Türk ve Japon Modernleşmesi: 'Uygarlık Süreci' - Birikim

2231992/1: 151), yani hiçbir siyasal güç ya da yetkisi olmayan bir “dinsel-ruhanî” liderolarak seçilmiştir. 17 Bu karar halifelik kurumunun tarihi açısından değerlendirildiğinde,Emeviler’den itibaren mevcudiyetini sürdüren “Saray Halifeliği”ninde aşılarak yerine bir “Meclis Halifeliği”nin ihdas edildiği yeni (ama kısasürecek olan) bir döneme girildiği anlamına gelir. Karşımızda artık Osmanlı halifesiyerine “TBMM halifesi” vardır ve Meclis, Hilafet’in istinatgâhıdır. 18 Pratikitibarıyla, halifeliğin sembolik bir meşruiyet kaynağı olmaktan öteye gitmediğigeç-Abbasi ve Memlûk dönemlerine yakın düşen bu formül, bizzat Mustafa Kemaltarafından da benimsenmiş ve geçerlilik kazanması amacıyla ortaya atılmıştır.19 Bundan sonra gündem, TBMM adına iktidarı temsil edecek kişi ya daekibin bu makamla ilişkisinin seyrine göre şekillenecektir.Ankara’da oluşum sürecindeki yeni rejimin, Vahdettin’in ülkeyi terk etmesinigerekçe göstererek halifeliği neden kaldırmayıp 16 aylık bir süre için bir “MeclisHalifesi” seçeneğini tercih ettiği sorusu üzerine muhtelif görüşler ortaya atılmıştır.Bunlardan biri, Cumhuriyet’in henüz “resmiyet” kazanmadığı bir zamandayurt dışına çıkmış son Osmanlı sultanının halifelik ünvanını kullanarakAnkara’ya karşı hem dış destek toplama hem de “iç-uzantılar” bulma ihtimalininTBMM’ni tedirgin etmiş olabileceğidir. Nitekim ülkeden ayrılmak için yardımistediği İngiliz makamlarına yazdığı mektupta Vahdettin kendisi için OsmanlıPadişahı ya da Sultanı değil “Halife-yi Müslimin” sıfatını kullanmaktaydı(Aydemir, 1983: 61). Bu nedenle zaten saltanatın kaldırılmasıyla bir siyasal iktidarodağı olmaktan çıkmış, üstelik Meclis denetimi ve güdümündeki halifeliğinülke sınırları içerisinde mahfuz (bir bakıma da “mahpus”) tutulmasının Ankaraaçısından stratejik bir önem ve yarar taşıyacağı düşünülmüş olabilir. 20 Bu stratejikönem, İngilizlerin halifeliğin koruyucusu rolüne talip olup kendi denetim-17 Veliaht Abdülmecit Efendi’nin Kurtuluş Savaşı sürerken padişah Vahdettin ile sorunlu ve gerilimlibir ilişkisi olmasına karşın Mustafa Kemal Paşa ile ilişkilerinin genelde olumlu bir çizgideseyretmiş olması, bu “atama”nın sıkıntısız gerçekleşmesini sağlamıştır (bkz. Uluğ, 1975: 33-60).18 “TBMM halifesi” ifadesini, Ömeroğlu’ndan (1996: 11) esinlenerek kullanıyorum.19 30 Ekim 1922’de Saltanat’ın Kaldırılması’nı görüşmek üzere toplanan TBMM’de yaptığı konuşmadaMustafa Kemal Paşa bu formülü açık biçimde savunmuştur. Hilafet kurumunun tarihi üzerineuzunca bir değerlendirmenin yer aldığı konuşmasında sözü halihazırdaki Hilafet’e getirmişve şöyle devam etmiştir: “Şimdi Efendiler, makamı hilafet mahfuz olarak onun yanında hakimiyetve saltanatı milliye makamı -ki Türkiye Büyük Millet Meclisidir- elbette yanyana durur...; çünkübugünkü Türkiye Devletini temsil eden Türkiye Büyük Millet Meclisidir. Çünkü bütün Türkiyehalkı, bütün kuvasile o makamı hilafetin istinadgahı olmağı doğrudan doğruya yalnız vicdani vedini bir vazife olarak taahhüt ve tekeffül ediyor” (Akgün tarihsiz:, 71; Çulcu, 1992/1: 121).20 İnalcık halifenin siyasal olarak “iktidarsız”laştırılması kararının, Mustafa Kemal tarafından, İslâmdünyasının büyük bir kısmının yabancı tahakkümü altında olması nedeniyle, diğer Müslümanülkeler bağımsızlıklarını elde edip halifeliğin kesin-kalıcı pozisyonunun ne olacağını belirleyenekadar TBMM’nin halifeliği “koruması” altına aldığı belirtilerek haklılaştırıldığını ileri sürmektedir(İnalcık, 1987: 29). Ayrıca, Jaschke’ye göre, Mustafa Kemal Paşa, Kurtuluş Savaşı sırasındaİslâm ülkelerinden, özellikle de Hindistan’dan gelmiş olan mali yardım ve manevi desteklerindevam edeceği umuduyla da bu ertelemeye gitmiş olabilir (Jaschke, 1972: 119).