Türk ve Japon Modernleşmesi: 'Uygarlık Süreci' - Birikim

TÜRKİYE CUMHURİYETİ’NİN İLK YILLARINDA EVİŞİNİN RASYONELLEŞMESİ 53Kurumlarda, dünya görüşlerinde ve ekonomide makro düzeyde görülen dönüşümleriçalışan Osmanlı İmparatorluğu ve Türkiye tarihçileri “modernleşmeyi”teleolojik olarak, ya verili bir aşama ya da “gerçekten gerçek” bir varlıkolarak ele aldılar. Verilen cevaplar epey farklı da olsa, tarihsel araştırmayı ağırlıklaşekillendiren tek bir soru vardı: Türkiye, Avrupa kökenli (olduğu varsayılan)“modernleşme dönemi”ne nasıl girdi? 5 “Modernlik” kavramını fetişleştirenfarklı Türkiye tarih yazımları, bu kurgunun anlamı üzerindeki kültürel çeşitliliği,ve bu anlam üzerine verilen yerel mücadeleleri görmezden geldi. “Asrileşmeyi”önceden belirlenmiş bir mantığı olan doğal tarihi bir süreç olarak yorumlayarak,bu literatür de modernizasyon teorisinden ayrılamamıştır.Ancak “asrilik” kavramını doğallaştıranlar yalnızca Osmanlı İmparatorluğutarihçileri değildi. Postmodern teorilerin çoğu da benzeri fetişleştirmelere müsaadeetmiştir. “Disiplin” ve “düzen”in 18. ve 19. yüzyıl Avrupa toplumsal kurumlarındayükselişini anlatan ünlü eserlerinde Michel Foucault “modernliğe”yeni bir yorum getirmiştir. Bu yoruma göre modernlik yeni bir söylem ve değişeniktidar mekânizmaları için toplumsal bir sahadır (Foucault, 1979). Foucault’nunJeremy Bentham’ın panoptikonu üzerine yaptığı çalışma, sosyal bilimcileri“düzen” kavramının merkezde olduğu bir modernlik kategorisi tahayyületmeye teşvik etti. 6 Bu düşünce çizgisi doğrultusunda, Batılı olmayan ülkelerinöğrencileri, sömürgeci koşullarda görülen panoptikon ve bunun disiplinli düzenininçeşitlemelerini aramaya başladılar. Örneğin, 19. yüzyılın sömürgeleştirilmişMısır’ında “düzen”in ve “disiplin”in yayılışını çalışan Timothy Mitchell, butip düzenlemeye dayalı anlayışın sömürgeci niteliklerini göstermiştir (Mitchell,1988). Mitchell’ın çalışması böylesi disiplin edici bir “modernliğin” başka bir biçiminianlamayı amaçlıyordu. Ancak Mitchell, Avrupa disiplinlerinin alıcısıolan Mısırlıların failliğine, karşı çıkışlarına ve bu disiplinlerle olan diyaloglarınaçok az önem verdi. Bunun sonucunda da yaptığı çalışma modernizasyon teorisininbazı varsayımlarını yeniden üretti. Ancak “düzen”in kendilerine yabancıolan tekniklerine maruz kalan insanlar kendilerine öğretilen yeni hareket, eylemve varoluş biçimlerini tamamen içselleştirmezler. Bu gibi yeni söylemleriitirazsız bir şekilde özümsemek yerine, sömürgeleştirilmiş halk, neyin kabulğim metinlerin sadece küçük bir kısmı Taylorism’den açıkça bahsetse de, tamamı ev işlerini yapmanınen “verimli”, en “bilimsel” ve “en iyi tek” yolu ile ilgileniyor. Alıntı yaptığım tüm kaynaklar1928 sonrasına aittir. Bu, dil devrimi ile Arap harflerinden Latin harflerine geçiş ile bağlantılı belirginbir kopuş anlamına gelmemelidir. Hane rasyonelliğine yönelik tartışmalar Cumhuriyet’tenönceki dönemlere dayanıyor. Osmanlıca yazılmış bir ev-ekonomisi ansiklopedisine örnek olarakbkz. İzzet, Mehmet, Rehber-i Umur-u Beytiye. 19. ve 20. yüzyılda çıkmış diğer kadın dergilerininyanı sıra bir kadın gazetesi olan Hanımlara Mahsus Gazete (İstanbul, 1895-1908) de bazı sayılarınıev verimliliği konularına ayırmıştır. Bu makalede incelediğim diyaloglar, evin daha geniş birOsmanlı-Türk tarihinin sadece bir alt-bölümü olarak anlaşılmalıdır.5 Örneğin bkz. Lewis, 1961; Berkes, 1964; Keyder, 1987; İslamoğlu-İnan, 1987.6 Örnek olarak bkz. Harvey, 1989.