Türk ve Japon Modernleşmesi: 'Uygarlık Süreci' - Birikim

217bi, 1993: 19). Dolayısıyla soy, sop, kabile, yöre gibi, İslâm-öncesi bilincin etnikaidiyet kategorilerine gönderme yapılmaya başlandı. Halife “Ensar”dan mı(Medineliler) olmalıydı, yoksa “Muhacirun” (Mekkeliler) arasından mı? Peygamberinkabilesi “Kureyş”in ileri gelen saygın bir üyesi mi olmalıydı, yoksaonun bizzat akraba çevresinden, örneğin Kureyş’in “Haşimoğulları” soyundanya da, daha da iç bir aidiyet çemberi olması itibarıyla, “Ehl-i Beyt”ten mi?... 7 Buve benzeri soruların işaret ettiği gerçek, halifelik konusunun gündeme gelmesiylebirlikte Müslümanlar arasındaki ilk ihtilafların da, İslâmî kimliği etnik temeldekesen alt-kimlikler üzerinden belirmiş olmasıdır. Bu ihtilaflar sonrakidönemlerde acı ve kanlı olaylara kapı aralayarak, Hilafet tarihinin başlangıçtanitibaren kıran kırana iktidar mücadeleleriyle biçimlenmesine neden olacaktır.Süreç, ana hatlarıyla şu şekilde özetlenebilir. 8Halifelik, başlangıcını aldığı “Hulefâ-yi Râşidîn Dönemi”nde (Türkçe yaygınkullanımıyla “Dört Halife Dönemi”) İslâm’ın hayatiyetini sürdürmesi kaygısı vebunun en geçerli yolunun da yeni topraklara yayılmak olduğu prensibiyle esasenbir dünyevi-siyasal liderlik olarak yapılandı (Sourdel, 1978: 937). Ancak ilkhalife Ebu Bekir’den başlayarak halife seçiminde yaşanan sıkıntı ve sürtüşmeler9 onu izleyenlerin belirlenmesi sürecinde de kendisini göstermiş ve “HulefâyiRâşidîn”in sonuncusu Ali’nin makama gelmesi daha da ciddi ihtilaflar yaratarakİslâmiyet bünyesinde ilk hizipleşmenin kristalleşmesine yol açmıştır.Ali’nin halife seçilmesini kabul etmeyen Şam valisi Muaviye ile yapılan SıffinSavaşı (658) sonucunda Muaviye’nin, Şiî-Alevî literatürün iddialarına kulak verilecekolursa, “hile” ile kendisini halife seçtirmesinden sonra halifelik Emevisoyuna geçti. Bu gelişme bir bakıma “Dört Halife”nin üçüncüsü ve kendi soylarındanolan Osman’ın öldürülmesiyle “iktidar”ı kaybeden Kureyş kabilesinin enbüyük ve güçlü kolu Ümeyyeoğulları’nın, Kureyş’in diğer boyu ve hem Peygam-7 Halifenin Kureyş’ten olması, kurumlaşmanın başladığı erken zamanlardan itibaren İslâm tarihininhemen her devresinde ortaya atılmış, hatta daha ileride de değinileceği üzere gerek Sultan II.Abdülhamit’in panislâmist politikası karşısında İngilizler tarafından, gerekse Cumhuriyet dönemindesaltanatın kaldırılmasını müteakiben kurumun pozisyonuna ilişkin belirsizlik dönemindebir formül olarak gündeme getirilmiştir.8 İslâm tarihi içerisinde hilafet kurumunun yeri ve geçirdiği evrim, gerek klasik gerekse moderndönem İslâm tarihçileri ve âlimlerince ele alınmış ve meselenin siyasî, hukukî ve mezhebî (özellikleSünni ve Şiî İslâm açısından) yönleri üzerine tartışmalar oldukça kapsamlı bir literatürünortaya çıkmasına yol açmıştır. Konuya ilişkin yaptığımız okumalar doğrultusunda tezimizi ortayaatarken genelde literatürde bir mutabakatın bulunduğu noktaları vurgulayarak, ihtilaflı noktalarıanafikrimizi destekler yönde de olsalar kullanmamaya özen gösterdik. Bu açıdan ortalama okurilgisine yönelik olmakla birlikte mevcut tartışmaların elden geldiğince titiz bir değerlendirmesüzgecinden geçirilerek kaleme alındığı açık olan TDV İslâm Ansiklopedisi’nin “Hilafet” maddesinebir tür “mihenk taşı” olarak itibar ettiğimizi belirtmek isteriz (bkz. Avcı, 1998: 539-546; Özcan,1998b: 546-553).9 Ebubekir’in halife seçilme sürecinde yaşanan ihtilafların farklı perspektiflerden değerlendirmeleriüzerine bkz. Ahmed Hilmi, 1979: 273-282; Gölpınarlı, 1979: 56-64; Mısıroğlu, 1993: 65-75.