Türk ve Japon Modernleşmesi: 'Uygarlık Süreci' - Birikim

NORBERT ELIAS’IN UYGARLIK KURAMI: ELEŞTİRİLER VE GELİŞMELER 79dirici bir şekilde kullandığına ilişkin eleştirilere zemin hazırlamıştır: Giderek artanuygarlaşmanın neye malolduğunu betimlese bile, bu sürecin taşıdığı bütünçokanlamlılığına rağmen, onu son kertede insanların birbirleriyle barış içindeyaşamalarının tek olanağı olarak görür. Bu görüşünü, insanların sahip olduğubilginin artışına ve insanın kendisiyle arasına mesafe koyma ve bu sayede toplumsalsüreçleri çözümleme yeteneğinin artışına dayandırır. 4 İşte Wilterdink’inhenüz yanıtlanmamış olan, uygarlık sürecinin yönünü belirlemede normatif etmenlerinrolü var mıdır ya da olmalı mıdır sorusu, Elias’ın bu tür bir değerlendirmeyekesin karşı çıkışına rağmen, yukarıda anlatılmaya çalışılan bağlamdaanlamlı bir sorudur.2. Belirlenimcilik ve evrimcilik suçlamalarıBelirlenimcilik ve evrimcilik suçlamaları uygarlık kavramıyla yakından ilişkilidir,çünkü bu kavram önceki bölümde de gösterildiği gibi çoğu kez evrimci, belirlenimcive teleolojik olarak anlaşılır. Bu eleştiri ayrıca, Uygarlık Süreci’nin son ikisayfasında formüle edilen ütopyaya da dayandırılmaktadır. Ancak, bu ithamlarözellikle toplumsal süreçlerin belirli bir yöne sahip olduğu teziyle ilgilidir. Planlıve amaçlı bireysel davranışların doğrudan sonucu olmasa bile, Uygarlık Süreci’ndegözlediği ilişkilerde Elias belirli bir yönelim ve yapısal bir gelişme tespiteder. Bu durum hem psiko-oluşum hem de sosyo-oluşum için geçerlidir.Tekil insanın planları ve davranışları, duygusal ve akılsal itkileri, birbirlerine dost ya dadüşmanlar olarak sürekli içiçedirler. Bireyin bu plan ve davranışlarındaki temel örgü,tek tek hiçbir insanın planlamadığı ve yaratmadığı dönüşümlere ve yapılara yol açabilir.Bunun ve insanların birbirlerine olan bağımlılıklarının sonucunda öylesine özel birdüzen ortaya çıkar ki, bu düzen, onu oluşturan tekil bireylerin irade ve akıllarındançok daha güçlü ve zorlayıcıdır (Elias, 1997: Cilt 2, 324-325).Elias bu anlayışıyla sosyolojinin iki temel sorununa değinmektedir: birey vetoplum arasındaki ilişki ile toplumsal dönüşümler modeli…Karşılıklı bağımlılıklar ağının baskılama gücünü -toplumsal süreçlerin görecebağımsızlığını- vurgulayan Elias eleştirilere de kapı açar; gerek tarihin gelişimsürecinde gerekse bireysel davranışlarda görülen akılcı ve planlanmış davranışlarınrolünü yeterince önemsemediği ileri sürülür. Ancak, Elias’ın, kişiliğin gelişimiyleilgili -insanları, kabartma makinesi ve sikke, toplum tarafından biçimlendirilenve toplumu biçimlendiren bireyler şeklinde gören (Elias, 1987: 84)-anlayışı ve toplumsal süreçlerin daha iyi anlaşılması sayesinde bu süreçlerin4 “Sosyolojik araştırmanın görevi, bu kör ve denetimsiz olayları anlaşılır kılmaktır. Bunları açıklamakve böylece insanların, kendi davranışları ve gereksinimleri sonucunda oluşan ve ilk bakışta kavranamayanilişkiler ağı içinde yönlerini bulabilmelerini ve bu olayları daha iyi kontrol edebilmelerinisağlamaktır” (Elias, 1970: 170). Ayrıca bkz. Elias/Scotson (1990: 267-8) ve Krieken (1997: 173).