Türk ve Japon Modernleşmesi: 'Uygarlık Süreci' - Birikim

TÜRKİYE CUMHURİYETİ’NİN İLK YILLARINDA EVİŞİNİN RASYONELLEŞMESİ 55söylemlerinin övüldüğü, eleştirildiği ve yeniden biçimlendiği bu canlı ilişki ortamınadikkat çekmek istiyorum. 9Frederick Winslow Taylor ve “en iyi tek yol”1880’lerde makine araçlarının artması ve geniş ölçekli üretimin yaygınlaşması19. yüzyılın ikinci yarısında Avrupa ve ABD’de rasyonalizasyona yeni bir hız kazandırdı.Dönemin endüstri mühendislerine göre verimliliği, üretkenliği ve dahaaz israf etmesiyle makine, bir insan potansiyeli imgesini temsil ediyordu(Doray, 1988). Philadelphia’lı bir endüstri mühendisi olan Frederick WinslowTaylor (1856-1915) makineyi “ideal” insanın modeli olarak gören ilk kişilerdendir.1880’de yönettiği Midvale Çelik Şirketi’ni “bilimsel yönetim” ve “zaman vehareket çalışmaları” diye adlandırdığı çalışmalarıyla tanıştırdı. Endüstriyel yönetimibir “bilim” olarak algılayan Taylor’un zamanla ilgili çalışmaları her endüstriyelgörevi yerine getirmenin “tek bir en iyi”, “en verimli” yolunun olduğunuiddia ediyordu (Gilbreth ve Carey, 1948: 113-114).Taylor’a göre eski fabrika sisteminde işveren işi işçilere bırakıyordu. Hakimolan, tahmin esasına dayalı kurallardı ve işlerin yerine getirilmesi işçilerin yeteneklerineve o anki hayal güçlerine kalmıştı (Taylor, 1914: 62-63). İşçiler kendialetlerini kullanıyor ve işlerini kendi bildikleri şekilde yapıyorlardı. Taylor’a görebu sistem fabrikanın genel üretkenliğini düşürüyordu. Pratik kurallar yerine işlerbilimsel, rasyonel bir biçimde yapılırsa, fabrikanın üretkenliği kat kat artacaktı.Bunun ışığında, Taylor “zaman ve hareket” çalışmalarının temel prensiplerinibelirledi:1. Her işçinin işini yaparken kullandığı temel işlem ve hareketler dizisini ve bu işleriyaparken kullandığı aletleri tam olarak tespit et.2. Kronometreli bir saat kullanarak her bir temel hareket için ne kadar zaman gerektiğinibelirle ve sonra her iş için en hızlı olan yolu seç.3. Hatalı, yavaş ve gereksiz tüm hareketleri ele.4. Tüm gereksiz hareketlerden kurtulduktan sonra, en hızlı ve en iyi hareketlerle en iyialetleri bir dizi içinde topla.Bu en iyi metod standartlaşır ve öyle kalır (age. :117-118).9 Bir çok Türk sosyal bilimci, erken Türkiye Cumhuriyeti’nde gerçekleştirilmiş, kadınların konumunuetkileyen makro-düzey siyasi dönüşümleri anlamamıza katkıda bulunmuştur. Kemalistparadigma içerisinden yazılmış eserler için bkz. Taşkıran, İnan ve Abadan-Unat; Kemalist duruşakarşı son dönem feminist çalışmalar için bkz. Arat (1989), Toprak (1982) ve Kandiyoti (1987);Türkiye’de toplumsal cinsiyet üzerine sosyalist-feminist teori için bkz. Tekeli (1982) ve Tekeli(1988). Yeni yayınlanmış kitapları Istanbul Households: Marriage, Family and Fertility 1880-1940’da (Cambridge, 1991), Alan Duben ve Cem Behar, İstanbul’da, ulusal dönüşüm dönemi sırasındaAvrupai tarzların ev hayatında ne gibi ayrıntılarda görüldüğünü inceliyorlar. Benim çalışmamda, kadınların gündelik hayatlarındaki ayrıntılı dönüşüme verdiği önem açısından onlarınçalışmasına benziyor. Ancak, benim vurguladığım nokta sadece ev hayatının “Batılı” tarzlarınınyayılması değil, “modernlik” denilen olgunun bu özel şekli üzerinde verilen mücadelelerdir.