Türk ve Japon Modernleşmesi: 'Uygarlık Süreci' - Birikim

NORBERT ELIAS’IN UYGARLIK KURAMI: ELEŞTİRİLER VE GELİŞMELER 81rütebileceğini düşünür. Oysa Elias diğer toplulukların -ya da Ortaçağ’da yaşayandiğer insanların- utanma duygularına sahip olabileceklerini reddetmez.Her toplumun ‘mutlaka gerekli bir hayatta kalma işlevi’ olarak özdenetimleriöğrenmesi gerektiğinin (Elias, 1983: 34) altını çizer. Ancak, incelediği dönemdeutanma ve sıkılma eşiğinin yükseldiğini, insanların özdenetimlerinin arttığınıve yetişkinlerin özdenetiminde niteliksel değişimlerin meydana geldiğini tespiteder. Bunlar giderek içselleştirilen özbaskılanıma (süper ego, vicdan) dayanır,büyük ölçüde otomatikleşmiş ve dışsal baskılanımdan, yani dışsal yaptırımlarındenetiminden giderek bağımsızlaşmışlardır. 7 Kuramsal temellerden yoksunolan Duerr’in eleştirileri bu nedenle havada kalmakta ve Elias’ın en önemli görüşüolan psiko-oluşum ile sosyo-oluşum arasındaki ilişki hakkında herhangibir şey söylememektedir.Gevşeme tezi60’lı ve 70’li yıllarda davranış biçimlerinde gözlenen değişimler ve bunlara bağlıözgürleşme hareketleri Elias’ın uygarlık kuramını temelinden sarsmış gibi görünür.Geleneklerde ve ilişki biçimlerinde -özellikle cinsiyetler arasındaki ilişkilerde,cinsellikte ve duyguların ele alınış biçimlerinde- görülen gevşeme, ilk başlardaözdenetimin azalması şeklinde yorumlanır ve dürtülerin ve duyguların denetimiyönündeki genel doğrultuyla çelişki içinde olduğu düşünülür. Bu anlayış bir süreElias’ı da, gevşeme eğilimini uygarlık kuramına dahil etmekten alıkoyar. Bu durum,Hollanda’da yürütülen Elias çalışmalarında, özdenetim anlayışıyla derindenilgilenilmesine ve bu anlayışın geliştirilmesine yol açar (Wouters, 1977: 279-298; 1999; de Swaan, 173-198). 8 Kavram mercek altına yatırılır. Sonuç olarak, duygularladaha az baskıcı bir biçimde ilişki kurulmasının, özdenetimin azalmasışeklinde basitçe yorumlanamayacağı sonucuna varılır. Aksine, gevşeme dönemlerinde,dürtülerin ve duyguların bireyler tarafından üst düzeyde denetlenmesigerekmektedir, çünkü genel bağlayıcı düzenlemelerin gücü azalır ve bunlar insanlararasında yeniden oluşturulmalıdır. Akılcılaştırma, ruhsallaştırma ve kendinibaşkalarıyla eşit görme yeteneğine duyulan gereksinim artar.Davranış ve ilişki biçimlerindeki değişiklik, toplumsal egemenlik ilişkilerindekideğişikliklerle ilişkilidir: Gevşeme süreçleri, egemenlik ilişkileri açısındangüçsüz grupların özgürleşerek egemenlik merkezlerine yerleşmeye çalıştıklarıgeçiş dönemlerinde ortaya çıkar. Egemenlik ilişkilerinde uygun değişimler yaşandıktansonra, bu gevşeme süreçlerini, biçimlendirme süreçleri izleyebilir.7 Elias’ın sosyalleşme sürecini yalnızca bir koşullandırma süreci olarak gördüğü ve bilinçli olarakdavranan, id ile süper ego arasında iletişimi sağlayan egoyu dışladığı yolundaki eleştiriler içinbkz. Honneth/Joas (1980: 119ff.), Sampson (1984: 26), Wehovsky (1977: 9-10) ve Blomert(1991: 17ff).8 Özdenetim kavramını geliştiren araştırmacılardan birisi de Waldhoff’tur (1995).