Accenture-Turkiye-Enerji-Piyasasi-Rapor

Özellikle, serbest tüketici limitinin 100.000 kWh’e düşürüldüğü 2010 yılında, TEDAŞ tarifeleri ile elektriğin piyasa fiyatıarasında ciddi bir fark olması sonucu Toptan Satış Şirketleri farklı satış modelleri geliştirmişlerdir. TEDAŞ - %x, PMUM + %ygibi farklı modeller üzerinden pekçok ikili anlaşma yapılmış ve tedarikçisini seçme hakkını kullanarak toptan satış şirketiportföyüne geçen serbest tüketici sayısı birden belirgin şekilde artmıştır. Dağıtım şirketlerinin bu serbest tüketicilere ait sayaçverilerini okuyup sisteme girmeleri gitgide gecikmeye başladığından, uzlaştırmaya esas verilerin açıklanması dolayısıylafaturalama ve nihayetinde faturalanan tutarların ödenmesi süreçleri de sırasıyla gecikmeye başlamıştır. Bu durum piyasadakinakit akışını olumsuz etkilemiştir. Aşağıda, aradaki farkın net bir şekilde gözlenmesi için 2010 yılındaki ortalama SGÖFdeğerleri ile TEDAŞ ticarethane tarifesinin temsili bir gösterimi verilmiştir.TL/MWh21019017015013011090Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım AralıkOrtalama SGÖFTEDAŞ TicarethaneKaynak: TEİAŞ, TEDAŞŞekil 5: 2010 yılı - TEDAŞ Tarifeleri ile Piyasa Fiyatları Arasındaki İlişkiTEDAŞ tarifeleri yeniden yapılandırılmıştır. Altkırılımındaki kalemlerde bazı değişiklikler yapılmıştır.Daha da önemlisi, Dağıtım Şirketlerinin kan kaybınınönlenmesi için TEDAŞ tarifeleri belirgin ölçüdedüşürülerek, elektriğin piyasa fiyatı ile arasındakimakas belirgin ölçüde kapatılmış ve toptan satışfirmalarının cazibesi nispeten düşmüştür. Bu süreçte,kısa sürede ciddi gelir elde ederek birden büyümüşolan pekçok toptan satış şirketi piyasadan çekilmekdurumunda kalmıştır. Aslen piyasada beklenenkonsolidasyon yavaş yavaş gerçekleşmeye başlamıştır.Pekçok sektör oyuncusu dikey entegrasyon yoluylabünyelerinde bulundurdukları fonksiyonları paralelşekilde kullanarak risk yönetimi yapmaya çalışmıştır.Bir diğer deyişle, toptan satış enerji sektörü bilgisi bileolmadan yürütülen, tarife ile spot fiyat arasındakifarkdan faydalanılarak kar elde edilen bir fonksiyonolmaktan uzaklaşıp, büyük üreticilerin pazar riskinibertaraf etmekte kullandıkları bir araç görevi görmeyebaşlamıştır.8

2011 - 2013 ArasıGün Öncesi Planlama’dan Gün ÖncesiPiyasa’ya geçiş öncesi katılımcılarayine gerekli anlaşmalar imzalatılmış,Gün Öncesi Piyasa’ya dair farklı zamanve mekanlarda çeşitli eğitimlerverilmiştir. Bunun da ötesinde birdemo üzerinden piyasa katılımcılarınıngerçek anlamda mali değer taşımayanfiktif bir sistemde işlem yapmalarısağlanarak Gün Öncesi Piyasası’nahazırlanmaları desteklenmiştir. Buradaamaç gönüllü bir piyasa olacak olanGün Öncesi Piyasası’na aşinalığıarttırarak piyasa faaliyete geçtiğindekikatılımcı sayısının yüksek olmasınısağlamaktır. Ne yazık ki uzun bir sürehedeflenen katılım sağlanamamıştır.Piyasa katılımcıları yeni olan busistemden bir şekilde uzakdurmuşlardır.Piyasa katılımcılarının, bir şekilde budirenci kırması için, bazı büyükoyunculardan demo olan sistemegirerek işlem yapmaları ve sisteminmümkün olduğunca denenmesi ricaedilmiştir. Bir yandan da verileneğitimler sıklaştırılarak Gün ÖncesiPiyasası’nın amacı, yapısı ve mevcutdurumdan farkları anlatılmaya devamedilmiştir.Portföy optimizasyonu amaçlı olan buyeni piyasa, katılımcılarına üretimve/veya tüketim ihtiyaçları ile ikilianlaşma yoluyla sözleşmeye bağlanmışyükümlülüklerini gün öncesindedengeleme olanağı sağlayacaktır.Sistem işletmecisine gün öncesindendengelenmiş bir sistem sağlamak,gerçek zamanda yönetilecekdengesizliği azaltacağından hemşebeke altyapısının yaşlanmasınıgeciktirmesi sebebiyle altyapı yatırımmaliyetlerini düşürecek hem defrekans oynamalarının azaltılmasınıkolaylaştıracağından elektrik kalitesiniolumlu yönde etkileyecektir. Bir detasarlanan teklif bölgeleri, Sistemİşletmecisine gün öncesinden kısıtyönetimi yapabilme imkanısağlayacaktır. Teklif bölgeleri aynızamanda bölgesel fiyatlandırmayoluyla Türkiye’nin ihtiyaç duyduğuyatırımların doğru şekildeyönlendirilmesineyardımcı olacaktır.Elektrik üretiminin yoğun olduğudoğu bölgesinde sistem kısıtlarısebebiyle iletilemeyen elektriğinbölgede kalarak elekrik fazlasıoluşturması ve dolayısıyla elektrikfiyatlarının düşük olması sebebiyledoğu bölgesine elektrik tüketimi fazlaolan üretim sektörlerinin yatırımlarıçekilerek, bölgenin kalkınmasısağlanacaktır. Öte yandan, elektriktüketiminin yoğun olduğu batıbölgesindeyse, elektrik tüketimfazlalığına rağmen kısıtlardan ötürübölgesel ithalat yapılamayacağındanoluşan elektrik açığı sebebiyle elektrikfiyatlarının yüksek olması, elektriküretim yatırımlarını çekecektir. Bu ikisenaryo birleştiğinde, enerji sektörü vesanayi dengeli bir şekilde ihtiyaçduyulan kapsamda geliştirilmişolacaklardır. Ancak teklif bölgelerikurgusu bir tasarım olarak kalmış,işlemler tek teklif bölgesi olarakbazında sürdürülmüştür.Yeni piyasa yapısında Katılımcılar,belirledikleri fiyat dilimlerinin herbirinde ne şekilde hareket edeceklerini(alım, satım, işlem yapmama) portföyyükümlülüklerine göre belirleyecek vebunu sisteme gireceklerdir. Örneğinbir katılımcı ikili anlaşmalarlasağlamayı taahhüt ettiği miktardakielektriği bünyesindeki üretimsantrallerinden en düşük üretimmaliyetli olanının üretim maliyetidilimine gelene kadar direkt piyasadanalabilir, bu dilime gelindiğindesantralin kapasitesi kadar elektriğisantralinden sağlayabilir, taahhütettiği miktar daha fazla ise kalanmiktarı piyasadan alabilir. Elektrikalmak isteyen katılımcıların almayatalip oldukları miktarın, elektriksatacak katılımcıların satmaya niyetettiği miktarla eşit olduğu fiyatdiliminin piyasanın temizlenme fiyatı(market clearing price) olduğubelirtilecek ve o saatin piyasa takasfiyatı (PTF) bu şekilde belirlenmişolacaktır. Katılımcının belirli birhareket belirtmediği fiyat dilimleri içindoğrusal enterpolasyon yoluylabulunacak fiyat geçerli olacaktır.Pozitif miktarlar alışı, negatifmiktarlar ise satışı ifade ediyordur.Fiyatlar artan sıra ile diziliyordur.Gün Öncesi Piyasası’nın Gün ÖncesiPlanlama’dan farklarının başındadengeleme birimi değil portföy bazlıoluşu gelir. Üretim miktarıkatılımcıların bildirdikleri tüketimtahmini ile değil her katılımcının kendiportföyü bazında dengelenir. Belirginbir diğer farksa talep tarafınıntüketeceği yükü fiyattan bağımsızTüketim Tahmini olarak bildirdiği birpiyasanın aksine artık talep tarafınıntüketeceği yükü fiyat seviyelerine göreayarlayabiliyor olmasıdır.İki kez ertelendikten sonra, 2011Aralık ayı itibariyle Gün ÖncesiPiyasası faaliyete geçmiştir. Piyasakatılımcıları artık yeni yapıya nispetenadapte olmuş, yeni piyasada gönüllüolarak işlem yapar olmuşlardır.Yine bu dönemde, Türkiye’nin öncekidönemde imzaladığı Entso-e üyeliğikapsamında Kuzey-Batı komşuları ileyapacağı İthalat ve İhracat’a yönelikelektrik alım-satımlarının yapılacağıTEİAŞ Kapasite İhale Sistemi (TCAT)adında bir ticaret platformugeliştirilmiştir. İhale Kurallarıyayınlanmıştır. Bu platform üzerindenyayınlanan kapasiteler doğrultusundaithalat ihracat işlemleri sürmektedir.Son olarak, 2012 yılı içerisinde GünÖncesi Piyasası’nda verilen tekliflerinbir sonraki güne kadar değiştirilemiyorolması sebebiyle aslında gün içiöngörüler sayesinde azaltılabilecekolup da azaltılamayan dengesizliklerinyönetimi için bir yeni piyasatasarlanmıştır. Gün İçi Piyasası, GünÖncesi Piyasası’ndan Dengeleme GüçPiyasası’na sarkan miktarındengelenmesi için bir araç olmasısebebiyle gerçek zamanlı dengesizliğinazaltılmasını hedeflemektedir.Teslimattan birkaç saat öncesine kadarişlemesi sayesinde katılımcılara kısavadede portföylerini dengeleme fırsatısunan Gün İçi Piyasası, özellikleyenilenebilir enerji kaynaklı üretimyapan katılımcılara, gün içerisindeoluşan tahmin hatalarını telafi ederek,dengesizlik maliyetlerini azaltmaimkanı tanıyacaktır.9

2013 - Mevcut Sistem İçin İyileştirmeNoktalarıMevcut durumda PMUM verilerinegöre Gün Öncesi Piyasası veDengeleme Güç Piyasası hacimlerinintoplamda piyasa hacminin %30’useviyelerinde olduğu düşünülürsehalen İkili Anlaşmaların toplam piyasahacminde önemli bir orana sahipolduğu gözlenebilir. Ayrıca Gün ÖncesiPiyasası’na kayıtlı katılımcıların yinePMUM verilerine göre yalnızca%55’inin günlük olarak piyasada işlemyaptığı düşünüldüğünde, Gün ÖncesiPiyasası’na olan ilginin iyileştirmeyeaçık olduğu söylenebilir.Peki kalan %45’in piyasada işlemyapmayı cazip bulmamasının sebeplerineler olabilir? Gün Öncesi Piyasası’nınötesinde, EPİAŞ çatısı altındaişletilecek bir enerji borsasına nedenihtiyaç duyulmaktadır? Mevcutsistemdeki iyileştirme noktalarınelerdir?Referans bir fiyatın oluşması içinorta-uzun vadeli fiyat öngörülerininyapılabiliyor olması gereklidir. Mevcutdurumda bu mümkün değildir; çünküelektrik fiyatları ancak bir sonraki güniçin bilinebilmektedir. Fiyat tahminmodelleri üzerinden orta-uzun vadelifiyatlar tahmin edilebilse de bankaveya yatırımcılarca baz alınabilecek,modellerde kullanılabilecek,finansmanaşamasındadeğerlendirmeye alınabilecek birreferans fiyat oluşumu söz konusudeğildir. Alım satım teklifleri, tümkatılımcılartarafındangözlenemediğinden, verilen üretimtalimatlarından, saatlik fiyatlara kadarveriler şeffaf bir platformdapaylaşılıyor sayılamamaktadır.Yukarıda sayılan noktalardan daha daönemlisi, mevcut sistemin mevzuatsalkurgusundan bağımsız bir şekildesistemsel olarak manipülasyona açıkoluşudur. Sisteme, sistem tasarımı veuygulamasıaşamasındamanipülasyonu otomatik olarakgözetleyecek ve bulunması halindeotomatik olarak belirtecek birfonksiyonalitenin tanımlanmamışoluşu manipülasyon ile savaşıregülatörün omuzlarına yüklemiştir.Literatürde, Fiziksel Kesinti (PhysicalWitholding) ve Ekonomik Kesinti(Economic Witholding) başlıklarıaltında anlatılan manipülasyonyöntemlerinin her ikisi de mevcutsistemde olasıdır.Fiziksel Kesintiye örnek olarak Aşirketinin B ve C şirketleri ile anlaşarakB ve C şirketlerinin aynı anda bakım,trip, vb sebeplerle devre dışı kalmasısonucunda oluşacak elektrik açığınadayalı belirgin fiyat artışları sayesindeciddi kâr etmesi ve bu kârın sonuçta 3şirket arasında paylaşılması verilebilir.Ekonomik Kesintiye örnek ise kısıtbölgesinde olduğunu bilen ve sıcak, vbsebeplerden ötürü artacak elektriktalebinin karşılanması için kendisinetalimat verilmesinin şart olacağınınfarkında olan kilit tedarikçinin (pivotalsupplier) normalde vereceği teklifinçok üzerinde bir fiyattan elektriksatması senaryosu olabilir.Bu ve benzeri durumlar için gerekmevzuat gerekse regülatör denetim vegözetim mekanizmalarını olabileceken iyi şekilde işletmektedir. Oysa kisistemin doğru fonksiyonalitelerletasarlanması ve uygulamayageçirilmesi halinde bu mekanizmalaragerek olmaksızın otomatik denetim vegözetim sağlamak mümkündür. Tümüreticilerin marjinal maliyetlerinintanımlandığı bir sistem normal zamaniçin bir referans fiyat oluşturabilir.Belirli senaryolar için oluşturacağı eşikdeğerler için de tolerans aralıklarıoluşturulabilir. Örneğin, havanın ensıcak olduğu, talebin puant olduğudönemde, sistem kısıtları da olsa, talepx değerini geçemez ve bu durumdaoluşan fiyat referans fiyatın %ykadarından fazla olamaz. Bu eşikdeğerlerin dışına çıkıldığı taktirdesistem alarm vererek olasımanipülasyonu önleyebilmesi içinregülatörü uyarabilir ve gerekli verilerisağlayabilir.Ne yazık ki bu fonksiyon globalölçekte pekçok piyasada kullanılanbasit bir uygulama olsa da oldukçaönemli ve maliyet azaltıcı bir araçolmasına karşın Türkiye sistemindetanımlanmamıştır.Bu eksiğin yanında pek deönemsenmeyecek; fakat aslındaoldukça ciddi sonuçlar doğurabilecekolan bir diğer nokta ise sistem üstlimitinin verilmesi aşamasındasisteme, ekonomik birgerekçelendirmenin, bir analizinsonucu karar verilmiş olan bir değerindeğil de kod yazan kimselerin kişiselinsiyatifleri doğrultusunda belirlenmişbir üst limitin tanıtılmış olmasıdır. Bulimit ne yazık ki Şebeke İşleyişDüzenlemeleri’nce belirtilen ZorGün’lerde aşılabilir bir değerdir.10

2013 Sonrası İçin ÖngörülerEPİAŞ’ın kuracağı enerji borsasıyatırımcılar için veri paylaşımınınşeffaf olduğu dolayısıyla güven telkineden bir pazar yeri olacak. Ancakbundan daha da önemlisi, vadeli vetürev piyasaların etkinleşmesinimümkün kılarak referans bir fiyatoluşacak. Özellikle enerji yatırımihtiyacının yüksek olduğu ülkemizdetüm yatırımların şirketlerin özkaynaklarıyla sağlanmasının mümkünolamayacağı düşünülürse, çeşitlifonların kaynak olarak kullanılmasıesaslı proje finansmanı modeli yaygınolarak kullanılacak. Bu model için borçverecek olan tarafın nakit akışı vefinansal modelleme tahminleri içinihtiyaç duyacağı üretim ve fiyatdeğerleri bu sayede kolaylıklabelirlenebilecek ve borçlanma çokdaha kısa sürede ve verimli şekildegerçekleştirilecek. Bu enerjisektöründeki yatırım iştahınıarttıracağı gibi, finansal sektörde dehareketliliğe yol açacaktır.Referans fiyatın varlığı yatırımlarıngerçekleştirilmesi kadar risk yönetimialanında da öne çıkacak. Piyasa riskiveya fiyat riski almak istemeyenyatırımcılar referans fiyata bağlıolarak tahminlenecek uzun vadelifiyatlar üzerinden sözleşmeleryapabilecek ve riskleriniyönetebilecek. Tabii bu noktadavurgulanması önemli olan bir husus daüretimin ağırlıkla doğalgaz ve kömürgibi dışa bağlı kaynaklara dayalıolduğu ülkemizde üretim girdilerininfiyatlarındaki değişimin de ciddi birrisk oluşturduğudur. Bu riskinyönetilebilmesi elektrik fiyat riskininyönetilmesinde birebir etkilidir.Dolayısıyla enerji borsasında elektrikürünlerinin yanı sıra doğalgaz vekömüre dayalı ürünlerin degeliştiriliyor olması, spot piyasanıntürev piyasa ile ilişkisinin en başındanve doğru şekilde kurgulanıyor olmasıoldukça önemlidir.Doğalgaz sözleşmelerinin en fazla ikiyıla kadar imzalandığı günümüzde,doğalgaz fiyatını sabitleyemediği içinelektrik fiyatını sabitleyemeyen ve busebeple uzun vadeli sözleşmeleregiremeyen yatırımcı için yukarıdaanlatılan bir piyasa yapısı uzun vadelisözleşmelerin mümkün olması vedolayısıyla yatırımcının riskyönetiminin etkin olması anlamınagelecektir. Bu uzun vadede Türkiyeenerji sektöründeki şirketlerin iyi riskyönetimi yapabiliyor olmalarısebebiyle piyasa değerleriniarttıracaktır. Şirketlerin piyasadeğerlerindeki artış hem Türkiyeekonomisinin gelişmesine vebulunulan bölgede bir cazibe merkezihaline gelmesine hem de kurumlarınartan kurumlar vergileri dolayısıylaülkeye kazandırılacak gelirinartmasına sebep olacaktır.İyileşen koşullar aynı zamanda yabancıyatırımcıyı ülke içine çekecek, ilketapta sıcak para sonrasındaysa soğukparanın, yani kalıcı yatırımlarınTürkiyeenerji piyasasında var olmasına vebunun doğal bir sonucu olarakgereken alt yapı yatırımlarınınkolaylıkla tamamlanmasına yardımcıolacaktır.Bu resmin tam olarak oturabilmesi içinelektrik ve doğalgaz hatta kömürpiyasalarının paralel süreçlerdeserbestleşmesi ve bu serbestleşmeninhem spot hem türev piyasalarayansıtılması önemlidir.11

SonuçTürkiye Enerji sektörü, elektrik piyasalarının öncülüğünde serbestleşme yönünde kararlı adımlarla ilerlemektedir. Özellikle 2009yılından bu yana atılan adımlar ile belirgin ilerleme kaydedilmiştir. Bununla birlikte mevcut piyasalara katılım oranlarınınnispeten düşük olması ve sistemsel altyapıdaki bazı noksanlar da göze çarpmaktadır.Yakın coğrafya için bir enerji üssü olma ve enerji açığını azaltmak gibi 2023 hedefleri ile direkt ilintili olan EPİAŞ’ın kurulumuTürkiye için bir dönüm noktasıdır. Hedeflere ulaşabilmek için zaman kaybetmeden en doğru şekilde EPİAŞ’ın faaliyete geçirilmesigerekmektedir. Bu da ancak dünyadaki diğer örneklerden dersler çıkartılarak ve aynı hataları ülkemizde tekrarlamayarakmümkün olabilir. O nedenle, EPİAŞ’ın oluşumunda ülkemizdeki tecrübenin yanı sıra yurt dışı birikiminden faydalanmak sonderece önemli olacaktır.Türkiye, kültürü ve konumu itibariyle ticarete yatkın ve kolay adapte olabilen bir ülkedir. Planlı ve tüm resmi görebilen bir vizyonile hareket edildiği taktirde EPİAŞ’ın en kısa sürede Türkiye’nin hedeflerine ulaşmasına vesile olmaması için hiçbir neden yoktur.12

Yazarlar HakkındaMUSTAFA BORA TOKYAYBora Tokyay, Accenture İstanbul ofisinde Enerji ve Tabii Kaynaklar alanında yöneticilik yapmaktadır. 11 yıldır Enerji sektöründeçalışan Bora, kariyerine ExxonMobil Houston ofisinde başladı. ExxonMobil kariyeri boyunca Adriatic LNG, QatarGas II LNG, SakhalinI, Papua Yeni Gine LNG gibi projelerde yer aldı. Türkiye’ye dönme kararını aldıktan kısa bir süre sonra Accenture’da çalışmayabaşlayan Bora, Büyük Yatırım Projeleri Yönetimi, Enerji Borsası, Müşteri Yönetimi ve petrol sektöründe Downstream Transformasyonalanlarına odaklanmaktadır.Bora, Pennsylvania’daki Lafayette College üniversitesinden İnşaat Mühendisliği ve Uluslararası Ekonomi ve Ticaret dallarında çiftderece aldıktan sonra, M.I.T. üniversitesinde İnşaat Mühendisliği dalında yüksek lisans yapmıştır.bora.tokyay@accenture.comILGIN SEVİN ÖZDEMİRIlgın Özdemir, Accenture İstanbul ofisinde Enerji ve Tabii Kaynaklar alanında çalışmalarını sürdüren kıdemli danışmandır. Enerjisektöründeki deneyimi Accenture öncesinde çalışmış olduğu Gama Enerji İş Geliştirme ve Ticaret Departmanı ile Avrupa YatırımBankası Enerji & Altyapı Projeleri Kredilendirme Birimi deneyimlerini de kapsamaktadır. Üretim planlama, optimizasyon ve satış,kurumsal strateji belirleme, organizasyonel ve operasyonel tasarım ve süreç geliştirme, enerji ticareti ve risk yönetimi alanlarındaçalışmaktadır.Ilgın, Orta Doğu Teknik Üniversitesi’nden aldığı İnşaat Mühendisliği lisans derecesini takiben Bilkent Üniversitesi’nden MBA veK.U.Leuven Üniversitesi’nden Enerji Sektöründe Endüstriyel Yönetim yüksek lisans dereceleri almıştır.ilgin.ozdemir@accenture.comKaynaklarTürkiye Elektrik İletim Anonim Şirketi – TEİAŞhttp://www.teias.gov.trEnerji Piyasası Düzenleme Kurumu – EPDKhttp://www.epdk.gov.trTürkiye Elektrik Dağıtım Anonim Şirketi – TEDAŞhttp://www.tedas.gov.trEnerji Ticareti Derneği – ETDhttp://www.etd.org.tr/

Copyright © 2013 AccentureAll rights reserved.Accenture, its logo, andHigh Performance Deliveredare trademarks of Accenture.