Mart 2005 - Mimarlar Odası Ankara Şubesi

36371Firuzan Melike SümertaþTarih yazýcýlarý, araþtýrmacýlar, 20. yy’ýn sonçeyreðinden beri, daha öncelerde çok dadeðinmedikleri bir konu olan, “kadýnlarýn tarihi”nitanýnma, tanýmlanma ve yazmaya yoðunlaþtýlar.Bunun getirisi olarak da, hem elde var olan bilindikkaynaklarý, hem de sonradan ortaya çýkan farklýkaynaklarý, yeni bir bakýþ açýsýyla incelemeyebaþladýlar. Daha önceleri kaynak olarakdeðerlendirilmemiþ çeþitli belgeler, örneðinmektuplar ve günlükler de bu kapsamda ele alýndý veirdelendi. Bu yaklaþýmýn uygulandýðý alanlardan birtanesi de Osmanlý Tarihi ve Osmanlý Kadýnlarý oldu.Osmanlý kadýnýný duvarlarýn ardýnda, kilit altýnda,görünmez addeden ve varlýklarýný cinsel kimlikleri iletanýmlamaya çalýþan “þarkiyatçý” bakýþ bir yanabýrakýldý ve kadýnýn kamusal alandaki izlerinimahkeme kayýtlarý, çeþitli görsel ve yazýlýdokümanlar ve mimarlýk gibi baðlamlarda araþtýranyeni çalýþmalar ortaya çýktý. Kadýnýn izlerini kamusalalanda izlemeye baþlayan bu çalýþmalara paralel biranlayýþla, bu yazýda 16 ve 17. yy da Osmanlýda,saray kadýnlarýnýn bir varlýk ve güç gösterisi olarakmimarlýktan nasýl faydalandýklarýnýn ve ortaya çýkanmimarlýk ürünlerinde ne gibi farklýlýklar yaratmýþolabileceklerinin peþine düþeceðiz.2Kadýn ve Güç:Öncelikli olarak, konumuz olan Osmanlý Sarayýkadýnlarý ve onlarýn “güç”le, “varlýk gösterme”yleolan iliþkilerini aydýnlatmak gerek. Tarih yazýmýnýnson zamanlara kadar kadýnlar üzerindeki bakýþaçýsýnýn eleþtiriden uzak, görüneni kabul eden biryaklaþýma sahip olduðundan bahsetmiþtik. Benzeribir yaklaþýmla, cinsiyetlerin ayrýlmasýnýn üzerinekurulan genellemeler dönem kadýnlarýný duvarlar,kapýlar ardýnda kilitli kabul eder (Peirce 1992, 41).Harem kapýlarýndan içeri girmemiþ gözler,hayallerinde canlandýrdýklarý kadýný, cinsel kimliði önplana sürülmüþ, bireysel varlýktan yoksun, varlýðýnýve eril dünya ile iliþkisini cinsel kimliði üzerindentanýmlamaya çalýþýr (Peirce 1992, 41). Oysaki son15- 20 yýlda yazan pek çok yazardan okuduðumuzüzere, Ýslam toplumunda olduðu gibi, haremde deasýl olan cinsel kimlikten ziyade üreme politikalarýdýr(Peirce 1993, 1). Bir kadýnýn sultanla olan iliþkisininsýnýrlarýný, süresini ve þeklini denetleyen bupolitikalarýn karar mekanizmasý, haremin kendihiyerarþisi içinde kurgulanmaktaydý. Bu bilgi,özellikle, haremde kadýnlarýn kazandýðý gücü, sultanüzerindeki cinsel etkilerine baðlamak isteyen bakýþýkýrmasý açýsýndan önemlidir.Osmanlý hanedanýnda, aile sultan kadar önemli idi.Halk arasýnda, saltanat tebaasýnda, sultanhanesindeki bir karýþýklýðýn devlet düzenine deyansýyacaðýna inanýlýrdý (Peirce 1993, 353). Sultanher ne kadar nihai güç ve otorite olarak bilinse deonun da davranýþlarýný kontrol altýnda tutan,tebaanýn genel kanaati ve yazýlmamýþ kurallarbütünü idi. Bu kurallar sultanýn kendisi için olduðukadar ailesi için de geçerli idi. Benzer kurallarbütünü saraydaki kadýnlar için ulema tarafýndankonmuþtu. Kadýnýn sosyal hayattaki varlýk gösterisinireddeden geleneksel görüþü kabullenen ulema, bugörüþü fetvalarýnda dini olmayan yazýlarýnda dabelirtmiþtir. Peirce, ulemanýn yazýlarýyla sýnýrlý kalanbir incelemenin kadýnlarýn varlýk izini araþtýrmakonusunda oldukça dar bir çerçeve sunacaðýnýsavunmakta ve bu durumun araþtýrmacýyý kadýnlarýnsosyal hayattaki varlýk gösterilerinin kural dýþýolduðu ya da hiç olmadýðý gibi yanlýþ sonuçlaravardýrabileceði konusunda uyarmaktadýr (Peirce1993, 269). Ayný zamanda, bu cinsiyet ayrýmýnýnvarlýðý özellikle saray kadýnlarýn “güçsüz” olduklarýanlamýna gelmemelidir (Peirce 1993, 270). Dikkatçekici bir nokta ise, kadýnlar üzerindeki kontrolün,aslýnda Osmanlý idarecileri için bir tür güç gösterisiolmasýdýr. Çünkü bu güç gösterisi aslýnda güçleri vebelirginlikleriyle dikkati çeken saray kadýnlarýüzerinden yürütülmektedir. Kadýnlar, özellikle, birsonraki neslin olasý sultanlarýnýn anneleri olduklarýzaman bu durumun odaðýnda olmuþlardýr.Ýmparatorluðun kuruluþ yýllarýnda, daha çok sultanýneþi olmak sýfatýyla etkili olduklarý söylenenkadýnlarýn, deðiþen hane içi üreme politikalarýnedeniyle, 15. yy dan itibaren güç edinimleri dahaçok annelik sýfatýyla iliþkilendirilmiþtir. Bu dönemdenitibaren kadýnlarýn güç edinimlerinin bir baþka nedeniolarak da, sarayda kadýnlarýn yaþadýðý bölüm olanharemin divan toplantýlarýnýn yapýldýðý kubbealtýnayakýn olmasý ve bu sayede de kadýnlarýn toplantýyýdinleyebilmeleri ve iktidar söylemlerinden haberdarolmalarý gösterilmiþtir. Haremin içinde yer alan altýnyolda yapýlmýþ ve doðrudan kubbealtýna açýlan birpencere sayesinde haremde yaþayan kadýnlarsaltanat yönetimine ait bilgiye kolaylýklaulaþabilmiþlerdir (Necipoðlu 1991, 175).Tabii ki burada asýl altý çizilmesi gereken bir baþkaönemli bilgi, Kanuni Sultan dönemiyle birliktesultanýn hanesiyle, kadýnlarýnýn hanesinin birleþmiþolmasýdýr. Daha önceleri “Eski Saray” adý ile bilinenbugünkü Süleymaniye bölgesinde yer alan saraydayaþayan saltanat kadýnlarý, cariyeler, hasekiler,gözdeler ve diðer çalýþan kadýnlar, Kanunidöneminde, Topkapý sarayýnýn geniþletilen haremdairesine taþýnmýþlardýr. Bu da onlarýn yönetimselbilgiye ulaþmalarýný kolaylaþtýrmýþ olmalýdýr.Kadýnlarýn saltanat yönetimindeki etkilerini arttýranbir baþka etken ise þehzadelerin yönetimselbecerilerini geliþtirmek ve tecrübelendirmek adýnabir sancaða eðitim amaçlý gönderilmesiuygulamasýnýn 16. yy dan itibaren sonlandýrýlmasýolmuþtur. Bu geleneðe göre þehzade sancaða annesiile birlikte gönderilmekteydi. Ancak 16. yy ýnsonlarýna doðru deðiþen siyasi ortamda, þehzadeler,sarayda ve haremde gözetim altýnda yaþamayabaþladýlar. Anneleri tarafýndan eðitildiler ve çokluklaonlarýn etkisi altýnda yetiþtirildiler. Necipoðlu (1991,175) özellikle bu durumun 16 yy dan sonrakadýnlarýn Osmanlý saltanat yönetimi üzerindekietkisini açýklama da çok önemli olduðunu vurguluyor.Bu durum ayrýca, 3. Murat döneminden itibaren(1574-1595), sultanýn annesinin “Valide Sultan”sýfatýyla anýlmasýyla daha da belirginleþti. Bu sýfatlavalide, Saltanatýn yüksek rütbeli yöneticilerinden biri