Türk ve Japon Modernleşmesi: 'Uygarlık Süreci' - Birikim

240felik konusunu gündeme getiren İslâmcı entelektüel çevreler arasında dahi tartışmave münakaşalara yol açan nokta, Hilafet’e işlerlik kazandırma yolundadayanılabilecek kuramsal-hukuksal alt yapının bir türlü oluşturulamamış olmasıdır.46Geç-Osmanlı döneminde halifeliğin papalıkvari mahiyette ve sultan-halifenitelemesiyle “kırılgan” biçimde “ihya”sından 1924’te yeni Türkiye’nin izleyeceğiyolu belirleyen siyasal ve toplumsal projenin dışında bırakılarak “ilga”sınauzanan süreç, aslında daha geniş bir bağlamda 19. yüzyılın son çeyreğinden itibarenbirbiriyle at-başı giden panislâmizm ve milliyetçilik cereyanları arasındasüregelen ve ipin “milliyetçilik” tarafından göğüslenmesiyle sonuçlanan yarışınbir izdüşümü olarak da okunabilir. Yüzyıllardır “dinlenme”de olan hilafet nosyonununönce Yeni Osmanlılar sonra da II. Abdülhamit tarafından Osmanlısosyopolitik gündeminin merkezine taşınması, panislâmizm ya da, daha yerlibir deyişle, “İttihad-ı İslâm” düşüncesi ve siyasetinin bir gereğiydi. Halifelik kurumunave Osmanlı Hilafeti’ne ilişkin duyarlılığın böylesi bir ideolojik arkaplândanbeslendiği söylenebilir. Aynı dönemde mevcut olan ancak fazla rağbetgörmeyen milliyetçilik (Türkçülük) hareketi ise Birinci Dünya Savaşı sonrası süreçte,savaşın acı deneyimlerinin de eşlik ettiği bir kararlılıkla tek geçerli seçenekolarak siyasal ve düşünsel iklime giderek nüfuz edip, sonuçta da iktidar oldu.Bu gelişmeye bağlı olarak, hilafet, önce bazı stratejik kaygılarla yeniden“dinlenme”ye alınır gibi olduysa da Türkçü-etnisist bir ideolojik temelde yükselenulus-devlet Türkiye’nin katetmekte olduğu yolda, onun, bir zamanlar Memlûkdönemi Mısır’ında veya Yavuz’dan sonra Osmanlı’da olduğu şekilde bir ekmeşruiyet dayanağı olarak yedeklenmesinin dahi imkansızlığı çok geçmedenanlaşıldı. Çünkü Yerküre’nin yeni ortaya çıkan ve Türkiye’ye de yansıyan çehresinebakıldığında, “Hilafet” artık taşınamayacak bir “zevait”ti. Böylece Türkiyedışına atılan sembol, İslâm dünyasının geri kalan kısmında, özellikle de ArapOrta Doğu’sundaki ihtiraslı ama iktidarsız yöneticilerin birbirlerine karşı egemenlikarayışları içerisinde ve dünya üzerindeki etkin iki süper gücün nüfuzmücadelesi çekişmesinde kimseye “yâr” olmadı (krş. Georgeon, 1990: 33).Son olarak şunlar söylenebilir: Tarihsel süreç içerisinde İslâm coğrafyasında46 İslâmiyet’te halifeliğin pozisyonu ve yapılanmasını açık seçik kılmak için geliştirilmeye çalışılanhukuksal çerçeve denemelerinin, esas itibarıyla, mevcut iktidar mekanizmalarına tâbi kaldığı vebu mekanizmaların işleyiş mantığının bir tercümesinden ibaret oldukları söylenebilir. Örneğin Hilafet’ihukuksal açıdan ele alırken ve kurumun İslâm’da yerini temellendirirken akla gelen ilk isimolan Maverdi’nin bu açıdan temel başvuru kaynağı olan eserinin en dikkat çekici yanı, “zor kullanarakhakimiyet kuran emirlerin halife tarafından tanınması” şeklinde “de facto idarelere hukukimahiyet verme”yi kayda düşen bir ilkenin bulunmasıdır (Güngör, 1986: 170-171). Abbasi Hilafeti’ningüçten düştüğü ve çevresindeki sultanlıklara karşı acz içinde olduğu bir dönemde yaşamışolan Maverdi’nin, aslında siyasal-toplumsal realiteyi hukuksal plânda ifadelendirmekten öte birşey yapmadığı söylenebilir (age.: 169-171). Aynı yönde düşünsel formülasyonların, dönemin diğerönde gelen alimleri tarafından da ortaya atıldığı belirtilmektedir (bkz. Türköne, 1994: 172-173).