Elektrik Enerjisi

Yaflam›m›z› Ayd›nlatan Güç
Elektrik Enerjisi
Televizyonu, bilgisayar› ve hatta bir bisikletin farlar›n› çal›flt›rmak
için elektrik gerekir. Günlük hayat›m›zda elektri¤i kullanmad›¤›m›z
anlar neredeyse yok gibidir. Peki, nedir bu elektrik ve nas›l elde
edilir? ‹flte, bu yaz›m›zda yaflam›m›za yön veren bu gizemli gücü
inceleyece¤iz.
Elektrik bir enerji biçimidir ve elektronlar›n
hareket etmesiyle oluflur. Bildi¤iniz gibi, tüm
maddeler atomlardan, atomlar da
merkezlerinde bulunan bir çekirdek ve bu
çekirde¤i çevreleyen negatif yüklü
parçac›klardan, yani elektronlardan oluflur.
Atomun çekirde¤indeyse pozitif yüklü protonlar
ve yüksüz nötronlar bulunur. Bir atomdaki
elektronlar›n negatif yükü, protonlar›n pozitif
yüküne, elektron say›s› da genellikle protonlar›n
say›s›na eflittir. E¤er elektronlar ve protonlar
aras›ndaki bu eflitlik d›flar›dan uygulanacak bir
kuvvetle bozulursa, atom elektron kazanabilir ya
da kaybedebilir. Bir atom elektron kaybederse,
bu elektronlar›n serbest hareketi elektrik
ak›m›n› oluflturur. Elektrik, dünyada en yayg›n
kullan›lan enerji biçimidir. ‹kincil bir enerji kayna¤›
olan elektrik, su, kömür, do¤algaz, petrol ve
çekirdek enerjisi gibi birincil enerji kaynaklar›n›n
dönüfltürülmesinden elde edilir. Örne¤in, birçok
kent, en önemli mekanik enerji kayna¤› olan ve
dev çarklar› döndürerek elektrik enerjisi elde
edilmesini sa¤layan büyük ça¤layanlar›n
yak›nlar›na kurulmufltur.
Bundan 100 y›l kadar önce, elektrik enerjisi daha
üretilmeye bafllanmadan, evler gaz lambalar›yla
ayd›nlan›r, yiyecekler buz kutular›nda saklan›r ve
evler, içlerinde kömür veya odun yak›lan
sobalarla ›s›t›l›rd›. Benjamin Franklin’in f›rt›nal› bir
havada uçurtmas›yla yapt›¤› deneyle elektrik
enerjisinin ilkeleri yavafl yavafl anlafl›lmaya
baflland› ve daha sonra 1800’lü y›llar›n ortas›nda
Thomas Edison’un buluflu herkesin yaflam›n›
de¤ifltirdi: Elektrik ampulü. Edison’un bu buluflu
elektri¤i kullanarak evlerin ayd›nlat›lmas›n› sa¤lad›.
Karanl›kta Bisikletinizin Farlar›n›
Açmay› Unutmay›n!
Hepimiz hava karard›ktan sonra, bisikletin
farlar›n› açmam›z gerekti¤ini biliyoruz. Böylece
32 Bilim Çocuk
bisikletimizle çukurlara düflmekten kurtulur ve
trafikte rahatl›kla farkediliriz. Bisikletimizin farlar›
da evde kulland›¤›m›z lambalar gibi elektrikle
çal›fl›r. Nereden gelir bu elektrik?
Bisikletlerin genellikle ön tekerle¤inde, küçük
metal bir kutuyu and›ran dinamolar bulunur.
Dinamolar, tekerleklerin dönmesiyle oluflan
mekanik enerjiyi elektrik enerjisine çevirmeye
yarayan ayg›tlard›r. Bisikletinizin farlar›n› yakmak
istedi¤inizde bu dinamoyu tekerle¤e dayal›
konuma getirirsiniz. Bunu yapt›ktan sonra pedal
çevirmeye bafllad›¤›n›z zaman, bisikletinizin ön
ve arka farlar› da yanmaya bafllar.
Dinamonun tekerle¤e dayanan k›sm› gerçekte
küçük bir çarkt›r. Bu çark bisikletin tekerle¤iyle
beraber dönmeye bafllar. Dinamonun içindeyse
küçük bir m›knat›s bulunur. Bu m›knat›s da
dinamonun tepesindeki küçük çarka ba¤l›d›r. Yani
ne kadar h›zl› pedal çevirirseniz, bisikletinizin
tekerle¤iyle beraber dinamonun küçük çark› ve
içindeki m›knat›s da o kadar h›zl› dönmeye bafllar.
Bisiklet farlar› da
evimizdeki lambalar
gibi, elektrikle çal›fl›r.
M›knat›s
Tel
Ampule giden
teller
Dinamo

Bahsetti¤imiz dinamonun içindeki küçük
m›knat›s, bir bobinin içinde bulunur. Bobin,
genellikle silindir biçiminde ve bir makara
üzerine sar›lm›fl, içinden elektrik ak›m› geçebilen
bak›r telden oluflur. Bobinden ç›kan iki tel de
bisikletin ön ve arkas›nda bulunan farlara
ba¤l›d›r. Böylece m›knat›s hareket etti¤i zaman
bobinde oluflan elektrik ak›m› farlar›n içindeki
ampullere ulafl›r ve farlar›n ›fl›k vermesini sa¤lar.
M›knat›slar›n Görünmez Kuvveti!
Üzerine demir tozu serpilmifl bir k⤛d›n alt›na
m›knat›s› tuttu¤unuzda bu görüntü oluflur.
M›knat›slar yard›m›yla
elektrik
üretilebilece¤ini,
bundan yaklafl›k 160 y›l
önce, bir ‹ngiliz bilim
adam› olan Michael
Faraday öne sürmüfl.
Faraday yapt›¤› deneyde, yine bir
m›knat›s› bak›r telden oluflan bir bobinin
içine koymufl ve bobinden ç›kan telleri de
bir elektrik ölçüm ayg›t›na ba¤lam›fl. Sonra
m›knat›s› hareket ettirdi¤inde ölçüm ayg›t›n›n
göstergelerinin oynad›¤›n› görmüfl ve böylece
düflüncesi kan›tlanm›fl.
M›knat›slar gözle görünmeyen bir kuvvet
alan›yla kuflat›lm›fllard›r. Ancak, bu görünmez
alan› küçük bir hileyle görünür hale getirebiliriz.
‹lk olarak bir ka¤›d›n üzerine biraz demir tozu
serpin. Demir tozunu okulunuzdaki
laboratuvarlarda bulabilirsiniz. Sonra k⤛d›n
alt›na, tam demir tozlar›n›n bulundu¤u bölgeye
denk gelecek biçimde bir m›knat›s› tutun. Demir
tozlar› s›çrayarak ve dansedercesine hareket
ederek dairesel çizgiler oluflturur. ‹flte bu
çizgiler m›knat›slar›n kuvvet alan›n› gösterir.
Elektronlar da Dans Eder!
M›knat›slar, demir tozlar›n› dansettirdikleri gibi,
kendileri hareket ettikleri takdirde, elektron
denilen elektrik yüklü çok küçük parçac›klar› da
hareket ettirebilirler. Dinamo örne¤imizde
m›knat›s›n dönüflü, elektronlar› bak›r telden
geçirerek bisikletin farlar›n›n içinde bulunan
ampullere ulaflt›r›r.
Ampulün içinde tungsten denilen çok ince bir
tel vard›r. Dikkatle bakarsan›z bu teli
görebilirsiniz. Ampule ulaflan elektronlar, bu
telden geçmeye bafllarlar ve teli oluflturan
atomlara çarp›p dururlar. Böylece atomlar
olduklar› yerde daha h›zl› sallanmaya bafllarlar.
Bu iplik gibi ince telin çap› o denli küçüktür ki,
sonuçta tel h›zla ›s›n›r ve ›fl›ldamaya bafllar. Öyle
ki çevreyi ayd›nlat›r.
Bilgisayar›m da Dinamoyla Çal›flabilir mi?
Televizyon ya da bilgisayar gibi büyük elektrikli
ayg›tlar için bir dinamonun üretti¤i elektrik
yetmez. Bu tür ayg›tlar›n çal›flmas› için gereken
elektrik, evlerimizde bulunan elektrik
prizlerinden sa¤lan›r. Prizlerden gelen elektrikse
çok büyük enerji
santrallerinde üretilir.
Barajlardan akan büyük
miktardaki suyun yaratt›¤› bas›nç
dev türbinlerin dönmesini sa¤lar.
Kömür, petrol ya da gaz›n
yak›lmas›yla -ya da nükleer
santrallerde oldu¤u gibi çekirdek
bölünmesiyle- su ›s›t›l›r (1). Su buhar›, yüksek bas›nc›n etkisiyle türbinin
küreklerini, t›pk› rüzgâr›n bir rüzgâr de¤irmeninin pervanesini
döndürmesi gibi harekete geçirir (2). Bir dalga, bu hareketi jeneratöre
aktar›r (3): T›pk› bir bisikletin dinamosunda oldu¤u gibi, metalden bir
makaran›n içinde bir m›knat›s döner; ya da burada oldu¤u gibi, bir
m›knat›s›n (5) içinde bir makara (4). Bu s›rada, dalgan›n dönmesiyle
oluflan mekanik enerjiden, makaran›n içerisindeki elektronlar›n
harekete geçirilmesiyle elektrik enerjisi oluflur. Elektrik enerjisi, z›mpara
halkalar› arac›l›¤›yla a¤a aktar›l›r (6).

Bu tür santrallerde elektrik üretme iflini küçük
dinamolar yerine büyük jeneratörler yapar.
Jeneratörler de mekanik enerjiyi elektrik
enerjisine çeviren ayg›tlard›r. Ancak onlar,
dinamolardan çok daha büyük olduklar› için
daha güçlü mekanik enerji kaynaklar›na
gereksinim duyarlar.
Büyük enerji santrallerinde, genellikle kömürün
yak›lmas› ya da atomlar›n parçalanmas›ndan a盤a
ç›kan enerjiyle ›s›t›lan sudan, büyük miktarda s›cak
su buhar› elde edilir. S›cak su buhar›, büyük bir
bas›nçla borular›n içinden geçer ve bu bas›nç
dev türbinleri hareket ettirir. Türbinler dev
çarklara benzerler ve bobinin içinde bulunan
büyük bir m›knat›s› döndürürler. Böylece büyük
miktarda elektrik enerjisi elde edilir. Gördü¤ünüz
gibi jeneratörlerin çal›flma biçimi de t›pk›
dinamolar›nki gibidir.
Elektrik Evimize
Nas›l Gelir?
Elektri¤in gerilimi Volt birimiyle ölçülür. Elektrik
gerilimi, onun bir iletkenin üzerinden akma
e¤iliminin büyüklü¤ünü belirtir. Evlerimizde
kulland›¤›m›z elektrikli ayg›tlar›n çal›flmas› için
yaln›zca 220 Volt gerilim gerekir. Öte yandan,
santrallerden ç›kan elektri¤in gerilimi 25 000
Volt’a kadar ç›kar. Bu say› evlerde kullan›lan
ayg›tlar için çok fazlad›r. Ancak elektrik,
santrallerden daha uzak bölgelere elektrik hatlar›
sayesinde ulafl›rken gerilimi düfler. Yani bu
bölgeler daha az elektrik almak zorunda kal›rlar.
Gerilim
Elektrik santrali
yükseltici
transformatörler
Ak›m tafl›yan kal›n
kablolar ve ince
nötr kablolar
Bir baflka deyiflle, elektrik hatlar›n›n uzunlu¤u
artt›kça, elektri¤in gerilimi de o denli azal›r ve
enerji kayb› artar. Örne¤in, ülkemizin tüm
elektrik hatlar›ndaki günlük elektrik enerjisi
34 Bilim Çocuk
Çelik
elektrik
direkleri
Evler
Kablolar ya yeralt›na
gömülür ya da çelik
direklerle tafl›n›r.
Gerilim
düflürücü
transformatörler
kayb›, neredeyse bir kentin günlük elektrik
gereksinimi kadard›r. Bu elektrik kayb›n›n
azalt›lmas› için, enerji santrallerinden ç›kan
elektri¤in birkaç yüzbin Volt’a ç›kar›lmas› gerekir.
‹flte, bunu da yüksek gerilim hatlar› sa¤lar.
Yüksek gerilim hatlar› çelikten yap›lm›fl dev
a¤açlara benzerler ve onlar› hemen her yerde
görebilirsiniz.
Elektrik, evinize ulaflmadan önce gerilimi tekrar
220 Volt’a düflürülür. Bu da transformatör
denilen, elektri¤in gerilimini de¤ifltirmeye
yarayan ayg›tlar sayesinde olur. Transformatörler
olmasayd› evlerimizdeki bütün elektrikli ayg›tlar
flimdiye kadar yanm›fl olurdu.
Piller Keflke Hemen Bitmese!
El feneri ya da kulakl›kl› kasetçalar gibi aletleri
çal›flt›rmak için pillerden yararlan›r›z. Piller, küçük
ve tafl›nabilir aletlerin, prizden elektrik almadan
çal›flmas›n› sa¤lar. Böylece bu aletleri rahatl›kla
kullanabiliriz.
Pillerde art› ve eksi olmak üzere iki kutup bulunur.
Bunlardan biri çinko bir levha, di¤eri metal bir
iletkendir. Aralar›ndaysa elektronlar›n hareket
etmesini sa¤layan kimyasal bir madde bulunur. Pilin
içindeki elektronlar, çinko levnadan metal iletkene
do¤ru giderler. Pilin iki ucunu, yani kutuplar›n› bir
telle birlefltirdi¤iniz zaman, elektronlar metal
iletkenden çinko levhaya do¤ru hareket etmeye
bafllarlar ve böylece elektrik üretilir. Elektrik
üretimi, serbest elektronlar bitene de¤in sürer.
Pildeki kimyasal maddenin elektrik tafl›ma gücünün
tükenmesi, pilin bitmesi anlam›na gelir. Boflalan
pilleri at›p, yerine yenilerini al›r›z. Ancak, merak
etmeyin, bisikletinizin dinamosu için böyle bir
durum sözkonusu de¤il.
Günümüzde yaflam›n her alan›nda elektrik
enerjisi kullan›m› oldukça yayg›nlaflm›flt›r. Ancak
bu durum, elektrik enerjisi üretmek için
kullan›lan, kömür, petrol, do¤algaz gibi birincil
enerji kaynaklar›n›n h›zla tükenmesine ve
birtak›m çevre kirlili¤i sorunlar›na yol açmaktad›r.
Bu nedenle bilimadamlar›, günefl ve rüzgâr gibi
çevreye daha az zarar veren ve tükenmeyen
daha temiz enerji kaynaklar›ndan elektrik
üretimi konusunda araflt›rmalar›n› h›zland›rm›fl ve
bu konuda oldukça umut verici geliflmeler elde
etmifllerdir. Bütün bunlar›n yan›nda bize düflen
görevse, yaflam›m›z›n her alan›nda elektrik
enerjisini daha tutumlu ve verimli kullanmak.
n n n n n n n n Ça¤atay
Y›lmaz

48
Bilim Çocuk

Elektrikli Motor
Yapal›m…
Pilli oyuncak araba, mutfak robotu, çamafl›r makinesi ve havaland›rma ayg›t›... Bilin
bakal›m bu elektrikle çal›flan ayg›tlar›n ortak noktas› ne? Pilli oyuncak araban›n
tekerleklerini, mutfak robotunun b›çaklar›n›, çamafl›r makinesinin kazan›n›,
havaland›rma ayg›t›n›n pervanesini döndüren elektrikli motor. Bu ay, elektrikle
çal›flan ve belli parçalar› dönen ço¤u ayg›tta bulunan elektrik motorunun çok basit
bir örne¤ini yapaca¤›z. Motorunuzu yaparken büyüklerinizden de yard›m
isteyebilirsiniz; çünkü bu biraz zor bir ifl.
Malzeme
n M›knat›s n 4,5 V deney pili n 1 metre bobin teli n
0,5 metre zil teli n 2 adet çengelli i¤ne
Gerekli malzemeleri bularak ifle
bafllayal›m...
Malzemeleri seçerken dikkat etmeniz gereken
noktalar var. ‹lki, m›knat›s›n çok küçük olmamas›.
Çünkü küçük bir m›knat›s, motorun dönmesi için
yeterli gücü sa¤layamayabilir. ‹kincisi,
yapaca¤›n›z motor tam bir “pil düflman›” olacak.
O nedenle motorun çal›flabilmesi için 4,5 Voltluk
veya 6 Voltluk yeni, kullan›lmam›fl bir pil
gerekiyor. Üçüncüsü, bobin teliyle ilgili. Bobin
telinin, ç›plak bir bak›r tel olmad›¤›n› unutmay›n;
çünkü üzeri elektrik geçirmeyen bir yal›tkanla
kapl›. Bu nedenle herhengi bir bak›r tel
kullanmay›n. Kullanaca¤›n›z telin bobin teli
oldu¤undan emin olun. Ayr›ca, bobin telinin,
rahatl›kla sar›labilecek kadar ince ve sard›ktan
sonra da, iki ucundan tuttu¤umuzda, kendi
a¤›rl›¤›yla bükülmeyecek kadar kal›n olmas›na
dikkat edin.
fiimdi, motorumuzu yapmaya
bafllayal›m...
‹lk olarak motorun dönecek k›sm› olan sarg›y›
haz›rlayal›m. Bobin telini, her iki ucunda 1,5-2 cm
artacak kadar yuvarlak bir kalemin veya ince bir
pilin üzerine sar›n. Böylece bir sarg›
oluflturacaks›n›z. Sarg›n›n çok s›k› olmamas›na
dikkat edin; çünkü sonradan kalemin ya da pilin
30 Bilim Çocuk
üzerinden sarg›y› ç›karmak zor olabilir. Sarg›
say›s› en az 25-30 olmal›.
Sard›¤›m›z teli, kalemin ya da pilin
üzerinden ç›karal›m...
Motorun düzgün bir flekilde dönmesi için sarg›y›
çok dikkatli haz›rlamam›z gerekiyor. Sarg›n›n
aç›kta b›rakt›¤›m›z uçlar›n›n yerini, birbirine
karfl›l›kl› gelecek flekilde ayarlay›n. Aç›kta kalan
uçlar›n yerini bozmadan, bunlar› sarg› üzerine
dolay›p ba¤layarak sa¤lam bir flekilde tutturun.
Bunu öyle iyi yap›n ki tutturdu¤unuz uçlar
aç›lmas›n ve sarg› da¤›lmas›n. Sarg›, ne kadar
düzgün olursa motor o kadar kolay döner.
Düzgün ve sa¤lam olmayan bir sarg›y› asla
döndüremezsiniz. Sarg›n›n sa¤lam olmas› için,
gerekirse çeflitli yerlerinden iple
ba¤layabilirsiniz.
S›ra geldi “meslek s›rr›na”...
fiimdi, çok önemli bir ad›ma geldik. Sarg›y›
düzenledikten sonra düzgün bir yüzeyin üzerine
koyun. Sarg›n›n aç›ktaki uçlar›n› olabildi¤ince
düzgün hale getirin ve uçlar›n her ikisinin de
yaln›zca size dönük yan›n› bir maket b›ça¤›yla
kaz›y›n. Bunu yapmam›z›n amac›, bobin telinin
üzerini kaplayan yal›tkan› buradan ç›karmak.
Ancak, sarg› uçlar›n›n yaln›zca size dönük olan
yanlar›ndaki yal›tkan› s›y›rman›z, di¤er
yanlardaki yal›tkan› s›y›rmaman›z gerekiyor. Bu
çok önemli, çünkü bu sayede dönen sarg›n›n,
yaln›zca yal›tkan› s›y›rd›¤›m›z yan›ndan elektrik
almas›n› sa¤layaca¤›z. Sarg›n›n uçlar›, her
yerinden elektrik al›rsa dönemez.

Motorumuza bir düzenek
yapal›m...
Çengelli i¤neleri, bir köpük ya da benzeri bir
yüzeyin üzerine, hiç sallanmayacak flekilde
tutturun. Ancak iki i¤ne aras›ndaki uzakl›¤›n,
Elektrik Motoru Nedir?
Elektrik motoru, elektrik enerjisini harekete dönüfltüren bir sistem.
Motorda bulunan m›knat›s›n belli bir itme ve çekme kuvveti var;
içinden elektrik geçen sarg›m›z›n da öyle. ‹flte, bu iki kuvvet
birbirini dengelemek için sarg›y› sürekli döndürüyor. Çevrenize
dikkatle bak›n; elektrik motorunun ne kadar de¤iflik yerlerde
kullan›ld›¤›n› göreceksiniz. Asansörler, dönmedolap, elektrikli tren,
metro gibi geliflmifl araçlar, çok daha geliflmifl motorlar
kullan›rlar. ‹lginç olan, sarg›y› elektrik harcayarak de¤il de, baflka
bir yolla döndürdü¤ümüzde, sarg›n›n uçlar›ndan elektrik elde
edebilmemiz. Birçok elektrik santralinde, elektrik elde etmek için
bu yöntem kullan›l›r. Örne¤in, hidroelektrik santrallerde, akan su
dev pervanelere çarpt›r›larak, bunlar›n ba¤l› oldu¤u dev sarg›lar›n
döndürülmesiyle elektrik elde edilir. Termoelektrik santrallerde de,
sarg›lar› döndürmek için pervanelere su buhar› çarpt›r›l›r.
sarg›n›n ve m›knat›s›n›z›n oturabilece¤i uzunlukta
olmas›na dikkat edin. Ayr›ca sarg›n›n kaz›d›¤›m›z
k›s›mlar› çengelli i¤nenin deliklerine uyabilmeli.
Daha sonra, pilin bir ucunu yeterli uzunluktaki zil
teliyle bir çengelli i¤neye, di¤er ucunu baflka bir zil
teliyle di¤er çengelli i¤neye ba¤lay›n ve
m›knat›s›n›z› iki çengelli i¤ne aras›na yerlefltirin.
Sarg›y› da yerine yerlefltirdi¤inizde, motorunuz
haz›r olacak. Gerekirse m›knat›s› sarg›n›za
de¤meyecek flekilde yaklaflt›r›n. Motorun
dönmeye bafllamas› için, dönme hareketini
elinizle bafllatman›z gerekecek. Sarg›y› elinizle
hafifçe döndürerek motoru çal›flt›rabilirsiniz.
n n n n n n n n n Burak
Y›ld›z
yildizburak@hotmail.com
Bilim Çocuk 31

Elektriğin Keşfi
Hazırlayan: Tuğba Can
Çizimler: Pınar Büyükgüral
Elektriğin Keşfi
Elektrik Yükü
Elektriğin Keşfi
Yıldırım
Bilim Çocuk Dergisi’nin 134. sayısının ekidir.
Elektriğin Keşfi Elektriğin Keşfi
Elektrik
Durgun Elektrik
Elektriğin Keşfi
İletkenlik - Yalıtkanlık
Elektriğin Keşfi
Pil
Elektriğin Keşfi
Kondansatör (Kapasitör)
Elektriğin Keşfi
Elektrik Devresi

Elektriğin Keşfi
Elektromanyetizma
Elektriğin Keşfi
Gerilim
Elektriğin Keşfi
Elektriğin Hızı
Elektriğin Keşfi
Akım
Elektriğin Keşfi
Jeneratör
Elektriğin Keşfi
Ampul
Elektriğin Keşfi
Direnç
Elektriğin Keşfi
Elektriğin Gücü
Elektriğin Keşfi
Elektromanyetik Dalga

Elektriğin Keşfi
Doğru Akım ve
Alternatif Akım
Elektriğin Keşfi
Fotoelektrik
Elektriğin Keşfi
Yarıiletken
Elektriğin Keşfi
Transformatör
Elektriğin Keşfi
Elektrikli Ev Aletleri
Elektriğin Keşfi
Transistör
Elektriğin Keşfi
Elektron
Elektriğin Keşfi
Diyot
Elektriğin Keşfi
Elektronik

Direnç
� Bir elektrik devresinin tüm
parçaları elektrik akımına
“direnç” gösterir ve bir ölçüde
elektrik akımını iletmez.
� Direnç “ohmmetre”yle ölçülür;
birimi “ohm”dur.
� Bir devrede elektrik akımını
azaltmak için kullanılan devre
elemanlarına da “direnç” denir.
Soru
Amper neyin birimidir?
Elektriğin Gücü
� Elektrik enerjisiyle çalışan her
şey enerji harcar. Bu enerjiye
“güç” denir.
� Elektrik enerjisinin güç
birimi“vat”tır.
� 100 vatlık bir ampul, 60 vatlık
aynı tip bir ampulden daha fazla
güç harcar.
Soru
İngiliz biliminsanı Michael Faraday
ne buldu?
Elektromanyetik Dalga
� Alman fizikçi Heinrisch Hertz,
1886 yılında “elektromanyetik
dalgaları” keşfetti.
� Gama, x, kızılötesi, morötesi
ışınlar; radyo dalgaları ve
görünür ışık elektromanyetik
dalgalardır.
� Elektromanyetik dalgaların
keşfi, radyo, cep telefonu,
televizyon gibi buluşların
yapılmasını sağladı.
Soru
ABD’li buluşçu Thomas Edison
ve İngiliz buluşçu Joseph Swan
ne buldu?
Akım
� Elektrik akımı, elektronların
hareketiyle ortaya çıkar.
Elektronların hareketini suyun
akışına benzetebiliriz.
� Elektrik akımı
“ampermetre”yle ölçülür; birimi
“amper”dir.
� Fransız fizikçi Andre Marie
Ampere, 1826 yılında, elektrik
akımı geçen bir bobinin, yani tel
sarılı bir makaranın mıknatıs gibi
davrandığını keşfetti.
Soru
Danimarkalı biliminsanı
Hans Christian Oersted ne keşfetti?
Jeneratör
� İngiliz biliminsanı Michae
l Faraday, 1831 yılında hareket
enerjisini elektrik enerjisine
dönüştüren “jeneratör”ü buldu.
� Jeneratörün bulunması, elektrik
üreten hidroelektrik santrallerinin
kurulmasını sağladı.
� ABD’li biliminsanı Joseph
Henry, Faraday’ın yaptığının tam
tersini yaptı. Elektrik enerjisini
hareket enerjisine dönüştüren
“elektrik motoru”nu buldu.
Soru
Voltmetreyle ne ölçülür?
Ampul
� ABD’li buluşçu Thomas
Edison 1879 yılında ampulü
buldu. İngiliz buluşçu Joseph
Swan da hemen hemen aynı
zamanda ampul yaptı.
� Ampül, bulunuşundan birkaç
yıl sonra hem evlerde hem de
caddelerde aydınlatma amacıyla
kullanılmaya başladı.
� İlk ampullerin bulunmasını
floresan, halojen ve LED
lambaların bulunması izledi.
Soru
İngiliz buluşçu Charles Wheatstone
hangi konuyla ilgili bir deney yaptı?
Elektromanyetizma
� Danimarkalı biliminsanı Hans
Christian Oersted, 1820 yılında,
elektrik akımı geçen bir telin
pusulanın iğnesini saptırdığını
gördü. Böylece elektrikle
manyetizmanın ilişkisini ve
“elektromanyetizma”yı keşfetti.
� Kapı zilinden hoparlöre,
bilgisayar ekranından banka
kartına kadar günlük yaşamda
kullandığımız birçok aygıt,
elektromanyetizmayla çalışır.
Soru
Pil, bakır tel, ampul, kondansatör
gibi parçaların özel bir şekilde
bağlanmasıyla ne oluşur?
Gerilim
� Elektrik yüklerinin bir
“elektrik alanı” vardır. Bu alan
elektronların akmasını sağlayan
“gerilim”i oluşturur. Elektrik
alanı ne kadar kuvvetliyse
gerilim o kadar yüksek olur.
� Gerilim “voltmetre”yle
ölçülür; birimi “volt”tur.
� Alman fizikçi George Simon
Ohm, bir elektrik devresinde
gerilim arttıkça akımın aynı
oranda azaldığını keşfetti.
Soru
Bir elektrik devresinin tüm
parçaları bir ölçüde elektrik akımı
iletmez. Buna ne denir?
Elektriğin Hızı
� İngiliz buluşçu Charles
Wheatstone, 1834 yılında
elektriğin hızıyla ilgili bir deney
yaptı. Bu deneyle iletken bir
teldeki elektrik akımının hızını
belirledi.
� Wheatstone’un yaptığı deney
telgrafın bulunmasına öncülük
etti.
Soru
Vat neyin birimidir?

Durgun Elektrik
� Tüm cisimler artı ve eksi
yükle yüklüdür.
� Artı ve eksi yükler dengededir.
Ancak sürtünme bu dengeyi
bozar ve cisimlerin
elektriklenmesine neden olur.
Böylece “durgun elektrik” oluşur.
� Durgun elektrikle çalışan ilk
makineyi 1650 yılında Alman
fizikçi Otto van Guericke yaptı.
Soru
İngiliz biliminsanı William
Gilbert hangi sözcüğü bilim
dünyasına kazandırdı?
Kondansatör (Kapasitör)
� Alman fizikçi Pieter van
Musschenbroek, 1746 yılında
“kondansatör” denen devre
elemanını yaptı.
� Kondansatör, bir güç
kaynağına bağlandığında
elektrikle yüklenir ve bir süre
bunu depolar.
� Bir elektrikli aygıtın güç
kaynağı tükendiğinde
kondansatör devreye girer ve aygıta
bir süreliğine elektrik sağlar.
Soru
İngiliz kimyacı Stephen
Gray ne keşfetti?
Elektrik Devresi
� Bir elektrik devresi pil, bakır
tel, ampul, kondansatör, diyot,
transistör gibi parçalardan
oluşabilir. Bu parçalara, “devre
elemanı” denir.
� Bir elektrik devresi, devre
elemanlarının birbirine
bağlanmasıyla çalışır.
Soru
İtalyan fizikçi Alessandro
Volta ne buldu?
Elektrik
� Eski Yunanlar, kehribar
taşının bir kumaşa sürtüldükten
sonra elektrikle yüklenerek
tüy gibi hafif nesneleri çektiğini
gözlemledi.
� “Elektrik” sözcüğü, Eski
Yunancada “elektron” anlamındaki
“kehribar” sözcüğünden gelir.
� “Elektrik” sözcüğünü 1600
yılında İngiliz biliminsanı
William Gilbert bilim dünyasına
kazandırdı.
Soru
Elektronların akışının kontrolüyle
ilgili çalışmaların yürütüldüğü
mühendislik alanı nedir?
İletkenlik - Yalıtkanlık
� İngiliz kimyacı Stephen Gray,
1729 yılında bazı maddelerin
elektriği ilettiğini, bazılarının da
iletmediğini keşfetti.
� Elektriği ileten maddelere
“iletken”, iletmeyen maddelere
de “yalıtkan” denir.
� Demir, bakır gibi maddeler
iletken; tahta, plastik gibi
maddeler de yalıtkandır.
Soru
Elektroskop denen aletle
ne belirlenir?
Pil
� İtalyan fizikçi Alessandro
Volta, 1800 yılında “pil”i buldu.
� Pil, kimyasal enerjiyi elektrik
enerjisine dönüştürür.
� Pilin keşfi, elektriğin kolayca
üretilmesini ve iletken bir tel
yardımıyla bir yerden bir yere
iletilmesini sağladı.
Soru
ABD’li buluşçu Benjamin Franklin
uçurtma deneyi yaparak hangi
olayın elektriskel olduğunu keşfetti?
Nasıl Oynanır?
� Kartlar oyuncu sayısına göre
eşit olarak dağıtılır.
� Oyunculardan biri, elindeki
kartın altındaki soruyu sorarak
oyunu başlatır.
� Diğer oyuncular, kartlarındaki
bilgileri okuyarak sorunun
yanıtının ellerindeki kartlarda olup
olmadığına bakarlar.
� Kartında yanıtı bulan oyuncu
bunu söyler ve aynı karttaki
soruyu sorar. Oyun tüm
kartlardaki sorular yanıtlanana
kadar bu şekilde devam eder.
Elektrik Yükü
� Fransız kimyacı Charles
François du Cisternay Fay, 1733
yılında iki çeşit elektrik yükü
olduğunu keşfetti. Bunlar, artı
(+) ve eksi (-) yük olarak
adlandırıldı.
� Zıt yükler birbirini çeker, aynı
yükler de birbirini iter.
� Sürtünme sonucunda
elektriklenen bir cismin elektrik
yükü “elektroskop” denen aletle
belirlenir.
Soru
Sürtünme sonucunda cisimler
elektriklenir. Bu şekilde oluşan
elektriğe ne denir?
Yıldırım
� ABD’li buluşçu Benjamin
Franklin, 1752 yılında fırtınalı bir
havada bir uçurtma deneyi yaptı
ve yıldırımın elektriksel bir olay
olduğunu keşfetti.
� Franklin, havadaki elektriğin
toprağa akmasını sağlayan bir
araç olan “paratoner”i buldu.
Soru
Bir güç kaynağına bağlandığında
elektrikle yüklenen ve bir süre bunu
depolayan devre elemanının adı
nedir?

Elektron
� İngiliz fizikçi Joseph John
Thomson, 1897 yılında
“ elektron”un varlığını keşfetti.
� Elektronlar, atomlarda
bulunan eksi yüklü
parçacıklarıdır.
� Elektronlar, iletken bir tel
boyunca hareket ettiğinde
elektrik akımı oluşur.
Soru
Gerilimi artıran ya da azaltan devre
elemanına ne denir?
Diyot
� Yalnızca bir yönde elektrik
akımı ileten devre elemanına
“diyot” denir.
� Diyot fikrini 1873 yılında
İngiliz biliminsanı Frederick
Guthrie ortaya attı. İngiliz
elektrik mühendisi John Ambrose
Fleming bu fikri geliştirdi.
� İngiliz fizikçi William Henry
Eccles, 1911 yılında “diyot”
sözcüğünü bilim dünyasına
kazandırdı.
Soru
Ütü, çamaşır makinesi, buzdolabı gibi
aygıtlara ne denir?
Elektronik
� Elektronik, bir mühendislik
alanıdır. Bu alandaki çalışmalar,
elektronların akışının kontrolüyle
ilgilidir.
� İlk elektronik hesap makinesi,
1964 yılında yapıldı.
� Elektronik alanındaki
gelişmeler, dünyanın her
yerindeki insanlarla hatta
Uluslararası Uzay İstasyonu’ndaki
astronotlarla bile
iletişim kurulabilmesini sağladı.
Soru
Bir elektrik devresinde akımın
iletilmesini başlatan ya da durduran
devre elemanına ne denir?
Transformatör
� Fransız biliminsanı Lucien
Gaulard ve İngiliz biliminsanı
John Dixon Gibbs, 1882 yılında
gerilimi yükselten ya da azaltan
devre elemanı “transformatör”ü
buldu.
� Transformatör seyesinde
gerilimin yükseltilmesi, elektrik
uzaklara iletilirken çok miktarda
kablo kullanılmasını önledi.
Soru
Alternatif akımı kim keşfetti?
Elektrikli Ev Aletleri
� Elektrikle ilgili gelişmeler
1930-1940’lı yıllarda çok sayıda
elektrikli ev aletinin bulunmasını
sağladı. Ütü, çamaşır makinesi,
buzdolabı, radyo, telefon,
televizyon gibi elektrikli ev
aletleri hızla yaygınlaştı.
� Günümüzde elektrikli ev
aletlerinin yerini daha gelişmiş
ve “doğa dostu” olanlar alıyor.
Robot süpürgeler, robot hırsız
alarmları yapılıyor.
Soru
Albert Einstein ne keşfetti?
Transistör
� İlk transistör, John Bardeen,
William Shockley ve Walter
Brattain tarafından 1947 yılında
yapıldı.
� Transistör, bir elektrik
devresinde akımın iletilmesini
başlatır ya da durdurur. Ayrıca
akımı yükseltebilir.
� Transistörler, televizyon, bilgisayar
gibi aygıtların daha küçük
boyutta üretilmelerini sağladı.
Soru
Belli durumlarda iletken, belli
durumlarda yalıtkan olan
maddelere ne denir?
Doğru Akım ve
Alternatif Akım
� Elektrik yüklerinin aynı yönde
aktığı “doğru akım” devrelerinde
elektrik verimli olarak üretilemiyordu
ve elektrik yalnızca kısa
mesafelere iletebiliyordu.
� ABD’li buluşçu Nikola Tesla,
elektrik yüklerinin düzenli
aralıklarla farklı yönde aktığı
“alternatif akım”ı keşfetti.
Böylece elektrik uzun mesafelere
iletilmeye başlandı.
Soru
Alman fizikçi Heinrisch Hertz
ne keşfetti?
Fotoelektrik
� Albert Einstein, 1905 yılında
ışık enerjisinin elektrik enerjisine
dönüştürülebileceğini, yani
“fotoelektrik”i keşfetti.
� Fotoelektriğin
keşfedilmesinden sonra üzerine
ışık düştüğünde elektrik üreten
algılayıcılar, yani “fotosel”ler
yapıldı.
� Fotoseller, otomatik kapıların,
hırsız alarmlarının yapılmasını
sağladı.
Soru
İngiliz fizikçi Joseph
John Thomson ne keşfetti?
Yarıiletken
� Yarıiletken fikri, 1833 yılında
Michael Faraday tarafından
ortaya atıldı. 1931 yılında Alan
Wilson, bu fikri geliştirdi.
� Silikon gibi, belli durumlarda
iletken, belli durumlarda yalıtkan
olan maddelere “yarıiletken”
denir.
� Yarıiletkenlerin bulunması,
elektronik çağının başlamasını
sağladı.
Soru
Yalnızca bir yönde elektrik akımı
ileten devre elemanına ne denir?

Elektrik geçirebilen maddelere “iletken
maddeler” denir. Örne¤in, bak›r tel iletken
bir madde. Bu nedenle elektrik ak›m› bak›r
telden geçer ve ampul yanar. Peki, her
maddeden elektrik geçer mi? Elbette hay›r!
Elektrik geçifline izin vermeyen maddeler
de var. Bunlara “yal›tkan maddeler” diyoruz.
Peki, çevremizde gördü¤ümüz yal›tkan ve
iletken maddeler neler? ‹flte bu sorunun
yan›t› sizin için haz›rlad›¤›m›z ve 32-33.
sayfalarda yer verdi¤imiz oyunda sakl›!
Ancak bu oyunu oynamadan önce bir
devre haz›rlaman›z gerekiyor.
Devreyi Haz›rlayal›m
‹letken teli ikiye bölün ve uç
k›s›mlar›ndan yaklafl›k 3’er cm soyun.
Ampulü duya tak›n. Tellerin birer ucunu
duyun vidalar›na sar›n. Tellerin aç›kta kalan
uçlar›n› pilin uçlar›na ayr› ayr› bantlay›n.
Ampul yan›yorsa test devreniz haz›r
demektir. E¤er yanm›yorsa ba¤lant›lar›
kontrol edin.
Haz›rlad›¤›n›z devreyi, pili ve duyu
bantla mukavvaya yap›flt›r›n. Daha sonra
mukavvaya tutturmufl oldu¤unuz devrenin
tellerinden birini orta noktas›ndan kesin.
Kestikten sonra ortaya ç›kan uçlar› da 3’er
cm kadar soyun. Oyunu, iletken ya da
yal›tkan maddeleri devrenin bu aç›k
uçlar›na de¤direrek oynayacaks›n›z.
Bilim Çocuk 31

Yal›tkan bul!
Yal›tkan
bulduysan
zar at!
‹letken bul!
‹letken
bulduysan
zar at!
• Oyun iki kifliyle oynan›r.
• Oyuna, büyük zar atan oyuncu
bafllang›ç noktas›ndan bafllar.
• Oyun, bir zar ve tafllarla oynan›r.
Tafl olarak fasulye, nohut, dü¤me
benzeri malzemeler kullanabilirsiniz.
• Oyunu oynamak için ön sayfadaki
elektrik devresinin haz›rlanmas›
gerekir.
• Oyuna bafllamadan önce iletken ya
da yal›tkan olabilecek kurflunkalem,
Yal›tkan bul!
Yal›tkan
bulduysan
zar at!
‹letken bul!
‹letken
bulduysan
zar at!
‹letken bul!
‹letken
bulduysan
zar at!
- uç
Bafllangݍ
‹letken bul!
‹letken
bulduysan
zar at!
kürdan, çivi, makas, k⤛t, madeni
para, plastik tarak gibi malzemeler
bir kutu içinde biriktirilir. (En az 25
çeflit malzeme gerekir.)
• Her oyuncu kutucuklarda, zarda
gelen say› kadar ilerler.
• Oyuncular, üzerinde “‹letken bul!”
yazan kutucu¤a geldi¤inde malzeme
kutusundan iletken oldu¤unu
düflündü¤ü bir malzeme seçer ve
bunu, elektrik devresinin aç›k
uçlar›na de¤dirir. Ampul yanarsa
malzemenin iletken oldu¤una karar
verir ve zar atma hakk›n› elde eder.
“Ampul yanmazsa” zar atamaz ve
di¤er oyuncunun oynamas›n› bekler.
Bitifl
+ uç
Yal›tka
Yal›tk
bulduy
zar a

ul!
an
san
t!
• Oyuncular, üzerinde “Yal›tkan
bul!” yazan kutucu¤a geldi¤inde
malzeme kutusundan yal›tkan
oldu¤unu düflündü¤ü bir malzeme
seçer ve bunu, elektrik devresinin
aç›k uçlar›na de¤dirir. Ampul
yanmazsa malzemenin yal›tkan
oldu¤una karar verir ve zar atma
hakk›n› elde eder. “Ampul yanarsa”
zar atamaz ve di¤er oyuncunun
oynamas›n› bekler.
• Kutudan bir kez seçilen malzeme
tekrar kullan›lamaz.
• Bitifl noktas›na ilk ulaflan oyuncu
oyunu kazan›r.
Yal›tkan bul!
Yal›tkan
bulduysan
zar at!
Yal›tkan bul!
Yal›tkan
bulduysan
zar at!
‹letken bul!
‹letken
bulduysan
zar at!
Yal›tkan bul!
Yal›tkan
bulduysan
zar at!
‹letken bul!
‹letken
bulduysan
zar at!
‹letken bul!
‹letken
bulduysan
zar at!
Yal›tkan bul!
Yal›tkan
bulduysan
zar at!
‹letken bul!
‹letken
bulduysan
zar at!
Yal›tkan bul!
Yal›tkan
bulduysan
zar at!
Funda Nalbanto¤lu
fundanlbnt@yahoo.com
Çizimler: Bengi Gençer