve <strong>haklar</strong>talep etti.1847 Liber<strong>ya</strong> Devrimi1861 Rus<strong>ya</strong>’da serfliğin kalkması18. ve 19. yüzyıllar1792 Mary Wollstonecraft’ınkitabı: Kadın Haklarının Savunulması(A Vindication of theRights of Woman)1860’lar İran’da Mirza Fath AliAkhundzade ve Çin’de Tan Sitongcinsiyet eşitliğini savundu.1860’lar Rosa Guerra’nındergisi La Camelia Latin Amerika’nınher yerinde kadınlarıneşitliğini savunma<strong>ya</strong> başladı.1860’larda Japon<strong>ya</strong>’da ToshikoKishida ‘Kız Kardeşlerim, SizeSöylüyorum’ başlıklı makalesini<strong>ya</strong>yınladı.1860-80 tüm bölgelerde köleliğinkaldırılmasına dair 50’denfazla ikili antlaşma1809 İsveç’te OmbudsmanKurumu kuruldu.1815 Vi<strong>ya</strong>na Kongresi’nde UluslararasıKöle Ticareti HakkındaKomite kuruldu.1839 Birleşik Krallık’ta KölelikKarşıtı Örgüt/ 1860’larda Brezil<strong>ya</strong>’daKöleliğin KaldırılmasıKonfederasyonu (ConfederaçãoAbolicionista)1863 Uluslararası KızılhaçKomitesi1864 Uluslararası Çalışanlar İşçiErkekler Örgütü1898 İnsan Hakları Cemiyeti(Dreyfus davasına <strong>ya</strong>nıt olarakkurulan bir STK)1900–1915 As<strong>ya</strong> ve Afrika’dasömürgeleştirilmiş bölgelerinhalklarının emper<strong>ya</strong>lizmeis<strong>ya</strong>nı1905 Avrupa, Hindistanve ABD’de İşçi hareketleri;Moskova’da 300.000 işçiningösterisi1910 Meksika’daki köylülerintoprak <strong>haklar</strong>ı için hareketi1914–1918 Birinci Dün<strong>ya</strong>Savaşı1914 Avrupa, Afrika ve As<strong>ya</strong>’dabağımsızlık hareketlerive is<strong>ya</strong>nlar1915 Ermeni tehciri/Büyük Felaket1917 Rus Devrimi1919 Milletler Cemiyeti Sözleşmesi’ndenırksal eşitliğinçıkarılmasına karşı <strong>ya</strong>ygıngösteriler1920’ler Ellen Key, MargaretSanger, Shizue Ishimototarafından başlatılan doğumkontrolü için kadın <strong>haklar</strong>ıhareketi1900–19291900 İlk Afrika Kongresi(Londra)1906 Kadınların sanayi istihdamındagece çalışmalarının<strong>ya</strong>saklanmasına dair UluslararasıSözleşme1907 Orta Amerika BarışKonferansı-<strong>ya</strong>bancılara ikametettikleri yerde mahkemelerebaşvurma hakkı1916 Lenin’in “Kapitalizmin EnSon Aşaması: Emper<strong>ya</strong>lizm”adlı kitabında kendi kaderinitayin hakkına atıf1918 Wilson’un “14 Madde”adlı kitabında kendi kaderinitayin hakkına atıf1919 Versailles Antlaşması-kendikaderini tayin veazınlık <strong>haklar</strong>ına atıf1919 Afrika Kongresi’ninsömürge bölgeler için kendikaderini tayin talebi1923 Şili-Santiago’da AmerikaCumhuriyetleri Kongresi’ndekadın <strong>haklar</strong>ına vurgu1924 Çocuk Hakları CenevreBildirgesi1902 Seçim hakkı ve eşit yurttaşlıkiçin uluslararası İttifak1905 Sendikalar uluslararası federasyonlarkurma<strong>ya</strong> başladı1910 Uluslararası Kadın Eş<strong>ya</strong>larıİşçileri Sendikası1919 Milletler Cemiyeti ve UluslararasıAdalet Divanı1919 İş hukukunda <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ınınkorunması amaçlı UluslararasıÇalışma Örgütü (ILO)1919 Barış ve Özgürlük İçin UluslararasıKadın Cemiyeti1919 Kadın <strong>haklar</strong>ı savunucusuSTK’lar çocuk <strong>haklar</strong>ını savunma<strong>ya</strong>başlar. Save the Children(Birleşik Krallık)1920’ler Britan<strong>ya</strong> Batı Afrika’sıUlusal Kongresi (Accra) kendikaderini tayin talebi1922 14 ulusal <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıcemiyeti İnsan Hakları CemiyetleriUluslararası Federasyonu’nukurdu1925 Sekiz gelişmekte olan ülketemsilcileri ırk ayrımcılığına sonvermek üzere Coloured Internationalörgütünü kurdu
528 EK KAYNAKLAR1920’ler Sanayileşmiş dün<strong>ya</strong>daişçiler ve patronlar arasında silahlımücadele ve genel grevler1930 Hindistan’da Gandhi’ninliderliğinde yüzlerce <strong>insan</strong>Dandi’ye doğru tuz vergisiniprotesto etmek için yürüdü.1939–1945 Hitler’in Nazi rejimi6 milyon Yahudiyle birlikteRoman ve Sintileri, komünistleri,sendikacıları, si<strong>ya</strong>simuhalifleri, engellileri, Yehovaşahitlerini, eşcinselleri ve diğer<strong>insan</strong>ları konsantrasyon kamplarındakatletti.1942 Fransız René Cassin savaşsuçlarının cezalandırılması içinyeni bir uluslararası mahkemekurulması gerektiğini söyledi.1942 ABD hükümeti 2. Dün<strong>ya</strong>Savaşı sırasında 120.000 Japonkökenli Amerikalıyı tutukladı1942-45 Birçok Avrupa ülkesindefaşizme karşı mücadeleler1949 Çin Devrimi1924 ABD Kongresi tarafındanyerli Amerikalılara vatandaşlıktanı<strong>ya</strong>n Snyder Yasası’nınkabulü1926 Cenevre Konferansı’ndaKölelik Sözleşmesi’nin kabulü1930–19491930 Zorla ve Zorunlu ÇalışmaHakkında ILO Sözleşmesi1933 Her Yaştan Kadının TicaretininÖnlenmesine İlişkinSözleşme1941 ABD Başkanı Rooseveltdört ana özgürlüğü tanımladı:ifade ve din özgürlüğü, yoksulluktanve korkudan azadeolma özgürlüğü1945 BM Şartı-<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıvurgusu1948 İnsan Hakları EvrenselBildirgesi1948 Soykırım Suçunun Önlenmesive Cezalandırılmasınaİlişkin Sözleşme1948 Örgütlenme Özgürlüğüve Örgütlenme Hakkının Korunmasıİçin ILO Sözleşmesi1949 Savaş Esirlerinin MuamelesiHakkında CenevreSözleşmesi1949 Savaş ZamanındaSivillerin Korunmasına İlişkinCenevre Sözleşmesi1949 İnsan Ticaretinin ve FuhuşunOrtadan Kaldırılmasınaİlişkin Sözleşme1949 Örgütlenme Hakkı veToplu Sözleşme Hakkında ILOSözleşmesi1928 Amerika KıtasıKadın Komisyonu,kadınların medeni vesi<strong>ya</strong>si <strong>haklar</strong>ınıntanınmasını sağlamaküzere orta<strong>ya</strong> oluşturuldu1933 Mülteci Örgütü1935–1936 Uluslararası Ceza veİnfaz Komisyonu (mahkûmlarıntemel <strong>haklar</strong>ını savunma amaçlı)1945 Nürmberg ve Tokyo <strong>ya</strong>rgılamaları1945 Birleşmiş Milletler1946 BM İnsan Hakları Komisyonu1948 Amerika Devletleri Örgütü1949 Avrupa Konseyi
EK KAYNAKLAR5291950’ler As<strong>ya</strong>’da is<strong>ya</strong>nlar veulusal kurtuluş savaşları; bazıAfrika ülkelerinin bağımsızlığınakavuşması1955 ABD’de si<strong>ya</strong>si ve medeni<strong>haklar</strong> için toplumsal hareketler;Martin Luther King Jr.Montgomery otobüs boykotunaliderlik etti (381 gün)1950–19591950 Avrupa İnsan HaklarıSözleşmesi1951 Mültecilerin Statüsüneİlişkin Sözleşme1951 ILO Eşit Ücret Sözleşmesi1954 Vatansız Kişilerin Durumunaİlişkin Sözleşme1957 Zorla ÇalıştırmanınYasaklanmasına İlişkin ILOSözleşmesi1958 İstihdam ve MeslekteAyrımcılığa İlişkin Sözleşme1950 ILO araştırma komisyonusendikal <strong>haklar</strong>ın ihlalleri ile ilgiliaraştırma <strong>ya</strong>ptı1951 ILO Örgütlenme ÖzgürlüğüKomitesi1954 Avrupa İnsan HaklarıKomisyonu1959 Avrupa İnsan HaklarıMahkemesi1960’lar Afrika’da 17 ülke, başkayerlerde olduğu gibi, kendikaderini tayin hakkını tanıdı.1962 ABD’deki göçmen işçilerinkorunması için Amerika Tarımİşçileri Birliği örgütlendi.1960’lar ve 1970’ler Feministhareketler eşitlik talep etti.1960–19691960 UNESCO Eğitimde AyrımcılığaKarşı Sözleşme1961 Vatansızlığın AzaltılmasıSözleşmesi1965 BM Her Türlü Irk AyrımcılığınınOrtadan Kaldırılmasınaİlişkin UluslararasıSözleşme1966 BM Medeni ve Si<strong>ya</strong>siHaklar Uluslararası Sözleşmesi1966 BM Ekonomik, Sos<strong>ya</strong>l veKültürel Haklar UluslararasıSözleşmesi1966 Medeni ve Si<strong>ya</strong>si HaklarUluslararası Sözleşmesi’ye ekİhti<strong>ya</strong>ri Protokol1966 Mültecilerin Statüsühakkında Protokol1968 Tahran Birinci İnsanHakları Dün<strong>ya</strong> Konferansı1960 Amerika İnsan HaklarıKomisyonu ilk oturumunu gerçekleştirdi.1961 Uluslararası Af Örgütü1963 Afrika Birliği Örgütü1965 BM Irk Ayrımcılığının ÖnlenmesiKomitesi1966 BM İnsan Hakları Komitesi1967 Papalık Uluslararası Adaletve Barış Komitesi
530 EK KAYNAKLAR1970’ler İnsan <strong>haklar</strong>ı konularıbüyük ilgi toplama<strong>ya</strong> başladı.Güney Afrika’da apartheidrejimi, işgal edilen topraklardaFilistinlilere <strong>ya</strong>pılan muamele,Şili’de si<strong>ya</strong>si muhaliflerin işkencegörmesi, Arjantin’deki “kirlisavaş”, Kamboç<strong>ya</strong>’da soykırım1970’ler İnsanlar Arap-İsrailçatışmasını, Vietnam savaşınıve Nijer<strong>ya</strong>-Biafra iç savaşınıprotesto etmeye başladı.1976 Uluslararası Af ÖrgütüNobel Barış Ödülünü kazandı.1980’ler Latin Amerika’dakidiktatörlükler son buldu: Arjantin,Boliv<strong>ya</strong>, Paraguay, Uruguay1986 Filipinler’de Halkın GücüHareketi Marcos’un diktatörlüğünüdevirdi.1989 Tiananmen Meydanıgösterileri1989 Berlin Duvarı’nın çöküşü1970–19791973 BM Apartheid SuçununOrtadan Kaldırılması ve Cezalandırılmasıİçin UluslararasıSözleşme1973 ILO Asgari Yaş Sözleşmesi1974 Olağanüstü hallerde veSilahlı Çatışmalarda Kadınlarınve Çocukların Korunmasınaİlişkin Bildirge1974 Roma Dün<strong>ya</strong> GıdaKonferansı1975 Engelli Hakları Bildirgesi1977 12 Ağustos 1949 tarihliCenevre Sözleşmelerine ek veUluslararası Silahlı ÇatışmalarınMağdurlarının Korunmasınaİlişkin Protokol (Protokol I)1977 12 Ağustos 1949 tarihliCenevre Sözleşmelerine ek veUluslararası Olma<strong>ya</strong>n SilahlıÇatışmaların MağdurlarınınKorunmasına İlişkin Protokol(Protokol II)1978 UNESCO “Irk” ve“Irksal” Ön<strong>ya</strong>rgı HakkındaBildirge1979 BM Kadına Karşı HerTürlü Ayrımcılığın ÖnlenmesiSözleşmesi1980–19891981 Afrika İnsan ve HalklarınHakları Şartı1984 BM İşkence ve DiğerZalimane, İnsanlık Dışı ve<strong>ya</strong>Onur Kırıcı Muamele <strong>ya</strong> daCeza<strong>ya</strong> Karşı Sözleşmesi1986 BM Kalkınma HakkıBildirgesi1989 BM Çocuk HaklarıSözleşmesi1989 Medeni ve Si<strong>ya</strong>si HaklarUluslararası Sözleşmesi’ne ek2 no’lu İdam Cezasının Kaldırılmasınaİlişkin Protokol1989 Yerli Halklar Sözleşmesi1970 Paraguay ve Brezil<strong>ya</strong>’da barışve adalet için ilk komisyonlar1978 Helsinki İzleme Örgütü(İnsan Hakları İzleme Örgütü-HumanRights Watch)1979 Amerika İnsan HaklarıMahkemesi1979 BM Kadına Karşı AyrımcılığınÖnlenmesi Komitesi1983 Arap İnsan Hakları Örgütü1984 BM İşkenceye Karşı Komite1985 BM Ekonomik, Sos<strong>ya</strong>l veKültürel Haklar Komitesi1985 BM İşkence ve Diğer Zalimane,İnsanlık Dışı ve<strong>ya</strong> OnurKırıcı Muamele <strong>ya</strong> da Ceza ÖzelRaportörü1988 Afrika İnsan ve HalklarınHakları Komisyonu1989 BM Çocuk Hakları Komitesi
EK KAYNAKLAR5311990–19991990’lar Demokrasi Afrika’da<strong>ya</strong>yıldı; Nelson Mandela cezaevindençıktı ve Güney AfrikaBaşkanı seçildi.1990’lar Eski Yugoslav<strong>ya</strong>’daetnik temizlik ve Ruanda’dasoykırım ve ağır <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıihlalleri.1998 İspan<strong>ya</strong> General Pinochet’yekarşı suçluların iadesiusulü başlattı.1999 Sınır Tanıma<strong>ya</strong>n DoktorlarNobel Barış Ödülü’nü kazandı.1990 Tüm Göçmen İşçilerinve Ailelerinin Haklarının Korunmasınaİlişkin UluslararasıSözleşme1993 Vi<strong>ya</strong>na Bildirgesi veEylem Programı1993 Kadına Yönelik ŞiddetinÖnlenmesine İlişkin Bildirge1990–1996 Çocuklar, eğitim,çevre ve kalkınma, <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı,nüfus, kadınlar, sos<strong>ya</strong>lgelişim ve <strong>insan</strong> yerleşimlerihakkında küresel düzeyde BMKonferansları ve zirveleri1998 Uluslararası Ceza Mahkemesi’nikuran Roma Statüsü1999 Kadına Karşı Her TürlüAyrımcılığın Önlenmesi Sözleşmesi’neek İhti<strong>ya</strong>ri Protokol1999 ILO Çocuk İşçiliğininEn Kötü Biçimlerine KarşıSözleşme1990 Tüm Göçmen İşçilerin veAilelerinin Haklarının KorunmasıKomitesi1992 İlk AGİT Ulusal AzınlıklarYüksek Komiseri1993 İlk BM İnsan Hakları YüksekKomiseri, Vi<strong>ya</strong>na’da <strong>ya</strong>pılanİnsan Hakları Dün<strong>ya</strong> Konferansısırasında atandı.1993–1994 Eski Yugoslav<strong>ya</strong> veRuanda Uluslararası Ceza Mahkemeleri1994 BM Kadına Yönelik Şiddet,Sebepleri ve Sonuçları ÖzelRaportörü1995 Güney Afrika Hakikat veUzlaşma Komisyonu1995–1999 10 ülke <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ınınkorunması ve geliştirilmesiiçin ulusal eylem planları kabulettiler.1999 İnsani Güvenlik Ağı kuruldu.
532 EK KAYNAKLAR2000 Senegal’de bir mahkemeeski Çadlı diktatör Hissene Habre’yi“işkence ve barbarlık”laitham etti.2000 İsrailliler ve Filistinlilerarasındaki şiddetin artışı(Al-Aqsa İntifada)2001 Barış Ödülü Kofi Annanve BM’ye verildi.2001 Dün<strong>ya</strong> Ticaret Merkezi’neve Pentagon’a terörist saldırı-BaşkanBush Afganistan’daki“terör <strong>ya</strong>pıları”nı hedefleyen“Teröre Karşı Savaş”ı ilan etti.2002 Küba’da GuantánamoKörfezi’nde bulunan ABD denizkuvvetleri üssünde alıkoymamerkezi açıldı.2003 ABD’nin Irak’a saldırısı2004 Madrid ve Beslan’da terörsaldırıları; Irak’ta ABD askerikuvvetlerinin mahkûmlara kötümuamele <strong>ya</strong>ptığını gösterenfotoğraflar <strong>ya</strong>yınlandı.2005 Londra’da terör saldırıları2006 Saddam Hüseyin’in idamı;Thomas Lubanga (Kongo)UCM’deki ilk sanık2007 Kızıl Kmer Mahkemesi çalışma<strong>ya</strong>başladı. İlk sanık KangKek Ieu oldu.2008 Kosova tek taraflı olarakbağımsızlığını ilan etti; Israil,Gazze şeridinde Hamas’a karşıoperasyon başlattı;Radovan Karadži <strong>ya</strong>kalandıve Eski Yugoslav<strong>ya</strong> CezaMahkemesi’nde <strong>ya</strong>rgılanma<strong>ya</strong>başlandı.2010 Kang Kek Ieu Kızıl KmerMahkemesi tarafından 35 yılhapis cezasına mahkum edildi;Arap Baharı: Arap dün<strong>ya</strong>sındahalklar otoriter devletlere karşıa<strong>ya</strong>klandı.2011 Ratko Mladić ve Eski Yugoslav<strong>ya</strong>Ceza Mahkemesi’nde<strong>ya</strong>rgılanma<strong>ya</strong> başlandı;Osama Bin Laden öldürüldü;Lib<strong>ya</strong>’<strong>ya</strong> İnsani müdahale; MuammarKaddafi öldürüldü2000–20122000 Çocuk Hakları Sözleşmesi’neek Silahlı ÇatışmalardakiÇocuklar Hakkında İhti<strong>ya</strong>riProtokol2000 Çocuk Hakları Sözleşmesi’neek Çocuk Ticareti, ÇocukFuhuşu ve Çocuk Pornografisineİlişkin İhti<strong>ya</strong>ri Protokol2000 Birleşmiş Milletler Bin YılBildirgesi2001 Irkçılık, Irk Ayrımcılığı,<strong>ya</strong>bancı Düşmanlığı ve BenzeriHoşgörüsüzlüğe Karşı DurbanDün<strong>ya</strong> Konferansı: DurbanBildirgesi ve Eylem Programı2002 İşkence ve Diğer Zalimane,İnsanlık Dışı ve<strong>ya</strong> OnurKırıcı Muamele <strong>ya</strong> da Ceza<strong>ya</strong>Karşı Sözleşme’ye ek İhti<strong>ya</strong>riProtokol2004 Arap İnsan Hakları Şartı2005 Avrupa Konseyi İnsan TicaretineKarşı Eylem Sözleşmesi2005 “Pekin+10” Kadın HaklarıKonferansı2006 Engelli Hakları Sözleşmesi2006 Bütün Kişilerin ZorlaKaybedilmeden Korunmasınaİlişkin Uluslararası Sözleşme2006 Engelli HaklarıSözleşmesi’ne ek İhti<strong>ya</strong>ri Protokol2007 Avrupa Konseyi TerörünÖnlenmesi Sözleşmesi2007 Yerli Halkların Haklarınaİlişkin Bildirge2007 Lizbon Antlaşması-AvrupaBirliği Temel Haklar Şartı2008 Ekonomik, Sos<strong>ya</strong>l veKültürel Haklar UluslararasıSözleşmesi’ne ek İhti<strong>ya</strong>ri Protokol2008 Misket Bombaları’na KarşıSözleşme2010 Kampala’daki Konferanssırasında saldırı suçunun tanımıhakkında bir anlaşma<strong>ya</strong> varıldı.2011 BM Güvenlik Konseyitarihinde ilk kez kararlarındaKoruma Sorumluluğuna atıf<strong>ya</strong>ptı.2011 BM İnsan Hakları EğitimiBildirgesi2003 1 Ocak’ta ICC çalışma<strong>ya</strong>başladı.2005 Terörle Mücadelede İnsanHaklarının Korunması ve GeliştirilmesiÖzel Raportörü2006 BM İnsan Hakları Konseyi2006 Engelli Hakları Komitesi2007 Vi<strong>ya</strong>na’da bulunan AvrupaBirliği Temel Haklar Ajansı2008 Afrika Adalet Divanı veAfrika İnsan ve Halkların HaklarıMahkemesi birleşip “AfrikaAdalet ve İnsan Hakları Divanı”adını aldı.2008 Navanethem Pillay BMİnsan Hakları Yüksek Komiserliği’neatandı.2009 ASEAN Hükümetler arasıİnsan Hakları Komisyonu kuruldu.2011 2008 yılında kurulan İnsanHaysiyeti Kurulu “İnsan HaysiyetiniKorumak: İnsan HaklarıGündemi” başlıklı raporunu<strong>ya</strong>yınladı.2011 BM Genel Sekreteri’ninÖzel Temsilcisi “İş Dün<strong>ya</strong>sı veİnsan Hakları Hakkında Rehberİlkeler”i <strong>ya</strong>yınladı.2012 Navi Pillay bir kez daha BMİnsan Hakları Yüksek Komiserliği’neatandı.
EK KAYNAKLAR533C. İNSAN HAKLARI KONUSUNDAÖNERİLEN KAYNAKLARKİTAP SEÇKİSİİsim: Human Rights in International Relations(Uluslararası İlişkilerde İnsan Hakları)Yazar/Editör: David P. ForsytheYayın yeri: New YorkYayınla<strong>ya</strong>n: Cambridge Üniversitesi YayınlarıYayın Yılı: 2012ISBN: 978-1-107-62984-4İçerik: Bu <strong>kitap</strong> <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının uluslararasısi<strong>ya</strong>setteki yerine dair yetkin ve genel niteliklibilgi sağlamaktadır. Merkezi bir paradoksgelişmeleri özetler: İnsan <strong>haklar</strong>ı uluslararasıhukukta her zamankinden daha köklü halegelmişse de <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının uygulamada korunmasıkarşısındaki zorluk büyümektedir.Kitap dört temel tema<strong>ya</strong> odaklanmaktadır: <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ı normlarının dirençliliği, bağlayıcıolma<strong>ya</strong>n hukukun önemi, sivil toplum kuruluşlarınınönemli rolü, devlet egemenliğinimdeğişen niteliği. İnsan <strong>haklar</strong>ı standartları küresel,bölgesel ve ulusal düzeylerde analizlerleincelenmiş ve ulus aşırı şirketlere özel birbölüm ayrılmıştır. Kitabın bu üçüncü <strong>bask</strong>ısı<strong>ya</strong>kın zamandaki olayları da dahil etmek üzeregüncellenmiştir. Özellikle militan İslam’ınve ağır terörle mücadele politikalarının sürmesi,Çin’in ve diğer <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ına saygıgöstermeyen ülkelerin artan gücü ve <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ına ciddi bir dikkat verilmesiyle birliktedüşünülen masrafları vurgula<strong>ya</strong>n ekonomikzorluklar <strong>kitap</strong>ta yer almaktadır.İsim: UN Human Rights Treaty Bodies-Lawand Legitimacy (BM İnsan Hakları AntlaşmaOrganları-Hukuk ve Meşruiyet)Yazar/Editör: Hellen Keller, Geir UlfsteinYayın yeri: New YorkYayınla<strong>ya</strong>n: Cambridge Üniversitesi YayınlarıYayın yılı: 2012ISBN: 978-1-107-00654-6İçerik: İnsan <strong>haklar</strong>ı sözleşmelerinden doğanyükümlülüklerin iç hukukta etkili bir biçimdeuygulanması gitgide daha fazla ilgi görmektedir.Ulusal düzeydeki uygulamanın küreselolarak izlenmesi BM <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı sözleşmeorganlarının yetkisindedir. Bu organlar <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ı sözleşmeleriyle kurulmuştur vebağımsız uzmanlardan oluşmaktadır. Kitapbu organların üç yönünü incelemektedir: <strong>ya</strong>pılarının,işlevlerinin ve kararlarının hukukiyönü; <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı yükümlülüklerinin yerinegetirilmesindeki etkinlikleri ve bu organlarınve kararlarının meşruiyeti. Sözleşme organlarınınbugünkü ve geçmişteki üyeleri de dahilolmak üzere, önde gelen hukuk <strong>insan</strong>larınınkatkılarını içeren <strong>kitap</strong>taki analizler BM İnsanHakları Yüksek Komiserliği’nin çabalarıyla vekonuyla ilgili paydaşların katkılarıyla devameden sözleşme organlarının güçlendirilmesineyönelik mücadelenin ışığında okunmalıdır.İsim: The International Human Rights Movement(Uluslararası İnsan Hakları Hareketi)Yazar/Editör: Aryeh NeierYayın yeri: PrincetonYayınla<strong>ya</strong>n: Princeton Üniversitesi YayınlarıYayın yılı: 2012ISBN: 978-0-63-113515-1İçerik: Son birkaç on yıl boyunca uluslararası<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı hareketi totaliter rejimlere, savaşlardakizalimliklere ve <strong>insan</strong>lığa karşı suçlarakarşı mücadelede önemli bir rol oynamıştır.Bugün hareket teröre karşı savaşa ve bununsonucu olarak orta<strong>ya</strong> çıkan iktidarın kötüyekullanılmasına karşı kavga vermektedir. Ha-
534 EK KAYNAKLARreketin kökenlerini tartışan <strong>ya</strong>zar 17. yüzyıldaİngiltere’de dini özgürlükler için savaşanmuhalifleri ve İç Savaş döneminden önceköleliğin kaldırılması için mücadele verenleriincelemektedir. Yazar 1970’lerden bugüne kadarolan döneme özel bir önem vermektedirve Helsinki anlaşmalarını takip eden süreçte<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı hareketlerinin büyüyüşünü,Amerika başkanlıklarının rollerini ve 2011’degerçekleşen etkileyici Arap Baharı’nı anlatmaktadır.Neier’e göre günümüz <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıhareketi büyük ölçüde Soğuk Savaş döneminindoğal bir sonucudur ve <strong>kitap</strong> bu hareketinnasıl uluslararası hukukta, kurumlarda ve<strong>haklar</strong>da itici güç olduğunu açıklamaktadır.Metin boyunca Neier önemli sayıları, çelişkilerive Uluslararası Af Örgütü ve İnsan Haklarıİzleme Örgütü de dahil olmak üzere örgütlerianlatmakta ve gelecekte bekleyen zorluklarınmevcut olduğunu belirtmektedir.İsim: International Human Rights Law inAfrica (Afrika’da Uluslararası İnsan HaklarıHukuku)Yazar/Editör: Frans ViljoenYayın yeri: OxfordYayınla<strong>ya</strong>n: Oxford Üniversitesi YayınlarıYayın yılı: 2012ISBN: 978-0-19-964559-6İçerik: Bu <strong>kitap</strong> Afrika’da <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı hukukuhakkında kapsamlı ve analitik bilgileriçermekte; kurumları, normları ve BirleşmişMilletler, Afrika Birliği ve Afrika’daki bölgeselekonomik topluluklar tarafından sağlanan<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının gerçekleşmesi süreçlerini incelemekte;Afrika devletlerinin ulusal hukuksistemleri arasındaki ilişkiyi araştırmaktadır.Kitap boyunca her bölümde ortak üç temabulunmaktadır: uluslararası <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıhukukunun ulusal düzeyde uygulanması veicrası; entegrasyonun hukuki ve diğer türlübiçimleri; yoksulluğun ortadan kaldırılmasında<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının rolü. Kitap ayrıca konuylailgili <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı kavramlarına da bir girişiçermektedir.İsim: The Local Relevance of Human Rights(İnsan Haklarının Yerel Düzeyde Önemi)Yazar/Editör: Koen De Feyter, Stephan Parmentier,Christiane Timmerman, George UlrichYayın yeri: CambridgeYayınla<strong>ya</strong>n: Cambridge Üniversitesi YayınlarıYayın yılı: 2011ISBN: 978-1-107-00956-1İçerik: İnsan <strong>haklar</strong>ı gerçekten iç hukuklarda<strong>ya</strong>şam koşullarını iyileştirmek için <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ını öne süren dezavantajlı gruplarabir koruma sağlamakta mıdır? Eğer öyleyseyerel düzeyde <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ını öne sürenlerindeneyimlerinin <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının (ulusalve diğer düzeylerde) gelişmesinde bir etkisiolmasını sağlayıp <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının yerel düzeydekiönemini artırabilir miyiz? 10 Aralık1948’de İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi’ninkabulünden beri çok sayıda uluslararası belge<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının küresel normlar olduğunubelirtmiştir. Bu <strong>kitap</strong> yerel düzeyde <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ının öne sürülmesinin hangi faktörlersayesinde başarılı olacağını ve İHEB’in çeşitligruplarca tanımlanan tehditlere yeterli <strong>ya</strong>nıtverip veremediğini ve<strong>ya</strong> İHEB’in içindeki bazıfikirlerin güncel duruma a<strong>ya</strong>k uydurabilmekiçin gözden geçirilip geçirilmemesi gerektiğiniincelemektedir.İsim: Human Rights: Confronting Mythsand Misunderstandings (İnsan Hakları: Mitlereve Yanlış Anlaşılmalara Karşı)Yazar/Editör: Andrew FaganYayın yeri: CheltenhamYayınla<strong>ya</strong>n: Edward Elgar PublishingYayın yılı: 2011ISBN: 978-1-84980-982-5İçerik: Bu kapsamlı <strong>kitap</strong> modern <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıteorisi ve uygulamasındaki süregiden tema
EK KAYNAKLAR535ve konularla ilgili hem giriş niteliğinde bilgilerhem de eleştirel bir analiz içermektedir. Çokdisiplinli bir analize sahip olan <strong>kitap</strong>, <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ına ilişkin felsefi, si<strong>ya</strong>si ve sos<strong>ya</strong>l <strong>ya</strong>klaşımlarıda açıklamaktadır.İsim: The Fundamentals of International HumanRights Treaty Law (Uluslararası İnsanHakları Antlaşmalar Hukukunun Temelleri)Yazar/Editör: Betrand G. RamcharanYayın yeri: Boston/LeidenYayınla<strong>ya</strong>n: Martinus Nijhoff PublishersYayın yılı: 2011ISBN: 978-90-04-17608-9İçerik: Bu <strong>kitap</strong> basit bir hedefe sahiptir: Uluslararası<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı sözleşme hukukununtemellerini ulusal liderlere, memurlara <strong>ya</strong> dagörevi <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı sözleşmelerinin ülkesindeha<strong>ya</strong>ta geçmesine <strong>ya</strong>rdım etmek olan hukukçulara<strong>ya</strong>rdım edecek şekilde orta<strong>ya</strong> koymak.Bu <strong>kitap</strong> bir uluslararası hukuk kitabıdır veuluslararası ve bölgesel <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı sözleşmelerini,içtihadı ve izleme organlarının uygulamalarınıiçerir. Bölüm I uluslararası <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ı hukukunun niteliğini ve özellikleriniincelemekte, Bölüm II bir <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı sözleşmesininetkili bir biçimde ha<strong>ya</strong>ta geçirilmesiiçin gerekli olan ulusal koruma sistemi kavramınınnasıl olması gerektiğini anlatmakta,Bölüm III sözleşme organlarının demokrasi vehukuk devleti gibi temel konuları içtihatlarındave uygulamalarında nasıl yorumladıklarınıincelemekte, Bölüm IV kriz ve olağanüstü hallerde<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının durumunu incelemektedir.Bölüm V önleyici stratejiler hakkındadır.Bölüm VI hükümetlerin <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıyla ilgiliyükümlülüklerini (saygı, koruma, yerine getirme)anlatmaktadır. Bölüm VII orta<strong>ya</strong> çıkabilecekihlaller bakımından hükümetlerin tazmingörevi üzerinedir. Bölüm VIII raporlama sistemininözü hakkındadır. Bölüm X ise <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ı sözleşme organlarının içtihatları veuygulamalarında evrensellik, eşitlik ve adaletgibi en temel ilkelerin nasıl orta<strong>ya</strong> koyulduğunuinceleyerek kitabı noktalamaktadır.İsim: International Human Rights Law. Cases,Materials, Commentary (Uluslararasıİnsan Hakları Hukuku. Vakalar, Mater<strong>ya</strong>ller,Yorum)Yazar/Editör: Olivier De SchutterYayın yeri: New YorkYayınla<strong>ya</strong>n: Cambridge Üniversitesi YayınlarıYayın yılı: 2010ISBN: 978-0-521-74866-7İçerik: Öğrencilerin bir konu hakkındaki algısıo konunun akademik çalışma olarak gerçekliğiyleçeliştiğinde onları nasıl motive edebilirsiniz?Uluslararası <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı hukukuheyecan verici olmanın <strong>ya</strong>nı sıra karmaşıkve zor bir alandır. Bu <strong>kitap</strong>la, De Schutteruluslararası <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı hukukuna farklı<strong>haklar</strong>ın koleksiyonu olarak değil küresel birhukuk sistemi olarak bakmakta ve konununöneminin ve aciliyetinin altını çizmektedir.Kitap çok sayıda kaynağa da<strong>ya</strong>nan dava vemater<strong>ya</strong>ller temelinde, <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı hukukununterörle mücadele, küresel yoksullukve dini çeşitlilik gibi güncel konuların analizindenasıl bir araç olarak kullanılabileceğinigöstermektedir. Mater<strong>ya</strong>ller konu temelindedüzenlenmiştir ve farklı antlaşmalar ile hukuksistemleri arasında karşılaştırma <strong>ya</strong>pmave bağ kurma fırsatı vermektedir. Öğrencilerayrıca <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının ulusal ve uluslararasıhukuk altında nasıl korunduğunu da bu metindenöğrenebilir. Hukuki düzenlemeler <strong>kitap</strong>boyunca bağlamalara göre açıklanmıştır.Kitabı oku<strong>ya</strong>nların bu hukuki düzenlemelerinneden mevcut olduğu ve nasıl uygulandığınıtam olarak anlaması mümkün kılınmıştır.İsim: Law of the European Convention onHuman Rights (Avrupa İnsan Hakları SözleşmesiHukuku)Yazar/Editör: David Harris, Michael O’Boyle,
536 EK KAYNAKLARColin WarbrickYayın yeri: New YorkYayınla<strong>ya</strong>n: Oxford Üniversitesi YayınlarıYayın yılı: 2009ISBN: 978-0-40-690594-9İçerik: Bu <strong>kitap</strong>, Avrupa hukuk tarihindeönemli bir kilometre taşı olan Avrupa İnsanHakları Mahkemesi’nin kuruluşunun 50. yıldönümüyleaynı zamanda <strong>ya</strong>yımlanmıştır.Strasbourg Mahkemesi’nin içtihadının veilkelerinin güncel ve kapsamlı bir tasviriniiçermekte, hukukun bu alanının derinlemesineanlaşılmasını sağlamaktadır. Sözleşme’nintaraf devletlerdeki hukuki gelişmeler üzerindekietkisini incelemekte ve hangi nedenlerlebu ölçüde güçlü bir etki <strong>ya</strong>rattığının <strong>ya</strong>nıtınıvermektedir. Esasa ilişkin güvence içeren herbir Sözleşme maddesinin eleştirel bir analizinive denetim sisteminin bir incelemesini sunmaktadır.Sözleşme bugün 47 Avrupa devletibakımından bağlayıcı niteliktedir ve etkisinindaha da geniş bir alana <strong>ya</strong>yılma ihtimali vardır.Avrupa’nın ana<strong>ya</strong>sal <strong>haklar</strong> manzumesihaline gelen Sözleşme, tüm kıta için ortak <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ı standartları sağlamaktadır. Ulusalparlamentolar ve mahkemeler <strong>ya</strong>sama ve <strong>ya</strong>rgıfaaliyetlerini yerine getirirken hep Sözleşme’yirehber olarak almakta <strong>ya</strong> da Strasbourgkararlarıyla ters düşme ihtimalini göze almaktadırlar.Neredeyse tüm devletler bakımındanSözleşme ulusal mahkemeler önünde ileri sürülebilirbir belgedir. Geri kalan birkaç devletbakımından ise ulusal <strong>haklar</strong> manzumesioluşturmak için bir model teşkil etmektedir.Tüm bu mülahazalar, bu kitabın orta<strong>ya</strong> koyduğukapsamlı Sözleşme hukukunun büyükdeğerinin altını çizmektedir.İsim: The Law of International Human RightsProtection (Uluslararası İnsan HaklarıKoruması Hukuku)Yazar/Editör: Walter Kälin, Jörg KünzliYayın yeri: New YorkYayınla<strong>ya</strong>n: Oxford Üniversitesi YayınlarıYayın yılı: 2009ISBN: 978-0-19-956520-7İçerik: Bu <strong>kitap</strong>, uluslararası <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıkorumasının küresel ve bölgesel düzeylerdekısa ancak kapsamlı bir resmini sunmaktadır.İnsan <strong>haklar</strong>ı yükümlülüklerinin kaynakları,hukuki niteliği ve uygulama alanı hakkındabilgi de dahil olmak üzere, uluslararası <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ı hukuku alanındaki fikirler, kavramlarve doktrin hakkında giriş niteliğinde bilgileriçermektedir. Kitapta <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının ulusal,bölgesel ve uluslararası düzeylerde ha<strong>ya</strong>ta geçirilmesive icrasına dair meseleler ve <strong>ya</strong>kınzamanda kurulan İnsan Hakları Konseyi’ninetkisi <strong>kitap</strong>ta incelenmekte, BM sözleşmeleriçerçevesinde orta<strong>ya</strong> çıkan içtihat ve bölgeselmahkemelerin kararları ışığında, ekonomik,sos<strong>ya</strong>l ve kültürel <strong>haklar</strong> ve medeni ve si<strong>ya</strong>si<strong>haklar</strong>ı kapsa<strong>ya</strong>n güvenceler değerlendirilmektedir.Bu <strong>kitap</strong>, <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının onlarasahip olan kişiler bakımından gerçek <strong>haklar</strong><strong>ya</strong>rattığını ve <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıyla bağlı olanlarbakımından hukuku yükümlülükler <strong>ya</strong>rattığınıgöstermekte, uluslararası toplum tarafından<strong>ya</strong>ratılan <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı güvencelerinin uygulanmasınıdenetleyen ve <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı mahkemelerive <strong>ya</strong>rı <strong>ya</strong>rgısal organlar önüne getirilendavalarda karar veren çeşitli mekanizmalarıincelemektedir. Son bölümde, <strong>ya</strong>şam hakkı,işkence <strong>ya</strong>sağı, ayrımcılık <strong>ya</strong>sağı, ekonomik<strong>haklar</strong> ve diğer <strong>haklar</strong> gibi <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı güvencelerininanlamları incelenmiştir.İsim: Human Rights Matters-Local Politicsand National Human Rights Institutions (İnsanHakları Konuları-Yerel Si<strong>ya</strong>set ve Ulusalİnsan Hakları Kurumları)Yazar/Editör: Julie A. MertusYayın yeri: StanfordYayınla<strong>ya</strong>n: Stanford Üniversitesi YayınlarıYayın yılı: 2009ISBN: 978-8047-6093-5
EK KAYNAKLAR537İçerik: İnsan <strong>haklar</strong>ı savunucuları, <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ınınkorunmasının ve geliştirilmesinin <strong>ya</strong>lnızcauluslararası çabalara değil aynı zamandaulusal düzeydeki eylemlere de bağlı olduğusağduyusuna sahiptir. Uluslararası kuruluşlarana başlıklarla ilgili yorum <strong>ya</strong>pabilir, ancakgenellikle yerel beklentileri şekillendiren ve<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ını ilerleten yerel gruplardır.Julie Mertus bir dizi vaka çalışması ve <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ı kurumlarının idarecileri ve üyeleriyle<strong>ya</strong>pılan kapsamlı mülakatlar yoluyla bu gruplarıngündelik çalışmalarına <strong>ya</strong>kından bakmakta,bir dizi olağandışı ve hareketli Avrupavakasını sunarak (Bosna, Çek Cumhuriyeti,Danimarka, Alman<strong>ya</strong> ve Kuzey İrlanda) yerelkültürün <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının geliştirilmesindenasıl kullanılabileceğini göstermektedir; ancakbu kurumların görünür başarılarına rağmenMertus tedbirlidir: Ulusal kurumların tasarlanmasıve işlemesi aşırı derecede zordur ve iyiçalışmaları yerel düzeydeki si<strong>ya</strong>si ve ekonomikfaktörlere bağlıdır. Uluslararası düzlemde<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı alanında en ateşli olan devletlerdenbazılarının kendi ülkelerinde ha<strong>ya</strong>l kırıklığı<strong>ya</strong>rattığına sık sık şahit olunmaktadır.İsim: International Human Rights in Context:Law, Politics, Morals (Uluslararası İnsanHakları: Hukuk, Si<strong>ya</strong>set ve Ahlak)Yazar/Editör: Henry J. Steiner, Philipp Alston,R<strong>ya</strong>n GoodmanYayın yeri: OxfordYayınla<strong>ya</strong>n: Oxford Üniversitesi YayınlarıYayın yılı: 2007ISBN: 978-0-19927942-5İçerik: Bu disiplinler arası ders kitabı, çokçeşitli ve kapsamlı ana ve ikincil niteliktebelgeleri ve metinleri, yorumları ve çalışmasorularını içermektedir. Kitabın 3. <strong>bask</strong>ısı,uluslararası hukukun temel nitelikleri hakkındaderinlemesine bilgiler, <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıhareketleri hakkında değerlendirilmeler, medeni,si<strong>ya</strong>si, ekonomik ve sos<strong>ya</strong>l <strong>haklar</strong>, savaşhukuku, küreselleşme, kendi kaderinitayin, kadın <strong>haklar</strong>ı, evrensellik ve kültürelgörecelilik, hükümetler arası örgütler ve siviltoplum kuruluşları, uygulama ve icra, <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ı normlarının iç hukukta uygulanmasıve ana<strong>ya</strong>salcılığın <strong>ya</strong>ygınlaşması konularınıiçermektedir. Bu yeni <strong>bask</strong>ıda, terör ve ulusalgüvenlik, devlet dışı aktörlerin <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıihlalleri, uluslararası hukukun kaynakları vesüreçleri hakkında son zamanlardaki değişiklikler,BM <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı kurumlarındaki <strong>ya</strong>pılmışve <strong>ya</strong>pılabilecek reformlar, uluslararasıörgütlerle ilgili teori ve bu örgütlerin devletlereetkisi gibi <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı alanındaki yenikonu ve başlıklar da bulunmaktadır. Kitabaek olarak ayrıca kitaba ek belgeleri içeren websitesi mevcuttur.İsim: International Protection of Human Rights:Achievements and Challenges (Uluslararasıİnsan Hakları Koruması: Başarılar veZorluklar)Yazar/Editör: Felipe Gómez Isa, Koen de FeyterYayın yeri: BilbaoYayınla<strong>ya</strong>n: University of DeustoYayın yılı: 2006ISBN: 84-9830-034-7İçerik: 1990’ların başında <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıtoplumu içinde, o on yıl boyunca uluslararası<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı rejiminin kuvvetlenmesibeklentisi mevcuttu. Bu beklentigerçekleşmedi. Aslında <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı rejimiyeni koşullar altında önemli değişiklikleresahne oldu. Yazarlar bu el kitabında, sözüedilen başarıları ve zorlukları vurgulama<strong>ya</strong>çalışmıştır.http://krisan.be/drammen/docs/heyns.pdf
538 EK KAYNAKLARİNSAN HAKLARI DURUMLARIHAKKINDA BİLGİİsim: Amnesty International Report 2012:The State of the World’s Human Rights(Uluslararası Af Örgütü 2012 Raporu: Dün<strong>ya</strong>daİnsan Haklarının Durumu)Yazar/Editör: Uluslararası Af Örgütü (AI)Yayın yeri: LondraYayınla<strong>ya</strong>n: Uluslararası Af ÖrgütüYayın yılı: 2012ISBN: 978-0862104726İçerik: Uluslararası Af Örgütü 2012 Raporu,2011 yılında 155 ülkedeki <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı durumuhakkında bilgi içermektedir.http://www.amnesty.org/en/annual-report/2012İsim: Human Rights Watch World Report2012 (İnsan Hakları İzleme Örgütü 2012 Dün<strong>ya</strong>Raporu)Yazar/Editör: İnsan Hakları İzleme Örgütü(HRW)Yayın yeri: New YorkYayınla<strong>ya</strong>n: İnsan Hakları İzleme ÖrgütüYayın yılı: 2012ISBN: 978-1-60980-389-6İçerik: 22. Yıllık Dün<strong>ya</strong> Raporu, 2011 yılındadün<strong>ya</strong>nın her yerindeki 90’dan fazla ülkedeki<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı koşullarını özetlemektedir.Bu çalışma, İnsan Hakları İzleme Örgütü çalışanlarınınyıl boyunca yerel <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıaktivistleriyle işbirliği halinde gerçekleştirdiğikapsamlı araştırmalarına da<strong>ya</strong>nmaktadır.http://www.hrw.org/world-report-2012İsim: Fundamental Rights: Challengesand Achievements in 2011 (Temel Haklar:2011’deki Zorluklar ve Başarılar)Yazar/Editör: Avrupa Birliği Temel HaklarAjansı (FRA)Yayın yeri: LüksemburgYayınla<strong>ya</strong>n: Avrupa Birliği Yayın BürosuYayın yılı: 2012ISBN: 978-92-9192-919-1İçerik: FRA’nın bu yılki raporu 2011’dekiolumlu gelişmelerin <strong>ya</strong>nı sıra temel <strong>haklar</strong>alanında AB’nin ve AB üyesi devletlerin karşıkarşı<strong>ya</strong> olduğu zorlukları da içermektedir.Rapor nesnel, güvenilir ve karşılaştırılabilirsosyolojik ve hukuki verilere da<strong>ya</strong>nmaktadır.Raporda, AB’nin ve üye devletlerin ABTemel Haklar Şartı altındaki yükümlülükleribakımından gösterilen ilerleme değerlendirilmektedir.Değerlendirilen alanlar şunlardır:iltica, göç ve entegrasyon, sınır denetimleri vevize politikası, bilgi toplumu ve verilerin korunması,çocuk <strong>haklar</strong>ı ve çocukların korunması,eşitlik ve ayrımcılık <strong>ya</strong>sağı, ırkçılık veetnik ayrımcılık, AB vatandaşlarının AB’nindemokratik olarak işlemesine katılımı, etkilive bağımsız adalete erişim ve suç mağdurlarının<strong>haklar</strong>ı. Bu yıl, odak bölümü Avrupa’dakitemel <strong>haklar</strong> görünümünü incelemektedir. Bubölümde çeşitli kurumların, <strong>haklar</strong>ın ve mekanizmalarınnasıl bir arada AB’de <strong>ya</strong>şa<strong>ya</strong>nherkese <strong>haklar</strong>ını kullanma fırsatı verdiği incelenmektedir.http://fra.europa.eu/fraWebsite/research/publications/publications_per_year/2012/pub-annual-report-2012_en.htmİsim: Human Development Report 2011.Sustainability and Equity: A Better Futurefor All (2011 İnsani Gelişme Raporu. Sürdürülebilirlikve Adalet: Herkes İçin Daha İyi BirGelecek)Yazar/Editör: Birleşmiş Milletler KalkınmaProgramı (UNDP)Yayın yeri: New YorkYayınla<strong>ya</strong>n: Palgrave McMillanYayın yılı: 2011ISBN: 978-0230363311İçerik: 21. yüzyılda <strong>insan</strong>i gelişim alanındaaşılması gereken zorluk bugünün ve
EK KAYNAKLAR539geleceğin nesillerinin sağlıklı ve tatminedici ha<strong>ya</strong>tlar <strong>ya</strong>şaması hakkını korumaktır.2011 İnsani Gelişme Raporu bu zorluklailgili küresel di<strong>ya</strong>loğa bir katkı sunar vesürdürülebilirliğin hangi şekilde hakkaniyetle,adaletler, sos<strong>ya</strong>l adaletle ve daha kaliteli<strong>ya</strong>şama erişimle ilgili olduğunu gösterir.http://hdr.undp.org/en/İsim: Human Rights in Asia and the Pacific(As<strong>ya</strong> ve Pasifik’te İnsan Hakları)Yazar/Editör: James T. LawrenceYayın yeri: HuntingtonYayınla<strong>ya</strong>n: Nova Science Pub Inc.Yayın yılı: 2004İçerik: İnsan <strong>haklar</strong>ının varlığı barışın korunmasına,saldırıların azaltılmasına, hukukdevletinin geliştirilmesine, suç ve yolsuzluklamücadeleye ve <strong>insan</strong>i krizlerin önlenmesine<strong>ya</strong>rdımcı olur. Bu <strong>haklar</strong> arasında işkence <strong>ya</strong>sağı,ifade özgürlüğü, basın özgürlüğü, kadın<strong>haklar</strong>ı, çocuk <strong>haklar</strong>ı ve azınlıkların korunmasıbulunmaktadır. Kitap As<strong>ya</strong> ve Pasifikbölgelerindeki ülkeleri incelemekte ve <strong>ya</strong>ralıbir kaynakçayla konu, başlık ve <strong>ya</strong>zara görehazırlanmış bir dizin içermektedir.hakkı gibi konulara göre bölümlere ayrılmıştır.Önde gelen bir <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı bilim <strong>insan</strong>ıtarafından <strong>ya</strong>zılmıştır ve esas olarak Afrikadevletleri adına hareket eden hukukçular, <strong>ya</strong>bancıhükümetler ve Afrika’da çalışan STK’lariçin <strong>ya</strong>rarlıdır. Ayrıca uluslararası <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıhukuku ve karşılaştırmalı <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıhukuku ile ilgili çalışan akademisyenlerin deilgisini çekebilir.İsim: Human Rights in Africa. From theOAU to the African Union (Afrika’da İnsanHakları. Afrika Devletleri Örgütü’nden AfrikaBirliği’ne)Yazar/Editör: Rachel MurrayYayın yeri: CambridgeYayınla<strong>ya</strong>n: Cambridge Üniversitesi YayınlarıYayın yılı: 2004İçerik: Bu çalışma şimdiki adı Afrika Birliği,eski adı Afrika Birliği Örgütü olan örgütün rolünüve 1963’te kuruluşundan bu <strong>ya</strong>na <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ıyla ilgili çalışmalarını incelemektedir.Hem Afrika Birliği Örgütü’nün hem de onundönüştüğü Afrika Birliği’nin ana organlarınınrolleri incelenmiştir. Kitap kadın <strong>haklar</strong>ı, çocuk<strong>haklar</strong>ı, demokrasi kavramı ve kalkınma
540 EK KAYNAKLARD.İNSAN HAKLARI EĞİTİMİALANINDA ÖNERİLENKAYNAKLARİNSAN HAKLARI EĞİTİMİNE DAİRTEMEL KAYNAKLAR, ARKA PLANBİLGİLERİ, ELEŞTİRİLER VEBİLİMSEL SÖYLEMİsim: Discover the Past for the Future: TheRole of Historical Sites and Museums inHolocaust Education and Human RightsEducation in the EU (Geçmişi Gelecek İçinKeşfetmek: Tarihi Yerlerin ve Müzelerin HolocaustEğitiminde ve Avrupa’daki İnsan HaklarıEğitiminde Rolü)Yazar/Editör: Avrupa Birliği Temel HaklarAjansı (FRA)Yayın yeri: Vi<strong>ya</strong>naYayınla<strong>ya</strong>n: Avrupa Birliği Temel HaklarAjansı (FRA)Yayın yılı: 2011İçerik: Yahudi Soykırımı’nın ardından geçen60 yılın sonunda eğitim bir dönüm noktasınaulaştı: Baştan beri eğitim ha<strong>ya</strong>tta kalanların vetanıkların deneyimlerinin aktarılması üzerinekurulmuşken artık bu deneyimlerini aktaracakkişilerin <strong>ya</strong>şı nedeniyle durum değişmektedir.Diğer <strong>ya</strong>ndan Avrupa’nın her yerinde aşırı sağınyükselişi tarihten ne öğrendiğimize dairsorulara neden olmaktadır. Bu <strong>ya</strong>yın soykırımeğitimi ve <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı eğitimi alanlarında ortakolan noktaları araştırmakta ve ırkçılığa veantisemitizme karşı mücadelede farkındalık<strong>ya</strong>ratma hedefinin gerçekleşmesi için orta<strong>ya</strong>çıkabilecek sinerjileri tartışmaktadır.İsim: Contemporary Issues in Human RightsEducation (İnsan Hakları Eğitiminde GüncelKonular)Yazar/Editör: UNESCOYayın yeri: ParisYayınla<strong>ya</strong>n: UNESCOYayın yılı: 2011İçerik: Bu <strong>ya</strong>yının biçimi <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı eğitimininrolü ve bu eğitimin ha<strong>ya</strong>ta geçirilmesindegerekli unsurların neler olduğuna dairana hatları sunmaktadır. Her bölüm, <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ı kültürünün içselleştirilmesinde orta<strong>ya</strong>çıkabilecek zorlukları ve meseleleri incelemekteve <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı eğitiminin barışın veadil bir toplumun temeli olarak kolektif öneminedikkat çekmektedir. Her bölüm altındaülke girişimlerinden ilham alan bir dizi örnekbulunmaktadır. İnsan <strong>haklar</strong>ının geliştirilmesindearaştırmanın rolü de, <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıeğitiminin 21. yüzyılda karşı karşı<strong>ya</strong> kalınanzorluklar ve meselelerle önemli trendlerin,örneklerin ve zorlukların yer aldığı bölümdeaçıklanmıştır. Yayın <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı eğitiminin60 yılına bir bakış ve dün<strong>ya</strong>nın her yerindeneğitim mater<strong>ya</strong>llerinin tanıtımıyla sona ermektedir.http://unesdoc.unesco.org/images/0021/002108/210895e.pdfİsim: Human Rights Education in Asia-Pacific.Vol. 1-3 (As<strong>ya</strong>-Pasifik’te İnsan HaklarıEğitimi)Yazar/Editör: Asia-Pacific Human Rights InformationCenterYayın yeri: OsakaYayınla<strong>ya</strong>n: Asia-Pacific Human Rights InformationCenterYayın yılı: 2010-2012
EK KAYNAKLAR541İçerik: As<strong>ya</strong>’da ve diğer bölgelerdeki 20’denfazla ülkede <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı eğitiminin okul sistemiiçindeki rolü hakkında on iki yıl boyunca<strong>ya</strong>yınlanan makalelerin ardından, Asia-PacificHuman Rights Information Center (As<strong>ya</strong>-PasifikBilgi Merkezi) 2010 yılında bu konudayıllık raporlar <strong>ya</strong>yınlama<strong>ya</strong> başladı. Daha önceki<strong>ya</strong>yınlar gibi bu raporlar da bireylerin vekurumların da dahil olduğu geniş bir okuyucukitlesine As<strong>ya</strong>-Pasifik bölgesinde <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıeğitimiyle ilgili deneyimleri aktarmayı hedeflemektedir.http://www.hurights.or.jp/archives/asia-pacific/(1. ve 2. ciltler)İsim: Human Rights Education: A ConceptualAnalysis (İnsan Hakları Eğitimi: KavramsalBir Analiz)Yazar/Editör: André KeetYayın yeri: SaarbrückenYayınla<strong>ya</strong>n: Lambert Academic PublishingYayın yılı: 2010İçerik: Son 15 yılda <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı eğitimi, geçerliliğinive meşruiyetini <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ınıngenel verilerinden alan pedagojik bir eğitimedönüşmeye başlamıştır; ancak <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıeğitiminin hızla artışı paradoksal olarak sürdürülebilirve anlamlı bir teorik analizle paraleldeğildir. Oysa <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı eğitimininhem okul eğitimi hem de okul dışı eğitimdeönemli etkileri vardır. Bunun sonucu olarak<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı eğitimi <strong>ya</strong>lnızca ilan eden, muhafazakâr,eleştirel olmaktan uzak ve riayettemelli bir pedagojiye dönüşmüş ve si<strong>ya</strong>siokur<strong>ya</strong>zarlık <strong>ya</strong>klaşımı ana <strong>ya</strong>klaşımı halinegelmiştir. Bu <strong>kitap</strong> bu nedenle <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıanalizinin sistematik bir kavramsal analizini<strong>ya</strong>pmakta ve yeni bir <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı eğitimi biçimininorta<strong>ya</strong> çıkması için alternatif kavramsalilkeler önermektedir. Bu analiz ve öneriler<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı eğitimi uygulayıcılarını, profesyonellerive akademisyenleri yeni gelişmelerekatkıda bulunurken destekleyecektir. Bu yenibiçim, <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının dönüştürücü ve <strong>insan</strong>ileştiricipotansiyelini güçlendirecek <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ı genel verileriyle eleştirel ve gerekirciliktenuzak bir ilişki içinde olacaktır.İsim: Human Rights Education: Reflectionson Policy and Practice (İnsan Hakları Eğitimi:Politika ve Uygulama Hakkında Düşünceler)Yazar/Editör: Fionnuala Waldron, Brian RuaneYayın yeri: DublinYayınla<strong>ya</strong>n: The Liffey PressYayın yılı: 2010İçerik: Bu <strong>kitap</strong> <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı eğitiminin teorisive uygulaması hakkındadır. Yayında,birbirleriyle ilişkili ve bir dizi ulusal ve uluslararasıbağlamda geliştirilmiş üç ana tema bulunmaktadır.İlk tema, vatandaşlık eğitimindeve sürdürülebilir kalkınma için eğitim içinde<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının öğretilmesinin rolü hakkındadır.İkinci tema, eğitimde çocuk <strong>haklar</strong>ı ve“ses” kavramı hakkındadır. Üçüncü tema,<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı eğitiminin müfredatta belirlenmesive okullardaki uygulamanın içine yerleştirilmesidir.Kitap Dublin’de St. PatrickÜniversitesi’nin İnsan Hakları ve VatandaşlıkEğitimi Merkezi tarafından düzenlenen birkonferansa sunulan tebliğleri içermektedir.İsim: Global Standards-Local Action. 15Years Vienna World Conference on HumanRights. Conference Proceedings of theInternational Expert Conference held inVienna on 28 and 29 August 2008. (KüreselStandartlar-Yerel Eylem. Vi<strong>ya</strong>na İnsan HaklarıDün<strong>ya</strong> Konferansı’nın 15 Yılı. 28 ve 29 Ağustos2008’de Vi<strong>ya</strong>na’da Düzenlenen UluslararasıUzman Konferansı’nın Konferans Usulü)Yazar/Editör: Wolfgang Benedek vd.Yayın yeri: Wien/GrazYayınla<strong>ya</strong>n: Neuer Wissenschaftlicher VerlagYayın yılı: 2009İçerik: Vi<strong>ya</strong>na Bildirgesi ve Eylem Planı’ndanon beş yıl sonra devletlerin 1993 tarihli yü-
542 EK KAYNAKLARkümlülüklerinin uygulama durumunu araştırmakve tartışmak üzere üç çalışma grubununkurulduğu uluslararası bir konferans düzenlenmiştir.Bu <strong>ya</strong>yın konferanstaki tebliğleriözetlemekte ve <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı eğitimine dairuluslararası ve ulusal perspektifleri ve uygulamalarhakkında bir bölüm içermektedir.İsim: How All teachers Can Support Citizenshipand Human Rights Education: AFramework for the Development of Competences(Öğretmenler Vatandaşlık ve İnsanHakları Eğitimini Nasıl Destekleyebilir: YetkinliklerinGeliştirilmesi İçin Bir Çerçeve)Yazar/Editör: Peter Brett, Pascale Mompoint-Gaillard,Maria Helena SalemaYayın yeri: StrasbourgYayınla<strong>ya</strong>n: Council of Europe PublishingYayın yılı: 2009İçerik: Bu <strong>ya</strong>yın, okulda ve toplumda yürütüleneğitimlerde demokratik vatandaşlık ve<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının sınıfta uygulama<strong>ya</strong> koyulmasıiçin, öğretmenlerin ve öğretmen eğiticilerinhem meslek öncesinde hem de meslek içindesahip olması gereken ana yeterlilikleri orta<strong>ya</strong>koymaktadır.Kitapta 15 kadar yeterlilik tanıtılmakta ve dörtkümeye ayrılmaktadır. Her bir yeterlilik kümesibir bölümde incelenmiş, her bir yeterlilikayrıntılı olarak ve örneklerle açıklanmıştır.Okur her bir yeterlilik için ilerleme noktalarıve gelişmeye yönelik faaliyetler bulacaktır.Bu noktalar (odaklanma, gelişme, yerleşik veilerlemiş uygulamalar) öğretmenlere ve öğretmeneğiticilerine mesleki uygulamalarının düzeyinibelirleme ve dolayısıyla odaklanmalarıgereken belirli ve pratik hususları tespit etmeimkânı verir.İsim: Human Rights Education: Theory andPractice (İnsan Hakları Eğitimi: Teori ve Uygulama)Yazar/Editör: C. NaseemaYayın yeri: New DelhiYayınla<strong>ya</strong>n: Shipra PublicationsYayın yılı: 2008İçerik: İnsan <strong>haklar</strong>ı eğitimi, hem <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıihlallerinin azaltılmasına hem de özgür vebarış dolu toplumlar inşa edilmesine katkıdabulunur. İnsan <strong>haklar</strong>ı eğitimin her aşamasındavar olmalıdır. Bu <strong>kitap</strong> <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ına,<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı eğitiminin uygulanmasına ve bueğitimin pedagojik yönlerine dair genel birbakış sunmakta, ayrıca öğretmenlerin <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ı öğretmek için sınıfta kullanabilecekleriyöntem ve faaliyetler ve öğretmenin rolühakkında da bölümler içermektedir. Bu <strong>kitap</strong>tayer alan <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı eğitiminin pedagojikyönleri bir dizi atölye çalışmasının sonucundaoluşmuştur.İsim: Human Rights Learning: A People’sReport (İnsan Hakları Eğitimi: Bir Halk Raporu)Yazar/Editör: Upendra Baxi, Kenny MannYayın yeri: New YorkYayınla<strong>ya</strong>n: PDHRE-People’s Movement forHuman Rights Learning (İnsan Hakları Eğitimiİçin Halk Hareketi)Yayın yılı: 2006İçerik: Rapor, son 20 yılda gerçekleşen değişimleriincelemiş ve bir ara<strong>ya</strong> getirmiştir. Bunedenle okur <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı eğitimi fikrinin bileolmadığı ancak <strong>insan</strong> haysiyeti, özgürlük verefah alanlarında kalıcı sonuçların elde edildiğibir geçmişi hissedebilmektedir. Raporda <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ı eğitimiyle ilgili geçmişteki ve bugünkübazı girişimler incelenmektedir: Genel olarak<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı eğitimi fikirlerinin ve ideallerininokul eğitiminde ve okul dışı eğitimde, akademikaraştırmalarda, STK’ların <strong>ya</strong>ptığı savunuculuğuniçinde ve halk hareketlerinde eskiyegöre çok daha güvenli bir yere sahip olduğugörülmektedir. Raporda bir ara<strong>ya</strong> getirilen mater<strong>ya</strong>ller<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı eğitimi alanındaki çeşitliliğiorta<strong>ya</strong> koymakta ve değer, nitelik, limit
EK KAYNAKLAR543kavramlarının anlamlarını ve <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıeğitiminin geleceğini incelemektedir.http://www.pdhre.org/report/İsim: Teachers, Human Rights and Diversity:Educating Citizens in MulticulturalSocieties (Öğretmenler, İnsan Hakları ve Çeşitlilik:Çokkültürlü Toplumlarda VatandaşlarınEğitimi)Yazar/Editör: Audrey OslerYayın yeri: LondraYayınla<strong>ya</strong>n: Trentham BooksYayın yılı: 2005İçerik: Çokkültürlü toplumlarda vatandaşlarınasıl eğitmeliyiz? Bu soru<strong>ya</strong> dün<strong>ya</strong>nın pekçok ülkesinde gitgide artan bir ilgi gösterilmektedir.Bu <strong>kitap</strong>ta İnglitere’den, Kuzey İrlanda’dan,İrlanda’dan ve ABD’den <strong>ya</strong>zarlarbu alandaki <strong>ya</strong>kın tarihli araştırmaları incelemekteve bu araştırmaların öğretmenler, öğretmeneğiticileri ve öğretmenlik öğrencileribakımından etkilerini araştırmaktadır. Vakaçalışmalarıyla genç vatandaşların <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıve eştlik ilkelerini karmaşık ve tartışmalısorunların çözümünde nasıl uygula<strong>ya</strong>caklarıgösterilmektedir.İsim: Economic, Social and Cultural Rights:Handbook for National Human Rights Institutions(Ekonomik, Sos<strong>ya</strong>l ve Kültürel Haklar:Ulusal İnsan Hakları Kurumları İçin El Kitabı)Yazar/Editör: United NationsYayın yeri: New York/GenevaYayınla<strong>ya</strong>n: United NationsYayın yılı: 2005İçerik: Bu el kitabının amacı, ulusal <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ı kurumlarının ekonomik, sos<strong>ya</strong>l vekültürel <strong>haklar</strong>la ilgili çalışmalarına <strong>ya</strong>nsımasıiçin politikaların, süreçlerin ve becerilerin geliştirilmesindebu kurumlara destek olmaktır.Kitap, ulusal <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı kurumlarının yetkialanlarında bu <strong>haklar</strong>ın nasıl yorumlanabileceğinive bu alanda söz konusu kurumlarınişlev ve güçlerinin nasıl daha uygun olarakkullanılabileceğini incelemektedir.İsim: International Perspectives in HumanRights Education (İnsan Hakları EğitimindeUluslararası Perspektifler)Yazar/Editör: Viola B. Georgi, Michael SeberichYayın yeri: GüterslohYayınla<strong>ya</strong>n: Bertelsmann FoundationYayın yılı: 2004İçerik: İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi her<strong>insan</strong> için uygulanması gereken temel ilkeleribelirlemiştir. Bu <strong>haklar</strong>ın kullanılması için <strong>insan</strong>larıneğitimi ön koşuldur. Dolayısıyla dün<strong>ya</strong>dakipek çok ülke bir <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı kültürü<strong>ya</strong>ratma ortak amacına yönelik olarak kendilerineözgü hız ve şekillerde çalışmaktadır.İnsan <strong>haklar</strong>ı savunucuları, si<strong>ya</strong>setçiler veakademisyenler <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı eğitiminin güçlübir araç olduğu konusunda hemfikirdir; ancakaynı zamanda <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının <strong>insan</strong>lığınortak dili olarak orta<strong>ya</strong> çıkarılmasının ve hemkültürel çeşitliliğinin güçlendirilmesi hem dehoşgörüsüzlük ve ayrımclığın önlenmesi içinkullanılmasının karmaşık, bazen sorunlu veçoğunlukla uzun bir süreç olduğunu da dilegetirmektedirler. Makalelerden oluşan bu <strong>kitap</strong>dün<strong>ya</strong>nın çeşitli yerlerindeki <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıeğitimlerini farklı durumlarını incelemekte ve<strong>ya</strong>klaşımları, teorik kavramları ve metotlarıkarşılaştırmaktadır.http://www.bertelsmann-stiftung.de/cps/rde/xbcr/SID-72858C5F-1738203E/bst/xcms_bst_dms_14994_14995_2.pdfİsim: The Human Rights Handbook: A GlobalPerspective for Education (İnsan HaklarıEl Kitabı: Eğitimde Küresel Bir Perspektif)Yazar/Editör: Liam GearonYayın yeri: LondonYayınla<strong>ya</strong>n: Trentham BooksYayın yılı: 2003İçerik: Bu <strong>kitap</strong> öğretmenler, öğrenciler ve
544 EK KAYNAKLARaraştırmacılar için yetkin bir rehberdir. Bukarmaşık alanı açık ve anlaşılabilir bir biçimdeincelemektedir. Her bir bölüm benzer kullanıcıdostu düzene sahiptir. Bölüm özetlerikonu<strong>ya</strong> genel bir girişle başlamaktadır. Önemlibelgeler kısımlarında uluslararası hukukistandartlara yer verilmiş, konuyla ilgili uluslararası<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı örgütleri açıklanmıştır:BM, bölgesel hükümetler arası örgütler, hükümetdışıörgütler. El kitabı ucu açık niteliktedirve her bir bölümün sonunda daha fazla okumave araştırma için ek kaynakların bir listesiyer almaktadır.İsim: Methodologies for Human Rights Education(İnsan Hakları Eğitimi Metodolojileri)Yazar/Editör: Richard Pierre ClaudeYayın yeri: New YorkYayınla<strong>ya</strong>n: PDHRE-Peoples Decade for HumanRights Education (İnsan Hakları Eğitimiİçin Halkın Onyılı)Yayın yılı: 1998İçerik: İnsan <strong>haklar</strong>ı pedagojisine uygulama<strong>ya</strong>dönük bir giriş niteliğindeki bu <strong>kitap</strong>, kişinin<strong>haklar</strong>ını bilme hakkına dair bir makale, müfredatplanlamasına dair bir rehber, kullanıcıgrupların güçlendirilmesi ve hedeflenmesinedair öneriler ve değerlendirme yöntemleriiçermektedir.http://www.pdhre.org/materials/methodologies.htmlİsim: Human Rights Education for theTwenty-First Century (21. Yüzyıla Doğruİnsan Hakları Eğitimi)Yazar/Editör: George J. Andreopoulos, RichardPierre ClaudeYayın yeri: PhiladelphiaYayınla<strong>ya</strong>n: University of Pennsylvania PressYayın yılı: 1997İçerik: İnsanlara <strong>haklar</strong>ını öğretmeyi de içeren<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı eğitimi zor bir görevdir. Konuylailgili gruplara bu yükümlülüklerinin yerinegetirilmesinde <strong>ya</strong>rdım eden bu <strong>kitap</strong>taki makalelersorunları ve zorlukları hem kavramsalhem de uygulamadaki halleriyle inceler. Kitabın<strong>ya</strong>lnızca teorik bilgi sağlamayıp uygulayıcılarafaydalı olması, okulda ve okul dışındaki<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı eğitimlerinde planlama ve programlarınyürütülmesi alanlarında temel ve basittavsiyelerde bulunması amaçlanmıştır.EL KİTAPLARI VE EĞİTİMMATERYALLERİ SEÇKİSİİsim: The Human Rights Education Toolbox(İnsan Hakları Eğitimi “Alet Çantası”)Yazar/Editör: Danish Institute for Human RightsYayınla<strong>ya</strong>n: Danish Institute for Human RightsYayın yılı: 2011Dil: İngilizceHedef Grup: Profesyoneller (<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıve <strong>insan</strong>i gelşim uygulayıcıları, danışmanlar,doğrudan eğitim programlarında çalışan fonkuruluşu temsilcileri)İçerik: İnsan Hakları Eğitimi “Alet Çantası”,<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı eğitimine giriş ve <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıtemelli öğrenim çevresinin <strong>ya</strong>ratılmasına dairbilgi sağlar. Kitapta <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı eğitimininnasıl tasarlanması gerektiği (<strong>ya</strong>pılması gerekenlerlistesi, arka plan araştırması, öğrenmesüreçlerinin kolaylaştırılması ve değerlendirme)açıklanmıştır. Bunun ardından eğitimoturumlarının planlanması ve <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıeğitimlerinin programlanması için yöntemlerbelirtilmektedir. Ayrıca lojistik planlama,katılımcı/hedef grup analizi, beklentilerindeğerlendirilmesi, öğrenme hedeflerinin vegöstergelerin belirlenmesi, müfredatın oluşturulması,eğitim yöntemlerinin oluşturulması,öğrenmeye uygun bir çevrenin sağlanması,değerlendirme araçları ve yeni bilgilerin vearaçların katılımcıların gündelik ha<strong>ya</strong>tlarınaentegre edilmesine yönelik eğitim sonrası faaliyetleredair somut araçlar ve öneriler sunul-
EK KAYNAKLAR545maktadır. Kitap aynı zamanda bu araçlarınfarklı hedef gruplara yönelik farklı türde becerigeliştirme çabalarına (atölye çalışmaları,konferanslar, eğiticilerin eğitimi gibi) uygulanmasıiçin de okura <strong>ya</strong>rdım etmektedir.İsim: Compasito. Manual on Human RightsEducation for Children (Çocuklar İçin İnsanHakları Eğitimi El Kitabı)Yazar/Editör: Nancy Flowers vd.Yayın yeri: BudapestYayınla<strong>ya</strong>n: Avrupa Konseyi, Gençlik ve SporMüdürlüğü /Avrupa Gençlik Merkezi BudapeşteYayın yılı: 2009Diller: İngilizce, Arnavutça, Fransızca, Gürcüce,Almanca, Macarca, Japonca, Lehçe, Rusçave TürkçeHedef grup: Çocuklar, eğiticilerİçerik: Compasito, 2002’de Avrupa Konseyitarafından <strong>ya</strong>yınlanan “Compass-Genç İnsanlarlaİnsan Hakları Eğitimi El Kitabı”ndanilham almış ve bu <strong>kitap</strong>taki felsefeyi ve eğitim<strong>ya</strong>klaşımını benimsemiştir. Compass gibiCompasito da okul dışı bir eğitim metodolojisindensöz eder ve el kitabının kullanıcılarınahem teorik hem de uygulama<strong>ya</strong> dönük desteksağla<strong>ya</strong>n bir <strong>ya</strong>pı<strong>ya</strong> sahiptir; ancak Compassgenç <strong>insan</strong>lar için <strong>ya</strong>zılmışken Compasitoçocuklarla çalışan yetişkin eğiticilere yönelikolarak hazırlanmıştır. Kitap eğiticilere, teorikve metodolojik açıklamalar ve <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıkonularıyla ilgili esasa dair bilgi sağlamaktadır.Ayrıca eğiticileri mater<strong>ya</strong>lleri kendiihti<strong>ya</strong>çlarına ve çocuklarınkine bağlı olaraku<strong>ya</strong>rlama<strong>ya</strong> teşvik etmektedir. Kitaptaki faaliyetlerçocuklarla birlikte oynanacak şekildehazırlanmışsa da büyük bölümü gerçek bireğitim uzmanı tarafından yürütülmelidir.http://www.eycb.coe.int/compasito/default.htmİsim: Human Rights Education in the SchoolSystems of Europe, Central Asia and NorthAmerica: A Compendium of Good Practice(Avrupa’da, Orta As<strong>ya</strong>’da ve Kuzey Afrika’daOkul Sistemleri İçinde İnsan Hakları Eğitimi:Örnek Uygulamalar)Yazar/Editör: AGİT/ODIHR, Avrupa Konseyi,UNESCOYayın yeri: VarşovaYayınla<strong>ya</strong>n: AGİT/ODIHRYayın yılı: 2009Diller: İngilizce, Arapça, Fransızca, Almanca,İtal<strong>ya</strong>nca, Rusça ve İspanyolcaHedef grup: Öğretmenler/ilk ve orta öğretimİçerik: İlk ve orta öğretim okulları, öğretmenokulları ve diğer öğrenim kurumları için tasarlanmışolan bu yeni araç Orta As<strong>ya</strong>, Avrupave Kuzey Afrika’dan 101 örnek uygulamayı birara<strong>ya</strong> getirmiştir. Öğretmenler ve eğitim politikasınıhazırla<strong>ya</strong>nlar için değerli bir kaynaktır.Kitap, başarılı bir <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı eğitimi içinönemli olan unsurlara ilişkin kaynaklar içermektedir.Bunlar mevzuat, rehber ilkeler vestandartlar; öğrenim çevresi; öğretme ve öğrenmearaçları; eğiticiler için mesleki gelişim vedeğerlendirme konularına ilişkin kaynaklardır.http://www.hrea.org/index.php?base_id=172&doc_id=458İsim: Play it fair! A Human Rights EducationToolkit for Children (Adil Oyna! Çocuklarİçin İnsan Hakları Eğitimi “Alet Çantası”)Yazar/Editör: Daniel Roy vd.Yayın yeri: Montreal, QuebecYayınla<strong>ya</strong>n: Equitas-International Centre forHuman Rights Education (Uluslararası İnsanHakları Eğitimi Merkezi)Yayın yılı: 2008Dil: İngilizceHedef grup: Çocuklar, eğiticilerİçerik: Bu <strong>ya</strong>yın <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının, ayrımcılık<strong>ya</strong>sağının ve barışçıl çatışma çözümünün,çocuklar için düzenlenen <strong>ya</strong>z kampları ve<strong>ya</strong>okul sonrası faaliyetler gibi okul dışı eğitim
546 EK KAYNAKLARprogramları dahilinde öğretilmesine <strong>ya</strong>rdımetmektedir. Kitap İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi’ndenkaynaklanan <strong>insan</strong> haysiyeti veeşitlik ilkelerine da<strong>ya</strong>lı olumlu değerlerin güçlendirilmesinisağlamaktadır.http://equitas.org/wp-content/uploads/2010/11/2008-Play-it-Fair-Toolkit_En.pdfİsim: Exploring Children’s Rights-Nineshort projects for primary level (Çocuk Hakları-lkokulİçin Dokuz Kısa Proje)Yazar/Editör: Rolf Gollob, Peter KrapfYayın yeri: StrazburgYayınla<strong>ya</strong>n: Avrupa Konseyi (EDC/HRE VolumeV)Yayın yılı: 2007Diller: İngilizce, Fransızca, RusçaHedef grup: Çocuklar, öğretmenlerİçerik: Çocuklar hangi <strong>haklar</strong>a sahip olduklarınıbilmeli ve onları nasıl kullanacaklarınıda öğrenmelidirler. Bunun için okullar, çocuk<strong>haklar</strong>ı eğitimi dahilinde çok sayıda öğrenmedeneyimine izin vermelidir. Çocuklar okuldave gündelik ha<strong>ya</strong>tlarında <strong>haklar</strong>ını ancakonları kullanarak anla<strong>ya</strong>bilir. Onların bunu<strong>ya</strong>pmasını teşvik etmek üzere öğretmenlerdemokrasi ve <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı ruhunun mevcutolduğu bir çevre <strong>ya</strong>ratmalıdır. Bu el kitabı,ilkokul çağındaki çocuklara çocuk <strong>haklar</strong>ınıöğretmek isteyen öğretmenlere yönelik olarakhazırlanmıştır.İsim: Designing and Delivering EffectiveHuman Rights Education. Training Manual(Etkili Bir İnsan Hakları Eğitimi Tasarlamakve Yürütmek: Eğitim El Kitabı)Yazar/Editör: Vincenza Nazzari vd.Yayın yeri: Montreal, QuebecYayınla<strong>ya</strong>n: Equitas-International Centre forHuman Rights Education (Uluslararası İnsanHakları Eğitimi Merkezi)Yayın yılı: 2007Dil: İngilizceHedef grup: İnsan <strong>haklar</strong>ı eğitimcileri, öğretmenler,eğitmenlerİçerik: Bu el kitabı, <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı eğiticilerineetkili eğitimci eğitimi yürütmeleri için gerekliolan <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı eğitimi planlama, tasarımve yürütme araçlarını sağlama amacı güdenaltı günlük bir atölye çalışmasını içermektedir.Hem kolaylaştırıcılar hem de katılımcılar içinhazırlanmıştır. Atölye çalışması <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıeğitimi gelişimi için bir staj gibi tasarlanmıştır.Bir <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı eğitiminin tasarlanmasının,verilmesinin ve değerlendirilmesinin ve <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ı eğitimine sistematik bir <strong>ya</strong>klaşımıngeliştirilmesinin nasıl <strong>ya</strong>pılacağına odaklanmaktadır.Katılımcılar etkili bir <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıeğitimi hakkında bilgi sahibi olmakla kalmayıp,bir <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı eğitimi oturumu hazırla<strong>ya</strong>rakbilgilerini uygulama<strong>ya</strong> geçirme fırsatınıda bulurlar. Katılımcıların bu modeli kendiörgütleri dahilinde yürütecekleri <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıeğitimlerine temel almaları beklenmektedir.http://equitas.org/wp-content/uploads/2010/11/Equitas_Generic_TOT_2007.pdfİsim: Our World. Our Rights (Bizim Dün<strong>ya</strong>mız.Bizim Haklarımız)Yazar/Editör: Uluslararası Af ÖrgütüYayın yeri: LondraYayınla<strong>ya</strong>n: Educators in Human RightsNetworkYayın yılı: 2006Dil: İngilizceHedef grup: Çocuklarİçerik: Öğretmenlerin temel kitabı olarakhazırlanan bu <strong>kitap</strong> İnsan Hakları EvrenselBildirgesi’ni ilkokul sınıfına sokmaktadır. Buçalışma kitabı okul içinde <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıyla ilgilidikkatle hazırlanmış bir giriş bölümü, dersplanları, öneriler, faaliyetler, oyunlar, kısatestler ve tarih ve coğraf<strong>ya</strong>dan İngilizceye kadarfarklı disiplinlerle ve müfredatla ilgili vakaçalışmaları içermektedir.
EK KAYNAKLAR547İsim: DOmino-A Manual to Use Peer GroupEducation as a Means to Fight Racism, Xenophobia,Anti-semitism and Intolerance(Irkçılığa, Yabancı Düşmanlığına, Antisemitizmeve Hoşgörüsüzlüğe Karşı MücadeledeKullanılmak Üzere Yaşıt Gruplara YönelikEğitim El Kitabı)Yazar/Editör: Antje Rothemund vd.Yayın yeri: StrasbourgYayınla<strong>ya</strong>n: Avrupa KonseyiYayın yılı: 2005 (3. <strong>bask</strong>ı)Diller: İngilizce, FransızcaHedef grup: Gençlerİçerik: Domino, genç <strong>insan</strong>larla <strong>ya</strong>şıt grupeğitim projelerinde çalışanlara destek için hazırlanmıştır.Farklı bölümlerinde <strong>ya</strong>şıt grupeğitimi hakkında teorik bilgiler ve çeşitli projetanımları, yöntemleri, alıntılar ve gençlerdenhikâyeler bulunmaktadır. Kullanılan kaynaklaraatıflar parantez içinde gösterilmektedirve kaynaklar <strong>ya</strong>yının sonundaki kaynakçadabulunmaktadır.http://eycb.coe.int/domino/default.htmİsim: Education Pack-Ideas, Resources,Methods and Activities for Informal InterculturalEducation with Young People andAdults (Eğitim Paketi-Genç İnsanlarla ve YetişkinlerleOkul Dışı Kültürler Arası Eğitimİçin Fikirler, Yöntemler ve Faaliyetler)Yazar/Editör: Mark Taylor, Pat Brander, CarmenCardenas, Rui Gomes, Juan de VincenteAbadYayın yeri: StrasbourgYayınla<strong>ya</strong>n: Avrupa Konseyi (Herkes FarklıHerkes Eşit Kampan<strong>ya</strong>sı)Yayın yılı: 2005Diller: İngilizce, FransızcaHedef grup: Gençlerİçerik: Bugünlerde Avrupa toplumları ırkçıdüşmanlığın ve azınlıklara karşı hoşgörüsüzlüğünartışının yükünü çekmektedir. Kültürlerarasıgençlik çalışmalarının yürütülmesininönemi sorgusuz kabul edilmelidir. Bu paketinfaydası, önerilen metodolojilerin çeşitliliği ve<strong>ya</strong>ratıcılığından kaynaklanmaktadır. Oyunlar,alıştırmalar, vaka çalışmaları ve bu belgeniniçerdiği diğer grup çalışmaları, gençlerle çalışanuzmanlara, eğiticilere, öğretmenlere vekültürlerarası eğitimde çalışan diğer aktörlerebüyük fayda sağla<strong>ya</strong>caktır.Eğitim Paketi okul dışı eğitim çerçevesindekullanılmak üzere hazırlanmıştır, ancak okuleğitimi için de u<strong>ya</strong>rlanabilir. Kitabın iki anabölümü vardır. İlk bölüm kültürlerarası eğitiminana kavramları hakkındadır. İkinci bölümise faaliyetleri, yöntemleri ve kaynakları içerir.http://eycb.coe.int/edupack/default.htmİsim: Why Do People Abuse Human Rights?(İnsanlar Neden İnsan Haklarını İhlal Eder?)Yazar/Editör: Alison BrownlieYayın yeri: LondraYayınla<strong>ya</strong>n: Hodder WaylandYayın yılı: 2004Dil: İngilizceHedef grup: Çocuklarİçerik: Bu <strong>kitap</strong> <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının nasıl ve nedenihlal edildiği hakkındadır. Kitapta, toplumunfarklı kesimlerinden <strong>insan</strong>ların (çocuklarve işçiler gibi) <strong>haklar</strong>ının nasıl ihlal edildiğive savaş ve iç çatışma hallerinin <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ınaetkisi anlatılmış, <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı için faaliyetlerdebulunmak gerektiği ve bunun en iyiyolunun <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı eğitimi olduğu belirtilmiştir.Vaka çalışmaları ve dün<strong>ya</strong>nın her yerindençeşitli <strong>insan</strong>lardan alıntılar da metindeyer almaktadır.İsim: ABC Teaching Human Rights: PracticalActivities for Primary and SecondarySchools (ABC İnsan Haklarını Öğretmek: İlkve Orta Okullar İçin Uygulama<strong>ya</strong> Dönük Faaliyetler)Author: BM İnsan Hakları Yüksek KomiserliğiYayın yeri: New York/Cenevre
548 EK KAYNAKLARYayınla<strong>ya</strong>n: Birleşmiş Milletler YayınlarıYayın yılı: 2004Diller: İngilizce, Arapça, Çince, Fransızca,Rusça ve İspanyolcaHedef grup: Çocuklarİçerik: Bu <strong>kitap</strong>, <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı eğitimi içinkullanıcı dostu bir araç olarak ve temel <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ı konularını kapsa<strong>ya</strong>n çok renkli birşemsiye olarak tasarlanmıştır. İlk ve ortaokulçocukları arasında <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı farkındalığıve eylemliliği <strong>ya</strong>ratmak isteyen öğretmenlereve diğer eğiticilere tavsiyeler ve öğrenim faaliyetlerigeliştirmek için öneriler içerir. Kitaphalihazırda ağır olan müfredata yük olmaamacı taşımamakta ve okulda zaten öğretilenkonularla <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının birleştirilmesinde<strong>ya</strong>rdımcı olmayı hedeflemektedir.http://www.ohchr.org/en/publicationsresources/pages/trainingeducation.aspxİsim: Compass-A Manual on Human RightsEducation with Young People (Compass-Gençİnsanlarla İnsan Hakları Eğitimi ElKitabı)Yazar/Editör: Rui Gomes vd.Yayın yeri: StrazburgYayınla<strong>ya</strong>n: Avrupa KonseyiYayın yılı: 2003 (2. basım)Diller: İngilizce, Arapça, Hırvatça, Macarca,Rumence, Flemenkçe, İtal<strong>ya</strong>nca, Slovence,Boşnakça, Bulgarca, İspanyolca, Almanca,Ermenice, Azerice, Gürcüce, Lehçe, Makedonca,Çekçe, Protekizce, Japonca, Surpça,Slovakça, Türkçe, Rusça, Slovence, FransızcaHedef grup: Gençler, yetişkinlerİçerik: Bu eğitim rehberi <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı, demokrasive vatandaşlıkla ilgilenen herkese ilhamverecek nitelikte konu ve yöntem <strong>ya</strong>klaşımlarıiçermektedir. Bu rehber aynı zamanda 49 alıştırma<strong>ya</strong>ilişkin bir bölüm ve okuldaki çalışmafaaliyetleriyle ilgili detaylı bir program ve çoksayıda metin ve belge de içermektedir. http://eycb.coe.int/compass/İsim: First Steps: A Manual for Starting HumanRights Education (İlk Adımlar: İnsanHakları Eğitimine Başlamak İçin Bir El KitabıYazar/Editör: Uluslararası Af ÖrgütüYayın yeri: LondraYayınla<strong>ya</strong>n: Uluslararası Af ÖrgütüYayın yılı: 2002Dil: İngilizce, ArnavutçaHedef grup: Çocuklarİçerik: Bu El Kitabı ilk olarak 1996 yılında<strong>ya</strong>yınlanmış ve Uluslararası AF Örgütü tarafındanOrta ve Doğu Avrupa’da kullanılmaküzere tasarlanmıştır. Bölgede çok sayıda ülkedekullanılmıştır. Hem öğretmenler için bireğitim aracı, hem de eğitim çerçevesinde faaliyetleriçin bir kaynak olarak hazırlanmıştır.Küçük çocuklar için (12 <strong>ya</strong>şına kadar) 27 ders,daha büyük çocuklar için de 18 ders içermektedir.2002 <strong>bask</strong>ısıyla metin güncellenmiştir.http://www.amnesty.org/en/library/info/POL32/002/2002/enİsim: Human Rights in the Curriculum: History(Müfredatta İnsan Hakları: Tarih)Yazar/Editör: Margot Brown, Sarah SlaterYayın yeri: LondraYayınla<strong>ya</strong>n: Uluslararası Af Örgütü İnsanHakları Eğitimi AğıYayın yılı: 2002Dil: İngilizceHedef grup: Öğretmenler (orta öğrenim)İçerik: Bu <strong>kitap</strong> tarih öğretmenleri için heyecanverici faaliyetler ve ders fikirleri içermekte,öğrencilere müfredata yeni ve farklıbir bakış açısıyla bakma fırsatı vermektedir.Kitap öğrencileri kölelik, çocuk işçiliği, kadın<strong>haklar</strong>ı mücadelesi ve Holocaust gibi konulara<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı perspektifinden bakma<strong>ya</strong> teşviketmenin <strong>ya</strong>nında, Bartolomé de las Casas veEleanor Roosevelt gibi ilham verici tarihi kişiliklerleilgili bilgiler de içerir. Tarihteki önemliaşamaları bu şekilde inceleyen öğrenciler in-
EK KAYNAKLAR549san <strong>haklar</strong>ını ve onların korunması gereğinidaha iyi anla<strong>ya</strong>caklardır.İsim: Time for Rights: Activities for Citizenshipand PSHE for 9–13 Year Olds (HakZamanı: 9–13 <strong>ya</strong>ş Çocuklar İçin Vatandaşlıkve PSHE (Kişisel, Sos<strong>ya</strong>l, Sağlığa Dair veEkonomik Eğitim) FaaliyetleriYazar/Editör: Pam Fenney, Heather Jarvis,Elaine NipperYayın yeri: CenevreYayınla<strong>ya</strong>n: UNICEFYayın yılı: 2002Dil: İngilizceHedef grup: Çocuklarİçerik: Bu <strong>kitap</strong> vatandaşlığı ve <strong>haklar</strong>ı BM ÇocukHakları Sözleşmesi bağlamında incelemektedir.Oyunlar, çizgifilmler, hikâyeler, şiirler vebirçok başka faaliyet yoluyla, çocuk bireylerbakımından ailede, okulda ve toplumda <strong>haklar</strong>ınne anlama geldiğini araştırmaktadır.İsim: Passport to Dignity (İnsan HaysiyetineDoğru)Yazar/Editör: PDHRE-İnsan Hakları Eğitimiİçin Halkların On YılıYayın yeri: New YorkYayınla<strong>ya</strong>n: PDHRE-İnsan Hakları Eğitimi İçinHalkların On YılıYayın yılı: 2002Dil: İngilizceHedef grup: Yetişkinler, <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı savunucularıİçerik: Bu <strong>kitap</strong> kadınların <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ınıngerçekleşmesine yönelik sos<strong>ya</strong>l ve ekonomikdönüşüme ilham vermek, bilgi sağlamak vebu dönüşümü kolaylaştırmak amacıyla tasarlanmıştır.İnsan <strong>haklar</strong>ının bütünsel niteliğinive kadınların ayrımcılığı yenmek, tam eşitliği,esenliği ve kendi ha<strong>ya</strong>tlarını ve toplumlarınıngeleceğini etkileyen kararlara katılımını sağlamakiçin ne denli güçlü bir araç olduğunugöstermek üzere Pekin Eylem Platformu’nunkapsamlı çerçevesini kullanmaktadır. Kitabıniçinde <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı çerçevesinin, çok sayıdakadın meselesinin toplumsal cinsiyet perspektifiylesistematik bir analizi için bir araç olaraknasıl kullanılacağını gösteren deneyimler yeralmaktadır. Kitap ayrıca ekonomik ve sos<strong>ya</strong>ldönüşüme yönelik eylemler için deneyimlerve rehberlik de sağlamaktadır. Pekin EylemPlatformu’nun Düşünülmesi Gereken ÖnemliKonular bölümü hem <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı eğitimiiçin mater<strong>ya</strong>l hem de kadınların <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ınıtalep etmeleri ve gerçekleştirmeleri içinrehber ilkeler içermektedir.http://www.pdhre.org/passport.htmlİsim: A Call for Justice. Resource Packet(Bir Adalet Çağrısı. Kaynak Paketi)Yazar/Editör: PDHRE-İnsan Hakları Eğitimiİçin Halkların On YılıYayın yeri: New YorkYayınla<strong>ya</strong>n: PDHRE-İnsan Hakları Eğitimi İçinHalkların On YılıYayın yılı: 2002Dil: İngilizHedef grup: Yetişkinler ve <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı savunucularıİçerik: Kaynak niteliğindeki bu paket, STK’larave sos<strong>ya</strong>l hizmet uzmanlarına bir <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ı çerçevesi sağlamayı amaçlar. İkiana kategori içerir: “Gruplar” ve “Konular”.“Gruplar” <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı meselelerinden etkilenen<strong>insan</strong> gruplarını incelemektedir: <strong>ya</strong>şlılar,çocuklar ve gençler, farklı becerileri olan kişiler,yerli halklar, göçmen işçiler, azınlıklar veetnik gruplar, mülteciler ve kadınlar. “Konular”bölümünde <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı gelişmeyle ilgilibağlantısı üzerinden konu temelinde incelenmiştir:gelişme, ayrımcılık, eğitim, çevre, sağlık,barınma, geçim ve toprak, katılım, barış,silahsızlanma, yoksulluk, “ırk”, din, cinselyönelim ve çalışma. Bu <strong>ya</strong>yın “İnsan HaysiyetineDoğru” isimli Pekin Eylem Platformuilkeleri temelinde hazırlanmış eğitim rehberi-
550 EK KAYNAKLARne ek olarak hazırlanmış bir kaynak <strong>kitap</strong>tır.http://www.pdhre.org/justice.htmlİsim: Freedom! Human Rights EducationPack (Özgürlük! İnsan Hakları Eğitimi Paketi)Yazar/Editör: Uluslararası Af ÖrgütüYayın yeri: LondraYayınla<strong>ya</strong>n: Uluslararası Af ÖrgütüYayın yılı: 2001Dil: İngilizceHedef grup: Gençlerİçerik: Bu <strong>kitap</strong> <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının neler olduğuna,nasıl geliştiklerine, ihlal edildiklerineve karşısındaki zorluklara dair ilham vericibir araştırmadır. 14-19 <strong>ya</strong>şlarında çeşitli becerileresahip öğrenciler için uygundur. Çarpıcıörnekler içermekte, bilgi, öneriler, öğretmenleriçin talimatlar, vaka çalışmaları, araştırmaprojeleri ve öğrenciler için alıştırmalara yervermektedir. Vatandaşlık, din eğitimi, genelkültür, coğraf<strong>ya</strong>, tarih, İngilizce, PSHE, med<strong>ya</strong>çalışmaları, ti<strong>ya</strong>tro çalışmaları, hukuk ve sosyolojidersleri için mükemmel bir kaynaktır.İsim: Stand Up For Your Rights (Haklarınİçin A<strong>ya</strong>ğa Kalk)Yazar/Editör: Paul Atgwa, Jasper Bak<strong>ya</strong>yita,Damien Boltauzer vd.Yayın yeri: LondraYayınla<strong>ya</strong>n: Two-Can PublishingYayın yılı: 2001Dil: İngilizceHedef grup: Çocuklarİçerik: Dün<strong>ya</strong>nın pek çok yerinden genç <strong>insan</strong>lartarafından <strong>ya</strong>zılmış olan bu <strong>kitap</strong> <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ı meselelerini incelemekte, hikâyeler,şiirler, kişisel anılar ve birbirimize karşı davranışlarımızadair umut ve korku anlatımlarıiçermektedir. İnsan <strong>haklar</strong>ının gelişiminde aldığımızyola bir övgü olan <strong>kitap</strong>, <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ınıngelecekte ne ifade etmesi gerektiğinedair de sorular içermektedir.İsim: Popular Education for Human Rights.24 Participatory Exercises for Facilitatorsand Teachers (İnsan Hakları Halk Eğitimi.Kolaylaştırıcılar ve Öğretmenler İçin 24 KatılımcıAlıştırma)Yazar/Editör: Richard Pierre ClaudeYayın yeri: Amsterdam/Cambridge, MAYayınla<strong>ya</strong>n: İnsan Hakları Eğitimi OrtaklarıYayın yılı: 2000Dil: İngilizce, Çince, İspanyolca, FelemenkçeHedef grup: Yetişkinler, eğiticilerİçerik: Toplumsal ve okul dışı eğitim için tasarlanmışolan bu eğitim el kitabı başka konuların<strong>ya</strong>nı sıra kadınlar ve çocuklarla ilgilimeselelerin altını çizmektedir. Kitap, belirlideğerlerin çerçevesinde düzenlenmiştir; örneğin,<strong>insan</strong> haysiyetine ve adil kurallarasaygı, <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı ve sorumlulukları arasındakiilişki, sivil toplumun inşası, ön<strong>ya</strong>rgılarlamücadele ve “güçlenme için bilgi”. Yüksekderecede katılımcı olan yöntemleri farklı durumlarave kültürlere u<strong>ya</strong>rlanabilir ve esasolarak okul dışı eğitim için tasarlanmış olsada okulda kullanılması da başarılı sonuçlardoğurabilir.http://www.hrea.org/pubs/claude00.htmlİsim: Lesbian, Gay, Bisexual and TransgenderRights: A Human Rights Perspective(Lezbiyen, Gey, Biseksüel ve Trans BireylerinHakları: Bir İnsan Hakları Perspektifi)Yazar/Editör: Dave DonahueYayın yeri: MinneapolisYayınla<strong>ya</strong>n: İnsan Hakları Kaynakları MerkeziYayın yılı: 2000 (3 no’lu <strong>kitap</strong>)Dil: İngilizceHedef grup: Gençler, yetişkinlerİçerik: Bu <strong>kitap</strong> lise öğrencilerinin lezbiyen,gey, biseksüel ve trans bireylerle ilgili konuları<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı bağlamında değerlendirebilmelerive sorumluluk sahibi davranışlarasahip olabilmeleri için hazırlanmıştır. İçerdiğifaaliyetlerle, düşünme ve tartışmanın <strong>ya</strong>nı sıra
EK KAYNAKLAR551uygun davranışların geliştirilmesi de amaçlanmıştır.Öğrencilerden <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı ihlallerineyol açan homofobiyle ilgili sorumluluk almalarıtalep edilir. Bu homofobi okullarda geyöğrencilere yönelik taciz ve<strong>ya</strong> şiddet olarakorta<strong>ya</strong> çıkabileceği gibi, toplumda gey ve lezbiyenlerineşit <strong>haklar</strong>ının ortadan kaldırılmasıiçin halk oylamaları <strong>ya</strong>pılması gibi durumlardada kendini gösterebilir. Benzer bir şekildeaynı cinsten <strong>insan</strong>ların rıza<strong>ya</strong> da<strong>ya</strong>lı ilişkilerinedeniyle hapse girmeleri, işkence görmeleri<strong>ya</strong> da idam edilmeleri de homofobinin dün<strong>ya</strong>dakigörünümlerinden biridir. Bu <strong>ya</strong>yın, öğrencilerinböyle durumlara anlamlı bir <strong>ya</strong>nıtvermelerine <strong>ya</strong>rdımcı olmaktadır.Kitapta yer alan faaliyetler tek tek <strong>ya</strong> da birbiriardından hep birlikte uygulanabilir. Bufaaliyetler, sınıftaki <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı tartışmalarınaentegre edilebildikleri ölçüde öğrencilerinLGBT <strong>haklar</strong>ını <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı çerçevesindegörmeleri kolaylaşır.http://www1.umn.edu/humanrts/edumat/İsim: The Human Rights Education Handbook:Effective Practices for Learning, Actionand Change (İnsan Hakları Eğitimi El Kitabı:Öğrenme, Eylem ve Değişim İçin Etkili Uygulamalar)Yazar/Editör: Nancy Flowers vd.Yayın yeri: Minnesota ÜniversitesiYayınla<strong>ya</strong>n: İnsan Hakları Kaynakları Merkezi(4. cilt)Yayın yılı: 2000İçerik: Bu el kitabı, <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıyla ilgilenenkişilerin iyi birer eğitici olabilmelerini ve hemtutkularını hem de bilgilerini paylaşabilmelerinisağlamak üzere hazırlanmıştır. İnsan <strong>haklar</strong>ıeğitimini her şekliyle ilerletmek için temelkavramları içermektedir: Neden, kim için, ne,nerede, kim ve nasıl. Kitap çok sayıda eğiticininve örgütün deneyimlerine da<strong>ya</strong>nmış,onların uygulamalarını açıklamış ve zamaniçinde gelişen anlayışlarını orta<strong>ya</strong> koymuştur.Bir kaynak <strong>kitap</strong> ve okunması, kullanması,çoğaltması kolay bir araç olarak tasarlanmıştır.Her bir bölüm bağımsız olarak okunupkullanılabilir.http://www1.umn.edu/humanrts/edumat/hreduseries/hrhandbook/toc.htmlİsim: Siniko. Towards a Human Rights Culturein Africa (Siniko. Afrika’da Bir İnsanHakları Kültürüne Doğru)Yazar/Editör: Uluslararası Af ÖrgütüYayın yeri: LondraYayınla<strong>ya</strong>n: Uluslararası Af ÖrgütüYayın yılı: 1999Diller: İngilizce, Fransızca, SwahiliHedef grup: Çocuklar, öğretmenlerİçerik: Afrika’da okul içi ve okul dışı eğitimdegenç <strong>insan</strong>larla çalışan ve öğretme faaliyetlerine<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ını dahil etmek isteyen öğretmenlerve eğiticiler için hazırlanan bu <strong>kitap</strong>,temel bir giriş olarak hazırlanmıştır. Yöntemedair tavsiyeler, çocukları için faaliyetler ve eylemfikirleri içermektedir.http://amnesty.org/en/library/asset/AFR01/003/1999/en/c9e5d998-e1a5-11dd-9f8a-a19d21ac1fa4/afr010031999en.pdfİsim: Raising Children with Roots, Rights&-Responsibilities. Celebrating the UN Conventionon the Rights of the Child (ÇocuklarıKökleri, Hakları ve Sorumluluklarıyla Yetiştirmek.BM Çocuk Hakları Sözleşmesi’ne Övgü)Yazar/Editör: Lori Dupont, Joanne Foley, AnnetteGagliardiYayın yeri: MinneapolisYayınla<strong>ya</strong>n: İnsan Hakları Kaynakları MerkeziYayın yılı: 1999Dil: İngilizceHedef grup: Çocuklar, öğretmenler, eğiticilerİçerik: Bu <strong>kitap</strong> İnsan Hakları EvrenselBildirgesi’nin giriş bölümünde sözü edilenve her bir bireyin ve toplumun her organının“hak ve özgürlüklere saygının yerleşmesini
552 EK KAYNAKLARamaçla<strong>ya</strong>n eğitim ve öğretim yoluyla çabagöstermesi” sorumluluğunu yerine getirmeyiamaçlamaktadır. 12 haftalık bir <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ımüfredatıdır ve ebeveyn-çocuk ilişkileriningücünden faydalanmayı hedeflemektedir.http://www1.umn.edu/humanrts/edumat/İsim: Economic and Social Justice. A HumanRights Perspective (Ekonomik ve Sos<strong>ya</strong>lAdalet. Bir İnsan Hakları Perspektifi)Yazar/Editör: David A. ShimaniYayın yeri: MinneapolisYayınla<strong>ya</strong>n: İnsan Hakları Kaynakları MerkeziYayın yılı: 1999Dil: İngilizceHedef grup: Gençler, yetişkinlerİçerik: Bu <strong>kitap</strong> <strong>insan</strong>lara, <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ınıdaha geniş ve daha kapsamlı düşünmelerine<strong>ya</strong>rdım etmek üzere bilgi, eyleme geçmekiçin fikir ve faaliyetler sunmaktadır. Metindeevsizlik, yoksulluk, açlık, yetersiz sağlık hizmetlerigibi kavramların tanımı <strong>ya</strong>pılma<strong>ya</strong>çalışılmakta ve bu konular <strong>ya</strong>lnızca “sos<strong>ya</strong>lve<strong>ya</strong> ekonomik sorunlar” olarak değil, <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ı sorunları olarak düşünülmektedir.Kitap, ekonomik, sos<strong>ya</strong>l ve kültürel <strong>haklar</strong>ınkısa bir tarihçesi ve bu <strong>haklar</strong>ı tanıtan, sorucevap formatındaki bir makaleyle başlamaktadır.Kültürel <strong>haklar</strong> da ekonomik ve sos<strong>ya</strong>l<strong>haklar</strong>la bağlantılı ve onlar kadar önemli olsada <strong>kitap</strong> esas olarak adaletin ekonomik vesos<strong>ya</strong>l unsurlarıyla ilgilidir. Bölüm II sos<strong>ya</strong>lve ekonomik <strong>haklar</strong>ın öğrenilmesi ve araştırılmasınayönelik dokuz faaliyet içermektedir.İsim: Tolerance-the Threshold of Peace:Teacher-Training Resource Unit (vol. 1).Primary School Resource Unit (vol. 2). SecondarySchool Resource Unit (vol. 3) (Hoşgörü-BarışınEşiği: Öğretmen-Eğitim Kaynağı(1. cilt). İlkokul İçin Kaynak (2. cilt). (Ortaokulİçin Kaynak (3. cilt)Yazar/Editör: Betty A. ReardonYayın yeri: ParisYayınla<strong>ya</strong>n: UNESCO YayınlarıYayın yılı: 1998Diller: İngilizce, Fransızca, İspanyolcaHedef grup: Yetişkinler, eğiticiler, öğretmenlerİçerik: Bu <strong>ya</strong>yın çeşitli sektörlerce kullanılabilecekörnek programlar, ders planları veeğitim üniteleri içeren bir kaynaktır. Okullardahoşgörü eğitiminin amacına ve bu eğitime<strong>ya</strong>klaşımlara odaklanmıştır; ancak aynızamanda okul eğitimindeki sos<strong>ya</strong>l iklimi deincelemektedir. Mater<strong>ya</strong>ller sınıf öğretmenleri,öğretmen eğiticileri, toplumsal liderler,ebeveynler ve sos<strong>ya</strong>l hizmet uzmanları tarafından,hoşgörü eğitiminin içeriğinin ve gerektirdiklerininanlatılması için giriş niteliğindekaynak olarak kullanılabilir. Örgütler, gruplarve resmi ortaokul ve üzerindeki eğitim düzeylerindekisınıflar bu kaynakta bahsedilenkonuları ve sorunları birlikte inceleyebilir. Bubelgeler UNESCO’nun Barış, İnsan Hakları veDemokrasi İçin Eğitim Eylem Çerçevesi dahilindeyer almaktadır.İsim: Self-Help Human Rights EducationHandbook (Kendi Kendine İnsan Hakları EğitimiEl Kitabı)Yazar/Editör: J. Paul MartinYayın yeri: New YorkYayınla<strong>ya</strong>n: İnsan Hakları Çalışmaları Merkezi,Columbia ÜniversitesiYayın yılı: 1996Dil: İngilizceHedef grup: Eğiticilerİçerik: İnternette mevcut olan bu el kitabı,hem deneyimli hem yeni <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı eğiticilerine<strong>ya</strong>rdım etmek, <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı programlarıiçin açık eğitim hedefleri belirlemek,eğiticilerin programları planlama ve değerlendirmebecerilerini artırmak, mevcut kaynaklaraerişimi sağlamak ve eğiticilerin kendikaynaklarını <strong>ya</strong>ratmasına <strong>ya</strong>rdım etmek içintasarlanmıştır.
EK KAYNAKLAR553http://www.hrea.org/erc/Library/curriculum_methodology/SELFHELP.htmlİsim: Educating for Human Dignity: Learningabout Rights and Responsibilities(İnsan Haysiyeti İçin Eğitim: Haklar ve SorumluluklarıÖğrenmek)Yazar/Editör: Betty A. ReardonYayın yeri: PhiladelphiaYayınla<strong>ya</strong>n: Pennsylvania İnsan Hakları ÇalışmalarıYayın yılı: 1995Dil: İngilizceHedef grup: Çocuklarİçerik: Bu <strong>kitap</strong> ilkokul ve ortaokul düzeylerinde<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı eğitiminde kullanılacakönde gelen kaynaklardan biridir. Hem öğretmenlerhem de öğretmen eğiticileri için hazırlanmıştır.Anaokulundan liseye kadar <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ı eğitiminde yer alan rehber ilkeler vemater<strong>ya</strong>ller içermektedir. Küresel ilişkiler bağlamında<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı ihlalleriyle orta<strong>ya</strong> çıkandeğerlere dair sorunlara karşı duran <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ı eğitimine bütünsel bir <strong>ya</strong>klaşım içinolanaklar sunmaktadır.İsim: The Universal Declaration of HumanRights. An Adaptation for Children (İnsanHakları Evrensel Bildirgesi: Çocuklar İçin BirU<strong>ya</strong>rlama)Yazar/Editör: Ruth Rocha, Otavio RothYayın yeri: New YorkYayınla<strong>ya</strong>n: Birleşmiş Milletler YayınlarıYayın yılı: 1990Dil: İngilizceHedef grup: Çocuklar (Resimli <strong>kitap</strong>)İçerik: Eğitime yönelik ve aynı zamanda eğlenceliolan bu <strong>kitap</strong>, güzel resimleriyle herkesinama özellikle çocukların dikkatini çekecektir.Dün<strong>ya</strong>ca ünlü çocuk <strong>kitap</strong>ları <strong>ya</strong>zarı Ruth Rochatarafından <strong>ya</strong>zılan ve Brezil<strong>ya</strong>lı çizer OtavioRoth tarafından resimlendirilmiştir ve hepimize<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının önemini açıklamaktadır.İNTERNETTE İNSAN HAKLARIEĞİTİMİ: İNTERNETKÜTÜPHANELERİ, VERİTABANLARI VE KAYNAKLARAddis Ababa University Center for HumanRights (Addis Ababa Üniversitesi İnsanHakları Merkezi): http://www.aau.edu.et/humanrights/Amnesty International USA-Human RightsEducation (Uluslararası Af Örgütü ABD-İnsanHakları Eğitimi): http://www.amnestyusa.org/educationCouncil of Europe (Avrupa Konseyi):http://www.coe.intChild Rights Information Network (ÇocukHakları Bilgi Ağı) (CRIN):http://www.crin.orgDadalos-International UNESCO Server forDemocracy, Peace and Human Rights Education:http://www.dadalos.orgDerechos Humanos-Human Rights (İnsanHakları): http://www.derechos.orgDiscover Human Rights Institute. A projectof The Advocates for Human Rights (İnsanHakları Araştırmaları Enstitüsü-İnsan HaklarıSavunucuları Projesi):http://www.discoverhumanrights.org/Equitas-International Centre for HumanRights Education (İnsan Hakları EğitimiUluslararası Merkezi): http://equitas.org/ETC Graz-European Training and ResearchCentre for Human Rights and Democracy
554 EK KAYNAKLAR(Avrupa İnsan Hakları ve Demokrasi Eğitimve Araştırma Merkezi):http://www.etc-graz.at, http://kennedeinerechte.at,http://www.das-boot-ist-voll.atEuropean Court of Human Rights Portal(Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi):http://www.echr.coe.int/ECHR/Homepage_ENDARE-Democracy and Human Rights Educationin Europe (Avrupa’da Demokrasive İnsan Hakları Eğitimi):http://www.dare-network.eu/FRA-European Union Agency for FundamentalRights (Avrupa Birliği Temel HaklarAjansı): http://fra.europa.eu/fraWebsite/your_rights/about-rights/about-rights_en.htmHRDC-Human Rights&DocumentationCentre (University of Namibia) (NamibiaÜniversitesi İnsan Hakları ve Belge Merkezi):http://www.unam.na/centres/hrdc/hrdc_index.htmlHREA-Human Rights Education Associates(İnsan Hakları Eğitimi Ortakları):http://www.hrea.org/index.php?base_id=101&language_id=1HRI-Human Rights Internet (İnsan Haklarıİnternet): http://www.hri.caHRRC-The Human Rights Resource Center(İnsan Hakları Kaynakları Merkezi):http://www.hrusa.orgHURIDOCS-Human Rights Information andDocumentation Systems (İnsan HaklarıBilgi ve Belge Sistemleri):http://www.hurisearch.orgHURIGHTS OSAKA-Asia-Pacific HumanRights Information Center (As<strong>ya</strong>-Pasifikİnsan Hakları Bilgi Merkezi):http://www.hurights.or.jpInter-American Institute for Human Rights(IIDH) (Amerika Bölgesi İnsan HaklarıEnstitüsü): http://www.iidh.ed.cr/I have a right to…-BBC World Service:http://www.bbc.co.uk/worldservice/people/features/ihavearightto/index.shtmlNetherlands Institute of Human RightsDocumentation Site (Hollanda İnsan HaklarıEnstitüsü Belge Sitesi): http://sim.law.uu.nl/SIM/Dochome.nsf?OpenOHCHR-Database on Human Rights Educationand Training (İnsan Hakları EğitimiVeri Tabanı): http://hre.ohchr.org/hret/intro.aspxOHCHR-Publications (OHCHR-Yayınlar):http://www.ohchr.org/EN/PublicationsResources/Pages/TrainingEducation.aspxPDHRE-The People’s Movement for HumanRights Learning (İnsan Hakları Öğrenimiİçin Halk Hareketi): http://www.pdhre.orgProject DIANA Online Human Rights Archive(İnternette İnsan Hakları Arşivi):http://avalon.law.<strong>ya</strong>le.edu/subject_menus/diana.aspTeach UNICEF: http://teachunicef.org/The European Wergeland Centre (AvrupaWergeland Merkezi):
EK KAYNAKLAR555http://www.theewc.orgUnited Nations Cyber School Bus (BirleşmişMilletler Siber Okul Otobüsü):http://www.cyberschoolbus.un.orgUnited Nations Online Databases (BirleşmişMilletler Veri Tabanları):http://www.un.org/en/databases/University of Minnesota Human RightsLibrary (Minnesota Üniversitesi İnsanHakları Kütüphanesi):http://www.umn.edu/humanrtsE. İNSAN HAKLARI EVRENSELBİLDİRGESİBaşlangıçİnsanlık ailesinin bütün üyelerinin doğal<strong>ya</strong>pısındaki onuru ile eşit ve devredilemez<strong>haklar</strong>ını tanımanın dün<strong>ya</strong>daözgürlük, adalet ve barışın temeli olduğunu;İnsan <strong>haklar</strong>ını göz ardı etmenin ve hor görmenin,<strong>insan</strong>lığın vicdanında infial u<strong>ya</strong>ndıranbarbarca eylemlere yol açtığını ve <strong>insan</strong>larınkorku ve yoksunluktan kurtulması, konuşmave inanma özgürlüğüne sahip olacağı birdün<strong>ya</strong>nın orta<strong>ya</strong> çıkmasının sıradan <strong>insan</strong>larınen yüksek özlemi olarak ilan edilmiş bulunduğunu,<strong>insan</strong>ın zorbalık ve <strong>bask</strong>ı<strong>ya</strong> karşıson çare olarak başkaldırmak zorunda kalmamasıiçin, <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının hukukun egemenliğiylekorunmasının önemli olduğunu;Uluslar arasında dostça ilişkilergeliştirmenin önemli olduğunu;Birleşmiş Milletler halklarının, Birleşmiş MilletlerKuruluş Belgesi’nde temel <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ına,kişinin onuruna ve değerine, erkeklerile kadınların hak eşitliğine olan inançlarınıteyit ettiklerini ve daha geniş özgürlük içindetoplumsal gelişme ve daha iyi bir <strong>ya</strong>şamdüzeyini sağlama<strong>ya</strong> kararlı olduklarını;Üye Devletlerin, Birleşmiş Milletler’le işbirliğiiçinde, <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının ve temel özgürlüklerinevrensel olarak saygı görmesi vegözetilmesini sağlamayı taahhüt ettiklerini;Bu hak ve özgürlüklerde ortak bir anlayışasahip olmanın, bu taahhüdüntam olarak gerçekleşmesi içinbüyük önem taşıdığını göz önüne alarak,Genel Kurul, Bütün halklar ve uluslar içinbir ortak başarı ölçüsü olarak bu <strong>insan</strong> HaklarıEvrensel Bildirgesi’ni ilan eder; öyle ki,Her birey ve toplumun her organı bu Bildirge’yidaima göz önünde bulundurarak, buhak ve özgürlüklere saygının yerleşmesiniamaçla<strong>ya</strong>n eğitim ve öğretim yoluyla ve hemÜye Devletlerin halklarında hem de egemenliklerialtındaki halklarda bu hak ve özgürlüklerinevrensel ve etkin olarak tanınmasını vegözetilmesini amaçla<strong>ya</strong>n ulusal ve uluslararasıtedrici önlemler alarak çaba göstersinler.Madde 1Bütün <strong>insan</strong>lar özgür, onur ve <strong>haklar</strong> bakımındaneşit doğar. Akıl ve vicdanla donatılmışlardır;birbirlerine kardeşlik anlayışıyladavranmalıdırlar.
556 EK KAYNAKLARMadde 21. Herkes ırk, renk, cinsiyet, dil, din, si<strong>ya</strong>sal<strong>ya</strong> da başka türden kanaat, ulusal<strong>ya</strong> da toplumsal köken, mülkiyet,doğuş ve<strong>ya</strong> başka türden statü gibi herhangibir ayrım gözetilmeksizin, bu Bildirge’de belirtilenbütün hak ve özgürlüklere sahiptir.2. Ayrıca, bağımsız, vesayet altında <strong>ya</strong> da kendikendini yönetemeyen <strong>ya</strong> da egemenliği başkayollardan sınırlanmış bir ülke olsun <strong>ya</strong> daolmasın, bir kişinin uyruğu olduğu ülke <strong>ya</strong> damemleketin si<strong>ya</strong>sal, hukuksal <strong>ya</strong> da uluslararasıstatüsüne da<strong>ya</strong>narak hiçbir ayrım <strong>ya</strong>pılamaz.Madde 3Herkesin <strong>ya</strong>şama hakkı ile kişi özgürlüğü vegüvenliğine hakkı vardır.Madde 4Hiç kimse, kölelik <strong>ya</strong> da kulluk altında tutulamaz;her türden kölelik ve köle ticareti <strong>ya</strong>saktır.Madde 5Hiç kimseye işkence <strong>ya</strong> da zalimce, <strong>insan</strong>lıkdışı <strong>ya</strong> da aşağılayıcı muamele <strong>ya</strong> da ceza uygulanamaz.Madde 6Herkesin, nerede olursa olsun, <strong>ya</strong>sa önündebir kişi olarak tanınma hakkı vardır.Madde 7Herkes <strong>ya</strong>sa önünde eşittir ve ayrım gözetilmeksizin<strong>ya</strong>sa tarafından eşit korunma<strong>ya</strong>hakkı vardır. Herkes, bu Bildirgeye aykırı herhangibir ayrımcılığa ve ayrımcı kışkırtmalarakarşı eşit korunma hakkına sahiptir.Madde 8Herkesin ana<strong>ya</strong>sa <strong>ya</strong> da <strong>ya</strong>sayla tanınmış temel<strong>haklar</strong>ını ihlal eden eylemlere karşı yetkiliulusal mahkemeler eliyle etkin bir <strong>ya</strong>rgı yolundan<strong>ya</strong>rarlanma hakkı vardır.Madde 9Hiç kimse keyfi olarak <strong>ya</strong>kalanamaz, tutuklanamazve sürgün edilemez.Madde 10Herkesin, hak ve yükümlülüklerinin belirlenmesindeve kendisine herhangi bir suçisnadında bağımsız ve <strong>ya</strong>nsız bir mahkemetarafından tam bir eşitlikle, hakça ve kamu<strong>ya</strong>açık olarak <strong>ya</strong>rgılanma<strong>ya</strong> hakkı vardır.Madde 111. Kendisine cezai bir suç yüklenen herkesin,savunması için gerekli olan tüm güvencelerintanındığı, kamu<strong>ya</strong> açık bir <strong>ya</strong>rgılanmasonucunda suçluluğu <strong>ya</strong>sa<strong>ya</strong> göre kanıtlanınca<strong>ya</strong>kadar suçsuz sayılma hakkı vardır.2. Hiç kimse, işlendiği sırada ulusal <strong>ya</strong> dauluslararası hukuka göre suç oluşturma<strong>ya</strong>nherhangi bir fiil <strong>ya</strong>pmak <strong>ya</strong> da <strong>ya</strong>pmamaktandolayı suçlu sayılamaz. Kimseye, suçun işlendiğisırada <strong>ya</strong>salarda öngörülen cezadan dahaağır bir ceza verilemez.Madde 12Hiç kimsenin özel <strong>ya</strong>şamına, ailesine, evine<strong>ya</strong> da <strong>ya</strong>zışmasına keyfi olarak karışılamaz,onuruna ve adına saldırılamaz. Herkesin, bugibi müdahale <strong>ya</strong> da saldırılara karşı <strong>ya</strong>sa tarafındankorunma hakkı vardır.Madde 131. Herkesin, her devletin sınırları içinde se<strong>ya</strong>hatve oturma özgürlüğüne hakkı vardır.2. Herkes, kendi ülkesi de dahil, herhangi birülkeden ayrılma ve o ülkeye dönme hakkınasahiptir.Madde 141. Herkesin, sürekli <strong>bask</strong>ı altında tutulduğunda,başka ülkelere sığınma ve kabul edilmehakkı vardır.2. Gerçekten si<strong>ya</strong>sal nitelik taşıma<strong>ya</strong>n suçlar-
EK KAYNAKLAR557dan kaynaklanan <strong>ya</strong> da Birleşmiş Milletlerinamaç ve ilkelerine aykırı fiillerden kaynaklanankovuşturma durumunda, bu hak ilerisürülemez.Madde 151. Herkesin bir ülkenin yurttaşı olma<strong>ya</strong> hakkıvardır.2. Hiç kimse keyfi olarak uyrukluğundanyoksun bırakılamaz, kimsenin uyruğunudeğiştirme hakkı <strong>ya</strong>dsınamaz.Madde 161. Yetişkin erkeklerle kadınların, ırk, uyrukluk<strong>ya</strong> da din bakımından herhangi bir sınırlama<strong>ya</strong>pılmaksızın, evlenmeye ve bir ailekurma<strong>ya</strong> hakkı vardır. Evlenmede, evlilikteve evliliğin bozulmasında <strong>haklar</strong>ı eşittir.2. Evlilik, ancak evlenmeye niyetlenen eşlerinözgür ve tam oluruyla <strong>ya</strong>pılır.3. Aile, toplumun doğal ve temel birimidir;toplum ve devlet tarafından korunur.Madde 171. Herkesin, tek başına <strong>ya</strong> da başkalarıylaortaklık içinde, mülkiyet hakkı vardır.2. Kimse mülkiyetinden keyfi olarak yoksunbırakılamaz.Madde 18Herkesin düşünce, vicdan ve dinözgürlüğüne hakkı vardır; bu hak, din ve<strong>ya</strong>inancını değiştirme özgürlüğünü ve din ve<strong>ya</strong>inancını, tek başına ve<strong>ya</strong> topluca ve kamu<strong>ya</strong>açık ve<strong>ya</strong> özel olarak öğretme, uygulama,ibadet ve uyma yoluyla açıklama serbestliğinide kapsar.Madde 19Herkesin kanaat ve ifade özgürlüğüne hakkıvardır; bu hak, müdahale olmaksızın kanaattaşıma ve herhangi bir yoldan ve ülke sınırlarınıgözetmeksizin bilgi ve fikirlere ulaşma<strong>ya</strong>çalışma, onları edinme ve <strong>ya</strong>yma serbestliğinide kapsar.Madde 201. Herkes, barış içinde toplanma ve örgütlenmehakkına sahiptir.2. Hiç kimse, bir örgüte üye olma<strong>ya</strong> zorlanamaz.Madde 211. Herkes, doğrudan <strong>ya</strong> da serbestçe seçilmiştemsilcileri aracılığıyla ülkesinin yönetiminekatılma hakkına sahiptir.2. Herkesin, ülkesinde kamu hizmetlerindeneşit <strong>ya</strong>rarlanma hakkı vardır.3. Halk iradesi, hükümet otoritesinin temelinioluşturmalıdır; bu irade, genel ve eşit oyhakkı ile gizli ve serbest oylama yoluyla,belirli aralıklarla <strong>ya</strong>pılan dürüst seçimlerlebelirtilir.Madde 22Herkesin, toplumun bir üyesi olarak,toplumsal güvenliğe hakkı vardır; ulusalçabalarla, uluslararası işbirliği yoluyla veher devletin örgütlenme ve kaynaklarınagöre herkes <strong>insan</strong> onuru ve kişiliğin özgürgelişmesi bakımından vazgeçilmez olanekonomik, toplumsal ve kültürel <strong>haklar</strong>ınıngerçekleştirilmesi hakkına sahiptir.Madde 231. Herkesin çalışma, işini özgürce seçme, adilve elverişli koşullarda çalışma ve işsizliğe karşıkorunma hakkı vardır.2. Herkesin, herhangi bir ayrım gözetilmeksizin,eşit iş için eşit ücrete hakkı vardır.3. Çalışan herkesin, kendisi ve ailesi için <strong>insan</strong>onuruna <strong>ya</strong>raşır bir <strong>ya</strong>şam sağla<strong>ya</strong>cak düzeyde,adil ve elverişli ücretlendirilmeye hakkıvardır; bu, gerekirse, başka toplumsal korunmayollarıyla desteklenmelidir.4. Herkesin, çıkarını korumak için sendika
558 EK KAYNAKLARkurma <strong>ya</strong> da sendika<strong>ya</strong> üye olma hakkı vardır.Madde 24Herkesin dinlenme ve boş zamana hakkıvardır; bu, iş saatlerinin makul ölçüdesınırlandırılması ve belirli aralıklarla ücretlitatil <strong>ya</strong>pma hakkını da kapsar.Madde 251. Herkesin, kendisinin ve ailesinin sağlığı veiyi <strong>ya</strong>şaması için yeterli <strong>ya</strong>şama standartlarınahakkı vardır; bu hak, beslenme, giyim,konut, tıbbi bakım ile gerekli toplumsal hizmetlerive işsizlik, hastalık, sakatlık, dulluk,<strong>ya</strong>şlılık <strong>ya</strong> da kendi denetiminin dışındakikoşullardan kaynaklanan başka geçiminisağla<strong>ya</strong>mama durumlarında güvenlik hakkınıda kapsar.2. Anne ve çocukların özel bakım ve <strong>ya</strong>rdıma<strong>haklar</strong>ı vardır. Tüm çocuklar, evlilik içi <strong>ya</strong> dadışı doğmuş olmalarına bakılmaksızın, aynıtoplumsal korumadan <strong>ya</strong>rarlanır.Madde 261. Herkes eğitim hakkına sahiptir. Eğitim enazından ilk ve temel öğrenim aşamalarındaparasızdır. İlköğretim zorunludur. Teknikve mesleki eğitim herkese açıktır. Yükseköğrenim, yeteneğe göre herkese eşit olaraksağlanır.2. Eğitim <strong>insan</strong> kişiliğinin tam geliştirilmesine,<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ına ve temel özgürlükleresaygıyı güçlendirmeye yönelik olmalıdır.Eğitim bütün uluslar, ırklar ve dinsel gruplararasında anlayış, hoşgörü ve dostluğu yerleştirmelive Birleşmiş Milletler’in barışı korumayolundaki etkinliklerini güçlendirmelidir.3. Ana-babalar çocuklarına verilecek eğitimiseçmede öncelikli hak sahibidir.Madde 271. Herkes topluluğun kültürel <strong>ya</strong>şamınaözgürce katılma, sanattan <strong>ya</strong>rarlanma vebilimsel gelişmeye katılarak onun <strong>ya</strong>rarlarınıpaylaşma hakkına sahiptir.2. Herkesin kendi <strong>ya</strong>ratısı olan bilim, <strong>ya</strong>zınve sanat ürünlerinden doğan manevi ve maddiçıkarlarının korunmasına hakkı vardır.Madde 28Herkesin bu Bildirge’de ileri sürülen hak veözgürlüklerin tam olarak gerçekleşebileceğibir toplumsal ve uluslararası düzene hakkıvardır
EK KAYNAKLAR559Madde 291. Herkesin, kişiliğinin özgürce ve tam gelişmesineolanak sağla<strong>ya</strong>n tek ortam olan topluluğunakarşı ödevleri vardır.2. Herkes, hak ve özgürlüklerini kullanırken,ancak başkalarının hak ve özgürlükleriningereğince tanınması ve bunlara saygı gösterilmesininsağlanması ile demokratik bir toplumdakiahlak, kamu düzeni ve genel refahınadil gereklerinin karşılanması amacıyla, <strong>ya</strong>saylabelirlenmiş sınırlamalara bağlı olabilir.3. Bu hak ve özgürlükler hiçbir koşulda BirleşmişMilletler’in amaç ve ilkelerine aykırıolarak kullanılamaz.Madde 30Bu Bildirge’nin hiçbir hükmü, herhangi birdevlet, grup <strong>ya</strong> da kişiye, burada belirtilenhak ve özgürlüklerden herhangi birinin yokedilmesini amaçla<strong>ya</strong>n herhangi bir etkinlikteve eylemde bulunma hakkı verecek şekildeyorumlanamaz.
560 EK KAYNAKLARF. İNSAN HAKLARI EVRENSELBİLDİRGESİ (ÖZET)Madde 1Bütün <strong>insan</strong>lar özgür ve eşit doğar.Madde 2Herkes hiçbir ayrımcılığa maruz kalmaksızınaynı <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ına sahiptir.Madde 3Herkesin <strong>ya</strong>şama, özgürlük ve güvenlik hakkıvardır.Madde 4Kimse kul <strong>ya</strong> da köle olarak tutulamaz.Madde 5Kimse işkence, <strong>insan</strong>lık dışı ve<strong>ya</strong> aşağılayıcımuamele <strong>ya</strong> da ceza<strong>ya</strong> tabi tutulamaz.Madde 6Herkesin, nerede olursa olsun, <strong>ya</strong>sa önündebir kişi olarak tanınma hakkı vardır.Madde 7Herkes <strong>ya</strong>sa önünde eşittir ve ayrım gözetilmeksizin<strong>ya</strong>sa tarafından eşit korunma<strong>ya</strong> hakkıvardır.Madde 8Herkesin <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ını ihlal eden eylemlerekarşı bir <strong>ya</strong>rgı yolundan <strong>ya</strong>rarlanma hakkıvardır.Madde 9Hiç kimse keyfi olarak <strong>ya</strong>kalanamaz, tutuklanamazve sürgün edilemez.Madde 11Herkesin aksi ispat edilene kadar suçsuz sayılmahakkı vardır.Madde 12Herkesin mahremiyet ve aile ha<strong>ya</strong>tı hakkıvardır.Madde 13Herkes, kendi ülkesi de dahil, herhangi birülkeden ayrılma ve o ülkeye dönme hakkınasahiptir.Madde 14Herkes zulme karşı sığınma hakkına sahiptir.Madde 15Herkes bir vatandaşlığa sahip olma hakkınasahiptir.Madde 16Tüm yetişkinlerin evlenmeye ve bir aile kurma<strong>ya</strong>hakkı vardır. Evlenmede, evlilikte veevliliğin bozulmasında kadınların ve erkeklerin<strong>haklar</strong>ı eşittir.Madde 17Herkes mülkiyet hakkına sahiptir.Madde 18Herkes kanaat, vicdan ve din özgürlüğü hakkınasahiptir.Madde 19Herkes fikir ve ifade özgürlüğü hakkına sahiptir.Madde 10Herkesin adil <strong>ya</strong>rgılanma hakkı vardır.
EK KAYNAKLAR561Madde 20Herkes barışçıl toplantı ve örgütlenme özgülüğühakkına sahiptir.Madde 21Herkes doğrudan <strong>ya</strong> da serbestçe seçilmiştemsilcileri aracılığıyla ülkesinin yönetiminekatılma hakkına ve kamu hizmetlerindenhakkına sahiptir.Madde 22Herkes toplumsal güvenliğe hakkına ve <strong>insan</strong>haysiyeti için vazgeçilmez olan ekonomik,toplumsal ve kültürel <strong>haklar</strong>ının gerçekleştirilmesihakkına sahiptir.Madde 23Herkes çalışma, adil ve elverişli koşullarda çalışmave işsizliğe karşı korunma, eşit iş içineşit ücret, kendisi ve ailesi için <strong>insan</strong> haysiyetine<strong>ya</strong>raşır bir <strong>ya</strong>şam sağla<strong>ya</strong>cak düzeyde ücretve bir sendika<strong>ya</strong> katılma <strong>haklar</strong>ına sahiptir.Madde 24Herkesin dinlenme ve boş zamana hakkı vardır.Madde 28Herkesin bu Bildirge’de ileri sürülen hak veözgürlüklerin tam olarak gerçekleşebileceğibir toplumsal ve uluslararası düzene hakkıvardır.Madde 29Herkesin topluma karşı görevleri vardır.Madde 30Bu Bildirge’nin hiçbir hükmü başka bir <strong>insan</strong>hakkını ihlal edecek şekilde kullanılamaz.FAALİYETİHEB’in kısaltılmış halini sesli okuyun vemaddeleri grup içinde, <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ınınevrenselliği, bölünmezliği, birbirine bağlılığıve birbiriyle ilişkililiği ilkelerini akılda tutaraktartışın.(Kaynak: İnsan Hakları Öğrenimi İçin HalkHareketi [PDHRE], http://www.pdhre.org/conventionsum/udhr.html)Madde 25Herkes sağlığı ve iyi <strong>ya</strong>şaması için yeterli <strong>ya</strong>şamastandartlarına hakkına sahiptir. Bu hakbeslenme, giyim, konut, tıbbi bakım ile gereklitoplumsal hizmetleri kapsar.Madde 26Herkes eğitim hakkına sahiptir. Eğitim, enazından ilk ve temel öğrenim aşamalarındaparasızdır.Madde 27Herkes topluluğun kültürel <strong>ya</strong>şamına özgürcekatılma, sanattan <strong>ya</strong>rarlanma ve bilimsel gelişmeyekatılarak onun <strong>ya</strong>rarlarını paylaşmahakkına sahiptir.
562 EK KAYNAKLARG.BİRLEŞMİŞ MİLLETLER İNSANHAKLARI EĞİTİMİ BİLDİRGESİBirleşmiş MilletlerA/RES/66/137General AssemblyGenel Kurul16 Şubat 2012Altmış altıncı oturumGündem maddesi 64Genel Kurul tarafından19 Aralık 2011’de kabul edilen Karar[Üçüncü Komite’nin raporu (A/66/457)]66/137. Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Eğitimi BildirgesiGenel Kurul,İnsan Hakları Konseyi’nin 23 Mart 2011 tarihli 16/1 sayılı kararıyla <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıeğitimi hakkında Birleşmiş Milletler Bildirgesi’ni kabulünü memnuniyetle karşıla<strong>ya</strong>rakBu kararın ekindeki Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Eğitimi Bildirgesi’ni kabuleder;Hükümetleri, Birleşmiş Milletler sistemindeki kurum ve kuruluşları, hükümetler arası vesivil toplum kuruluşlarını bu Bildirge’yi <strong>ya</strong>ygınlaştırma çalışmalarını yoğunlaştırma<strong>ya</strong>ve Bildirge’nin içeriğindeki evrensel saygı ve anlayışı geliştirmeye davet ve GenelSekreter’den, bu Bildirge’nin metnini “İnsan Hakları: Uluslararası Belgeler”in birsonraki basımına dahil etmesini talep eder.19 Aralık 2011 tarihli 89. Genel KurulEKBirleşmiş Milletler İnsan Hakları Eğitimi BildirgesiGenel Kurul,Birleşmiş Milletler Şartı’nın bütün <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının ve temel özgürlüklerin herkesbakımından ırk, cins, dil ve din temelinde ayrımcılık <strong>ya</strong>pılmaksızın geliştirilmesi veteşvik edilmesine yönelik amaç ve ilkelerini teyit ederek;Toplumdaki her bir bireyin ve her kesimin <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ını ve temel özgürlüklerinigeliştirmek için eğitim ve öğretim yoluyla çaba göstermesi gereğini de teyit ederek;
EK KAYNAKLAR563A/RES/66/137Herkesin eğitim hakkına sahip olduğunu ve eğitimin <strong>insan</strong> kişiliğinin ve <strong>insan</strong>haysiyeti duygusunun tam olarak geliştirilmesine, herkesin özgür bir topluma etkili birbiçimde katılmasının sağlanmasına, tüm milletler ve tüm etnik ve dini gruplar arasındaanlayış, hoşgörü ve dostluğun geliştirilmesine ve Birleşmiş Milletler’in barış, güvenlikve <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının geliştirilmesi için yürüttüğü faaliyetlerin güçlendirilmesine yönelikolması gerektiğini de teyit ederek;Devletlerin, İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi’nde ve Ekonomik, Sos<strong>ya</strong>l veKültürel Haklar Uluslararası Sözleşmesi’nde ve diğer <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı belgelerinde debelirtildiği gibi, eğitimin <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ına ve temel özgürlüklere saygıyı güçlendirmekamacı taşımasını sağlama görevine sahip olduğunu da teyit ederek;İnsan <strong>haklar</strong>ı eğitiminin, <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının geliştirilmesinde, korunmasında vegerçekleştirilmesinde önemli rol oynadığını kabul ederek;1993 yılında Vi<strong>ya</strong>na’da gerçekleştirilen İnsan Hakları Dün<strong>ya</strong> Konferansı sırasında<strong>ya</strong>pılan, tüm devletleri ve kurumları <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının, <strong>insan</strong>cıl hukukun, demokrasininve hukuk devletinin tüm eğitim kurumlarının müfredatlarına dahil etme davetini veKonferans’ın uluslararası ve bölgesel <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı belgelerinde orta<strong>ya</strong> koyulan barış,demokrasi, kalkınma ve sos<strong>ya</strong>l adalet kavramlarının, <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının evrensel olarakgüçlendirilmesi için ortak bir anlayış ve farkındalık geliştirilmesi amacıyla <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıeğitimlerinde kapsanması gerektiğine dair be<strong>ya</strong>nını teyit ederek;Devlet ve hükümet başkanlarının, İnsan Hakları Eğitimi Dün<strong>ya</strong> Programı’nıda ha<strong>ya</strong>ta geçirerek, <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı eğitimini her düzeyde destekleyeceklerine dair2005 Dün<strong>ya</strong> Zirvesi Sonuç Bildirgesi’ni ve tüm devletlerin bu alanda girişimlerdebulunmasının teşvik edildiğini hatırlatarak,Uluslararası topluma <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı eğitiminin tüm paydaşların ortaktaahhütleriyle geliştirilmesi için çabaların yoğunlaştırılmasının gerekli olduğuna dairgüçlü bir mesaj gönderme isteğiyle harekete geçerek,Aşağıdakileri be<strong>ya</strong>n eder:Madde 1Herkesin bütün <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı ve temel özgürlükler hakkında bilgi sahibi olma,araştırma <strong>ya</strong>pma ve bilgi alma hakkı vardır ve herkes ve <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı eğitimlerineerişebilmelidir.İnsan <strong>haklar</strong>ı eğitimi, <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının evrenselliği, bölünmezliği ve birbirinebağlılığı ilkeleri ışığında, herkesin <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ına ve temel özgürlüklerine evrenselsaygının geliştirilmesi için ha<strong>ya</strong>ti öneme sahiptir.İnsan <strong>haklar</strong>ının ve özellikle eğitim hakkının ve bilgiye erişim hakkının etkili birbiçimde kullanılması <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı eğitimine erişimi mümkün kılar.
564 EK KAYNAKLARA/RES/66/137Madde 2İnsan <strong>haklar</strong>ı eğitimi, <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ına evrensel saygıyı amaçla<strong>ya</strong>n, <strong>insan</strong>lara,bilgi, beceri ve anlayış sağla<strong>ya</strong>rak tutum ve davranışlarını geliştiren, <strong>insan</strong>ları evrenselbir <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı kültürünün inşasına katkı bulunmak üzere güçlendiren ve dolayısıyla<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı ihlallerini ve <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının çiğnenmesini önleyen her türlü eğitimsel,farkındalık <strong>ya</strong>ratıcı ve öğrenmeye yönelik faaliyeti kapsar.İnsan <strong>haklar</strong>ı eğitimi aşağıdakileri içerir:(a) İnsan <strong>haklar</strong>ına dair eğitim. İnsan <strong>haklar</strong>ı normları ve ilkeleri, onlarıntemelindeki değerler ve korunmaları için kurulan mekanizmalar hakkında bilgi veanlayış sağla<strong>ya</strong>n eğitim;(b) İnsan <strong>haklar</strong>ı yoluyla eğitim. Eğiticilerin ve öğrencilerin <strong>haklar</strong>ına saygıdu<strong>ya</strong>n bir biçimde öğrenme ve öğretme;(c) İnsan <strong>haklar</strong>ı için eğitim. İnsanların kendi <strong>haklar</strong>ını kullanmaları vebaşkalarının <strong>haklar</strong>ına saygı göstermeleri için güçlendirilmesi.Madde 3İnsan <strong>haklar</strong>ı eğitimi ha<strong>ya</strong>ta boyu süren ve tüm <strong>ya</strong>şlardaki <strong>insan</strong>ları ilgilendirenbir süreçtir.İnsan <strong>haklar</strong>ı eğitimi, okul öncesi, ilkokul, ortaokul ve yükseköğrenim de dahilolmak üzere toplumun tüm kesimlerini ve tüm düzeylerini ve kamusal <strong>ya</strong> da özel,okul içi <strong>ya</strong> da okul dışı, toplumdaki her türlü eğitim türünü ilgilendirir ve gerektiğindeakademik özgürlüğü göz önüne alır. İnsan <strong>haklar</strong>ı eğitimi, başka eğitim türlerinin<strong>ya</strong>nı sıra mesleki eğitimi, özellikle eğiticilerin, öğretmenlerin ve demlet memurlarınıneğitimini, sürekli eğitimi, halk eğitimini, kamusal bilgi verme ve farkındalık faaliyetleriniiçerir.İnsan <strong>haklar</strong>ı eğitimi hedef gruba uygun dillerde ve yöntemler kullanılarak<strong>ya</strong>pılmalı ve hedef grupların özel ihti<strong>ya</strong>çları ve koşulları göz önüne alınmalıdır.Madde 4İnsan <strong>haklar</strong>ı eğitimi İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi ve konuyla ilgili sözleşmeve bildirgelerde yer alan ilkelere uygun olarak aşağıdaki amaçlar doğrultusundayürütülmelidir:(a) İnsan <strong>haklar</strong>ı standartları ve ilkeleri ve <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı ve temel özgürlüklerinkorunması için uluslararası, bölgesel ve ulusal düzeylerde var olan güvenceler hakkındafarkındalık <strong>ya</strong>ratma, anlayış ve kabul geliştirme;
EK KAYNAKLAR565A/RES/66/137(b) Herkesin kendi <strong>haklar</strong>ından haberdar olduğu ve başkalarının <strong>haklar</strong>ına saygıgösterdiği evrensel bir <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı kültürü <strong>ya</strong>ratma ve bireyin özgür, barışçıl, çoğulcuve dahil edici bir toplumun sorumluluk sahibi bir mensubu olarak geliştirilmesininsağlanması;(c) Bütün <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının etkili bir şekilde gerçekleştirilmesi ve hoşgörünün,ayrımcılık <strong>ya</strong>sağının ve eşitliğin güçlendirilmesi;(d) Herkese kaliteli <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı eğitimlerine erişiminin sağlanmasında,herhangi bir ayrım gözetmeksizin, eşit fırsat verilmesi;(e) İnsan <strong>haklar</strong>ı ihlallerinin ve <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının çiğnenmesinin önlenmesineve her türlü ayrımcılığın, ırkçılığın, basmakalıpçılığın ve nefrete, zararlı tutumlara veön<strong>ya</strong>rgılara teşvikin tasfiye edilmesine katkıda bulunulması.Madde 5Kamusal ve<strong>ya</strong> özel aktörler tarafından verilen <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı eğitimi eşitlik(özellikle kızlar ve erkekler ve kadınlar ve erkekler arasında eşitlik), <strong>insan</strong> haysiyeti,toplumsal kaynaşma ve ayrımcılık <strong>ya</strong>sağı ilkelerine da<strong>ya</strong>nmalıdır.İnsan <strong>haklar</strong>ı eğitimi, güçlendirmeyi, <strong>insan</strong>i gelişimi, dışlanmanın veötekileştirmenin sebeplerini ortadan kaldırmayı ve herkesin <strong>haklar</strong>ını kullanmasınısağlamayı geliştirmek için, herkes bakımından erişilebilir ve mevcut olmalı ve, engellilerde dahil olmak üzere, korunma<strong>ya</strong> muhtaç ve dezavantajlı grupların özel zorluklarını,engellerini, ihti<strong>ya</strong>çlarını ve beklentilerini göz önüne almalıdır.İnsan <strong>haklar</strong>ı eğitimi, <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının evrenselliğinden <strong>ya</strong>nsıdığı gibi,medeniyetlerin çeşitliliğini, farklı ülkelerin dinlerini, kültürlerini ve geleneklerinikucaklamalı ve zenginleştirmeli ve bunlardan ilham almalıdır.İnsan <strong>haklar</strong>ı eğitimi, farklı ekonomik, sos<strong>ya</strong>l ve kültürel koşulları hesabakatmalı ve aynı zamanda herkes için <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının geçekleştirilmesi ortak hedefineyönelik yerel girişimleri desteklemelidir.Madde 6İnsan <strong>haklar</strong>ı eğitimi, <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ını ve temel özgürlükleri geliştirmek için yenibilgi ve iletişim teknolojilerinden ve med<strong>ya</strong>dan <strong>ya</strong>rarlanmalı ve bunları kullanmalıdır.İnsan <strong>haklar</strong>ı alanında bir eğitim ve farkındalık <strong>ya</strong>ratma aracı olarak güzelsanatlar teşvik edilmelidir.
566 EK KAYNAKLARA/RES/66/137Madde 7Devletler ve gerekli olduğu takdirde hükümet makamları, katılım, toplumsalkaynaşma ve sorumluluk ruhuyla yürütülecek <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı eğitimlerinin sağlanmasındave geliştirilmesinde ana sorumluluğa sahiptir.Devletler sivil toplumun, özel sektörün ve diğer paydaşların, sürece dahil olanaktörler de dahil olmak üzere herkesin <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ının ve temel özgürlüklerinin tamolarak korunduğu <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı eğitimlerine katılmasını sağla<strong>ya</strong>cak güvenli ve fırsatverici bir çevre <strong>ya</strong>ratmalıdır.Devletler tek başlarına ve uluslararası destek ve işbirliği yoluyla ve kaynaklarınıazami düzeyde kullanarak, mevzuat ve idari tedbirler ve politikalar kabul etme yoluda dahil olmak üzere, uygun yollarla <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı eğitimini aşamalı olarak ha<strong>ya</strong>tageçirmek üzere adımlar atmalıdır.Devletler ve gerekli olduğu takdirde hükümet makamları devlet görevlilerinin,memurların, hâkimlerin, kolluk güçlerinin ve askeri personelin yeterli düzeyde <strong>insan</strong><strong>haklar</strong>ı eğitimi ve gerekli olduğu takdirde uluslararası <strong>insan</strong>cıl hukuk ve uluslararasıceza hukuku eğitimi almalarını ve öğretmenlerin, eğiticilerin, diğer eğitmenlerin vedevlet adına hareket eden özel personelin <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı eğitimi almalarını sağlamalıdır.Madde 8l. Devletler tüm gerekli düzeylerde, örneğin okul ve eğitim müfredatınaentegrasyon yoluyla, <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı eğitimini ha<strong>ya</strong>ta geçirmek için stratejiler, politikalarve gerekli olan hallerde eylem planları ve programlar geliştirmeli ve bunlarıngeliştirilmesini sağlamalıdır. Devletler bunu <strong>ya</strong>parken İnsan Hakları Eğitimi Dün<strong>ya</strong>Programı’nı ve özel ulusal ve yerel ihti<strong>ya</strong>çları ve öncelikleri dikkate almalıdır.2. Bu tür strateji, eylem planı, politika ve programların başlatılması, yürütülmesi,değerlendirilmesi ve takibi, özel sektör, sivil toplum ve ulusal <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı kurumlarıda dahil olmak üzere tüm paydaşları içermeli ve bunun için gerekli olduğu takdirdeçokpaydaşlı girişimler teşvik edilmelidir.Madde 9Devletler, İnsan Haklarının Geliştirilmesi ve Korunması İçin Kurulan UlusalKuruluşların Statüsüne İlişkin İlkeler (“Paris İlkeleri”) ışığında ulusal <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıkurumlarının kurulmasını, geliştirilmesini ve güçlendirilmesini sağlamalı ve ulusal<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı kurumlarının gerekli hallerde <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı eğitiminin geliştirilmesi içineşgüdümünü sağlama, farkındalık <strong>ya</strong>ratma ve konuyla ilgili kamusal ve özel aktörleriharekete geçirme alanlarında önemli bir rol oyna<strong>ya</strong>bileceklerini kabul etmelidirler.
EK KAYNAKLAR567A/RES/66/137Madde 10Eğitim kurumları, med<strong>ya</strong>, aileler, yerel cemaatler, sivil toplum kuruluşları,<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı savunucuları ve özel sektör gibi çeşitli toplumsal aktörler <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ıeğitiminin sağlanmasında ve geliştirilmesinde önemli bir role sahiptir.Sivil toplum kuruluşları, özel sektör ve diğer paydaşlar kendi çalışanlarınayeterli düzeyde <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı eğitimi sağlamak konusunda teşvik edilir.Madde 11Birleşmiş Milletler ve uluslararası ve bölgesel örgütler, sivil görevlilerine veçalışmalarında yer alan askeri görevlilere ve polis görevlilerine <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı eğitimisağlamalıdır.Madde 12Her düzeyde uluslararası işbirliği, <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı eğitiminin ha<strong>ya</strong>ta geçirilmesini,gerekli olduğu takdirde yerel çalışmalar da dahil olmak üzere tüm ulusal çabalarıdesteklemeli ve güçlendirmelidir.Ulusal, bölgesel ve yerel düzeylerdeki birbirini tamamla<strong>ya</strong>n ve eşgüdümlüçalışmalar, <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı eğitiminin etkili bir biçimde ha<strong>ya</strong>ta geçirilmesine katkısağla<strong>ya</strong>bilir.İnsan <strong>haklar</strong>ı eğitimi alanındaki projelere ve girişimlere verilen gönüllü destekteşvik edilmelidir.Madde 13Uluslararası ve bölgesel <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı mekanizmaları kendi yetki alanları içindeve çalışmaları sırasında <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı eğitimini göz önüne almalıdır.Devletler gerekli olduğu takdirde <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı eğitimi alanında aldıklarıtedbirlere ilişkin bilgiyi konuyla ilgili <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı mekanizmalarına sunduklarıraporlarda sunma konusunda teşvik edilir.Madde 14Devletler bu Bildirge’nin etkili bir biçimde yürütülmesinin ve takibininsağlanması için uygun tedbirler almalı ve bunun için gerekli kaynakları sağlamalıdır.
568 EK KAYNAKLARH. SÖZLÜKAntisemitizm: Yahudilere karşı nefret, ön<strong>ya</strong>rgı,<strong>bask</strong>ı, ayrımcılık ve genellikle şiddet içerendüşmanlık. Antisemitizm ırkçılığın bir türüdür.Yalnızca Nazi ideolojisinin bir parçasıolarak kalmamıştır. Toplum içinde de <strong>ya</strong>ygınolarak görülmektedir.Apartheid: 1948-1994 yılları arasında GüneyAfrika’da sistematik ve <strong>ya</strong>sal olarak var olanayrımcı sistemin Afrikaan dilindeki ismidir.1950 tarihli Nüfus Kayıt Yasası’nda toplumırkçı kategorilere ayrılmış ve eğitim, ikametve evlilik <strong>ya</strong>lnızca o kategorilerin içinde sürdürülmeyebaşlanmıştır. 1994’te Nelson Mandela’nınbaşkan seçilmesiyle birlikte sistem<strong>ya</strong>sal olarak ortadan kalkmıştır.Arabuluculuk: Anlaşmazlık içinde olan ikitarafın sorunlarının, tatmin edici bir çözüm<strong>ya</strong>ratmak isteyen üçüncü bir tarafın çabalarıylaçözülmesi için müzakere süreci. Arabuluculartaraflar adına karar verme yetkisinesahip değildir. Taraflar arabulucu<strong>ya</strong> aralarındakisorunun çözülmesine <strong>ya</strong>rdım etmek içinyetki verirler.Askeri hedefler: Nitelikleri, yerleri, amaçlarıve<strong>ya</strong> kullanımları askeri eylemlere etkili birkatkı <strong>ya</strong>pan ve imha edilmeleri kesin olarakaskeri avantaj sağla<strong>ya</strong>cak olan hedef ve şeyler.Avrupa merkezcilik: Avrupalı (ve genel olarakBatılı) teori ve fikirlere, diğer kültürlerigöz ardı ederek vurgu <strong>ya</strong>pma süreci. Bu tanımdazımni olarak Batılı kavramların diğerkültür ve medeniyetlerden temelde farklı olduğuvarsayımı mevcuttur. Çelişkili ama aynıderecede önemli bir başka sonuç ise Batılıkavramların evrensel olduğu varsayımıdır.Aydınlanma: 17. yüzyılda İngiltere’de başla<strong>ya</strong>nbir entelektüel hareket. Geleneksel inançve dogmalarla ilgili entelektüel şüpheciliktemelinde orta<strong>ya</strong> çıkmış ve ortaçağın karanlıkve batıl niteliğine zıt olarak “ışık”a atıflaAydınlanma olarak adlandırılmıştır. Başlangıcındanberi <strong>insan</strong> rasyonalitesinin gücüne veiyiliğine odaklanmıştır.Ayrımcılık: Eşit <strong>haklar</strong>dan <strong>ya</strong>rarlanılmasınıengelleyen ve <strong>haklar</strong>ın korunmamasına nedenolan her türlü ayrım, dışlama, kısıtlamave tercih.Azınlık: “Bir devlette nüfusun geri kalanınagöre sayıca az olan, <strong>bask</strong>ın olma<strong>ya</strong>n konumdaolan, o devletin vatandaşı olan mensupları,nüfusun geri kalanından farklı etnik, dinive<strong>ya</strong> dilsel özellikler taşı<strong>ya</strong>n ve zımni de olsa,kültürlerini, geleneklerini, dinlerini ve<strong>ya</strong> dillerinimuhafaza etmek üzere bir da<strong>ya</strong>nışmaduygusu geliştiren grup.” (Francesco Capotorti,eski Birleşmiş Milletler Özel Raportörü)Barışa karşı suçlar: Bir saldırı savaşı <strong>ya</strong> dauluslararası antlaşmaları ihlal eder niteliktebir savaşı planlama, hazırlama, başlatma.Başka bir dine geçmeye teşvik etme (Proselytism):Bir kişinin, genellikle din bağlamında,bir bakış açısından başka bir bakış açısına sahipolması için çaba gösterme. İnsanları dinlerinideğiştirmeye yönelik teşvik eğer <strong>ya</strong>nlışyollarla <strong>ya</strong>pılıyorsa (<strong>bask</strong>ı, tehdit, kamusaleğitim sisteminin ağırlığını kullanma, kamusalsağlık sistemine erişim <strong>ya</strong> da diğer çeşit maddigüdüleri kullanma gibi) <strong>ya</strong>sadışı kabul edilir.Başvuru: Bir <strong>insan</strong> hakkının ihlal edildiğiiddiasıyla bir sözleşme organına <strong>ya</strong>pılan bi-
EK KAYNAKLAR569reysel <strong>ya</strong> da kolektif şikâyet. “Şikâyet” <strong>ya</strong> da“dilekçe” olarak da adlandırıldığı olur.Bildirge/be<strong>ya</strong>nname: Tavsiye içeren ancakhukuken bağlayıcı olma<strong>ya</strong>n resmi bildiri. Biryükümlülüğün yorumuyla ilgili tek tek devletlerde be<strong>ya</strong>n <strong>ya</strong>yınla<strong>ya</strong>bilir.Biyoetik: Bilimsel uygulamalardan kaynaklananahlaki konuları ve değerle ilgili meselelerdefelsefi araştırmaları ve kamu politikalarınadair konuların incelenmesini kapsa<strong>ya</strong>n alan.Bölgesel hastalık: Belirli bir coğrafi bölgededevamlı surette bulunan bir hastalık <strong>ya</strong> dabulaşıcı bir virüs. Böyle bir bölgede belirli birhastalığın genellikle orta<strong>ya</strong> çıkması anlamınada gelebilir.Cinsel şiddet: Birine zarar verme <strong>ya</strong> da öldürmeamacı taşı<strong>ya</strong>n toplumsal cinsiyet temellişiddet.Çalışan yoksullar: İş sahibi olup yine de geçinemeyen<strong>insan</strong>lar.Çatışma dışı: Yakalanan <strong>ya</strong> da <strong>ya</strong>ralananve<strong>ya</strong> hasta ve<strong>ya</strong> kaza geçirmiş <strong>ya</strong> da savaşacakdurumda olma<strong>ya</strong>n muharipler.Çekince: Bir antlaşmanın, bir devlet tarafındanonanması sırasında bazı hükümlerin odevlet üzerinde hukuki etki <strong>ya</strong>ratmasını engelleyen<strong>ya</strong> da o hukuki etkileri değiştiren be<strong>ya</strong>nı.Çocuk: 1989 tarihli Çocuk Hakları Sözleşmesi’nintanımına göre, “çocuğa uygulanabilecekolan kanuna göre daha erken <strong>ya</strong>şta reşitolma durumu hariç, on sekiz <strong>ya</strong>şına kadarher <strong>insan</strong>.”Çocuk işçiliği: Çocukları potansiyellerindenve <strong>insan</strong> haysiyetlerinden mahrum bırakanve onların fiziksel ve zihinsel gelişimini engelleyençalışma. 1989 tarihli Çocuk HaklarıSözleşmesi, “çocuğun ekonomik sömürüye veher türlü tehlikeli işte <strong>ya</strong> da eğitimine zararverecek <strong>ya</strong> da sağlığı ve<strong>ya</strong> bedensel, zihinsel,ruhsal, ahlaksal <strong>ya</strong> da toplumsal gelişmesiiçin zararlı olabilecek şekilde çalıştırılmasınakarşı korunma hakkını” kabul eder.Çocuk mülteci: 18 <strong>ya</strong>şın altında olan ve savaş,iç savaş <strong>ya</strong> da genelleşmiş şiddet gibi nedenlerleuluslararası sınırları aşıp iltica <strong>ya</strong> dabaşka bir uluslararası koruma talep eden kişi,refakatsiz <strong>ya</strong> da ebeveynleriyle ve<strong>ya</strong> başkayetişkinlerle olup olmadığına bakılmaksızıntatbik edilen uluslararası ve<strong>ya</strong> ulusal hukukve usul altında, çocuk mültecidir.Çocuk pornografisi: 18 <strong>ya</strong>şın altındaki olanve 18 <strong>ya</strong>şın altında görünen bir bireyin cinselfaaliyetlerde bulunur şekilde görsel tasviri.Bir görsel malzeme, bir çocuğun cinsel faaliyetlerdebulunduğu izlenimi verecek şekildereklamının <strong>ya</strong>pılması, gösterilmesi ve<strong>ya</strong> sunulmasıhalinde de çocuk pornografisi teşkiledecektir. Çocuk pornografisi video kasetler,fotoğraflar, işlenmemiş filmler ve bilgisa<strong>ya</strong>rgrafik dos<strong>ya</strong>ları içinde yer alabilir.Dinden dönmek: Kişinin bir dini bırakmasınıtanımlamak için kullanılan ve çoğunlukla hakaretamizolan terim.Dini olma<strong>ya</strong>n: İnsan düşüncesi alanında, <strong>insan</strong>larınha<strong>ya</strong>tlarını kendilerine uygun sürdürdükleriinançlar ve vicdani ilkelerle bağlantılıdoğalcı dün<strong>ya</strong> bakışı ve kanaatler.Dinler arası di<strong>ya</strong>log: Farklı dinlere mensupbireyler arasında di<strong>ya</strong>log, işbirliği ve anlayışgeliştirme çabası. Dinler arası di<strong>ya</strong>loglar aynıanlama gelmektedir.
570 EK KAYNAKLARDoğrudan ayrımcılık: Bir kişinin <strong>ya</strong> da grubun,aynı durumdaki başka bir kişi <strong>ya</strong> da grubagöre cinsiyet, <strong>ya</strong>ş, renk, milli <strong>ya</strong> da etnikköken, din, dil, engellilik, cinsel kimlik vs.nedeniyle daha az avantajlı bir muameleyemaruz kalması.Dolaylı ayrımcılık: “Nötr” ve<strong>ya</strong> “adil” görünenancak bir grubun önemli bir oranınıolumsuz etkileyen uygulama ve politikalar.Hiçbir ayrımcılık kasıtı olmadan da ayrımcılıkorta<strong>ya</strong> çıkabilir.Eğitim: Gayri resmi sos<strong>ya</strong>lleşme (ebeveynlerleçocuklar arasında olduğu gibi) araçlarındanfarklı olarak, okullarda ve<strong>ya</strong> okul benzeri kurumlardaöğretim ve öğrenim yöntemleriyleilgilenen disiplin.Ekonomik <strong>haklar</strong>: Ha<strong>ya</strong>tın gerektirdiği mater<strong>ya</strong>llerinüretimini, geliştirilmesini ve idaresiniilgilendiren <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı.Engelliler: Diğer bireylerle eşit koşullar altındatopluma tam ve etkin bir şekilde katılımlarınınönünde engel teşkil eden uzun sürelifiziksel, zihinsel, düşünsel <strong>ya</strong> da algısal bozukluğubulunan kişiler (BM Engelli HaklarıSözleşmesi).Etnik temizlik: Bir etnik grubun, diğer bir etnikgrubun kimliğini ve gücünü öne çıkarmakiçin belirli bir bölgeden zorla tehcir edilmesi<strong>ya</strong> da imha edilmesi.Fuhuşa zorlama: Bir kişiyi silahlı çatışmalardabir araç olarak fuhuşa zorlamak.Genetik değişiklik: Bir organizma içinde genlerinsilinmesi, değiştirilmesi ve<strong>ya</strong> yerlerinindeğiştirilmesi ve genlerin bir organizmadandiğerine transfer edilmesi. Genetik değişiklikaynı zamanda var olan genlerin değiştirilmesive<strong>ya</strong> yeni genlerin <strong>ya</strong>pılması ve başka bir organizma<strong>ya</strong>dahil edilmesi anlamına da gelir.Gizlilik: Bir şeyi gizli tutabilme becerisi.Uluslararası Kızılhaç Komitesi, standart çalışmayöntemi olarak seçilmiştir. Bunun amacı,mağdurlara erişimin sağlanması ve mağdurlarınkorunmasının devlet makamlarıyla etkilibir di<strong>ya</strong>log yöntemiyle sağlanmasıdır.Hakkaniyet: Tarafsız ve adil muamele; benzerdurumlara benzer muamelede bulunulmasıgereği.Hoşgörüsüzlük: Başkalarının inançlarına veuygulamalarına saygı gösterme ve tahammületme konusundaki isteksizlik.Hukuk devleti: Birleşmiş Milletler nezdinde,bütün <strong>insan</strong>ların ve devlet de dahil olmak üzerekamu ve özel sektör kurumlarının kamu<strong>ya</strong>duyurulmuş, eşitlik ilkesine göre uygulanan,bağımsız denetim organlarının denetimindengeçen ve uluslararası <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı normlarınave standartlarına uygun olan <strong>ya</strong>salarlahesap verebilir hale geldiği bir yönetim ilkesi.Bu ilke aynı zamanda hukukun üstünlüğü,hukuk önünde eşitlik, hesap verebilirlik,hukukun uygulanmasında hakkaniyet, güçlerayrılığı, karar alma süreçlerine katılım, hukukibelirlilik, keyfilikten kaçınma ve usule dairve <strong>ya</strong>sal şeffaflık ilkelerine uygunluk için tedbirleralınmasını da gerektirir.“Irk”: İnsanları ha<strong>ya</strong>li kategorilere bölen <strong>ya</strong>paybir kurgu. Modern bilim “ırk”ın biyolojikkategorilerinin, <strong>insan</strong>a uygulandığında anlamsızolduğunu kanıtlamıştır. Esasen “ırk” terimininkendisi ırkçıdı, çünkü farklı “ırk”larınvar olduğuna dair <strong>ya</strong>nlış kanıyı güçlendirir.Irkçılık: bir grubun diğerine göre üstün olduğunadair <strong>ya</strong>nlış inanca yol açan hatalı var-
EK KAYNAKLAR571sayımlar, görüşler ve eylemler dizisi. Irkçılık<strong>ya</strong>lnızca aşağı görülen birey ve<strong>ya</strong> gruplarayönelik sos<strong>ya</strong>l tutumlarla değil, aynı bireylerive<strong>ya</strong> grupları dışarıda bırakan sos<strong>ya</strong>l <strong>ya</strong>pılarlada kendini gösterir. Irkçılık örgütsel vekurumsal <strong>ya</strong>pılarda ve programlarda olduğugibi, bireylerin tutumlarında ve davranışlarındada gözlenebilir.İnanç: Din ve<strong>ya</strong> dini inanca dair tanınan topluluklardanherhangi biri.İnsanlığa karşı suçlar: Herhangi bir sivil nüfusakarşı <strong>ya</strong>ygın ve sistematik olarak işlendiğitakdirde cinayet, imha, köleleştirme, tehcir,hapse atma ve işkence.İnsanlık: Herkesin kim olduklarına, milliyetlerine,renklerine, dini inançlarına, sos<strong>ya</strong>l sınıflarına,si<strong>ya</strong>si görüşlerine vs. bakılmaksızındeğerli ve onur sahibi olması.İnsan ticareti: İnsanların ulusal ve uluslararasısınırlardan <strong>ya</strong>sadışı ve kaçak olarak geçmehareketleri. Bu hareket genellikle gelişmekteolan ülkelerden ve bazı geçiş dönemi ülkelerindenkaynaklanır ve <strong>insan</strong>ları (çoğunluklakadınları, kızları ve çocukları) cinsel <strong>ya</strong> daekonomik olarak <strong>bask</strong>ıcı ve sömürü niteliğindedurumlara, işverenlerin, ticareti <strong>ya</strong>panların,suç örgütlerinin <strong>ya</strong>rarına zorlar. Ayrıca<strong>insan</strong> ticaretiyle bağlantılı başka <strong>ya</strong>sadışı faaliyetlerde <strong>insan</strong> ticaretine dahildir (zorla evişi <strong>ya</strong>ptırma gibi).Internee: Bir suçla itham edilmeyen ancak birsilahlı çatışma sırasında önleyici güvenlik tedbiriolarak özgürlüğünden mahrum bırakılanbir sivil <strong>ya</strong> da muharip.İslamofobi: İslam dinine ve mensuplarınayönelik korku ve o korku<strong>ya</strong> eşlik eden düşmanlık.İşkence: Bir kişiye ve<strong>ya</strong> bir üçüncü kişiye,bu şahsın ve<strong>ya</strong> üçüncü kişinin işlediği ve<strong>ya</strong>işlediğinden şüphe edilen bir fiil sebebiyle,cezalandırmak amacıyla bilgi ve<strong>ya</strong> itiraf eldeetmek için ve<strong>ya</strong> ayrım gözeten herhangi birsebep dolayısıyla bir kamu görevlisinin ve<strong>ya</strong>bu sıfatla hareket eden başka bir şahsın teşvikive<strong>ya</strong> rızası ve<strong>ya</strong> muvafakatiyle uygulananfiziki ve<strong>ya</strong> manevi ağır acı ve<strong>ya</strong> ıstırap verenbir fiil. Bu <strong>ya</strong>lnızca <strong>ya</strong>sal müeyyidelerin uygulanmasındandoğan, tabiatında olan ve<strong>ya</strong> arıziolarak husule gelen acı ve ıstırabı içermez.(Birleşmiş Milletler İşkence ve Diğer Zalimane,İnsanlık Dışı ve<strong>ya</strong> Onur Kırıcı Muamele <strong>ya</strong>da Ceza<strong>ya</strong> Karşı Sözleşme)İşkence rehabilitasyonu: İşkence mağdurlarınınha<strong>ya</strong>tlarını sürdürebilmek için tekrarkapasite, güven ve beceri kazanabilmeleriningüçlendirilmesi. Rehabilitasyon merkezleri veprogramları, işkence mağdurunun fiziksel vepsikolojik ihti<strong>ya</strong>çlarını ve kültürel, sos<strong>ya</strong>l vesi<strong>ya</strong>si çevreyi de göz önüne alarak farklı tedaviyöntemleri benimser ve uygular.Kadının genital sakatlanması (Kadın sünneti):Kadın cinsel organının dış kısmınınkısmen <strong>ya</strong> da tamamen kesilerek alınması ve/ve<strong>ya</strong> kadın cinsel organlarına kültürel <strong>ya</strong> datıbbi olma<strong>ya</strong>n nedenlerle verilen herhangi birzarar (WHO’nun 1995 tarihli tanımı).Kayıt: Bir kursa, okula vs. resmi olarak katılmaeylemi.Kölelik: Başka bir <strong>insan</strong>ın ha<strong>ya</strong>tına sahipolma, o ha<strong>ya</strong>tı denetleme, zorlama, hareketikısıtlama unsurlarıyla tespit edilen ve birininayrılama<strong>ya</strong>cağı <strong>ya</strong> da iş değiştiremediğidurum. Günümüzde köleliğin tespiti ve kökenininaraştırılması kolay değildir. Borçlandırarakçalıştırma dün<strong>ya</strong>nın pek çok yerindegörülen bir uygulamadır.
572 EK KAYNAKLARKültürel <strong>haklar</strong>: Kişinin kültürel kimliğini vegelişimini muhafaza etme ve kullanma <strong>haklar</strong>ı.Mahkûm (detainee): Bir silahlı çatışma sırasındahakkında bir suç isnadı olan ve tutuklanankişi.Meşruiyet: Bir hükümetin <strong>ya</strong>saları <strong>ya</strong>pma veuygulama usullerinin halk için kabul edilebilirolma derecesi. Meşru bir sistem <strong>ya</strong>saldır,ancak daha önemlisi vatandaşlar o sistemindoğruluğuna inanır ve kurallarına u<strong>ya</strong>rlar.Meşruiyet yönetimle sıkı sıkı<strong>ya</strong> ilişkilidir: Mevzuatagönüllü olarak riayet edilmesi <strong>bask</strong>ı <strong>ya</strong>da kişisel sadakatten çok daha fazla etkilidir.Muharip (savaşan): Çatışmalarda doğrudanyer alan ve<strong>ya</strong> silahlı çatışmalara dahil olan birdevletin <strong>ya</strong> da örgütün silahlı kuvvetlerininmensubu olan kişi.Mutlakiyetçi devlet: İktidarın kaynağınınmonarşi olduğu devlet. Bu tür devletlerde iktidardakileraristokrasiyi ve kiliseyi monarşiylerekabet etme becerisinden yoksun bırakma<strong>ya</strong>çalışmıştır. Bu ideale nadiren erişilmiştir. Buterimle monarşinin gündelik ha<strong>ya</strong>t üzerindederhal ve doğrudan denetime sahip olduğusöylenmemektedir.Mülteci: Vatandaşı olduğu ve<strong>ya</strong> ikamet ettiğiülke dışında olan ve etnik kökeni, dini, milliyeti,belirli bir toplumsal gruba mensubiyetive<strong>ya</strong> si<strong>ya</strong>si düşüncesi nedeniyle zulme uğra<strong>ya</strong>cağındanhaklı sebeplerle korkan, o ülkedenzulüm korkusu nedeniyle koruma talepedemeyen ve o ülkeye dönemeyen kişi.Okur-<strong>ya</strong>zar olmama: Bir kişinin okuyup <strong>ya</strong>zamaması.Ombudsman: Görevi, sıradan <strong>insan</strong>ların hükümetve<strong>ya</strong> devlet makamları aleyhine <strong>ya</strong>ptığışikâyetleri incelemek olan kurum (genelliklebir kamu görevlisi).Onama: Bir devletin (bazen parlamentosununonayını aldıktan sonra) bir antlaşma ilebağlı olduğunu be<strong>ya</strong>n etmesi.Ön<strong>ya</strong>rgı: Bir <strong>insan</strong>ı <strong>ya</strong> da bir grubu olumsuzbir şekilde önceden <strong>ya</strong>rgıla<strong>ya</strong>n zihniyet. Buolumsuz karar genellikle yeterli delil olmadanalınmaktadır: “[…] Ön<strong>ya</strong>rgı, hatalı ve katı birgenellemeye da<strong>ya</strong>nan antipatidir. Hissedilebilir<strong>ya</strong> da ifade edilebilir. Bir bireye <strong>ya</strong> da birgruba yönelik olabilir.” (Gordon Allport)Özel raportör/özel temsilci: BM İnsan HaklarıKonseyi gibi evrensel <strong>ya</strong> da bölgesel birorgan tarafından atanan ve belirli bir ülkedeki(ülke raportörü) <strong>ya</strong> da belirli bir konudaki<strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı durumu (konu temelli raportör)hakkında rapor hazırla<strong>ya</strong>n kişi. BM GenelSekreteri tarafından atanan kişi “özel raportör”dür.Benzer bir işlev “bağımsız uzman”-lara da verilebilir.Pozitif ayrımcılık: Eğitim ve istihdam alanlarındatam katılım ve erişim fırsatına sahip olma<strong>ya</strong>nbirey ve<strong>ya</strong> gruplara bu alanlarda fırsattanınması için açık olarak tasarlanan eylemve<strong>ya</strong> programlar dizisi.Saldırı: Bir devletin, başka bir devletin egemenliğine,toprak bütünlüğüne ve<strong>ya</strong> si<strong>ya</strong>sibağımsızlığına yönelik olarak ve<strong>ya</strong> BirleşmişMilletler Şartı’na aykırı başka bir biçimde silahlıgüç kullanması.Salgın hastalık: Bir toplulukta <strong>ya</strong> da bölgedeaynı anda birden fazla kişiyi etkileyen hastalık.Savaş esiri: Uluslararası bir silahlı çatışmada<strong>ya</strong>kalanmış olan muharip. Yalnızca belirlikoşulları yerine getiren muharipler bu statü-
EK KAYNAKLAR573ye sahip olabilir (esas olarak silahlı kuvvetlermensupları).Seküler: Sekülerizme uygun; dinle ilgili şeylerledeğil, dünyevi olanlarla ilgilenmek.Sekülerizm dinin ve din işlerinin devlet işlevlerindenve özellikle kamusal eğitimden ayrıolması gerektiğine dair inançtır.Sendika: İşçilerin menfaatlerini korumak vegeliştirmek için işverenlerle maaş ve iş koşullarıhakkında pazarlık <strong>ya</strong>pmak üzere çalışanişçi örgütü. Sendikalar ayrıca hukuki <strong>ya</strong>rdım,mali destek, hastalık maaşı ve eğitim tesisleride sunabilir. Bağımsız bir sendika işvereninegemenliği ve<strong>ya</strong> denetimi altında olmadığıgibi, mali olarak da işverenden bağımsızdır.Serbest ticaret bölgesi: Bir ülkenin <strong>ya</strong>bancışirketlerin üretim için mal ihraç etmelerineve<strong>ya</strong> üretilmiş malları ithal etmelerine önemlimiktarda olma<strong>ya</strong>n vergiler talep ederek izinverdiği sanayi bölgesidir. Dolayısıyla bir serbestticaret bölgesi bir şirketin üretim masraflarınıazaltır.Silahlı çatışma: Ulusal <strong>ya</strong> da uluslararası ölçekteiki düzenli ve<strong>ya</strong> daha çok sayıda grubunsilahlı mücadeleye girdiği durum. İki devletarasında orta<strong>ya</strong> çıkan ve silahlı güçlerinmüdahalesiyle sonuçlanan her anlaşmazlıksilahlı çatışmadır. Taraflardan birinin savaşdurumunu inkâr etmesi bunu değiştirmez.Sivil: Muharip (savaşan) olma<strong>ya</strong>n herkes.Sivil hedef: Askeri hedef olma<strong>ya</strong>n tüm hedefler.Sivil toplum: Devlet, iş dün<strong>ya</strong>sı ve aile arasındayer alan kurum, örgüt ve davranışlar dizisi.Özellikle, gönüllü temelde çalışan ve kâramacı gütmeyen örgütler, kurumlar, sos<strong>ya</strong>l vesi<strong>ya</strong>si hareketler, diğer çeşit sos<strong>ya</strong>l katılım vedahiliyet ve bunlara bağlı değerler ve kültürelörüntüler sivil topluma dahildir. (LondonSchool of Economics tanımı)Sivil toplum kuruluşları (STK): Yerel, ulusalve<strong>ya</strong> uluslararası düzeylerde çalışan, kâramacı gütmeyen, gönüllü vatandaş grupları.Hizmet temelli ve ortak bir menfaate sahip<strong>insan</strong>lar tarafından etkinlikleri yürütülenSTK’lar, çeşitli hizmetler verir ve <strong>insan</strong>cıl işlevlergörür; vatandaşların endişelerini hükümetlereiletirler, politikalar için savunuculukve izleme <strong>ya</strong>parlar ve bilgi sağla<strong>ya</strong>rak si<strong>ya</strong>sikatılımı teşvik ederler.Sos<strong>ya</strong>l ve ekonomik <strong>haklar</strong>: İnsanlara sos<strong>ya</strong>lve ekonomik güvenlik veren ve bazen güvenliktemelli <strong>ya</strong> da ikinci nesil olarak adlandırılan<strong>haklar</strong>. Gıda, barına ve sağlık <strong>haklar</strong>ıbunlara örnek gösterilebilir.Soykırım: Bir etnik, dini ve<strong>ya</strong> kültürel grubunöldürme, <strong>ya</strong>ralama, ha<strong>ya</strong>t koşullarını kötüleştirme,doğumların engellenmesi ve çocuklarınalınması yollarıyla kasıtlı ve sistematik olarakortadan kaldırılması.Sözleşme: Uluslararası hukukta çoktaraflıolan ve tüm taraflar bakımından bağlayıcıolan antlaşma.Suffragette: Kadınların oy hakkı başta olmaküzere, kadın <strong>haklar</strong>ı için mücadele eden Britan<strong>ya</strong>lıve ABD’li feministler için kullanılanbir terim.Sure: Kuran’ın 114 bölümünden her biri.Sürdürülebilir kalkınma: Bugünün ihti<strong>ya</strong>çlarını,gelecek nesillerin ihti<strong>ya</strong>çlarını karşılamabecerilerinden mahrum bırakmadankarşıla<strong>ya</strong>n kalkınma.
574 EK KAYNAKLARŞikâyet: Bir <strong>insan</strong> hakkının ihlal edildiği iddiasıylabir sözleşme organına <strong>ya</strong>pılan bireysel<strong>ya</strong> da kolektif başvuru. Bkz. Başvuru.Tali zarar: Bir saldırı esnasında sivillerin cankaybını, <strong>ya</strong>ralanmaları ve sivil hedeflere zarargelmesini önlemek <strong>ya</strong> da en azından bu riskleriasgari düzeye indirmek amacıyla alınantüm gerekli tedbirlere rağmen orta<strong>ya</strong> çıkanzarar ve<strong>ya</strong> kayıplar.Tarafsızlık: İnsanlara milliyetlerine, renklerine,dini inançlarına, sos<strong>ya</strong>l sınıflarına, si<strong>ya</strong>sigörüşlerine vs. bakmadan <strong>ya</strong>lnızca ihti<strong>ya</strong>çlarıtemelinde hizmet vermek ve<strong>ya</strong> onlar hakkındakarar vermek.Tecrit: Bir mahkûmun, diğer <strong>insan</strong>lara erişimininnadiren <strong>ya</strong> da kısıtlı hale getirilmesinide içerecek şekilde, ha<strong>ya</strong>tı sürdürmek için gereklitemel şartlar hariç her şeyden arındırılmışbir ortamda tutulması. Genellikle ışık, ses,okuma mater<strong>ya</strong>lleri ve sıcaklık da kısıtlıdır.Temel eğitim: İlköğretim olarak da adlandırılır.İlk aşama geleneksel olarak resmi okuleğitiminin içindedir. 5-7 <strong>ya</strong>şlarında başlar ve11-13 <strong>ya</strong>şlarında sona erer.Toplumsal cinsiyet: Kadınlara ve erkeklereatfedilen toplumsal konumlar.Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO): BirinciDün<strong>ya</strong> Savaşı’nın ardından <strong>ya</strong>pılan barışantlaşmalarının bir parçası olarak ve çalışmakoşullarını ve sos<strong>ya</strong>l adaleti geliştirmek içinkurulan örgüt. 1946’da BM’nin uzman kuruluşuhaline gelmiştir.Uluslararası <strong>insan</strong>cıl hukuk/silahlı çatışmalarhukuku: Silahlı çatışmalar sırasında,çatışmalara dahil olma<strong>ya</strong>n kişilerin (sivillerin)korunması ve şiddetin (muharipler için bile)savaşın amacına orantılı olarak sınırlanmasınısağlamak için şiddet kullanımını kısıtla<strong>ya</strong>n ilkelerve kurallar bütünü.Ülke içinde yerinden edilmiş kişiler (Üİ-YEK): Zulüm korkusuyla, silahlı çatışmalarınşiddetinin etkilerinden, <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı ihlallerindenve<strong>ya</strong> <strong>insan</strong> <strong>ya</strong>pımı felaketlerden kaçan,ülkelerinden değil ama evlerinden ayrılmış kişiler.Yabancı düşmanlığı: Yabancılara ve<strong>ya</strong> <strong>ya</strong>bancıülkelere yönelik korku <strong>ya</strong> da nefret.Bir topluluğa, topluma ve<strong>ya</strong> ulusal kimliğe<strong>ya</strong>bancı oldukları algısına da<strong>ya</strong>narak bazı <strong>insan</strong>larınreddedilmesi, dışlanması <strong>ya</strong> da kötülenmesinide içeren <strong>ya</strong>klaşımlar, ön<strong>ya</strong>rgılar vedavranışlar da <strong>ya</strong>bancı düşmanlığına dahildir.Yapısal ırkçılık: Belirli etnik kategorilerinmensuplarının önemli bölümünün ana sos<strong>ya</strong>lkurumlara katılmaktan men edilmesine da<strong>ya</strong>nansistemden kaynaklanan eşitsizlikler.Yapısal değişiklik programları: IMF kredilerininçoğu, koşula bağlıdır ve krediyi alanülkenin parayı alabilmesi için bir dizi koşuluyerine getirmesi gerekir. Bu koşullar (<strong>ya</strong>pısaldeğişiklik programları) büyük ölçüde sos<strong>ya</strong>lsektörde ve pi<strong>ya</strong>sanın liberalleşmesinde masraflarınazaltılmasına yöneliktir ve sık bir biçimdeeleştirilir.Yargı süreci: Mahkemeler yoluyla hukukunolağan olarak işlemesi. Yargı güvencesi herkesinadil bir <strong>ya</strong>rgılanmadan faydalanmasınıgerektirir.Yoksulluk: Yoksulluk bir <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı ihlalidir.“Yoksulluk, yeterli bir <strong>ya</strong>şam standardıve diğer medeni, kültürel, ekonomik, si<strong>ya</strong>si vesos<strong>ya</strong>l <strong>haklar</strong>a sahip olmak için gerekli olankaynaklardan, kapasitelerden, tercihlerden,
EK KAYNAKLAR575güvenlikten ve güçten devam eden ve kronikbir biçimde mahrumiyettir.” (Birleşmiş Milletlerİnsan Hakları Yüksek Komiserliği)Yoksulluk endeksi: UNDP tarafından geliştirilen,gelir dağılımının ötesine geçen bir yoksullukölçme sistemi. Yoksulluğun ölçülmesiiçin göz önüne alınan beş durum okur-<strong>ya</strong>zarolmama, çocuklar arasında yetersiz beslenme,erken ölüm, kötü sağlık bakımı ve güvenliiçme suyuna zayıf erişimdir.Yükümlülüğün askı<strong>ya</strong> alınması (derogation):Bazı açıkça tanımlanmış olağanüstü hallerdebir <strong>insan</strong> hakkıyla ilgili yükümlülüğünaskı<strong>ya</strong> alınması.Zorla hamile bırakma: Bir kadının hukukaaykırı olarak, bir topluluğun etnik niteliğinietkilemek amacıyla <strong>ya</strong> da uluslararası hukukundiğer biçimlerde ağır ihlali niteliğinde biramaçla zorla hamile bırakılması. Bu tanım herzaman hamilelikle ilgili ulusal <strong>ya</strong>saları etkileyecekşekilde yorumlanmaz.
576 EK KAYNAKLARDİZİNAAdil Yargılanma 60, 214, 216, 223, 224, 226,437Afrika İnsan ve Halkların Hakları Şartı 58,92,116, 173, 229, 254, 468Afrika İnsan ve Halkların Hakları Komisyonu58, 193, 225, 226, 416, 475, 480Afrika İnsan ve Halkların Hakları Mahkemesi47, 58Afrika Birliği 13, 57, 59, 193, 195, 211, 443, 466,475, 490, 502, 506, 524, 539Afrika Birliği Örgütü (OAU) 17, 57, 529, 539AİHM 13, 53, 54, 249, 391, 412, 414, 460, 474,502, 554AİHS 13, 52, 54, 55, 146, 147, 193, 246, 391,412, 460, 466, 468, 502, 506Alıkoyma 52, 82, 84, 85, 86, 88, 89, 90, 91, 134,335, 501Amerika Devletleri Örgütü (OAS) 26, 443, 475,528Amerika İnsan Hakları Komisyonu 225, 475,529Amerika İnsan Hakları Mahkemesi 165, 225,475Amerika İnsan Hakları Sözleşmesi 92, 140, 147,165, 173, 216, 221, 229, 254, 269, 392, 410,466, 468, 475Anti-personel mayınlar 24, 335, 337Antisemitizm 21, 53, 135, 140, 145, 242, 414,540, 568Apartheid 39, 45, 130, 134, 147, 416, 445, 481,530, 568Arap İnsan Hakları Şartı 230, 254, 532As<strong>ya</strong> Değerleri 440Avrupa Birliği 13, 20, 43, 50, 51, 53, 54, 55, 56,59, 91, 114, 116, 141, 283, 389, 408, 412, 419,420, 426, 449, 468, 500, 501, 502, 509, 538Avrupa Irkçılık ve Yabancı Düşmanlığı İzlemeMerkezi (EUMC) 15, 56, 147, 151Avrupa Birliği Temel Haklar Şartı 40, 52, 55,147, 269, 410, 466, 468Avrupa Bölgesel Diller ve Azınlık Dilleri Şartı(ECRML) 15, 52, 273, 461, 473, 481, 483Avrupa Demokrasi ve İnsan Hakları Girişimi 56Avrupa İşkenceyi Önleme Komitesi (CPT) 14,20, 52, 53, 84, 86-88, 93, 98Avrupa İşkencenin ve İnsanlık Dışı ve<strong>ya</strong> OnurKırıcı Muamele <strong>ya</strong> da Cezanın ÖnlenmesiSözleşmesi (ECPT) 14, 52, 84, 87, 93Avrupa Konseyi (AK) 13, 43, 50-54, 87, 114,140, 153, 193, 225, 386, 391, 443, 461, 462,464, 471, 474, 476, 480, 482, 502, 528Avrupa Sos<strong>ya</strong>l Şartı 40, 41, 96, 130Ayrımcılık 32, 34, 35, 44, 85, 96, 101-124, 130,146, 149, 150, 152, 153, 160, 163, 168, 176,199, 201, 202, 205, 208, 209, 210, 215, 217,221, 227, 238, 282, 289, 301, 303, 322, 338,344, 361, 400, 402Ayrımcılık <strong>ya</strong>sağı 35, 44, 101-125, 130, 133,199, 202, 206, 207, 216, 233, 238, 282, 328Azınlıklar 40-43, 65, 124, 205, 219, 308, 327,345, 361Azınlık Dili 418, 461, 463, 480BBakanlar Komitesi (Avrupa Konseyi) 53, 54,387Başka bir dine geçmeye teşvik (Proselytism)23, 247, 248, 271, 568Başvuru 47, 48, 54, 57-59, 84, 90, 129, 139,165, 187, 194, 234, 298, 306, 387, 388, 413,475, 476, 501, 502, 504, 507, 508Bilgi toplumu 405, 416, 421, 422Bilgi Toplumu Dün<strong>ya</strong> Zirvesi (WSIS) 18, 397,408, 409Binyıl Kalkınma Hedefleri (MDGs) 17, 21, 22,107, 109, 111, 112, 115, 117, 165, 188, 202,279, 282, 304, 469Bireysel Sorumluluk 61, 194Birleşmiş Milletler (BM) 29, 32, 39, 40, 41,
EK KAYNAKLAR57744, 47, 48, 49, 50, 61, 103, 116, 145, 146,160, 185, 186, 190, 202, 214, 227-229, 268,275, 279, 298, 351, 352, 386, 387, 394, 472,478-480, 496, 499, 528, 555, 557-559, 562,563, 567BM Çocuk Hakları Komitesi 298, 300, 302,303, 306, 402, 472, 530BM Eğitim, Bilim ve Kültür Örgütü (UNESCO)18, 38, 43, 50, 62, 70, 134, 144, 146, 147,173, 174, 201, 272, 274-277, 279, 282-284,306, 408, 416, 419, 420, 483, 529, 530BM Genel Kurulu 33, 34, 36, 38, 48, 52, 84,87, 117, 164, 195, 204, 272, 283, 296, 298,302, 304, 311, 358, 506BM Genel Sekreteri 37, 42, 46, 50, 65, 310,502, 532BM Güvenlik Konseyi 13, 61, 65, 191, 192,194, 195, 203, 204, 297, 307, 311, 385, 389,394, 395, 410, 450, 532BM İnsan Hakları Komisyonu 14, 48, 65, 80,139, 167, 416, 417BM İnsan Hakları Konseyi (İHK) 16, 34, 48,49, 60, 86, 110, 139, 154, 253, 277, 397,483, 532, 562BM İnsan Haklarını Koruma ve Geliştirme AltKomitesi 65BM İşkence Karşıtı Komite 20, 84BM Kalkınma Programı (UNDP) 18, 26, 38,63, 104, 106, 107, 118, 291, 308, 443, 456,575BM Mülteciler Yüksek Komiserliği (UNHCR)18, 26, 495, 500, 501CCAT 13, 79, 92, 469, 506CEDAW 14, 22, 42, 162, 186, 198, 199, 203,204, 205, 206, 211, 357, 368CERD 14, 21, 129, 139, 152, 153, 472Cenevre Sözleşmeleri 218, 229, 325, 329, 332,337, 530Cezasızlık 20, 60, 191Cinsel şiddet 61, 81, 189, 193, 194, 196, 200,201, 202, 297, 310, 330, 569Cinsel Yönelim 56, 136, 140, 184, 466Cotonou Antlaşması 21, 55, 114, 123ÇÇalışma hakkı 19, 101, 347, 350-352, 356, 358Çeşitlilik 26, 64, 142, 196, 467, 477, 478, 481,482Çocuk, Tanım 301Çocuk, İnsan Hakları 19, 23, 293-318Çocuk, Çocuk İşçiliği 16, 23, 24, 278, 284,286, 295, 307, 309, 311, 313, 314, 317, 355,357, 361, 362-365, 368, 369, 375, 531, 569Çocuk Askerler 267, 295, 307, 311, 314, 317Çocuk Hakları Sözleşmesi (CRC) 14, 147, 254,296, 298-301, 303-306, 314, 317, 472Çokkültürlülük 463DDemokrasi 19, 25, 26, 64, 224, 274, 407, 417,431-456, 521, 563Demokrasi, Biçimleri ve Unsurları 25, 438,439Din değiştirmek/Dinden dönmek 23, 247,248, 569Din özgürlüğü 23, 39, 55, 238-263, 528Dün<strong>ya</strong> Bankası 64, 103, 106, 108, 118, 124,179, 275, 281, 282, 366, 367, 449, 456Dün<strong>ya</strong> Bilgi Toplumu Zirvesi (WSIS) 18, 408,422Dün<strong>ya</strong> Sağlık Örgütü (WHO) 18, 159, 160,164-166, 170, 173, 174, 178, 179, 303, 309, 318Dün<strong>ya</strong> Ticaret Örgütü (WTO) 18, 65, 163,164, 450, 110, 121, 177,178Düşünce özgürlüğü 166, 244, 253, 409, 417EECOSOC 14, 47, 276, 360, 480, 481Eğitim hakkı 19, 23, 33, 46, 52, 101, 266-280,302, 304, 413, 460, 463, 478, 481, 558, 561,563Ekonomik, Sos<strong>ya</strong>l ve Kültürel Haklar UluslararasıSözleşmesi (ESKHUS) 15, 24, 37, 41,44, 45, 46, 47, 110, 147, 161, 162, 163, 166,
578 EK KAYNAKLAR270, 277, 283, 356, 360, 361, 368, 410, 435,472Engellilik 56, 131, 132, 140, 149, 466, 570Entegrasyon 26, 63, 274, 459, 465-467, 471,476, 482Erken u<strong>ya</strong>rı 36, 139, 141, 472, 473Eski Yugoslav<strong>ya</strong> Uluslararası Ceza Mahkemesi(ICTY) 16, 61, 227, 237Eşitlik 29, 32, 55, 56, 73, 103, 109, 114, 129,130, 132, 138, 139, 141-143, 145, 170, 183,184, 186, 203, 214, 217, 223, 229, 230, 245,270, 271, 274, 277, 283, 284, 357, 436, 461,466, 482, 525, 556, 565, 570Evrensel Yargı Yetkisi 20, 60GGeleneksel tıp 15, 165Gençlik 200, 250, 288, 289, 294, 295Gıda güvenliği 38, 111, 114Gölge raporlar 24, 50, 198, 277, 304, <strong>305</strong>Göç 27, 57, 106, 189, 366, 375, 418, 466, 470,471, 476, 482, 497, 503, 505Göçmenler 26, 45, 58, 64, 87, 105, 130, 131,142, 145, 147, 273, 274, <strong>305</strong>, 310, 352, 355,366, 368, 466, 471, 481, 498, 500, 501, 504-506, 529, 531Görevler 26, 46, 285, 358, 465, 517Gözaltı 84, 85, 89, 90, 105, 215, 227, 240, 384,394HHIV/AIDS 22, 24, 107, 109, 130, 163, 164, 168,169, 171, 189, 279, 282, 300, 304, 307, 308,367, 368, 373Hoşgörüsüzlük 21, 127, 130, 131, 136, 137, 140,142, 245, 246, 248, 249, 250, 253, 417, 485,543, 570Hukuk devleti 213- 217, 221, 223-226, 228,229, 232, 237, 283, 434, 436, 437, 440, 461,473, 474, 535, 563, 570Hukuk yolları 54, 87, 187, 225, 502IIrk ayrımcılığı 14, 16, 18, 21, 45, 116, 127-154,162, 178, 229, 263, 283, 358, 412, 472, 482,527, 529, 532Irkçılık 14, 15, 18, 21, 27, 53, 56, 62, 105, 127-154, 253, 263, 357, 358, 408, 412, 466, 471,472, 488, 490, 505, 532, 570, 574İİfade özgürlüğü 19, 23, 25, 115, 248, 255, 267,324, 396, 405-429, 437, 442, 475, 481, 557,560İhti<strong>ya</strong>ri Protokol 16, 17, 167, 174, 187, 188,198, 203, 225, 298, 303, 304, 306, 307, 311,337, 369, 387, 388, 397, 413, 529, 531, 532İletişim 64, 145, 170, 200, 381-384, 386, 390,396, 397, 408, 409, 412, 422, 447, 448İltica 493-511İnsani güvenlik 8, 35-38, 78, 103, 104, 131,160, 184, 215, 242, 267, 296, 323, 350, 381,407, 435, 463, 464, 496İnsani Güvenlik Ağı (HSN) 11, 36, 78, 297,311, 433, 531İnsani Güvenlik Komisyonu 37, 229İnsan Hakları Dün<strong>ya</strong> Konferansı 41-43, 178,188, 196, 199, 214, 310, 529, 531, 563İnsan <strong>haklar</strong>ı eğitimi 109, 110, 112, 142, 143,199, 200, 243, 267, 274, 281, 284, 420, 477,478, 513-526, 562, 567Insan Haklari Evrensel Bildirgesi (İHEB) 16,32, 33, 35, 37, 39, 40, 44, 45, 48İnsan <strong>haklar</strong>ı ihlallerinin önlenmesi 60İnsan <strong>haklar</strong>ı savunucuları 48, 50, 58, 226,230, 567İnsan <strong>haklar</strong>ı şehirleri 62, 63İnsanlığa karşı suçlar 130, 145, 227, 329, 571İnsan haysiyeti 31, 32, 35, 66, 75, 78, 81, 109,129, 142, 299, 301, 323, 350, 351, 433, 434,478, 483, 485, 532İnsan ticareti 189, 203, 297, 310, 355, 387,528, 532, 571İnsanlık dışı muamele 80, 92, 324, 325, 483İslam Konferansı Örgütü (İKÖ) 16, 59, 253
EK KAYNAKLAR579İslamofobi 21, 145, 242, 394, 418, 571İstihdam 56, 107, 116, 132, 133, 137, 138,141, 144, 163, 184, 193, 196, 275, 284, 352,356, 358, 359, 363, 365-368, 466, 469, 471,482, 498, 527, 529, 572İşkence <strong>ya</strong>sağı 19, 20, 75-99, 166İşkence Karşıtı Sözleşme 52, 60, 79, 84, 86,91, 92, 506, 530İzleme 47-50, 79, 83-85, 110, 111, 167, 198,202, 225, 236, 248, 276, 297, 303, 304, 306,311, 329, 331, 359, 363, 365, 366, 387, 388,413, 414, 444, 473, 474, 502KKadın, Dün<strong>ya</strong> Kadın Konferansı 188, 202-204,284Kadın <strong>haklar</strong>ı 57, 58, 166, 185-188, 194, 196,199, 200, 204, 205, 527, 532, 573Kadınların ilerlemesi 123, 202, 203Kadınların <strong>insan</strong> <strong>haklar</strong>ı 19, 22, 56, 181-211,223, 357Kadına yönelik şiddet 43, 56, 57, 173, 192,193, 199, 200, 202, 203, 230, 499, 531Kadının Statüsü Komisyonu 14, 186, 188, 202,211Kadının genital sakatlanması-Kadın sünneti(FGM) 15, 158, 166, 168, 169, 190-192, 195,246, 252, 262, 303, 310, 499, 571Kahire İslam’da İnsan Hakları Bildirgesi 254Kalkınma işbirliği 109Kamu sağlığı 22, 46, 160, 161, 163-165, 168,170, 173, 246, 411Kız çocuk 22, 166, 186, 188, 190-193, 195,196, 202, 266, 273-275, 278-283, 286, 294,295, 299, 303, 307-309, 355Korunma<strong>ya</strong> muhtaç gruplar 25, 26, 82, 382,499, 565Küreselleşme 22, 26, 37, 41, 47, 64, 65, 107,109, 113, 163, 224, 283, <strong>305</strong>, 307, 349, 350,353, 448Küresel İlkeler Sözleşmesi 15, 65, 365, 376LLizbon Antlaşması 56, 468, 532MMahremiyet 19, 25, 162, 379-403, 413, 421, 560Med<strong>ya</strong> özgürlüğü 19, 25, 49, 54, 405-429Medeni ve Si<strong>ya</strong>si Haklar Uluslararası Sözleşmesi(MSHUS) 17, 24, 44, 45, 90, 92, 142,161, 199, 216, 225, 229, 243, 244, 254, 354,368, 381, 387, 397, 410, 411, 413, 416, 435,467, 482, 502, 506, 529, 530Milletler Cemiyeti 40, 146, 461, 482, 500, 527Mülteciler 26, 27, 58, 64, 89, 105, 130, 131,146, 147, 160, 184, 274, <strong>305</strong>, 484, 493-511,529NNefret savunuculuğu 25, 414, 419OODIHR 17, 22, 26, 53, 55, 226, 237, 443OHCHR 17, 47, 87, 104, 153, 237, 291, 303,306, 317, 467, 472, 476, 491Okur-<strong>ya</strong>zar olmama 572, 575Ombudsman 52, 62, 65, 140, 143, 167, 307,385, 527, 572ÖÖlüm cezası 52, 56, 57, 220, 221, 222, 247,325Ön<strong>ya</strong>rgı 21, 26, 127-129, 131, 134, 136, 137,142, 143, 149, 187, 250, 477, 483-485, 572Örgütlenme hakkı 46, 105, 357, 368, 528Örgütlenme özgürlüğü 49, 245, 353, 358, 368,366, 444, 528, 529Özerklik 26, 456, 464, 465PPozitif ayrımcılık 26, 207, 459, 465, 467, 472,516, 572RRuanda Uluslararası Ceza Mahkemesi (ICTR)
580 EK KAYNAKLAR17, 194, 201, 227, 230, 236, 419, 531SSağlık hakkı 19, 21, 22, 157-179, 301Savaş esiri 334-336, 572Savaş propogandası 25, 410, 419Sendika 24, 313, 350-352, 354, 356, 358, 360,363, 364, 366, 375, 444, 527, 529Silahlı çatışma 19, 22, 24, 64, 111, 160, 185,193, 194, 267, 273, 295, 297, 306, 309, 310,311, 321-344, 362, 407, 530, 532, 570-574Sivil toplum 20, 33, 35, 49, 51, 53, 56, 59, 64,115, 137, 139, 163, 167, 176, 191, 192, 194,198, 202, 226, 271, 306, 329, 363, 365, 413,418, 420, 442, 444, 482, 566, 573Sivil Toplum Kuruluşları (STK) 17, 20, 26, 35,49, 51, 78, 88, 114, 115, 137, 141, 162, 185,227, 275, 296, <strong>305</strong>, 365, 444, 449, 475, 562,567, 573Si<strong>ya</strong>si katılım 197, 307, 444, 448, 463Soruşturma 60, 79, 82, 89, 182, 187, 198, 220,360, 383, 395, 396, 408, 410Sos<strong>ya</strong>l uyum 26, 481, 482Soykırım 44, 45, 61, 130, 145, 227, 254, 329,414, 419, 462, 528, 530, 531, 573Sürdürülebilir kalkınma 108, 110, 164, 165,195, 277, 284, 436, 573TTemel <strong>haklar</strong> 64, 234Temel eğitim 104, 107, 109, 268, 272, 273,275, 277, 278, 280-282, 284, 309, 574Toplumsal cinsiyet 112, 202, 203, 357Toplumsal cinsiyet eşitliği 153, 164Terör 24, 25, 39, 46, 65, 82, 83, 90-92, 230,252, 253, 334, 379, 383-385, 389, 393, 394,410, 532UUlusal Azınlıkların Korunması için ÇerçeveAntlaşma (FCNM) 15, 53, 273, 418, 460,461, 473, 474, 481, 483Uluslararası Ceza Mahkemesi (ICC) 16, 17,56, 60, 61, 78, 93, 147, 184, 194, 200, 201,203, 227, 230, 236, 307, 329, 337, 338, 419,531Uluslararası cezai <strong>ya</strong>rgılama 61Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO) 16, 43, 64,124, 147, 278, 284, 309, 311, 350-357, 360,361, 364-368, 375, 444, 463, 527-530Uluslararası İnsancıl Hukuk 18, 24, 65, 200,227, 228, 321, 323, 324, 326-328, 335, 336,338, 503, 566, 574Uluslararası Para Fonu (IMF) 16, 64, 103, 106,108, 124, 275, 449, 450UNICEF 18, 106, 166, 190, 196, 273, 275, 276,279-281, 291, 296, 303-<strong>305</strong>, 308-310Utanç Hareketi 49ÜÜreme sağlığı 162, 189Ülke İçinde Yerinden Edilmiş Kişiler (ÜİYEK)18, 495, 499, 500, 503VVatandaşlık 26, 42, 162, 434, 470, 471, 481Vi<strong>ya</strong>na Bildirgesi ve Eylem Programı 165, 310,531YYabancı düşmanlığı 21, 27, 53, 56, 62, 131,136, 137, 139-142, 144, 145, 147, 412, 505,532, 574Yargı süreci 574Yaşam hakkı 46, 175, 324, 325, 339, 496Yerli halklar 26, 43, 130, 163, 165, 171, 274,278, 357, 434, 459, 463, 467, 468, 471, 472,476, 480, 530, 532Yoksulluk 21, 35, 37, 42, 101-124, 144, 188,189, 216, 266, 267, 277, 278, 296, 308, 366,381, 418, 437, 463, 464, 469, 496, 500, 574Yoksulluğun azaltılması 17, 104, 110-113,171, 304Yükümlülüğün askı<strong>ya</strong> alınması 575
Change language