Echo_turkmen_4/2002 WEB 7/18/02 13:52 Page 1

Ilçi Kennedi Ilkinjiler jogapkärçiligi
çäklendirilen ÿolda∆lygy◊ agzalary bolan
zenan balçylary◊ ÿanynda. AB≈-ny◊
Halkara Ösü∆ Agentligi bilen ∆ertnama
esasynda i∆leÿän «Winrok Interne∆nel»
guramasy bu i∆e goldaw berdi. Bu
baradaky söhbetde∆ligi 14–15-nji
sahypalarda okap bilersi◊iz.
HORMATLY OKYJY,
Men size AB≈-ny◊ Ilçihanasyny◊ Türkmenistany◊ halky üçin taÿÿarlaÿan «Amerikany◊ ÿa◊y» ¤urnalyny◊
ikinji sanyny hödürleÿärin. Meni◊ üçin onu◊ birinji sanyny Mejlisi◊ ba∆lygy Tagandurdy Hallyÿewe AB≈-ny◊
Türkmenistandaky Ilçihanasyny◊ martda geçiren on ÿyllyk dabarasynda ÿylysy gitmänkä elin gow∆urmak
diÿse◊ ÿakymly boldy. ≈ondan bäri bize ençeme bellikler we teklipler gelip gowu∆dy. Bizi◊ i∆imiz barada öz
pikirleri◊izi we islegleri◊izi bize ÿollap durmaga sizi çagyrÿaryn.
^urnalymyzy◊ so◊ky sanyndaky makalalary◊ birnäçesi 11-nji sentÿabrda bolup geçen betbagtçylykly
wakalar barada söhbet açdy. ≈ol wakalary◊ bizi◊ jemgyÿetimize ÿetiren täsiri çu◊◊ur bolanso◊, biz olar barada
gürrü◊ bermegimizi ∆u sanymyzda hem dowam edÿäris. «Aly» atly ba∆ makalamyz Amerikany◊ örän
görnükli boksçysy Muhammet Aly bilen 11-nji sentÿabrda geçirilen söhbetde∆lik esasynda ÿazylandyr. Muhammet
Aly Amerikany◊ taryhyna di◊e bir atletikaçy hökmünde däl-de, eÿsem 1964-nji ÿylda onu◊ ba∆ga
dinden çykyp, Yslam dinini kabul etmegi we Wÿetnam ur∆una gar∆y açyk çyky∆ etmegi bilen hem girdi. Bizi◊
ikinji makalamyzda Nÿu Ÿork ∆äherinde ÿa∆aÿan owgan-amerikanlarÿny◊ Kabul azat edilenden so◊ky
täsirleri we olary◊ özaralarynda täze, durnukly Owganystan hakyndaky umytlary beÿan edilÿär.
Amerika we Türkmenistany öz içine alÿan halkara bilele∆igi Owganystanda mekdepleri dikeltmäge kömek
bermek i∆ini ö◊ hatarda goÿÿar. ^urnaly◊ bu sanynda hem Amerikany◊ bilim ulgamy barada gürrü◊imizi
dowam etdirip, biz size sportu◊, klublary◊, ata-eneler – mugallymlar hyzmatda∆lygyny◊ we ÿerli guramalary◊
jemgyÿetçilik merkezine öwrülen amerikan mekdebini◊ biri baradaky makalany hödürleÿäris.
≈eÿle hem biz öz obasyny, ∆äherini gowy tarapa üÿtgeden görnükli Amerikaly ∆ahsyÿetler barada
gi◊i∆leÿin gürrü◊ bermegimizi dowam edÿäris. «Ÿe◊ilmezek» atly makaladaky Rut Ann Minner garyplykda
we dullukda çagalaryny aÿaga galdyrmagy we Delawer ∆tatyny◊ gubernatory bolmagy ba∆arÿar. Banky◊
kemsidiji düzgünlerini öz gerdeninde çekmegi ony döwlet edaralaryna saÿlawlara gatna∆maga iterÿär.
Jeÿmel Bredli («Sportçy Ÿigidi◊ Durmu∆ Nusgasy») gulagyny◊ agyrlygyna garamazdan ökde kollej basketbolçysy
bolmak bilen, ÿurduny◊ ähli ker çagalara kömek etmegi ba∆arÿar.
^urnalymyzy◊ ahyrynda Türkmenistandaky «Winrok Internä∆inel» guramasyny◊ amerikan müdüri Pol
Haÿnsen bilen bizi◊ geçiren söhbetde∆ligimizde ol oba hojalygynda edilÿän i∆leri kämille∆dirmek we esasy
durmu∆ hyzmatlaryny guwulandyrmak üçin dünÿäni◊ dürli ÿurtlarynda alyp barÿan i∆leri barada gürrü◊
berdi.
Bu ¤urnal sizde öz jemgyÿeti◊iz üçin täze pikirler döreder diÿip umyt edÿärin. AB≈-ny◊ hökümeti Türkmenistany◊
ösü∆ine go∆ant go∆ÿan döwletden da∆ary toparlary◊ i∆ini ÿe◊ille∆dirmek boÿunça Türkmenistany◊
hökümeti bilen i∆le∆mek ugrunda tagalla edÿär.
Hormatlamak bilen
Lora I. Kennedi
Ilçi

≈U SANDA
WAJYP MESELELER: «WATANYNA NAZAR SALŸANLAR» 2
Ÿazan Judit Turman, makala New Yorker ¤urnalyndan
Nÿu-Ÿork ∆äherindäki medeni merkeze ÿygnanan owgan-amerikanlar ata watanlaryny◊ Talyban
re¤imi dargandan so◊ky geljegi barada pikir aly∆ÿarlar.
SPORT WE JEMGYŸET: «SPORTÇY ŸIGIDI÷ DURMU| NUSGASY» 3
Ÿazan Set Deÿwis, makala Sports Illustrated ¤urnalyndan
Çaga wagtynda e∆idi∆ ukybyny◊ köp bölegini ÿitiren kollej basketbolçysy indi ÿurdu◊ hemme
ÿerindäki e∆idi∆ kemçiligi bolan çagalara nusga bolÿar.
BA| MAKALA: «MUHAMMET ALY BILEN AÇ-AÇAN GÜRRÜ÷DE|LIK» 4
Ÿazan Goward Bingham, makala Readers Dijest ¤urnalyndan
Amerikany◊ i◊ jedelli ∆ahsyetlerini◊ biri boksçy Muhammet Aly 11-nji sentÿabry◊ ertirinde
musulman adamsy hökmünde ynançlary, ∆öhratly sport ÿoly, Wetnam ur∆una gar∆ylygy, Parkinson
keseline gar∆y göre∆i hem-de özi barada dü∆ürilen Wil Smiti◊ ba∆ rolda oÿnan çeper
filmi barada habarça gürri◊ berÿär.
AMERIKADAN GÖRNÜ|LER 8
SURATLY ^URNAL
N°2, Aprel-Iÿun 2002
Guramaçy edara:
Jemgyÿetçilik bilen gatna∆yklar
bölümi
AB≈-ny◊ Ilçihanasy
A∆gabat, Türkmenistan
^urnal barada pikirleri◊izi
we islegleri◊izi a∆akda görkezilen
adres boÿunça iberip bilersi◊iz:
744000, A∆gabat ∆äheri,
Pu∆kin köçesi 9
Telefon: 35-00-45
E-poçta:
meredovama@iatp.edu.tm
meredovama@state.gov
Dizaÿn:
Regional Program Office,
Vienna
BILIM: «ŸERLI JEMGYŸETÇILIK WE MEKDEP» 10
Ÿazan Denis Doÿl, makala AB≈: Jemgyÿet we gymmatlyklar» ¤urnalyndan
Amerikada mekdepler ÿerli jemgyÿetçilik çärelerini◊ geçirilÿän ojagydyr. Häzirki administrasiÿa
yurtda standardla∆dyrylan barlaglary girizmäge çaly∆sa-da, köp mekdepler ÿerli mekdep
ge◊e∆leri tarapyndan dolandyrylyp, bilimi ÿerli gemgyÿetçiligi◊ talaplaryna laÿyk guramaga
haky bar.
JEMGYŸETDE AŸALLAR: «ŸE÷ILMEZEK» 12
Makala People ¤urnalyndan
Dul galyp, garyplygy gerdeninde çeken Rut Ann Minner saÿlawlarda ÿekeje gezek hem
ÿe◊ilmän, Delawer ∆tatyny◊ gubernatory boldy.
SÖHBETDE|LIK: TÜRKMENISTANDA ŸA|AŸAN AMERIKALYLAR 14
Pol Haÿnsen, AB≈-ny◊ Halkara Ösü∆ Agentligi bilen ∆ertnama esasynda i∆leÿän «Winrok Internä∆inel»
guramasyny◊ Türkmenistandaky müdiri Pol Haÿnsen Wiskonsinde fermada geçen
ÿa∆lygy, Alÿaskada ÿa∆aÿ∆y, ynsanperwerlik i∆leri we öz guramasyny◊ Türkmenistandaky taslamalary
barada gürri◊ berÿär.
AP Photo/Gregory Smith
Ba∆ sahypada: Muhammet Aly Solt-Laÿk-Sitide geçirilen 2002-nji ÿyly◊ Gÿ∆ky Olimpiÿa oÿunlaryny◊ açyly∆ dabarasynda Olimpiada
Oduny ÿakÿar.

AP Photo/Ron Edmonds
WATANYNA NAZAR SALŸANLAR
Judit Turman
Prezident Bu∆ sany onlarça bolan owgan-amerikan
ÿerli jemgyÿetlerini◊ birine saparynda
Owganystanda dogulan Mariam Rasul bilen geple∆ÿär.
Mariam häzir Aleksandriÿa ∆äherinde
(Wirjiniÿa ∆taty) ÿa∆aÿar we bu ÿerde birinji
klasda gidÿär. Bu∆ okuwçylara owgan çagalaryny◊
okuwa dolanyp barmagy baradaky maksatnamalary
hem-de olary Amerikany◊ pe∆ge∆
beren egin-e∆ikleri, aÿakgaplary, toplary, galamlary,
lineÿkalary we ÿüpbökdileri bilen üpjin etmek
hakynda gürri◊ berdi.
Ÿakynda, Demirgazyk Alÿansyny◊ go∆unlary Kabuly basyp
almazyndan birnäçe gün ö◊, Nÿu Ÿorky◊ gündogar çetinde
ÿerle∆en «Taÿpalary◊ ÿygnan∆ygy» atly medeni merkez Nÿu
Ÿorkda ÿa∆aÿan owganlary◊ sungat we ∆ygyryÿet eserlerine
bagy∆lap, döredijilik ag∆amyny geçirdi. Dabara da∆dan örülen
kiçijik ÿa∆aÿy∆ jaÿy◊ ikinji gatynda geçirilip, ol ÿerde proÿektor
arkaly filmi görmek üçin ak prostyn ulanylypdyr, deprek
bilen saz çalnyp, tans edilen wagty otagy gara◊kylamak üçin
äpi∆gä amerikan baÿdagy örtülipdir, onu◊ çyzyklary bolsa
da∆yndan ÿagty dü∆üp, türmäni◊ gözenegini ÿatladyp durdy.
Ag∆amlyk dabara gelen döredijilik i∆gärleri◊ köpüsi birwagt
Owganystandan göçüp gelen adamlary◊ çagalarydy. Bular
sowet go∆unlaryny◊ Owganystana çozup giren döwri ÿa-da
∆ondan ö◊ Amerika gaçyp gaÿdan bilimli, erkin pikirli ma∆galalary◊
ogul-gyzlarydy. «Biz eÿÿäm ÿigrimi ÿyl bäri agyryny
duÿup gelÿäris» diÿip, çäräni gurnaÿjylary◊ biri bolan Laÿma
Osman aÿdÿar. «Bütindünÿä söwda merkezine çozu∆dan so◊,
men wepat bolanlary ÿatlap, onlarça gijeleri ∆em ÿakyp, dogalar
okap ÿatman geçirdim. Bu biraz kömek berdi. Emma men
owgan halkyny◊ wepat bolanlaryny◊ hatyrasyna geçirilen köpçülikleÿin
ÿatlamalaryny◊ ÿekejesine hem häzire çenli gatna∆yp
görmändim. ≈onu◊ üçin hem biz bu çäräni gurnadyk».
Gatna∆yjylary◊ biri Zakarÿa ≈erzad – 42 ÿa∆ly salykatly
ÿazyjy we sazanda. Ol Bütindünÿä söwda merkezini◊ weÿran
bolmagyna bagy∆lap ÿazan elegiÿasyny okap berdi. 1978-nji
ÿylda ≈erzad tussag edilip, tä ynsan hukuklaryny goraÿan halkara
guramalaryny◊ biri onu◊ ≈weÿsariÿa geçmegine rugsat
berilmegini gazanÿança, alty aÿlap Kabuldaky türmede oturdy.
Dabaradan so◊ birnäçe gün geçip, Kabuly◊ basyp alnanlygy
barda habar gelenso◊, ol Amerikada ÿa∆aÿan owganlary◊
köpüsine mahsus bolan pikiri beÿan etdi: «Men sütemli
häkimiÿeti◊ ÿykylandygyna begenÿärin, emma emele gelen
bo∆luk we bula∆yklyk meni gorkuzÿar, sebäbi Demirgazyk
Alÿansy◊ ö◊ki gezek häkimiÿeti eÿelän wagty, Owganystanda
zorluk, ganhorluk, hyÿanatçylyk köpelip, talyplary◊ häkimiÿeti
ele almagyna ÿol berildi».
31 ÿa∆ly suratçy ≈ekaÿba Wakili bu ag∆am üçin musulman
gelin-gyzlary ∆ekillendirilen bä∆ sany suratyny hödürledi. 11-
nji sentÿabry◊ wakalaryndan sö◊, Wakili talyplary◊ elhenç
hereketlerine ‹dälileri◊ fundamentalizmi› we ‹aÿallary◊ kemsidilmegi›
diÿip at dakdy. Indi talyp düzgünini◊ so◊y gelendigi
barada Wakili begenÿär: «Demirgazyk Alÿansa gerek bolan
goldawy berendigimize men owgan hökmünde begenip,
amerikan hökmünde guwanÿaryn». Nÿu Ÿork uniwersitetini
syÿasaty öwreni∆ hunäri boÿunça tamamlan hem-de ‹Zenanlar
owgan zenanlary üçin› atly kiçiräk aÿal-gyzlar toparyny esaslandyryjylary◊
biri bolan 23 ÿa∆ly Fahima Dani∆gar bir
gyzykly waka üns çekdi. Mazar-i-≈arif bo∆adylanso◊, aÿalgyzlar
pürenjelerini aÿryp, köçelere çykyp, erkekler bilen
birlikde begendiler. «Kabulda entek beÿle edÿän ÿok. Olar
henizem gorkÿarlar, emma men bu zatlary◊ ÿütgejekdigini
aÿdy◊ duÿÿaryn. Meni◊ ∆ahsy pikirim: Demirgazyk Alÿans
ö◊ki wakalary sapak edindi. Emma görmeli».
Geçen hepde Owganystany◊ paÿtagtyndan ∆ekilli habarlar gelip
ba∆landa, döredijilik ag∆amynda görkezilen ‹Kabul, Kabul›
atly bir film meni◊ ÿadyma dü∆di durdy. Filmi mojahed
gar∆ylyk görkeziji toparyny◊ ÿolba∆çysyny◊ ÿegeni bolan Sedika
Mojadidi atly ÿa∆ gyz dü∆üripdir. Mojadidi 1996-njy ÿylda
Owganystana dolanyp gelende, bu ÿurdu◊ aç we hor aÿallaryny◊
durmu∆yny ÿazmaga geçirmek üçin, ÿany bilen wideokamerany
gizläp geçiripdir. Onu◊ dü∆üren filminde bosgunlary◊
ÿa∆aÿan meÿdançasyny◊ ÿanynda gurap galan ÿaby◊
içindäki iki sany gyzjagaz hakynda ÿa-da birtopar aÿaly◊
ÿa∆amaga ÿer tapman, bäbekhanada ÿatyp tur∆y ÿaly bölekler
bar. ≈eÿle-de filmde onüç çagany◊ enesi bolan garry daÿhan
aÿaly◊ çommalyp oturan halyna eli bilen hamyr ÿaÿyp, öz
2

Wajyp meseleler
bosgunçylyk durmu∆y barada gürrü◊ berip otur∆y görkezilÿär.
«Biz da∆lary ÿassyk edip ulandyk. Garawul bize bir köne brezent
ÿapynja, bir çäÿnek, bir jam berdi» diÿen biperwaÿlyk
bilen aÿdylan sözlerinde ol aÿaly◊ bu ∆ertsiz ÿa∆aÿ∆yna razy
bolup, ykbalyna umytsyz boÿun bolandygy görünÿär.
Indi zulumçylykdan we kembaha garalmakdan dynyp, gelingyzlary
azat edilen Owganystan üçin i◊ uly umyt Rumy diÿen
sopy akyldary◊ aÿdan sözlerinde jemlenÿän bolmaly. Mojadidi
ol sözleri öz filmini◊ ∆ygary edip ulanypdyr: «Ÿüzü◊i görkez.
Sen – aÿnany◊ hut özi».
★
Copyright 2001 Conde Nast Publications Inc. All rights reserved. Originally published in The New Yorker. Reprinted by permission.
SPORTÇY ŸIGIDI÷ DURMU≈ NUSGASY
Makalany◊ awtory: Set Deÿwis
Günorta Karolinany◊ basketbol komandasyny◊ goragçysy Jamel Bredli öz komandasyny
ÿe◊i∆lere alyp barÿar hem-de e∆idi∆ kemçiligi bolan çagalary ruhlandyrÿar.
So◊ky birnäçe ÿyly◊ dowamynda Günorta Karolina komandasyny◊
goragçysy Jamel Bredli bilen tan∆anlar onu◊ çagalyk
döwründe örän ÿuwa∆ oglan bolandygyny bilenlerinde, haÿran
galÿarlar. Bir ÿarym ÿa∆yndaka Bredlini◊ öte gyzgyny galyp,
ol e∆idi∆ ukybyny◊ bä∆den dört bölegini ÿitirdi. ≈onu◊ üçin ol
köplenç özüni bu dünÿä◊ adamy däl ÿaly duÿÿardy, ümsümlige
di◊ salyp, birnäçe sagatlap öz otagynda ÿöne ÿal◊yz oturardy.
Emma onu◊ uly dogany ony öz dogduk mekany bolan
Günbatar Wirjiniÿa ∆tatyny◊ Bekli ∆äherçesindäki sport merkezine
basketbol oÿnamaga äkidip ba∆landa, Jameli◊ çekinje◊ligi
ÿitip ba∆lady. Bredli bu barada ∆eÿle gürrü◊ berÿär:
«Meni◊ doganymy◊ dostlaryny◊ hemmesi menden bä∆ ÿa∆
uludy, ∆onu◊ üçin ol ma◊a çetde durup, di◊e pökgini halka
zy◊ diÿip aÿdÿardy. Päsgel berilmedik wagty pökgini dürs
halka zy◊mak meni◊ i◊ o◊at ba∆arÿan zadym bolup gitdi».
Bredli häzir hem uly ussatlyk bilen pökgini dürs halka
dü∆ürÿär. Boÿy 190 santimetr bolan bu 4-nji kurs talyby
eÿÿäm iki ÿyl bäri öz uniwersitetini◊ «Söwe∆je◊ horazlar»
komandasyny◊ i◊ köp pökgi salÿan oÿunçysy bolup, her
oÿunda ortaça 14 oçko gazanÿar. Ol üç oçkolyk zy◊y∆lary◊
46,5%-ni we jerime zy◊y∆lary◊ 85,7%-ni halka dü∆ürÿär.
Emma Jamel Bredli üçin gulagy agyr çagajyklar bilen
i∆le∆ip, ÿe◊i∆ler gazanmak has wajyp üstünlikdir. Bredli
uniwersitetde basketbol oÿnap ba∆laly bäri, birtopar çagalar
onu◊ ÿanyna gelÿärler, hat ÿazÿarlar. Onu◊ ÿag∆y i∆leri barada
habar çalt ÿaÿraÿar: geçen ÿyl Günorta Karolina komandasyny◊
Kentukkidäki oÿnundan ö◊, Bredli Kentukkini◊
kerler üçin mekdebini◊ okuwçylary bilen du∆u∆dy. «Birtopar
adam meni◊ olary◊ çagalary bilen geple∆megimi isleÿär. Bu
haÿran galdyryjy zat. Men öz häsiÿetim boÿunça hemmeler
bilenem geple∆mäge taÿÿar, wagt tapsam bolÿar» diÿip,
Bredli aÿdÿar.
Günorta Karolina uniwersitetinde birinji kursu◊ birinji semestrinde
Bredlini◊ durmu∆y düÿpgöter üÿtgedi. Uniwersitet
ony i◊ häzirki zaman ähli taraplardan gelÿän sesleri e∆itmäge
mümkinçilik berÿän e∆idi∆ guraly bilen üpjün etdi. Ol guraly
gulagyna dakynanda, Bredli durmu∆ynda ilkinji gezek
gu∆lary◊ jürküldemesini e∆itdi. Öz umumy ÿa∆aÿy∆ jaÿyna dolanyp
gelende bolsa, ol jykgyldyny◊ nireden gelÿändigini bilmek
üçin ep-esli wagtlap otagyny◊ içini dörü∆dirdi. Ol ses
onu◊ sagadyny◊ jykgyldysy ekeni.
≈ondan so◊ Bredlini◊ e∆idi∆ ukyby kadaly e∆idi∆i◊ 85% ÿaly
boldy, ∆onu◊ üçin hem onu◊ bu kemçiligi basketbol oÿnanda
hem indi kän duÿulmaÿar. Emma her gysga arakesmäni◊
so◊unda türgenle∆dirijisi Deÿw Odom ba∆agaÿlykda aÿdylan
zatlara Bredlini◊ nähili dü∆ünendigini ätiÿaçlyk üçin soraÿar.
Geçen ÿyl tomusda Rimde geçirilen 19-nji Paraolimpiÿa
oÿunlarynda Bredli bilen bir komandada oÿnan oÿunçylary◊
ählisini◊ e∆idi∆ kemçiligi bolanlygy sebäpli, ol oÿnu◊
dowamynda kerligi◊ öwezini dolmagy öwrenmeli boldy.
«Oÿnu◊ dowamynda men öz sesim bilen görkezme berip bilmeÿärdim,
∆onu◊ üçin men esasan el hereketini ulanmaly
bolÿardym» diÿip, Bredli aÿdyp berÿär. Ol amerikan komandasynda
i◊ köp pökgi salÿan oÿunçydy. Ol ortaça her oÿunda
20,2 oçko gazanyp, Slowakiÿa gar∆y altyn medal ugrundaky
oÿunda 33 oçko gazanyp, AB≈-ny◊ komandasyny◊ birinji ÿer
eÿelemegine uly go∆ant go∆dy.
Bredli baran ÿerinde tany∆ÿan çagalary bilen ÿakyn aragatna∆yk
saklaÿar. Ol birnäçe aÿdan okuwyny tamamlap, edara
edi∆ maglumat dolandyryjysy kärini ele alanso◊ hem, e∆itmekde
kemçilik çekÿän ÿa∆lara kömek bermegini dowam
edesi gelÿär. Bu islegini ol ∆eÿle dü∆ündirÿär: «Men ÿa∆kam,
ma◊a edil özüm ÿaly e∆idip bilmeÿän, emma durmu∆y bilen
nusga görkezÿän adam ÿetmeÿärdi. Men ol çagalary◊ häzirki
ÿagdaÿyna dü∆ünÿärin. ≈onu◊ üçin indi olar ma◊a seredip:
‹Ol bu kemçiligi ÿe◊ip bilen bolsa, onda men hem ba∆araryn›
diÿip, pikir ederler».
★
Reprinted courtesy of Sports Illustrated: “Role Model on a Roll” by Seth Davis, SPORTS ILLUSTRATED, January 7, 2002.Copyright © 2002, Time Inc. All rights reserved.
3

AP Photo/John Rooney
Agyr agramdaky çempion Muhammet Aly gygyryp hem eli bilen
y∆arat edip, ÿe◊ilen gar∆yda∆y Sonni Listony◊ üstüne abanyp dur.
Muhammet Aly bu ÿe◊i∆i 1965-nji ÿyly◊ 25-nji maÿynda çalasynlyk
bilen Listony e◊egine gönüläp yrup ÿykandan so◊ gazandy.
4

MUHAMMET ALY BILEN AÇ-AÇAN GÜRRÜ÷DE|LIK
Gürrü◊de∆ligi◊ geçiriljek güni eÿÿäm bellenilipdi. Muhammet
Aly «Riders Daÿjest» ¤urnalyny◊ habarçysy bilen 11-nji sentÿabr
güni ertir bilen öz öÿünde, ÿagny Miçigan ∆tatyny◊ Berrien
Springz obasynda ÿerle∆en 35.6 gektarlyk fermasynda
du∆u∆malydy. Emma ∆ol gün irden bütin dünÿä ba∆a∆ak öwrüldi.
Aly gürrü◊de∆ligi geçirmekden boÿun gaçyrmady, emma elhenç
wakalar ÿaÿba◊landygyça, otagda ümsümlik agalyk edÿärdi.
Ol uly telewizorda Bütindünÿä söwda merkezini◊ weÿran
bol∆uny ümsümlik bilen synlaÿardy. So◊ra Aly gürläp ba∆lady.
Muhammet Aly 17-nji ÿanwarda 60 ÿa∆aÿar. Parkinson keseli
we garta∆an ya∆y sebäpli, ol indi örän haÿal hereket edÿär. Ÿöne
ma◊a ters dü∆ünmä◊: ol ∆ol ö◊ki Muhammet Alylygyna
galÿar. Hemme tarapdan hem. Ol häzir hem baptist aÿala öÿlenen
belgi taÿÿarlaÿan suratçyny◊ ogly, uly agramly boksçylary◊
arasynda çempion, ∆ahyr we gepe çeper, garaÿagyzlary◊
hukuklaryny goraÿar, harby gulluga gar∆ylyk görkezÿär, haÿyrnogsançy,
kaka hem-de alty agtygy◊ atasy. Alyny◊ kabul eden
borçlary we ynançlary häzir hem onu◊ aÿrylmaz bölegi bolup
galÿar, we onu◊ ÿakynyndan olary◊ ählisini has aÿdy◊ görüp
we e∆idip bolÿar.
≈eÿle-de onu◊ mylaÿymlygyny duÿup bolÿar. Gürrü◊imizi◊
arasynda onu◊ dokuz çagasyny◊ i◊ kiçisi, on ÿa∆ly Asaad Aly
gapydan bize jyklap seretdi. Tegelek ÿüzli ÿylgyryp duran oglanjyk
özüne üns çekjek bolup gara∆yp durdy. Aly ÿüzüni o◊a
tarap öwürdi, onu◊ ÿüzüni◊ görnü∆i üÿtgemedi. Haÿallyk bilen,
hiç zat diÿmän, ol ellerini iki tarapa uzatdy. Asaad kakasyna
tarap ylgap, gujagyna girip, ony gujaklady, kakasy hem ogluny
gujaklady.
Telewizorda Osama ben Ladeni◊ suratyny görkezip ba∆lanlarynda,
Aly üçin her dürli üÿteg∆iklikler ÿüze çykyp ba∆lady.
Durmu∆yny◊ ba∆ynda Kassius Kleÿ ady göterip, 1964-nji ÿylda
yslam dinine geçÿändigini yglan eden adam, birden-de dünÿäde
ähli musulmanlary◊ arasynda ikinji tanalÿan adama öwrüldi.
«Riders daÿjest» zurnalyny◊ i∆gäri Alyny◊ durmu∆yna esaslanan
täze çeper filmi ara alyp maslahatla∆mak üçin onu◊ öÿüne
gelipdi. 25-nji dekabrda kinoteatrlarda görkezilip ba∆lanjak
«Aly» atly filmde esasy roly Will Smit oÿnaÿar. Ol agramyny
köpeldip, saçyny 60-njy ÿyllardaky ÿaly edip syrdyranso◊, çempiony◊
çempion bolan ÿyllaryndaky ∆ekiline juda me◊zedi.
Gürrü◊ bu film hakynda, 11-nji sentÿabry◊ wakalary hakynda,
yslam dini hakynda we birtopar beÿleki zatlar hakynda gitdi. Bu
gürrü◊de∆ligi◊ beÿle açyklygyny◊ sebäplerini◊ biri ony geçirenleri◊
arasynda Goward Binghamy◊ bolmagydyr. Bu 62 ÿa∆ly
Los Anjelesli suratçy me∆hur boksçy bilen 1962-nji ÿylda
tany∆dy. Eÿÿäm köp wagty◊ dowamynda Bingham Alyny◊
Gürrü◊de∆ligi geçiren Goward Bingham
«Riders Daÿjest» ¤urnaly
ynamyna giren, onu◊ i◊ ÿakyn adamlaryny◊ biri hasaplanylÿar.
Köp adamlardan tapawutlylykda, Bingham Alyny◊ ynamyndan
ÿekeje gezek hem hyÿanatçylykly peÿdalanmady, ol dostlukdan
maddy ÿa-da ba∆ga bir peÿda görjek bolmady. Aly o◊a pul tölemeÿär,
ol yslama hem eÿermeÿär. Bulary◊ ikisi dogan ÿaly degi∆ip,
geçmi∆de galan wakalaryny bilelikde ÿatlaÿardylar. Bingham
ÿanynda bolany sebäpli, Aly özüni erkin alyp barÿardy.
Bingham: ≈u gün irden bolan çozu∆lar barada seni◊ pikiri◊
nähili?
Aly: Onu◊ ÿaly ganhorlugy hiç wagt aklap bolmaz. O◊a ynanar
ÿaly hem däl. Men hiç haçan bigünä adamlara, aÿallara, çagalara
∆ikes ÿetirmegi goldamaryn. Yslam parahatçylyk dinidir.
Ol terrorçylyga ÿa-da adam öldürmeklige çagyrmaÿar.
Bingham: Bu waka musulmanlary jogapkär hasaplaÿarlar. Bu
sa◊a nähili täsir edÿär.
Aly: Adamlar bu weÿrançylygy musulman adamsy etdi diÿärler.
Butin dünÿä bu weÿrançylygy yslam dinine eÿerÿän bir topar
etdi diÿÿär, emma meni◊ mu◊a gaharym gelÿär. Olar
hakyky musulman däl ahyryn. Olar beÿleki jynslary inkär
edÿän, özlerini musulman diÿip atlandyrÿan, emma mü◊lerçe
adamlary◊ öldürilmegine ÿol berÿän fanatikler ahyryn.
Bingham: Sen musulmançylygy kabul eden döwrü◊ bu din
akÿagyzlara gar∆y diÿlip hasaplanylÿardy. Indi bu dü∆ünje üÿtgedimi?
Aly: Hakyky yslam Mekkeden gelip çykÿar. Ähli adamlar Hudaÿy◊
adamlarydyr. Iblis akÿagyz hem, garaÿagyz hem bolup
bilÿär.
Bingham: Sen garaÿagyz iblisleri tanaÿarmy◊?
Aly: Birtoparyny tanaÿaryn.
Bingham: Amerikada musulman bolmak indi ÿe◊ilräk boldumy?
Aly: Hawa. Men bu dini ilki kabul edenimde, adamlara musulmandygymy
aÿdanymda, olar muny ge◊ görerdiler. Indi ÿagdaÿ
beÿle däl.
Bingham: Sen dürli dinler barada näme pikir edÿärsi◊?
Ba∆ makala
Aly: Derÿalar, köller, de◊izler, akymlar. Bulary◊ atlary üÿtge∆ik,
emma hemmesinde suw bar. Dinleri◊ hem atlary üÿtge∆ik,
emma hemmesinde hakykat bar.
5

Bingham: Seni◊ üçin seni◊ ynanjy◊ näme a◊ladÿar?
Aly: Meni◊ üçin ol jennede dü∆mek üçin bilet. Bir gün bizi◊
hemmämiz öleris. Hudaÿ bize höküm eder, bizi◊ ÿag∆y we ÿaman
i∆lerimize baha berer. Ÿaman i∆leri◊ ÿag∆ydan köpräk
bolsa, sen dowzaha gidÿärsi◊; ÿag∆y i∆leri◊ köpräk bolsa, jennede
dü∆ersi◊. Men hemi∆e höküm güni barada, dürli adamlara
garaÿ∆ym barada pikir edip gezÿärin. Adamlara rehimlik bilen
kömek et, sebäbi ∆eÿtse◊, bu ÿazylyp galÿar.
Men oturyly∆yklara gidenimde, owadan gyzlary görÿärin. Men
ÿanym bilen kükürt çöpli gutyny alyp gidÿärin. Gyzlary görüp,
olara lak atasym gelÿär, emma bu günädir. ≈onda men kükürt
çöpi ÿakÿaryn. Onu◊ ody barmagyma degip, erbet agyrdÿar.
Dowzahy◊ agyrysy mundan hem beter. Sen hem kükürt çöpli
gutyny ∆eÿdip, ÿany◊ bilen göter. Ÿanyp duran çöpi barmaklary◊
bilen näçe wagtlap saklaÿany◊y gör. Dowzah ∆ondan hem
gyzgyn we ebedi dowam edÿär.
Bingham: Sen hakda kino dü∆ürdiler. Bu seni ge◊
galdyrÿarmy?
Aly: Ÿok. Bu eÿÿäm men barada dü∆ürilen üçünji kino bolmaly.
Bingham: Sen ÿe◊ildim diÿip ÿören tutlu∆ygy◊y ÿe◊ip görüpmidi◊?
Aly: Ÿok.
Bingham: Sen ine ÿe◊erin diÿip ÿören tutlu∆ygy◊da ÿe◊ilip
görüpmidi◊?
Aly: Ÿok.
Bingham: Birtopar adamlary◊ aÿdy∆y ÿaly, boksy gadagan etmelimi?
Aly: Olar boks gaty rehimsiz sport diÿip, ony gadagan etjek
bolÿarlar. Amerikan futboly hem rehimsiz, göre∆ hem, motosport
hem. Olary◊ boks barada erbet pikir etmegi garaÿagyzlary◊
onda agalyk edÿändigi sebäplidir.
Bingham: Sen indi ö◊küden hem has köp zat bilÿärsi◊. Yza
gaÿdyp, käbir zatlary üÿtgederdi◊mi?
Aly: Boksda men ähli zady edil ö◊küsi ÿaly ederdim, hiç zady
üÿtgetmezdim.
Bingham: Harby gulluga gar∆ylyk görkezermidi◊?
Aly: Men munda hem ∆ol ö◊küsi ÿaly hereket etjegimi bilÿärin.
Bingham: Sen çagalyk döwrü◊den ba∆lap, özü◊e doly ynanyp,
hemme ki∆ä geljekde dünÿäni◊ çempiony boljakdygy◊y
aÿdÿardy◊. Seni◊ bu ynamy◊ nireden gelip çykdy?
Aly: Ol meni◊ ÿüregimdedi. Men özüme ynanÿardym, ∆onu◊
üçin hem mende ynam bardy. Men muny nädip etmelidigini
bilÿärdim, mende tebigy zehin bardy, we men ony ulanyp,
maksadyma eÿerdim.
Bingham: Sen uly adam bola◊so◊, seni◊ durmu∆y◊a we häzirki
ynançlary◊a kim täsir etdi?
Aly: Men boksa ba∆lanymdan so◊, ≈uger Reÿ Robinson. ≈eÿle
hem men Elaÿja Muhammet atly adama buta çokunan ÿaly çokunÿardym.
Onu◊ yslam baradaky taglymaty meni ∆eÿle ynamly
etdi.
Bingham: Seni haÿsy adamlar ruhlandyrÿardy? Seni◊ durmu∆y◊da
tan∆an adamlary◊dan i◊ ÿatdan çykmajagy kim?
Aly: Malkolm Eks. Ol gaÿratly zatlary aÿdÿardy, hiç zatdan
gorkmaÿardy. Ol garaÿagyz adamlar barada, olary◊ ÿagdaÿy barada
we akÿagyzlary◊ olara garaÿ∆y barada gowy çyky∆ edÿärdi.
Bingham: Seni◊ aÿaly◊ Lonni, Asaady◊ ejesi... sen onu◊ bilen
eÿÿäm uzak wagtlap ÿa∆aÿarsy◊. Hatda birinji üç aÿaly◊ hiçisi
bilen sen ∆eÿle uzak ÿa∆a∆mandy◊. Ol seni◊ üçin näme
a◊ladÿar?
Aly: Hemme zat.
Bingham: Sen käbir adamlary◊ habary ÿaÿratmak üçin
saÿlanÿandygy barada aÿdÿardy◊. Özü◊ hem Allany◊ habaryny
ÿaÿratmak üçin saÿlandy◊ diÿip aÿdÿardy◊. Sen nämäni göz
ö◊ünde tutÿarsy◊?
Aly: Mysal üçin, garaÿagyz adamlar ÿüzlerçe ÿyllary◊
dowamynda özlerini ‹negr› diÿip atlandyrÿardy, häzir bolsa olar
özlerine ‹afroamerikan› diÿÿärler. Emma bu Elaÿja Muhammedi◊
çyky∆laryndan so◊ ba∆landy. Garaÿagyzlar Elaÿjany◊ ähli
aÿdan zatlaryny kabul etmedi, emma afroamerikanlar barada
aÿdanyny kabul etdiler. Hytaÿlylary◊ hytaÿ atlary bar, nemeslerde
nemes atlar bar, Kubadan gelenlere kubalylar diÿÿärler,
Hindistanlylara hindiler diÿÿärler – hemmeleri öz ÿurtlaryny◊
ady boÿunça atlandyrÿarlar. ‹Negr› atly ÿurt bolsa ÿok.
Men muny e∆idenimde, bu meni haÿran galdyrdy. Bizde hytaÿlary◊
öz atlary bar. Kastro diÿse◊, Kubaly ÿada dü∆ÿär. Emma
Wa∆ingtonly Jouns, görse◊, özüni◊ kimdigini bilÿän hem
däldir. Sebäbi o◊a gullara dakylÿan at berlipdir. Negrler Jorj
Wa∆ington diÿen ady dakypdyrlar. ≈eÿlelikde, biz gullary◊ atlaryny
göterÿäris. Muhammet Aly – bu musulman at.
Bingham: Muhammet Aly diÿmek näme a◊ladÿar?
6

Aly: ‹Muhammet› öwgä mynasyp
diÿmegi a◊ladÿar, ‹Aly› bolsa i◊ beÿik
diÿmekdir. ‹Kleÿ› palçyk ÿa-da hapalyk
diÿmekdir. Men muny e∆idenimde,
bar zat dü∆nükli boldy. Bize agy
gowy görüp, garany ÿigrenmegi öwredÿärler.
Gara re◊k garama◊laÿlygy◊y
a◊ladÿar, sizi hiç ÿere go∆maÿardylar.
Gara erbet diÿmegi a◊ladÿardy. Onso◊am
garalamak diÿen dü∆ünje bar.
Ÿa-da peri∆deler bilen bagly zatlary ak
edip, iblise degi∆li zatlary gara edÿärler.
Bu zatlar barada pikir edip görü◊.
Ördek jüÿjä◊ garasy owadan däl hasaplanylÿar.
Gara magiÿa...
AP Photo/David Guttenfelder
Gara re◊ki◊ gowy hasaplanylÿan ÿerleri
hem az däl. I∆ewürler gara e∆ik
geÿÿärler. Çernika suwuny alaly◊ –
miwesi näçe gara bolsa, suwy hem süÿji
bolÿar. Minerallara baÿ toprak gara
bolÿar. Gara erbet re◊k däl ahyryn. I◊ beÿik sportçylar garaÿagyz
bolupdyr. Amerikan futboly◊ i◊ beÿik oÿunçylary garaÿagyzdyr.
Ozalky agyr agramdaky boksçy çempion Muhammet Aly San Pedro ∆äherinde (Kot-d'Iwuar Respublikasy)
ÿerle∆ÿän Liberiÿaly bosgunlar üçin niÿetlenen ÿetimler öÿünde ÿa∆ajyk gyzy og∆ap
dur. Aly we onu◊ ÿolda∆lary bu ÿere Sestra M. Sponsa Beltrany◊ kömek sorap ÿazan hatyndan
so◊, ho∆niÿetli sapar bilen gelip, 400-den gowrak ÿetimler üçin azyk, maÿyplar üçin kolÿaskalar
we derman pe∆ge∆ berdi.
Bingham: Bu dünÿäde bir islendik zady amala a∆yryp bolÿan
bolsa, sen näme ederdi◊?
Bingham: Boksçylardan galany-da onda, hä?
Aly: I◊ beÿik boksçylar hem garaÿagyzdyr.
Bingham: Sen Atlantada olimpiÿa oduny ÿakany◊da, näme pikir
edÿärdi◊?
Aly: Geçmi∆de Wÿetnam ur∆uny inkär edenim üçin, yslam dinine
geçenim üçin, adamlar menden öÿke-kine saklamandyrlar.
Tugy galdyrmak üçin, ähli adamlary◊ içinden olar meni
saÿladylar. Olimpiÿa oduny ÿakmagy olar ma◊a ynandylar. Bu
gowy zat.
Bingham: Sportçylar adamlar üçin durmu∆y◊ nusgasy bolmak
üçin jogapkärmi?
Aly: Olary◊ nusga bolmagy hökman däl, emma olar nusga bolup
bilse gowy, sebäbi ∆onda çagalar olara seredip, olar ÿaly
bolmak isleÿär. Durmu∆y◊ bilen olara mysal görkezmek
gowudyr.
Bingham: Adamlar seni◊ durmu∆y◊a nusga hökmünde seredÿärlermi?
Aly: Adamlar ma◊a ∆eÿle-hä diÿÿärdiler.
Bingham: Näme üçin?
Aly: Sebäbi men adamlara ÿakymly, batyrgaÿ, ynamly, gaÿratly!
Aly: Rak kesele gar∆y bejergi tapardym.
Bingham: Seni◊ nähili keseli◊ bar?
Aly: Parkinson.
Bingham: Seni◊ Parkinson keseli◊ boks sebäpli emele geldi
diÿip pikir edÿärmi◊?
Aly: Parkinson keseli bolan adamlary◊ ählisi boks bilen
me∆hullanmandyr. Janet Reno, Maÿkl Foks dagylar hem tutlu∆ÿar,
∆eÿle dälmi?
Bingham: Sen öz Parkinson keseli◊ barada «Bu näme üçin
meni◊ bilen ∆eÿle bolupdyr?» diÿip oÿlanÿardy◊my?
Aly: Men hiç haçan hiç ÿagdaÿda «Bu näme üçin meni◊ bilen
∆eÿle bolÿar?» diÿip soramaÿaryn. Mende gowy zatlar örän kän,
men ∆eÿle bir ÿalkandym. Hudaÿ bizi synap görÿär. Käbir zatlar
gowy. Kä zatlar erbet. Olary◊ ählisi synagdyr.
Bingham: Sen barada nähili ÿatlamalary◊ galmagyny isleÿärsi◊?
Aly: Ol birnäçe käse söÿgini, bir çaÿ çemçe sabyrlylyk, bir uly
çemçe sahylyk, bir ∆akäse mähribanlyk alyp, olary garyp, her
bir mynasyp adama paÿlap çykdy.
★
Reprinted with permission from December 2001 Reader’s Digest.
Copyright © 2001 by Reader’s Digest Association Inc.
7

AMERIKADAN GÖRNÜ|LER
1 «Des Wäli» Milli Seÿilgähi
Kaliforniÿa ∆tatynda ÿerle∆ÿän «Ölüm Jülgesi» milli seÿilgähini◊ çägeli depelerine gelen
syÿahatçylar 52 yssa döz gelmeli bolÿarlar. Ÿer ∆aryny◊ hemme ÿerinden gelip syÿahatçylyr
«Öli Jülgä» gelip, onu◊ täsirini ba∆dan geçirip görÿärler. Tomus aÿlarynda ol
köplenç ÿurtda i◊ yssy ÿere öwrülÿär. Häzirki wagtda meÿdany 1.214.000 gektara ÿetip,
ol Alÿaskadan da∆arda AB≈-ny◊ i◊ uly milli seÿilgähidir. (AP/Suratçy Mark Terril)
2 «Kreÿzi Hors» Memorialy
Günorta Dakotada ÿerle∆ÿän Indeÿ taÿpasyny◊ buÿsançly ba∆tutanyna bagy∆lanan «Däli
Bedew» memorialyny◊ gurlu∆ygy entek dowam edÿär. Bu haÿyr-sahawat taslamasyny ençeme
baÿraklary◊ eÿesi heÿkeltara∆ Korçak Siolkowski 50 ÿyl mundan ö◊ ba∆lady. Blek
Hils daglaryndaky bu ÿadygärligi◊ gurlu∆ygy tamamlananda, ol dünÿäde i◊ uly heÿkel bolar.
(AP/Suratçy Çarlz Bennet)
3 «Waÿmia Beÿ Biç» Seÿilgähi
Jon Kamz, ortada, Gawaÿ ∆tatynda Waÿmia Aÿlagynda Eddi Aÿkau serfing bäsle∆iginde
tolkunlary◊ içine özüni oklaÿar, Klaÿd Aÿkau bolsa, çepde, öz ÿüzi∆ini tamamlaÿar. Bu
ÿerde dünÿäde i◊ uly we ajaÿyp serfinglere toma∆a etmek bolÿar. Tolkunlary◊ beÿikligi 9
metre çenli belentlige galÿar. Tomus aÿlarynda bu ÿerde suwlar rahatlanyp, suwa
dü∆mäge mümkinçilik döreÿär. (AP/Suratçy Ronen Zilbermen)
4 Boston ∆äherindäki (Massaçusets ∆taty) «≈öhratly Gämi»
Daniel Morlendi◊ serkerdeligi astyndaky «Pikton Kasl» atly ∆öhratly gämi Boston portuna
ÿüzip girÿär. Uzakdan Boston ∆äherini◊ ba∆y asmana direlip duran beÿik ymaratlaryny◊
hatary görünÿär. Bu wagt gämi ÿeri◊ da∆yndan aÿlanmak üçin syÿahata taÿÿarlanÿar.
(AP/Suratçy Izabel Leon)
5 Jemgyÿetde aÿallar
Gubernatory◊ orunbasary Rut Ann Minner iki ÿarym ÿa∆yndaky Çad Flek we onu◊ enesi
Margaret Weber, sagda, bilen Nÿu Kasl ∆äherindäki (Delawer ∆taty) supermarketi◊ çykalgasynda
salamla∆yp dur. Demokrat Rut Ann Minner respublikan Jon Berisi◊ gar∆ysyna
gubernatorlyk wezipesine dala∆ edÿär. 2000-nji ÿyly◊ saÿlaw möwsümini◊ ahyrlarynda
kandidatlar goldaw gazanmakda so◊ky pursatlardan peÿdalanmak üçin Delawer
∆tatyny◊ köp ÿerlerinde boldular. (AP/Suratçy Roberto Borea)
1
AP/Suratçy Mark Terril
5 AP/Suratçy Roberto Borea
4 AP/Suratçy Izabel Leon

2 AP/Suratçy Çarlz Bennet
3 AP Photo/Ronen Zilbermen

ŸERLI JEMGYŸETÇILIK WE MEKDEP
Denis P. Doÿl
Bilim meseleleri bilen gyzyklanÿan Amerikalylar üçin «ÿerli gözegçilik» sözlerinden
ba∆ga has güÿçli seslenme döredip, täsirli duÿgulary ÿada salyp biljek söz ÿokdur.
Birwagtlar ÿurdu◊ her obasyny◊ merkezinde bi∆en kerpiçden
salnan kiçiräk mekdep jaÿy durardy. Ol kiçijik jaÿ Amerikalylary◊
köpçülikleÿin umumy bilime bolan yhlasyny◊
ny∆any we düÿp mazmuny bolup hyzmat edÿärdi. Obalary◊
köpüsinde ol jaÿ di◊e bir otagdan ybarat bolup, onda ähli
ÿa∆lardaky çagalary okadÿan bir mugallym i∆leÿärdi. 1916-nji
ÿylda hem ÿurdu◊ 620.000 mekdebini◊ üçden bir bölegi
di◊e bir otagdan ybaratdy. ≈u günki gün bir otagly mekdepleri◊
bir mü◊den hem azragy galyp, olar di◊e geçmi∆däki oba
durmu∆ barada aÿdy◊ ÿatladyp durÿar.
Mekdepler heniz hem ÿerli durmu∆y◊ i◊ esasy üns çekiji meselesi
bolup galÿar. Ÿurt ösdügiçe, mekdepler hem ÿerli
jemgyÿetçiligi◊ üns merkezinde galyp, di◊e bilim berilÿän
ÿer däl-de, her-dürli ÿygnaklary◊ we çäreleri◊ geçirilÿän ÿerine
öwrülip gitdi. ≈u günki gün Amerikany◊ her itatly nokadynda
diÿen ÿaly mekdepler dürli-dürli çäreler üçin
ulanylÿar. Sapaklar gutaranso◊, mekdeplerde ÿerli jemgyÿetçiligi◊
ÿygnaklary, uly adamlar üçin senetçilik sapaklary,
garta∆anlary◊ klublary, ÿetginjek skautlary◊ (?) du∆u∆yklary,
bedenterbiÿe türgenle∆ikleri, dini ÿygnansyklar we birtopar
beÿleki çäreler hem gurnalÿar.
Ÿerli gözegçilik baradaky pikir Amerikalylary◊ köpüsini juda
özüne çekÿär. Amerikan durmu∆y◊ beÿleki ugurlaryndaky
ÿaly, bilim ulgamynda hem «ÿerli gözegçilik» diÿlende göni
manyda dü∆ünmeli – resmi gözegçilik merkezle∆dirilen hökümet
tarapyndan däl-de ÿerli derejede alnyp barylÿar. Bu di◊e
bilim ulgamyna degi∆li däldir. AB≈-ny◊ Konstitusiÿasy üç
sany derejeden – döwlet, ∆tat we ÿerli häkimiÿet, derejelerinden
ybarat hökümet gurlu∆yny berkidÿär. Bu gurlu∆ juda
çyl∆yrymly bolandan so◊, kä meseleler iki ÿa-da üç hökümet
derejesini◊ gözegçilik astyna dü∆ÿär. Bu taglymaty◊ düÿp
manysyna laÿyklykda, her raÿata hökümeti◊ borçlaryny ÿerine
ÿetiri∆ine gözegçilik etmäge mümkinçilik bermeli we hökümeti◊
her derejesi özüni◊ i◊ o◊at ba∆arÿan i∆ini etmeli.
Mysal üçin, merkezi hökümet milli gorany∆, pul üpjünçiligi,
halkara gatna∆yklar meselelerini we ba∆ga-da möçberi boÿunça
milli derejede çözülmeli meseleleri öz üstüne alÿar. 50
∆taty◊ häkimiÿetleri öz i◊ o◊at ba∆arÿan i∆lerini ÿerine ÿetirÿärler:
∆taty◊ çäklerinde gara ÿollary◊ we köprüleri◊ gurlu∆ygy,
∆taty◊ sud edi∆ we türme ulgamlaryny gurnamak,
∆taty◊ kollejlerini◊ we uniwersitetlerini◊ i∆ini ugrukdyrmak
we ∆.m. Öz gezeginde, ÿerli häkimiÿetler häsiÿeti we möçberi
boÿunça hakykatdan hem ÿerli edaralar we meseleler bilen i∆
saly∆ÿar, mysal üçin, ÿerli sudlary, salgyt edaralary, polisiÿa
bölümleri we köçe arassalaÿy∆ gulluklary bilen i∆le∆ÿär. AB≈ny◊
tutu∆ taryhyny◊ dowamynda mekdepler ÿerli häkimiÿeti◊
gözegçiligi astynda boldy.
AB≈-da bilimi◊ ornuna göz ÿetirmek üçin, Amerikalylary◊
bir a◊ endigine eÿerÿändigine we bu endigi◊ özara hyzmatda∆lyk
we arkala∆yk etmäge taÿÿarlykdygyna dü∆ünmelidiris.
Ol endik Amerikalylary◊ bir wagty◊ özünde hem azatlyga,
hem de◊lige berlenligi netijesinde emele geldi. Erkin we de◊
derejeli adamlar biri-birine hormat goÿup, jemgyÿeti◊ de◊
hukukly agzalary hökmünde bilelikde erkin i∆le∆ÿärler. Ilkinji
koloniÿalarda we so◊ra bu pikir i∆ ÿüzünde synagdan geçenso◊,
onu◊ netijeliligi barada ∆übhe galmady. Amerikalylar
ÿerli derejede eden i∆lerini◊ köpüsinde arkala∆ykly hereket
edipdiler. Olary◊ bilelikde jaÿ gurmagy, dü∆ekçe tikmegi,
∆äher ÿygnaklaryny gurnamagy, klublara we meÿletin guramalara
gatna∆magy demokratik hyzmatda∆lygy◊ we arkala∆ygy◊
netijesi boldy.
Konstitusiÿada bilim meselesi barada ÿörite hiç zat ÿazylmandyr.
Bu resminamada bilim barada bir zat agzalman geçilse-de,
edil agzalyp geçilendäkisi ÿaly wajypdyr. «Ätiÿaçlyk
ygtyÿar bermek barada madda» diÿlip atlandyrylÿan
Konstitusiÿa 10-njy düzedi∆ federal hökümeti◊ gös-göni jogapkärçiliginde
bolmadyk ähli ygtyÿarlyklary ∆tatlara berkitdi.
Netijede, bilim üçin AB≈-ny◊ federal hökümeti däl-de, 50
sany ∆tat jogap berÿär.
≈tatlar ÿerli mekdep etraplaryndan öz görkezmelerine eÿermegi
talap edip bilÿärler. AB≈-ny◊ hökümeti bolsa muny ne
∆tatlardan, ne-de mekdep etraplaryndan talap edip bilÿär,
bolmanda, mekdep maksatnamasyny, okady∆ usullaryny ÿada
okuw kitaplaryny saÿlamak meselelerinde ÿa-da mugallymlar
we okuwçylar üçin kada-kanunlary kesgitlemek
meselesinde federal hökümeti◊ hiç hili hukugy ÿok. Di◊e federal
hökümete degi∆li meseleler ÿüze çyksa, mysal üçin
raÿatlary◊ raÿatlyk hukuklary kemsidilse, döwlet derejesindäki
hökümet bilim ulgamyna go∆uly∆yp bilÿär. ≈eÿlelikde,
ÿerli derejede jynsparazlyga ÿol berilse, Wa∆ington arala∆maly
bolÿar.
Hut ∆unu◊ ÿaly hadysa 1950-nji we 1960-njy ÿyllarda, raÿatlyk
hukuklary ugrundaky hereketi◊ i◊ ÿokary galan döwründe
bolup geçdi. ≈onda AB≈-ny◊ Ÿokary sudy sany azlyk
edÿän jemagatlar üçin mekdepleri «aÿratyn, ÿöne de◊» edip
10

Bilim
bölmegi konstitusiÿa gar∆y diÿip yglan etdi. AB≈-ny◊ hökümeti
uzak möhlete çekjek birle∆dirme hereketini ba∆lady.
Emma bulara garamazdan, esasy bilim meseleleri◊ ählisi –
näme öwretmeli, kim öwretmeli, nähili ∆ertlerde we näçe aÿlyk
tölemeli, bilime nädip baha bermeli, klasdan klasa geçmegi◊
we mekdebi tamamlamagy◊ möhletleri we ∆ertleri nähili bolmaly,
haÿsy okuw kitaplary ulanmaly we olary nädip tassyklamaly
– ∆tat we ÿerli derejede çözülÿän meseleler bolup galÿar.
Amerikan bilim ulgamynda 1990-njy ÿyllarda ÿerli gözegçilige
berilÿän ähmiÿete has dogry dü∆ünmek üçin, Amerikany◊
ba∆langyç we orta bilim ulgamyny◊ möçberlerini gysgaça suratlandyrmak
gerek. ≈u günki gün 50 ∆tatda 46 milliona golaÿ
çaga 14.000-den hem köpräk gara∆syz mekdep etraplarynda
ÿerle∆en mekdeplere gatnaÿarlar. 14.000 uly san bolup görünmegi
mümkin, emma 1940-njy ÿylda 117.000-den hem köpräk
mekdep etraplary bardy. ≈u günki gün di◊e i◊ täze ∆tat bolan
Gawaÿide tutu∆ ∆tat üçin bir umumy mekdep ulgamy bar. Tersine,
gür ilatly ∆tatlar bolan Kaliforniÿada we Tehasda hersinde
bir mü◊den hem köpräk mekdep etraplary bar. Azrak ilatly
Delawer bilen Newadada hersinde 25-den azrak etrap bar.
Mekdep etraplaryny ÿerli bilim baradaky ge◊e∆likler dolandyrÿarlar.
Ba∆gaça hossarlar ÿa-da ge◊e∆ligi◊ agzalary
diÿlip atlandyrylÿan ÿerli mekdep ge◊e∆liklerini◊ agzalary
köplenç ÿagdaÿda saÿlanylÿar. Olary di◊e seÿrek ÿagdaÿlarda
ÿolba∆çylar belleÿärler, onda-da belleÿän ÿolba∆çy wezipesine
saÿlaw arkaly geçen bolmaly.
Ÿerli mekdep etraplaryny◊ i∆ini ∆tat derejesinde bilim baradaky
ge◊e∆likler dolandyrÿar. Mundan ba∆ga-da her ∆tatda
bilim meseleleri üçin jogapkär edara edi∆ ÿolba∆çy bar. O◊a
ba∆gaça ∆taty◊ mekdep meseleleri baradaky ba∆ müdiri, köpçülikleÿin
bilim ulgamy üçin jogapkär gözegçi ÿa-da bilim
meseleleri baradaky ynanylan wekil hem diÿÿärler. Kähalatlarda
ynanylan wekil Kaliforniÿada ÿa-da Floridada bol∆y
ÿaly wezipesine saÿlanylÿar; ba∆ga ÿagdaÿlarda ol gubernator
ÿa-da ∆taty◊ bilim baradaky ge◊e∆ligi tarapyndan bellenilÿär.
Belleni∆ usullary nähili bolanda-da, ∆tatlary◊ hökümetleri
ÿerli mekdep etraplary üçin esasy düzgünleri kesgitleÿär.
Olar mekdepler üçin okuw günleri◊ sanyny – bu adatça ÿylda
180 gün bolÿar, mugallymlary we müdirleri ygtyÿarlandyrmak
üçin düzgünleri, hökmany okadylmaly dersleri kesgitleÿärler;
haÿsy kitaplary◊ ulanylmalydygy barada görkezme berip, ol
kitaplary çapdan çykaryp ÿa-da satyn alyp, olary paÿla∆dyryp
bilÿärler. ≈eÿle hem, ∆tatlary◊ hökümetleri adatça mekdebi
gutaranlygy baradaky diplomlary◊ berilmegi bilen bagly düzgünleri
kesgitleÿärler.
Ÿöne ∆taty◊ hökümetini◊ elinde jemlenen i◊ möhüm ygytyÿarlylyk
onu◊ maliÿe seri∆deleri◊ ulanyly∆y babatda görkezme
berÿänligidir.
≈u günki gün ∆tatlary◊ köpüsi ÿerli mekdepler üçin maliÿe
seri∆delerini uly möçberlerde gönükdirÿär. Ÿerli salgyt
ÿygymlary◊ görnü∆leri we möçberleri hem ∆tat tarapyndan
ygtyÿarlandyrylÿar. Uly bÿujetli mekdep ulgamlary bÿujeti
çäkli mekdeplerden tapawutlylykda ÿokary matematika ÿa-da
kyn da∆ary ÿurt dilleri ÿaly az sanly okuwçylar üçin niÿetlenen
derslere köpräk pul ÿetirinip bilÿär.
≈tatlary◊ bilim baradaky ge◊e∆liklerini◊ we ynanylan wekillerini◊
resmi ygtyÿarlyklary ägirt uly bolup görünse-de, ähli
ÿerli mekdep etraplary ep-esli derejede özba∆dak we erkin
hereket edÿärler. Olary◊ hemmesi öz bÿujetlerini düzÿärler,
okuw maksatlaryny we has köp üns berilmeli dersleri we
çäreleri kesgitleÿärler, düzgünleri we kadalary kabul edÿärler
we i∆gärleri i∆e alyp, i∆den çykarÿarlar. Adatça olar mekdep
jaÿlaryny◊ taslamasy, gurlu∆ygy we o◊at ÿagdaÿda saklanmagy
üçin jogap berÿärler. Mekdep etraplary◊ köpüsi hökümeti◊
beÿleki edaralary bilen, ∆eÿle hem ÿerli, ∆tat we döwlet
häkimiÿetlerini◊ i∆gärleri bilen gös-göni i∆ saly∆ÿarlar. Kemçilik
ÿüze çyksa, sudda talapkär bolup gubernator däl-de,
ÿerli mekdep etraby bilen onu◊ ÿolba∆çysy çyky∆ etmeli
bolÿar. Meteorologiÿa gullugyny◊ köp ÿagÿan gar ÿa-da tüweleÿ
ÿaly erbet howa ÿagdaÿyny çak edÿän halatynda bolsa,
mekdebi ÿapmak barada çözgüdi mer (∆äher häkimi) ÿa-da
gubernator däl-de, bilim baradaky ÿerli mekdep etrabyny◊
ÿolba∆çysy kabul etmeli.
Port ∆äherleri bolan Nÿu Ÿorkde we Los Anjelesde hersinde
bir milliondan köpräk immigrant ÿa∆aÿar. Bu çagalary◊ etniki,
medeni we dil taÿdan düÿpgöter aratapawutlylygyny◊ özi
eÿÿäm olary◊ mätäçliklerine we bähbitlerine laÿyklykda ÿerli
derejede ÿöritele∆dirilen bilim ulgamyny◊ bolmagyny talap
edÿär.
So◊ky döwürlerde ÿerli derejede mugallymlary◊ güÿçli kärde∆ler
bilele∆iklerini◊ emele gelmegi ÿerli gözegçilik meselesine
degi∆li wajyp hadysadyr. Olar mugallymlary◊ bähbitlerini
gorap, aÿlyk, i∆ ∆ertleri, okuw maksatnamasy we i∆gär sanawy
barada ÿerli derejede kabul edilÿän aÿgytly çözgütlere
täsir edÿärler. ≈eÿle düzgün çu◊◊ur kök uranso◊, bu meseleler
döwlet we ∆tat derejelerine çykarylmaÿar. Mu◊a ÿerli kärde∆ler
bilelesiklerini◊ ∆tat we döwlet boÿunça bilele∆ikleri◊
bölümi hökmünde gurnalanlygy täsir etmeÿär.
Käbir ÿerlerde we ÿagdaÿlarda ∆tatlary◊ hökümetleri ÿerli
gözegçilik däplerini göz-görtele ÿa-da bildirmän üÿtgetjek
bolsalar-da, ∆tat derejesinde dolandyry∆ henizem demokratik
ÿollar arkaly amala a∆yrylÿar. ≈onu◊ üçin adamlar öz ykbalyny
özleri çözÿär, ÿöne taryh bilen tejribä ser salsak, amerikan
durmu∆yna düÿpli orna∆yp giden ÿerli gözegçilik däbi
ähli synaglardan geçmegi ba∆arar diÿip, ynam bilen aÿtsak
bolÿar.
★
Reprinted from USIA Electronic Journal U.S. Society & Values, December 1997
11

ŸE÷ILMEZEK
Dul galyp, garyplygy gerdeninde çeken Rut Ann Minner saÿlawlarda ÿekeje gezek hem
ÿe◊ilmän, Delawer ∆tatyny◊ gubernatory boldy.
1967-nji ÿylda üç çagasyny eklejek bolup, Rut Ann Minneri◊
bar pikiri täze ma∆yn satyn almakdy. Mekdebini gutarman
ta∆lan 32 ÿa∆ly dul aÿaly◊ bar tapyp bilen i∆i Delawer ∆tatyny◊
günorta etraplarynda çarkandak ÿollardan bir fermadan ba∆ga
ferma gidip, ekilen mekgejöweni◊ hatarlaryny, düÿplerini we
ba∆laryny hökümet barlaglary üçin sanamakdan ybaratdy.
Onu◊ 1963-nji ÿyldan bäri münüp ÿören «≈ewi» ma∆ynyny◊
bolsa sürerligi galmandy. Emma ma∆yn satÿan telekeçiler o◊a
ma∆yny karzyna satyn almaga rugsat bermediler. «Olar: ‹Sen
dul ekeni◊ ahyryn. Ma∆yny karzyna almak üçin erkek gol çekmeli›
diÿÿärdiler» diÿip, Minner ÿatlaÿar.
Sustupes we göwni galan Minner banklara ÿüz tutdy. Emma
olar hem erkek adamyny◊ goluny talap etdiler. Birnäçe ÿyl
geçenso◊, 1974-nji ÿylda Minneri döwlet wezipesine dala∆
etmäge iterdiler. ≈onda ol aÿal ma∆galalary◊ kemsidilmegine
gar∆y göre∆mek üçin razy boldy. Saÿlawlarda ÿe◊ip, Minner
∆tatyndaky banklary◊ aÿal ma∆galalara karz pul bermegini
ÿe◊ille∆dirmegi gazandy. «Men di◊e ∆ol sebäpli ol wezipä dala∆
etdim. Wezipe basgançagynda ÿokary galmak niÿetim
ÿokdy» diÿip, Minner gürrü◊ berÿär.
Syÿasata kiçigöwünli niÿet bilen giri∆en hem bolsa, so◊ra ol
bir wezipeden beÿlekä geçip, ahyrso◊y ÿanwarda Delawer
∆tatyny◊ ilkinji zenan gubernatory edilip bellendi. «Men hiç
haçan hem häzirki derejäme ÿeterin öÿtmeÿärdim» diÿip,
häzir 66 ÿa∆yndaky Minner aÿdÿar. Ol so◊ky 26 ÿyly◊ içinde
ÿekeje saylawda hem ÿe◊ilmändi. Minner Kongresde ∆tatyny◊
wekili bolup yzygiderli dört möhleti◊ dowamynda, ∆tatyny◊
senatory bolup üç möhleti◊ dowamynda, gubernatory◊ orunbasary
bolup iki möhlet i∆läp, bu yzygiderli ösü∆i bilen bäsede∆
syÿasatçylyaryny haÿran galdyrÿar. Respublikan partiÿadan
saÿlanan döwlet kanun çykaryjysy Donna Stoun ol barada
∆eÿle diÿÿär: «Men lenç edilen sözleri gaÿtalasym gelenok,
emma Rut Ann her amerikalyny◊ arzuw edÿän zatlaryny öz
durmu∆ynda gazandy».
Delawer ∆tatyny◊ Milford ∆äherini◊ töwereginde doglup, Minner
kärendeçi daÿhanlar bolan Samuel we Meri Ann Kowerdeÿlleri◊
ma∆galasynda bä∆ çagany◊ i◊ kiçisidi. Ol 16 ÿa∆yndaka
öz erkine gar∆y ma∆galasyny◊ däbine boÿun bolmaly
boldy. Ma∆gala hojalygynda sygyrlary sagyp, traktor sürüp,
ekerançylykda kömek edip ÿören Minner tapawutly okuwçy
bolsa-da, kakasyny◊ buÿrugy boÿunça mekdebi ta∆lamaly
boldy. «Mekdebi ta∆lamak ma◊a agyr degdi, emma bizi◊
hemmämiz muny edäÿmelidik» diÿip, ol aÿdÿar.
Bir ÿyldan ol sekizinji klasda okap ÿören söÿgülisi Frank
Ingrama durmu∆a çykdy. Bilelikde olar Milfordda pestisid
söwdasyny ba∆ladylar, emma 1967-nji ÿylda Ingram 34
ÿa∆ynda ÿürek keseli sebäpli aradan çykdy. Minner üç sany
ÿa∆ çagasy we bergileri bilen ÿeke galdy. I∆ tapmak kyn bolanso◊,
ol mekdebe gaÿdyp baryp, sekizinji klasda okaÿan öz
uly ogly, häzir 48 ÿa∆ly Frenkden sapak aldy. «Bizi◊ hemmämiz
öÿ i∆imizi bile edÿärdik» diÿip, 44 ÿa∆ly ogly Weÿn
gürrü◊ berÿär. Ahyrso◊y Minner mekdebi gutaranlygy barada
diplomyny ele aldy.
Minneri◊ ma∆galasyny◊ ÿakyn dosty ÿük ma∆yn sürüjisi Rojer
Minner olara goldaw berÿärdi. Ö◊ki ma∆galasy bilen aÿryly∆anso◊,
ol köp wagtyny ussahanasynda geçirip, Minneri◊
ogullaryny güÿmeÿärdi. «Ol meni söÿgi du∆u∆ygyna çagyrmakdan
ö◊, meni◊ ogullarym bilen bir ÿyllap du∆u∆dy diÿip,
men hemi∆e-de degi∆erdim» diÿip, Minner aÿdÿar. Olar
1969-nji ÿylda durmu∆ gurup, tirkew hyzmaty kärhanasyny
açdylar. Rojer rak keselinden 1991-nji ÿylda aradan çykanso◊,
Minner Weÿn we kiçi ogly Geri bilen ol kärhanany häzire
çenli ÿöredip gelÿär. Uly ogly Frank Milfordda mekdepde
mugallym bolup i∆leÿär.
Wagt tapanda Minner öz ∆tatyny◊ Demokratik partiÿasyna kömegini
hödürläp, bukjalara hat saly∆ÿardy. 1973-nji ÿylda gubernator
≈erman Tribbitt ony kätip edip i∆e aldy. Bir ÿarym
ÿyldan Demokratik partiÿa ony öz etrabyndan ∆tatyny◊ wekili
edip, saÿlawlara çykardy. «Men ol saÿlawda adamlar bilen
du∆u∆makdan ölümden gorkan ÿaly gorkÿardym» diÿip, enesi
aÿallary◊ ∆epagat uÿasy bolan Minner aÿdyp berÿär. «Men
olary◊ gapysyny kakanymda, olar: ‹Men sen barada e∆idipdim.
Seni◊ ene◊ meni◊ çagalarymy◊ göbek enesi ahyryn›
diÿÿärdiler».
Minneri◊ saÿlawçylary bilen kiçigöwünli geple∆ip bilmegi
o◊a i∆inde uly kömek boldy. «Ol hemi∆e-de ∆ol bol∆una
galÿardy» diÿip, Minneri◊ saçyny eÿÿäm 20 ÿyldan gowrak
wagt bäri ∆ol bir ∆ampun bilen ÿuwÿan, ∆ol ö◊küsi ÿaly syryp
we ö◊küsi ÿaly guradyp berÿän saç bejerijisi Lÿusi ≈uler
aÿdÿar. Dogduk mekany bolan Milforddaky sadaja durmu∆yny
ta∆lap, Dowerdäki gubernatorlary◊ ÿa∆aÿan ka∆a◊
kö∆güne göçüp barsa-da, Minner henizem: «Ma◊a ÿöne Rut
Ann diÿi◊» diÿip, talap edÿär.
3-nji ÿanwarda geçirilen resmi wezipä giri∆me dabarasynda
Minner durmu∆ynda 10-njy gezek dabaraly kasam okady.
12

Jemgyÿetde aÿallar
Adatça jyns meselesini gozgamaÿan Minner üç gelnini◊
ÿanynda durka ∆u sözleri diÿdi: «Bu bizi◊ hemmämizi◊, hem-
me aÿal-gyzlary◊ gazanan ÿe◊∆idir! Bu meni◊ di◊e aÿallar
üçin diÿip eden i◊ uly i∆imdir».
★
People Weekly © 2001/Time Inc.
Gubernatory◊ orunbasary Rut Ann Minner iki ÿarym ÿa∆yndaky Çad Flek we onu◊ enesi Margaret Weber, sagda, bilen Nÿu Kasl
∆äherindäki (Delawer ∆taty) supermarketi◊ çykalgasynda salamla∆yp dur. Demokrat Rut Ann Minner respublikan Jon Berisi◊ gar∆ysyna
gubernatorlyk wezipesine dala∆ edÿär. 2000-nji ÿyly◊ saÿlaw möwsümini◊ ahyrlarynda kandidatlar goldaw gazanmakda so◊ky
pursatlardan peÿdalanmak üçin Delawer ∆tatyny◊ köp ÿerlerinde boldular. (AP/Suratçy Roberto Borea)
AP Photo/Roberto Borea
13

Pol Haÿnsen Seidi ∆äherinde
soÿany ösdürmek boÿunça
tejribe proÿektine gatna∆ÿan
ma∆galany◊ ÿerinde.
Biz ∆u sanymyzda öz rubrikamyzy dowam etdirip, size «Winrok Internä∆inel» guramasyny◊
Türkmenistandaky müdiri Pol Haÿnsen bilen geçiren ∆öhbetde∆ligimizi hödürleÿäris.
Sorag: Bu ÿerde alyp barÿan i∆i◊iz barada gysgaça gürri◊
beräÿse◊iz.
Jogap: «Winrok» Türkmenistanda «Daÿhan-Daÿhana» atly
di◊e bir maksatnama boÿunça i∆leÿär. AB≈-ny◊ Halkara
Ösü∆ Agentligi bu maksatnamany maliÿele∆dirÿär. Onu◊
maksady amerikaly tehnikleri Türkmenistana ÿerli telekeçilere
maslahat bermek üçin çagyrmakdan ybaratdyr. Mu◊a
di◊e daÿhançylyk däl-de, eÿsem oba hojalygya sähel dahyly
bolan islendik i∆ler girÿär. Ol azyk harytlaryny◊, et ÿa-da
däne önümleri bolsun, tapawudy ÿok, islendik görnü∆ini◊
önümçiligine degi∆li i∆leri – gaÿtadan i∆lemegi, ÿerlemegi,
bank i∆ini öz üçine alÿär. Mysal üçin, ÿa◊y-ÿakynda bu maksatnamany◊
çäklerinde meÿletin i∆lemek üçin gelen i∆gärleri◊
biri hünäri boÿunça parazitlere gar∆y göre∆ÿän weterinar.
Ol daÿhanlar bilen kän du∆u∆man, köplenç özi ÿaly weterinarlar
bilen i∆ saly∆ÿar. ≈eÿle hem bizde bal öndürmek
boÿunça hünärmen bar. Bizi◊ edÿän i∆imizi görkezmek üçin
gowy mysal bar. Da∆oguzly peÿnir öndürÿän telekeçi täze
satyn alan önümçilik enjamlaryny i∆ledip bilmän kösenÿärdi.
Bizi◊ çagyran peÿnir önümçiligi boÿunça ökde hünärmenimiz
onu◊ enjamlaryna seredip, on sekundy◊ içinde näsazlygy◊
sebäbini anyklady. Ol näsazlyk bakteriÿa sebäpli döräpdir –
peÿnir bakteriÿalara juda duÿgur önüm eken. Bir gije-gündizi◊
içinde olar ÿokary hilli peÿnir öndürip ba∆ladylar. Telekeçi
eÿÿäm 138 mü◊ amerikan dollarlyk karzyny üzüpdir. Bu
bizi◊ üstünliklerimiz barada gürrü◊ bermek üçin i◊ o◊at waka.
Beÿleki üstünlikler, elbetde, munu◊ ÿaly ÿe◊il bolmady.
Sorag: Her ÿylda AB≈-dan näçe i∆gär meÿletin i∆lemek üçin
gelÿär?
Jogap: 25-e golaÿ.
Sorag: Olara bu ÿere gelip i∆leÿänleri üçin aÿlyk berilÿärmi?
Jogap: Ÿok. Olara gündelik harajatlary üçin azrak pul berilÿär,
ÿöne biz olary ∆onda-da meÿletin i∆gär hasaplaÿarys.
Sorag: Ol meÿletin i∆gärler asla kim? Olar AB≈-da i∆leÿärmi?
Jogap: Olary◊ köpüsi pensiÿada. Emma köp tarapdan seredeni◊de,
bu bizi◊ üçin gowy, sebäbi olary◊ tejribersi hem köp
bolÿar. Olar öz i∆ini ba∆dan so◊una çenli bilÿär.
Sorag: Ol adamlar näme üçin bu ÿere meÿletin i∆lemäge
gelÿärler?
Jogap: Munu◊ iki sebäbi bar. Birinjiden, olary◊ köp ÿyllary◊
dowamynda i∆läp öwrenen hem-de paÿla∆asy gelÿän birtopar
ukypdyr ba∆arnyklary bar. Muny ma◊a olary◊ köpüsi
aÿdÿardy. Ikinjiden bolsa, men olar bilesigelijiligi sebäpli
gelÿändir öÿdÿärin. Syÿahat etmegi gowy görÿän adamlar az
däl. Bu bolsa mugt syÿahat – olar ÿekeje köpügem tölemeli
däl. ≈eÿle hem, olar ö◊ e∆idip görmedik ÿurduna gelÿär. Olar
gaÿdyp baranso◊, amerikan mekdeplerinde we guramalarynda
syÿahaty barada gürrü◊ berÿärler.
Sorag: Öz asly◊yz barada aÿdyp beräÿse◊iz. Nirede önüp ösdü◊iz?
Nirede okady◊yz?
Jogap: Men Wiskonsinde süÿt fermasyna önüp ösdüm. Ol o
diÿen uly ferma däldi. Meni◊ kakam syÿasatçy bolanso◊, men
mekdepde okan wagtym tutu∆ fermany◊ i∆ini ejem ikimiz
edÿärdik. Kakam hepdäni◊ ahyrynda gelip, bizi◊ indiki hepdede
etmeli i∆lerimizi aÿdardy. Her du∆enbe güni kakam
14

Türkmenistanda ÿa∆aÿan Amerikalylar
ma∆ynyna münüp, ∆taty◊ paÿtagtyna i∆e gidenso◊, ejem ikimiz:
«Indi biz bu hepdäni◊ dowamynda hakykatdan näme etmeli?»
diÿip oÿlany∆ÿardyk. Meni◊ pikirimçe, biz fermany◊
i∆ini örän üstünlikli alyp barÿardyk. 48.6 gektarlyk ferma ∆ol
wagtlar üçin hem kiçi hasaplanylÿardy. Bizde sygyr, azrak
towuk bilen do◊uz hem bardy. ≈eÿle hem biz uly mukdarda
däne ösdürÿärdik. ≈eÿlelikde, men oba hojalyk barada bilÿän
zatlarymy i∆läp öwrendim. Ondan so◊ men dünÿäni gezmegi
ÿüregime düwdüm, da∆ary ÿurtlarda i∆lemek üçin mümkinçilik
gözläp ba∆ladym. Men iki ÿyllap Kanadada meÿletinçi bolup
i∆ledim. So◊ra men Alÿaska göçüp, ol ÿerde öz kiçiräk
hususy kärhanamy açyp, uniwersitete girdim. 1986-njy ÿylda
Parahatçylyk Korpusyna go∆ulyp, 1980-nji ÿyllary◊ so◊unda
we 1990-njy ÿyllary◊ ba∆ynda Owganystany◊ serhedinde halkara
guramasynda i∆ledim. So◊ra Alÿaskada i∆ewürlik ulgamynda
edara edi∆ hünäri boÿunça magisterlik derejäni
alyp, men bir ÿyllap Somaliÿada i∆ledim. So◊ meni Gruziÿa ol
ÿerdäki ÿagdaÿa baha bermek üçin iberdiler. Ol ÿerde ÿer titreme
bolup geçenso◊, men olary◊ gyssagly kömegi◊ nähili
görnü∆lerine mätäçdigini anyklamalydym. Emma meni◊ ol
ÿere baran günüm Abhaziÿada uru∆ ba∆lady. Onso◊ men ba∆
edaramyz bilen habarla∆yp, biz ÿer titremä baha bermeli dälde,
250.000 sany bosguny ÿerle∆dirmek üçin ÿer tapmaly
diÿip aÿtdym. Men Gruziÿada ÿurt boÿunça wekilhanamyzy◊
müdüri bolup galdym. ≈onra men azyk kömek maksatnamasy
boÿunça Demirgazyk Koreÿada boldum we häzir hem Türkmenistanda
i∆läp ÿörün.
Sorag: Siz bu ÿere haçan geldi◊iz?
Jogap: Ilki 2000-nji ÿyly◊ noÿabrynda, so◊ra 2001-nji ÿyly◊
fewralynda doly i∆läp ba∆lamak üçin geldim. Men bu ÿerde
ÿene bir ÿarym ÿyl ÿaly bolaryn.
Sorag: Sizi◊ ma∆gala◊yz barmy?
Jogap: Ÿok. Men ÿigrimi ÿa∆larymdakam, otuz ÿa∆aÿançam
syÿahat edip, her hili ∆owhunly wakalary ba∆dan geçirip görmegi
ÿüregime düwdüm. Ÿöne eÿläme-beÿläme garap ÿeti∆mänkäm,
eÿÿäm otuz ÿa∆apdyryn. Ondan so◊ men durmu∆
gurmany otuz bä∆ ÿa∆a çenli süÿ∆ürdim welin, seretsem,
ÿa∆ym kyrka ÿetipdir. Häzir men ondan hem garryrak. Men
hiç haçan ma∆gala gurmak mümkinçiliginden gaçmaÿardym,
ÿöne meni◊ki ÿaly durmu∆ bilen ÿa∆aÿan adam üçin sallah
bolmak ÿe◊ilräk-dä. Men öz i∆ine ykbalyny bagy∆ edÿän
adamlary◊ köpüsini◊ki ∆eÿle bolÿarmyka diÿÿärin.
Sorag: AB≈-da öz öÿü◊iz diÿip niräni hasaplaÿarsy◊yz?
Jogap: Alÿaskadaky Feÿrbanks ∆äherçesi. Gy∆yna ol ÿer
sowuk bolÿar, emma tomsuna howasy ÿakymly. Käwagtlar
howa 35-38 gradusa çenli sowuk bolÿar. Feÿrbanks – bu ilaty
30.000 adam bolan kiçiräk ∆äherçe. Alÿaskada oba hojalyk
bilen me∆hullanÿanlar bar, emma kän däl. Bizde hersi öz dilinde
gepleÿän we biri-birinden esli tapawutlanÿan birnäçe
ÿerli medeniÿet bar. Olary◊ i◊ tanalÿanlary eskimoslardyr.
Käbir ÿa∆uly eskimoslar häzirem i◊lis dilini bilmeÿärler, ÿöne
ÿa∆lary◊ köpüsi eÿÿäm i◊lisçe geple∆ip bilÿär. Käbir eskimoslary◊
ÿa∆aÿan obalary ∆eÿle bir uzakda ÿerle∆en welin,
olary◊ kiçiräk obasyna ÿetÿänçä◊ 800–900 kilometr uçup,
ÿekeje-de ÿola gözü◊ dü∆meÿär. Bizi◊ esasy durmu∆ kynçylygymyzy◊
biri alkogol içgileri◊ köp içilÿänligidir, hususan-da
obalarda. Munu◊ sebäbi i∆i◊ orunlaryny◊ ÿetmeÿänligindedir.
Adamlar i∆ tapman gaharlanyp içip ba∆laÿarlar. Ÿene bir
mesele uzakda ÿerle∆en obalarda hapa suwlary alyp gidÿän
ulgamlary gurmakdyr. ≈tatdaky ÿerleri◊ uly bölegi hemi∆elik
buzu◊ astyndadyr. Onso◊ tomsu◊ ortasynda-da topragy gazyp
ba∆lasa◊, da∆ ÿaly buza direÿän ÿerleri◊de sen nädip kanalizasiÿa
geçirjek!?
Sorag: Ol ÿerde syÿahatçylygy◊ hasabyna ÿa-da hyzmat hödürläp
dü∆ewünt edinip bolÿarmy?
Jogap: Hawa, esasanam tomsu◊ dowamynda. Meni◊ ol ÿerde
ÿa∆an wagtlarym syÿahatçylary◊ sany ÿerli ilatdan hem kändi
– ÿylda ÿarym million adam dagy gelerdi. Bu gazanjy◊ esasy
çe∆mesidir. Agaç önümleri we nebit senagaty hem girdeji getirip,
i∆ ÿerlerini döredÿär.
Sorag: Siz Türkmenistany◊ beÿleki ÿerlerinde i∆ geçirÿärsi◊izmi?
Jogap: Biz Balkan welaÿatyndan galan dört welaÿatda
i∆leÿäris. Balkanda-da birazrak i∆ alyp barÿarys. Balkanda az
i∆leÿänimizi◊ sebäbi, ol ÿerde oba hojalyk o diÿen gi◊ ÿaÿramadyk.
Sorag: Ÿerli daÿhanlary◊ we i∆ewürleri◊ näçesi bilen
i∆le∆ÿärsi◊iz?
Jogap: Belli bir zat aÿtmak kyn. Biz yzygiderli üç sany
daÿhan birle∆ik bilen i∆leÿäris. Olarda iki ÿüze golaÿ daÿhan
bilen i∆ saly∆ÿandyrys. Emma köp halatda biz ÿöne du∆u∆yp,
maslahat berip gaÿdÿarys.
Sorag: Siz aÿal-gyz daÿhanlar bilen i∆leÿärmisi◊iz?
Jogap: Hawa. Biz aÿal-gyzlary◊ toparlary bilen i∆le∆er ÿaly
bir aÿal ma∆galany i∆e aldyk. Baÿramalyda bizi◊ kömek
berÿän bal öndürÿän önümçilik toparymyzda dokuz sany ÿa∆
gyz i∆leÿär. ≈eÿlelikde, biz aÿal-gyzlary i∆e çekmeklige has
köp üns berÿäris.
★
15

AB≈-DA APREL-IŸUN AŸLARYNDA
BELLENŸÄN BAŸRAMÇYLYKLAR
Ÿer Güni
Ÿer güni ilkinji gezek 1970-nji ÿyly◊ 22-nji aprelinde senagat
önümçiligine we adamlary◊ sarp edi∆ine täsir etmek maksady
bilen da∆ky gur∆agy goramak hereketini ÿola goÿmagy
umyt edÿän bir topar tarapyndan bellenildi. ≈ondan bäri millionlarça
Amerikalylar Ÿer günini da∆ky gur∆aga peÿda getirÿän
derÿalary arassalamak, nahallary oturtmak ÿaly i∆ler
arkaly belläp geçÿärler. Ÿer güni federal baÿramçylyk hasap
edilmese-de, Amerikalylar munu◊ üsti bilen da∆ky gur∆agy
gorap saklamakda peÿdaly i∆ler edip biljekdiklerine we etmelidiklerine
göz ÿetirdiler.
Ÿatlama güni (Maÿ aÿynÿ◊ so◊ky du∆enbesi)
Ÿatlama güni AB≈-da tomus dynç aly∆ möwsümini◊ ba∆lanandygyny
a◊ladÿar. Bu üç günlük dynç aly∆lykda, ma∆gala
bolup açyk howa çykmak däp bolupdyr.
Sinko de Maÿo (5-nji maÿ)
Kaliforniÿany◊ Los Anjeles ∆äheri 5-nji maÿda dürli re◊kler,
gülküler we tanslar bilen göwnü◊i açÿar. 500.000-den gowrak
meksikanlar we asly meksikaly Amerikalylar Sinko de Maÿony
ÿa-da «5-nji Maÿy» baÿram edÿärler. Bu baÿramçylykda meksikanlar
we amerikanlar iki döwleti◊ arasyndaky dostlugy nygtamak
üçin geçirilÿän dabaralara gatna∆ÿarlar.
Los Anjelesde bu baÿramçylyk Siti Holy◊ (∆äher dolandyry∆
merkezini◊ jaÿy) töweregindäki köçelerde meksikan orkestrlerini◊
we ÿerli toparlary◊ meksikan watançylyk aÿdymlaryny
ÿerine ÿetirmegi bilen bellenilÿär. Köçeler Meksikany◊
baÿdagyny◊ re◊kleri bolan gyzyl, ak we ÿa∆yl re◊kler bilen bezelÿär.
Ÿetginjek oglanlar meksikan egin-e∆iklerini buÿsanç
bilen geÿinip çykÿarlar we gyzlar bolsa gyzyl, ÿa∆yl re◊kde
gasyn-gasyn edilip tikilen köÿnekleri we gi◊ ÿubkalary geÿÿärler.
Belli sazandalary◊ gitarada çalÿan me∆hur we tany∆ sazlaryna
tansçylar pyrlanyp tans edÿärler, barmaklaryna dakylan
agaçjyklary ∆akgyldatÿarlar. Ba∆galar sport çärelerini◊, tanslary◊
we meksikan tagamlaryndan ybarat bolan pikniklerini◊
geçirilÿän ÿeri bolan ∆äher seÿilgählerine gidÿärler. ★
AB≈-ny◊ köp ∆tatlarynda Maÿ aÿyny◊ i◊ so◊ky du∆enbesinde
bellenilÿän Ÿatlama güninde watan wepat bolan AB≈-ny◊
erkek adamlaryny◊ we aÿallaryny◊ hatyrasy tutulÿar. Bu
baÿram ilkiler «Orden güni» diÿip atlandyrylyp, 1868-nji
ÿylda Raÿatlyk ur∆unda wepat bolanlary◊ hatyrasy üçin bellenilip
ba∆landy.
Wagty◊ geçmegi bilen bu gün AB≈-ny◊ hemme uru∆larynda
wepat bolanlary we dereksiz ÿitenleri ÿatlamak üçin bellenilÿär.
Atalar Güni (Iÿun aÿyny◊ 3-nji ÿek∆enbe∆i)
Birle∆en ≈tatlar çagalary◊ öz atalaryny hormatlap resmi
baÿramy belleÿän az sanly döwletleri◊ biridir. Iÿun aÿyny◊
3-nji ÿek∆enbesinde AB≈-ny◊ ähli künjeklerinde atalara,
kakalara sowgat berÿärler, olary nahara çagyrÿarlar ÿa-da
olar özlerine aÿratyn hormat goÿulÿandygyny duÿar ÿaly hereket
edÿärler.
Köplenç atalar juda bir tolgundyryjy bolmadyk gutlag bukjalaryny
has gowy görÿärler. Gutlag bukjalaryny◊ köpüsini◊
degi∆me ähe◊li bolany üçin atalar olary açyp gülÿärler. Çagalary◊
käbirleri bolsa atany◊ gerek ÿerinde arka bolup
bilÿänligi üçin çyn ÿürekden minnetdarlyk bildirÿärler.
Ÿer Günini◊ bellenip geçili∆i: AB≈-ny◊ aly∆-çaly∆ maksatnamalaryny◊
gatna∆yjylary, orta mekdep okuwçylary we ekologiÿa
boÿunça i∆leÿän döwletdan da∆ary guramalary◊ agzalary Çülini◊
töweregindäki daglary arassalaÿarlar.
16

KÖPDÜRLI AMERIKA
Amerika hakynda gyzykly zatlar
Eger Kaliforniÿada ÿa∆aÿan bolsa◊yz:
– Ÿyllyk gazanjy◊yz 250.000 dollardan geçse-de, jaÿ satyn
alyp bilmeÿärsi◊iz.
– Go◊∆y köçedäki oturyly∆yga barmak üçin hem ma∆yny◊yza
münÿärsi◊iz.
– Nämedir bir zady◊ nähili uzaklykda ÿerle∆ÿändigini soranlarynda,
siz onu◊ uzaklygyny kilometrde aÿtmagy◊ deregine, ol
ÿere barmak üçin näçe sagat gerek boljakdygyny aÿdÿarsy◊yz.
Eger Nÿu Ÿorkda ÿa∆aÿan bolsa◊yz:
– Siz «∆äher» diÿeni◊izde, adamlary◊ Manhetten diÿip dü∆ünmegine
gara∆ÿarsy◊yz.
– Siz Azatlyk heÿkelinde ÿa-da Imperiÿa ≈tat Binasynda ÿekeje
gezek hem bolup göre◊izok.
– Merkezi seÿilgähe «tebigatdyr»
öÿdÿärsi◊iz.
– Adamlara olary◊ öz dilinde sögüp
bilse◊iz, köp dil bilÿändirin öÿdÿärsi◊iz.
– Ma∆yny◊yzy◊ signalyny ulanypulanyp
i∆lemez ÿaly etdi◊iz.
– Kimdir biri gözü◊ize göni seretse,
gödekligi◊ alamatydyr öÿdÿärsi◊iz.
Eger Alÿaskada ÿa∆aÿan
bolsa◊yz:
– Sizde bary-ÿogy dört sany nahara
go∆ulÿan zat bar: duz, burç, ketçup
we ajy burçdan taÿÿarlanylan sous.
– Maskarad kostÿumlaryny eskimoslary◊
geÿÿän e∆igini◊ üstünden
geÿdirse◊em bolup dur.
– Suguny◊ etini bi∆irmek üçin
birnäçe usul bilÿärsi◊iz.
– Nah-matadan tikilip, sekiz ilikden az bolan islendik egine∆ik
siz üçin içki geÿim ÿaly bolÿar.
– Ÿyly◊ dört pasly ∆ular: gy∆, henizem gy∆, tas gy∆ hem-de
gurlu∆yk.
Eger Koloradoda ÿa∆aÿan bolsa◊yz:
– Öz 3.000 dollar bahasy bolan welosidepi◊izi 500 dollarlyk
ma∆yny◊yzy◊ üstüne ÿükleÿärsi◊iz.
– Sizi◊ kellä◊izi◊ depesi takyr bolup gidenem bolsa,
ÿe◊sä◊izdäki galanja saçy◊yzy örüp goÿberÿärsi◊iz.
Eger AB≈-ny◊ orta-günbatar ∆tatlarynda ÿa∆aÿan
bolsa◊yz:
– Durmu∆y◊yzda ÿekeje-de me∆hur adam bilen tany∆masa◊yzam,
∆äher häkimi sizi◊ ady◊yzy bilip
dur.
– Köçede dykny∆yk emele geldi
diÿlende, siz traktory ozup bilmän
barÿan bä∆-on sany ma∆yny göz ö◊üne
getirÿärsi◊iz.
– Bir günü◊ içinde siz hem peçi,
hem kondisioneri i∆letmeli bolÿarsy◊yz.
– Dynç almaga gidip gelen ekzotik
ÿerleri◊iz barada soranlarynda, siz:
«Üÿtge∆ik boldy» diÿÿärsi◊iz.
Bu suratda Arizona ∆tatyny◊, Wikenburg
∆äherini◊ golaÿyndaky Walçe
Maÿny◊ (Gajar gu∆lary◊ magdanyny◊)
töwereklerinde ösen amerikany◊ milli
çempiony-ägirt ulu tsereus kaktusy
görkezilendir. Onu◊ boÿy 1,5 metrdan
gowyrak, ÿa∆y bolsa 200 ÿyldyr. Bu
kaktusy 1995-nji ÿylda milli äpet
agaçlary◊ registry üçin surata alan
Minnesotaly Jon we Winifred Lindmayerla◊
ma∆galasy 1997-nji ÿyly◊
fewral aÿynda bu kaktusy◊ ÿyldyrymy◊
uranlygy ÿa-da güÿçli ÿel sebäpli
ÿykylanlygyny görüpdirler.

AB≈-ny◊ Ilçihanasy
A∆gabat, Türkmenistan
www.usemb-ashgabat.rpo.at