Türk ve Japon Modernleşmesi: 'Uygarlık Süreci' - Birikim

TÜRKİYE’DE LAİKLİĞİN TARİHÎ DİNAMİKLERİ 161R.Guenon, F. Schuon gibi yeni-gelenekselci düşünürlerin ve Peter L. Berger gibidin sosyologlarının derinlemesine tartıştığı üzere, sekülerleşme/laikleşme sürecininsanıldığı gibi, metafiziğin ve vahyin mi, yoksa esas itibariyle sahici geleneğin,kutsalın ve hikmetin mi reddi anlamına geldiğinin revizyonu bu yazınınkapsamı dışındadır. Başta verdiğimiz sınırlı tanım açısından ise laikleşme iledevletin gelişimi arasında neredeyse nedensel bir ilişki söz konusudur. Gelenekselentelektüel gündemin temel temalarından birini oluşturan ‘tabii hukuk’,Kilisenin yozlaşması ve giderek sahneden çekilmesine paralel olarak gündemdendüşmüştü. Devletin Kiliseye galebesiyle birlikte ise, gündemi, insan-yapımı,pozitif, yani ‘laik’ hukuk almış, F. Bastiat’nın (1990) büyük bir duyarlılıklavurguladığı, ‘hukuk’un ontolojik ‘adalet’ kavramıyla içkin ilişkisi artık gözdenkaybolmuştu. Böylece pozitivist esprinin gereği olarak, ‘toplum/toplumbilim’ilişkisinde olduğu gibi, ‘devlet/pozitif hukuk’ ta toplumsal mühendisliğin birformülasyonu haline gelmişti.Batı’da tabii hukuk arayışının kesilmesiyle pozitif (laik) hukukun evriminin,modern devletin gelişimine paralel bir seyir izlediği (Apter, 1965: 74), birçok yazartarafından ifade edilmiştir. Örneğin, Engels (1968: 324) hukukun ancak belli birdevlet örgütünün var olduğu toplumlar için söz konusu olabileceğini söylüyordu.Artık ‘adalet’ ile içkin ilişkisini koparan (pozitif) hukuk, XIX. asır Alman dünyasındageliştirilen ‘hukuk devleti’ kavramının çıkış noktasında olduğu gibi, temeldebir iktidar aygıtı olarak devlet gücünün, otoritesinin meşrulaştırılması amacınayönelecekti (Apter, 1965: 74). Buna en çarpıcı örnek kanaatimizce, Hegel’in (1998:153) ‘anayasa hukuku’ndan, ‘devletin hakları’ şeklinde söz etmesidir. 17Batı’da olduğu gibi, Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşu ile zirvesine çıkacakmodern devletin gelişimi ile laikleşme arasındaki ilişkinin tarihî kökenleri gerçekteOsmanlı’ya uzanıyordu. Osmanlı’da, geleneksel ‘devlet’(kut) ve ‘şehir’ anlayışınınzıddına, İran ilahi devlet anlayışı ve bürokratik geleneğine dayanan ‘moderndevletin izdüşümü’nün sonucu olan İslâm hukuku (fıkıh) ile nizami (statutory-positive)hukuk arasındaki fiili çatlak (Gencer 2000), modernizasyon/ihtilalsürecine paralel olarak büyüdü. Batı üstünlüğünü dengeleme arayışının belirginleştiğiNizam-ı Cedit, Tanzimat, Meşrutiyet ve Cumhuriyet devirlerinde ise ‘devletikurtarma’ kaygısının ağır basması, ibrenin gittikçe İslâm hukukundan pozitifhukuka doğru kaymasına yol açtı. Gerçekten, III. Selim’den Mustafa Reşit Paşa’ya,II. Abdülhamid’den Mustafa Kemal Paşa’ya uzanan çizgide görüldüğü gibi, ‘devletelden gidiyor’ kaygısıyla birincil amaç hep ‘devleti kurtarmak’tır. 18 Bu anlayışagöre ‘devletin kurtuluşu’ ‘ülkenin kurtuluşu’ anlamına gelmektedir.17 Oysa bilindiği gibi, Bastiat’nın (1990) da vurguladığı üzere, etimolojik anlamıyla ‘hukuk’, haklar,yani ‘insan hakları’ anlamına gelmektedir.18 Bu konuda özellikle III. Selim’in feryadı çarpıcıdır: “Allah aşkına devlet elden gidiyor. Sonra faidevermez. Ben bildiğimi size beyan eyledim. Siz de devlette hissemendsiniz” (Karal, 1988: 148)(vurgular bana ait).