SUNU - Spor Bilim

ENGELLİ SPORCULARDA SIKLIKLAGÖRÜLEBİLECEK SPOR YARALANMALARI VEKORUYUCU YAKLAŞIMLARDoç. Dr. Feryal SubaşıYeditepe Üniversitesi Sağlık Bilimleri FakültesiFizyoterapi ve Rehabilitasyon Bölümü,İSTANBUL1

• Engellilerin spor aktivietlerine katılımıarttıkça, doğal olarak sporcularda sporyaralanması görülme sıklığı daartmaktadır.• Ancak,engelli sporcularda görülenyaralanmalar, koruyucu metodlar üzerineliteratürde çok az çalışma vardır.2

Van Mechelen ve arkadaşları spor epidemiyolojisi ileilgli 4 aşamadan oluşan teorik bir model önermiştir.1-Problemin tanımlanması,2-Sakatlanma mekanizmasının( biyomekanik,antomik…) ve etyolojisinin tanımlanması,3- Sakatlanma ile ilgili verileri dikkate alarak koruyucuönlemlerin tanımlanması,4-Müdahale programlarının ve etkinliğinindeğerlendirilmesi .3

• Wilson and Washington ise spor yaralanmaları riskinitekerlekli sandalye seviyesindeki sporcularda %97olarak vermiştir.• Ancak diğer çalışmalarda bulunan yüzde değerlerbirbirinde oldukça farklıdır ve spor yaralanmasınınşekli, yaralanmanın şiddeti, nasıl ve hangi koşullarolduğu ile ilgili olarak açıklanmalar olmaksızın sporyaralanmalar riskleri ile ilgili kesin tartışmalar,yorumlar yapmak zordur.5

Spor yaralanmasının tanımlanması• Ferrara ve arkadaşları sporcuyu 1gün ve dahafazla spor yapmasına engel olan sakatlıkm sporyaralanmasıdır demiştir.• Bu tür tanımlamalar çok önemlidir çünküsakatlanmanın şiddeti ile sakat kalınan sürebirbiri ile ilişkilidir6

Tablo 1: Engel gruplarına göre muhtemel/ yüksek risk içerensakatlanmalarSporcu alt gruplarıMuskular distrofiTekerelekli sandalye sporcuları(SCI,Nöromuscular hastalıklar, amputeler)Down sendromuTüm sporculardatravmatik beyin yaralanmaları olanlarMuhtemel/ yüksek risk içerensakatlanmalarZayıf pulmonar fonksiyonBası yaraları ve bunlara bağlıenfeksiyonlar,rotator cuff yırtıkları,impingement sendromuAlanto-axial instabiliteKonjenital kalp problemleriNöbetler; Ör: epileptik nöbetler7

Tablo2: Parolimpik Oyunlardaki Yaralanma RiskleriYaralanma/Sakatlanma Riski DüşükOlan SporlarOkçulukAtletizmBocciaEskrimGoalballAğırlık KaldırmaYelkenYüzmeTenisMasa tenisiYaralanma /Sakatlanma RiskiYüksek Olan SporlarBisikletAtlı sporlarJudoFutbolTekerlekli sandalyede basketbolTekerlekli sandalyede Rugby8

Tablo 3: Parolimpik oyunlardaki yaralanmalarÇalışma Yıl Major bulgularBurnham et a.l, (1992 )Richter et al., ( 1988 )Jackson & Fredrickson, (1976)Sporcuların 82% (n = 124)’in deOmuz yaralanması (n = 32)Çeşitli hastalıklar (n = 33)75 sporcudan 45’i çeşitli yaralanma vehastalıkları olduğunu rapor edildi.26%: Çeşitli hastalıklar49%:İncinme.Bütün yaralanmalar minör yaralanmalardı.184 sporcu yarışmalar sırasında tedavi aldı.El/ el bilek, ayak/ ayak parmakları, dizyaralanmaları en çok görülen yarlanmalardıReynolds et al., (1992)201 sporcu medikal bakım aldı%9’u üst solunum yolu enfeksiyonu, %11’imantar enfeksiyonları, %11 sivrisinek ısırması9

Engellilerde sıklıkla görülen medikal durumlar• Autonomic Dysreflexia : Torakal 6 ve daha üstseviyeden spinal kord yaralanması olan sporculardasıklıkla görülebilen merkezi sinir sisteminde üstsevide nörolojik olarak inhibisyonun yerinegetirilememesi durumudur.11

• Bu nedenle Autonomic Dysreflexia nedeniyle sporcudabaşağrısı, aşırı terleme, derinin aşırı soğuması, bradiaritmi,strese bağlı olarak ortaya çıkan hipertansiyon gibi durumlarlakarşılaşılmaktadır.• Böylesi problemleri olan sporcularda özelliklehipertansiyonun kontrol altına alımması, takibi, sporcununartan efor, stres seviyelerindeki kardiyo vaskülerparamatrelerinin ( Kalphızı kan basınıcı, areobik kapasite )monitorize edilmesi, sporcunun kardiyo vasküler kapasitesiniarttırmaya yönelik aerobik egzersiz eğitimi çok önemlidir.12

• Bası yaraları: Bası yaralanmaları genellikle uygunolmayan protezin, tekerlekli sandalyenin kullanananengelli sporcularda ( SCI, cerebral palsy, spina bifida,neuromuscular problemi olanlar) ortaya çıkabilir.• Tedavi edici ve koruyucu yaklaşım: Kullanılantekerlekli sandalye ve protezlerin kişiye göre dizaynedilmesi, özellikle de TS'nin spor yaparkendeğerlendirelerek yeniden yapılan spora göre adapteedilmesi önemlidir.13

• TS de uzun süre oturmak, seviye olarak dizlerin kalçanınüstünde uzun süreli olarak kalması sacrum, tuber ischiumlarüzerinde aşırı basınca neden olur .• Kişinin gün boyunca TS’den 10-20 snlik sürelerle kalkması,veya üst ekstremitelerini yardımıyla TS’den kalçasınıkaldırması bu durumları engellemek için kulanılabilir.• Ayrıca; protezlerde, TS’de sporcunun gövde dengesi vegüvenliği için kulanılan bantların uygun yerlerde kullanılması,TS ve protezlerin yapımında terlemeyi önleyici, deriyi dahazedeleyecek materyallerin tercih edilmesi de önemlidir.14

• Thermoregulasyon: Hipotermi SCI olan sporculardaçok önemlidir.• Kaslardaki zayıflıklar, atrofi, SCI’nin Kolumnavertebralisteki seviyesi, vasomotor and sudomotorneural kontrolün zayıflaması, hipotalamiktermoregülasyon merkezine muhtemel az uyarıgitmesi nedeniyle sporcularda vücut sıcaklığı artanefora uyumlu olacak şekilde yeterince regüleedilemez, vücudun normal ısısının korunması dazorlaşır.15

• Böylece sporcuları, özelikle yüzücüleri, soğukhavada spor yapan sporcuları, atletlerimuhtemel hipotermilere karşıuyarmak/korumak gerekir.16

• Venöz kan Göllenmesi: Spinal Kord Yaralanmasıolan sporcularda otomomik nörol kontrolmekanizmasındaki yetersizlikler,dehidratosyondakidüzensizlikler ile ilgili olan artan efor düzeyine göreregule edilememiş termoregulasyon cevapları, busporcularda egzersiz kapasitesini sınırlayabilir.• Periferik damar basıncını distalde arttıran çoraplarıgiymek, venöz dolaşıma yardım etmek, fonksiyonelelektrik stimülasyonu gibi yöntemler bu durumdakoruyucu amaçla kullanılabilir .17

• Premature Osteoporozis: Paraplejik sporcularda altekstremite kaslarında/tendonlarında aşırıyüklenme/mekanik strese bağlı olarak sakatlanmalarmeydana gelebilir.• Alt eksremite kaslarındaki zayıflık ve paralijilerkemik yapımı ve yıkımı arasındaki dengeyi bozacağıiçin osteopeni problemi ile karşılaşılabilir.• Özellikle kontakt sporları yapanlarda kemikyoğunluğunun azalması sonucu kırık riskleri olacaktır.18

• Spastisite: Merkezi Sinir sistemi hastalıklarıolan kişilerde (Spina bifida, Spinal CordYaralanması, Serebral Paralizi, nöro muskularhasatlıklar) spastisite potansiyel bir sorundur.• Tonusu arttıran pozisyonların önlemek,postürlerde değişiklik yapmak, pozisyondeğiştirmek,sporcunun uygun germeegzersizleri yapması koruyucu amaçla tercihedilebilebilecek yöntemlerdir .19

• Kas iskelet sistemi problemleri:• Curtis and Dillon engelli sporcularda en sık görülenyaralanmaların yıpranma, aşınma, ezilme, burkulma,zorlanma, gerilme tarzı yarlanmalardır.• Eklem Dislokasyonları , kırık gibi ciddiyaralanmaların ise engellilerde daha az görülüğüvurgulanmaktadır.20

• Üst ekstremite yarlanmalarının görülme sıklığıSCI olanlarda daha fazla iken, ambulasyonproblemi olan BL, CP, AMP* lilerde altekstremite yaralanmaları daha sıkgörülmektedir.• Bir sakatlanma olduğunda engelli sporcuların%52’si ortalama 1 hafta, %29’u 8-21 gün,%19’uda 22 günden fazla süre spordan uzakkalmaktadırlarBL=Görme Engelli, CP=Serebral paralizi, AMP=Ampute21

• Ferrara ve arkadaşlarının ulusal ve uluslarası yarışmalara(National competition of the National Wheelchair AthleticAssociation (NWAA), United States Association for BlindAthletes (USABA), and the United States Cerebral PalsyAthletic Association (USCPAA) katılmış 426 engelli sporcudagörülen yaralanma tiplerini, şekillerini, sıklıklarınıdeğerlendirdikleri retrospektif tipteki çalışmalarında,antrenman ve müsabaka sırasında spor yapmaya engel olacakkadar en az 1 gün ve daha fazla gün sporcunun spor yapmasınaengel olan spor yaralanmalarını araştırmışlardır.• Sporcuların %32 sin de "en az bir" spor yaralanması raporetmiştir.22

• Sakatlanma sıklıkları NWAA’da %26, USABA andUSCPAADA ise %37 dir.• NWAA 'daki total yaralanmaların % 57’si omuz, kol,dirsek yaralanmaları iken, USABA daki sporcuların532’ünde alt ekstremite yaralanması, USCPAA’dadiz ( %21 ), omuz ( %16 ), elbilek/ el ( %16), ayakbileği yaralanmaları % 15 oranındadır.• (National competition of the National Wheelchair Athletic Association(NWAA), United States Association for Blind Athletes (USABA), and theUnited States Cerebral Palsy Athletic Association (USCPAA)23

• Ferrara ve arkadaşlarının yaptığı bir diğer çalışamadakayak müsabakalarına (National Handicapped Sportsand the United States Association for Blind) katılmışgörme engelli sporcularda görülen sakatlanmaları vesakatlanma hikayeleri alınmıştır ( ne kadar sürdü,nasıl oldu, daha önce görüldü mü…vs). sonuç olarakbu sporcularda üst ekstremite yarlanmaları altekstremite yaralanmalrına göre 1.4 kez daha fazlagörülmüştür.24

• Sporcuların kronik bir sakatlığa sahip olmaoranları ise hem üst hemde alt ekstremitedeakut sakatlanmandan daha fazladır.25

• Akut sakatlanmalar, kalça , diz (%30), omuz (%25),boyun ve omurga (%15)bölgelerinde iken, kronikyarlanmaların ise omuz, kalça/diz, el/ elbilekdeolmak üzere %73 olarak hesaplanmıştır.• Sonuç olarak ise sporculara sakatlanma riskleriniazaltacak aerobik, anaerobik performası geliştirecek,eklemlerin ve kasların gelen aşırı yüklere karşı dahaiyi korunabilmesine yönelik egzersiz programlarıönerilmiştir.27

• Paraplejik kişilerde de omuz bölgesindeki kaslardaadale dengesizliği nedeniyle omuz şikayetleri sıklıklagörülmektedir.• 41 paraplejik sporcu (13 rehabilitasyon hastası; 16 iyiantrene TS sporcusu; 12 TS sporcusu ) isokinetikprensiplerle kas enduransı, kas kuvvetini artırmaküzere çalıştırılmıştır.• Egzantrik tip egzersizlerle tüm gruplarda kasyorgunluğunu azaltıcı yönde anlamlı gelişmebulunmuştır .28

• Bir çok araştırmacı tekerlekli sandalyede sporyapan engelli sporcularda tekrar eden carpaltünel yarlanmalarının çok yüksek orandagörüldüğünü ileri sürmektedirler.• 12 tekerlekli sandalye seviyesindeki koşucuüzerinde yapılan çalışmada ( ortalama haftada56 mil lik mesafeyi antrenman için çalışan).29

• Olguların %52’ sinde median mononeuropati, 23 testedilen elin %70 inde ulnar mononeuropati bulgusu,elbilekte ise % 25 oranında ulnar mononeuropatibulgusu, dirsekte de %70’in oranında radial siniryarlanması bulunmuştur30

• Miyara ve arkadaşlarının yaptıkları çalışma da tekerleklisandalyede ragbi sporu yapan kişilerde omuzdaki tekarlayıcısakatlanmalar ve bu sakatlanmaların omuz impingimentsendromu ile ilişkili olup olmadığı incelenmiştir.• Çalışmaya 8 elite quadriplejik rugby oyuncusu dahil edilmiştir,olguların demografik özellikleri, isokinetik kas güçleri veenduransları incelenmiştir.31

• Daha yüksek seviye spinal lezyona sahip olansporcularda. isokinetik sistemde (60 º/sn , 180 º/sn,300º/sn deki) ölçümlerde kas kuvvetindekidefisitlerin, zayıflıkların daha yaygın olabileceğibelirtilmiştir.• Omuz abduktör kaslarındaki zayıflığın ve dahayüksek seviye quadriplejili olmanın bu sporculardaomuz patolojilerinin etyolojisine katkıdabulunabileceği ifade edilmiştir32

• Ferrara ve arkadaşlarının yaptığı uzun dönem takipçalışmasında da ABD’den Paraolimpik oyunlara katılansporcular yaralanmaların tipleri, yarlanma sıklıkları açısındanimcelenmiştir.• Sporcuların sıklıkla kas iskelet sistemi sakatlanmaları ile karşıkarşıya kaldıkları sakatlanmalar zorlanma (%22.1), ezilme(%5.8), yıpranma (% 5.1) dır.• Sporcuların en sakatlandıkları bölge ise torax ve spinalkolondur. Bu çalışmada toraks ve spinal kolunu koruyucuönlemlerin sakatlanmaların sıklıklarının azaltılması amacıylaplanlanması gerektiği vurgulanmaktadır .33

• Spor yapmakla birlikte engelli olmayankişilerde olduğu gibi engelli sporcularda daspor sakatlanmaları sporun doğası gereğigörülmektedir. Engelli sporcularda da sporaspesifik biyomekanik, anatomik bakış açısıylayarlanmaların nedenleri, görülme sıklıklarıincelenmelidir.• Sakatlanma paternleri, patokinezyolojisi dedoğal olarak engelli ve engelli olmayangruplarda benzerdir.34

• Engelli sporcularda görülen sakatlanmalarınsıklıkları ve tipleri sporcuların engellilik tipleri,seviyeleri ve kullandıkları yardımcı, destekleyiciaraç gereçlerlerle ( tekerlekli sandalye, koltukdeğneği..vs) de ilgilidir..35

• Engellilerin fiziksel/ rekreasyonel aktivitelere/spora katılımları oranı ise giderek artmaktadır.• Bu nedenlerle; engelli sporcularda da “sporyaralanmalarının önlenmesine yönelikönlemler” ile bu alanla ilgili profesyonellerindaha çok ilgilenmesi önemlidir36