Türk ve Japon Modernleşmesi: 'Uygarlık Süreci' - Birikim

233sürecinde destek olduğu bir başka İslâmî kongre münasebetiyle tekrar alevlendirildi.36 Esasen Siyonizm’e karşı Filistin Arap mücadelesini ve Müslüman dayanışmasınıgüçlendirmeyi amaçlayan, ancak görünürde kutsal toprakların korunmasıve Kudüs’te bir Müslüman üniversitesi açmak temalarını tartışmanın gerekçegösterildiği bu Kongre’nin hazırlık aşamasında hilafet meselesi özelliklesürgündeki devrik halife Abdülmecit’in Kongre’ye davet edileceği söylentisiylegündeme geldi (Kramer 1986: 125-130). Bunun üzerine Mısır, Türkiye ve yakınlardaölmüş olan Şerif Hüseyin’in oğullarının Kongre’nin gerçekleşmesini tehlikeyedüşürecek düzeye varan tepkileri karşısında Emin el-Hüseyni Kongre’ningündeminde hilafet konusunun bulunmadığına, devrik halifenin davet edilmesininde söz konusu olmadığına bu ülkeleri ikna etmek için büyük çaba harcamakzorunda kaldı (agy.). Öte yandan Mısır’da Kral Fuad’ın itibarını zedelemekamacıyla Wafd hükümeti bu Kongre’ye olumlu yaklaşıp destek vererek temsilcigönderdi. Kral’ın Kongre’ye ve Müftü’ye şiddetle tutum alması ile yaşanan sürtüşmeMüftü’nün Kral’a halifelik konusu ile ilgilenmediği yolunda bir kez dahagaranti vermesi ile ancak giderilebildi. Tüm bunlar İslâm dünyasında yerel çıkarçatışmalarının ve iktidar mücadelelerinin halifelik kurumu üzerinden sürdürüldüğüne,siyasal çekişmelerde taraf olanların halifelik konusunu kendi hesaplaşmalarınanasıl malzeme yaptıklarına çarpıcı örnekler oluşturmaktadırlar.İki yıl sonra, aynı meseleye ilişkin olarak İslâm dünyasının bir başka köşesindeharekete geçildiği görülür. Ağustos 1933’te bir Fransız gazetesi Fas Sultanı’nıhalife yapma fikrini ortaya attı. Bu girişim Hicaz ve Mısır’da halifelik kurumununyeniden ihya edilmesine yönelik yukarıda zikredilen sonuçsuz girişimlerdeoldukça manipülatif bir rol üstlenmiş oldukları düşünülen İngilizler’in karşısında,dönemin “rakip” dünya gücü olan Fransızlar’ın bu mesele açısından sankibir tür “misilleme”si gibi görünmektedir. 37 Dolayısıyla “ilga-sonrası” süreçte yaşananlarınuluslarası arenada güç ve nüfuz mücadelelerinin seyrini de aksettirecekbiçimde geliştiği söylenebilir. “Faslı” bir halife önerisine Kahire’nin tepkisibeklenebileceği gibi iki yıl önce Kudüs Kongresi’ne karşı olanın aynısıydı ve dahaönce adı duyulmamış bir oluşum olan “Müslüman Halifelik Cemiyeti” tarafındanyapılan bir toplantıda “İslâm dünyasında hiç kimsenin halifelik için gerekliniteliklere sahip olmadığı” belirtildi (Kedourie, 1963: 231).36 Kudüs Müftüsü Hacı Emin el-Hüseyni’nin Filistin ulusal kurtuluş hareketindeki öncü rolü vekurucu pozisyonu konusunda ve Kongre’nin (Türkçe) genel bir değerlendirmesi için bkz. Elpeleg,1999.37 Aslında Fransa İngilizler’in kendi güdümlerinde bir halifelik arayışları karşısında çok daha önceleri“tetikte” olmaya başlamıştır. Fransızlar’ın Birinci Dünya Savaşı’ndan itibaren Şerif Hüseyin’ingirişimlerini dikkatle izledikleri ve İngiliz denetimindeki bu şahsiyetin halifeliğe oynadığınıfark ettikleri her noktada kendi Müslüman kitleleri arasındaki nüfuzundan dolayı Fas Sultanıkartını masaya sürdükleri anlaşılmaktadır (bkz. Şimşir, 1999: 110-111). Bunun yanısıra İtalya veRusya da sırasıyla Şeyh Ahmed Sanusi ve Afgan Emiri Amanullah Han üzerinden savaş sırasındave sonrasında halifelik meselesine mühahil olmak istemişlerdir (age.: 111-113)