Akademik Bilişim '10 10 - 12 Şubat 2010 Muğla

Uygurcada Biçimbilimsel BelirsizlikMurat Orhun, A. Cüneyd Tantuğ, Eşref AdalıAkademik Bilişim’10 - XII. Akademik Bilişim Konferansı Bildirileri10 - 12 Şubat 2010 Muğla ÜniversitesiUygurcada bir sözcüğün ekler yardımı ile dönüştürülebileceğifarklı sözcük sayısı kurumsalolarak sonsuzdur[17–18].Her ne kadar günlük dilde çok kullanılan biryapı olmasa da, “taghdikilerningkimishdek”türünde örnekler oluşturulabilinir. Bu sözcüğünTürkçedeki karşılığı ise:“dağdakilerinmiş gibi” iki sözcük ile ifadeedilebilinir.Bunun gibi örnekler, başka bitişken dillerde,Mesela Türkçede bile bulunmaktadır. ”Osmanlılaştırmadıklarımızdanmışsınızcasına”.Bu örnekte, Türkçenin bitişken özelliğini göstermekiçin verilen, ve çok kullanılan bir örnektir.Bu tarız sözcükler için sözcük oluşturulmasınaçalışıldığında, sonsuz sözcükler söz konusudur.Bu neden ile, sözcüklerin biçimbilimsel yapısıile ilgili çalışmalar çok önemlidir. Biçimbilimselaşamada, sözcüklerin oluşturun tüm birimlerincelenecektir ve buna göre genel bir kuralya da bir çıkartılacaktır.Mesela: Uygurcada “men” (ben) zamiri şöyleçözümlenebilinir [12–13]:“men+Pron+Pers+A1sg+Pnon+Nom”Anlamı ise:“men”: sözcük kökü“Pron”: Sözcük türü ise , Zamir“Pers” : Kişisel“A1sg”: Birinci Şahıs tekil“Pnon”: Belirsiz İyelik“Yalın Durum”Bir başka sözcük, “kitaplirimni” (kitaplarımı)çözümlendiğinde alta olduğu gibiçözümleyecektir.“kitap+Noun+A3pl+P1sg+Acc”Anlamı ise:“kitap”: sözcük kökü“Noun”: sözcük türü ise, İsim“A3pl” : sözcük ise çoğul eki taşıyor“P1sg”: Binci şahı tekil eki“Acc” :Beliritme durumuAynen, bir önceki örnekte olduğu gibi, bu çözümlemeden,“kitap” sözcüğünün bir isim olduğunubiliriz.Ayrıca, bu sözcüğün, çoğul eki taşıdığını, birincişahıs tekil eki aldığını ve belirtme durumeki aldığını çıkarta biliriz.Ama Uygurcada sözcüklerin biçimbilimsel çözümlenmesiher zaman bu sözcüklerde olduğugibi, tek çözüm vermiyor.Bir sözcük çözümlendiğinde, birden fazla çözümüreten durumlarda oluşuyor. Mesela birsözcük ayna isim,eylem,ve zamir olabilir.Biçimbilimsel çözümleme yönünden, bir sözcüğüçözümleye bileceği kadar çözümlenmesigerekiyor. Bu nende ile, biçimbilimsel çözümlemede,ne kadar çok çözüm üretebiliyorsak osözcüğün iyi bir şekilde çözmüş oluruz.Ama o sözcüğün, o anda tam olarak, hangisözcük anlamında geldiğine karar vermek ise,oldukça zor bir durumdur. Çünkü önümüzdebirden fazla, geçerli çözüm vardır, birini seçmekzorundayız.3. Uygurcadaki Biçimbilimsel BelirsizlikBiçimbilimsel berkirsizlik ise, bir sözcüktenbirden fazla çözüm üretildiğinde oluşuyor.Bu belirsizlik sorunu ise, özellikle bitişen dillerdekarşılaşılan genel bir durumdur. MeselaTürkçede sözcüklerin 3 de bir belirsizdir [19]. Yanı bu demek her 3 sözcükten biri eş anlamtaşıyor. Yanı tek başına kullanıldığında birdenfazla anlam içeriyor. Bu neden ile Türkçede bubelirsizlikleri gidermek için çeşitli yöntemlerile çalışmalar yapmıştır [20–23] .Uygurca ile Türkçe aynı dil ailesine ait olmasıve bitişken dile olmasın rağmen, sözcük yapılarındaazımsamayacak kadar farklar vardır[24].Mesela, Uygurcada eylemler hiçbir zaman çoğuleki almazlar. Yani bir eylem, çoğul eki aldığında,geçersiz sözcük olarak kabul edecektirve herhangi bir çözüm üretmeyecektir.Ama Türkçede geniş zaman olarak çözü üretiyor.Bunun nedeni ise, Türkçede emir kipindegelen bir eyleme “r” ekinin eklenmesiyle genişzamana dönüşmesidir.Uygurcada, “at” sözcüğü, “at” ve “fırlat” gibiiki farklı anlam içeriyor. Eğer bu sözcük çoğuleki ile geldiğinde, “atlar”, doğrudan isim olarakçözümlüyor. Yanı tek çözüm üretiyor.Mesela, “at” sözcüğünü Uygurcanın biçimbirimselçözümlercisine gönderdiğimizde,at+Noun+A3sg+Pnon+Nomat+Verb+Pos+Imp+A2sgİkinci Örnekte ise, sözcük kökünün “at”, Türünün“eylem”, Olumlu,Emir kipi ve Ikinci şahıstekil anlamında geldiğini belirtir.Eger Çözümleyiciye “qoylar” sözcüğü gölerildiğinde,sadece tek bir çözüm elde edilir.at+Noun+A3pl+Pnon+NomTürkçede ise, “at” sözcüğü çözümlünerken,Uygrcada olduğu gibi iki farıklı çözüm veriyor.İsim ve eyler olarak.at+Noun+A3sg+Pnon+Nomat+Verb+Pos+Imp+A2sgAma “at” sözcüğü çoğul eki ile çözümlenmeyeçalışıldığında üç farılı çözüm veriyor.atla+Verb+Pos+Aor+A3sgatla+Verb+Pos+Aor^DB+Adj+Zeroat+Noun+A3pl+Pnon+NomBirinci çözüm ise, sözcük kökünü “atla” olarakkabul edilmiştir ve bu eylem sözcüğüne genişzaman eki “r”“ eklenmesiyle “geniş” zamaneylemi çözümlemiştir.İkinci çözüm ise, Sözcük kökünü “atla” , yanıeylem olarak kabul edilmiştir, bu eyleme genişzaman eki “r” nin eklenmesiyle, bir geniş zamandantüretilmiş sıfat olarak çözümlemiştir.Çözümlemede, “^DB” sözcüklerinin anlamıise, “türetilmiş” anlamını vermektedir. Böyleceikinci anlam ise, geniş zamandan türetilmişsıfat olarak yorumlanır.Bu çözümlemeden, “men” sözcüğünün, birkişisel zamir olduğunu, birinci şahıs tekil olduğunu,iyelik eki almadığını ve durum eki almadığınıçıkarta biliriz.546Mesela, yanlış sözcükleri düzeltme işlemleri.Önce yanlış yazılan sözcüğün biçimbilimselçözümleyici ile çözümlenmesi gerekiyor veolası çözümler elde edilir. Sonra bir tanesi seçilecek.Sorun ise, hangi sözcüğün seçilmesidir.İki çeşit çözüm elde ediyoruz.Birinci çözüm ise: sözcük kökünün, “at”, Türünün“isim”, Tekil ,Belirsiz iyelik ve yalın durumdaolduğunu belirir.547Üçüncü çözüm ise, “at” isim sözcüğünün çoğuleki aldığı durumdur.Tabi, burada, Türkçede “at” sözcüğü eylemolarak çözüldüğünde, kök sözcük olarak “atla”sözcüğünü kabul etmesidir.