lÜ - TMMOB Makina Mühendisleri Odası Arşivi

Sene : 2 

Sayı : 7 

ŞUBAT 1958 

l Ü H E M D î İ 

ve 

MAKİNA 

Sayısı : 2,50 T.L. 

6 aylık : 15 T.İ.. 

l yıllık : 25 T.L. 

T M. M. O. B Makına Mühendisleri Odasının Neşir Organıdır 

MÜHENDiS ve MAKlNA 

MaKına MülıeiKlısh-rı Odası aclma 

Sahibi : 

Mustafa SEYREK 

Yazı İşlerini fiilen idare eden 

Mes'ul Müdür : 

Muzaffer KÜLÜR 

Neşriyat Müşavirleri : 

Fahri Fuat ORSAN 

A. Sıtkı UYAR 

Yelman GAZİMlHAI. 

Nazım ILIKÇA 

Adres: 

Mühendis ve Mııkina Mecmuası 

Atatürk Bulvarı 119/4, Ankara 

İlân şartları : 

Ön kapak : 500 T.L. 

Arka kapak : 400 » 

Kapak içleri : 300 » 

Tam sayfa : 250 » 

1/2 sayfa : 150 » 

1/4 sayfa : 100 » 

İş verme ilânları yarım sayfaya 

kadar maktu an: 100 TL. 

İlânlardan mes'ultyet kabul olunmaz. 

Klişe masrafları ilân sahibine aittir. 

Tr-k renk klişe cm- 10 Krş. Renkli 

ilânlar için hususî tarife uygulanır. 

Yazı kabul şartlan : 

• Meoınuada Ekonomik. Teknik ve 

Sosyal yazılar yayınlanır. 

• Gönderilecek yazılar daktilo ile iki 

nüsha yazılmalıdır. 

• Şekiller temi/, ve çini mürekkebi 

ile çizilmiş olmalıdır, 

• Fotoğraflar parlak kâğıda basılmalıdır. 

• Gönderilen yazılar neşrolunsun veya 

olunmasın iade edilmezler. 

• Neşrolunan yazılara ödenecek ücret, 

yazıların neşrinden sonra tediye 

olunur. Makalelerde serdedllen 

fikir ve mütalâalar imza sahibine 

ait olup mecmuayı temsil etmezler 

İktibas hakkı serbest bırakılmış 

olan ys?,ılarımız ancak kaynak 

gösterilerek alınabilir. 

* 

Mecmuada neşredilmiş olan makalelerden 

fazla miktarda istiyenler bir 

ay içinde müracaat etmelidirler. 

İlâve makale ücreti : 

10 adede kadar 200er kuruş 

50 » - 150 » 

100 » » 100 » 

Daha yukarısı 75 » 

Ajan* - Tilrk Matbuası -- Ankara 

AYLIK SINAİ İŞLETME MECMUASI 

İ Ç İ N D E K İ L E R 

EDİTÖRÜN MASASINDAN 2 

T.M.M.O.B. MAKlNA MÜHENDiSLERi ODASINDAN 

MÜHENDİSLERE RAĞBET VE ONLARIN GEÇlMİ 

BUHAR KAZANLARINDA VE SU ÎLE SOĞUTULAN MA- 

KİNALARDA KtREÇ VE YABANCI MADDELERİN ERİ- 

TİLMESİ 5 

llıjan S/A/SOY / 

TÜRKİYE'DE KAZA VE YANGINLARDAN KORUNMAK 

İÇiN YAPILAN ÇALIŞMALAR 7 

Muzaffer C. KÜLÜR 

FEDERAL ALMANYA VE ATOM ENERJİSİ 10 

Muammer ÇETİN Ç ELİ K 

İSTİHSAL MÜHENDiSLiĞi l-J 

Nüvit OSM AY 

BUHAR SANTRALLERİ SAHASINDAKİ TERAKKİLER ... 17 

/. GASTPAR 

JEOTERMİK ENERJi 22 

Çev. : Ahmet KOBAK 

SANTRAL OPERATÖRLERİNİN VAZİFELERİ 2.1 

Çev. Mehmet TURGUT 

İKİ DİŞLİNİN BOŞLUKSUZ ÇALIŞMASI „ 27 

YABANCI TEKNiK NEŞRİYAT 

Nihat APAYDIN 

Mühendis ve Makina Mecmuası 

MAKİNA Mühendisleri Odasının azalarına parasız yollanır.

kaza 

kot tınmak için 

İ.ş yerlerinde evlerde ve yollarda vukua gelen 

kazalarla, iş yerlerinde ve evlerde vukua gelen yangınlarda 

her yıl Türkiye bir çok maddî ve manevî 

/.narlara uğramaktadır. 

Vukua gelen kaza ve yangınlardan tevellüt 

ı-deıı zararlar normal olarak yalnız en yakın muhitte 

dikkat nazarına alınmakta ve gerisi pek düşünülmemektedir. 

Meselâ bir fabrika yansa; sigorta, bedelini 

öder. Binaenaleyh bir zarar yok gibi görülür. Fakat 

bunu bir ele şöyle mütalâa edebiliriz : 

A - Bir iş yeri ortadan kalkmış, birçok kimseler 

işlerini kaybetmişlerdir, 

B - Memleket ekonomisine mamulleriyle yardım 

edecek bir müessese ortadan kalkmıştır, 

C - Yanan yer ham maddesi yurt içinde yetişen 

bir yerse, ham madde müstahsili satış yerini 

kaybetmiştir, 

D - Ziyaı ile memleket büyük bir kayıba uğramışsa, 

tekrar kurulması için hükümet gerekli 

yardımı yapacaktır. Bu takdirde fabrika için lü- 

/ıırrılu birçok tesisler ithal edilecek, yani döviz 

sarfedilecek ve bu yüzden de lüzumlu başka bir 

madde, meselâ ilâç satın alınamıyacaktır. 

Eğer fabrika bu yangınlardan korunmuş olsa 

i'li, bu zararların hiç birisi olmıyacaktı. 

îş yerlerinde vukua gelen kazalar da aynen 

böyle mütalâa edilebilir. 

Meselâ: Bir tekstil fabrikasında transmisyon 

kayışına takılıp ağır yaralanan bir işçiyi düşünelim 

: 

Fabrikada hiç bir şey kırılmamış, fabrika görünürde 

en ufak maddî bir zarara uğramamıştır. 

Fakat; 

a) Aynı atölyedeki işçiler işlerini bırakıp yardıma 

koşmuşlardır. Bu arada tezgâhlardaki kumaşlar 

bozulabileceği gibi yeni kazalar da olabilir. Bütün 

atölye bazan bütün tekstil fabrikası saatlerce 

iş göremez hale gelebilir. 

b) Bir işçi sakatlanmış, fabrika bir işçisini 

kaybetmiştir. 

c) Ustabaşı, atölye şefi, müdür v.s. işe müdahale 

eder, kendi işlerini bırakırlar. Tahkikat, rapor, 

mahkeme v.s. ile vakitler kaybolur. Bu kazanın 

diğer işçilerin morali üzerinde oynıyacağı rol 

de kiiçümscnmiyecek mahiyettedir. 

MÜHENDİS VE MAKİNA - SENE 2 - ŞUBAT 1958 - SAYI : 7 

öz 

Yazan : Muzaffer C. Kt'lLÜR 

Türkiye Kaza ve Yangınlardan 

Korunma Kurumu Başkanı 

d) Böyle kazalar çok olursa, çalışmaların verimi 

düşer. Herhangi bir sebeple elinden, gözünden 

v.s. yaralanan bir işçi için de. işin ehemmiyetine 

göre neticeleri aynı olarak kabul edebiliri/. 

Bunlar, görünmiyen, kuruşla hesap edilemiyen 

fakat millî servetin zararına sebep olan vakıalardır. 

Birçok işyerlerinde vukua gelen kazadan 

yalnız işçi Sigortalarının ödeyeceği tedavi masraflarının 

ve yevmiyenin bütün masraf olarak kabul 

edildiği görülmüştür. Bunlar, îşçi Sigortalarının 

vukua gelen kazanın sebebini araştırarak i.ş vereni 

haksız bulduğu takdirde bütün masrafları faiziyle 

beraber ödeteceğini bilmemektedirler, îş kazaları 

dolayısiyle işveren aleyhine iş mahkemelerinde 

açılan dâvaların büyük bir kısmı işverenin 

tazminat ödemesiyle bitmektedir. 

Trafik kazaları da aynı şekilde mütalâa edilebilir. 

Meselâ : Bir fabrikaya inal götürürken devrilen 

bir kamyon ve içinde hasara uğrayan malzeme 

sadece sigorta bedeliyle ödenemez. 

a) O kamyon ya tamamen veya kısmen servisten 

çıkacak, göreceği iş aksıyacaktır, 

b) Harap olan malzemeyi bakliyen fabrikanın 

işi aksıyacak, mamulü azalacak, müstehlik ihtiyacını 

karşılamakta zorluk çekecektir. 

c) Kayıpları yerine koymak yine döviz sarfını 

icap ettirecektir. Şoförün, varsa başka yolcuların, 

yaralanması veya ölmesi halinde zararı artacaktır. 

Buna benzer hâdiseler evlerde de olabilir. 

Mutfak, banyo, merdiven, oda, bahçe v.s. yerlerde 

çeşitli sebeplerle meydana gelen kazaları gözden 

geçirirsek inamlmıyacak kadar çok gaz ocağı parlaması, 

sıcak su, yağ, soba yanığı, düşmeden mütevellit 

sakatlıklar, elektrik kazaları, boğulmalar 

v.s. görürüz. Bunlara bilhassa ev kadınları ve küçük 

çocuklar maruz kalmaktadır. 

Can, mal, zaman, moral sıhhat v.s. gibi kısaca 

millî servetin kaybolmasına sebep olan bu hâdiseleri 

önlemek için gayri resmî sıtrette yapılan 

araştırmalarda Türkiye'de vukua gelen iş kazalarının 

oluş nisbetinin garp memleketlerinkinden en 

az beş misli fazla olduğu görülmüştür. 

l

S A N A V t KOLU 

Kömür istihracı 

Maden istihracı (kömür hariç) 

Petrol 

Taş ocakları 

Gıda sanayii 

Tütün 

Tekstil 

Deri kundura 

Ağaç mamulleri 

Kâğıt imalâtı * 

Matbaa - Neşriyat 

Kauçuk 

Kimya maddeleri 

Kil ve toprak taş memulleri 

Demir ve çelik mamulleri 

Çeşitli imalat 

Makina 

Nakil vasıtaları imalâtı 

Havagazı hizmetleri 

Toptan ve perakende 

Nakliye 

Ambar ve depolama 

Muhabere 

T o p l a m 

Türkiye; Amerika B. D. ve Fransa'daki Kaza oluş 

nisbetlerinin mukayesesi 

Türkiye tsjçl Sigortalarına 

dahil müesseselerdeki 

yıllık 

iş. kazası (adet) 

8358 

968 

101 

354 

2088 

684 

3545 

129 

330 

174 

126 

303 

338 

880 

1440 

733 

863 

2227 

429 

316 

1998 

410 

40 

26839 

Türkiye sanayiinin büyük bir kısmını teşkil 

eden ve işçi sigortalarına dahil olmıyan, 4 kişiden 

az işçi çalıştıran yerlerle, Askerî Fabrikalar Yardım 

Sandığına bağlı olan iş yerleri bu rakamlara 

dahil değildir. 

Bunun 16 - 20 misli olduğu yerler vardır. Bu 

gün maalesef resmî veya hususî müesseselerden 

% 95 i kendilerindeki bu kaza oluş nisbetinin ne 

olduğunu bilmemekte ve daha fenası vukua gelen 

kaza ve yangınlardan tahassül eden zararları ne 

takdir edebilmekte ve ne de edebilecek imkân ve 

bilgiye sahip bulunmaktadır. Milli servet farkında 

olmadan israf edilmektedir. 

Millî ekonomimiz, bu çok masraflı ameliyeye 

lüzumsuz yere maruz kalmamalıdır. 

Sınaî ve malî imkânları daha evvelden gelişmiş 

olan birçok garp memleketlerinde bu sebeplerden 

vukua gelen maddi ve manevi zararlan azaltmak 

için hususî ve resmî teşekküller kurulmuş ve senelerce 

çalışmıştır. Meselâ Fransada (Institut National 

de Securite) ve Amerika Birleşik Devletlerinde 

(National Safety Council) bunlar arasında 

sayılabilir. Bu gün National Safety Courcil'in çalışmaları 

sayesinde Amerika her yıl kaza oluş nis- 

8 

TC. (956) 

76,17 

29.73 

22,78 

43,85 

19,01 

6,59 

19,20 

13,93 

31.41 

13,43 

10,93 

25.22 

22.98 

32.09 

61,18 . 

,54.57 

43.60 

64.08 

37,16 

12,93 

42.17 

27,01 

34,96 

39,80 

Reher milyon iş saatinde vukua gelen kaza adedi 

(Kaza oluş nlsbctt) 

USA (954) 

25,81 

22,95 

7,95 

14,93 

13,24 

3,42 

4,71 

8,56 

13,88 

7,21 

6,68 

3,97 

4,12 

11,98 

7,91 

5.16 

6,23 

2,82 

10,51 

8,60 

13,67 

5,02 

1,30 

7,22 

7,15 

5,15 

3,15 

KF 

8,60 

10,15 

17,3 

9.70 

6,95 

(Natamam) 

(Vasati) 

betini biraz daha küçültmekte ve bu sayede Amerika 

ekonomisinin kayıplarını azaltmaktadır. 

Hemen hemen bütün sınaî teşekküller buranın 

âzası olup iş emniyeti mevzuunu onların yardımı 

ile halle çalışmaktadırlar. 

Bunlar çeşitli çalışma vasıtalariyle kaza ve 

yangınların azalmasını temin etmekte ve dolayısiyle 

memleketlerine faydalar sağlamaktadırlar. 

Yurdumuzda da her yıl tesbit edilebilen milyonlarca 

ve tesbit edilemiyen yüzmilyonlarca liralık 

zararlara sebep olan kaza ve yangınlardan 

korunmak için bir teşkilât kurmaya karar verilmiş 

ve böyle bir teşkilât kurulmuştur. 

1950 yılında Makina ve Kimya Endüstrisi Kurumunda 

temeli atılmış olan bu düşünce 1953 yılında 

işçi Sigortalarının ve 1954 te ve ondan sonra 

Vekâletler Arası Prodüktivite Komitesi Sanayi 

Merkezinin çahşmalariyle gelişmiş ve bu gün müstakil, 

hususî bir teşkilât olarak «Türkiye Kaza ve 

Yangınlardan Korunma Kurumu» halinde teşekkül 

etmiştir. 

Nizamnamesinin 2. maddesinde gayesini, 

(Memleketin sınaî, iktisadî, sıhhî s. her türlü mevzularında 

can, mal, zaman, moral gibi maddi ve 

MÜHENDİS VE MAKİNA - SENE 2 - ŞUBAT 1958 - SAYI : 7

iu \ ı /ararlar tevlit eden vukuu melhuz ka/a ve 

ıı^ml-iria, 

Ka/a ve yangınların şahıs, müessese ve hükümde 

ika etlikleri /ararları etüt. tesbit ve izah 

iıııek. önleyici tedbirlerin nasıl alınacağını 

göstermek, belirtmek, bildirmek, icabında tatbikatına 

yardım etmek ve neticelendirmek. 

h) Kaza ve yangınların vukuunda maddi ve manevi 

zararların azaltılabilmesi için neler yapılabileceğini 

memlekete yaymak. 

f ı Dış. memleketlerin emsali birlik ve teşkilâtlan 

ile bu mevzularda teknik bilgi ve tecrübelerinden 

istifade için temas sağlamak, 

Şeklinde izah eden Kurum, Makina ve Kimya 

Endüstrisi Kurumuna, Karayolları Umum Müdürlüğüne. 

Yedek Parça TAO. na Çalışma Vekâletine, 

Hariciye Vekâleti İktisadî işbirliğine, işçi Sigortaları 

Kurumuna, Vekâletler Arası Prodüktivite Komitesi 

Sanayi Merkezine ve Orta Doğu Teknik 

(/ni\ersilesine mensup tecrübeli ve bilgili eleman- 

3 

w m 

Meslekdaşianınızm başında ve içinde bulundukları 

iş yerlerinde kaza ve yangınları önlemek 

n 

3 5!' 

K 

c 

İ öl 

n> 

a 

5! 

n 

3 K' 

Sayın Üyelerimiz 

larla Makina ve Kimya Endüstrisi Kurumu Umum 

Müdürlüğü, izmir Pamuk Mensucat Sanayii TAO. 

Türkiye Şişe ve Cam Fabrikaları Umum Müdürlüğü 

ve Sümerbank Umum Müdürlüğünün müşterek 

teşebbüsleriyle meydana gelmiştir. Bilhassa diğer 

devlet sanayii ve iktisadî devlet teşekküllerinin, 

sigorta şirketlerinin, kadınlar birliğinin, hususi 

sanayi müesseselerinin ve alâkalı teşekküllerin 

de milli ve iktisadî sebepleri göz önüne alarak 

sür'atle bu kuruma katılacaklarından eminiz. 

Kurum, Kuruluşundan beri geçen kısa zaman 

zarfında evvelâ Tiirkiyedeki iş kazaları oluş nisbetini 

tesbilt etmiş, diğ£r memleketlerin mümasil 

teşkilâtlarının kuruluş ve çalışma şekillerini tetkik 

etmiş, kaza ve yangınları önlemek için muhtelif 

kurslar açmış, filim gösterileri tertiplemiş, afişler 

hazırlatmış, çeşitli makaleler yayınlamış ve istatistikler 

tertip etmiştir. 

Kurumun teşkilâtı ve çalışma mevzuları aşağıda 

gösterilmiştir: 

idare Heyeti 

•ı P 

S P 

w

Müttefikler tarafından Alman 

ordusunun atom silâhlariyle teçhizden 

şimdilik mahrum bırakılmasını 

bir yana bırakırsak, Federal 

Almanya Cumhuriyeti, atom 

araştırmaları sahasında on yıllık 

bir gecikmeyi telâfiye çalışıyor. 

İkinci Dünya savaşından sonra 

birçok kıymetli ilim adamları yabancı 

memleketlere iltica' ederek 

oralarda çalışmak zorunda kalmışlardı. 

Barış imzalandıktan sonra 

bir k'ısmı memleketine dönmüş 

ise de, diğer bir kısmı oralarda 

kalmaya karar \crmislerdir. 

Bugüne kadar Einstein Max 

Planck, Otto Hahn, Heisenberg,... 

gibi Nobel mükâfatını kazanmış 

eşsiz ilim adamlarını yetiştirmiş 

olan Alman Milletinin atom sahasında 

daha birçok kıymetli ele-manlar 

yetiştireceği muhakkaktır. 

Hiç şüphesiz bu spesialist zümrenin 

formasyonu epeyce zamana 

muhtaçtır. Çok iyimser olan Federal 

hükümet, nüklear enerji sahasında 

faydalı olabilecek bir çok 

özel araştırma enstitülerini memleketin 

her tarafında peyderpey 

açmakta ve Üniversitelerde çalışan 

ilim adam'arının muhtelif endüstri 

şubeleriyle işbirliği yapmalarını 

teşvik etmektedir. Hâttâ Almanya, 

atom çalışmalarında memlekete 

önderlik edebilecek «Ministeriuın 

lür Atonıfragen der Rımdesrcpubiik 

Deutschland» denilen 

bir Atom Nazırlığı da kurmuş bulunuyor. 

Bugün bu nazırlığın başında 

Dr. Siegfried Balke bulunmaktadır. 

Bu nazırlık 25 üyelik bir 

komisyonun Kkne ettiği 5 özel komite 

halinde çalışmaktadır. Alman. 

Federal Atom Nazırlığı emrinde 

bugün için 2.000.000.000 DM 

'.takriben 1,5 milyar T.L.) lık bir 

bütçe vardır. Bu bütçe, Alman nük 

lear endüstrisinin 7 yıllık geliştirme 

programı gereğince sarfolunacaktır. 

Federal hükümetin hazırladığı 

tu atom programı 1965 yılına 

kadar tatbik sahasına konacaktır. 

Alman atom bütçesinin 

% 80 i devlet tarafından ödenmekte 

ve % 20 si de özel firma ve fabrikalar 

tarafından finanse edilmektedir. 

Krupp. HOftchst, A.E.G., 

Thyssen.. gibi birçok büyük firma 

ve fabrikalar daha şimdiden 

yatırımlarda bulunmuşlardır. 

Bir yandan da atom endüstrisinin 

gelişmesi yolunda teknik kollaborasyon 

yapacak birçok anonim 

sosyeteler kurulmaktadır. 

10 

Mmanya ae, J(Jb®wi 

Yazan : 

Muammer ÇETİNÇELİK 

Bunlardan en mühimlerinden birisi 

Düsseldorf'ta ve bir diğeri de 

Münschen'de kurulmuştur. Bu sonuncunun 

sermayesi 30 milyon Alman 

markıdır. 

Bugünkü halde Federal Almanya 

Hükümeti, İngiltere gibi, 

en kısa zamanda atom enerjisinden 

istifade etmek zorundadır. 

Çünkü Batı Almanya.'da enerji ihtiyacında 

her yıl % 5 den fazla bir 

artma vardır. Öyle ki 1962 yılında 

Almanya'da hidrolik enerji kaynakları 

azamî istihsal seviyelerine 

varacaklardır. Zaten daha. şimdiden 

kömür tükenme emareleri 

baş göstermiştir. Yapılan tahminlere 

göre, Almanya 1975 yılında 

ancak 50 milyon ton kömür istihsal 

edebilecektir ki, bu ihtiyaca 

kâfi gelmiyecel',tir. 1942 yılında bile 

Alman hükümeti 12 milyon ton 

kömürü Amerika'dan ithal etmek 

zorunda kalmıştı. Alman Atom 

Enerjisi nazırı Siegfried Balke'nin 

son verdiği, beyanata göre Federal 

Almanya'nın enerji ihtiyacı 

1965 de 170-10* Kwh olacaktır. Halbuki 

klasik yakıtla elde edilebilecek 

enerji miktarı ise ancak 

145.10'-' kwh dır. Bu enerji noksanlığı 

ancak, 7 sene zarfında kurulabilecek 

olan 15 nüklear enerji 

santraliylp mümkün olabilecektir. 

Federal Almanya'da Atom endüstrisinin 

kurulmasında ve gelişmesinde 

en mühim unsur iptidaî 

maddelerin teminidir. Almanya'da 

muhtelif bölgelerde Uranyum jizmanları 

mevcuttur. Sch\vartzwald 

madenlerinde, ve Bavyera masifinin 

Fichtel - Gebirge mıntıkasındaki 

yataklarda % 0,05 Uranium 

vardır. Buralarda 1965 yılına kadar 

60 ton uranyum filizi istihsal 

edilebilecektir. «Hesse» eyaletinde 

Wrexen (Korbach mıntıkası) yakınında, 

Kassel civarında da üç 

Uranyum jizmanı vardır. Buradaki 

fi'izler % 0,15 - 0.20 tenörlüdür. 

Fulda'nın güney doğusundaki Korbach 

uranyum cevherleri de çok 

zengin olup «Brunhilde» firması 

tarafından işletilecektir «Degussa» 

ve «Lurgi» sosyeteleri ise filizlerin 

tretman isini muhtemelen 

üzerlerine alacaklardır. «Bade - 

Würtemberg» eyaletinde de % 0,01 

tenörlü Uranyum yatakları keşfedilmiştir. 

Ronneburg (Thurin^e) 

da ise Joachimstal'daki kadar zengin 

Uranyum filizleri mevcuttur. 

Bir yıl kadar oluyor ki, «Rhin - 

Palatinat» eyaletinde, Ellvveiler'de 

% 0,15 tenörlü Uranyum yatakları 

bulunmuştur. Yakında burada ilk 

Uranyum madeni ekstraksiyon tesisatı 

inşa olunacaktır. Bu tesisatın 

kapasitesinin başlangıçta günde 

20 ilâ 50 ton kadar olacağı tahmin 

olunmaktadır. Yapılan yaklaşık 

hesap'ara göre, toplam olarak 

hepsi 25 tonu geçmiyen senelik 

bir istihsalât temin edecekler ki 

bu ihtiyaca kâfi gelmiyecektir. Alman 

mütehassıslara göre, Federal 

Almanya. 7 yıl müddetle Kanada 

ve Birleşik Amerika'dan 100 ton 

metal halinde Uranyum ve 10 ton 

da Thoi'ium cevheri ithal etmek 

zorundadır. 1956 da Washington'da 

imzalanan bir anlaşma gereğince 

Birleşik Amerika Devletleri 

yardım olarak Almanya'ya Atom 

Enerjisinin barış yolunda kullanılması 

maksadiyle 12 kilogram 

zenginleştirilmiş Uranyum - 235, 

100 Kgr. saf Uran, 10 Kgr. saf Uranyum 

- 235 ve 10 Kgr. da Plutonim 

verecektir. 

Şimdiki vaziyette Federal Almanya'da 

7 Üniversite Atom fiziği 

ve mühendisliği sahasında spesialist 

yetiştirmektedir. Bunlar: 

Münschen, Heidelberg, Frankfurt, 

Göttingen, Hamburg ve Berlin Üniversiteleridir. 

Aynca Aachen, 

Hannover, Münschen ve Karlsruhe 

Yüksek Teknik Okul'annda 

da atom sahasında özel kurslar ve 

tatbikatlar organize edilmektedir. 

Atom parçalayıcılarından ilk 

Cyclotron bundan birkaç ay evvel 

Bonn Üniversitesi'nde Profesör Dr. 

VVolfgang Riezler in idare ettiği 

Radyasyonlar ve nüklear fizik 

Enstitüsünde çalışmağa başlamıştır. 

Bu Cyclotron 50 cm lik bir beton 

zarf içinde ve 15 metre yer 

a'tındaki bir mahzende 30 Mev 

luk bir şiddetle işlemektedir. Bu 

aparcy 5 milyon Alman markına 

malolmustur. Ayni Enstitüde izotopların 

separasponu için kurulan 

tir tertibatta yakında çalışmağa 

başlıyacaktır. 

Münschen'de ki Ludwig Üniversitesi'de 

1958 yılında 1000 K\v 

lık bir deneme reaktörüne malit 

MÜHENDiS VE MAKİNA - SENFJ 2 - ŞUBAT 1958 - SAYI : '

olacaktır. Bu reaktör şehrin 16 

Km. kuzeyinde ve «Garchingser - 

ıteide» den 2 Km. mesafede bir 

yerde kurulmaktadır. Bu reaktörün 

inşası için Bavyera hükümeti 

6 milyon mark yatırımda bulunmuştur. 

Diğer iki deneme reaktörüde 

proje halindedir. Bu reaktörlerin 

herbirisi ise 4,5 milyon 

Alman Markına malolacaktır. Bahis 

konusu reaktörlerin projeleri 

Münschen Yüksek Teknik Okulunun 

Teknik Fizik Enstitüsü Direktörü 

Prof. Dr. Mayer - LeibniÇz in 

nezaretindeki bir ekip tarafından 

hazırlanmaktadır. 

Frankfurt'ta ki Goethe Ünl- - 

versitesi ise 50 Kw. lık bir reaktöre 

sahip olacaktır. Reaktör masraflarının 

% 50 si «Hoechst» boya * 

konsortrumu, bir çeyreği «Hessetf 

eyaleti ve bir çeyreğide Frankfurt 

belediye meclisi tarafından ödene-. 

"ektir. ' . , •. •' •. 

Hamburg yakınında «Tesper- 

hude» de inşa halinde olan Atom 

Kn.stitüsüde 140.000 M 2 

lik bir saha 

kaplamaktadır. Buraya yakında 

5 mega watlık - yüzme havuzu 

Swimming Pool» tipi - bir deneme 

reaktörü kurulacaktır. Bu Reaktörün 

1958 yılı sonuna doğru 

çalışmaya başlıyacağı ümid 

mektedir.edil- 

«Kommandatur der Allierte» 

n in otomasyonu ile Batı Berlin 

de ki (\Vannsee) Enstitüsüne 50 

K\v. takatinde bir Amerikan araştırma 

reaktörü Amerika Birleşik 

Devletleri tarafından hediye, edilecektir. 

Başkan Eisenhower bu 

hususta gereken 

bulunmaktadır. 

emri imzalamış 

Kiei'de inşa edilecek olan nüklear 

araştırma enstitüsü ise Batı 

Avrupa'nın en mühim enstitülerinden 

birisi olacak ve Enstitü 

Profesör Dr. Erich Bagge tarafından 

idare edilecektir. Bu Enstitü 

G katlı iki büyük binayı ih'iva edecek 

ve inşaat 3 yJ zarfında tamamlanacaktır. 

Enstitü istikbalde 

bir Synchroclotron ve ikide Atom 

reaktörüne sahip olacaktır. 

Federal Almanya'da çok mühim 

bir Atom merkezide Karslruhe 

yakınında «Leopoldshaven» de 

doğmak üzeredir. Halen 2000 işçi 

ve 700 teknisyen orada çalışmaktadır. 

4 büyük lâboratuvar inşa ohınmaktadır. 

Gelecek 1959 sonbaharında 

işlemeğe hazır olacak cilan 

FR, (Froschungs Reactor 1) 

araştırma reaktörü tamamen Alman 

yapısı olacak ve 11 MW, lık 

bir takatle çalışacaktır. Reaktör 

tabiî Uranyum ve ağır su ile işleyecek 

olup 40 milyon Alman 

MÜHENDİS VE MAKİNA - SEKE 2 - SUSAT 1958 - SAYI : 7 

marklık tir tahsisat almış bulunuyor. 

Reaktör masraflarının % 50 

sini Kerne aktör Flnanzierungsge- 

•sellschaft»-'-sosyetesi, % 20 si «Bade 

- Würtemberg» eyaleti ve •% 30 

unuda Federal hükümet ödemektedir. 

Reaktörün inşasında Göttingen 

fizik ekolünün mütehassıslanda 

müşavir rolünü oynamaktadır. 

«Leopoldshaven» de iki atom 

sitesi civarında oturan ziraatçı 

köylüler daha şimdiden istikbaldeki 

radyasyon tesirlerinden endişe 

ederek hükümet protesto etmiş- " 

letinin kuzeyinde de Düîen'den 6 

Km. mesafede (Mersenich) te bir 

atom merkezi kurulması kararlaştırılmıştır. 

50 hektarlık bir arazi 

kaplayacak olan bu merkez 12 

Enstitüyü ihtiva edecek ve 1000 

den fazla ilim ve teknik adamını 

çalıştıracaktır. Bu merkezde İngilizler 

tarafından kurulacak (Dido) 

ve (Merlin) tipi reaktörlerden 

Aachen, Köln ve Bonn Üniversiteleri 

öğrencileri istifade edebileceklerdir. 

Bu reaktörler 80 milyon 

Alman markına mal olacaktır. 

ıiA;vrm;'ıu;. VÜNSVIÎJ'.N. DÜSSKLOOKF VK MKUSUMCU ATOM MKKKI-;/-,- 

LKHlNDE KURIİLA'.'AK OKAN YÜ/.MC HAVI/A TİPtNDKKİ BIK REAKTÖ- 

RÜN' ÜSTTEN (JÖKl'NÜ^Ü. 

lerdir. Şikâyeti gözönüne alan ilgili 

makamlar bu civar sularının 

muntazam kontrol edilmesi kararına 

varmışlardır. Zaten yakında 

Bundestag'tan çıkacak olan atomik 

radyasyonlara karşı halkın 

korunması için özel bir lejislâsyon 

bunu resmen garanti edecektir. 

«Rhenanie - Westphalie» eya- 

BÎ.-.U Almanya'nın diğer şehirlerindeki 

muhtelif enstitülerde de 

atom fiziği sahasındaki araştırmalarda 

hızlandırılmıştır. Bu araştırmalara 

«Deutsche Forschungs - 

Gemeinschaft», denilen. Alman ilmî 

araştırma yüksek konseyi ve 

Max Planck (eski Kaiser - Wilhelm)'» 

sosyetesi önderlik ve mü- 

11

&/'. •/». -4ı *'k*«'- 

FRANKFURT'TA GOETUE ÜNiVERSiTESi HESABINA KURULACAK OLAN BiR (E1WR) KAYNAK SVİ Ttl't DKNI. 

ME REAKTÖRÜNÜN KEStTt 

(Reaktörü içine alacak olan çelik muhfazanm çapı 24,3 metre ve yüksekliği ise 3G.2 metreolacaktır). 

şavirlik etmektedirler. Bugün için 

«Max Planck» müessesesine bağlı 

16 enstitü vardır ve genel başkanlık 

vazifesini 1944 te Nobel kimya 

mükâfatım kazanmış olan Otto 

Hahn deruhte etmiştir. 1949 dan 

beri mevcut olan «Stifterverband» 

kurumu da ilmi araştırma organizasyonları 

ile işbirliği yapmaktadır. 

Son zamanlarda Frankfurt'ta 

Radyoizotopların etüdü için kurulan 

bir sosyete Kar'sruhe ve Düren 

reaktörlerine yakın bir yerde, 

bir Radyasyonlar ve İzotoplar enstitüsü 

kuracaktır. Bu enstitü Profesör 

Berthold ve Dr. Souerwein 

tarafından idare olunacaktır. Yakında 

Alman «Leybold - Hochv/acuum 

Anlagen» kumpanyası ve 

Amerikan «High Voltage Engineering 

Corparation» u tarafından 

Köln de açılacak olan Radyasyonlar 

merkezinde 2 MeV luk bir «Van 

de Graaf» akseleratörü inşa edilecektir. 

Profesör Dr. Wolf gang Gent 

ner'in idaresinde çalışan «Frei- 

burg - im Breisgau» Üniversitesi 

fizik enstitüsü, Hamburg DevTet 

Fizik enstitüsü, Heildelberg Üniversitesi 

Radyoloji Enstitüsü, Profesör 

Dr. Otto Haxel idaresinde 

bulunan Heildelberg Fizik enstitüsü 

ve Prof. Dr. Kurt Illies tarafından 

idare olunan Hannover 

gemi inşaat teknik koleji enstitüsü 

de atom çalışmalarına devam 

etmektedirler. 

«Farbwerke Hoechst» firması 

tarafından «Pintsch Bamag AĞ» 

pıojesi üzerinde Essen'de inşa olunmakta 

olan ağır su fabrikası 

1958 yılı sonuna doğru faaliyete 

geçecektir. Ağır su millî istihsali 

önce sened-e 6 ton olacak sonra bu 

100 ilâ 200 tona kadar yükselecektir. 

Fabrikasyon usulünde - 252 C° 

da mayi hidrojen kullanılacaktır. 

Ağır suyun malolma fiyatı Norveç 

ağır suyuna nazaran daha büyük 

olacaktır. 

Federal Almanya'da inşa edi- 

lecek Atom Santralleri ise sun 

dır: «Preussische Elektrizitâts 

tiengesellschaft» firması Fn 

furt civarında 25000 Kw. lık 

santral inşa edecektir. «An 

can Machine and Foundry

kuşen)» ile iş birliği yapmayı 

kararlaştırmıştır. Farben firması 

lâboratuvarlan madenlerin sistematik 

muayenesi işini üzerine almış 

bulunmaktadır. «Oberhausen» 

de kurulacak olan 100 megavatlık 

atom santrali ile Baden elektrik 

idaresi için kurulacak olan gene 

100 megawatlık santralin projeleri 

hazırlanmıştır. «R. W. E.» Elektrik 

İdaresi için kurulacak 100 - 250 

megawatlık özel bir atom santralinin 

projesi bitmek üzeredir. Bu 

santral 50 milyon marka maiolacaktır. 

Santralin kurulmasında 

Alman firmalariyle, «Nuclear Power 

Plant Company», «G. - E. C. - 

Simon - Carves Nuclear Energy 

Group» ve «A. E. I. John Thomp-, 

son» Amerikan firmaları ve bir r 

kaç İngiliz kumpanyası teknik işbirliği 

yapacaklardır. 

Meşhur «Krupp» fabrikasıda 

l)r. Alfred Krupp nezaretinde, 200 

milyon Alman markına malolacak 

bir Atom fabrikasının plânlarını 

hazırlamıştır. İnşaata yakında 

başlanacaktır. Krupp Atom fabri- 

11- 

kü 

durum 

•e C k, 

-İ 

SL » 

o 

•d B ^ 

•a * 

A C ü 

f ^3 

»•> o 

t* 

04 

1 

Reaktörlerin kuruldukları ve>a 

kurulacaktan yerler 

Batı Berlin - Wannsee Enstitüsü. 

Frankfurt - Goethe Üniversitesi 

Hamburg - Tesperhude Atom 

Enstitüsü 

Münschen - Ludwig Üniversitesi 

Düsseldorf Elektrik merkezi 

Karlsruhe-Leopoldshaven Atom 

Sitesi 

Düren - Mersenich Atom merkezi 

Oberhausen Elektrik merkezi 

Baden Elektrik İdaresi 

R. W. E. Elektrik merkezi 

Frankfurt - P. E. A. Sosyetesi 

merkezi Nordhein - Wes>Jalen 

elektrik idaresi 

Brown ve Boweri - Krupp'un 

Düsseldorf teknik kısmında 

kası, Londra ile Bonn arasında yapılan-bir 

anlaşma gereğince, az 

miktarda İngiltereden getirtilecek 

olan Uran ile çalışmağa başlıyacak, 

sonradan kendiside, daha 

büyük miktarda Uranyum ve 

Plütonyum üretecektir. Hernekadar 

Plutonuim bir Atom bombası 

imalinde kullanılıyorsada Krupp 

taşansın: hazırlıyan mütehassıslar, 

işin bu cephesiyle ilgilenmediklerini, 

gayelerinin sadece elektrik 

istihsal ederek bu cereyanla 

Düsseldorf sinaî bölgesini beslemek 

olduğunu söylemektedirler. 

Duisburg, Düsseldorf, Bremen. 

Bonn ve Efsertal'daki birçok sinaî 

firmalar daha şimdiden Atom Enerjisinin 

gemi ve uçakların şevkine 

tatbikiyle ilgilenmektedirler. 

Hattâ MAN denilen «Maschinenfabrik 

Augsburg - Neurnberg» Alman 

firması daha şimdiden 5500 

işçiyi «Morenwerk Hamburg GmH» 

tarafından evvelce kurulan tesi 

satta 2 yıl müddetle atomla işleyen 

gemi aksamını hazırlamak 

için angaje etmiş bulunmaktadır. 

FEDERAL ALMANYA ATOM REAKTÖRLERİ 

İ •e 

1 

1 

1 

1 

1 

1 

2 

1 

1 

1 

1 

1 

1 

Reaktörlerin cinsi ve 

özel adlan 

Kaynar su reaktörü 

» » » 

Yüzme havuzu tipi deneme 

reaktörü 

» » » » 

» » » » 

FR1 (Frschung Reactor 1) 

araştırma reaktörü. 

Birisi yüzme havuzu reak. 

diğeri M.T.R. cipi deneme 

reaktörü 

Elektro - nüklear santral 

reaktörü 

» » » 

» » » 

» » » 

» » » 

» » » 

Mühendis Aranıyor 

Atom Enerjisiyle işleyecek bir ticaret 

gemisinin projeside Dr. Kurt 

Diedner nezaretinde hazırlanmaktadır. 

Federal Almanya Cumhuriyeti'nin 

Atom sahasındaki milletlerarası 

münasebetlerine gelince; 

Almanya, halen Atom Enerjisi Milletlerarası 

Ajansı ile (O. E. C. E.) 

Avrupa İktisadî İşbirliği teşkilâtı 

tarafından kurulan Atom Enerjisi 

Avrupa Ajansı ve (Euratom) Avrupa 

Atom Birliğinin faal üyesi 


Görülüyorki, Federal Almanya'da 

Nüklear endüstrinin süratle 

inkişafı için büyük bir gayret 

sarfolunmaktadır. Eskiden olduğu 

gibi bugün içinde Almanya'da ilmî 

araştırmalara verilen ehemmiyet 

ve kıymet son derece büyüktür. 

Almanlar daima (Forschung 

heisst Brot Und Arbeit!) yani 

(araştırma ekmek ve iş demektir) 

prensibini takibediyorlar. Böyle bir 

idealle terakki eden bir memlekette 

Atom Enerjisinin istikbalininde 

parlak olabileceğini söylemek her 

nalde doğru olur. 

Takati 

0,05 MW 

» 

1 MW 

1MW 

? 

11 MW 

? 

100 MW 

100 MW 

100 - 250 

MW 

25 MW 

15 MW 

1,5 MW 

Reaktörü imal 

eden firmaların 

milliyetleri 

Amerikan 

» 

» 

» 

Alman 

» 

İngiliz 

Alman - İngiliz - 

Amerikan 

» » » 

» » » 

Alman 

İngiliz - Amerikan 

Alman 

Makina Atölyesinde tecrübe sahibi iki Makina Mühendisi aranmaktadır. Taliplerin Ajmanca bilmesi 

ve askerlik hizmetini yapmış olması şarttır. Kendilerine 875.— TL. sı B. dışı ücret verilecektir, 

isteklilerin Odamıza müracaatları rica olunur. 

MÜHENDiS VE MAKİNA - BENE 2 - ŞUBAT 1958 - SAYI : 7

İstihsal Mühendisliği 

1911 senesinde idi. Amerika'nın en büyük demiryol 

şirketleri işçi ücretlerinde yapılan artırmayı 

karşılamak için tarifelerinin de arttırılmasını istiyorlardı. 

Fakat karşı tarafta nakliyeciler buna 

çok şiddetle muhalefet ediyorlardı. 

Her iki tarafın da kuvvetli sebepleri vardı. 

20 avukat nakliyecileri, 50 avukat da demiryol şirketini 

müdafaaya hazırlanıyorlardı. Ortada dönen 

para muazzamdı. Birçok prensipler çarpışıyor, atılacak 

herhangi bir adımın memleketin inkişafında 

çok mühim rolü olacağı kabul ediliyordu. 

Nakliyecilerin müdafaa ettikleri tez şuydu : 

Eğer demiryol'an daha verimli çalışsalardı, iktisat 

edebilecekleri para, tarifeleri yükseltmekle elde 

edeceklerinden çok daha îazla olacak ve bu sayede 

lüzumsu/ yüksek tarifelerle memlekette hayatı 

pahalılatmak hatasına da düşmiyeceklerdi. 

Dâva en heyecanlı .safihasına girmiş bulunuyordu. 

Müdafaa avukatı sonradan temyiz ikinci 

reisi olan Louis D. Brandeis adında tanınmış bir 

hukukçu idi. Herkes dâvanın cereyanını büyük bir 

dikkatle takip etliği bir sırada Brandeis hakimden 

herbiri başlı başına bir otorite olan onbir mühendisin 

şahadetine müracaat edeceğini söyledi, ve 

müsaade istedi. Mühendis'er Demiryolları ilmî 

şevki idare adı verilen bir şeyi hakkiyle tatbik ettikleri 

takdirde memur ve işçi ücretlerini yükseltmelerine 

rağmen umumî masrafları azaltabileceklerini 

ve böylece de tarifelere herhangi bir zam 

yapmağa lüzum kalmıyacağını söylediler. 

Şahadetine müracaat edilen son mühendis 

Harrington Emerson adında bir zattı ve o zamana 

kadar kimsenin ağzına almadığı bir rakkamla herkesi 

susturdu. O Demiryollarının ilmi şevki idare 

prensiplerine göre çalıştığı takdirde günde iktisat 

edebileceği miktarın tam bir milyon dol ,r olacağını 

söyledi. 

Günde bir milyon dolar, 1911 senesinin insanları 

bizim gibi Milyarlarla hesap görmeye alışmamışlardı. 

Ve milyon kelimesi o zamanın insanlarına 

bizlere artık hiçbir sayının yapamıyacağı bir 

tesir yapmıştı. 

Birdenbire bütün Amerikan gazeteleri ilmi 

şevki idare kelimesini mevcut puntolarının en büyükleri 

ile dizdiler. Herkes artık ondan bahsediyordu. 

Bu prensiplerin babası addedilen Taylor 

adında bir adam birdenbire günün kahramanı olmuştu. 

Müsaadenizle burada çok enteresan olan Taylor'un 

hayatından bir nebze bahsedeceğim : 

14 

Yezan : Nüvit OSMAY 

Taylor Midval çelik fabrikalarına bir amele 

olarak girmişti. Çıraklığında modelcilik ve tornacılık 

öğrendi. Ailesinin malî durumu onu Harard 

Üniversitesine göndermeğe müsaitti, fakat gözleri 

kuvvetli değildi ve devamlı okumağa imkân vermiyorlardı. 

O bu yüzden amelî fabrika hayatını tercih 

etti. Amerika daha o zaman çalışan ve kafasını 

işlemeyi bilen her adama, ister tahsilli olsun, isler 

olmasın kıymet veren bir irfan seviyesine varmış 

bulunuyordu. Taylor'un çalışkanlığı ve zekâsı göze 

çarptı. Çok geçmeden tornaj kısmına verildi. 

Elinden yazı işlerinin de geldiği görülünce onu pııvantör 

yaptılar. Nihayet çoktan beri arzu ettiği şeye 

nail oldu. Ona tek basma bir torna tezgâhı \ erdiler. 

Çok geçmeden torna postabaşısı, ustabaşısı 

ve nihayet bakını şubesi âmiri, bıış ressam ve has 

mühendis oldu. Ve bütün bunlar sayın okuyucularım 

altı sene gibi kısa bir müddet zarfında. O 

zamanın fabrikacıları herhalde bizim baremi daha 

bilmiyorlarmış, yoksa diplomasız Taylor 6 senedi' 

usiabaşılığa bile geçemezdi. 

Bundan sonraki senelerde o zamana kaçlar 

kimsenin üzerinde durmadığı yeni idare sistemini 

inkişaf ettirmekle meşgul oldu. Tabiî bu kolay olmadı. 

Her tara^an muarızlar çıkmağa başladı. 

Hattâ kendisini bu işte teşvik eden fabrikatörler, 

yakın âmirleri bile artık onu anlıyamıyorlardı. istihsalin 

bu kadar artması, veya artma imkânları 

onları bile korkutuyordu. 

Taylor Midvale'den ayrıldıktan birkaç sene 

sonra eski şefi Harran'a rastgelir. Taylor ona nezaketle 

işlerinin nasıl gittiğini sorar, Harrah işlerinin 

mükemmel olduğunu, çok para kazandığını 

söyler ve birkaç milyon daha kazandıktan sonra 

dünyanın en büyük tamirhanesini yaptıracağını ve 

bir katını tamamiyle Taylor'a tahsis edeceğini ilâve 

eder. 

Taylor'un üzerinde durduğu meselelerden bir 

tanesi de işçilerin dalga geçmesi idi. Ona göre bu 

iki türlü idi, biri tabii dalga geçmek, öteki sistematik 

dalga geçmek. 

Tabiî dalga geçmek her insanın çalışmaktan 

bıkarak arada bir keyif etmek ihtiyacından geliyordu. 

Bu, anlaşılması çok basit olan bir şeydi ve 

her postabaşı buna çabukça mani olabilirdi. 

Fakat sistematik dalga geçmenin sebeplen 

büsbütün başka idi. Yanlış olarak^, işçiler, daha fa/la 

çalıştıkları takdirde işlerin çabuk biteceğine, 

yapılacak iş kamryacağına ve kendilerinin veya 

başka arkadaşlarının işten çıkarılacağına inanıyoı- 


hır vı- bu yü/ıh'i) ellerinden geldiği kadar isi yavaşa 

alıyorlar, yani sistematik bir şekilde dalga 

S'çiyorhırd.ı 

Taylor işçi olarak çalıştığı zamanlardan bunu 

çok İyi biliyordu. Ustabaşı olunca madalyanın ters 

tarafını da incelemeye başladı. 

Bu incelemelerin neticesinde tam bir günlük 

ıs mefhumu ortaya çıktı. Bütün mesele bir adamın 

bir günlük mesaisi neticesinde normal olarak yapabileceği 

işi bulmak ve ölçmekti. 

O zaman Amerika'da birçok fabrikalar götürü 

sistemiyle çalışırlardı. Fakat* götürü nisbetleri ilmî 

bir şekilde tesbit edilmemişti. Bunu o zaman kimse 

bilmiyordu. Bundan 20 sene evvelki doktorla 

ı in Penisilini bilmedikleri gibi tabiatiyle bu. onların 

kabahati değildi. Bu yüzden işçiler biraz fazla 

i.ş yapmağa başladılar mı, alacakları götürü primleri 

de kesilirdi. Buna benzer bir usulü bizde 15 

sene evvel tatbik ermiştik, işte Taylor bunların 

eksik taraftarını gördü ve bütün emeklerini bir günlük 

işin tespitine hasretti. 

Tabiî bu incelemeler esnasında tezgâhların 

^ılışma siir'atini ve iş yapma kapasiteleri ortaya 

çıktı. 

Fabrika ona tecrübe için bir torna tezgâhı, islediği 

işçileri ve her türlü selâhiyeti verdi. Taylor 

ilerde daha etraflı bahsedeceğim ve asıl mevzumuz 

olan istihsal mühendisliğinin esasını teşkil eden 

tecrübelerine işte burada başladı ve bir parça çeliğin 

tornada kesilmesi ile ilgili bütün faktörleri 

tespite muvaffak oldu. îşe başladığı zaman bunun 

azamî iki sene süreceğini tahmin etmişti. Fakat orlava 

bugün her mühendisin bildiği tezgâh ve takımların 

hususiyetlerine ait o meşhur münasebetleri 

çıkardığı zaman ilk tecrübeye başladığı günden 

tam 26 sene geçmişti. 

Kendisi hatıralarında bu tecrübelerinden uzun 

uzadıya bahseder, bunlar çok karışık şeylerdi ve 

Taylor bunları bir matematik formülü ile ifade 

edebilecek* bir matematikçi bulmak için uğraştı 

durdu. Nihayet 26 sene sonra sanayi bir torna veya 

frezenin bir parça çeliği, demiri veya pirinci nasıl 

»estiğini öğrendi. Ve o günden beri de unutmadı, 

çünkü Taylor sanayiin orta çağını kapamış, hakikat 

ve ilim ışığını genç nesillere uzatmıştı. Canını- 

7-1 sıkmamak için Taylor'un bu tecrübelerinden daha 

fazla bahsetmiyeceğim. Yalnız onun ne gibi faktörlerle 

uğraştığını kısaca anlatacağım. 

Kesmeye tesir eden birinci faktör tornada kesilen 

maddenin sertliği idi, ki burada en yumuşak 

madene bir desek, en sert maden 100 oluyordu. 

ikinci faktör kesen kalemin cinsi idi. Burada 

bir ile yedi gibi bir nisbet vardı. 

Üçüncü faktör kalemin kesici kenarının şekli 

idi ki. burada da 6 muhtelif şekil vardı. 

İ.şte Taylor bu şekilde ]2 faktör tespit etti ve 

birini sabit tutarak diğerlerini değiştirdi. Ve lam 

26 sene; bunların neticelerini inceledi. Onunla 

alay ottilftv. insanlar her yeni fikre karşı böyledirler, 

güzel fikirler ve yeni buluşlar bütün insanlara 

hizmet ederler. Yalnız onlar nadide tohumlar gibi 

iyi gübrelenmiş rutubetli, güneşi bol muhitlerde ve 

zamanla büyürler ve ancak oralarda renkli çiçeklerini 

ve tatlı meyvalarım verirler. 

Taylor'un bu fikirleri de sanayine ilerlemiş 

birçok memleketler tarafından ele alındı. YV yüksek 

istihsal devrinin müjdecisi oldular. 

Bu bakımdan çok ileri gitmiş memleketlerden 

biri muhakkak ki Birleşik Amerika'dır. 

Bu yüzden bugün Amerika'da ücretler yüksek, 

fakat maliyet fiyatları çok düşüktür. Haftada 

40 saat çalışan ve ayda 240 dolar kazanan kalifiye 

bir işçi 25 saatlik emeğine mukabil bir elbise, 7 

saat çalışarak iyi cinsten bir çift ayakkabı aJabilir. 

Bir kilo et için bir saat on dakika, bir kilo ekmek 

için ise yalnız on dakika çalışması kâfidir. Aldığı 

paranın % 20 sini ev kirası verir, bunda kalorifer 

ve buz dolabı da dahildir. Herkes gibi onunda hususî 

bir otomobili vardır. Ve bir litre benzinin fiyatı 

üç dakikalık emeğine tekabül eder. 

işte ilmi şevki idare prensiplerinden doğan 

İstihsal Mühendisliği aslında bütün mühendislik 

işlerini sıkı bir mantık süzgecinden geçirmekten 

başka birşey değildir. 

Diğer bir tâbirle İstihsâl Mühendisliği, mühendislik 

sahasında mantıki düşüncenin, insan, 

malzeme, tezgâh ve takımlardan en verimli şekilde 

faydalanabilmek uğrunda kullanılması sanatıdır. 

Kısacası istihsal Mühendisliği teknik sahada 

yapılan bütün işlerin en ufak teferruatına kadar 

mantıkî suallerle bombardıman edilmesidir. Eğer 

bu sual bombardımanından sonra hedef yani ele 

alınan iş sağlam yerinde durabilirse, işte o zaman 

o iş doğrudur, mantıkîdir ve yapılacak işlerin elde 

mevcut imkânlar içinde en muvafıkıdır ve yapılması 

lâzımdır. 

Herhangi bir işletmede yapılmakta olan bir 

işin, ameliyenin veya yeni yapılması düşünülen bir 

tesisin projesinin önüne geçen istihsal Mühendisi 

şu şekilde sualler sormağa başlar : 

Bu işten maksat nedir? Hiç yapılmasa olur 

mu? Bu iş daha iyi ve basit yapılabilir mi ? Bu 

işin yeri zamanı uygun mudur? önce yapılacak 

daha lüzumlu işler var mıdır ? Buraya sarfedilecek 

parayı daha verimli bir işte kullanmak doğru 

olmaz mı? Elde 'nevcut imkânlarla bu işin en iyi 

yapılış şekli bu mudur ? Acaba elde mevcut daha 

ucuz tezgâh ve takımlarla aynı iş görülebilir mi? 

Acaba daha az bilgili ve daha az ücret alan işçilere 

bu iş yaptırılamaz mı? Bu işte çalışanların sayısı 

hiç birini bos bırakrnıyacak şekilde önceden 

-hesaplanmış mıdır 0 Acaba bu işi yapan adamın 

MÜHENDİS VE MAKİNA - SENE 2 - ŞUBAT 1958 - SAYI : 7 15

daha fazla ve daha severek çalışmasını ne ile temin 

kabildir? v.s. ' 

Görüyorsunuz ki, böyle muazzam bir sual 

yağmuru altında ele aldığımız işin ıslanmamış 1 

hiç 

bir tarafı kalmaz. Bütün bu suallere cevap arayan 

istihsal Mühendisi de bir dakika boş durmaz, sistematik 

sual sormıya alışmış olduğu için mantıkî 

bir şekilde sıraladığı bu suallerin cevaplarını öğrenmek 

gayesiyle havadis toplayan bir gazeteci gibi, 

herkese başvurur, her şeyden faydalanır. Fabrika 

müdüründen en ufak çırağa kadar herkesin 

yardımını temine çalışır. Çünkü bilir ki, kimsenin 

elinde bilginin inhisarı yoktur, îşte bu son kısım 

işin insanî cephesidir. Ve hattâ ona insan mühendisliği 

de denilebilir . 

Ford'un meşhur bir sözü vardır: «Ufak parçalarına 

ayırabildiğiniz takdirde, en güç meseleyi 

bile kolaklıkla halledebilirsiniz.» işte istihsal Mühendisi 

karşısına çıkan mürekkep mes'elelerde 

bundan faydalanır ve her işi veya ameliyeyi en 

ufak parçalarına, hareketlerine ayırır, bir kimyagerin 

yaptığı gibi onlan tahlil eder. En mantıkî 

usul ve yollarını bulur. Bunları iş modelleri denilen 

iş modellerinde tesbit eder. Ve bu işleri yapacak 

olan kimselere bu yeni usulleri öğretir. Bu sayede 

de birçok lüzumsuz vakit, malzeme ve insan 

eme0;i israfının öfrıüne geçilmiş, yani maliyet fiyatları 

azaltılmış olur. 

İstihsal mühendisliğine uzun müddet karşı koyanlar 

şöyle bir mantık yolu kulanmışlardı: istihsalin 

artması, diyorlardı, aynı işi daha az insanla 

yapmağı imkân dahiline sokan usullerin tatbiki yüzünden 

olduğu için, işsizliğe sebep olur. işsizlik 

ise birçok insanların satın alma kabiliyetinin azalmasına 

ve piyasanın satılmıyan mallarla dolmasına 

müncer olur, bu da istihsalin durmasını intaç eder 

ve böylece de fasit daire tamamlanır. 

Buna ilk cevabı veren yine Taylor olmuştu. 

1912 yılında Amerikan kongresinin hususî bir komitesi 

önünde kendisini «müdafaa» etmek üzere 

çağırılan Taylor o zaman şöyle demişti: «Bundan 

100 sene evvel ingiltere dokuma tezgâhlarının buharla 

çalıştırılmasının kendilerini işsiz bırakacağını 

zanneden işçiler bu tezgâhlan parçalamışlardı. 

Fakat terakkiyi durduramadılar. Birkaç sene sonra 

buharlı tezgâhlar her tarafa yayılmağa başladı. 

Bundan evvel her işçi günde bir yarda kumaş işliyebiliyordu 

ve istihlâk de bir yarda idi. Makinalann 

sayesinde günde her işçi 10 yarda dokumaya 

başladı, çok geçmeden bu ucuz malın istihlâki otuz 

yardaya çıktı, yani eskiden çalışan işçilerin üç mislini 

çalıştırmak lüzumu hasıl oidu, çünkü hemen 

hemen herkes bu kumaşları alabilecek duruma girmişti.» 

Şimdi müsaadenizle hepinizin kolayca gözünüzün 

önüne getirebileceği bir misalle istihsal Mühendisliğinin 

esas prensiplerini izaha çalışayım : 

16 

Askerlikte bir topun erleri emir verilir verilmez 

toplarını en büyük bir sür'atle mevzie sokar, nişangâhı 

ayarlar, topu ateşe hazır bir duruma sokar 

ve ateş emri gelince de hedefe mermilerini yağdırmağa 

başlarlar. Aslında bu kadar çabuk yapılan 

ve belki de basit gibi görünen bu iş uzun bir etüd. 

yetiştirme ve çalışma mahsulüdür. 

Her er vazifesini uzun talimlerle öğrenmiş, 

herkes bir takım halinde beraber çalışmağa alıştırılmıştır. 

Fakat, buraya bilhassa dikkatinizi rica 

ederim, topun mevzie girişini, her ere düşen ayrı 

ayrı vazifeleri, onlardan hangisinin önce ve hangisinin 

daha sonra yapacağını, hangi elle merminin 

öne doğru verileceğini, namlunun kapağının kimin 

tarafından hiç unutulmadan çıkarılacağını etüd 

eden ne o işi yapan erlerdir, ne de onlara o emri 

veren veya onlan talim ettiren subaydır. 

Bu, Genel Kurmay tarafından etüd ettirilmiş 

ve talimatnamelerle noktası noktasına tespit edilmiştir. 

işte istihsal Mühendisleri böyle bir kurmay 

hey'etidir.. Onlar her işi ince noktasına kadar incelerler, 

iş modeli denilen talimatnamelerini hazırlarlar 

ve bunların tatbikine nezaret ederler, fakat 

asıl talimi yaptıran subayın işine karışmazlar. 

Şimdi demiryollanmıza dönelim ve atölye ve 

depolarda yapılan işlerden birini, meselâ bir lokomotifin 

demontesini ele alalım, içinizde cer ve 

atölyelere ait mevzularla ilgili olmıyan arkadaşlar 

bulunduğu için misalimi biraz mübalâğalı anlatmak 

zorunda kalacağımdan affınızı rica ederim. 

Demonte olacak makinaya doğnı gidiyoruz. 

Etrafındaki kalabalıktan orada mühim işler yapıldığını 

derhal görürsünüz: Postabaşı ve işçileri oradadır 

ve anlamadığınız bir şey beklerler. Beklenen 

vinçtir, eğer tesadüfen vinç işçilerden evvel 

oraya gelmek fedakârlığım göstermişse, muhakkak 

kancaya takılacak halat hazır değildir. Hepsi tamamlandıktan 

sonra kancanın geleceği, ineceği yer 

vinççiye işaret edilir. Birçok borular, somunlar ve 

saçlar çıkarılır, kimi sağa, kimi sola konur, bu arada 

sağa giden vincin sola gelmesi gerekir, vincci 

ile postabaşı arasında ufaktan bir sözleşme olur. 

fakat çabuk tatlıya bağlanır, çünkü gürültü her 

sözün iyice anlaşılmasına manidir. Bir taraftan da 

keskici şalumosile işe girişir. Bu esnada yanlış 

anahtar getirdiğinden doğrusunu almak için takımhaneye 

koşan işçiler görülür, halat kısa gelmiştir, 

onu bulmağa başka biri koşturulur, nihayet 

saçlar dökülmüş ve yere indirilmiştir. Bu sefer de 

diğer parçalan sökmek için işçiler bunlann üzerinden 

güçlükle atlarlar ve nihayet iş biter, demonte 

tamam olur, kazan kazanhaneye, lonjeron lonje 

ron postasına verilir. * 

Bu esnada muhakkak olan bir şey varsa o da 

herkesin vazifesini yapmış ve hattâ fazlasiyle yo- 

(Devamı Sayfa 31 de) 


G'/'n'.y : 

BUHAR SANTRALLERİ SAHASINDAKİ 

TERAKKİLER 

Elektrik enerjisi ihtiyaçlarını karşılamak ve 

sabit tesislerin mekanik enerji ihtiyaçlarına cevap 

vermek ve keza endüstriyel maksatlar için lüzumlu 

bilcümle ısı ihtiyaçlarını karşılamak için; senelerdenken 

termik santrallann, randıman ve ekonomilerinin 

düzeltilmesine büyük bir gayret sarfrdilmektedir. 

Şekil l de gösterildiği gibi, son yıllarda 

buhar basınç ve sıcaklığı esaslı olarak yükseltilmekte 

ve aynı zamanda ünite fakatları da artırılmaktadır. 

Şekil 2 de yalnız elektrik üretimi 

yapan kondenzasyon santrallarııldaki toplam verim 

gösterilmiştir, inşa halinde bulunan Amerika'daki 

Eddystone santralında % 43,2 randımana 

erişildiği şekilde görülebilir. Şekilde, kondensazyon 

kayıplarının, kazana giren toplam ısıya nisbetinin 

% 78 den % 50 düştüğü müşahade edilir. 

Şekil 3 de işletme tazyikine göre toplam verim 

gösterilmiştir. A, B ve C eğrileri ile ara kızdırması/ 

santrallar işaretlenmiş ve bir tek ara kızdırma 

vasıtasıyla elde edilen nısbî düzeliş D, E ve F eğrileri 

ile gösterilmiştir. Kritik basınç üstündeki kademelerde 

iki tane ara kızdırma yapılamamaktadır. 

Muhtelif taze buhar ve ara kızdırma sıcaklarında 

elde edilen verimler G ve H eğrileriyle gösterilmiştir. 

Toplam verimin tesisatın muhtelif kısımlarının 

büyüklük ve konstrüksiyonuna tâbi olduğu 

aşikârdır. Diyagramda gösterilen değerler, ortalama 

kalite katı yakıtlar içindir. Yağ veya gaz şeklindeki 

yüksek kaliteli yakıtlar kullanıldığında verim, 

daha da düzelir. 

Şekil 4 de ara kızdırmasız 86 Ata, tek ara kızdırmalı 

161 Ata ve iki ara kızdırmalı 351 Ata basınç 

için T-S diyagramları verilmiştir . 

Yakıt rezervlerinin düşük kalorifik değerleri 

ve köt.ü kaliteli kısımlarından rasyonel bit şekilde 

faydalanmak için devamlı ve şümullü inkişafların 

yapılması lüzumludur. Bu husus santralın planlanmasına 

ve kazan konstrüksiyonuna büyük miktarda 

tesir eder. ikinci Dünya Harbinde ve harpten 

sonraki yıllarda bütün Avrupa'da termik santrallann 

planlanmasında yakıt problemi tedricen birinci 

derecede rol oynamaya başlamıştır. Tablo : I 

de Avrupa kazan konstriiktörlerinin bugün hesaba 

katmak mecburiyetinde oldukları muhtelif yakıtların 

takribî bir listesi verilmiştir. Ekseriya Avrupalı 

konstrüktörler tarafından bir model olarak 

rdınan Amerika'da, bu problemler aynı ehemmiyeti 

hai?: değildir. Zira, Amerika'da bu mevzu ve çözülmesi 

hakkında daha az çalışma yapılmıştır. 

Özetleyen : M. BÜHARALILAR, S. ÜNER 

Yazan : J. GASTPAR 

TABLO: I 

Buhar kazanlarında kullanılan başlıca yakıtların 

karakteristik değerleri 

Vakit cinsi 

Turp 

Ham linyit 

Linyit 

Taşkömür şlamı 

Uzun akoli • kömür 

Bitümsiz kömür 

Antrasit 

Fındık kömür 

Ağır yağ 

Talî gaz 

Yüksek fırın gazı 

* Kcal/Nma 

°C MW 

ata 

800 400 

600 30ü 

400 200 

200 100 

KUİtln 

Kalorlflk Uf'ic" erime 

değer madde KU1 Nem noktası 

Kcal/Kg. % % % "C 

1400-3500 

1800 

2700 

3500 

6800 

6000 

4700-7900 

7600 

9700 

8600* 

1000* 

24-55 

21 

25 

18 

' 35 

12 

4-8 

14 

— 

— 

— 

1-10 

4 

24 

41 

7 

23 

33-4 

7 

0,5 

_ 

— 

65-20 

60 

30 

20 

5 

4 

20-4 

5 

2 

— 

— 

970 

980 

1100 

1050 

1200 

1000 

1080 

O O 

1900 1920 1940 1960 

Şekil l — Ünite Kapasitelerinde ve* buhar basmcmdaki 

artış senelere göre ana kıymetlerin inkişafı 

T -- Taze Buhar sıcaklığı P = Taze Buhar 

basıncı Nr = Yerleştirilen Türbünün ünite kapasitesi 

Nk = Buhar Kazanının ünite kapasitesi. 

MÜHENDİS VE MAKİNA - SENE 2 - ŞUBAT 1958 - SAYI 17 

— 

—

Yeni kazanların konstrüksiyonunda nazarı itibare 

alınacak birçok faktörler vardır. Enerjinin istihlak 

şekli, mahalli ve işletme şartları, yakıt temini 

ve nakli memleketten memlekete farkeder. Ve ekseriya 

zamanla çok değişir; ayrıca soğutma suyu 

temini, mühim miktardaki külün .atılmast ve kuram 

problemi v.s. bu arada zikredilebilir. Herhangi 

bir çözümün ekonomikliğinde finansman imkânlarının 

ve pratikte tatbik kabiliyetinin nazarı' 

itibare alınmasının lüzumlu olduğu aşikârdır. Teknik 

bir inkişafın faydalı ve bunun ekonomi üzerinde 

tesiri, farklı şartlarda çeşitli değerleri haiz 

olabilir. 

Kazan ve aynı zamanda kazanın yanındaki 

40% 

30% 

20% 

10% 

80% 

70% 

40% 

1900 1920 1940 1960 

Şekil 2 — Santral veriminin tekamülü. Senelere 

göre ana değerlerin inkişafı. İnce çizgiler, 

muhtelif kazan basınçlarında ısı sarfiyatının düşürülmesi 

ile elde edilen randıman artışlarını toplam 

verim olarak gösterilmektedir. Eddystone 

santralı (philadelfia) 360 Atü, 650 C 1 

dır. 

lüzumlu yardımcı tesisler (ön ısıtma teçhizatı, su 

tasfiye tesisi, besleme suyu pompalan, kontrol 

sistemleri, depolar, ısı dönüştürücüleri, buhar ve 

sıcak su dağıtıcıları v.s.) hususî şartlara uydunılınalıdır. 

Yükselen basınç ve sıcaklıkla birlikte, 

besleme suyu ön ısıtılması ve ara kızdırmanın 

yapılması, bütün tesisatın iyice etüd edilmesi ve 

tesisattaki bütün elemanların optimum tertiplerinin 

yapılmış olması çok mühimdir. Bilhassa büyük 

tesislerde tesisat dahilindeki inşaat kısımları 

ayrı ayrı gözden geçirilerek yapılmalıdır. Bu yalnız 

tesisatın ucuz olmasına büyük tesir icra etmekle 

kalmaz, aynı zamanda diğer konstrüksiyonlar- 

18 

50% 

40% 

400 ata 

Şekil 3 — İşletme basıncının foksiyonu olara! 

toplanı verim A, B, C, Ara kızdırmasız santralla: 

Buhar sıcaklıkları 450, 500, 600 C" D Kritik alt 

basınçta 600 C° taze buhar sıcaklığında, 500 C c tel 

ara kızdırmak santraller E Kritik üstü basıncU 

600 veya 650 C c taze buhar sıcaklığında, 550 vey; 

565 C tek ara kızdırmalı santraller G, H Kritil 

üstü basınçta, 600/550/550 C ve 650/565/565 C 

buhar sıcaklıklarında çift ara kızdırmalı santraller. 

dan tasarruf ve basitliği de temin eder. Meselâ ka 

zanlarda çelik konstrüksiyon inşaatın kombine 

edilmesi her zaman mümkündür. 

işletme şartlarının nasıl seçileceğini görmedeı 

önce alçak ve orta tazyikin hangi sahalar dahilin 

de uygun olarak kullanılabileceğini açıklamak fay 

dalıdır. Bununla beraber elektrik enerjisi ile bir 

likte ısı enerjisinin lüzumlu olduğu yerlerde sini 

şartlarım tesbit maksadıyla yüksek taze buhar ba 

sinemin ekonomide bir fayda sıa'ğlayıp sağlama 

dığını esaslı surette tetkik etmek icap eder. 

Orta tazyik kazan tesisleri 

Orta tazyik kazan tesisleri ya yalnız ısf vey; 

ısı ve elektrik ihtiyacı birlikte olduğu hallerdi 

mevzubahs olurlar. Misal olarak bir selüloz fab 

akasının radyasyon tipi 45 ata'lık kazanından baJı 

sedilebilir. Bu kazanlar devvar ızgaralıdır. Aync; 

tesisatta bir elektrik kazanı ve döküntüleri yakaı 

başka bir kazan mevcuttur. Bu santralda, taze bu 

har önce bir karşı tazyik tüsbininden geçirilerel 

lüzumlu tazyikteki ısıtma buharı temin edilmek 

tedir. Bu tip tesislerde elektrik enerjisi % 82 - 8! 

randımanla elde edilir. 

MÜHENDİS VE MAKİNA - SENE 2 - ŞUBAT 1058 - SAYI :

Büyük kimya işletmelerinin ısı ve kuvvet, tesisleri 

güç fakat enteresan problemler arz ederler. 

Bu tesislerde; sıcaklık, takat, soğutma ve ta/.yikli 

Iıuva istihsaline hizmet eden tesislerin değişik kısımlarının 

kullanışlı kombinezonlarının teşkili mümkün 

olur. Şekil 5de böyle bir tesisin bağlantı şeması 

verilmiştir. (B) kazanında 50 ata tazyikte 

meydana gelen taze buhar bir yandan 5000 k\V. 

lık bir (D) karşı tazyik iürbininden geçtikten sonra 

(N) ve (O) ısıtma şebekelerini besler." Diğer 

taraftan (E) türbo körüklerinin karşı tazyik türbinlerinden 

geçer. Kullanılmıyan- enerjiden muayyen 

/.anıaniarda istifade etmek üzere ısıtma buharı şe- 

!x'kesine iki iane elektrik kazanı bağlanmıştır. Tesisatta 

ayrıca (F) soğutma ve ısıtma pompa sistemi 

mevcuttur. 

Bu gibi tesislerin özelliği sık ve anî olarak 

yük değişmeleridir. Regülasyon normal olarak besleme 

suyu ve sühunet regülasyonu olmakla beralx-r 

ayrıca otomatik ateş regülasyonu ilâvesiyle 

lanı otomatik hale getirilebilir. Büyük yük değişmelerine 

rağmen tazyik ve sühunetin pratik olarak 

sahil kalması regülasyonım tesirini izaha kâfidir. 

Şekil : 4 — Eentropie Diyagramı Şekil 3 deki 

li. D ve H çalışma şekilleri için T. S. diyagramının 

değişimi. 

Yiiksrk tazyik kazan tesisleri 

1. Tek borulu tip kazan prensibi 

Şekil 6 da değişik üç esas kazan imal tarzı 

gösterilmiştir. Soldaki normal ve tabiî sirkülasyonla 

borulu kazandır. Bunlar radyasyon kazanları 

gibidir, yalnız kaynatma boruları umumiyetle 

1.7 

direk radyasyonla ısıtılır ve ekseriya kazanın dışında 

olan geliş boruları ısıtılmazlar. Seki! 6 da ortadaki 

cebrî sirkülasyon sistemi önceleri «La-Monl - 

Prensibi» olarak bilinirdi. Bunun kaynatma kısmındaki 

sirkülasyon (4) devir pompalan vasıtasiyle 

devanı ettirilir ve böylece kaynatma boruları 

ve kazan domunun yerleştirilme şekline hiçbir surette 

bağlı kalmamak mümkün olur. 

Buna mukabil Şekil 6 nın sağındaki cebri akımlı 

sistemde esas itibariyle sirkülasyondan vazgeçilmiştir. 

Burada (5) ön ısıtma ve (6) kaynatma kısımlarını 

takip eden yalnız tek akış mevcuttur. (3) 

besleme pompası meydana gelecek tazyik düşümlerini 

karşılıyacak parale! bağlı borulara lx'sleme 

suyunun sabit ve stabil bir tarzda taksimini sağlar. 

Birinci Cihan Harbinin sonunda Sulzer firması, 

yüksek ve çok yüksek tazyikli tesislerde ortaya 

çıkan güçlükleri incelemek üzere geniş bir araştırma 

faaliyetini programına aldı. Muayyen bir tazyikin 

üstünde konveksiyon tipi inşanın artık kullanılamıyacağı 

derhal görülmüştü, inkişaf için se- 

çilecek en iyi yol cebrî akışla besleme prensibini 

kabul etmek ve regülasyonda mevzubahis olarak 

inkişaf yapmak olduğu görüldü. Bu arada yüksek 

tazyike manız boru sisteminin pahalılığı latbikata 

engel teşkil ediyordu. Bununla beraber a r/, u edilnıiyen 

ilâve yüksek tazyik devir pompası \e pahalı 

kazan domu kalkıyordu. 

Burada konslrüktör; yüksek sıcaklığa mam/ 

kısımları da dahil olmak üzere sistemin bütün kısımlarındaki 

su ve buhar şartlarını kontrol edebildiğinden, 

boruların arzuya göre tertibinde ııisln'k-n 

.serbesttir. 

Şekil 7 den görüleceği gibi muhtelif tazyik, 

sıcaklık ve ara kızdırma ile sistemin her kısmında 

nakledilen ısı miktarı mühim miktarda değişir. 

Tazyik arttıkça buharlaşma için lüzumlu ısı miktarı 

süratle düşer ve kritik tazyikte sıfıra müncer 

olur. Ayrıca kızgın buhar sühuneti arttıkça mütekabil 

olarak kızdırıcı ve ara kızdırıcıdaki ısı mübadelesi 

artar. Boruların tertip ve tanziminde meydana 

gelen munzam problemleri yüksek tazyikte 

domsuz tip kazarı sisteminde daha iyi halledilebilir. 

Boruların tanzimindeki bu büyük serbesti fiatlara 

da tesir eder. Zira çok pahalı özel malzeme 

kullanılmasına ihtiyaç hasıl olmaz. Bugün 400 °C 

iki normal boruların fiatı 1,40-1,70 Fr/Kg. olmasına 

rağmen yüksek alaşımlı oslenit mal/emeninki 

20-26 Fr/Kg. dır. 

Zürich Eidgenöz Teknik Üniversitesindeki 

bölge ısıtma santralında 100 atmosfer, 18t/h lık 

bir tek borulu kazan 1931 yıhndanberi çalışmaktadır. 

Bu kazan mukabil tazyikli bir türbinden geçirilerek 

35 atmosferlik şebekeyi beslemektedir. 

Bu pratiğe tatbik edilen ikinci tek borulu kazandır. 

Bu tesis tek borulu sistemin inkişafında çok 

MÜHENDiS VE MAKİNA - SENE 2 - ŞUBAT 1958 - SAYI : 7 19

Şekil : r — Bir Kimya fabrikasmdaki kuvvet santralının prensip şeması (Ciba, Basle) A. Kömür 

Parkı B. Orta tazyik radyasyon kazanı. C. Elektrik Kazanı. D. Karşı basınç türbogenerater grubu E. Türbokörük. 

F. Isı pompalı soğutma kompresörü. G. Buz yapma tesisi. H. Su tasfiye tesisatı. l. Besleme suyu 

deposu. K. Buhar basınç ve sıcaklık redûksiyon tesisi. L. Sıcak Su hazırlama merkezi. 

M. 45000/6000 V transformatörleri N. 5 atülük tesislere ve gazhaneye giden buhar boruları. 

kıymetli neticeler veren tecrübelerin yapılmasına 

imkân verdiğinden enteresandır. 

Normal tek borulu bir kazanın şeması ve regülasyonu 

şekil 8 de gösterilmiştir. Besleme suyu 

(26) deposundan «ilk hareket deposu» (5) pompası 

vasıtasiyle (7) ve (8) regülatörleri üzerinden 

(1) ön ısıtıcısı yoluyla (2) kaynatma kısmına sevk 

edilir. Buradan çıkan buhar (12) su ayırıcısına ve 

oradan (3) ve (4) kızdırıcılarına geçerek (20) buhar 

çıkış ventili ile nihayet (22) türbinine gelir. 

(10) diferansiyel tazyik regülatörünün enpulsleri 

(8) besleme suyu regülatörü tarafından derhal 

ayarlanır. Bu arada muhtelif elemanlarının vaziyetine 

göre (9) termostadı lüzumlu tashihaü yapar. 

Bu teçhizat vasıtasiyle bütün işletme şartlarında 

ve yüklerinde buharlaşmanın, boru sisteminin 

belirli bir yerinde nihayete ermesinin gerçekleştirilmesi 

sağlanır. Ve nihayet kızdırıcılara gelen 

buhar bütün yüklerde pratik olarak kuru vaziyettedir. 

Kızdırıcı nihayetindeki sıcaklık normal olarak 

(4) kızdırıcısına yerleştirilmiş (15) ve (16) termostatları 

vasıtasiyle (18) püskürtme ventili ile 

ayarlanır. Bütün regülasyon sistemi türbin ve kazanı 

emin bir şekilde konımaya da yarar. 

Boru sisteminin herhangi bir kısmında beklenmedik 

bir kirlenme veya mahallî olarak teşekkül 

eden erimiş kül yapışmalarından hasıl olan gaz 

sıcaklığının değişmesi gibi sebeplerle fazla ısınma 

meydana gelmiş ve bu kısmın korunması icap etmi'j 

ise mevzubahis termostat otomatik olarak bes- 

leme suyu girişini ayarlar, ilk hareket esnasında 

su veya su buhar karışımı otomatik olarak (21) 

bay-pass ventili vasıtasiyle (26) ilk hareket deposuna 

geri verilir. Böylece kazan kapalı bir çevrimle 

çalışır ve kızdırıcı ilâve bir tesisata lüzum 

kalmaksızın her zaman emniyet altına alınmış olur. 

Bu halde, istenen asgari buhar sıcaklığına erişilince 

(20) buhar çıkış ventili derhal açılır. Diğer 

ta rai tan (16) termostatı otomatik olarak kapanarak, 

sıcaklığın istenen değerden yukarı çıkmaması 

ve otomatik olarak açılmış bulunan bay - pass 

ventili vasıtasiyle buharın (26) ilk hareket deposuna 

girmemesi sağlanır. Bütün kontrol tesisatı, 

sağlam olarak inşa edilmiş ve hassas çalışan elemanlarla 

teçhiz edilmiştir. Regülatör, sulzer ısı 

tekniği laboratuarında muhtemel işletme şartlan 

altında kontrol edilmiştir. 

Bazı hallerde, bilhassa büyük ünitelerde bonı 

sistemi birbirinden tamamen müstakil iki kısma 

ayrılarak her bir kısım için ayrı bir regülatör konur. 

Bu tertip belli bir maksat için iki yanma hücresi 

yapıldığı halleıde mevzubahis olur. Şekil 9 

dan görüleceği gibi her iki sistemde, meselâ dengesiz 

ateş veya tek taraflı erimiş kül yapışması 

hallerinde yükleri çok farklı olabilir. Her iki tarafta 

bulunan müstakil regülatörler bu asimetrik 

durumu dengelerler. 

Şekil 8 deki (12) numaralı*-ayırıcının vazifesi 

giren buharın içindeki suyu ayırmaktır. Şekil 10 

dan görülebileceği gibi buharlaşmanın başlamasile 

su miktarı azalacağından sudaki tuz konsan- 

20 MÜHENDİS VE MAKİNA - SENE 2 - ŞUBAT 1958 - SAYI : 7

SSckiI : ti ._. Tabii ve cebri sirglılasyonlu kazanların 

prensip seması, A tabii ^sirkülasyonla boralu 

kazan. B Buharlaşma kısmında. 4 nolu sirkülasyon 

pompası bulunan cebri sirkülasyonlü kazan. C Tek 

«cgişli akışlı kazan. Sirkülasyon yoktur. 5 ön ısıtıcısı 

ile seri bağlanmış 6 buharlaşma kısmından 

yalnız bir defa geçerek gider. Lüzumlu basınç stabilitesi 

ve akımın dağılışı 3 beslerrfe pompası vasıtası 

ile temin edilir. 

trasyonu çabuk olarak yükselir. Bununla beraber, 

düşünüldüğü gibi (B) eğrisini takriben sonsuz olarak 

artmayıp bilâkis belirli bir azamî değerden 

sonra (C) eğrisi boyunca düşer. Zira (x) in küçük 

değerlerinde tuzun bir kısmı suda kalmayıp erir 

veya ince zereler halinde buhara gider. 

Z. Endüstri santralleri 

Amerika'da esas itibariyle yalnız elektrik üreten 

santrallerde yüksek tazyik kazanları kullanılmasına 

rağmen, Avrupa'da bilhassa tek boru sistemli 

yüksek basınç kazanları önce bir karşı - basınç 

türbini veya endüstrinin ön tesislerinden geçirilerek 

takat ve ısı ihtiyaçlarının birlikte karşılanmasına 

yarar, Regülasyonda elde edilen hassasiyet 

ve çalışma emniyeti lüzumu kadar yüksektir. 

inkişaf üzerindeki sistematik çalışmaların meydana 

getirdiği çeşitli araştırmalar ve değişik konstrüksiyonlar, 

Avrupa konstrüktörlerine kuvvet san 

tralları sahasında da bundan böyle elde edilecek 

inkişafların en faydalı olabilmesi için kıymetli neticelerin 

bir araya getirilmesi hususunda imkân 

sağlamıştır. 

Şekil 11 de 1936 yılında servise konmuş ve 

harp ve harpten sonraki yıllarda güç şartlar altında 

125.000 çalışma saatinin üstünde çalışmış olan 

bir yüksek basınç ön tesisinin şemasını göstermektedir. 

Normal olarak her hafta sonu duran bu fabrikanın 

ısı ihtiyacı esas itibariyle 18 ton/h., 100 

Ata ve 400 "C lik (7) kazam ile temin edilir. Bütün 

taze buhar (8) yüksek tazyik karşı basınç türbinleri 

üzerinden (6) ısı dönüştürücülerine sevkolunur. 

Fazla gelen buhar, buharla ısıtılan (9) ara 

kızdırıcısından geçerek yedi atmosferlik şebekeye 

gider. (12) eski kazan bir müddet önce durdurulmuştur 

ve yedek olarak kullanılmaktadır. Elektrik 

enerji;;! ihtiyacı buhar makinalan ile karşılanama- 

MÜHENDİS VE MAKİNA - SENE 2 - ŞUBAT 1958 - SAYI : 7 

dığmdan hususî küçük su türbin grubu tesis edil- 

iniştir. 

Şirketin devamlı olarak artan takat ve ısı ihtiyacı 

tevsie lüzum göstermiştir. Fabrika işletmesinde 

uzun senelerdenberi yüksek tazyik tesisleri 

ile elde edilen müsbet neticeler 100 atmosferlik 

büyük bir ünitenin 1952 yılında konmasına karar 

verilmiştir. Bu ünite, şemanın solunda görülen (1) 

kazanı ve (2) türbe - gencratör grubudur. Taze 

buhar sıcaklığı 600 °C olarak tesbit edilmiştir. Yeni 

tesisat Ekim 1953 ile Şubat 1956 arasında 1S500 

çalışma saatinin üstünde çalışmış şe 600 °C ve daha 

fazla sıcaklıklarda yüksek tazyik tesislerinin inkişafına 

hizmet eden kıymetli neticeler vermiştir. 

Kazan randımanı % 89 a yükselmiştir. 

Taze buhar sıcaklığınnı 400 "C dan 600 °Ca 

çıkanlmasiyle 100»atmosierden 10 atmosfere adyabatik 

düşme için i - s diyagramından mukabil tazyik 

türbininde elde edilen takatin % 42 yükseldiği 

görülür. Şekil 12 de tesisata ait kayıp ve faydalı 

ısı akışını gösteren iyi bir şema görülmekledir. 

Türbinden çıkan çürük buhar fabrikasyonda kullanılarak, 

yakıt ısısının yalnız % 11 i baca gazlan 

ve radyasyon yoluyla kaybedilmiş olur. 

Böyle bir modern yüksek basınç endüstri tesisatı, 

Fransa'da bir kimya fabrikasında yapılmıştır. 

Devamlı 100 t/h tâkatta 145 atmosfer, 520 °C 

da iki kazan, 19000 kW lık iki karşı basınç türbini 

ve çeşitli fabrikasyon şebekesini besliyen dört ısı 

dönüştürücüsünden müteşekkildir. 

lhC3l/kWh 

3000 

500 

50 110." 

450-C 85 alt. 1 

2' J 

l r-J At a 

.500 r. 

»ti jra lrıl«/,r«iil. 

160 iti. 3501lü/ 

600 5bO C 650/S65/585 0 C 

Şekil: 7 — Orta tazyik, arakızdırmasız, bir ve 

iki ara kızdırmaları tesislerde farklı basınç ve sıcaklarda 

Kwh başına ısı ve buhar sarfiyatı. 

(1) Orta tazyikli tesis 50 atü 450 C° (2) Yüksek 

tazyikli tesis ara kızdırmasız 85 atü 500 C" 

(3) Yüksek tazyikli tek ara kızdırmalı tesis 160 atü 

600/550 C c 

(4) Yüksek tazyikli (Kâtik üstü) Çift 

ara kızdırmalı tesis 350 atü 650/565/565 C°. 

(Devamı gelecek sayıda) 

21

JEOTERMİK ENERJİ 

Klâsik enerji kaynaklarından, bilhassa kömür, 

petrol, beyaz huy, mavi huy gibileri bugün oldukça 

tanınmış durumda bulunmakta iseler de, bunların 

çıkarılması ve kullanılır bir hale getirilmesi 

hususundaki müşkülât gittikçe artacak ve dolayısiyle 

maliyet fiyatları da yükselmekte devam edeceklir. 

Diğer taraftan bunların bazılarının tükenme 

müddeti de 100 senelik bir zamana yaklaşmış bulunmaktadır. 

. 

Bu sebepledir ki, insanların ayaklarının allında 

bulunan ve bazan periyodik'bir şekilde ve büyük 

gürültülerle meydana çıkan, bazan da devamlı 

ve sakin bir şekilde akan muazzam enerji kaynaklarından, 

volkanlardan ve sıcak su menbalarını 

şimdiden düşünmek herhalde yerinde olur. 

Biliyoruz ki, tarihten evvelki devirlerde dahi 

insanlar, vücut hararetinden daha yüksek hararetle, 

tabiî olarak topraktan çıkan sulardan istifade 

etmesini bilmişler ve bunu kâh ev ihtiyaçlarında, 

kâh tedavilerinde kullanmışlardır. 

Şunu da not edelim ki, bütün bu cins tesisat 

yalnız volkanik bölgelerde bulunuyordu. Meselâ, 

Yunanistan, Japonya, Amerika ve Meksika'nın 

muhtelif yerlerinde. 

Günümüzde ise âlimler, pyrosphere ismi verilen 

ve dünyanın çekirdeğini teşkil eden bu muazzam 

enerji kitlesinin önemini ve kompozisyonunu 

tâyine çalışmışlardır. 

Bu, redüktris tesirler altında erimiş halde tutulan 

madenî bir kitle midir ? yoksa katılaşmış bir 

kitle olup hidrojen, karbon, kükürt yahut redüktör 

kompleks bir ajan tesiri altında mayi halinde 

tutulan bir tabaka tarafından etrafı çevrilmiş bir 

halde mi bulunmaktadır ? 

Belki yakın zamanda jeologlar ve vülkanologlar 

bizi taşıyan dünyanın hararetini ve nabzını, 

her gün daha hassas bir hale gelmekte olan âletlerle 

ölçecekler ve bu muazzam enerjiden faydalanmayı 

sağlıyacaklardır. 

Şimdiye kadar kömür, gaz ve petrol arama şirketleri 

tarafından yapılan çeşitli delme ameliyelerinden 

alınan sonuçlara göre, dünyanın harareti, 

3000 metreye kadar, her 30 metrede bir derece 

artmaktadır. 

Meselâ : 

Paris'de 550 metrede 27 derece 

Rammelbeck'de 630 » 32 » 

Tulbergen'de 1500 » 68 » 

de VVyk'de 2400 » 83 » 

Coevorden'de 2600 » 100 » 

22 

Chaııffage, Ventllation et Cnndltloııııement 

mecmuasının Haziran 1957 nüshasından 

Çeviren : Ahmet KOBAK 

Tabiî bunların müstesnaları da pek çoktur : 

Dax"da Toprak sathında 63 derece 

Chaude - Aigues'de Toprak sathında 82 » 

Linıagne'da 150 » 125 » 

Nouvelle - Zelande'da 520 » 150 » 

Toscan'da 280 » 240 » 

Tahmin edildiğine böre, bu bölgelerde müşahede 

edilen bu gayritabiilikler, sonda ınakkabınııı 

oralarda mevcut yeraltı nehirleri yataklarına veya 

göllerine rastlamasından ileri gelmekledir. Hakikalto, 

tazyik allında birer re/ervuar olan bu yatakla 

rın, yeraltında oldukça derinlere kadar inen çatlaklara 

kanalize olan, sıvı veya yan sıvı halindeki 

dereler vasılasiyle ısıtıldığı zannedilmekledir. 

Daimî veya allerııatil olarak fışkırmalar yapan 

ve «Geysers» ismi verilen sıcak su kaynakları turistik 

alakayı çekmektedirler. Bilhassa islanda'da 

(Reykjavik), Kuzey - Batı Amerika'da (Pare de Yel- 

Icnvslone), Yeni Zelanda'da (Karapiti) zikre: şayaııdır. 

italya'da Larderello'da Soffioni kaynakları, oldukça 

kuvvetli bir tazyik altında, büyük bir gürültü 

ile buhar fışkırtırlar. 

Mevcut Jeotermik Tatbikat 

Fransa : Chaude - Aigues'de 775 metre rakımlı 

bir tepe üzerinde bulunan bir kaynağın verdiği 

82 derecede su ile hemen bütün kasabanın evleri 

ısıtılmaktadır. 

talanda : Kuzey Atlantik Okyanusunun bu volkanik 

adasının merkezi olan Reykjavik'in bütün binaları, 

80 derecede gelen su ile ısıtılmaktadır. Bu 

şehrin belediyesi, gittikçe artan ihtiyaçlan karşılamak 

için yeni sondajlar yapmaktadır. Sıcak su 

şebekesi 75 kilometreyi aşmıştır. Kaloril'ik takat 

saatte 100 milyon kilokalori civarında olup senede 

satılan altı milyon metreküpten 200.000 milyon kilokalori 

konsome edilmekle ve kalorisi alınan su 

doğrudan doğruya şehrin pis su kanallarına verilmektedir. 

Diğer taraftan Krysuvik'de yapılan sondajlarda 

150 rn. derinlikte 6 kg/cm 2 tazyikle buhar bulunduğu 

tespit edilmiştir. Bu enerji, bir elektrik 

santraline alınacaktır. 

italya : Toscane'da Larderello'da yapılan sondajlar 

neticesinde elde edilen enerji ile 300.000 

k W takatinde bir santral daimî olarak işletilmekte 

ve bundan senede iki milyar kW/h kadar bir istihsal 

yapılmaktadır. 

Bu jeotermik enerji, 300 metre derinlikte ve 

30 - 40 kg/cm 2 bir tazyik altında su buharı halinde 



Santral 

Operatörlerinin 

vazifeleri 

l. Çiriş 

Tercüme eden : 

Mehmet TURGUT 

Bir sunini! oparatörünün seçtiği branşta ilerlemesi, 

evvela teknik malûmatını arttırma ar/usuna 

ve ortaya çıkacak işletme problemlerini halletmek 

için göstereceği gayrete bağlıdır. Başta bulunan 

ve kontrol vazifesini deruhte eden kimse, genel 

olarak, emrindeki şahıslara kabiliyetlerini en 

iyi b'ı' şekilde gösterebilmelerini temin etmek üzere, 

ilâve vazifeler vermeli ve meydana çıkacak 

problemleri halletmek için kabiliyet ve gayreti görülenlere 

kademe kademe ınes'uliyeller yükleme - 

iidir. Ba/.ı oparatörler mesleklerinde yükselmek 

için lii/ımılıı malumatı elde etmek üzere azamî gayreti 

gösterirler, diğer bazıları ise tekniğe ve mesleklerine 

karşı alâkasız olduklarından, malûmat 

zamanın soı.unda işlere uyabilıne kabiliyeti görülürse 

daimî kadroya alınacaktır. 

•3. Yeni Oparatör 

Santral binası oparatör muavini yetiştirilecek 

olan, yeni bir oparatör kendine ayrılan işler hakkında 

oparatöre raporunu verdiği zaman, herhangi 

bir vaziyet için tatbikatta maksat ve görüşünün 

ne olduğu, bu yeni vaziyette ne yapmağı düşündüğü 

ve ilerlemek için nasıl bir gayret sarf edeceği 

hakkında ondan ilk cevaplar alınmış olacaktır. Bundan 

sonra santral kontrolü ile vazifeli şahıs yeni 

firmana santral oparatörü vazifelerinin hulâsasını 

verecek ve ondan ne beklendiğini izah edecektir. 

Bir şahsın ilerlemesi, bu şahsı çalıştıran müessese 

için çok önemli bir husus olduğundan, müesseseler 

çalıştırdığı kimselerin çalışma programları ile 

çok yakından alâkadar olmalıdırlar. Zamanla bir 

oparatör, kendindeki inkişafın çok yavaş olduğunu, 

kendisinin hissesinden fazla iş yaptığını veya 

arkadaşlarından herhangi birinin kendine nisbetle 

fazla para aldığını hissedebilir veya başında bulunin 

kimsenin idaresi veya emirleri veya metodları 

ile anlaşamıyabilir. Mamafih böyle bir kimse müessese 

için çok iyi neticeler veren ve önceden programlaştınlan 

bir kursta âmirlerinin kendisinden 

ilerde olduğunu teslim edecektir. Böyle bir düşünceye 

kapılan şahıs, dikkatle ve iyi niyetle diğer arkadaşlarını 

müşahade edecek olursa, bu arkadaşlarından 

bir kısmının neden daha fazla para aldığını 

nnlıyacaktır. 

Yeni oparatörün ilk vazifesi bir talebe gibi kıdemli 

oparatör muavinin emrinde çalışmak olacaktır. 

Muavin oparatör evvelâ, yeni oparatörü yanına 

alaralr santralı dolaştıracak ve teçhizatın her 

parçasının ne işe yaradığını, ne zaman ve ne için 

kullanıldığım izah edecek ve işletme hususunda 

o rektifler verecektir. Görüşmeler esnasında, yeni 

oparatör teçhizatının her parçası hakkında, muavin 

oparatörün selâhiyoti dahilir.de, işletme ve bakım 

mevzularında not almalıdır. Santral .hakkında 

umumî malûmata sahip olduktan sonra yeni oparatör 

santralın işletme ve bakımı hakkında hususî 

olarak hazırlanmış kitap v.s. üzerinde çalışmağa 

başhyacaktır. Bu kitap v.s. neşriyatın ihtiva ettiği 

kaideler, daha evvel muhtelif zamanlarda verimli 

bir işletme temin etmek maksadıyla yapılan tecrübeler 

vasıtasiyle tesbit edilmiştir. Yeni oparatörier, 

bu vazifelerin nasıl yapıldığını ve neden muayyen 

bir tarzda yapılması icap ettiğini, mümkün 

olduğu kadar çabuk öğrenmelidir. Vasat bir anlayış, 

bütün teçhizatı ve bu teçhizatın ne maksat 

:;in ku!' .mldığım, teçhizatın kusurlarını ve yanlış 

işlemekten nasıl korunacağını öğrenmek için kâfidir. 

Her yeni oparatör teçhizatın herhangi bir parçasında 

arıza meydana geldiği zaman ne yapmak 

icap fit iğini bilmeli ve bu gibi arızalarda husule 

24 

gelecek zararları önceden tahmin edebilmelidir. 

Aynı zamanda bir oparatör. bir tehlike anında teçhizatın 

nasıl tamir edileceğini, tamir edildikten 

sonra yerine nasıl yerleştirileceğini veya tahrip olmuş 

teçhizatın nasıl değiştirileceğini de bilmelidir. 

Yeni oparatör, iki haftalık bir müddetle muavin 

oparatörün idaresi altında ve muavin oparatörün 

işletme programına uygun olarak eğitime tâbi 

tutulduktan sonra vardiye oparatörünün nıes'uliyc-ti 

allında muavin oparatörün vardiyasını lıılnıağa 

başhyacaktır. Bu işe başladıktan sonra, santralın 

normal olarak çalıştığı zaman çıkardığı sesi 

ve bu sese göre durumu anlamağa, arızanın yerini 

ve ehemmiyet derecesini tesbite ve arızanın giderilme 

yollarını ve bu yolların tatbik şekillerini öğrenmeğe 

başhyacaktır. Bu andan itibaren vardiya 

oparatörün, yeni oparatörün en yakın kontrolü ve 

âmiridir. Bundan dolayı büyük bir arıza varsa, yeni 

oparatör vaziyetin ne şekilde halledileceğini tâyin 

etmek üzere lüzumlu bütün malûmatı hemen 

oparatöre .götürmelidir. Santraldaki ehemmiyetli 

bütün ayarlamalar, santralın doğru bir şekilde işletilmesi 

meşguliyetini üzerine alan şahıslar tarafından 

yapılmalıdır. Buna muvazi olarak yeni oparatörlerden 

ayarlan değiştirmeleri beklenmemeli 

ve buna müsaade de edilmemelidir. Ancak herhangi 

bir ayar bozukluğu sezildiğinde, bunun bir raporla 

oparatöre hemen bildirilmesi temin edilmelidir. 

Yani herhangi bir ayar bozukluğunda, yeni 

oparatör buna müdahale edemez ve fakat lumen 

vaziyeti bir raporla oparatöre bildirir. Yeni oparatörün 

gün geçtikçe mesleğinde ilerlediğinden emin 

olmak için, zaman zaman oparatörle birlikte işletme 

seyir defteri kontrol edilmelidirö Yeni oparatörün 

allı aylık tecrübe devresi muvaffakiyetle geçtikten 

ve daimî kadroya kabul edildikten sonra, 

hemen oparatör muavinliğine terfi etmeyip, daha 

bir müddet aynı statü dahilinde çalıştırılması muvafık 

olacaktır. Şayet çalıştığı işte kabiliyet ve bilgisini 

ispat ederse ondan sonra terfi ettirilmelidir. 

4. Oparatör Muavini 

Yeni oparatör terfi ederek oparatör muavinliğine 

yükseldiği zaman yaptığı iş çok az değişecek 

fakat vazife ve mes'uliyetleri çok fazla artacaktır. 

Yeni oparatörün vazifeleri aynen oparatör muavininde 

olduğu gibi santralin muayyen bir kısmının, 

oparatörün idaresi altında olmak üzere, bütün 

meşguliyetlerini ihtiva eder. Bu şartlara göre yeni 

oparatörün yapması lâzım gelen bakım işleri santralın 

büyüklüğüne göre farklı olacaktır. Bu bölümde 

iki elemanla çalıştırılan bir santralda oparatör 

muavinliğine yeni terfi eden bir kimsenin vazifeleri 

izah edilecektir. Oparatör muavinliğine terfi 

eden yeni oparalör bundan sonra, santralın kendisi 

için ayrılan kısmındaki hâdiselerin ıslâhında atılacak 

ilk adımın ne olacağını, meydana gelecek 


ân/alarm ortadan kaldırılması için yapılacak araştırmanın 

nasıl yapılması icap ettiğini, lüzumlu yerlerin 

nasıl boyanacağını ve boya tabakalarının ne 

yekilde korunacağını, teçhizatın nasıl temizleneceğini, 

sürtünen kısımların Ömrünü uzatmak için 

yağlama programının doğru olarak nasıl tatbik edileceğini 

ve mevcut programlara göre ayarlama ve 

(amirlerin doğru ve emin olarak ne şekilde yapılacağını 

düşünebilecektir. Bakını vazifelerindeki işlere 

intibak ederken, santralın birbiri arkasından 

»elen ve yeni oparatörün muvaffak olmasını temin 

eden diğer hususları hakkında 'da bilgi edinecektir. 

Bu vaziyete geldikten sonra normal işletme 

sartlarındaki bütün yatak ve sıcaklıklarını, yağ seviyelerini, 

şalterlerin çalışma sistemlerini, transformatör 

sıcaklıklarını ve normal işletmenin diğer 

büyüklüklerini tamamen ezberlemiş olmalıdır. 

Oparalör muavini yukarda anlatılan vazifelerin 

nıes'ııliyetini üzerine almak için gayret ve kabiliyetini 

gösterdikten sonra kendisine bir oparatör vasıtasiyle. 

bir oparatörün vazifeleri öğretilebilecektir. 

Oparatör muavinine oparatörün vazifeleri olarak 

ilk önce, sıcaklıkların sınır değerleri, santral 

ve .sistem teçhizatının yükleme karakteristikleri 

hakkında bilgi verilmeli ve santralin işletme ve bakı; 

11 mevzuundaki bilgileri ihtiva eden bülten ve 

il kitabı gibi neşriyatla alâkadar olması temin edilerek 

lüzumlu malûmat öğretilmelidir. Bu neşriyatın 

ihtiva ettiği malûmat öğretilirken mühim noktalar 

işaret edilerek ezberletilmelidir. Bu ezberletme 

mevzuu çok mühimdir, zira kısa bir zamanda 

çalışmak ve karar vermek mecburiyeti vardır 

\o hu bilgileri çok kısa bir an içinde kullanmağa 

lüzum hasıl olabilir. Santral ve sistemin arıza yapına 

sebepleri oparatörle birlikte araştırılmalıdır. 

Bu araştırma, arızalara sebep olan hâdisenin en iyi 

bir şekilde nasıl ortadan kaldırılacağını, bilhassa 

oparatöre yardımın eri verimli bir tarzda olması 

için ne gibi hususlara dikkat edileceğini ve arıza 

anında oparatörün durumu hemen müdahaleye 

müsait değilse nelere başvurulacağını, oparatör 

muavini iyice öğrenecek şekilde yapılmalıdır. Oparatör 

muavini bu işlerden sonra, ayırma ve kesme 

/aiüanlarını, ayırma muamelesi için yapılan konuşmaları 

ve bilfiil ayırma muamelelerini dikkatle 

incelemeli ve öğrenmelidir. Oparatörle birlikte 

bir kaç arızanın giderilmesine iştirak eden oparatör 

muavininde artık işletme şuuru teşekkül etmeğe 

bağlıyacaktır, işletme şuurunun teşekkülü oparatör 

muavininin, muayyen şeyleri neden yapmak 

ve muayyen şeyleri ne için yapmamak sorularına 

cevap aramağa başlamasıdır. Yeni şeyleri öğrenmek 

için gayret sarfetmeğe devam ederse, artık iyi 

bir oparatör muavini olmuştur ve münasip bir zaman 

sonra oparatör olmağa da lâyık olacaktır. 

Oparatör muavininin işletmede bilfiil çalıştığı zamanlarda, 

her oparatör mühim bazı işleri düzelte- 

.MÜHENDİS VE MAKİNA - SENE 2 - ŞUBAT 1958 - SAYI : 7 

ceğinden muavin oparatörü birçok oparatörün emri 

altında çalıştırmak mümkündür. Bu suretle muavin 

oparatör birçok oparatörün idaresinde ve çeşitli 

vardiyalarda çalışarak eksiklerini tamamlamak 

imkânını bulur. Oparatörlerin öğretme ve anlatma 

tarzları değişik olacak ve farklı oparatörler işlerin 

düzeltilmesinde muhtelif ifade tarzlarına sahip 

bulunacaklar ve yeni oparatör için bu ifade tarzlarının 

en iyisinin ehemmiyeti olacaktır. Bu hale 

gelmiş olan oparatör muavini, santral işletmesi ve 

sistem regülâsyonu arasındaki münasebetleri, teçhizatın 

herhangi bir kısmında arıza vuku bulduğu 

zaman meydana gelebilecek zarar ve bunların neticelerini, 

bir transformatörün tamamen yanması, 

bir yağlı şalterin arıza yapması veya devre dışı olması, 

generatör yataklarının arızası, regülâtörün 

çalışmaması, regülâtör yağ basıncı kifayetsizliği, 

regülâtöre güç temin eden kaynağın zayıflamaması, 

koruyucu röle işletmeleri ve bunların teçhizatın 

her parçası ile nakil hattı üzerindeki tesirlerini 

öğrenmeli ve yukarda sayılan bütün hususlar üzerinde 

düşünebilmelidir. Oparatör muavini yukardaki 

arızalardan dolayı, teçhizatın en az zararla 

nasıl kurtarılacağını ve transformatör yağ kayıpları, 

su boruları kırılması v.s. gibi santral arızalarının 

sebeplerine nasıl dikkat edileceğini ve devamlı 

tamirin yapılmasına kadar en iyi bir tarzda vaziyetin 

nasıl idare edileceğini de bilmelidir. Oparatör 

muavini, şimdiye kadar zikredilenlere ilâve olarak, 

işletmeye ait bütün ayarlamaları yapmakta, yüklerin 

guruplar arasında tevziinde, voltaj ve sistem 

frekanslarının kontrolunda ve fevkalâde hallerde 

nadiren vukua gelen hâdiselerle uğraşmakta da 

kabiliyet ve çalışkanlığını gösterebilirse, oparalör 

olmağa hak kazanmış demektir. 

5. Santral Oparatörü 

Oparatörlüğe terfi etmesi kabul edilen oparatör 

muavini, oparatörün vazifelerini tanı olarak yapabilecek 

ve santralın bütün teçhizatını idaıe etme 

mes'uliyetini üzerine alabilecek duruma gelmiş 

demektir. Böyle bir oparatör bütün arıza sebeplerini 

tahmin edecek ve önceden öğrendiği hâdiseleri 

sisteme tatbik edebilecektir. Hâdiseleri önceden 

anlama, umumiyetle, her hâdisenin hususî vasıflarını 

bilmekle mümkün olacaktır. Düşünmeden 

işletmeyi idare eden bir oparatör, bir şalterciden 

farklı olmıyacaktır. Halbuki her hâdise evvelden 

dikkatle incelenir ve bu hâdiseden korunmak için 

lüzumlu tedbirler alınmadan önce hâdisenin bir 

hulâsası yapılırsa, her hâdisenin neticesi doğru bir 

işletmeye müncer olabilecektir, iyi bir oparatör 

her hâdisenin neticesini önceden anlıyabilrnek için 

emek sarfetmekten geri kalmamalıdır, fiir hâdisenin 

neticesini doğru olarak önceden kestirmke herşeyden 

evvel o hâdise hakkında esaslı malûmat 

icap ettiren bir husustur. Zira bir hâdiseyi bilmeden, 

bunun neticelerini önceden tahmin etmek

imkânı yoktur. Hattâ bir hâdisenin neticelerini 

doğru olarak, önceden anlama hususu, tecrübe neticelerine 

de dayanır. Bu sebepten doğru bir sezişi 

inkişaf ettirmek üzere, hâdiselerin akışında karşılaşılacak 

her detayı esaslı şekilde kıymetlendirmek 

lâzımdır, işler yapılırken, takip edilmesi lüzumlu 

sıralara riayet edilir ve atılacak her adım muhakemeye 

dayanarak atılırsa, yapılacak düzeltmelerde, 

zararlar meydana gelmeden ve mahcup duruma 

düşülmeden işler yolunda gider. 

Ehliyetli bir oparatör, yük ve voltaj değişmelerini, 

sıcaklık ayarlamalarını ve daha önceki tecrübelere 

dayanan su seviyeleri tahminlerini yapmak 

için lüzumlu işletme muamelelerini ve herhangi 

bir yerdeki çöküntü ve yükselmelerin vukuunda 

önceki neticelerini anlamalı ve bunlar için 

lüzumlu tedbirleri almalıdır. -Nadiren vukua gelen 

ve anî değişmelere sebep olan hâdiseler ümit 

edildiğinde, oparatör zamanında ve icap ettiği çekikle 

müdahale etmeli ve arzu edilmiyen tesirleri 

asgariye indirmek için makinelerde ve sistemde lüzumlu 

ayarlamalarla meydana gelecek hâdiselerin 

neticelerini önceden) görmelidir. Bir oparatör sadece 

hâdiseleri önceden anlama hususundaki tecrübe 

ve dikkatliliği sayesinde verilecek mes'uliyetlere 

lâyık iyi bir oparatör olabilir. Santralın başında 

bulunan kimsenin santral ve sistemi organize ederek 

verimli bir işletme meydana getirmesi ve bu 

sayede şöhrete erişmesi oparatörün iyi bir şekilde 

çalışmasına bağlıdır. Kritik anlarda karar verme 

mes'uliyetini üzerine alacak başka bir kimse yoksa, 

santralin bütün yükü oparatörün omuzlarında olacaktır. 

Santral oparatörü bütün bunlara ilâve olarak, 

santralın muhabere memurluğu vazifelerini de 

görür, Zira sistem ve santral hakkında esaslı malûmata 

sahiptir ve bu malûmatı arzu edenlere verir. 

Oparatörler vardiya değiştirirken, vardiyayı devralan 

oparatöre şayet vuku bulmuş mühim hâdiseler 

varsa, bunların bir hulâsasını vermelidirler. Bu 

sayede santrala ait lüzumlu haberler inkıtaa uğramadan 

devam edip gider. 

6. Baş Oparatör 

Bir oparatör vazifelerini yapmağa ehliyetli olduğunu 

gösterdikten sonra baş oparatör olmağa 

26 

namzet demektir. Bir oparatörün baş oparatör olmasına 

karar verilir ve bu karar mes'ul makamlar 

tarafından tasdik edilirse, oparatör bazı ilâve vazifeler 

yapmağa kendini mecbur hissedecektir. Bu 

ilâve vazifelerin başlıcaları işletme kayıtları ve 

santral bakımının kontrolü, baş oparatöre umumî 

yardımcılık etmek ve onun yokluğunda mes'illiyetlerini 

üzerine almaktır. Yeni baş oparatör muvaffak 

olmak için herhangi bir oparalörün vazifesini 

yapmağa ve icap ettiği takdirde ona yardım 

etmeğe hevesli olmalıdır. Ayrıca Santral ve sistemin 

resimlerinden iyice anlamalı ve resimlerden 

arızaların teşhisi ve yerlerinin bulunmasında istifade 

edebilmeli, aynı zamanda santralin regülasyönü, 

işletme ve bakım gibi hususlara olan insiyatifini 

de arttırmahdır. Bir baş oparatörün istikbaldeki 

mevkiini ancak hâdiselere karşı insiyatifinin 

şumullülüğü ve tesirliliği tâyin edecektir. Hemen 

hemen bütün santral tesisleri, santral baş oparatörü 

tecrübesine sahip asgari bir kontrol teknisyenineihtiyaç 

gösterir. Böyle bir duruma gelebilmek için, 

santral baş oparatörü kayıtlan hazırlama ve personele 

yol gösterme metodlarını dikkatle müşahade 

ederek kendisini hazırlamalıdır. 

Simdi baş oparatör kendisini tecrübelerin /orlukları 

ile karşı karşıya bulacaktır. Umumiyetle iki 

yoldan birisini tercih etmek ve kendini ona göıv 

hazırlamak mecburiyetindedir. Bunlardan birisi 

baş oparatörün istihsal ve teçhizat mevzuunda ilerlemeye 

karar verip kendini bu mevzuda yetişi irmesi, 

diğeri de kendisini tamamen işletme ve dağıtma 

kısmına vermesidir. Şayet istihsal ve teçhizat 

mevzuunu seçmiş ise kendisi için ilk adım santral 

baş teknisyenliğidir. Santral baş teknisyenliği 

vazifelerini yapmak için baş oparatör, bütün teçhizatın 

ayar ve tamirleri, işletme ve bakımından 

anhyacak ve bunları yapacak olan personeli idare 

etmek için gerekli kabiliyete sahip bulunacak ve bu 

kabiliyetini inkişaf ettirmiş olacaktır. Ayrıca santralin 

bütün mes'uliyetini üzerine alabilecek ve 

müstakil olarak karar verebilecek vasıflan haiz bulunacaktır, 

ikinci yolu seçtiği zaman ne şekilde hareket 

edeceği ve neler bilmesi icap ettiği bu yazının 

mevzuu dışındadır. 

ŞEVKİ İDARE, İŞLERİ OLDUĞU GİBİ GÖRMEK VE GEREKTİĞİ GİBİ 

YAPMAK SANAÎI'DIR. 


iki dişlinin boşluksuz çalışması 

İki dişlinin boşluksuz bir çalışma yapabilmeıııesi, 

basit bir deyişle, birbirlerini hiç boşluk olnııyacak 

bir şekilde kavramaları ile mümkündür. 

Mamafih, hakikatte yağlama ve genleşmeden mütevellit 

dişler arasında bir miktar boşluk bırakmak 

/arurîdir. Fakat bu yazıda bahsedilmek istenen 

boşluk bu mânada olmayıp, dişlilerin birbirlerini 

iııkıtasız kavramaları ile ilgilidir. Filhakika eş çalışan 

iki dişlinin diş yan yüzleri birbirleri üzerinde 

hiç kayma olmaksızın birer nokta (diş genişliğin- 

r ait kavrama igrisini verir. İzah edilen kavrama 

igrisinin biçimi eş çalışan diş yan yüz iğrilerine 

\e boyu kawama açısına bağlıdır. Dişlinin diş 

\an yüz iğrileri sikloid, episikloid, hiposikloid ve 

evolvent şeklinde veya bunlardan bir kaçının birlikle 

bulunduğu şekillerde olabilir. 

Kavrama igrisinin boyu, taksimat hatvesindeıı 

mutlaka daha uzun olmalıdır. Aksi takdirde eş 

t alışan dişlilerde dönme düzensiz, titreşimli, sademeli 

olur ve dişler birbiri üzerinden talaş alır. Şu 

halde eş çalışan dişlilerde boşluksuz bir çalışma 

için, önce kavrama oranı birden büyük olmalıdır. 

Pratikte bu değer 1,15 den 1,20ye kadar değişir. 

Kavrama oranı, kavrama iğrisİMİn taksimat hatve- 

«ine bölünmesi ile elde edilir. 

Şekil: l 

Dişleme ânında; takımın ve tezgâhın hatalarından 

dolayı bir dişli, az veya çok, fakat mutlaka 

bir miktar kavrama ve taksimat hatası ile dişlenir, 

yani dişli çevresi boyunca değişik kavrama ve taksimat 

hatvelerini ihtiva eder. 

işte yukarıda izaha çalışılan hususlarda hatayı 

biraz daha hakikate yakın olarak kontrol veya 

ölçme yapabilmek üzere; her dişlinin gerek 

Yazan : Nihat APAYDIN 

Maklna Kimya Endüstrisi Kurumu 

Top Fabrikası İşletme Md. 

imalât ânında ve gerekse imalâtın sonunda dişli 

mikrometresi ile ölçülmesi lüzumludur. 

Bu yazıda, pratikte en çok rastlanan evolvent 

dişlilere ait her hangi bir düz dişlinin veya helis 

alın dişlisinin dişli mikrometre ölçüsü «W» nin 

nasıl bulunduğundan ve bir kaç misalle nasıl hesaplandığından 

bahsedilmiştir. 

Dişli mikrometresi, dişlinin temel dairesine 

teğet bir hat üzerinde bir kaç dişin «W» boyunu 

ölçer. 

W dişli mikrometre ölçüsünün her dişli için 

hesaplanması lâzımdır. Hesaplanarak bulunan 

«\\ » degei'i. mikrometrenin iki «S» \ uzu anisinde! 

hafif temasla ölçülür. Şekil l de «W» ölçüsü «a» 

doğrusu üzerinden «n» adet diş arasındaki en kısa 

uzaklıktır, «a» doğrusu «rg» yarı çaplı temel dairesine 

«A» noktasında teğettir. Temel daire üz.e 

rinde hatve «h», diş kalınlığı «p» ile gösterilirse, 

mikrometre ölçüsü aşağıdaki şekilde hesaplanır . 

1. — DÜZ ALIN DİŞLİLER: 

a) Tashihat olmayan normal eooloent dişliler: 

1. ve n. dişler arası, 

«W» = (n — 1) h -f- p ........... , ............... (1) 

olarak hesaplanır, «p» nin hesaplanması için aşağıdaki 

işlemlere ihtiyaç vardır. Şekil : 2 de açılar 

radyan olarak alındığında, 

T T ' *~

Şekil : 2 

p = 2 r 0 sin a — 2 r e a coş fi -f- m coş fl 

sadeleştirilerek. 

P = Z (tR« — r;) m coş o. (2) 

_2 _ 

bulunur. 

(2) No. lu formül (1) No. lu formülde yerine 

konulursa. 

W — m'n — 1) h -j- coş a - l - Z (tgrt — a) 

... (3) 

elde edilir. Burada, 

W ı= mikrometre ölçüsü (mm.) 

m = modül (mm.) 

Z = ölçülecek dişlinin diş adedi, 

n — ölçülecek diş adedi. (Bu miktar bazı firmalar 

tarafından cetvellerde verilmiştir.) 

a = kavrama açısı 

a 

n — Z -f- 0,5 olarak hesaplanır. 

180° 

Çıkan netice en yakın tam sayıya iblâğ edilir, 

h = temel hatvfe (mm.) 

2ı: rn coş a 

h — -— m~ coş a ve m — l için. 

Z 

h — — coş a dır. Aynı zamanda, 

tga — a = eva olarak gösterilir. Her açı için 

eva değerini veren cetveller vardır. (Die Zahnforınender 

Zahnrader; sahife 38e bak, Praktische 

Verzahnungstechnik; sahife 25e bak.) Bu sefer 

3 No. lu formül, 

|w = rn coş ö (n — 0,5) T: -4- Z ev ol (4) 

şeklini alır. 

b) Tashihli dişlilere gelince; 4 numaralı formüle 

tashihatla ilgili + A W miktarı sonuncu terim 

olarak ilâve edilir. Tashihat faktörü (x) malûm 

olan dişlide taksimat kutru yarı çapı, 

r = r ± xm olacaktır. 

ot o 

28 

2 

Şekil 2 de l z='ı sin a ölçüsü tashihi! dişlide 1 

o 

l — r sinn = (r ± xın) sin a olur. 

t ot o 

r sin a — (r _+ xm) sin a = l — l 

o o t 

sin a (r — r ;]: xm) =1 — l 

o o t 

: y m sin a = l — l t 

AW — 4:2xm sin n (5) 

olarak bulunur ve (4) numaralı formülde yerine 

konursa, 

W = m coş a | (n — 0,5) - -f- Z ev a l 

;h 2 x in sin a (6) 

düz alın dişliler için umumî dişli mikrometre ölçüsü 

hesaplanmış olur. 

Dişli, daha dişleme esnasında dişli mikrometresi 

ile ölçülür. Dişlinin kaba ölçüsü «W» ise, istenen 

«W» ölçüsüne kadar daha dişlenmesi icap 

eder. 

Bu itibarla, mikrometre ölçüsünün «W» den 

«W» ye getirilebilmesi için, dişleme tezgâhında 

lakıma verilmesi gereken talaş miktarı «d» Şrkil 

3 de, görüldüğü gibi, 

Şekil : 3 

— (mm.) (7) 

2 sin a 

(7) formülünden hesaplanır. Burada, 

d — -takıma verilecek talaş derinliği (mm.) 

a = kavrama açısı 

A W — W — W, mm di r. 

II. — HELİS ALIN DİŞLİLERİ : 

Tashihli, tashihsiz dişliler. 

Şekil 4 te bir helis dişlinin helis istikametine 

dik bir düzlem üzerindeki kesîti görülmektedir. 

Yuvarlanma silindirlerinin bu düzlem üzerindeki 

iz düşümü bir elipstir. Elipsin asal dairesi, C nok- 

MÜHENDİS VE MAKlNA - SENE 2 - ŞUBAT 1958 - SAYI : 7

lusır.claıı ı»cceu dış adetli /n ınouulu nonnai mo- 

dül (Mıı) u> kavrama açısı nonnai kavrama acısı 

(an) olan bir hayalî dişliye ait taksimat kutrudur. 

Bu dişlinin taksimat kutru (2rn) ile gösterilirse, 

elipste eksenler. 

r 

\ ------ ; B TJ; r olduğundan 

coş 3 

A r r 

B 

coş 2 

3 

olarak hesaplanır, 

eşitliğinden 

v 2-r 

l Coş 2 

3 t coş 3 cos' J 

n s 

/ 11 cos :! 3 

Tekrar şekil 4 e göz atılırsa. 

t l 

t S 11 u 

Igö .— — ; tg« :— ; COŞ 3 — 

•4 l ' » 4 l t 

ü ---. Alın kavrama açısı 

s 

3 -~ Helis açısı 

ıı -.— Normal kavrama açısı 

.41 ._, - r 

bulunur. 

t y c; 

n 

tgfl 

Coş 3 

(8) 

n ıı 

— — p 

tgfl t 

S 

(9) 

Helis dişlilerde, dişli mikrometresi ile ölçme 

hattı, helis istikametine dik bir düzlem üzerindedir 

(Şekil 4). Bu hat üzerinde ölçülmesi gereken uzak- 

lık «\Vn» dir. 

«Wn» uzaklığının hesabı, yukarıda madde I. 

dekinin aynısıdır. Zira, helis dişlinin mikrometre 

ölçüsü, kendisinden istihraç edilen hayali bir düz 

dişlinin ölçüsü ile aynıdır (Şekil 5). Bu hayali düz 

dişlinin, diş adedi Z , kavrama açısı a . modülü 

n jı 

e kutru 2 r dir. 

Şu halde helis alın dişlileri idn (6) mımarıılı 

formül umumî olarak 

veya 

W :~ m coş a 

n n n 

şe.kline girer. 

'/ CVY; — 7. c\a 

s s n n 

ev a 

ev (l 

(n —0,5) r. -•• Z ev« 

n n 

+ 2xm sine; .... (10) 

n ıı 

(n _ 0,5) - ; 'L cv~| 

s si 

2 \m sin (7 . (11) 

n n 

eşitliğinden 

yazılarak; 

ev a 

s 

= k vaz edilirse, Z = kZ ... (12) 

ev o . . n s 

eşitliği elde edilir. 

«k» katsayısı, bazı firmalar (Meselâ Lorenz) 

tarafmdn hesaplanıp cetveller halinde verilmiştir. 

«« » değeri (9) numaralı formülden hesaps 

lam r. 

a n 

u ~ Z - l 

- 0.5 iormiiliinden «n» hesaplanır. 

n 180 

f '^ ~V, ''ttKJ^ '''' 

^'^ff^-.:'^ 

fe' \"> 

^7^ x A / 

^Vs rt/ 

l II / . X, _ V,^-^ '. 

Şekil: 4 

Z : Dişlinin alın diş adedi (sayılan hakiki) 

s 

Z : Dişlinin normal diş adedi (hayalî) 

n 

Yukarıda bazı değerlerin cetveller halinde bazı 

firmalar tarafından verildiği kaydedilmişti. 

Hattâ ekseri dişli firmalar «W» dişli mikrometre 

ölçüsünü dahi cetveller halinde verir. Ancak cet- 

MÜHENDİS VE MAKİNA - SENE 2 - ŞUBAT 1958 - SAYI 29

vellerle verilen «W» ölçüsü, ekseri bir kaç kavrama 

zaviyesi ve bir modül için olup, mevcut modülle 

çarpılarak elde edilir. Helis dişli için ise: 

cetveller, bir kaç kavrama zaviyesi, bir kaç helis 

zaviyesi ve bir modül için verilmiştir. Halbuki 

bugün için memleketinizde pek çok çeşitte dişli 

vardır. Her bir dişlinin kavrama zaviyesi, helis 

zaviyesi ve hattâ modülleri belli birer sınır içinde 

olmayıp, ekseri çok değişik ölçülerdedir. Şu halde 

her dişli için, hemen mevcut cetvellerin kullanılmasına 

imkân yoktur. 

Cetvellere uynııyan dişliler için mikrometre 

olcusunun hesaplanmasında zaruret vardır. Bu 

iıüurla aşağıda en basit halden en genei hallere 

kadar çeşitli dişlilerin mikrometre ölçüleri, birer 

misalle tatbikî olarak izah edilmiştir. 

A//.VC;/ : /. — Normal bir düz dişli 

Kavrama açısı a = 15' 

Dişli diş adedi Z = 73 

Dişlinin modülü m = 4,5 

Dişli mikrometre ölçüsü «W» :=: ? 

Çözümü : 

Coş a = Coş 15° = 0.96593 

t g a — tg 15° — 0,2679 

15. r. 

(I =r 15° rr: a 

180 

= 0,26175 

ev a = Igfi — a = 0,2679 — 0,26175 — 0,00615 

a 15° 

n = Z -i- 0,5 =-. 73 + 0,5 = 7 

180 180 

Bu değerler (4 numaralı formülde yerlerine konulduğunda, 

30 

Şekil : 5 

\V = 4,5 . 0,96593 (7 — 0,5) TÎ -f 73 - 0.00615 

W = 90,69, mm. bulunur. 

Misal: H. — Tashihli bir düz dişli 

Kavrama açısı a =. 15" 

Dişli diş adedi Z — 21 

Dişlinin modülü m = 4 

Dişli düzeltme katsayısı x —- 0,5166 

Dişli mikronıclre ölçüsü W — ? 

Cö/ümü : 

Coş a — coş 15 :-- 0,96593 

cv« = 0,00615 (misal iden) 

Sin o --.- sin 15° =•_ 0.2588 

15 

180 

Bu değerler (6) numaralı iormülde yerlerine konulduğunda, 

W = 4 . 0,96593 

g_ 0,5) TÎ -}- 21 . 0,00615i - r - 2 . 0.5166 . 4 . 0.2588 

W ^r 19.77 mm. bulunur. 

Misal : III — Misal l deki dişli tezgâhta imal edilmekte 

iken, son talaştan önce dişli, mikromet- 

re ile ölçülüyor ve dişli mikrometresinde' 

W =ı 88,50 mm. okunuyor. Acaba son -talaş 

için, kaç mikrometrelik bir talaş derinliği vermek 

icabeder (dişli taşlanmıyacak ve raspalanmıyacaktır). 

Çözümü : 

Dişlinin son mikrometre ölçüsü, W — 90,69 

olarak misal I. de hesaplanmıştı. 

W — W = AW — 90,69 — 88,50 = 2,19 ; mm. 

Sin a = sin 15° — 0,2588 

d Aranan soıı talaş derinliği 

Bu değerler (7) numaralı formülde yerlerine konulduğunda, 

2,19 

d — - ~ 4,23, mm. bulunur. 

2 . 0,2588 

Misal : IV. — Normal bir helis dişli 

Kavrama normal açısı a = 20° 

n 

Dişli diş adedi Z = 40 

s 

Dişlinin normal modülü m — 3 

n 

Dişlinin helis açısı [3 — 36° 

Dişli mikrometre normal ölçüsü W 

n 

Çözümü : 

— ? 

Coş a .— coş 20° = 0,93969 

11 

* 

Coş 3 

= tg20° — 0,3640 

coş 36° = 0,80902 

(Devanu karşı sayfada) 

MÜHENDiS VE MAKİNA - SENE 2 - ŞUBAT 1958 - SAYI : 7

IsTHlS'AL MÜHENDİSLİĞİ 

(Baştarafı 16. sayfada) 

ııılıııuş olduğudur. Fakat bir topun ateşe hazır olıııasile. 

böyle bir demonte arasında bir benzeyiş 

acırsak bulabilir iniyiz? Orada ses seda çıkmadan 

herkes isi lıasmdan sonuna kadar ne yapacağını 

biliyor i her şeyin yeri tespit edilmiş, her ameliye 

aylarca incelenmiş ve aylarca erler sabahtan akşama 

kadar bu işi talim etmiş, öğrenmişlerdir. 

Şimdi bir istihsal Mühendis bu demonte isini 

ele alsa acaba ne yapar ve ne netice olur? 

İlk önce İstihsal Mühendisi ve yardımcıları 

yapılan isi tahlil ederler. Bu iş için hazırlanmış 

hususi iş tahlil modelleri vardır. Buraya o işin büliiıı 

kademelerinin en ufak teferruatı geçirilir, bunlar 

ne kadar /amanda ve hangi zarflan fasılaları 

ile kaç kişi tarafından yapılrnaktadı/'. Bunlar tespit 

edilir. Ondan sonra istihsal Mühendisi eline 

sual ıııemıili makineli tüfeğini alır »'e bütün bu demonte 

işi ve ameliyelerini bombardıman etmeğe 

haslar. Cevabını bulamadığı suallerin tatmin edici 

\e mantıkî karşılıklarını öğreninceye kadar koşar 

\e didinir, herkesten sorar, kitap açar okur, icap 

edeı.se tecrübeler yapar. Kısacası demonte işini en 

mantıkî nizam ve intizama sokar. Herkese işini, 

ne yapacağını, nasıl yapacağını ve ne zaman yapacağını, 

is modelleri denilen iş plânlarına göre 

('iğretir ve herkesin beraber bir takım olarak çalışmasını 

sağlar, böylece iş, boş zaman israfından, 

l eklemelerden, anlasamamazlıktan kurtulur ve 

hem hanı hem de çabuk yapılır, yani maliyet fiyatları 

düşer. 

Amerika'da bir boyacı ustası ölür, karısı sigortadan 

aldığı para ile ufak bir ev yapmağa kal- 

Bu değerler (9) numaralı formülde yerlerine konulduğunda, 

0,3640 

lg« "-- =rr 0.4499 ; a = 24° 14' 

0,80902 

24,23° . - 

YABANCI TEKNiK NEŞRİYAT 

AMERICAN MACHINIST, November 1957 

Polar method improves dynamic balancing. 

Ruhber parts trim best when frozen. 

Cored 90 - mm gün tubes extruded in five minutes. 

Chrome case for steel at 3000 F. 

Oversize caliper measures radome thickness. 

DIESEL POWER. December 1957 

Export engines can haye it tough. 

Free - Piston engine moves ahead. 

RR disel wear rate measured in seconds. 

Equipment servicing - Big problem on big job. 

How to get quality fuel - With economy. 

Fielt concersion kits turbocharge C - B engines. 

Airpovered du - cluth takes'the work out of gear 

shifting. 

Gas stored underground - gas engines put it 

there. 

Talkın g snop. 

Tractor diesel tops Million miles - stili in top 

shepe. 

Tali hone prepares liner surîaces for quick 

break - in. 

Gas turbines picked for canadian plants. 

DUN'S REVIE\V and MODERN INDUSTRY, De- 

cember 1957 

Our economic race with Soviet Union. 

The Urge to decentralize. 

Picking betler men for your sales team. 

When business plays santa claus. 

What's behind the rise in business failures? 

Coatings are everybody's business. 

14 important ratios in 36 manufacturing lines. 

Practices and problems in overseas sales. 

ELECTRICAL CONSTRUCTION and MAINTE- 

NANCE, November 1957 

Sidelights. 

Washington report. 

Full repowering in an old building, 

Lignt to seli clothes. 

NBC's Color TV center. 

Apartment installs more power for appliances. 

High voltage service. 

Estimating form - V. 

Controlling transformer sound levels in buildings 

Common code problem. 

Motor shops. 

Practical methods. 

Protect 'your future - Estate. 

FACTORY, November 1957 ' 

More aluminum in your plant of the future. 

Now every boss is in business. 

Six steps to a new safety peak. 

Ideas of the month. 

How to beat the next flood. 

Ganging up against paperwork. 

Grounding for a power payoff. 

Case books for plant operating management. 

Case book for plant operating management. 

First look at a world beater. 

Human relations. 

Who saysy profit sharing and unions won't mix. 

Renairs anywhere - on the double. 

Quicker, better way to spot leaks. 

Cleanest serap - yard operation yet. 

How psychological tests can and can't help. 

Creative - thinking training. 

Catalog news. 

ir PRODUCT ENGINEERING, November 1957 

Aluminium impact extrusion. 

How to make contented Engineers. 

Instrument gear specifications. 

London conference on lubrication. 

Plastic extrusions. 

Probability and assembly fits. 

Design features in new products. 

Less noise from small engines. 

* PURCHASING, December 1957 

Who'll shoot santa claus. 

Purchasing, sales ünite tö beat the gift problerr 

Are you losing money on minimum rates? 

How to handle rework charges. 

Evaluate your vendors. 

New P. O. form simplifies everyone's job. 

]6 ways to evaluate purchasing performance. 

Rights of materialmen under performance bone 

Room for savings. 

What management expects of the. P. A. 

Coated abrasives. 

A guide to purchasing Administration. 

How to buy welded steel tubing. 

How to save on services. 

Buying torriorrow's products in prototype toda; 

Purchasing sets the pace in standarts. 

Requirements of a surety contract. 

if MANAGEMENT DIGEST, December 1957 

Slump? 

Midget motors: Will they put the masses c 

wheels? 

Management men at work. 

A two - way street of good business. 

Hearing aids for management. 

Investors ali över the world get that \vorrie 

feeling. 

Financial digest. 

Magic behind your merchandising. 

Sprayed - on foam speeds insulation. 

More power, automation, at hanover. 

Looking for trouble? 

How to pay as you rebuild. 

New hope for leather trade. 

Looking ahead in Technology. 

* SAE JOURNAL, November 1957 

Air springs îor trucks, buses. 

Farm tractor torque converters. 

Simulation. 

Snorkels and sülfür. 

New nonmetallic oil additive. 

Ice on the wings. •• 

New uniflow 2 - stroke diesel. 

SAE looks overseas. 

Vibration damage evaluation. 

Medium - Range jet transport. 

MÜHENDİS VE MAKİNA - SENE 2 - ŞUBAT 1958 - SAYI :

lÜ - TMMOB Makina Mühendisleri Odası Arşivi

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?