Türk ve Japon Modernleşmesi: 'Uygarlık Süreci' - Birikim

226çevreler açısından halife, “Mustafa Kemal’in siyaset sahnesindeki üstünlüğünekarşı olası tek ağırlık” olarak değerlendirilmiştir (Zürcher, 1995: 244).Ankara’nın tedirginliği halifeye ülke içinden ve dışından yönelimlerin sıklaşmasıylaiyice artmaktaydı. İstanbul Barosu Reisi Lütfi Fikri Bey’in Halife’nin istifaedeceği söylentileri üzerine kaleme aldığı, Tanin gazetesinde yayımlanan veesasen halifenin siyasal iktidar dışında bırakılmasını sorgulayan Halife’ye açıkmektubu, bundan kısa bir süre sonra da Hindistan Müslümanlarını temsilenEmir Ali ve Ağa Han tarafından halifeye daha etkin bir konum kazandırılmasınıisteyen ve Ankara hükümetine hitaben kaleme alınmış olmakla birlikte Başbakan’a(İsmet İnönü) ulaşmadan muhalif İstanbul gazetelerinde yayımlananmektuplar bu tedirginliği besleyen en önemli gelişmelerdir. 25 Özellikle Ankara’nındevre dışı bırakıldığı izlenimini yaratan ikinci olay, zaten Rauf Orbay’ınİstanbul’da halifeyi ziyaret etmesi nedeniyle gergin olan Mustafa Kemal ve ekibininbir anda sertleşerek kararlı bir adım atması için neden oluşturmuştur. İlkipuçları Abdülmecit’in halifeliğe bütçeden ayrılan ödeneğin arttırılması talebinitakiben Mustafa Kemal Paşa’nın Başbakan İsmet Paşa’ya yazdığı mektupta yeralan ifadelerle kendisini gösterdi. 26 Kısa bir süre sonra 3 Mart 1924’te de sondarbe indirilerek halife Abdülmecit ile diğer hanedan üyelerinin dramatik birşekilde ülkeden çıkarılmaları gerçekleşti. 27Halifeliğin kaldırılmasının Türkiye içinde görünürde çok büyük bir infial yarattığısöylenemez. Halk katında ortaya çıkan herhangi bir tepkisel hareketliliksöz konusu değildi. Bununla birlikte bu olayın belli bir süredir Mustafa Kemalve onun tarzını kayıtsız-koşulsuz benimseyenler ile onlara muhalif düşmeyebaşlamış olan Kurtuluş Savaşı’nın yukarıda da zikredilen diğer önemli şahsiyetleriarasında giderek zayıflamakta olan ilişkileri kopma noktasına getirdiği ilerisürülebilir. Daha ılımlı ve itidalli yol alınmasından yana olan bu muhalif gru-25 Lütfi Fikri Bey’in İstiklâl Mahkemesi’nde yargılanmasına neden olan mektup olayını, mahkemetutanaklarına da yer vererek, meşrutiyetçi-cumhuriyetçi çatışması bağlamında hilafetin kaldırılmasıüzerinde odaklaşarak aktaran bir çalışma olarak bkz. Çulcu, 1992.26 Sözü edilen mektupta Mustafa Kemal Paşa, “korunan halifelik makamının ne din ne siyaset bakımındanbir anlamı” bulunmadığını, hilafet makamının “bir tarihsel anıdan başka bir şeyol”madığını, “halifenin hayatını ve geçimini sürdürebilmesi için Türkiye Cumhurbaşkanınınödeneğinden daha az bir ödenek yete”ceğini belirtiyor ve olacakları hissettiren şu ifadeleri kullanıyordu:“Fransızlar kral ailesini ve mensuplarını Fransa’ya sokmakta bağımsızlıkları ve egemenlikleriiçin, yüzyıl sonra bugün bile mahzur görüp dururlarken, her gün ufuktan Sultanlıkgüneşinin doğmasına duacı bir padişahlık ailesi ve mensupları hakkındaki işlemimizle TürkiyeCumhuriyetini nazikliğin ve boş sözlerin kurbanı edemeyiz” (akt. Goloğlu, 1973: 52-53).27 Söz konusu kararın alındığı TBMM oturumunun tutanakları, olduğu gibi ve yorumsuz olarakGoloğlu’nda (1973) bulunmaktadır. Kararı olumlayan Kemalist tarihçiliğin perspektifinden toplantınınaktarımı için bkz Akgün, tarihsiz: 163-214. Kararın karşısında yer alan İslâmcı-Osmanlıcıbir değerlendirme olarak ise bkz Mısıroğlu, 1993: 314-346. Devrik halife Abdülmecit ve diğerhanedan üyelerinin ülkeden ayrılışlarının ve sonrasının ayrıntıları için bkz. Akgün, tarihsiz: 195-214; Gentizon, 1983: 61-64; Çetiner, 1993: 325-378.