Türk ve Japon Modernleşmesi: 'Uygarlık Süreci' - Birikim

12AYŞE ÖNCÜfarklı anlamlarını tartışarak başlıyor. Batı’nın kendine atfettiği en önemli özellikolan ‘medeni’ sıfatının, Fransızca, İngilizce ve Almanca’da değişik etimolojileriniinceliyor. Medeniyet ‘gerçekten’ nedir sorusunu bir kenara bırakıp, onun dildekurulan anlamları üstünde durduğu için, Elias’ın bugünkü anlamda bir ‘deconstruction’(yapıbozum) çabası içinde olduğunu düşünüyoruz. Medeni sözcüğününBatı’nın kendini kavramakta ve görmekteki önemini vurgulaması, hemenbize -bugünün okuyucuları olarak- Edward Said’in Şark ve Şarkiyatçılıkkavramlarını deşifre etmesini hatırlatıyor.Ancak ikinci bölümde Elias farklı bir istikamete yöneliyor. Kendi ifadesiyle,‘medenileşme’ sürecinin ilk evrelerine geri dönüp, henüz Avrupa kendisini “Batımedeniyeti” olarak görmeye başlamadan önce, ‘medeni davranma’ fikrinin nasılkristalize olduğunu anlamaya çalışıyor. Böylece insanın ‘medenileşmesi’ sürecininbir mikro-tarihini yapmak üzere yola çıkıyor. Ortaçağlardan itibaren,“medeni” sözcüğünün gündelik yaşamın kıvrımları içinde nasıl içerik kazandığını,insan bedeninin en ‘doğal’ fonksiyonlarının, ne zaman adaba ve muaşereteaykırı olarak tanımlanmaya başladığını ve giderek utanma, yüz kızarma gibiduygulara dönüştüğünü aktarıyor. Kitabın bu bölümü, gerçek bir tour de force;okuması çok zevkli bir gündelik pratikler tarihçesi sunuyor. Bizler -bugününokuyucuları olarak- hemen Foucault ile paralellikler kurup, Elias’ın ‘medeniyetinarkeolojisi’ni yaptığını düşünüyoruz.Böylece kitabın üçüncü bölümüne (II. cildin ilk bölümü) değin, Elias’ın aslındaBatı medeniyetinin ‘yükselişinin’ öyküsünü anlattığı - yani klasik bir ‘dönüşüm’problematiği etrafında döndüğünü, tam kavrayamıyoruz. Çok kabacaözetlemek gerekirse, merkezî devletin şiddet kullanımını kendi monopolü altınaalmasıyla başlayan ve giderek daha çok alana yayılan ve derinleşen sosyaldenetim ağlarının, kişiler üstündeki ‘dış’ baskı ve kontrolleri yoğunlaştırdığınısöylüyor Elias. Toplumsal yasakların, bireyin iç dünyasının ve kişilik yapısınınbir parçası haline gelerek ‘iç’ disipline ve öz-kontrole dönüştüğünü vurguluyor.Bireyin her türlü şiddet eğilimlerini, hissî temayüllerini, bedenî ihtiyaçlarını‘ayıp’-‘gayrı medeni’ olduğu için kendinden ve başkalarından gizlemek zorundakalmasının, modern özneyi -kendi kendine yeterli ve başkalarıyla mesafeli- ortayaçıkardığını söylüyor. Hemen teslim etmek gerekir - benim burada aktardığımdançok daha sofistike bir çözümleme yapıyor. Evrimci mantığın ‘tek neden’arayışından uzaklaşıp, birbirine rakip bir dizi sosyal oluşumun ‘figürasyonu’ üstündenaçıklamalar getiriyor. Alman burjuvazisi ile saray çevreleri arasındakiilişkilerin, Fransa ve İngiltere’den farklılığını vurguluyor. Ancak aynı zamandaFreud’un fikirlerini hiç sorgulamadan, bir leitmotiv olarak kullandığı ölçüde,Avrupa’nın ‘medenileşmesini’ üç yüzyılda gerçekleşen özgün bir evrim süreciolarak kavramlaştırıyor. Norbert Elias’ın bize sunduğu öyküde, Batı muhayyilesindekigayri-medeni (ilkel) dünyaya hiç atıf yok.Zygmunt Bauman, Elias üstüne bir yazısında, şöyle bir değerlendirme yapıyor: