Mart 2005 - Mimarlar Odası Ankara Şubesi

3839356haline geldi. Ancak, her ne kadar sýfatý, oðlundandolayý tanýmlanmýþ olsa da Valide Sultanýn otoritesisadece oðluna dayanmadý, yönetici sýnýfýn desteðinide gerektirdi (Peirce 1993, 187).Bir güç simgesi ve temsiliyeti olarak mimarlýkBir imparatorluðun gücünü, törenlerden, ritüellerden,ve çeþitli görsel imgelerden ayrý düþünmek olasýdeðildir. Pek çok emperyal güç tarih boyunca buimgelerinden bir çoðundan çok farklý þekillerdefaydalanmýþtýr. Osmanlý Ýmparatorluðu, görselimgeleri kullanmamýþ olmasýyla geçmiþteki pek çokbenzer yönetim güçlerinden ayrýlýr. Osmanlýda,sultanýn portresi paranýn üzerine basýlmaz, sultanýnheykeli ya da resmi yapýlmazdý (Peirce 1993, 187).Saltanat gücünü çoðunlukla törenler ve ritüellerüzerinden sergilerken, kalýcý güç gösterisinin en etkilitemsilcisi olarak mimarlýðý kullanýrdý. Özelliklesultanlarýn artýk divan toplantýlarýný yönetmediði yada ordunun baþýnda savaþa gitmediði dönemlerde(Necipoðlu 1991, 174) mimarlýk sultan ve saltanatýnen önemli ve kalýcý güç göstergesi haline gelmiþti.Bina yaptýrmak üzere vakýf kurulmasý dini birgerekliliðin yaný sýra maddi zenginliðin, sosyalkonumun ve en önemlisi yaptýran kiþininhayýrseverliðinin kamusal alanda bir ilaný ve onayýolarak o kiþinin halkýn gözünde yüceltilmesi anlamýnada gelirdi (Peirce 1993, 198).Bu, Osmanlý saray kadýnlarý tarafýndan da sýklýklakullanýldýðý düþünülen bir yöntemdir. Özellikle Validesultanlar kurduklarý vakýflar aracýlýðýyla fakirlereyardýmda bulunarak tebaa gözündeki konumlarýný1yükseltmiþlerdi.Kadýnlarýn yaptýrdýðý binalar, çoklukla külliyelerolmuþtur. Cami, medrese, hamam, sýbyan mektebi,imaret gibi pek çok birimi barýndýran külliyeler biryandan Osmanlý kent planlamasýnýn ana etmeninioluþtururken (Erzen 1996,19), diðer bir yandan dasosyal altyapýsý eksik bir bölgenin geliþmesi içinyapýlabilecek en etkili yatýrým þekli olmuþtur.Osmanlý kayýtlarýndan, kadýnlarýn yaptýrdýklarý butürden binalarýný özellikle toplumun zorda kalan,yoksul, yetim kadýnlarýna açtýklarýný okuyabiliyoruz(Peirce 1993, 201).Kamusal yardým yapýlarý ve anýtlarý yaptýrmakkadýnlar için varlýk göstermenin ve buradayým4demenin en etkili yollarýndan biriydi. Türk - Moðolgeleneðinden etkilenmiþ Ýslami bir etkinlik olan bueyleme, aslýnda Osmanlý öncesi dönemlerde desýklýkla rastlanmýþtýr (Bates 1978, 245). Osmanlý'danönceki dönemlerde kadýnlarýn sýklýkla türbe yaptýrdýðýgörülürken Osmanlý'da bunun sýklýkla cami olduðugörülür, ancak camiler çeþitli yan binalarla geniþkomplekslere yani Külliyelere dönüþürler. Bunlarýnyaný sýra, Osmanlý'da kadýnlarýn han, çarþý gibi ticariyapýlar da yaptýrdýklarý bilinmektedir. Çok temelolarak bu yapýlarýn, dini yapýlara gelir saðlamasýamacýyla kullanýldýðý söylenebilir.Kadýnlarýn yaptýrdýðý binalar:16 ve 17. yy da Ýstanbul'da, saray kadýnlarýnýn,özellikle Valide sultanlarýn isteði ile yapýlmýþazýmsanmayacak sayýda bina bulunmaktadýr. Budönemde yapýlanlarý daha öncekilerden ayýran, budönemkilerin ölçek ve ihtiþam olarak öncekilerindençok daha büyük ve anýtsal oluþudur.Bates (1978, 245), bu binalarýn çeþitli açýlardanincelenmesinin bize kadýnlarýn o dönemdeki sosyalkonumu ile ilgili bilgi sunacaðýný söylemektedir.Böylesi bir inceleme için kullanýlabilecek somutveriler arasýnda, bu binalarýn yapýldýklarý arazininþehir içindeki konumu, yapýsal mimari ve dekoratifözellikleri sayýlabilir.Bu binalar arasýnda ilk akla gelenlerden bazýlarýAvratpazarý semtindeki Haseki Külliyesi,Sultanahmet'teki Haseki Hamamý, Edirnekapý veÜsküdar'daki Mihrimah sultan külliyeleri, yineÜsküdar'da Nurbanu Sultan tarafýndan yaptýrýlanAtik Valide külliyesi, ve Safiye ve Turhan Sultanlartarafýndan Eminönü'nde yaptýrýlan Yeni ValideCamiidir.Bunlarýn arasýnda Sinan'ýn Ýstanbul'daki ilk binasýolarak bilinen Haseki Külliyesi, Hürrem Sultantarafýndan kadýnlarýn yoðunlukla çalýþtýðý Avratpazarýsemtinde, ve daha çok kadýnlarýn kullanýmýna yönelikolarak yapýlmýþ olmasýyla öne çýkýyor. Bir cami,medrese, imaret, sýbyan mektebi ve hastane denoluþan külliye bölgenin o dönemki önemli yeni sosyalyapýlaþmalarýndan birini oluþturuyor. Yapýldýðý arazinedeniyle ön plana çýkan bir baþka yapý da yineHürrem sultan tarafýndan yine Sinan'a yaptýrýlmýþ,bugünkü Sultanahmet semtinde, divan yolu üzerindeyer alan Haseki Hamamýdýr. Saltanatýn tören yoluolarak kullanýlan divan yolu üzerinde bir binayaptýrmanýn, banisini, divan yolunun temsil ettiði güçve o gücün simgeleriyle özdeþleþtirdiði oldukçaaçýktýr. Yenal(2000, 64), bu bölgede bir binayaptýrmanýn imgesel gücünün, o binanýn sosyaliþlevinin de önüne geçtiðinin altýný çizmektedir.Hamamýn formu ve planý itibariyle de etkileyiciolduðu görülmektedir. Sinan'ýn yapýnýn soðukluk,sýcaklýk gibi çeþitli alt öðelerin plandaki yerlerindeyaptýðý deðiþiklik sonucunda ortaya ilginç bir kütleseluyum çýkmýþtýr.Haseki Hürrem Sultan'ýn, saltanat soyundangelmeyen bir kadýn olarak yaptýrdýðý bu yapýlarýnhem ölçek ve yerleþim hem de iþlev bakýmýndanHürrem'in tebaasý önünde yüceltilmesine katkýdabulunduðu söylenebilir.Hürrem ve Kanuni Sultan Süleyman'ýn kýzý olanMihrimah Sultan adýna Edirnekapý ve Üsküdar dayapýlan külliyeler konunun baþka çarpýcýörneklerindendir. Yine Sinan tarafýndan yapýlankülliyelerden ilki, Üsküdar da Boðaz kýyýsýndadýr.Arazinin boðazla ve gerisindeki tepe arasýndasýkýþmýþ olmasý Sinan'ý külliye planlamasý için farklýçözümlemeler bulmaya yöneltmiþtir. Alýþýla gelindiðigibi bir avlu yerine, Sinan ikincil bir revak tasarlamýþ,bu da yapýnýn en ilgi çekici mekanlarýndan biriolmuþtur. Goodwin (1993, 49), kütlesel yapýsýnedeniyle Üsküdar Mihrimah Sultan camiini þiirsel,zarif ve mantýklý olarak tanýmlamakla birlikte, içmekanýnýn 3 kubbeli plan þemasý nedeniyle doðrudanorta mekana geçiþini hayal kýrýklýðý olarakbetimlemektedir. Külliyenin önemli bir özelliði,Erzen'in de (1996, 19) belirttiði üzere, Osmanlý kentplanlamasýnýn bir parçasý olarak, konumu nedeniyledeniz ticaretine olan katkýsýdýr.Mihrimah sultanýn adýný taþýyan bir diðer külliye deEdirnekapý'da, yine Sinan tarafýndan yapýlmýþtýr. Yapýhem araziye yerleþimi hem de kütlesi ile Kuban(1998, 129) tarafýndan hem Sinan'ýn zekasýnýn enbelirgin simgelerinden biri hem de barok anlayýþýnýnyaratýcý kütlesel bir olgunluðuna 300 yýl önce eriþmiþbir yapý olarak tanýmlanmýþtýr. Bates de (1978, 254),binanýn, Ýstanbul'daki camiler arasýnda en aydýnlýk içmekana sahip olduðunu belirtmektedir. Duvarlarýntaþýyýcýlýklarýnýn azaltýlmasý ile elde edilen fazlapencere yüzeyi yine mimarlýðýn ancak 18 - 19.yylarda geliþtirdiði özeliklerden biridir. (Goodwin 1993,49).Mihrimah sultan adýna yaptýrýlmýþ olan bu ikikülliyenin camileri karþýlaþtýrýldýðýnda ortaya çýkanbelirgin bir nokta ise, Üsküdar'daki caminin ikiminareli olmasýdýr. Ýki minare bilindiði üzere sadecesultan camilerine özgü bir ayrýcalýktý. Üsküdar'dakicaminin çift minareli olmasý, bu camiyi kanuni SultanSüleyman'ýn kýzý Mihrimah adýna yaptýrmýþ olmasýolasýlýðýný akla getirse de, hatýrlanmasý gerekenönemli bir bilgi bu dönemden sonraki Valide Sultancamilerinin de çift minareli olarak yapýlmýþ olmasýdýr.Yine Üsküdar'da, bu kez Sultan 3. Murat'ýn annesiNurbanu Sultan tarafýndan yaptýrýlan Atik ValideKülliyesi içinde yer alan cami yine iki minareliyapýlmýþ, ancak daha geç dönemlerde camiyeyapýlan eklemeler sonucu, Osmanlý mimarlýðýndagörmeye alýþkýn olmadýðýmýz þekilde minarelercaminin iç mekanýna dahil olmuþlardýr. Sinan'ýnmimarisinde alýþkýn olduðumuz gibi, üzerlerinde azsüsleme bulunan cepheler, güzelliklerini oranlarýnahenginden almaktadýr. Cephelerin aksine, camininiçi yoðun süslemelerle, özellikle dönemin meþhurÝznik çinileri ile kaplanmýþtýr.Ýstanbul'da, saray kadýnlarý tarafýndan yaptýrýlanbinalarýn daha geç bir örneðini de, yapýmýna SafiyeSultan döneminde baþlanan ancak, tamamlanmasýTurhan Sultan tarafýndan gerçekleþtirilen EminönüYeni Valide camiidir (1663). Cami yapýsal özellikleribakýmýndan yenilikçi bir bina olmasa da hemenardýndaki tepe ve Haliç arasýna sýkýþmýþ, dar vedoldurma olan arazinin zorluðu göz önünealýndýðýnda, Valide sultanýn bu caminin yapýlmasýnýne kadar çok istemiþ olduðu aþikardýr. Ayrýcabitirildiði dönemde, Osmanlý ekonomisininzayýflamakta ve ödeneklerin kýsýtlanmakta olduðugöz önüne alýnýrsa bu yapýnýn tamamlanmýþ olmasýoldukça baþarýlý bir sonuçtur.