(A) COĞRAFİK KAPSAM - İl Çevre Durum Raporları

KARS VALİLİĞİ
İL ÇEVRE VE ORMAN MÜDÜRLÜĞÜ
KARS 2003 YILI
İL ÇEVRE DURUM RAPORU
KARS - 2004

TAKDİM
Yaşadığımız ortam olarak tanımlayabileceğimiz çevre ile yüzyıllar boyu uyumlu bir
yaşam sürdüren insanoğlu, sanayi devrimiyle birlikte giderek çevrenin hızla kirlenmesi ve
bozulmasına yol açmış, bu sınırsız tehlikenin boyutunu 30-35 yıl öncesi ancak fark
edebilmiştir.
İnsanoğlunun doğal kaynaklar üzerinde yarattığı baskı ve çevre üzerindeki tüketici
ve bozucu etkilerinin giderek artmasının bir sonucu olarak hava, toprak ve su kirliliği ile
ilk kez nüfusun yoğun olduğu kentlerde ve endüstri merkezlerinde yaşamış ve bu kirliliğin
hızla dünyaya yayılması çevrenin hızla bozulmasına neden olmuştur.
21. yüzyıla girerken dünya gündeminde olan ve evrensel boyuttaki ana sorunlardan
en önemlilerinden biri çevre kirliliğidir. Toplumun tüm kesimlerinin çevre konusunda
bilinçlendirilmesi doğanın tahrip edilmeden kullanılması ve tahribe uğramış çevrenin
yeniden kazanılması tüm ulusların birlikte hareket edebildikleri ortak hedeflerdir.
İlimizde çevre sorunlarının çözülebilmesi toplumumuzun tüm kesimlerinin çevre
konusunda bilinçli ve duyarlı olup, herkesin doğal çevrenin kullanılabilmesi ve tahribe
uğramış çevrenin yeniden kazanılabilmesi için üstüne düşen sorumlulukları yerine
getirebilmesiyle mümkündür.
Gelecek kuşaklara yaşanabilir ve sağlıklı bir Kars bırakabilmenin sorumluluğuyla
çevre konusunda bilinçli ve duyarlı olmak hepimize düşen önemli bir insanlık görevidir.
Bu çerçevede hazırlanan Kars İli 2003 yılı Çevre Durum Raporu ile okuyucuların
bilgilendirilmesi ve bilinçlendirilmesi hedeflenmiştir.
Hazırlanan bu kitabın amaçlanan hedefe ulaşması dileği ile emeği geçenlere
teşekkür ederim.
Nevzat TURHAN
Kars Valisi

ÖNSÖZ
İnsanlar zaman içerisinde günlük yaşantılarının gerektirdiği üzere doğal
kaynaklardan faydalanmış ve bu doğal kaynakların işletilmesi ve düzenlenmesi sonucu
doğal denge olumsuz yönde etkilenmiştir.
Bozulan ekolojik denge zamanla gelişmiş ve gelişmekte olan Ülkelerin çözmesi
gereken bir sorun haline gelmiştir.Ayrıca bu sorun sadece insanları değil doğayı tüm canlı,
cansız varlıkları ilgilendiren bir kavramdır. Çevre problemlerini genel olarak ele alırsak
insanlar için vazgeçilmez olan teknolojinin zamanla gelişmesi, buna bağlı olarak ekonomik
kalkınma ve insanların isteklerinin, gereksinimlerinin artması, hızlı nüfus artışından
kaynaklanmaktadır.
Büyük öneme sahip çevremiz için çevre bilincini oluşturmakta eğitimin çok büyük
rolü vardır. Gelecek nesillere daha iyi bir çevre bırakmak için bilimsel olarak çevreyi ele
alıp uygulamak gerekir.
Geleceğimiz olan çocuklarımıza daha güzel bir çevre bırakmak için; önceki
nesillerden bize emanet edilen değerleri gelecek nesillere geliştirerek taşımanın görevimiz
olduğunu bilmeliyiz.
Unutmamak gerekir ki sağlıklı ve temiz bir dünyada yaşamanın, ilk koşulu çevreyi
korumaktır.
Mehmet ŞAHİN
İl Çevre ve Orman Müdürü

HAZIRLAYANLAR
Adı Soyadı
Ünvanı
Mehmet ŞAHİN
İl Çevre ve Orman Müdürü
Nevingül İLBARS Şube Müdür V.
Caner ŞAMİLOĞLU
Kimyager
Kenan GÜNERHAN Jeoloji Mühendisi
Mahperi SEZER Çevre Mühendisi
( Belediye Başkanlığı)
BİLGİSAYAR
Kenan GÜNERHAN Caner ŞAMİLOĞLU Mahperi SEZER

İÇİNDEKİLER
A COĞRAFİK KAPSAM…………………………….……………………..……..1
A.1 GİRİŞ…………………………………………………..………………….……....1
A.1.1 Tarih Öncesi…………………………………….………………………....1
A.1.2 Yazılı Tarih Sonrası Kars………………………………………………....4
A.1.3 İslam Uygarlıkları Dönemi……………………………………………..…6
A.1.3.1 Selçuklular Dönemi…………………………………………………….... 7
A.1.3.2 Osmanlı Yönetimi………………………………………………..………. 9
A.2 İL VE İLÇE SINIRLARI……………………………….……….………………16
A.2.1 İlçeler………………………………………..………………………… ..16
A.3 İLİN COĞRAFİK DURUMU…………………………………………………..20
A.4 İLİN TOPOGRAFYASI VE JEOMORFOLOJİK DURUMU………………….20
A.5 JEOMORFOLOJİK YAPI VE STRATİGRAFİ……………...……………......22
B DOĞAL KAYNAKLAR……………………………………………………….33
B.1 ENERJİ KAYNAKLARI………………………………………………………..33
B.1.1 Güneş Enerjisi…………………………………………………………....33
B.1.2 Su Gücü………………………………………………………………….33
B.1.3 Kömür…………………………………………………………………....33
B.1.4 Doğalgaz………………………………………………………………....34
B.1.5 Rüzgar…………………………………………………………………....34
B.1.6 Biyomas (Biyogaz, Odun, Tezek)……………………………………….34
B.1.7 Petrol…………………………………………………………………... ..34
B.1.8 Jeotermal Sahalar………………………….……………………………..34
B.2 FLORA VE FAUNA……………………………..……………………… ……..34
B.2.1 Ormanlar…………………………...…......……………………………...34
B.2.2 Çayır ve Meralar…………………….…....……………………………...36
B.2.3 Sulak Alanlar………………………..………..………………………….36
B.2.4 Endemik Bitkiler…………………………………………………………36
B.2.5 Fauna Endemik Hayvanlar…………..…………..……………………... 36
B.2.6 Milli Parklar, Tabiat Parklar, Tabiat Anıtı ve Tabiatı Koruma Alanları... 36
B.3 TOPRAK…………………………….……………………………………………37
B.4 İÇME SUYU KAYNAKLARI VE BARAJLAR……………….………………..42
B.4.1 İçme Suyu Kaynakları ve Barajlar…………..………………………........42
B.4.2 Yeraltı Su Kaynakları Potansiyeli ………..……………………….…....43
B.4.3 Akarsular…………………………………..……………………….…….43
B.4.4 Göller ve Göletler………………………….……….…………………….45
B.5 MİNERAL KAYNAKLAR ……………………….…………………………..45
B.5.1 Sanayi Madenleri …………………….……………………………........45
B.5.2 Metalik Madenler……………………….………………………………..45
B.5.3 Enerji Madenleri……………………….……………………………........45
B.5.4 Doğal Madenler……………………….…………………………….........45
C HAVA (ATMOSFER VE İKLİM).....................................................................46
C.1 İKLİM VE HAVA................................................................................................46

I
C.1.1 Doğal Değişkenler ……………………..…………………………….......46
C.1.1.1 Rüzgar.........................................................................................................46
C.1.1.2 Basınç.. …………………………………………………………..............47
C.1.1.3 Sis ve Nem.. ……………………………………………………………...47
C.1.1.4 Sıcaklık...…………………………………………………………………48
C.1.1.5 Buharlaşma……………………………………………………………….49
C.1.1.6 Yağışlar……………………………………………………….…………..49
C.1.1.6.1Yağmur……………………………………………………......................49
C.1.1.6.2Kar, Don, Kırağı..…………………………………………......................50
C.1.2 Yapay Etmenler..…………………………………………........................50
C.1.2.1 Plansız Kentleşme..……………………………………………………….50
C.1.2.2 Yeşil Alanların Azalması…………………………………........................50
C.1.2.3 Isınmada Kullanılan Yakıtlar..……………………………........................51
C.1.2.4 Endüstriyel Emisyonlar..…………………………………........................66
C.1.2.5 Trafikten Kaynaklanan Emisyonlar..……………………………………..66
D SU………………………………………………………………………………..67
D.1 SU KAYNAKLARININ KULLANIMI..……………………………..................67
D.1.1 Yer altı Suları..……………………………………………........................67
D.1.2 Akarsular..………………………………………………………………...67
D.1.3 Göller, Göletler ve Rezervuarlar..…………………..…….........................67
D.1.4 Deniz..…………………………………………………………………….67
D.2 DOĞAL DRENAJ SİSTEMLERİ..…………………………...……....................68
D.3 SU KAYNAKLARININ KİRLİLİĞİ VE ÇEVREYE ETKİLERİ……..…….....68
D.3.1 Yeraltı Suları………...……........................................................................68
D.3.2 Akarsularda Kirlilik………...…………………………………………….68
D.3.3 Göller, Göletler ve Rezervuarlar da Kirlilik………...……........................68
E TOPRAK VE ARAZİ KULLANIMI …………………………………………72
E.1 GENEL TOPRAK YAPISI………...………………………….………………...72
E.2 TOPRAK KİRLİLİĞİ………..................................................….........................72
E.3 ARAZİ………………………………………………..………………………….72
E.3.1 Arazi Varlığı………...……………………………………........................72
E.3.1.1 Arazi Sınıfları………...…………………………………..........................72
E.3.1.2 Kullanma Durumu………...……………………………………………...78
F FLORA- FAUNA ve HASSAS YÖRELER ………………………………….80
F.1 ORMANLAR………...…….................................................................................80
F.1.1 Ormanların Ekolojik Yapısı………...………………….…........................80
F.1.2 Bölgenin Orman Envanteri………...……………………..........................81
F.1.3 Orman Varlığının Yararları………...…………………….........................82
F.1.4 Orman Sayılan Alanların Daraltılması………...……….….......................83
F.2 ÇAYIR VE MERALAR…………………………………………………………83
F.2.1 Çayır ve Meraların Varlığı………………………………………………..83
F.2.2 Kullanım Amaçları ve Yararları………………………………………….83
F.3 FLORA………………………………………………………..............................83
F.3.1 Türler ve Populasyonlar …………………………………........................83

II
F.4 FAUNA………………………………………………………………………...134
F.4.1 Türler ve Populasyonları………………………………………………...134
F.4.1.1 Karasal Türler ve Populasyonları………………………….....................134
F.4.1.2 Aquatik Türler ve Populasyonları……………………………………….136
F.4.1.2.1Kürklü Hayvanlar………………………………………….....................136
F.4.1.2.2Balıklar ……………………………………………………...………….136
F.4.3 Hayvan Yaşama Hakları……………………………………..………….136
F.4.3.1 Evcil Hayvanlar……………………………………………....................136
F.4.3.1.1Sahipli Hayvanlar…………………………………………………...…..136
F.4.3.1.2Sahipsiz Hayvanlar……………………………………………...............137
F.5 HASSAS YÖRELER…………………………………………………………..137
F.5.1 Milli Parklar……………………………………………………………..137
F.5.2 Tabiat Parklar……………………………………………………………137
F.5.3 Tabiat Anıtı……………………………………………………………...137
F.5.4 Tabiat Koruma Alanları…………………………………………………137
F.5.4.1 Kars- Sarıkamış- Kağızman Yaban Hayatı Koruma Sahası ……………137
F.5.4.2 Kars- Kuyucuk Gölü Yaban Hayatı Koruma Sahası……………………137
F.5.5 Orman İçi Dinlenme Yerleri…………………………………………….138
F.5.6 Sit Alanları……………………………………………………………...138
F.5.6.1 Kentsel Sit……………………………………………………………….138
F.5.6.2 Tarihi Sit………………………………………………………………...143
F.5.6.3 Arkeolojik Sit……………………………………………………………143
G TURİZM……………………………………………………………………….150
G.1 YÖRENİN TURİSTİK DEĞERLERİ …………………………………………150
G.1.1 Yörenin Doğal Değerleri………………………………………………..150
G.1.1.1 Konum…………………………………………………………………..150
G.1.1.2 Fiziki Özellikleri………………………………………………………...150
G.1.2 Kültürel Değer ……………………………………………………….150
G.2 TURİZM ÇEŞİTLERİ………………………………………………….............173
G.3 TURİSTİK ALTYAPI………………………………………………….............173
G.3.1 İklim Özellikleri…………………………………………………............173
G.3.2 Gelişme Potansiyeli……………………………………………………..173
G.3.3 Yer Seçilme Nedenleri ve Kriterleri…………………………………….173
G.3.4 Alt Yapının İmar Durumu………………………………………………178
G.4 TURİST SAYISI……………………………………………………………….178
G.5 TURİZM EKONOMİSİ……………………………………………………….179
G.6 TURİZM ÇEVRE İLİŞKİSİ…………………………………………………...179
H. TARIM………………………………………………………………………...180
H.1 GENEL TARIMSAL YAPI…………………………………………………...180
H.2 TARIMSAL ÜRETİM…………………………………………………… .….180
H.2.1 Bitkisel Üretim…………………………………………………….. …..181
H.2.1.1 Tarla Bitkileri…………………………………………………….……..181
H.2.1.1.1Buğdaygiller………………………………………………….…….......181
H.2.1.1.2Yem Bitkileri……………………………………………….…………..181
H.2.1.1.3Endüstriyel Bitkiler……………………………………….……………181
H.2.1.2 Bahçe Bitkileri ………………………………………….…………….182
III

H.2.1.2.1Meyve Üretimi………………………………………….…………........182
H.2.1.2.2Sebze Üretimi…………………………………………….…………….183
H.2.2 Hayvansal Üretim…………………………………………….………....183
H.2.2.1 Büyükbaş Hayvancılık……………………………………….………….183
H.2.2.2 Küçükbaş Hayvancılık……………………………………….……….....185
H.2.2.3 Kümes Hayvancılığı………………………………………………….....185
H.3 TARIMSAL FAALİYETLER………………………………………….186
H.3.1 Pestisit Kullanımı………………………………………………………..186
H.3.2 Gübre Kullanımı…………………………………………………...........187
I MADENCİLİK……………………………………………………………….188
I.1 MADEN KANUNUNA TABİ OLAN MADENLER VE TAŞ OCAKLARI
NİZAMNAMESİNE TABİ OLAN DOĞAL MALZEMELER……………….188
I.1.1 Sanayi Madenleri………………………………………………………..188
I.1.2 Metalik Madenler…………………………………………………..........188
I.1.3 Enerji Madenleri…………………………………………………………188
I.1.4 Taş Ocakları Nizamnamesine Tabi Olan Doğal Malzemeler……………188
I.2 MADENCİLİK FAALİYETİ YAPILAN YERLERİN ÖZELLİKLERİ…..….188
I.3 CEVHER ZENGİNLEŞTİRME………………………………………….........188
I.4 MADENCİLİK FAALİYETLERİNİN ÇEVRE ÜZERİNE ETKİLERİ………
188
I.5 MADENCİLİK FAALİYETLERİ SONUCUNDA ARAZİ KAZANIM
AMACIYLA YAPILAN REHABİLİTASYON ÇALIŞMALARI…………….190
J ENERJİ……………………………………………………………………….192
J.1 KAYNAKLARINA GÖRE ENERJİNİN SINIFLANDIRILMASI………......192
J.1.1 Birincil Enerji Kaynakları…………………………………………........192
J.1.1.1 Güneş Enerjisi…………………………………………………………..192
J.1.1.2 Rüzgar Enerjisi………………………………………………………….192
J.1.1.3 Su Enerjisi……………………………………………………………….192
J.1.1.4 Biyogaz Enerjisi……………………………………………………........192
J.1.1.5 Biyomas Enerjisi………………………………………………………...192
J.1.1.6 Odun…………………………………………………………………….192
J.1.1.7 Kömür…………………………………………………………………...192
J.1.1.8 Petrol…………………………………………………………………….193
J.1.1.9 Jeotermal Enerji…………………………………………………………193
J.1.1.10 Doğalgaz Enerjisi………………………………………………………..193
J.1.2 İkincil Enerji Kaynakları………………………………………………..193
J.1.2.1 Termik Enerji……………………………………………………….......193
J.1.2.2 Hidrolik Enerji………………………………………………………….193
J.1.2.3 Nükleer Enerji…………………………………………………………..193
J.2 ENERJİ TÜKETİMİNİN SEKTÖRLERE DAĞILIMI……………………….193
J.3 ENERJİ TASARRUFU İLE İLGİLİ ÇALIŞMALAR…………………….. …194
K SANAYİ VE TEKNOLOJİ………………………………………..................195
K.1 İL SANAYİSİNİN GELİŞİMİ, YER SEÇİMİ SÜREÇLERİ VE BUNU
ETKİLEYEN FAKTÖRLER……………………………………….……..…...195
K.2 GENEL ANLAMDA SANAYİ GRUPLANDIRILMASI…………………......195
K.3 SANAYİNİN İLÇELERE GÖRE DAĞILIMI………………..……………….196
IV

K.4 SANAYİ GRUPLARINA GÖRE İŞYERİ SAYILARI VE İSTİHDAM
DURUMU……………………………………………………………………...196
K.5 SANAYİ GRUPLARINA GÖRE ÜRETİM TEKNOLOJİSİ VE ENERJİ
KULLANIMI ……………………………………………………………..…...196
K.6 SANAYİDEN KAYNAKLANAN ÇEVRE SORUNLARI VE ALINAN
ÖNLEMLER ………………………………………………………
….……….196
L ALTYAPI, ULAŞIM VE HABERLEŞME………………………………….196
L.1 ALTYAPI………………………………………………………………………196
L.1.1 Su Sistemi…………………………………………………………….....196
L.1.2 Atık Su Sistemi, Kanalizasyon ve Arıtma Sistemi………………….......209
L.1.3 Yeşil Alanlar…………………………………………………………….211
L.1.4 Elektrik İletim Hatları……………………………………………… …..212
L1.5 Doğalgaz Boru Hattı………………………………………………… …212
L.2 ULAŞIM……………………………………………………………….. ……...212
L.2.1 Karayolları………………………………………………………………212
L.2.1.1 Karayolları Genel……………………………………………………. …212
L.2.1.2 Ulaşım Planlaması………………………………………………………213
L.2.1.3- Toplu Taşım Sistemleri…………………………………………………213
L.2.1.4 Kent İçi Yollar…………………………………………………………..213
L.2.1.5 Araç Sayıları……………………………………………………….……213
L.2.2 Demiryolları……………………………………………………….…….215
L.2.2.1 Kullanılan Raylı Sistem……………………………………………. ......215
L.2.2.2 Taşımacılıkta Demiryolları…………………………………………. ….215
L.2.2.3 Deniz, Göl ve Nehir Taşımacılığı…………………………………… …215
L.2.4 Havayolları……………………………………………………………...215
L.3 HABERLEŞME………………………………………………………………..216
L.4 İLİN İMAR DURUMU……………………………………………………......216
L.5 İLDEKİ BAZ İSTASYONLARI SAYISI………………………………..…. ...217
M YERLEŞİM ALANLARI VE NÜFUS……………………………………….218
M.1 KENTSEL VE KIRSAL PLANLAMA………………………………………..218
M.1.1 Kentsel Alanlar……………………………………………………..... ..218
M.1.1.1 Doğal Özelliklerin Kent Formuna Etkileri………………………….. ..218
M.1.1.2 Kentsel Büyüme Deseni…………………………………………….. ..218
M.1.1.3 Planlı Kentsel Gelişme Alanları……………………………………... ..218
M.1.1.4 Kentsel Alanlarda Yoğunluk………………………………………… ..218
M.1.2 Kırsal Alanlar…………………………………………………………..218
M.1.2.1 Kırsal Yerleşme Deseni………………………………………………...218
M.1.2.2 Arazi Mülkiyeti…………………………………………………………218
M.2 ALTYAPI………………………………………………………………. ……..219
M.3 BİNALAR VE YAPI ÇEŞİTLERİ……………………………………………..219
M.3.1 Kamu Binaları……………………………………………………….. …219
M.3.2 Okullar…………………………………………………………….…….219
M.3.3 Hastaneler ve Sağlık Tesisleri…………………………………………..219
M.3.4 Bina Yapımında Kullanılan Yerel Materyaller…………………………219
M.4 SOSYO- EKONOMİK YAPI………………………………………………….219
M.4.1 Göçler……………………………………………………………….......219
M.4.2 Kent Toprağının Mülkiyet Dağılımı…………………………………….219
V

M.4.3 Konut Yapım Süreçleri………………………………………………….220
M.4.4 Gecekondu Islahı ve Önleme Bölgeleri…………………………………220
M.5 YERLEŞİM YERLERİNİN ÇEVRESEL ETKİLERİ………………………....220
M.5.1 Binalarda Ses İzolasyonu……………………………………………….220
M.5.2 Havaalanları ve Çevresinde Oluşturulan Gürültü Zonları………………220
M.5.3 Ticari ve Endüstriyel Gürültü……………………………………….......220
M.5.4 Kentsel Atıklar…………………………………………………………..220
M.5.5 Binalarda Isı Yalıtımı…………………………………………………...220
M.6 NÜFUS…………………………………………………………………………221
M.6.1 Nüfusun Yıllara Göre Dağılımı…………………………………………221
M.6.2 Nüfusun Cinsiyet ve Yaş Gruplarına Göre Dağılımı……………………221
M.6.3 İl ve İlçe Nüfus Yoğunlukları…………………………………………..222
M.6.4 Nüfus Değişim Oranı……………………………………………………222
M.6.5 Yer Değiştirme Olayları……………………………………………...…223
M.6.6 Turizm ve Seyahat………………………………………………………223
M.6.7 İşsizlik………………………………………………………………. .…223
N ATIKLAR……………………………………………………………………..224
N.1 EVSEL KATI ATIKLAR………………………………………….…………..224
N.2 TEHLİKELİ VE ZARARLI ATIKLAR……………………………………….224
N.3 ÖZEL ATIKLAR………………………………………………………….. ….224
N.3.1 Tıbbi Atıklar…………………………………………………………….224
N.3.2 Atık Yağlar……………………………………………………………...225
N.3.3 Pil ve Aküler…………………………………………………………….225
N.3.4 Cips ve Diğer Yakma Fırınlarından Kaynaklanan Küller………………225
N.4 DİĞER ATIKLAR……………………………………………………………..225
N.4.1 Radyoaktif Atıklar………………………………………………………225
N.4.2 Mezbaha Atıkları……………………………………………………......225
N.5 ATIK YÖNETİMİ………………………………………………………….......225
N.6 KATI ATIKLARIN MİKTAR VE KOMPOZİSYONU……………………….225
N.7 KATI ATIKLARIN BİRİKTİRİLMESİ, TOPLANMASI, TAŞINMASI VE
TRANSFER İSTASYONLARI………………………………………………..226
N.8 ATIKLARIN BERTARAF YÖNTEMLERİ…………………………………..226
N.8.1 Katı Atıkların Depolanması…………………………………………….226
N.8.2 Atıkların Yakılması…………………………………………………….226
N.8.3 Kompost………………………………………………………………..226
N.9 ATIKLARIN GERİ KAZANIMI VE DEĞERLENDİRİLMESİ……………....226
N.10 ATIKLARIN ÇEVRE ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ………………………….....228
O GÜRÜLTÜ VE TİTREŞİM…………………………………………………..228
O.1 GÜRÜLTÜ………………………………………………………………..........228
O.1.1 Gürültü Kaynakları………………………………………………….......228
O.1.1.1 Trafik Gürültüsü …………………………………………………….228
O.1.1.2 Endüstri Gürültüsü………………………………………………………230
O.1.1.3 İnşaat Gürültüsü…………………………………………………………230
O.1.1.4 Yerleşim Alanlarında Oluşan Gürültüler………………………………..230
O.1.1.5 Havaalanları Yakınlarında Oluşan Gürültüler…………………………..230
O.1.2 Gürültünün Çevreye Olan Etkileri………………………………………230
VI

O.1.2.1 Gürültünün Fiziksel Çevreye Olan Etkileri……………………………..230
O.1.2.2 Gürültünün Sosyal Çevreye Olan Etkileri………………………………230
O.1.3 Gürültünün İnsanlar Üzerine Etkileri…………………………………...230
O.1.3.1 Fiziksel Etkileri………………………………………………………….231
O.1.3.2 Fizyolojik Etkileri……………………………………………………….231
O.1.3.3 Psikolojik Etkileri……………………………………………………….231
O.1.3.4 Performans Etkileri……………………………………………………...231
O.2 TİTREŞİM……………………………………………………………………..231
P AFETLER……………………………………………………………………..232
P.1 AFET OLAYLARI…………………………………………………………….232
P.1.1 Depremler……………………………………………………………….232
P.1.2 Heyelan ve Çığlar……………………………………………………….232
P.1.3 Seller…………………………………………………………………….232
P.1.4 Orman ve Otlar Yangınları………………………………………….......232
P.1.5 Fırtınalar………………………………………………………………...232
P.2 AFETLER VE SAĞLIK ZARARLILARI…………………………………… .238
P.2.1 Radyoaktif Maddeler……………………………………………….. ….238
P.2.2 Tehlikeli ve Zehirli Maddeler………………………………………. ….238
P.3 AFETLERİN ETKİLER VE YARDIM TEDBİRLERİ……………………... ..238
P.3.1 Sivil Savunma Birimleri……………………………………………. ….238
P.3.2 Yangın Kontrol ve Önleme Tedbirleri…………………………………..238
P.3.3 İlk Yardım Servisleri………………………………………………........238
P.3.4 Afetzedeler ev Mültecilerin Yeniden İskanı……………………….........238
P.3.5 Tehlikeli ve Zararlı maddelerin Sınırlar arası Taşınması İçin
Alınan tedbirler………………………………………………………….239
P.3.6 Afetler ve Büyük Endüstriyel Kazalar…………………………………..239
R SAĞLIK VE ÇEVRE…………………………………………………………240
R.1 TEMEL SAĞLIK HİZMETLERİ………………………………………….…..240
R.1.1 Sağlık Kurumlarının Dağılımı…………………………………………..240
R.1.2 Bulaşıcı Hastalıklar……………………………………………………...244
R.1.2.1 İçme ve Kullanma Suları…………………………………………… ….244
R.1.2.2 Zoonoz Hastalıklar………………………………………………………244
R.1.3 Gıda Hijyeni……………………………………………………………..245
R.1.4 Aşılama Çalışmaları……………………………………………………..248
R.1.5 Bebek Ölümleri…………………………………………………….. …..251
R.1.6 Ölümlerin Hastalık,Yaş ve Cins Gruplarına Göre Dağılımı……….. …..252
R.1.7 Aile Planlaması Çalışmaları…………………………………………….253
R.2 ÇEVRE KİRLİLİĞİ VE ZARARLARINDAN OLUŞAN SAĞLIK
RİSKLERİ……………………………………………………………………...253
R.2.1 Kentsel Hava Kirliliğinin İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri……………….253
R.2.2 Su Kirliliğinin İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri…………………………..253
R.2.3 Atıkların İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri………………………………...254
R.2.4 Gürültünün İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri……………………………...254
R.2.5 Pestisitlerin İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri……………………………...254
VII

S ÇEVRE EĞİTİMİ…………………………………………………………….257
S.1 KAMU KURULUŞLARININ ÇEVRE EĞİTİMİ İLE İLGİLİ
FAALİYETLERİ ………………………………………………………………257
S.2 ÇEVREYLE İLGİLİ GÖNÜLLÜ KURULUŞLAR VE FAALİYETLERİ…...257
T ÇEVRE YÖNETİNMİ VE PLANLAMA…………………………………...257
T.1 ÇEVRE KİRLİLİĞİ VE ÇEVRESEL TAHRİBATIN ÖNLENMESİ..……….257
T.2 TABİİ KAYNAKLARIN EKOLOJİK DENGELER ESAS ALINARAK
VERİMLİ KULLANIMI, KORUNMASI VE GELİŞTİRİLMESİ……………257
T.3 EKOLOJİK VE SOSYAL FAALİYETLERİN SONUÇLARININ ÇEVRENİN
TAŞIMA KAPASİTESİNİ AŞMAYACAK ŞEKİLDE PLANLANMASI…....257
T.4 ÇEVRENİN İNSAN PSİKO-SOSYAL İHTİYAÇLARI İLE UYUMUN
SAĞLANMASI……………………………………………………………….. 257
-VIII-

RESİM, TABLO VE GRAFİKLERİN LİSTESİ
RESİMLER
Resim 1: Yazılıkaya da Mağara Resimleri……………………………………………...1
Resim 2: Kars İl Haritası………………………………………………………………..2
Resim 3: Yazılıkaya da Mağara Resimleri……………………………………………...3
Resim 4: Urartu Çivi Yazıları………………………………………….………………..4
Resim 5: Ani Ebu Menuçehr Camii…………………………………..…………………7
Resim 6: Ani Fethiye Camiinde Selçuklu Kartalı…………………..…………………...8
Resim 7: Akkoyunlu Dönemine ait Koçbaşı Mezar Taşı……………….………………8
Resim 8: 1578 Osmanlı-Safevi Savaşını Anlatan Bir Nimyatür………….…………...10
Resim 9: Nusretnameden Kars Şehir Planını Gösteren Bir Minyatür…….…………...11
Resim 10: Şahin Şahnameden Kars Minyatürü…………………………………….…...12
Resim 11: Kars Şehrine ve Ahalisine Verilen Gazilik Madalyasının Ön ve Arka Yüzü..12
Resim 12: 1915 Yılında Sarıkamış Allahûekber Dağlarında Şehit Olanların Anısına
Dikilen Anıt…………………………………………...………………………13
Resim 13: Handere Orman Köyü (Sarıkamış)……………………………………………35
Resim 14: Kars Ovasında Kıvrılarak Akan Kars Çayı…………………………………...44
Resim 15: Türkiye-Ermenistan Sınırını Çizen Arpaçay…………………………………44
Resim 16: Kuyucuk Gölü……………………………………………………………….138
Resim 17: Kars Kalesi…………………………………………………………………...140
Resim 18: Selçuklu Sultan Sarayı ile Giriş Kapısı Ayrıntısı……………………………144
Resim 19: Ani Güneydoğu Surları………………………………………………………145
Resim 20: Büyük Katedral ve Gagik Kilisesi…………………………………………...146
Resim 21: Ebu Menu Çehr Camii……………………………………………………….147
Resim 22: Fethiye Camii………………………………………………………………...148
Resim 23: Kars Şehir Planı……………………………………………………………...151
Resim 24: Kars Turizm Haritası………………………………………………………....152
Resim 25: Selçuklu Sultan Sarayının Ön Kapı Süslemeleri……………………………..154
Resim 26: Bir Kars Gravürü……………………………………………………………..155
Resim 27: Kars Müzesinden Yöresel Kadın Giyimi Örnekleri………………………….157
Resim 28: Mahalli Kıyafetli Öğrenciler 19 Mayıs Kutlamalarında……………………..158
Resim 29: Vali Konağı…………………………………………………………………..165
Resim 30: Kafkas Oyun Ekibi…………………………………………………………...168
Resim 31: Yöresel Halk Oyunları Ekibi…………………………………………………169
Resim 32: Geve Adı Verilen Post Taklidi Tüylü Dokuma……………………………...169
Resim 33: Bir Gevenin Tersten Görünüşlü Tersi Zili Dokuma…………………………170
Resim 34: Bir Ucunda Yaba, Öteki Ucunda Deve Boynu Motifleri İşlenmiş Kilim……171
Resim 35: 1918 Yılında Kars, Ardahan ve Batum’un Kırk Yıllık Rus İşgalinden
Kurtuluşunu Anlatan Kufi Yazılar Bulunan Bardız Kilimi…………………..172
Resim 36: Sarıkamış Kayak Merkezi……………………………………………………174
Resim 37: Sarıkamış Kayak Merkezinin Zirvesi Cıbıltepeden Çevrenin Görünümü…...175
Resim 38: Sarıkamış Kayak Merkezinin Zirvesi Cıbıltepeden Çevrenin Görünümü…...175
Resim 39: Sarıkamış İlçesi ve Ormanlarından Bir Görünüş…………………………….176
Resim 40: Sarıkamış Kayak Merkezinden Bir Görünüş.………………………………..177
Resim 41: Sarıkamış Sarıçam Ormanlarından Bir Görünüş…………………………….177
Resim 42: Kars İli Maden Haritası………………………………………………………191
Resim 43: Türkiye Deprem Haritası…………………………………………………….244
IX

TABLOLAR
Tablo 1 Genelleştirilmiş dikme kesiti………………………………………………….32
Tablo 2 İlimizdeki Linyit Rezervi………………………………………………….…..33
Tablo 3 Silvikültürel Faaliyetler…………………………....………………….……… 35
Tablo 4 İlimizdeki Toprak Grupları ve Özellikleri……………….………….……..37-42
Tablo 5 İlimizdeki Ortalama Rüzgar Hızı………………………………….…………..46
Tablo 6 İlimizdeki Ortalama Rüzgar Hızı………………………………………….…..47
Tablo 7 İlimizdeki Ortalama Yerel Basınç……………….. ……………………..…….47
Tablo 8 İlimizdeki Ortalama Sisli Günler………………………………………...……47
Tablo 9 İlimizdeki Ortalama Nemli Günler……………………………………...……48
Tablo 10 İlimizdeki Ortalama Sıcaklık Değerleri…………………..…………………...48
Tablo 11 İlimizde Buharlaşmanın Aylara Göre Dağılımı……………………………….49
Tablo 12 İlimizde Yağışların Aylara Göre Dağılımı……………………………..….…..49
Tablo 13 İlimizde Kar Örtülü Gün Sayısı ve Ortalama Kalınlık………………..………50
Tablo 14 İlimizde Kar Örtülü Gün Sayısı ve Ortalama Kalınlık……………………..…50
Tablo 15 İlimizdeki 1996-2003 Yılları Arası SO2 ve PM Ortalama Değerleri……..…
...53
Tablo 16 İlimizdeki Yıllık Satılan Kömür Miktarı…………………………..……..…...55
Tablo 17 İlimizdeki Kamu Kurum ve Kuruluşlarındaki Kalorifer Sistemleri ile
Kullandıkları Yakıt Türü ve Miktarları…………………………………..56-58
Tablo 18 İlimizdeki İstasyon Mahallesindeki Kalorifer Kazanlarına Ait Veriler...….....60
Tablo 19 İlimizdeki Ortakapı Mahallesindeki Kalorifer Kazanlarına Ait veriler…..…...61
Tablo 20 İlimizdeki Yusufpaşa Mahallesindeki Kalorifer Kazanlarına Ait Veriler..…...63
Tablo 21 İlimizde Egzoz Emisyon Ölçümü Yapılan Araç Sayısı…………………...…..66
Tablo 22 İlimizdeki Akarsuların Durumu………………………………………...……..67
Tablo 23 İlimizdeki Derelere Ait kirlilik Sınıflaması…………………………..……69-71
Tablo 24 İlimizin Arazi Durumu…………………………………………………...……72
Tablo 25 Kars İlinin Şimdiki Arazi Kullanma Şekillerinin Kabiliyet Sınıflarına
Dağılımı……………………………………………………………………...73
Tablo 26 Şimdiki Arazi Kullanma Şekillerinin Kabiliyet Sınıflarına Dağılımı
Akyaka…………………………………….………………………………...74
Tablo 27 Şimdiki Arazi Kullanma Şekillerinin Kabiliyet Sınıflarına Dağılımı
Arpaçay……………………………………………………………………...74
Tablo 28 Şimdiki Arazi Kullanma Şekillerinin Kabiliyet Sınıflarına Dağılımı
Digor………………………………………………………….……………...75
Tablo 29 Şimdiki Arazi Kullanma Şekillerinin Kabiliyet Sınıflarına Dağılımı
Kağızman……………………………………………
.....................................75
Tablo 30 Şimdiki Arazi Kullanma Şekillerinin Kabiliyet Sınıflarına Dağılımı
Sarıkamış…………………………………………………….........................76
Tablo 31 Şimdiki Arazi Kullanma Şekillerinin Kabiliyet Sınıflarına Dağılımı
Selim…………………………………………………………........................77
Tablo 32 Şimdiki Arazi Kullanma Şekillerinin Kabiliyet Sınıflarına Dağılımı
Susuz……………………………………………………………...................78
Tablo 33 Ormanların Ağaç Türlerine Göre Dağılımı……………………………...…….81
Tablo 34 Ormanların Kapladığı Alanlar ve Bu Alanların Nitelik ve İşletme
Biçimi………………………………………………………………..………81
Tablo 35 Ormanların Yıllık Ortalama Arıtma ve Eta Durumu………………………….82
Tablo 36 Ormanlardan Elde Edilen Üretim Miktarı………………………………...…..82
Tablo 37 İşletme Müdürlüğüne ait Orman İçi ve Orman Kenarı Köyler………...……...82

Tablo 38 İlimizdeki Flora Türleri………………………………………………..…84-133
Tablo 39 İlimizdeki Yaygın Memeli Türleri…………………………………...………134
Tablo 40 İlimizdeki Yaygın Kuş Türleri……………………………………………….135
Tablo 41 İlimizdeki Sürüngenler ve Amfibia Grupları…………………………..….…136
Tablo 42 İlimizdeki Sit Alanları ve Tescilli Taşınmazlar………………………..…….139
Tablo 43 İlimizdeki Turizm Belgeli Konaklama Tesisleri……………………………..178
Tablo 44 İlimizdeki Yatırım Belgeli Konaklama Tesisleri………………………….....179
Tablo 45 İlimizdeki Belediye Belgeli Konaklama Tesisleri…………………………...179
Tablo 46 İlimizdeki Tarımsal Üretim Ürünleri………………………………………...180
Tablo 47 İlimizdeki Hububat Ürünleri Ekim Alanı…………………………………..181
Tablo 48 İlimizdeki Yem Bitkileri Ekim Alanı……………………………………...…181
Tablo 49 İlimizdeki Endüstriyel Bitkileri Ekim Alanı………………….. ………….... 181
Tablo 50 İlimizdeki Baklagil Üretimi ……………………………………………..…..182
Tablo 51 İlimizdeki Meyve Üretimi……………………………...................................182
Tablo 52 İlimizdeki Sebze Üretimi……………………….…………………….….…..183
Tablo 53 İlimizdeki Büyükbaş ve Küçükbaş Hayvan Sayısı……………………….....184
Tablo 54 Hayvan Varlığımızın İlçelere Göre Dağılımı……….…………………….…184
Tablo 55 İlimizdeki Süt Üretimi …………………………………… ………...........…184
Tablo 56 Kesilen Hayvanlar ve Elde Edilen Et miktarı………………………….….…185
Tablo 57 İlimizde Tavuk, Kaz, Hindi ve Yumurta Üretimi…………………………....186
Tablo 58 İlindeki Kovan Mevcudu ve Bal Üretimi .……………………...…….……...186
Tablo 59 İlimizde Kullanılan Zirai Mücadele İlaçları ………………………….……...186
Tablo 60 İlimizde Kullanılan Gübre Türleri ……………………...…………….……..187
Tablo 61 İlimizdeki Malzeme ocağı İşletmeleri……………………………….…. …..189
Tablo 62 Linyit Rezervleri…………………………………………………………….192
Tablo 63 İlimizdeki Enerji Tüketimi………………………………………………….193
Tablo 64 İlimizdeki Suyu Yetersiz Olan Köyler…………………………………197-198
Tablo 65 İlimizdeki Köy İçme Suları………………………………………….……...199
Tablo 66 Kars Merkez ve Köylerinin İçme Suyu ve Yol Durumu…………...…..199-200
Tablo 67 Akyaka İlçesi ve Köylerinin İçme Suyu ve Yol Durumu…………..……….201
Tablo 68 Arpaçay İlçesi ve Köylerinin İçme Suyu ve Yol Durumu………….……….202
Tablo 69 Digor İlçesi ve Köylerinin İçme Suyu ve Yol Durumu…………….……….203
Tablo 70 Kağızman İlçesi ve Köylerinin İçme Suyu ve Yol Durumu……………204-205
Tablo 71 Sarıkamış İlçesi ve Köylerinin İçme Suyu ve Yol Durumu……………206-207
Tablo 72 Selim İlçesi ve Köylerinin İçme Suyu ve Yol Durumu……………..………208
Tablo 73 Susuz İlçesi ve Köylerinin İçme Suyu ve Yol Durumu……………..………209
Tablo 74 İlimizde Sağlıklı Suyu Olamayan Köyler………………………….……….210
Tablo 75 Kars İli Yeşil Alan Envanteri……………………………………….……….211
Tablo 76 İlimizdeki Araç Sayıları……………………………………………………..213
Tablo 77 Yatırım Projeleri İzleme Raporu…………………………………….………214
Tablo 78 İlimizdeki Baz İstasyonlarının Durumu………………………..…….……...217
Tablo 79 İlçelere Göre Şehir ve Köy Nüfusu…………………………...…………….221
Tablo 80 Nüfusun Yaş ve Cinsiyet Gruplarına Göre Dağılımı………………..………221
Tablo 81 Genel Nüfus Sayımlarına Göre Kars İli Nüfusu……………………..……...222
Tablo 82 Sağlık Kuruluşlarından Çıkan Atıkların Durumu…………………….……..224
Tablo 83 Kars İli Atıklarının Dağılımı………………………………………….…..…226
Tablo 84 Kağıt Atığın Geri Kazanılmasının Sonuçları………………………………..227
Tablo 85 Atık Metallerin Üretimde Tekrar Kullanılmasının Sonuçları…………...…..227
XI

Tablo 86
Tablo 87
Tablo 88
Tablo 89
Tablo 90
Tablo 91
Tablo 92
Tablo 93
Tablo 94
Tablo 95
Tablo 96
Tablo 97
Tablo 98
Tablo 99
İlimizin Ana Caddelerindeki Trafik Gürültüsünün Durumu……...………..229
İlimizde Meydana Gelen Doğal Afetler……………………………..……..232
İlimizde EYY ile Yapılan Afet Konutları…………………………………234
İlimizde İhale Yöntemiyle Yapılan Afet Konutları…………………...235-237
İlimizde Görülen Zoonoz Hastalıklar…………………………………..….244
İlimizde Yapılan Gıda Analizleri……………………………………….….245
Kars İli Sağlıkla İlgili Eşya ve Malzeme İnceleme Sayıları……………….246
Kars İli Sağlıkla İlgili Eşya ve Malzeme İnceleme Sayıları……………….247
Kars İli Aşılama Çalışmaları…………………………………………….…248
Aşıların ve Serumların Tüketim, Stok ve İhtiyaç Durumu………………...249
Aşı Sonuçları Tablosu……………………………………………………..250
Bebek Ölüm Nedenleri………………………………………………….….251
1999-2003 Yılları Bebek Ölüm Hızları………………………………….…251
Ölümlerin Yaş ve Cins Gruplarına Göre Dağılımı…………………….252-253
XII

GRAFİKLER
Grafik 1: Kars İli 1996-2003 Yılları Arası SO2 ve PM Ortalama Değerleri…..… ……54
Grafik 2: Ortakapı Mahallesi Kontrol Sonuçları……………………………….………62
Grafik 3: Yusufpaşa Mahallesi Kontrol Sonuçları……………………………..………64
Grafik 4: Yakıt Türlerine Göre Kazan Sayıları………………………………..………..65
Grafik 5: Tarım Arazisi Dağılımı………………………………………………………79
Grafik 6: Kars İli Arazi Dağılımı……………………………………………………..180
XIII

(A) COĞRAFİK KAPSAM
A.1 – GİRİŞ
Kars ve çevresini kapsayan çalışma alanında, çok dar bir alanda yüzeylenen
Perme- İriyas yaşlı Metaformiftler ve Kampaniyen öncesinde yerleşen ofiyolitler
kayalardan başka, üst miyosende başlayan ve orta- üst Pleyistone kadar devam eden süreç
içinde çeşitli evrelerle etkin olan volkanizma ürünleri ve bunlarla yanal göl ortamı
çökelleri ile akarsu taşkın ovası çökelleri yer almaktadır. Çalışma alanında ilk volkanizma
ile üst miyosendeki Çamurludağ anzdeziti oluşmuştur. Bunların üzerine Diskordansla
tabanda bloklu çakıltaşı üyesi gelen Mescitli formasyonu pomzalı tüflerden oluşur ve
olivinli horum bazalt ile son bulur. Batıda üst miyosen – alt miyosen yaşlı Mescitli
formasyonu çökelirken, doğuda yanal geçişli olarakyine aynı yaş konağında koyu sarı kum
taşları yeşilimsi sarı tüflü ve karbonatlı kil taşı ve marnlardan oluşan Horasan formasyonu
çökelme devam etmiştir. Yine alt piyosen yaşlı boyalı andezitli ve Yukarısallıpınar üyesi
çalışma alanının kuzeydoğu kesimlerinde yerleşmişlerdir. Üst piyosende faaliyete geçen
Süphan volkaniti ve asidik lav üyesi asit karakterli olup bölgedeki Aladağ ve Süphandağ,
Soğanlıdağ ve Dumanlıdağ volkanitleri ile aynı evreye sahip olup benzer karakterlidirler.
Doğudaki Ağadeve dasiti ve Dikmeköy andeziti üst pliyosen- alt pleyitosen yaşlı olup
bölgedeki en viskoz volkanizmayı oluşturur. Çalışma alanındaki volkanizmanın son
evresini oluşturan alt pleyitosen yaşlı melikler bazaltı plato bazaltı niteliğinde olup, diğer
birimlerin üzerine onları pişirerek akmıştır. Akarsu ve taşkın ovası çökelleri olan, çakıltaşı,
kumtaşı, kiltaşı ve killi kireçtaşı seviyeli Karakurt formasyonu kendinden yaşlı bütün
birimlerin üzerine açısal diskordansla gelir.
KARS İLİNİN TARİHCESİ
A.1.1 – Tarih Öncesi
1941 – 1942 yıllarında Kars’ta yedek subay olarak görev yapan İsmail Kılıç
KÖKTEN, bu dönemde ilimizde tarih öncesine ait araştırmalar yapmıştır. İ. Kılıç
KÖKTEN’in yönetimindeki bu çalışmalar ile Kars bölgesi kültür tarihinin, komşu
bölgelerde olduğu gibi Alt Paleolitik Döneme değin uzandığı kanıtlanmıştır.
Kars yöresinde avcı-toplayıcı Paleolitik Dönem insanlarından günümüze kalan
buluntular yeryüzündeki en eski kültürlerden birisinin bu yörede olduğunu göstermektedir.
Resim 1 : Yazılıkaya’da Mağara Resimleri

Resim 2: KARS İL HARİTASI
2

Paleolitik Dönem :
Alt Paleolitik Dönem : Bu döneme ait buluntuların ele geçtiği yöreler şunlardır:
Susuz ilçesi, Cilavuz Dere düzlüklerinde ve Kars Platosunda, Şölyen-Aşölyen tipte
işlenmiş ve alt paleolitik döneme tarihlenen bir el baltası, Ağzıaçık (azacık) Suyunun
batısındaki düzlüklerde oval çevreli, iki yüzü çok güzel işlenmiş, ucundan biraz kırılmış bir
başka aşölyen baltası, Anı çevresinde ele geçen bir el baltası; Yazılıkaya’nın yaklaşık 6 km
güneyinde şölyen tipte el baltaları ve iri yongalar bulunmuştur.
Orta Paleolitik Döneme ait ise, Borluk Vadisinde Musteryen tipte bir araç,
Ağzıaçık Suyunun batısında bazalttan yapılmış çok aşınmış musteryen tipte bir uç,
Yazılıkaya, Tombultepe’ye yakın Kurbanağa Mağarasında taş araç ve ocak yerlerine
rastlanmıştır.
Üst Paleolitik Dönemde avcılık ve toplayıcılık yöntemlerinde farklılaşma olduğu,
araç-gereç yapımının geliştiği görülmüştür. Yine bu dönemde duvar resimleri de ortaya
çıkmıştır. Camışlı Köyü’nün batısında, Aladağ’ın doğu yamaçlarındaki Yazılıkaya’da
bazalt yapılı bir kayanın dik ve düzgün yüzünde biri büyük, biri küçük iki panoya
rastlanmıştır. Büyük pano, yerden dört metre yükseklikte, yaklaşık 14 metre uzunlukta ve
3-4metre genişliktedir. Küçük pano ise aynı duvarındoğu uzantısı üstündedir.Yazılıkaya
panolarında hayvan ve insan figürleri vardır. Figürlerin çoğu dağ keçileri, geyikler, geyik
yavruları ve eşeklerden oluşmaktadır. Bunlar o dönemdeki doğa koşullarının avcılık ve
toplayıcılığa elverişli olduğunu ortaya koymaktadır. Yazılıkaya’nın yanı sıra aynı yerde
bulunan derinliği 11,5 m, iç genişliği 5,5 m, ağız genişliği 12,5 m olan ve güneye bakan
Kurbanağa Mağarası araştırmalarında da yine Üst Paleolitik döneme ait taş araç gereçler
bulunmuştur.
Mezolitik Dönem : Paleolitik dönemi izleyen
mezolitik dönem, mikrolit adı verilen minik araç-gereçlerler
tanınmaktadır. Kars yöresinde de İ.Kılıç KÖKTEN’in
Aras Vadisi’nde yaptığı araştırmalarda bu araçlardan ele
geçmiştir. Bu ve diğer paleolitik buluntular Rusya
topraklarında saptanan benzerleri ile karşılaştırıldığında,
bölge yerleşme tarihinin komşu bölgelere koşut olarak,
Paleolitik Dönemle başlayı, Mezolitik Dönemde de
devam ettiğini göstermektedir.
(2003 Kars
Neolitik Dönem : Neolitik Dönemi Kars yöresinde gerçek anlamda bir yerleşme
yeri değil, Akçakale Adası’ndaki taş anıtlar ve kaledeki
duvar resimleri temsil etmektedir. Bu resimler, yöredeki
neolitik dönem yaşantısına bir ölçüde açıklık getirdiği için
önemlidir.
Resim3: Yazılıkaya’da Mağarası
Çıldır Gölü’ndeki Akçakale Adası’nda Dolma Tepe eteklerinde kaya anıtları
bulunmuştur. Ada menhirler, dolmenler ve kromlekler ile doludur.
İ. Kılıç KÖKTEN’e göre; bu taş anıtlar neolitik dönem tekniği ile yapılmıştır. Çok
kaba taşlarla örtülü iç duvarlar, kaba ve büyük taşlarla örtülü damlar, Avrupa
dolmenlerinin bazılarında görülen tekniği anımsatmaktadır. Avrupa kültürüne özgü olduğu
kabul edilen bu tip taş anıtlara doğuda ilk kez Kars’ta rastlanmıştır. Anıtların ortasında
açılan bir sondaj çukurunda, çok kaba, mat siyah renkli değişik biimlerde çanak-çömlek
parçaları bulunmuştur.
Yazılıkaya-Kurbanağa Mağarası’nın doğusunda, kale denilen tepede açılan bir sondaj
çukurunda da üst katmanda farklı bir katman saptanmış ve bunun Son Neolitik Dönemden
kalmış olabileceği öne sürülmüştür. Kaledeki duvar resimlerinin ise Son Neolitik Dönem
ya da İlk Tunç Çağı sonlarında yapıldığı sanılmaktadır.
3

Kalkolitik Dönem : Araç-gereç yapımında bakır kullanılmaya başlamasıyla
belirlenen kalkolitik dönemin Kars yöresindeki buluntu yeri Kağızman’ın güney kesiminde
yer almaktadır. Mısır Dağı yerleşme yerinde, yapılan araştırmalarda, kalkolitik dönem
özellikleri taşıyan buluntular ele geçmiştir. Bakır Çağı da denien bu dönemin izlerine,
Anı’da ve Azat Köyü’ndeki höyükte de rastlanmıştır.
İlk Tunç Çağı : Bu dönem bakırla kalayın karıştırılmasıyla elde edilin tuncun, araç
yapımında kullanılmaya başlamasıyla ayırt edilen bir dönemdir. İlk tunç çağı, Kars
bölgesinde Yazılıkaya’nın dibinde açılan Küçük Deney Çukuru’nda ve Kurbanağa
Mağarası yakınındaki sondajda ele geçen çanak-çömleklerle ve aynı mağaranın doğusunda,
kale denilen, üstü düz yüksek tepedeki sondaj çukurunun buluntularıyla bilinmektedir.
0
Resim 4: Urartu Çivi Yazıları
Kale mevkiindeki açmada, İlk Tunç Çağından kalma bir açkı taşı, el değirmeni
taşları, bir çekiç, delinmiş, üstü çizgi-süslü hayvan parmak kemikleri, küçük bir taş
hayvan; el yapımı çanak-çömlekler ve yapı kalıntıları olduğu düşünülen iri taş yıkıntıları
bulunmuştur.
Tüm bu araştırmalardan çıkan sonuç; Kars yöresinin Paleolitik Dönemden
başlayarak Orta Tunç Çağına değin kesintisiz bir kültür silsilesine mekan olduğudur.
A.1.2 – Yazılı Tarih Sonrası Kars
Urartular : Yazılı tarih dönemleri Kars bölgesinde Urartularla başlamaktadır. M.Ö.
IX. VE VI. Yüzyıllar arasında Van Gölü çevresi merkez olmak üzere kuzeyde Çıldır,
kuzeydoğuda Gökçe Gölü çevresi, doğuda İran içleri, güneydoğuda Urmiye Gölü, güneyde
Şanlıurfa, batıda da Fırat Irmağı ile sınırlanan bölge Urartu Krallığının egemenliği
altındaydı.
Urartu, Asur Kralı I. Salmanassar’ın yazıtlarında (M.Ö. 1273-1244) Uruatri (dağlık
bölge) olarak anılmakta, aynı yazıtta Asur Kralının bu adla bilinen ülkeleri ele geçirdiği
bildirilmektedir.
4

Urartular çağında Bingöl’den, Çıldır Gölü ile Gökçe Gölü bölgesine değin uzayan
yerlerde, insanların çok sık bir yerleşim gösterdiği ve buralarda ondan fazla yerli krallık
kurulduğu bilinmekle beraber, bu yerli krallıklar tabi oldukları büyük krallığa zenginlikleri
nispetinde altın, gümüş, tunç, at, öküz ve koyun olarak ağır vergiler ödemiş, sık sık isyan
etmeleri sebebiyle de ağır bir şekilde cezalandırılmışlardır. Bu yerli krallıklar içerisinde
Kars’taki Diauekhi Krallığı komşularına göre daha büyük ve kuvvetliydi. Bilhassa kıymetli
madenlerden vergi ödemekte idi ki; bu durum Kağızman Deresindeki altın, gümüş ve
Bardız’ daki bakır madenlerinin o dönemde işletildiğini ortaya koymaktadır.
Kimmer – İskit Akınları : M.Ö. VII. Ve V. Yüzyıllar arasında İskitlerin baskısı
karşısında başka topraklara göç etmek zorunda kalan Kimmerler, kendilerine yeni bir yurt
aramak amacıyla Anadolu’ya girmeye başlamışlardır. Bu göç ve istilalar Asur ve Urartu
devletlerini büyük sarsıntılara uğratmıştır. Urartu Kralı II. Rusa (M.Ö. 685-645) bu göçebe
topluluklarla dostça ilişkiler kurmaya çalıştı.
Kimmerlerle İskitlerin saldırıları ile yıkılma eşiğine gelen Urartu Krallığına son
darbeyi Medler vurdu. Medler özgürlüklerini kazanarak Asur devletini ortadan kaldırmış,
bunun ardından ise bölgedeki Urartu hakimiyeti sona ermiştir.
Persler : M.Ö. 550’de Urartu toprakları Pers egemenliğine girmiştir. Persler, Orta
İran’dan Ege Denizi7ne kadar geniş bir bölgeyi egemenlikleri altına almışlarıdır. Persler
kurdukları devleti dış ülke topraklarını talan ederek ya da fethederek ayakta tutmaya
çalışıyor, dolayısıyla kendi halkı üzerindeki ekonomik, sosyal ve siyasal baskı hafifliyordu.
“Krallar kralı” olarak anılan Pers imparatoru Dara ülkeyi satraplık denen, 23 büyük ve 127
küçük birime bölerek merkezden yönetiyordu. Bugünkü Kars yöresi 18. Satraplık içinde
yer alıyordu. Bu bölge satraplığa yılda 400 gümüş talent vergi vermek ve Dara’ya 20.000
at göndermekle yükümlü idi.
Araks Krallığı : Farklı etnik bölgelerden oluşan Araks Krallığının merkezi, bugünkü
Azerbaycan sınırları içindeki içinde ki Armavir’di. Krallığın sınırları batıda Murat Suyuna
kadar uzanmaktaydı. Araks Kralları daha sonraları Muş yöresini de topraklarına kattılar.
Bu arada İran-Azerbaycan bölgesinde egemenlik kurmuş olan Partlar, Araks Krallığının
yayılma politikasına karşı çıkarak, Arakslara savaş açtılar ve Araks Krallığını büyük bir
yenilgiye uğrattılar.
Tigran Dönemi : Araks Krallığı yenilmesine rağmen ortadan kalkmadı. Tigran
Araksların başına geçti ve topraklarını genişletmeyi sürdürdü. Merkezi Urartu olan Tigran
Devletinde toplumsal yaşamda göçebe kültürü devam ediyor, av ve savaş eğlenceleri
Tigran Kültürünü oluşturuyordu. Tigran’ın egemenliği M.Ö. 64’de Roma istilalarına kadar
sürdü.
Sasaniler Dönemi : Sasani Kralı Yezdigerd’in bölgede başlatmış olduğu dinsel
baskılar sonucunda Doğu Anadolu’da çatışmalar ve huzursuzluklar başladı. Sasanilerin
Roma ve Bizanslılarla da çatışmaları olmuş, fakat Bizanslılar bu dönemde bölgeye
yaptıkları seferlerden bir sonuç alamamıştır. Tam bu dönemde Müslüman Araplar bölgede
yeni bir siyasal güç olarak görünmeye başlamıştır.
Suriye, Irak ve Mısır’da egemenlik kuran Araplar, 630 yıllarında İran’ı da ele
geçirdiler. Halife Hz. Ömer 642’de Nihavent savaşlarıyla bölgedeki Sasani egemenliğine
son verdi.
5

A.1.3 – İslam Uygarlıkları Dönemi :
Arapların Güneydoğu ve Doğu Anadolu’yu ellerine geçirmek amacıyla yaptıkları
seferlerin ilki 638 yılına rastlar. Halife Hz. Ömer zamanında Iyas Bin Gazem
komutasındaki Arap ordusu Van Gölünün kuzeyine kadar ilerledi. 642’de ise Habib Bin
Mesleme komutasındaki ordu Van Gölü yöresinden kuzeye yürüyerek Divin’i aldıysa da
Kars’ı ele geçiremedi. Kars yöresinin bir bölümü 646’da Araplara kendiliğinden teslim
olmuş ise de, yöre halkı Selçukluların bu bölgeye geldiği 1064 yılına kadar 418 yıl
boyunca Hıristiyan kaldı.
Gregoryanlığı benimsemiş olan halk, kendilerini Ortodoks Bizanslıların dinsel
baskılarından kurtaran Arap yönetiminden hoşnuttu. Ama Bizans İmparatoru 2. Konstantus
655’de 100.000 kişilik ordusuyla Erzurum ve Kars yoluyla Divin üzerine yürüdü. Bölgeyi
yeniden Bizans topraklarına kattıktan sonra geri döndü. Bunun üzerine yöre halkı
Malazgirt’teki Arap ordusuna başvurarak bölgeyi Bizanslıların elinden kurtarmasını
istediler. Şam Valisi Mauviye Bizanslılara karşı Araplarla birlikte savaşan Reştunili
Teodoros’u bölge yöneticisi ilan etti ve Araplar yörede bir süre egemen oldular. Ancak
657’de Araplar arasında çıkan anlaşmazlıklar üzerine Bizanslılar bölgeyi yeniden ele
geçirdiler. Emevi Halifesi Abdulmelik döneminde (685-705) Mervan Bin Muhammed
komutasındaki Arap ordusu, Divin’i de ele geçirdi ve Bizanslıları yöreden çıkardı (693).
Bu tarihten sonra bölge kesin olarak Arap yönetimi altına girdi. Ancak 771’de ağır
vergilerden bunalan Hıristiyan Türkler Namıkonlu Artavasd önderliğinde Araplara karşı
ayaklandılar. Abbasi halifesi Mansur, 722’de İsmail Bin Amirü’l Harisi komutasındaki
30.000 kişilik bir orduyu Kars üzerine gönderdi. Hıristiyan Türkler yenildiler. Tarihte
“Bagrevand Savaşı” diye anılan bu çatışmayı kazanan Araplar yöre Hıristiyanlarının başına
Bagratlı Aşut’u getirdiler. Aşut’un yerine geçen oğlu Senbad, halifece patrik olarak atandı.
Bagrat, II. Abbas döneminde (928’de) Kars Bagara ve Erasgavork’tan sonra Bagratlıların
üçüncü merkezi oldu. III. Aşut, 962’de kendisine Anı’yı başkent seçince kardeşi Muşel’e
merkezi Kars olan Vanand Beyliğini verdi. Bu durum 1045’e kadar sürdü. Buf tarihte
Bizans İmparatoru IX. Konstantinos Monomakhos, Anı üzerine yürüdü. Önce Anı
Bagratlılarını yendi. Kars Bagratlılarını da kendisine bağladı. Buralara askerler
yerleştirerek Türklerin ileri hareketlerini durdurmaya çalıştı.
6

Resim 5: Anı Ebu Menuçehr Camii
A.1.3.1 – Selçuklular Dönemi :
Büyük Selçuklu Devleti’nin kurucusu Tuğrul Bey’in amcasının oğlu Yabgu Hasan
Bey 1048’de Anı üzerine saldırıda bulunarak Bizanslılara yenik düştü. Kendiside bu
savaşta şehit edildi. Tuğrul Bey bunun üzerine Azerbaycan Valisi İbrahim Yınal’ı Anı’ya
gönderdi. Erzen ele geçirildi. Bizanslılar buna karşılık verdilerse de Türkler Bizanslıları
yenerek Kars’tan Elazığ’a kadar olan bölgeye bir çok Türkmen aşiretlerini yerleştirdiler.
Tuğrul Beyin Anadolu’ya başlattığı seferler pek başarılı olamadı. Ancak Anı bölgesine
düzenledikleri akınlarla Bizans sınırlarını zor ladılar. Tuğrul Beyin ölümüyle yerine
geçen Çağrı Beyin oğlu Alparslan önce Türkmen Beyleri arasındaki birliği sağladı ve daha
sonra 1064 yılında Anı Kalesini uzun bir mücadeleden sonra ele geçirdi. Alparslan Anı’nın
güvenliği için Kars’ında Selçuklu topraklarına katılmasını istiyordu.
Alparslan’ın 1064 yılındaki “İlk Rum Seferi” ile alınan yerler bir daha Bizanslıların
eline geçmemiştir. Rumlar buralardan atılıp, merkezi Anı olan ve Selçuklulara bağlı Anı-
Şeddadlılar hükümeti kurulmuştur ki; şimdiki Türkiye’nin yani küçük Asya da ki
Müslüman Türk Devletinin temelleri de bu yılda Alparslan’ın eliyle atılmıştır. 1064 yılı
fetihleri, milli varlığımız ve dünya tarihi bakımından önemlidir. Alparslan ve oğlu
Melikşah döneminde Kars ve civarı barış içinde bir dönem yaşamıştır. Yalnız Melikşah’ın
oğulları arasında taht için yapılan mücadele Kras yöresinde de düzensizliğin baş
göstermesine neden oldu.
7

Selçuklu tahtı için Muhammed Tapar, Berkyaruk ve Sencer çekişiyorlardı.
Muhammed Tapar ile Berkyaruk 1103’te Anı yöresinde karşı karşıya geldiler Tarih te
“Divin Savaşı” diye anılan savaşta Muhammed Tapar yenildi. Kardeşler arasında yapılan
anlaşmayla Kızılözen’in kuzeyi ile Musul ve Şam Muhammed Tapar’a, Hora san’la
Maveraünnehir yöresi Sencer’e He medan, İsfahan ve Bağdat Berkyaruk’a kal dı.
Berkyaruk 1105’te ölünce bölgede yine karışıklıklar çıktı. Muhammed Tapar’ın ege
menliğini tanıyan Anı Şeddadlıları Dilmaç oğulları’nın saldırısına uğradı. Dilmaçoğul ları
Divin üzerine yürüyüp, Divin’i ele geçirdiler. Anı şehrini koruyan Şeddatlılar ise
Fadlun’un oğlu Mahmud’un emirliğini tanıdılar.
Bir süre sonra Saltuklular Anı şehrine gelmiş fakat Gürcüler Saltukluları büyük bir
bozguna uğratmıştır. Bunun üzerine Anı halkı, Fahrettin Saddad’ı ülkeden kovdu. Gürcü
Kralı Dimitri’nin oğlu III. Giyorgi, yerli Ermeni halkı ile anlaşarak şehri ele geçirdi.
Anı’nın Hıristiyanların eline geçmesiyle bölgedeki Müslüman Beyler bir birlik
oluşturdular. Fakat, şehri ele geçiremediler. Anı, 1164 yılına dek Gürcü egemenliğinde
kaldı. Ancak, Anı şehri 1164'te tümüyle Selçukluların eline geçti.
Bu arada Selçuklu Devleti yine karışıklıklar içinde idi. Sultan Gıyasseddin Mesud
döneminde atabeyliğe yükselen Şemseddin Eldengiz, sultanın ağabeyi Tuğrul Beyin dul eşi
Narinç Hatunla evlendi. Eldengiz, Selçukluların Azerbaycan Emiri Süleyman Şah’ı
tahtından indirerek üvey oğlu Arslan Şah’ı emir ilan etti. Arslan Şah 1163’te Erzen, Ahlat,
Erzurum emirliklerinin ordularını, Atabey Eldengiz komutasında Anı ve Divin üzerine
gönderdi. Kral III. Gyorgi kesin bir yenilgiye uğrayarak, geri çekildi.1164’te yöre tümüyle
Selçukluların eline geçti. Atabey Eldengiz olası bir Gürcü saldırısına karşı kalenin sur ve
burçlarını onarttı. Daha sonra İsfahan’a geri döndü. Bundan sonraki 10 yıl içinde Anı
tümüyle onarılarak ekonomik yaşamı canlandıysa da, bu durum uzun sürmedi ve 1174’te
III. Giyorgi’nin saldırısıyla yeniden Gürcülerin eline geçti. III. Giyor gi’nin yerine geçen
kızı Tamara, Gürcistan’da güçlü bir askeri kuvvet oluşturdu. Bu kuvvetler 1200’de Anı’yı
ele geçirerek Şeddadlılar yönetimine son verdiler. Ayrıca Güneydoğu Anadolu’ya dek
inerek yayılmacılık siyasetini sürdürdüler.
Resim6: Anı Fethiye Camiinde Selçuklu Kartal Resim 7: Akkoyunlu Dönemine Ait Koç Başı Mezar Taşı
Gürcistan Başkomutanı Avak Sargis 1231’de Anı ve Kars’ın genel valisi oldu.
1239’da birkaç koldan gelen Moğollar kısa zamanda Tiflis dahil tüm Gürcistan’ı, Anı,
Kars ve Sürmari’yi ele geçirdiler. Moğollar 1243 Kösedağ Savaşı’ndan sonra, Anadolu
Selçuklularını tümüyle kendilerine bağladılar. 1239-1355 yılları arasında 116 yıl boyunca
Kars, Moğolların yönetiminde kaldı. Bunun 1239-1256 arası Cengizli Valilere, 1257den
sonrası da İlhanlılar’a bağlı olarak geçmiştir. İlhanlı döneminde Kars ilinin merkezi sayılan
Anı bazı vergilerden muaf tutulmuştur.1356’da Altınordu hükümdarı Canı Beyin (1339-
8

1357) eline geçen Kars ve yöresinde 1380’de ise Karakoyunlular hakimiyet sağladı. 387’de
Timur’un ele geçirdiği Kars, vergi ödemek koşuluyla Firuz Tiri Baht’a teslim edildi ve
Timur Türkistan’a geri döndü. Bu durumdan faydalanan Karakoyunlular bağımsızlıklarını
ilan ettilerse de, 1394’te Timur Kars’ı tekrar ele geçirdi. Timur’un 1405’te ölümü ile
karakoyunlu hükümdarı Kara Yusuf taht kavgasından yararlanarak Kars’ta tekrar
hakimiyet sağladı. Böylece Kars ve yöresi, 1406-1468 yılları arasında Karakoyunlu
egemenliği altında kaldı. Kara Yusuf’un saltanatının son yıllarında ise Sahruh
Azerbaycan’ı ele geçirdi. Karakoyunlular Sahruh’u geri çekilmeye zorladı. Karakoyunlu
Hükümdarı Cihan Şah, devleti 20 yıl bağımsız olarak yönetti. Bu süre içinde Ardahan,
Posof ve Çoruh yöresiyle birlikte, İran’ın büyük bölümünüde topraklarına katarak,
Karakoyunlu Devletinin sınırlarını Umman Denizine kadar genişletti.
1453’te Akkoyunlu tahtına çıkan Uzun Hasan Karakoyunlularla, Osmanlıları
ortadan kaldırmak amacıyla önce Karakoyunlulara saldırdı. Akkoyunlular uzun
savaşlardan sonra 1468’de tüm yöreyi ve bu arada Kars’ı ele geçirdiler. Daha sonra
Osmanlı Devleti’ne de saldıran Uzun Hasan Otlukbelin’de yenilerek (1473) güç kaybetti.
Akkoyunlular kısa zamanda çöktüler ve AkkoyunluDevleti’nin yerine Safevi Devleti
kuruldu. Bu devletin egemenliği döneminde Kars ve yöresi büyük yıkım gördü.
1514 Çaldıran Savaşı’nda Şah İsmail’i yenilgiye uğratan Yavuz Sultan Selim
Kars7ta konakladı. Ordudaki yorgunluk ve huzursuzluk sebebiyle, Doğu Anadolu’yu tam
olarak egemenliğine alamadan İstanbul’a geri döndü.
A.1.3.2 – Osmanlı Yönetimi :
Kanuni Sultan Süleyman 1534’te yaptığı sefer sonucunda Kars’ı Osmanlı egemenliği
altına aldı ve 1548 yazında Kars’ı imara girişti. Süleyman Çelebi idaresindeki 5000 atlı
ise Safili sınırında bekliyordu. Yazın Tahmaspoğlu İsmail Mirza ile gelen Kaçarlı Gökçe
Sultan idaresindeki büyük bir Safili ordusu ansızın Kars’ı bastı. Kars’ın imar edilen yerleri
söktürülüp, yıkıldı. Bu Safili akınından cesaretlenen Atabekliler de taarruza geçti.
Yusufeli, Artvin ve Tortum bölgelerini geri aldılar. 1548 sonbaharında Erzurum’a
gelen bir Osmanlı ordusu, padişahın buyruğu ile H.955 Recep ayına Atabekliler yurduna
girip buraları yeniden fethettiler.1549’da Gök ve Ardahan kaleleri onarıldı ve bölgeye
asker yerleştirildi. Ancak Safevilerin saldırıları durmadığından, 1578’de yapılan Osmanlı-
Safevi Savaşı sonucunda Osmanlı Devleti Çıldır’ı ele geçirerek Çıldır Eyaletini kurdu.
Lala Mustafa Paşa yıkık ve harap olan Kars’ı büyük ölçüde onardı. Safevi hükümdarı Şah
I. Abbas’ın Revan’ı almasının ardından, 1604’te yapılan barış sonucunda şehri terk
eden halk geri döndü. 1639’da yapılan anlaşma sonrasında Kars 95 yıl sürecek olan bir
barış dönemine girdi.
1734 yılında ise Afganlı Nadir Şah Kars’ı kuşattı. Yapılan barış antlaşması
sonucunda Revan İran’a, Kars ve yöresi Osmanlılara bırakıldı. Nadir Şah’ın 1736’da tekrar
Osmanlı topraklarına saldırması üzerine yapılan savaş sonucunda, 1746’da barış anlaşması
imzalındı ve Kars uzun süre barış içinde yaşadı.
9

Rusların Saldırı ve İşgalleri :
Resim 8: Rusların Saldırı ve İşgalleri
Bu barış dönemi ise Rusya’nın güçlenmesiyle sona erdi. Ayrıca XIX. Yüzyılın ilk
çeyreğinde İranlılar Kaçer Hanedanlığı döneminde üç yıl üst üste Kars’a saldırdılar. İran
saldırıları 1823’te Erzurum Antlaşması ile sona erdi ki; bu saldırıları Rus ordusunun
hücumu izledi. Sıcak denizlere açılma hayallerini gerçekleştirmek amacıyla ilk olarak
1807’de Kars’a saldıran Ruslar, 1828’de önce şehri, sonra iç kaleyi işgal etti. Şehir yıkıldı
ve yağmalandı. 1829’da imzalanan Edirne Antlaşması ile Ruslar geri çekilmek zorunda
kaldılar. Fakat Ruslar Ahıska Şehrini ve altı sancağını savaş tazminatıyerine sayıp, geri
vermediler.Kıırım Savaşı sırasında, 16 haziran 1855’te üçüncü defa Kars’ı kuşatan Ruslara
karşı, küçük yaştaki çocuklar bile “Gönüllü Alayı”na katılıp çarpıştı. Sıvastopol
bozgununun acısını çıkarmak için, General Muravyev kumandasında 54 bin kişilik ordu
ile 29 eylül 1855’te hücuma geçen Ruslar, tabyalarda yedi buçuk saat süren kanlı
muharebeler sonunda ağır bozguna uğrayıp, 20.000 asker zaiyat verdiler. Bu müdafaada,
yalnız şehir halkından tabyalarda altısı kadın, dokuzu din alimi olmak üzere 70 şehit ile,
230 yaralı verilmişti. 1855 Kars zaferini gören ve Kanadalı General Williams yazdığı
raporlarında, İngilizlerden Albay Lake ve doktor Sandwithe ise hatıralarınad, kadınlıerkekli
Türklerin yurt koruma hususunda bu eşsiz kahramanlık destanını nasıl yazdıklarını
anlatmışlardır.
Kars’ta yararlığı görülenleri devlet çeşitli şekillerde mükafatlandırdı. Müşir Vasıf,
Kerim Paşa ve Williams Paşalara mücevherle süslü birer altın kılıç ile Mecidiye
Madalyaları verildi. Üzerinde “Kars Kalesi” resmi bulunan altın, gümüş ve bronz “Kars
Madalyası” yaptırılarak, hizmeti geçenlere dağıtıldı. Şehre ve ahalisine “GAZİ” ünvanı
verilerek, Mahkeme Siciline yazdırıldı. Şehir halkı üç yıl vergi ve askerlikten muaf tutuldu.
Karadeniz’de İstanbul-Batum arasında sefere başlayan yeni vapura “KARS”adı verildi.
Kars ahalisine Sultan Mecid’in kutlaması ve Vekiller Heyeti’nin teşekkürleri geldi.
İngiltere Kraliçesi Victoria, General Williams’a “ Kars Baroneti” ünvanını verdi.1855
Kars Zaferinin tafsilatını öğrenen ve Kanadalı General Williams’ın memleketi olan
10

Ottawa’nın25 mil güneyindeki Wellington kasabası halkı , diğer adaş kasabalardan ayırt
edilmek üzere buranın adını değiştirmeyi görüşürken “Kars” adını, şerefle
benimsediler. bir açık hava tiyatrosunda General Williams’ın raporlarına göre, “1855
Kars Muharebesi” ni temsil ederek, Akdeniz’e çıkmayı gözeten Rusların burada, Türkler
tarafından nasıl yenildiklerini canlandırdılar.
Resim 9 :
Nusretname’den Kars Şehir Planını Gösteren Bir Minyatür
11

Resim10: Kars Şehrine ve Ahalisine Verilen Minyatürü
Gazilik Madalyasının Ön ve Arka Yüzü
Resim11: Şahinşahname’den Kars
15 Ekim 1877 günü, Gazi Ahmet Muhtar Paşa komutasındaki ordumuz, Alacağ’da
Rus ordularını bozguna uğrattı ise de devam eden yoğun Rus saldırıları sebebiyle
Erzurum’a doğru çekildi. 18 Ekim’de Kars’ı yeniden kuşatan düşman 1 ay sonra 17-18
Kasım 1877 gecesi yapılan bir kanlı hücum ile şehri işgal etti. Rusya 1856 Arazi Kanununa
göre Kars’ta “Oblast” (askeri vilayet) idaresini kurdu. Toprak mülkiyetini devletleştirdi ve
yerli Türklerin topraklarını ellerinde alarak, yeni göçmenlere verdi. Ayrıca Kars’ı
demiryolu ile Kafkas ulaşım ağına bağladı. 1905 Japon Savaşında yenilen Rusya sıcak
denizlere açlmak amacıyla yeniden Akdeniz yoluna döndü. Kars’ı “birinci sınıf
müstahkem yer” yaparak 1908’de demiryolunu Sarıkamış’a kadar ulaştırdı. Ayrıca
Müslümanlardan boşaltılanköylere Ermeni, Rum, Yezidi, Ukraynalı,Malakan gibi çeşitli
etnik ve dinsel gruplar yerleştirildi. Kars şehrinin kuzeyinde yeni bir şehir kuruldu.
I. Dünya Savaşı ve Milli Mücadele Yıllarında Kars :
Kars ilinin milli mücadele tarihi, l. Dünya Savaşı öncesinden Cumhuriyet’e değin
uzanan kesintisiz bir süreci yansıtmaktadır. 19. Yüzyıl sonlarından 20. Yüzyıl ilk çeyreğine
değin ardarda Rus, Ermeni ve İngiliz işgallerine uğramıştır.
Osmanlı’nın l. Dünya Savaşı’na girmesi, Çarlığın 1 Kasım 1914’te Sarıkamış’ta,
Pasım’da ve öteki Anadolu hudutlarında ileri saldırmasıyla başladı. 6 Kasımda başlayıp 6
gün süren Köprüköy Muharebesinde, Ruslar yenilince Rus Orduları Başkomutanı sayılan
son Rus Çarı ll. Nikola, 1914 Aralık ayı başlarında Kars’a geldi, Sarıkamış’a geçip
askerlerine kendi eliyle madalyalar dağıtarak ordusunu cesaretlendirmeye çalıştı.
l. Dünya Savaşı sırasında, Ruslar 1914 güzünde Kars’ta 150 Türk’ü sürgüne
gönderdi. 1915 yılında Enver Paşa komutasındaki 3 Türk Kolordusu Sarıkamış’a ilerleyip
bir koldan da Ardahan’a girdi. Enver Paşa komutasındaki Türk Ordusunun 1915 kışında
aşmak istediği Sarıkamış Allahuekber Dağlarında bazı kaynaklara göre 60 bin bazılarına
göre 90 bin Mehmetçik soğuktan donarak şehit oldu.
12

Resim12: 1915 Yılında Sarıkamış Allahuekber Dağlarında Şehit Olanların Anısına Dikilen Anıt
Bu arada 1915 Çanakkale Zaferi sebebiyle müttefiklerinden yardım alamayan çarlık
rejimi tarihe karıştı. Bunun ardından sürgündeki Karslılar geri döndü. Bolşevik yönetimi 3
Mart 1918 Brest-Litowsk Antlaşmasıyla Kars bölgesini Türkiye’ye vermeyi kabul etti. Bu
anlaşmayı tanımayan ve başlarında, yıkılan çarlığın sadık subayları bulunan Taşnak
Ermenileri Kars köylerinde katliam ve yağmalamalar yapıp, şehrin çarşı ve mahallelerini
ateşe verdiler.
25 Nisan 1918 günü Kars, kırk yıllık hasretten sonra, Türk Ordusu ve ey yıldızlı
bayrağına kavuştu. Mart-Nisan 1918’de Ermeniler Kars ilinde çok vahşi usullerle katliam
yaptılar. 30 Ekim
Kars’tan 12 Nisan 1919’da İngiliz- Ler’in tutuklayıp Malta’ya sürdük leri Cenub-i Garbi
Kafkas Hükümeti erkanı ve yüksek memurlar 1918 Mondros Mütarekesiyle Türk Ordusu,
1914 sınırı gerilerine çekilmeye mecbur kalınca Ermeni istilası tekrar başladı.
Buna engel olmak isteyen Karslılar kendi güç ve imkanlarıyla ve Wilson
prensiplerine uygun olarak 5 Kasım 1918’de Milli İslam Şurası adı ile demokratik bir yerli
hükümet kurdular. Batum, Artvin, Ahıska, Ahılkelek, Serdarabad ve Ordubad7a değin
Nahçivan Türkleri de Kars’taki bu yerli Hükümete katılarak sancak ve ilçe teşkilatını
kurdular. Böylece, 1914 Türkiye sınır kuzeydoğusundaki 36.000 km2’lik bölgenin yerli
Türk Hükümetinin merkezi Kars oldu. Bu hükümet 18 Ocak 1919’da 131 temsilcinin
katılımıyla gerçekleştirilen “Büyük Kongre” ile “Cenub-i Garbi Kafkas Hükümeti” adın
aldı.
Kars yöresindeki örgütlenmenin ilk günlerinde, İngilizler yöre halkının siyasal
yönlü çalışmalarına bir ölçüde göz yumdular. Ne var ki siyasal örgütlenme çabalarının
güçlenmesi ve merkezileşmesi, İngilizlerin yöredeki denetimini zayıflatmaya başlayınca
işgalciler karışmama tutumunu bir yana bıraktılar. 1919’da Kars’a gelen İngiliz temsilci
Pate, yerli yönetimi tanımayacaklarını bildirdi ve Arpaçay’ın doğusundaki Ermenilerin
Kars’a yerleştirilmelerini istedi. Bu durumdan cesaretlenen Gürcüler de Azgur, Ahıska ve
13

Posof’u işgal ettiler. İngilizler Kars’taki Türk Hükümetini dağıttıktan sonra yöreyi General
Garganof ve Osibyan komutasındaki Ermenilerin denetimine bıraktılar.Böylece Kars ve
yöresi işgalden kurtulduktan 1 yıl sonra yeniden Gürcü ve Ermeni egemenliği altına girdi.
Kars’ın Kurtuluşu :
Milli Mücadelenin ilk günlerinde Mustafa Kemal başkanlığında Sivas Heyet-i
Temsiliyesi bir durum değerlendirmesi yapmış ve İtilaf Devletlerinin Bolşevik Hükümeti
ile ilişki kurmasını önlemek amacıyla Kafkasya’ya ağırlık verilmesi kararına varmıştır.
Güney Kafkasya’nın Ermeni ve Gürcü denetimine geçmesinden sonra Nisan
1919’da başlayan Kuva-i Milliye eylemleri 1920 başlarında, 15. Kolordunun desteği ile
birlekte, büyük bir yoğunluk kazandı.
Cenub-i Garbı Kafkas Hükümeti’nin dağıtılmasından sonra, Ermeni denetimi
neredeyse tüm Kars yöresini kapsamış, sadece Çıldır uzun süre bunun dışında
kalabilmiştir. Ermeniler Şubat 1920’de bölgeyi ele geçirmek için büyük bir saldırı
başlatmış ve 17 Şubatta Çıldır ve Arpaçay7a ulaşmışlardır. Bu gelişmeler üzerine Heyet-i
Temsiliye, Elviye-i Selase’nin ( üç vilayet; Kars, Ardahan ve Batum’un) yeniden elde
edilmesini uygun buldu ve bu amaç doğrultusunda 15. Kolordu Komutanı Kazım
Karabekir Paşa hızla hazırlıklara girişti. Erzurum ve Van vilayetleri ile Erzincan
Sancağında seferberlik ilan edildi. Kazım Karabekir Paşa hükümete harekatın 23
Haziranda başlayacağını bildirerek, karargahını Horum’a taşıdı.
28 Eylül 1920’de Doğu Cephesi Komutanı Kazım Karabekir Paşa Sarıkamış
yönünde harekete geçerek, 29 Eylülde Sarıkamış’ı kurtardı.
TBMM Hükümeti’nin Doğu Harekatının Kars’a dek uzatılmasını istemesi üzerine; Doğu
cephesi birlikleri 28 Ekim 1920’de yeniden saldırıya geçti ve 9. Kafkas Tümeni 30 Ekimde
Ermenilerin direnişini kırarak Kars’a girdi.
20 Kasımda Ermenilerle yapılan ateşkesin ardından 22 Kasım 1920’de Gümrü’de
başlayan barış görüşmeleri 2 Aralıkta sonuçlandı ve Ermenistan Hükümetiyle TBMM
Hükümeti arasında bir barış antlaşması imzalandı. Bu antlaşmayla Kars Sancağı’nın
bütünü Türkiye topraklarına katıldı. Antlaşma öncesinde Ermenistan’ın elinde bulunan
Tuzluca Kazası da Türklere verildi. Ancak imzadan bir gün sonra, Sovyet Kızılordu
Birlikleri Ermenistan’a girdiler. Taşnak Hükümeti devrilerek yerine Ermenistan Sovyet
Hükümeti kuruldu. Bu durumda anlaşma da onaylanamadı.
Kızılordu’nun harekatı Gürcistan’a yönelince, Tiflis7teki Gürcü Hükümeti
Ankara’ya başvurdu ve TBMM’nin desteğini istedi. Bu destek karşılığında Batum,
Ardahan ve Artvin Türklere bırakılacaktı. Gelişmeler sonucunda Şusat 1921’de Ardahan
ve Artvin Sancakları’nın Gürcistan Hükümeti tarafından Türkiye’ye bırakıldığı açıklandı.
Doğu cephesi birlikleri de aynı gün harekete geçerek, bu iki şehri Türkiye’ye kattılar.
16 Mart 1921’de Sovyet Hükümetiyle imzalanan Moskova Antlaşması ile Kars ve
Artvin’in Sovyet Rusya ile olan sınırları belirlendi. Bu antlaşmaya göre, daha önce Elviye-i
Selase içinde yer alan Batum ve ayrıca Ahıska ile Ahılkelek Türkiye sınırları dışında kaldı.
Moskova Antlaşmasından 7 ay sonra 13 Ekim 1921’de Kafkasya daki Sovyet
Hükümetleri ile Türkiye arasında Kars’ta yeni bir antlaşma imzalandı. Bu antlaşma, Sovyet
Rusya yönetimi ile Moskova’da yapılan antlaşmanın yinelenmesi anlamını taşıyor, Kars’ın
ve Artvin’in bugünkü sınırlarının taraflarca bir kez daha onaylandığını ifade ediyordu.
Milli Mücadele süresince doğu cephesinde yeni bir askeri ya da siyasal gelişme
olmadı. Bu cephenin birlikleri de, kısa bir süre sonra, Batı Cephesi’ne gönderildi.
14

Atatürk’ün Kars’a Gelişi (6 Ekim 1924)
Atatürk’ün 1924 yılında yaptığı Karadeniz ve Doğu Anadolu Gezisi Sarıkamış ve
Kars’ı da kapsıyordu. Yanında eşi Latife Hanım, yakın arkadaşlarından Salih (Bozok),
Hamdullah Subhi (Tanrıöver), Kılıçhane Rauf (Benli), Cumhurbaşkanlığı Genel Sekreteri
Tevfik (Bıyıklıoğlu), Muhafız Birliği Komutanı İsmail Hakkı (Tekçe), Başyaver Rusuhi
Beyler ve yaverleri olduğu halde, 4 Ekim 1924 günü Erzurum’dan Sarıkamış’a gelen
Atatürk, o günü ve ertesi günü Sarıkamış’ta geçirdi. Sarıkamış’ta iken Türk Ocağını ziyaret
etti ve Hamdullah Subhi (Tanrıöver) burada uzun bir konuşma yaparak, genç Türkiye
Cumhuriyetinin milli kültür politikası üzerinde durdu. Sarıkamışlı gençler, Atatürk ve
diğer konuklara bir öğle yemeği verdiler ve yemekte heyecanlı konuşmalar yaptılar.
Akşamüzeri Sarıkamış’ta Atatürk’ün onuruna bir temsil verildi. Temsilden sonra yöresel
oyunlar oynandı.
6 Ekim 1924 Salı sabahı Atatürk ve konukları trenle Kars’a hareket ettiler. Yol
boyunca ve istasyonlarda halk bayraklarla Gazi’yi karşılamaya çıkıyor, coşkun gösterilerle
kendisini uğurluyorlardı. Tren öğleye doğru Kars İstasyonuna ulaştı. İstasyondan
ikametlerine tahsis olunan Türk Ocağına ait binaya kadar yollara halılar döşenmiş, halk ve
öğrenciler yolun iki yanına dizilmişti. Süslü arabalar, atlılar ve yöresel giyimleriyle halk
istasyonu doldurmuştu. Karslılar, büyük kurtarıcıyı coşkuyla karşılıyor, adım başı
kurbanlar kesiyorlardı.
Atatürk Türk Ocağı’nda kısa bir süre dinlendikten sonra Hükümet Konağına geldi.
Burada Kağızman ve Ardahan’dan gelen özel heyetlerle bir süre görüştü. Halk kendisine
okul ve yol taleplerini iletti. Daha sonra Belediyeye geçildi. Kars’ın ihtiyaçları ve yapılan
işler konusunda ilgililerden bilgi aldı. Bir süre önce meydana gelen yer sarsıntısı, Kars ve
çevresinde geniş zararlar yapmıştı. Atatürk, devlet yardımının en kısa zamanda Kars7a
ulaşacağını ve bundan emin olmalarını söyledi. Daha sonra komutanlığı ziyaret etti. Sıra
okullara gelmişti. Kars Numune Okuluna geldiği zaman genç bir öğrenci Cumhuriyetin
faziletleri hakkında ateşli bir konuşma yaptı. Atatürk buradan Kız Okuluna geçti. Burada
öğretmenlerin, onuruna verdiği çayda bulundu.
Bu sırada çevre şehir ve kasabalardan heyetler gelmeye devam ediyordu. Akşam
olmuştu ki
Atatürk Kars Türk Ocağı'nı şereflendirdi. Gençler o geceye mahsus zengin bir program
hazırlamışlardı. Önce, konuşmalar oldu, şiirler okundu. Kars’ın kurtuluşu ile ilgili bir
temsil verildi. Gecenin en büyük sürprizi ise “Hoş gelişler ola” türküsü ile birlikte oynanan
oyun olmuştu. Kız ve erkek oyuncular hem oynuyor, hem de türküyü hep bir ağızdan
söylüyorlardı. Bu sırada salon alkıştan inliyordu. Atatürk ve Latife Hanım birkaç kere
yerlerinden kalkarak gençleri selamladılar ve buradan ayrıldılar.
Türk Ocağı’ndaki program iki saat kadar sürmüştü. Atatürk programdan sonra saat
21’de doğruca istasyona geldi. Kars İstasyonu tıklım tıklımdı. Gençler ellerinde
meşalelerle yol boyunca dizilmişlerdi. "Yaşa!... Büyük gazimiz, yolun açık olsun...” sesleri
dalga dalga yayılıyordu. Atatürk, Latife Hanım ve diğer konuklar alkışlar arasında trene
bindiler ve Kars’tan ayrılarak Sarıkamış’a hareket ettiler. Atatürk Kars’tan ayrılırken bir
türkü bütün Kars’ta yankılanıyordu;
Hoş gelişler ola Mustafa Kemal Paşa
Askerin, milletin, devletinle çok yaşa.
Atatürk, ertesi gün (7 Ekim 1924) Kars gezisini ve burası için emirlerini, bir telgrafla
İsmet Paşa'ya şöyle bildiriyordu:
“Başvekil İsmet Paşa Hazretlerine,
6.10.340 (6 Ekim 1924) sabahı, trenle Sarıkamış’tan Kars’a gittik. Kars’ta bütün
halk, köylerden arabaları ve azıkları ile gelen çiftçiler ve garnizon aileleri tarafından, pek
samimi tezahüratta bulunuldu.
15

Kars Vilayeti kazaları ve (Oltu, Olur ve Şenkaya’yı da içine alan) Ardahan Vilayeti,
davet ve arz-ı tazimat için Kars’a hususi heyetler göndermişlerdi. Bütün serhad
vilayetlerimizi görmeye vaktin müsait olmadığına pek müteessirim.
Kars’ta Hükümet, Ticaret Odası, Belediye, Halk Fırkası, Türk Ocağı ve Kız
Mektebini ziyaret ettim. Sureti umumiyede gördüklerimden memnunum. Bilhassa Türk
Ocağı’nda kesif bir gençlik pek ziyade hassasiyet gösterdi ve Latife Hanımefendiyi
Ankara’da yakında yapılacak olan, Türk Ocakları kongresi için, ‘Türk Ocağı Kars Şubesi
Mümessili’ seçtiklerini arz ile, kendilerine memnuniyetle kabul ettirdiler.
93/1878 Savaş tazminatı yerine, Rus Çarlığına bırakılan ve 40 yıl düşmanlar elinde
kalıp, 1915’te Rus ordusunun, 1918’de Ermenilerin kırgınına uğrayıp, 1919-1920’de yine
Ermeni mezalimine sahne olmuşken, 30 Ekim 1920’de Yeni Türkiye’mizin ilk askeri
zaferiyle kurtularak Anavatana yeniden iltihak etmiş olmalarından ve vaziyeti hususiyeleri
dolayısıyla Hükümetçe bu havaliye fazla alaka göstermek icab etmektedir. Her yerden
ziyade burularda müdrik, hassas, müteşebbis ve mahallin ihtiyaç ve icabatını takdir ve
tatmine muktedir bir idare makinesi tesisine lüzum vardır.
Bu gün 7.10.340, Sarıkamış’ta kalarak,... yarın 8.10.340, Erzurum’a hareket
edeceğim,Efendim.7.10.340 (7 Ekim 1924)”
A.2 – İl ve İlçe Sınırları
Kars ili Doğu Anadolu Bölgesinin kuzeydoğu kesimlerinde yer almaktadır. Kars
ilinde Merkez İlçe ile birlikte sekiz ilçe, altı bucak, on belediye ve 384 köy bulunmaktadır.
A.2.1 – İlçeler
Merkez İlçe :
Kars Merkez İlçesinin 16 Mahallesi, 66 Köyü mevcuttur. Kars merkezinin nüfusu
79.789, köylerle birlikte nüfus 114.683’tür.
Kars’ın Ulaşım Durumu:Batısında bulunan Erzurum’a kara ve demiryolu ile,
güneyinde bulunan Ağrı’ya, güneydoğusunda bulunan Iğdır’a, kuzeyinde bulunan Ardahan
ve Artvin’e ise sadece karayolu ile bağlantısı bulunan Kars, ayrıca doğusunda bulunan
Ermenistan Cumhuriyeti’ne kara ve demiryolu ile bağlantılıdır. Yine Kars’tan Ankara ve
İstanbul’a her gün uçak seferlerinin yanı sıra tren ve otobüs seferleri de yapılmaktadır.
Adının Kaynağı: Kars adının nereden geldiğine dair çeşitli söylentiler bulunmakta
ise de, son araştırmalarla eski Bulgar Türklerinin Valantur Boyunun Karsak oymağından
geldiği ortaya çıkmıştır. Karsaklar M.Ö. 30-127 yıllarında Kafkas Dağları kuzeyinden
(Dağıstan’dan) gelerek, bugünkü Kars çevresine yerleşmiş ve ilimize adlarını vermişlerdir.
Kars’taki Tarihi Yapılar: Kars’ta birçok tarihi yapı bulunmaktadır. Bunlardan
bazıları; Kars Kalesi, Celal Baba Türbesi, Evliya Camii, Ulu Camii, Vaizoğlu Camii,
Beylerbeyi Sarayı, Cuma Hamamı, Muradiye Hamamı, Mazlum Ağa Hamamı,
Karahanoğlu Taş Köprüsü ve Havariler Kilisesidir.
Akyaka İlçesi :
Kızılçakçak adı ile bilinen ilçe 1534 tarihinde Osmanlı Padişahı Kanuni Sultan
Süleyman döneminde fethedilerek Osmanlı Devletine katılmıştır. Kurtuluş Savaşı öncesi
Rus ve Ermeni işgalinde kalan ilçe, 3 Kasım 1920’de düşman işgalinden kurtarılmıştır.
1922 yılında bucak yapılmış, 1961’de Kızılçakçak olan adı değiştirilerek Akyaka adını
almıştır. 1972 tarihinde belediye teşkilatı kurulmuş ve 1987’de 3392 sayılı Kanunla ilçe
yapılmıştır.
16

Coğrafi ve Nüfus Durumu: İlçenin doğusu Ermenistan Cumhuriyeti, batısı Merkez
İlçe ve Arpaçay İlçesi, kuzeyi Arpaçay İlçesi, güneyi ise Merkez İlçe ile çevrilidir.
Ermenistan ile sınırı 13 km’dir. 550 km2’lik yüzölçümüne sahip olan ilçenin rakımı 1477
m’dir. Yöre karasal iklimin etkisinde olup, kış mevsimi yaklaşık 7 ay hüküm sürmektedir.
İlçenin genel nüfusu 2000 yılı tespitlerine göre 14.626 olup, ilçe merkezinin nüfusu
3816’dır. Akyaka İlçesine bağlı 27 köyün yanı sıra, üç de mahalle bulunmaktadır. Bunlar;
Tepe, İstasyon ve Topkaya mahalleleridir.
Ulaşım Durumu: Akyaka, il merkezine karayolu ile 57 km, demiryolu ile 54 km
uzaklıktadır. İlçenin ulaşımı tamamı asfalt olan karayolu ve demiryolu ile sağlanmaktadır.
Demiryolu Ermenistan sınırına kadar uzanarak Doğu Kapı gümrük kapısında sona
ermektedir.
Ekonomik Durumu: İlçe halkının % 90’ı tarım ve hayvancılıkla, % 10’u da ticaret
ve imalat sektöründe çalışmaktadır. Akyaka’da 17.352 büyükbaş, 31.873 küçükbaş hayvan,
32.540 kümes hayvanı bulunmaktadır. İlçenin yıllık hayvan ürünleri üretimi, 11.000 ton
süt, 220 ton et, 75 ton yapağı, 20 ton bal, 200 ton yağ, 1800 ton beyaz peynir ve 800.000
adet yumurta şeklindedir. İlçede üretilen tarım ürünlerinin başında buğday, arpa, şeker
pancarı ve patates gelmektedir. Bunların yanı sıra yonca, korunga, fiğ gibi yem bitkilerinin
de ekimi yapılmaktadır. İlçede ekimi yapılan bu ürünlerin sulaması Arpaçay Barajı sulama
kanalları ile yapılmaktadır.
Tarihi Yapıları: Kuyucak Harabeleri ve Sosgert Kalesi ilçenin en önemli tarihi
yapılarıdır.
Arpaçay İlçesi :
Osmanlı İmparatorluğu Döneminde Zarşad Sancağı olarak bilinen ilçe, 3 Kasım
1920’de Rus ve Ermeni işgalinden kurtarılmıştır. Daha önce Zarşad olan adı, 1927 yılında
ilçe sınırlarından geçen Arpaçay’a izafeten Arpaçay olarak değiştirilmiştir.
Coğrafi ve Nüfus Durumu: Arpaçay İlçesinin doğusunda Ermenistan Cumhuriyeti
ve Akyaka İlçesi, güneyinde Merkez İlçe bulunmakta olup, Kuzeyinde Ardahan İli Çıldır
İlçesi ve batısında da Susuz İlçesi toprakları bulunmaktadır. Ermenistan Cumhuriyeti ile
sınır hattı 22 km dir. İlçenin alanı 650 km2 olup küçük çaplı tepeler vardır. İlçe
hudutlarından geçen Kars Çayından başka, bir kısmı sınırlarımızda kalan Çıldır Gölünden
akan Telek Suyu bulunmaktadır. İlçemizin genel nüfusu 2000 yılı sayımlarına göre 25.331
olup, İlçe Merkezinin nüfusu 4.650’dir. Arpaçay İlçesinin merkezle birlikte iki belediyesi
mevcut olup köylerin sayısı 49’dur. Ayrıca Orta Mahalle, Yeni Mahalle ve Bahçeler
Mahallesi olmak üzere üç de mahallesi vardır.
Ulaşım Durumu: İlçemizin Kars Merkezine uzaklığı 39 km, Komşuları Çıldır
İlçesine 46 km, Akyaka’ya 45 km, Susuz’a ise 27 km uzaklığa sahip olup, yol durumu
asfalttır. Köy yollarının durumu ise genel olarak stabilize olup, sadece karayılları ağı
üzerinde bulunan köy yolları asfalttır.
Ekonomik Durumu: İlçe ekonomisinin özelliği tarım ve hayvancılıktır. İlçede 1998
yılı itibari ile 37.000 büyükbaş, 150.000 küçükbaş hayvan varlığı olup, elde edilen süt
geleneksel aile tipi mandıracılık şeklinde değerlendirilmektedir. Hayvan başına yıllık
verim büyükbaş hayvanlarda 1000 kg ve küçükbaş hayvanlarda ise 180 kg dır. İlçede
hayvancılık dışında tarımsal üretimde yapılmakta, ancak burada asıl amaç hayvancılığı
desteklemek olmaktadır.
Digor İlçesi :
İlçenin tarihi hakkında elimizde kesin bilgi ve belge bulunmamakla birlikte, yapılan
araştırmalar 1887-1888 yıllarında 5 Türk ailesinin bölgeye gelip yerleştiklerini ve Digor’un
temelini attıklarını ortaya koymuştur. İlçe, Osmanlı İmparatorluğu döneminde bir süre
Zarşad’a (Arpaçay), daha sonra Kağızman İlçesine bağlı bir köydü. 22 Ekim 1920’de
17

düşman işgalinden kurtarılan Digor, bir süre Kağızman İlçesine bağlı bir nahiye olarak
kalmış ve 1953 yılında ilçe yapılmıştır.
Coğrafi ve Nüfus Durumu: Digor İlçesinin doğusunda Ermenistan, batı ve
kuzeyinde Merkez İlçe, batı ve güneyinde Kağızman bulunmaktadır. İlçenin
yüzölçümü1136 km2, deniz seviyesinden yüksekliği ise 1450 m dir. Ermenistan ile sınırı
62 km dir. İlçenin genel nüfusu 2000 yılı sayımına göre 25.378 olup, ilçe merkezinin
nüfusu 2.694 tür. Digor İlçesinin merkez dışında, Dağpınar kasabasında belediye teşkilatı
ve 42 köyü vardır.
Ulaşım Durumu: Hopa-Doğubeyazıt (Gürbulak) transit karayolu üzerinde bulunan
Digor, Kars il merkezine 42 km uzaklıkta olup, çevre il ve ilçelerle ulaşımı karayoluyla
sağlanmaktadır.
Tarihi Yapılar: Beş Kiliseler, Müren Kilisesi ve Mağazbert Kalesi başlıca tarihi
yapılarıdır.
Ekonomik Durumu: İlçenin ekonomisi esas itibariyle hayvancılık ve tarıma dayalıdır.
Halkın % 30’u tarım, % 60’ı hayvancılık ve % 10’u da ticaret sektöründe çalışmaktadır.
Kağızman İlçesi :
1534’te Kanuni Sultan Süleyman’ın yaptığı İran seferiyle Osmanlı İmparatorluğuna
katılan Kağızman, Kars Eyaletine bağlanan 7 Livadan biri oldu. 18765 Erzurum Vilayet
Salnamesine göre Kağızman’da erkek nüfus olarak 3660 Müslüman ve 1110 gayrimüslim
yaşamaktaydı. Bir o kadar da kadın nüfusun olduğu varsayılırsa o yıllarda Kağızman
nüfusunun 10 binin üzerinde olduğu ortaya çıkmaktadır. Kurtuluş Savaşı öncesi Ermeni
işgali ve mezalimi altındaki Kağızman, 1 Ekim 1920’de düşman işgalinden kurtarılarak
Kars’ın ilçelerinden biri olmuştur.
Coğrafi ve Nüfus Durumu: Kağızman İlçesinin kuzeyinde Merkez İlçe ve Selim,
doğusunda Digor ve Iğdır’ın Tuzluca İlçesi, batısında Sarıkamış, güneyinde ise Ağrı
Merkez İlçesi bulunmaktadır. Aras Vadisindeki bir birikinti kesiti üzerinde yerleşmiş
durumdaki Kağızman 1972 km2’lik bir alana sahiptir. Yükseklik farklılıkları ilçe içinde
oldukça fazladır. Bu yükseklikler 1100-1600 m arasında değişmektedir. Faylar ve kırıklar
üzerindeki ilçede bu sebeple zaman zaman depremler yaşanmaktadır. 2000 yılı verilerine
göre ilçe merkezinin nüfusu 21.679 kişi, köylerin nüfusu 27.431 kişi olmak üzere toplam
nüfus 49.110 kişidir. İlçede 64 köyün yanı sıra, ilçe merkezinde 6 tane mahalle
bulunmaktadır. Bunlar; Şahindere, Dereler, Kümbet, Toprakkale, Zuvar ve Haznedar
Mahalleleridir.
Ulaşım Durumu: Kağızman, il merkezine 73 km uzaklıktadır. Çevre ile bağlantısı
yalnız karayolu ile sağlanan ilçenin karayolları ağı üzerinde yer alan köyleri dışında bütün
köy yolları stabilize kaplamadır.
Ekonomik Durumu: Yüzölçümünün büyük bir bölümü tarıma elverişsiz bir arazi
niteliğinde olan ilçede, 85.000 dekar sulu, 329.112 dekar susuz olmak üzere toplam
414.112 dekar tarıma elverişli arazi bulunmaktadır. Kars’ın diğer ilçelerine göre daha sıcak
bir iklime sahip olan Kağızman’da sebze ve meyvecilik de halkın önemli geçim
kaynaklarındandır. Diğer ilçelerde olduğu gibi burada da büyükbaş ve küçükbaş
hayvancılık ekonominin temelini oluşturmaktadır. Ayrıca ilçede çok zengin tuz yatakları
bulunmaktadır. Tekel Genel Müdürlüğünce işletilen bu maden yatakları ilçe ekonomisinde
önemli bir yere sahiptir.
Tarihi Yapıları: Yazılıkaya, Tunçkaya (Keçivan), Köroğlu Kalesi ve Çengilli
Kalesi ilçenin tarihi yapıları içerisinde en önemlileridir.
18

Sarıkamış İlçesi :
1534’de Kanuni Sultan Süleyman zamanında Osmanlı hakimiyetine giren ilçe, bu
dönemde Kars Eyaletine bağlı bir Liva idi. 29 Ekim 1920’de düşman işgalinden kurtarılan
ilçe, şu anda nüfus itibariyle merkez ilçeden sonra Kars’ın en büyük ilçesidir. Sarıkamış,
yakın tarihimizde önemli izleri olan ilçelerimizden birisidir. Enver Paşa komutasındaki
Türk Ordusunun 1915 kışında aşmak istediği Sarıkamış Allahüekber Dağlarında bazı
kaynaklara göre 60 bin, bazılarına göre 90 bin Mehmetçik soğuktan donarak şehit
olmuştur. Bu acı olayda şehit olanların anısına Kars-Sarıkamış karayolu üzerinde
yaptırılan anıt gelen geçenlere bu büyük dramı anımsatmaktadır.
Coğrafi ve Nüfus Durumu: Sarıkamış doğuda Kağızman ve Selim, batıda
Erzurum’un Şenkaya ve Horasan İlçeleri, güneyde Ağrı’nın Eleşkirt ilçesi, kuzeyde Selim
ve Şenkaya ile çevrilidir. İlçe ortalama yüksekliği 1500-2000 m olan yüksek bir plato
durumundadır. Yüzölçümü 1732 km2 dir. En yüksek tepesi 3138 metre ile güneydoğudaki
Aladağ’dır. İklim yönünden sert kara iklimine sahiptir. Kışları 7-8 ay devam eder. 2000
genel nüfus tesbiti sonuçlarına göre toplam 57.398 olan nüfusun 23.530’u ilçe merkezinde
33.868’i da köylerde yaşamaktadır. Sarıkamış’a bağlı 56 köy ve ilçe merkezinde 7 mahalle
bulunmaktadır. Bunlar; Cumhuriyet, Erenler, İNÖNÜ, İstasyon, Yenimahalle ve Kazım
Karabekir Mahalleleridir.
Ulaşım Durumu: Sarıkamış ilçesi il merkezine kara ve demiryolu ile bağlı
bulunmaktadır. Kars’a 54, Erzurum’a 154 km uzaklıkta olan ilçenin diğer il ve ilçelerle
asfalt yol bağlantısı olup karayolu güzergahı dışındaki köy yolları stabilizedir.
Ekonomik Durumu: Halkın başlıca geçim kaynağı hayvancılık teşkil etmektedir.
İlçede 32.500 yerli, 14.000 melez ve 580 kültür ırkı, toplam 47.080 adet büyükbaş hayvan
ile tamamı mor karaman ırkı 189.650 adet küçükbaş hayvan bulunmakta ve 2 adet mandıra
faaliyet göstermektedir. Ayrıca modern tarım aletleri ile çiftçilik de yapılmaktadır. Doğal
güzelliği ve modern kayak tesislerinin yanı başında açılmaya başlayan oteller Sarıkamış’ın
önemli bir turizm merkezi olmasını sağlamakta, bu durum ise ilçeye gelen turist sayısını
hen geçen gün artırmaktadır. Böylece ilçe ekonomisinde turizm gelirleri gittikçe artan bir
seyir izlemektedir. İlçede bulunan ormandan elde edilen orman ürünleri de önemli gelir
kaynaklarındandır. Sümer Holding’e ait ayakkabı fabrikasında ise toplam 332 kişi
çalışmaktadır.
Tarihi Yapılar: İnkaya Kalesi, Süngütaşı (Zivin) Kalesi, Keklik Kalesi en önemli
tarihi yapılarıdır.
Selim İlçesi :
Kurtuluş yılı kesin olarak saptanamayan ilçenin ismi konusunda çeşitli söylentiler
içinde en yaygın olanı, yörede Malakan denilen Beyaz Ruslar tarafından Nova Selim
olarak adlandırıldığıdır. Selim, 30 Eylül 1920’de Şehit Yüzbaşı Reş Balkanlı
komutasındaki askeri birlik tarafından Ermeni işgalinden kurtarılmıştır. Cumhuriyetin
ilanının ardından 1957 yılına kadar Sarıkamış İlçesine bağlı bir nahiye olarak kalmış, bu
yılda çıkarılan 7033 sayılı özel kanunla ilçe statüsü kazanmıştır.
Coğrafi ve Nüfus Durumu: Sarıkamış-Kars Platosu üzerinde yer alan ilçe 1011
km2 yüzölçümüne sahiptir. Deniz seviyesinden ortalama yüksekliği ise 1830 m dir.
Yörenin genelinde olduğu gibi burada da sert bir kara iklimi görülmektedir. 2000 yılı genel
nüfus tespitine göre 25.640 olan toplam nüfusunun 4.376’ı ilçe merkezinde, 21.264’ü
köylerde yaşamaktadır. İlçenin 52 köyünün yanı sıra, ilçe merkezinde 3 de mahalle vardır.
Bunlar; Cumhuriyet, Çarşı ve Köprübaşı mahalleleridir.
Ulaşım Durumu: Erzurum-Kars karayolu ve demiryolu üzerinde yer alan ilçenin
Kars il merkezine uzaklığı 31 km dir. Karayolları ağı üzerindeki köyler dışındaki köy
yolları stabilizedir.
19

Ekonomik Durumu: İlçenin ekonomisi büyük ölçüde tarım ve hayvancılığa
dayalıdır. Arazi yapısının ova ve tarıma elverişli yamaçlardan oluşması, irili ufaklı
akarsuların bulunması ve bunların yer yer sulamada kullanılabilmesi tarımın ekonomideki
payını artırmaktadır.
Susuz İlçesi :
İlçedeki su kaynaklarının kıtlığı sebebiyle Susuz adı verilen ilçe 3 Kasım
1920’de Binbaşı Halit Bey tarafından düşman işgalinden kurtarılmıştır.
Coğrafi ve Nüfus Durumu: Susuz, Kuzeydoğu Anadolu’nun en yüksek
yaylalarının eteğinde, Kars-Ardahan yolu üzerinde bir vadi tabanına kurulmuştur. 645
km2’lik yüzölçümüne sahip Susuz’un deniz seviyesinden yüksekliği 1650 m dir. İlçenin
doğusu Arpaçay, batısı Ardahan’ın Göle İlçesi, kuzeyi Ardahan Merkez ve Çıldır ilçeleri,
güneyi ise Kars Merkez ilçe ile çevrilidir. 2000 yılı verilerine göre ilçenin merkez nüfusu
3.787, köy nüfusu 11.103 olup, toplam nüfusu 14.890’dır. İlçenin 28 köyü ve merkezinde 3
mahallesi vardır. Bunlar; Cumhuriyet, Kazım Karabekir ve İnkılap mahalleleridir.
Ulaşım Durumu: Kars-Ardahan karayolu üzerindeki ilçenin il merkezine uzaklığı
27 km dir. Karayolları ağı üzerindeki köyler dışındaki köy yolları stabilizedir.
Ekonomik Durumu: Halkın % 80’inin tarım ve hayvancılık, % 10’unun ticaret, %
10’unun ise hizmet sektöründe çalıştığı ilçede, halkın geçim kaynağı esas itibariyle tarım
ve hayvancılıktır. 28.267 büyükbaş, 17.930 küçükbaş hayvana sahip olan ilçede son
yıllarda arıcılıkta da önemli gelişmeler kaydedilmiştir.
A.3 – İlin Coğrafik Durumu
Kars ilinin yüzölçümü 9442 km2’dir. Kars ülke alanının % 1,2’sini kaplamaktadır.
Kars ilinin deniz seviyesinden yüksekliği 1768 m’dir. Kars 39 ile 41 kuzey paralelleri, 42
ile 44 doğu meridyenleri arasında bulunan Kars’ın, doğusunda Ermenistan, güneyinde
Ağrı ve Iğdır, batısında Erzurum, kuzeyinde ise Ardahan illeri bulunmaktadır.
A.4 – İlin Topografyası ve Jeomorfolojik Durumu
Büyük bir plato özelliği gösteren il topraklarının % 51’i platolarla, % 19’u ovalarla,
% 30’luk kısmı ise dağlık ve tepelik alanlarla kaplıdır.
İl alanında, aşınmış yuvarlak tepecikler ve sönük biçimler yaygındır. Volkanlardan
çıkan lav ve küllerin çevreye yayılması sonucunda geniş yaylalar ve ovalar durumunu
almıştır. Dik yamaçlara ve çıplak kayalıklara sadece vadi içlerinde rastlanılabilir.
Platolar:Akarsu vadileri boyunca sıralanan ovaların arasında yer alan Kars Platoları,
Kars şehrinin % 51’ini oluşturmaktadır. Çok geniş ve dalgalı olan platoların bazı
kesimlerinde küçük düzlükler ve çöküntü gölleri bulunur. Kars Platoları, Sarıkamış’ın
hemen güneyinden başlayarak, doğuda Arpaçay Vadisine, kuzeyde Başgedikler düzlüğüne
dek uzanır. Platonun Sarıkamış’ın güney ve doğusuna düşen kesimleri ormanlarla kaplıdır.
Kars Platoları, Aras Vadisi’ne doğru alçalır. Plato doğuya ve kuzeydoğuya doğru
genişler ve yükselti hızla artar. Kars Platolarının genel yükseltisi 1500-2000 m arasındadır.
Kalın bir toprak tabakası ve volkanik tüflerle kaplıdır.
Düzenli bir sıra oluşturan Allahuekber ve Yalnızçam Dağları ile Kısır Dağı, Kel Dağ
ve Akbaba Dağı’nın dorukları dışında kalan kesimlerde, çeşitli yükseltilerdeki platolar
uzanmaktadır. Çöküntü olanlarının tabanlarında ve akarsu vadilerinde yer alan plato
düzlükleri genellikle geniş otlaklarla kaplıdır. Bu bölge “Erzurum-Kars Yaylası” adı ile
anılır. Bu yayla, yüksek ve hafif dalgalı alanların bir araya gelmesi ile oluşmuştur.
20

Ovalar: Türkiye’deki yüksek ovalara en ilginç ve en güzel örnek Kars’taki
ovalardır. Yükselti ve topografyanın etkisiyle daha çok arpa ve buğday yetiştirilen
ovalarda, son yıllarda sulamanın da ön plana çıkması ile şeker pancarı da yetiştirilen
önemli ürünler arasına girmiştir.
Kars Ovası, Allahuekber Dağları ile Sarıkamış-Kars Platosu arasındaki doğuya
doğru açılan büyük çöküntü oluğunda yer alır. Kars Ovası’nın yüzölçümü 2500 km2 olup,
bu alan ile Doğu Anadolu Bölgesinin en geniş ovası olma özelliğini taşımaktadır. Kars
Ovası il yüzölçümünün yaklaşık % 19’unu oluşturmaktadır.
Dağlar:İl toprakları yüksek dağlarla kuşatılmış ve genelde batı-doğu doğrultusunda
uzanan akarsularla derin biçimde yarılmış geniş bir plato niteliğindedir. Kuzey kısımlarını
Kabak, Kısır ve Akbaba dağları engebelendirir. Doğu kesimini engebelendiren Dumanlı
Dağı (2699 m) ildeki başlıca yükseltiler arasındadır. Güney kesimlerini ise Karasu-Aras
Dağlarının uzantıları teşkil eder. İl topraklarının orta kesimi Erzurum-Kars Platolarının
doğu kesimini kapsar. Bu dalgalı düzlüklerin yükseltisi 2000-2200 m yi bulduğundan
çevredeki dağlar pek yüksek görülmez. Ova denebilecek düzlüklere yalnızca Kağızman
yöresindeki Aras Irmağı vadisinde rastlanılır.
Doğu Anadolu’nun diğer yörelerine göre yer şekilleri az çok farklılıklar gösterir.
En sönük şekilli yöresi burasıdır. Çıkan lavlar ve küller etrafa yayılarak çukur yerleri
doldurmuş, böylece yer şekillerinin sade bir görünüm kazanmasını sağlamıştır. Bu nedenle
Kars yöresi geniş ve sade şekilli hatta tek tür görünüşlü yaylalar ve ovalar halinde serilir.
Kars yöresi her yerden ziyade ovaları, yaylaları hatta dağların tepesine kadar olan yerleri
bile kalın bir toprak örtüsüyle kaplıdır. Bütün bu özellikleri yanında önemli dağları
şunlardır: Sarıkamış’ın güneyinde Çamyazı’ya doğru uzanan Süphan Dağı (2909 m) en
yüksek noktasına Ziyaret Tepesi denir, Allahuekber Dağları üzerindeki Allahuekber Tepesi
(3120 m),Kars Ovası’nın yakınlarında uzanan Ağadeveler Dağı (2423 m), Hacıhalil Dağı
(2366 m), bu dağın kuzeyinde yer alan ve Kars şehrinin içme suyunun karşılandığı Borluk
Dağı (2450 m), Arpaçay Vadisi’nin güney kesimlerindeki Tarhan Dağı (2617 m), Çıldır
Gölü yakınlarındaki Kısır Dağı ki, bu dağın yüksek kesimleri iki çataldır. Bunun Kars’a
bakan kısmına Hacı Galo Dağı (2944 m), Çıldır’a bakan kesimine Zuzan Dağı (3197 m)
denir. Bunların yanında, Kars’ın kuzeydoğusunda Yağlıca Dağı (2970 m), Sarıkamış’ın
güneyinde ise Aladağ (3134 m) yer alır.
Göller:Kars ilinde irili ufaklı çok sayıda göl mevcuttur. Başlıcaları : Çıldır Gölü
(bir kısmı Ardahan ili toprakları içinde yer alır), Aygır Gölü, Deniz (Çengilli) Gölü,
Kuyucuk Gölü ve Turna Gölleridir. Bu doğal göllerin yanında tek yapay göl ise Arpaçay
Baraj Gölüdür.
Çıldır Gölü:Bu göl ilimizin kuzeydoğusunda yer alır. Bir kısmı Ardahan ili
sınırlarında bulunan gölün güney kesimleri Kars ilinin toprakları içerisindedir. Deniz
seviyesinden 1957 m yükseklikte bulunan ve 120 km2 ile Van Gölünden sonra Doğu
Anadolu’nun en büyük ikinci gölü olan Çıldır Gölünün suları tatlıdır. En derin yeri 22 m’yi
bulur. Çevresinde bir çok yaban kuşları barınan gölde civarındaki halka gelir getiren sazan
ve alabalık bulunur. Gölün fazla suları Cala Deresiyle Kars Çayına karışır.
Aygır Gölü: Kars-Göle yolu üzerinde 4 km2’lik alana sahip, küçük bir lav setti
gölüdür. En derin yeri 30 m olan gölün suları tatlıdır. Susuz İlçesinin batısında yer alan bu
göl, çevresinde eriyen kar suları ve dibindeki kaynaklarla beslenir. Bu göle kışın donan
sularının ilkbaharda erimesi sırasında göl içerisindeki havanın geri tepmesi ile çıkan ve at
kişnemesine benzeyen bir sesten dolayı Aygır Gölü adı verilmiştir.
Deniz (Çengilli) Gölü: Aladağ’ın Kağızman İlçesine bakan yamaçlarınad yer alır.
Dipten beslenen ve suları tatlı olan göl içerisinde bol miktarda balık bulunur.
21

Kuyucuk Gölü :Arpaçay İlçesinde Kars-Akyaka yolu üzerinde yer almakta olup,
218 hektar alana sahiptir. Kars-Akyaka Platosunda, hafif dalgalı açık bir arazinin ortasında
yer alan küçük bir tatlı su gölüdür. Küçük pınarlar ve derelerle beslenir, en derin yeri 13
m’dir. Göl çevresindeki başlıca insan kullanımları hububat tarımı ve hayvancılıktır.
Turna Gölü: Kağızman’a bağlı Kötek Bucağı’nın kuzeydoğusundaki volkanik
alanda yer alan gölün alanı 2 km2’den biraz fazladır. Kabaca daire biçiminde olan göl,
çevresini saran tepelere doğru bir takım girintiler yapar. Kıyıları çimenlerle kaplı olan
Turna Gölü bu tepelerden inen kar suları ve dibinden kaynayan pınarlarla beslenir. Orta
kesimlerine doğru oldukça derinleşen ve suları tatlı olan gölde balık yoktur.
Akarsular : Kars ili toprakları bütünüyle Hazar Denizi ana havzasında yer alır. İl
topraklarından çıkan suların büyük bir bölümü Aras Irmağı aracılığı ile Hazar Denizine
gider. İlin en önemli akarsuları, Aras Irmağı ile Arpaçay ve Kars Çayıdır.
Aras Irmağı: Aras havzasının ana akarsuyudur. Bingöl Dağlarının kuzeybatı
eteklerinden kaynaklanan Aras Irmağı kuzeye doğru akarak Erzurum-Pasinler Ovasına
girer ve burayı geçtikten sonra kuzeyden Zivin, güneyden Velibaba Çaylarını alır.
Kağızman’da dağlar arasındaki derin vadilerden geçer. Kağızman yöresinde 10 km
genişlikteki vadi tabanında oluşmuş ova içerisinde akar. Buğum Boğazı adı verilen bu dar
vadiden çıktıktan sonra Aşağı Çıyrıklı’nın doğusunda kuzeyden gelen Arpaçay’ı alır. Iğdır
Ovasını geçtikten sonra yurdumuz topraklarını terk eder.Toplam uzunluğu 920 km olan
ırmağın Türkiye sınırları içerisindeki uzunluğu 411 km’dir.
Arpaçay: Aras Irmağı’nın önemli bir kolu olan Arpaçay, ilin doğusunda
Ermenistan’la sınır çizer. Akarsuyun en önemli kolları Karahan ve Kars Çaylarıdır. Çıldır
Gölü’nden çıkan Telek Suyu da Arpaçay’a katılır.
Kars Çayı: Sarıkamış yakınlarındaki dağlardan kaynaklanan 93 km uzunluğundaki
akarsu, ince bir çay halinde ilçenin önlerinden doğuya doğru akar. Kuzeye döndüğü yerde
Yolgeçmez denilen oldukça derin bir boğaza girer. Akarsu daha sonra Kars Ovasındaki
geniş ve derin düzlüklere açılır. Ova boyunca onun eksenine uygun olarak uzanan çay artık
Kars Çayı adını alır. Akarsu Kars’ın doğusunda derin boğazlara girer. Bunlar Kars Boğazı,
Keçebörk ve Şahnalar Boğazlarıdır. Kars Çayı Şöreğel düzlüğünde Ermenistan sınırından
gelen ve kendi vadisinden daha küçük olan Arpaçay’a karışır.
İçmeler ve Kaplıcalar: Kars şifalı sular bakımından zengindir. Ancak ildeki bu
değerlerden yeteri kadar yararlanılmamaktadır. Kars’taki şifalı suların çoğunda tesis
bulunmamaktadır. Bu kaynaklar arasında Kağızman’daki Kötek kaplıcaları, Aktaş ve
Kızıltaş Kaplıcaları ve Akyaka kaplıcaları önde gelmektedir.
Sarıkamış’taki Karaurganlı İçmesi, konaklama yerleri ve içmeleri bulunan şifalı bir
kaynaktır. Maden suyu özellikle mide rahatsızlıklarına iyi gelmektedir. Susuz’daki çermik
ise romatizmal hastalıklara iyi gelmektedir. Akyaka Kaplıcaları ise bakımsızlıktan dolayı
kullanılamamaktadır.
A.5 – Jeomorfolojik Yapı ve Stratigrafi
Bölgede Mesozoyik ve senozoyik üst sistemlerinde yer alan, daha çok volkanik
kaya birimlerinden oluşan bir istif yer almaktadır.Şekil 2’de bölgeye ait “genelleştirilmiş
startigrafik dikme kesiti” sunulmuştur. İstifle en altta Permo-Triyas yaşlı metamorfitler yer
alır.Ofiyolotik kayalar metamorfiklerinin üzerine Kampeniyen öncesinden
yerleşmişlerdir.Üst Miyosen yaşlı çamurdağ andeziti çalışma alanındaki en yaşlı volkanik
faaliyetin temsilcisidir.Bunların üzerine doğada Üst miyosen-Üst Pliyosen yaşlı Horasan
Formasyonu ve bunların batıdaki yanal devamlılığını oluşturan tabanda bloklu çakıltaşı
üyesi ve tavanda horum bazalt üyesini içeren Mescitli Formasyonu diskordansla
gelmektedir.Alt Pliyosen yaşlı Boyalı Andeziti ve Yurakısallıpınar üyesi sonraki volkanik
evrede yerini alır.Üst Pliyosen Yaşlı Süphan volkaniti ve asidik lav üyesi ile ağadeve dasiti
ve Kuvaterner yaşlı Dikmeköy andeziti ile Melikler bazaltı yöredeki yaygın volkanitleri
22

oluştururlar.Bunların üzerine diskordansla gelen Pleyistosen yaşlı Karakurt Formasyonu ve
Alüvyon Çökelleri ile istif son bulur.
Üst Paleozoyik- Alt Mesozoyik
Bölgede, Paleozoyik ve Mesozoyik üst sistemlerine ait birimler oldukça azdır ve
nadir yerlerde yüzelerler. Stratigrafik istifin temelini teşkil eden metemorfik kayalar ve
bunlarla tektonik ilişkili bulunan ofiyolitik kayalar bu zaman dilimindeki birimleri temsil
ederler. Sarıkamış güneyinde yüzeyleyen metamorfitler yeşilşist fasiyesinde metamorfizme
geçirmiş olup Permo- Triyas yaşındadır.
Permo - Triyas -Metamorfitler (P-T m)
Yeşilimsi gri ve mor renklerde, yaprklanma gösteren mermer bantlı şistler ve
metavolkanitlerden oluşan metamorfitlerde, çalışma alanında çok az bir alanda
yüzeyledikleri ve evvelki araştırmacıların ortaya koyduğu istif tam olarak görülemediği
için bir adlamaya gidilememiştir.
Birim en geniş ve en iyi yüzleğini, Hamamlı Köyü güneybatısında Keklik Dere ve
Kireçhane Dere vadi yamaçlarında yaklaşık bir km²’lik bir alanda vermektedir ve yaklaşık
100 m kalınlıktadır.
Birim, Keklik Dere de yeşil ve mor taze renkte ve gri- kahve bozuna
rengindedir.Çok iyi yapraklama gösterirler. En kalın yerinde 5 m’yi bulan mermer
mercekleri ve seviyeleri içerirler. 5-10 cm’yi geçmeyen süt kuvars damarları tarafından
yaygın olarak kesilmişlerdir. Mermerler birkaç kez tekrarlanırlar ve açık gri ve gri renkte,
sert, ince tanelidirler. Yanal devamlılığı yoktur.
Kretase- Ofiyolitik Kayalar (Ko)
Yeşilimsi kahve renkte, yer yer altre olmuş, yönlü doku gelişmiş az metamorfik
serpantinlerden oluşan birime bir isim verilmeyip litoloji adı kullanılmıştır. Birim Kar
Çayının kenarında ki Çomar tepe de yüzeyler. Toplam 1 km²’lik alanda görülür.
Koyu yeşil ve kahverengimsi- sarımsı yeşil renklerde, tamamen serpantinleşmiş
kesimleri parlak ve merceksel kırılan, çatlakları silisifiye limonit veya karbonatla
doldurulmuş çoğunlukla serpantinitlerden oluşur. Kayaç çok altere olmuş ve birim içinde
oldukça silisifiye olmuş zonlar yaygındır. Birim düşük dereceli metamorfizme etkisi
altında kalmıştır.Tektonik olarak bölgeye aktarılan birimde bir şistozite gelişmiştir. Birim
çok dar bir alanda yüzeylendiğinden oifiyolit serisinin diğer ürünleri gözlenememiştir.
Senozoyik-Tersiyer
Bölgede tersiyer kayaları çoğunlukla Neojen yaşlı volkanosedimenterler ve
volkanitler ile az miktardaki gölsel kırıntılardan oluşmaktadır. Üst Miyosen- Üst Pliyosen
yaşlı Horasan Formasyonu ve bunların yanal devamlılığı niteliğindeki Mescitli
Formasyonu, Bloklu çakıl taşı üyesi ve Horum bazalt üyesini kapsar. Boyalı andeziti ve
Yurakısallıpınar üyesi Mescitli Formasyonu keserler. Üst Pliyosen yaşlı Süphan
volkanitlerive asidik lave üyesi çalışılan alanda en yaygın litolojiyi oluşturur. Ağadeve
dasiti volkan konisi şeklindeki volkanitlerdir. Melikler bazaltı son volkanik evre ürünü
akıntı bazaltlarıdır. Akarsu ve taşkın ovası çökelleri olan Karakurt Formasyonu bütün
birimlerin üzerinde yer alır.
23

Çamurludağ Andeziti (Tç)
Koyu gri renkli, yer yer beyaz benekli, sert, sağlam az eklemli, amfibol veya
biyotitli andezitlere bu ad ilk defa tarafımızdan verilmiştir.
Birim en iyi yüzleklerini adını aldığı Sarıkamış’ın 4 km batısında ki Çamurlu Dağ
eteklerinde eski Erzurum Yolu üzerinde verir. Bu dağ daha sonra, çoğunlukla kendisinden
türeme blok ve çakıllarla örtüldüğünden ancak bunların taşınmaları ile sınırlı yerlerde
görülür. Çamurludağ yükseltisinde sırtlarda ve kuzeydeki Kızılbuçuk Dere vadi tabanında
da yüzeyler.
Kayaç koyu gri taze renkte ve pembemsi gri bozunma renginde olup taze
yüzeylerde yer yer plajiyoklasların bozunmaları ile benekli bir görünüm sunar. Yer yer de
koyu renkli minerallerin toplanmaları ile otalitik bir iç yapı görülür. Sert, sağlam ve az
eklemli çoğu büyük bloklar halinde veya masiftir. Yüzeysel koşullarda kızılımsı pembe
renk alması ve otoliter içermesi yer yer de beyaz benekli oluşu kayaca aglomeratik bir
görünüm kazandırmıştır.
Horasan Formasyonu ( Th ) :
Yeşilimsi sarı renkte, tüf arakatlı ve kireçtaşı bantlı gölsel kum taşı ve kiltaşı- marn
ardalanımına ilk defa Rathur (1966) bu adı vermiş ve pek çok araştırmacı bu adı yayfın
olarak kullanmışlardır.
Birim en iyi Benliahmet Köyü civarında izlenmektedir. Ayrıca Aykar, Dikmeköy,
Aşağıkotanlı, Alisofu, Dülbentli, Gelinalan köyleri civarında geniş bir alana yayılım
gösterir.
Açık yeşil, sarımsı ve boz renklerde, ağırlıklı olarak kiltaşı-marn ardalanması
şeklinde olan birim, yer yer kahverengimsi sarı çapraz tabakalı ve bol gastropot ve
ostrakod fosili çok az tutturulmuş kum ve çakılcıklı kum mercekleri içermektedir. Kars
Çayı ve onun kollarının açtığı vadilerde istifin az bir kesimi yüzeylenmektedir. Birim yer
yer masif yer yer de ince orta tabakalı kiltaşı- silttaşı- marn ardalanması şeklindedir.
Nadiren tüfit seviyeleri ve karbonat zenginleşmesi ile 25 cm’yi geçmeyen kireçtaşı ve killi
kireçtaşı horizonları içermektedir.
Birim diğer yerlerden farklı olarak Gelialan Köyü kuzeydoğusunda açılmış bulunan
bir ocaktaki kesitte masif veya kalın tabakalı siltli marnların içinde burulma ve akma
yapıları gösteren bazalt curufu çakılları ve az miktarda da limonitleşmiş çamur topraklarını
dağınık olarak veya birkaç seviye halinde de gözlemek mümkündür. Bu çakıllar üste doğru
artıp yer yer alt seviyeleri kahverengi- siyah, üst seviyeleri ise kahverengi gri hakim
renkte, çamur metriks içimde dağılmış, az tutturulmuş bir volkanik çakıllı ve curuflu çakıl
taşı şekline dönüşmekte ve kesitte tamamen bu volkanit tamamen bu volkanit çakıllarından
oluşan bir seviye ile son bulmaktadır. Bu çakıllı kesimin toplam kalınlığı 15 m
civarındadır.
Mescitli Formasyonu (Tm)
Tabanda bir üye olarak ayrılan, bloklu çakıl taşı ile çoğu volkanik meteryalden
oluşan tüf, pomzalı tüf ardalanımı ve yine bir üye olarak ayrılan bazalt akıntısı ile son
bulan volkano sedimanter bir istiftir.Birime bu ad ilk defa Rathut, A.Q (1996) tarafından
verilmiştir.
Mescitli formasyonunun en iyi gözlendiği yerler Sarıkamış batısında ki eski
Erzurum karayolu güzergahında yer alır. Top yolu sırtı kuzey ve güney yamaçları ve
sarıçamur Dere güney yamaçları tip yer olarak görülebilir. Formasyon bundan başka,
Sarıkamış’ın olduğu alanda ve doğusunda demiryolu güzergahı boyunca gözlenir.
Bloklu Çakıltaşı üyesinin üzerine gelen Mescitli formasyonunun kırıntılı kesimi
altta çakılları tamamen pomza parçalarından oluşan ve metriksi tüf, tüfit olan tüflü çakıltaşı
24

ile başlar. Üste doğru çakılların yer yer cepler halinde irileşerek 10 cm’ye ulaşan boyutlara
kadar pomza çakıllarını çeşitli oranda içerenpomzalı tüfler ile devam eder. Birim altlarda
açık gri, bej, açık pembe gibi kirli renklerde üste doğru beyaz ve bejimsi beyaz renklerde,
az ve orta derecede tutturulmuş, orta kalın, çok kalın veya tabakalanmasız yığışım halinde,
tüf ve pomzalı tüf ve tüfit olarak devam eder. Prozitesi yüksektir.
Aktimur ve diğerleri (1991), bazik lavlarda yaptıkları kimyasal analiz sonucu
kalkankalen bazalt ile düşük potasyumlu toleyit türünden bazaltlar olduğunu
belirtmişlerdir.
Bloklu Çakıltaşı Üyesi (Tmb)
Mescitli Formasyonunu tabanında yer alan tamamı volkanitlerden oluşan ve iri
bloklarda içeren çakıltaşları ilk defa bu çalışmada üye mertebesinde ayrılarak
adlandırılmıştır. Bloklu çakıltaşı üyesi, çalışılan alanda en iyi Sarıkamış’tan başlayan ve
Selim’e devam eden Kars Çayı boyunca eski karayolu güzergahında görülür. Birim,
Mescitli Formasyonunun yayılım gösterdiği bütün yerler göz önüne alındığında sadece
Sarıkamış kuzeyinde Kızılbuçuk, Yayıklı, Yağıbasan köyleri ve Sarıkamış İlçesi arasında
geniş bir alanda yüzeyler.
Birim, gri-açık gri ve boz renkte, çakılları kırmızı, mor, pembe andeziti ve andezitik
lav, bazalitik andezit, piroksen andeziti, hornblend andezit, altere andezit, akındı laminalı
andezit ile pomza, tüf ve aglomera olan çakıltaşı, bloklu çakıltaşı, tüfit ve tüflü
kumtaşlarından oluşur. Alt seviyeleri 3 m’ye varan bloklar içeren tabakalanmasız yığışım
halinde veya çok kalın, kalın tabakalanmalı üste doğru tabaka kalınlığı azalıp ince çakılçakılcık
ve tüfit ardalanımı şeklinde devam eder. Alt seviyeleri kötü-çok kötü boylanmalı
üste doğru orta ve iyi derecede boylanmış yer yer derecelenme gösteren, iyi tutturulmuş alt
seviyeler tane destekli üst seviyeleri matriks destekli matriksi tüfit, kumtaşı ve mikro
konglomeradır. Yer yer aglomera görünümlü veya breşiktir.
Pomza çakılları yer yer yoğunlaşmakta ve üst seviyelerde nadiren volkanik cam
çakılları içermektedir. Birim üst seviyeleri mikro konglomera- kumtaşı- tüfit ardalanımı
şeklinde ve taneler giderek küçülmektedir.
Horzum Bazalt Üyesi (Tmh)
Bölege siyah renkli tek seviye halindeki geniş düzlükler kaplayan ve Mescitli
Formasyonunun sonunu oluşturan ve ondan bir üye olarak ayırtlanan olivin bazaltlara ilk
defa Arbas ve diğerleri (1991) bu adı vermişlerdir.
Horu Bazaltı en iyi yüzleklerini Sarıkamış’ın kuzeybatısında demiryolu
güzergahında verir. Ayrıca yine Yağıbasan, Çatak, Yolgeçmez, Asboğa köyleri ve
Sarıkamış arasında ki bölgede platoyu tamamen kaplamış vaziyette yüzeyler. Kars Çayının
yardığı bu platoda ki vadi sırtlarında da iyi kestiler verir. Bundan başka Sarıkamış’ın
güneybatısında ki Topyolu Sırtı, Turnagöl Sırtı ve Derebaşı Sırtı ile Büyük Turnagöl
arsında ki geniş alanlardan yüzeyler. En kalın yerinde 50 m’yi geçen, en ince yerinde de 1
m civarında bir kalınlığa sahiptir.
Taze rengi koyu gri ve siyah, çürüme gengi kiremit kırmızısı, sert sağlam, yer yer
gaz boşluklu veya curuf görünümünde, yer yer de soğuma sütunları gelişmiş ve soğanımsı
ayrışmaya uğramış şeklinde bulunmaktadır.
Boyalı Andeziti (Tb)
Siyah renkli, akma yapılı, yer yer gaz boşluklu bazaltik andezitler ile son faz ürünü
olan ve bir üye olarak ayrılan bazaltik andezitler ilk defa boyalı andeziti olarak
adlandırılmıştır. Birim adını aldığı Boyalı Köyü civarında en iyi yüzleklerini verir. Ayrıca
Çıplaklı, Gürbüzler, Yukarısallıpınar, Divik ve Kartalı köyleri civarından geniş yayılımlar
gösterir.
25

Bunlardan başka Zavot, Tunçkaya ve Mollamustafa köylerinin civarlarında
Geçenvan Dere ve Yunus Dere gibi akarsuların aşındırılması ile daha genç birimlerin
altından çıkmaktadır. Birim, taze rengi siyah, bozma rengi kahve veya kiremit kırmızısı,
akma yapılı, yer yer bol gaz boşluklu ve bu gözenekler çoğunlukla kalsit ile
doldurulmuştur.
Yukarısallıpınar Üyesi (Tby)
Boyalı andezitlerinin en genç fazı olarak akan ve geniş alanlar kaplayan, siyah, sert,
konkoidal kırılan bazaltik andezitler bir üye olarak ilk defa MTA tarafından
adlandırılmıştır. Birim adını aldığı Yukarısallıpınar Köyü civarında eniyi yüzleğini verir.
Buradan batıda Boyalı güneyde Yayıklı, Doğuda da Beşteşeler mevkiine kadar geniş bir
alanda kesiksiz bir yayılım gösterir. Ayrıca Çıplaklı Köyü kuzeybatısında da yayılım
gösterir. Bundan başka aynı paftalarda Büyükkumru Tepe doğusunda ki Boyalı Yaylası
mevkii ve Uzunalan Sırtı kuzeyinde de küçük bir alanda yüzeyler.
Siyah renkli, sert, sağlam, camsı konkoidal kırılan, mikrokritalli olan birim bazaltik
lav akıntısı görünümünde olup, fakat petrografik tanımlamalarda bazaltik andezit
bileşiminde olduğu saptanmıştır. Kayaçta akma yapıları gözlenmekte ve çok akışkan bir
lav özelliğindedir. İçerdiği bol gaz molekülleri kayaca çok akışkan bir özellik
kazandırmıştır. Bu lav akıntılarının burun kısmında çok bol gaz boşlukları kayaca sünger
taşı görünümünü vermiştir. Kayaç akma esnasında altında ki volkano-sedimenter kayaçları
pişirmesi ile onları kırmızı bir renge dönüştürüp onlarla buluşması sonucu da kendiside
kiremit rengine bürünmüş olarak görünürler.
Süphan Volkaniti (Ts)
Birim, beyaz, grimsi ve kirli beyaz renkli tüf, pomzalı perlitli tüfler ile obsidiyen ve
perlik cepleri içeren volkanosedimenterler ve bunların andezitik, andezo- bazaltik lavları
ile birimden bir üye olarak ayrılan asidik lav akıntılarından oluşmaktadır. Birim için bu
adlama ilk defa Arbas ve diğerleri (1991) tarafından yapılmıştır.
Süphan volkanitleri çalışılan alanda en güzel yüzleklerini Sarıkamış güneyinde
Çıklakdağ yamaçlarında ve akarsularda açılmış bulunan vadi yamaçlarında verir. Bundan
başka Boyalı ve Kızılbuçuk Köyleri arasında Büyükkumru Tepe ve civarında geniş bir
alanda, Hamamlı, Bozat, Yalnızçam ve Yukarıdamlapınar Köyleri civarında geniş bir
alanda yayılım gösterirler. Birim, yaygınolarak asit karekterli lavlar ile yine asidik
volkanosedimanterlerden oluşur. Keklik Dere’nin batı yakasında metamorfitlerin hemen
üzerine 1m kalınlıkta tabakalanmasız, kötü boylanmalı, kuvars tanelerinde oluşmuş çakıllı
kaba kumtaşı ile başlar, pembemsi bej renkli obsidiyen, perlit ve asidik lav blok ve
çakılları içeren yine tabakalanmasız ve değişken kalınlıkta, bol pomza çakıl ve çakılcıklı
tüfler ile devam eder. Üzerine yaklaşık 70 m kalınlıkta, alt seviyeleri akıntı yapılı ve
obsidiyen veya perlit akıntısında dönüşür. Sarıkamış- Karakurt karayolu yarmasında
yüzeyleyen siyah benekli açık kahve renkli obsidiyenlerin makaslama kuvveti etkisi altında
oluşan çeşitli boyuttaki iğnemsi veya kama şeklinde ki çubuklar çok karekteristiktir ve bir
yer bilim müzesi önemindedir.Bu seviyelerle yanal geçişli olarak yer yer perlit akıntısı ve
mercekleri şeklinde ki silis akıntıları pek çok kez tekrarlanarak perlir ve özellikle çok
değişken boyuttaki pomza çakıllı tüfit ve tüf yığışımları yer yer tekrarlanan ve ayrılmayan
asidik lav akıntıları ile önemli kalınlıklar oluştururlar.
26

Asidik Lav Üyesi (Tsa)
Süphan volkanitlerinin üst seviyelerinde yer alan silisifiye olmuş andezitler,
hyaloandezitler, andezitler, asidik lav akıntıları ve perlitler üye mertebesinde
ayrılmışlardır. Birim en iyi yüzleklerini, Hamamlı, Bozat güneyi, Yalnızçam batısı
Aşağıdamlapınar Köyleri batısı arasında çok geniş bir alanda verir. Hamamlı Köyü
civarında en karekteristik lav akıntılarını görmek mümkündür. Sarıkamış güneybatısında
Karaçayır mevkiinde, güneydoğusunda eski Karakurt yolu civarında ve güneyinde Mevzili
Tepe civarında perlitli kesimleri yaygındır. En kalın yerde 650 m civarındadır.
Grimsi eflatun, kirli pembe ve yeşil gri renklerde, yer yer ince olan akıntı
tabakalanmaları sunan, bazı kesimlerde bol gaz boşluklu veya curuf özelliği sert, sağlam az
bozulmuş veya bozulmamış silisifey andezit veya hylaloandezitlen birimde çok kalın
yükseltiler verirler. Dağılımları bir üst paragrafta anlatılan perlit gibi tamamıyla silis
ağırlıklı lav akıntıları da daha çok bu asit volkanitlerin alt seviyelerinde ve alttaki
volkanoklastiklerin azalıp asidik lavların çoğalmaya başladığı geçiş kesimlerde bulunurlar.
Ağadeve Dasiti (Ta)
Sarımsı-gri, kahve renkte, soğuma çatlaklı, iri ve bol kristalli kuvars andezit veya
dasitler ilk defa bu ad altımda toplanmıştır. Birim Ağadeve Köyü batısında Ziyaret Tepe’yi
oluşturan volkan konisinde yüzeyler.
Kuvaterner -Dikme Köy Andeziti (Qd)
Pembemsi boz, gri ayrışma renginde ki diğer birimlere göre röliyef kazanmış ve
yükseltileri oluşturan andezitler ilk defa MTA tarafından adlandırılmıştır. Birim Dikme
Köy doğusunda Canbolat Tepe ve Körbulak Tepe yamaçlarında yüzeyler. Yayılım doğuya
doğru genişler. Birim pembemsi boz- gri ayrışma renginde sarımsı krem- gri taze renkte,
bol çatlaklıdır. Yöreye hakim bulunan Melikler bazaltının yanı sıra önemli yükseltiler
oluşturmuştur. Bazaltik dayklarile kesilmişlerdir.
Melikler Bazaltı (Qm)
Siyah renkli geniş düzlükler kaplayan plato bazaltlarını ilk defa Aktimur ve diğ.
(1991) bu adı vermiştir. Birim Çerme, Koyunyurdu ve Ağadeve Köyleri arasında ki geniş
alanda, Mollamustafa ve Tunçkaya Köyleri arasında ve Zavot Köyü güneyinde
yüzeylemektedir.
Melikler bazaltı Kırmızıköprü mevkiinde en iyi yüzleklerini verir. Kahve renkli
ayrışma renginde koyu gri- siyah renkte, yer yer gaz boşlukludur. Lav akıntılarını uçlarında
pişirme dolayısıyla oluşan kiremit rengi ve yer yer curuf görüntüsü bazaltlara da hakim
olmuş durumdadır.
Karakurt Formasyonu (Qk)
Bölgedeki tüm birimlerin akarsu ve taşkın ovası çökellerine ilk defa bu adı Arbas
ve diğ. (1991) vermişlerdir. Birim en iyi yüzleklerini Alisofi Köyü civarı ile Aşağıkotanlı
Köyü civarında vermektedir. Birimin durgun su çökellerinin en iyi gözlendiği yer ise
Sarıkamış- Karakurt yolu Kars yol ayrımı civarlarında görülür.
Bunların dışında birim, Sarıkamış- Bozat- Hamamlı Köyleri arasında ki geniş bir
alan, Selim kuzeyinde Kekeç- Benliahmet- Yukarıkotanlı Köyleri arasında geniş bir
alanda, Selim güneyinde Calak- Akpınar- Aşağıdamlapınar- Yalnızçam Köyleri arasında
çok geniş bir alanda yayılım gösterir. Çökeldiği ortama göre farklılıklar sunan birimin
kalınlığı 50 m’yi geçmez.
27

Sarımsı açık gri renkte, killi- siltli yerlerde sarımsı-krem renktedir. Çoğu yerde
tabanda az tutturulmuş, iyi yuvarlaklaşmış ve orta-iyi boylamlı 4-5 m kalınlıkta bir çakıl
seviyesi ile başlar çakıllar yaygın olarak andezit, bazalt kaynak kayaca bağlı olarak yer yer
pomza, obsidiyen ve perlik, nadirin de kuvarsit ve ofiyolitik kayaçlardan oluşur. Çakıllar
kayaca yakın yerlerde 15-20 cm’ye erişir. Çökelme, yerine göre kaba çakıl, çakılcık, kaba
kum ve kum boyutundaki kaba detritikler yer yer çapraz tabakalı, yer yer de masiftir. Bu
çakıllar alt seviyelerde veya her bir çaprazlanmasının alt kesimlerinde tane destekli üstlere
doğru matriks destekli olup, matriksi, kaba kum veya kum, yer yer de karbonat
çimentoludur. Çakıllardan sonra hızlı bir tane küçülmesi ile yatay kötü tabakalanmalı,
gecikme çakıllı kumlu karbonatlı çamurtaşı gelir. Çamurtaşlarında yer yer fazla kalın
olmayan tabaka sınırları düzensiz çamurlu kireçtaşı seviyeleri gözlenir. Daha üst
seviyelerde bej renkli 50cm’yi geçmeyen kireçtaşı seviyesi sınırlı alanlarda yüzeyler.
Karakurt formasyonu yörede, en üste kötü boylanmalı gevşek çimentolu veya
tutturulmamış, köşeli, çoğunlukla andezit, bazalt, obsidiyen nadiren de ofiyolik kayadan
bir çakıl birikintisiyle son bulur.
Yamaç Molozu (Qym)
Bölgede sadece Ağadeve Köyü kuzeydoğusunda oldukça yüksek olan volkan
konisinin kuzey yamaç ve eteklerinde biriken, Ağadeve dasitinden türeme tutturulmamış
ve boylanmamış köşeli çakıl ve bloklardan oluşur.
Alivyon (Qal)
Bölgenin morfolojisinin şekillenmesinde önemli rolü olan Kars Çayı ve kolları
Kekeç Dere, Ulu Dere, Kızılbuçuk Dere, Güney Dere, Yunus Dere gibi akarsuların
aşındırmasından sonra, eğimin azaldığı düzlüklerde biriktirdikleri tutturulmamış çakıl,
çakılcık, kaba kum, silt ve milden oluşmuş çökellerdir.
Faylar
Bölgede hakim olan sıkışma rejiminin bir sonucu olarak kuzeydoğu- güneybatı
doğrultusunda gelişmiş sol yanal atılımlı faylar oluşmuştur. Günümüz morfolojisinin şekil
kazanmasında önemli olan bu faylar;
Sarıkamış fayı, ilçeninde üzerinde yer aldığı Kars Çayı Vadisi boyunca
Kuzeydoğu- Güneybatı doğrultusunda uzanan 9 km takip edilebilen sol yanal atılımlı bir
faydır.
Kızılbuçuk fayı, Doğu Kuzeydoğu- Doğu Güneybatı doğrultulu Kızılbuçuk Dere
Vadisi boyunca uzanan sol yanal atılımlı bir faydır. Olasılıkla Çatak Köyüne kadar devam
eder.
Çalışma Alanının Jeolojisi
Yapılan temel sondajları ve diğer arazi çalışmaları sonucunda yüzeyden itibaren
0,40-0,50 metre nebati toprak gözlenmiştir. Nebati toprağı takip eden birim Kuvaterner
yaşlı Kil olarak tespit edilmiştir.
Kura Volkanitleri ( Tk ) :
Aktimur ve diğerleri (1991a) tarafından tanımlanan birim gri-boz çoğunlukla
kırmızı renkli, kalın-çok kalın tabakalı, eklemli, 0.5-30 cm çakıl çaplı, blokumsu ayrışmalı
aglomera ile başlamaktadır. Aglomeralar; kül renkli, ince tabakalı, eklemli, 10*-30* eğimli
tüflere geçmektedir. Altta aglomeralarla ardalanmalı olan bu tüfler üste doğru beyaz-
28

sarımsı renkli, orta tabakalı, yer yer yatay, 5*-20* eğimli tüflerle devam etmektedir.
Birimin üst düzeylerinde siyah-kırmızı renkli, eklem sistemi gelişmiş andezitler yer
almaktadır. Bu andezitler; porfirik dokuda, pljiyoklas-ojit-amfibol feno kristalli olup
yapılan jeokimyasal çalışmalar sonucu çoğunlukla kalkalkalen az bir kısmında toleyitik
niteliktedir (Aktimur ve diğerleri, 1991b). Yöredeki volkanizmanın ilk evresi ile oluşmuş
Kura Volkanitlerinin üst düzeylerinde yer alan andezitler radyometrik bulgulara göre 3,7-
3,6 milyon yıllıktır (İnnocenti ve diğerleri, 1982). Üst Miyosen-Alt Pliyosen yaşlı olan
birim Kalkalkale Formasyonu ile yanal geçişli olup Akyaka Bazaltı tarafından
örtülmektedir.
Akyaka Bazaltı (Ta) :
Yöredeki volkanizmanın ikinci evresi ile oluşmuş, koyu siyah renkli, rüzgün
sütunsal eklemli olan birim Aktimur ve diğerleri (1991b) tarafından tarif edilmiştir. Birim
yoğun mafik mineralli, holo kristalen, bol piroksen (ojit), çok az olivin kapsayan “ojit
bazalt” ile çok iri plajiyoklas, çok bol ve iri olivin, az ojit feno kristalli, pljiyoklaslar
labrador türde olan “olivin bazalt” tan ibaret birbirini izleyen iki akıntıdan oluşmuştur.
Çoğunlukla kalkalkalen olan (aktimur ve diğerleri, 1991a ve b) Akyaka Bazaltı 50-100 m
kalınlığa sahiptir.Alt Pliyosen yaşlı olan birim, Kalkalkale Formasyonu ile yanal geçişli
olup, Dumanlıdağ Piroklastikleri tarafından örtülmektedir.
Dumanlıdağ Piroklastikleri (Td) :
Çeşitli renkli (gri, boz, kül, siyah, kırmızı, sarı), yer yer belirgin tabakalanmalı,
eklemli, pulumsu-toprağımsı-çubuğumsu-yongamsı ayrışmalı tüf, andezit, pomza, perlit ve
obsidiyen gibi çoğu asidik türde volkanitlerden oluşan Dumanlıdağ Piroklastikleri Aktimur
ve diğerleri (1991b) tarafından tanımlanmıştır. Yöredeki volkanizmanın üçüncü evresi ile
oluşmuş bu piroklastiklerin yapılan jeokimyasal çalışmalar sonucu kalkalkalen nitelikte
oldukları belirlenmişir (Aktimur ve diğerleri, 1991a ve b). Radyometrik bulgulara göre 2.7-
1.9 milyon yıllık olan (İnnocenti ve diğerleri, 1982) birim orta-üst Pliyosen yaşlıdır. 50-
500 m kalınlığa sahip olan Dumanlıdağ Piroklastikleri; Kalkalkale Formasyonu ile yanal
geçişlidir. Birimin üzerine uyumsuz olarak Yolboyu çakıl ve kumu gelmektedir.
Kalkalkale Formasyonu (Tk) :
Göl ve akarsu ortam koşullarında çökelmiş olan birim Aktimur ve diğerleri
(1991b) tarafından tanımlanmıştır. Kalkalkale Formasyonu; boz renkli, orta tabakalı, iyi
boylanmalı, derecelenmeli, Kumtaşı; kırmızı-yeşil-boz renkli, ince-orta tabakalı,
Çamurtaşı; kırmızı-kirli sarı renkli, ince tabakalı, Kiltaşı; kirli beyaz-kirli sarı renkli, orta
tabakalı, gastropodalı marn ardalanması ile bu ardalanmaya katılmış olan gri-boz renkli,
çapraz tabakalanmalı, boylanmalı, derecelenmeli kumtaşı ve çamurtaşından oluşmuştur.
550 m kadar kalınlığa ulaşan birim Orientalomys galaticus, Mimomys mikro memeli ile
Hipparion sp. Omurgalı (Det: Gürbüz, Aktimur ve diğerleri, 1991b den) fosillerini
kapsamaktadır. Pliyosen yaşlı olan formasyon Kura Volkanitleri, Akyak Bazaltı ve
Dumanlıdağ Piroklastikleri ile yanal geçişlidir. Birimi uyumsuzlukla Yolboyu çakıl ve
kumu örtmektedir
29

KUVARTERNER
Yolboyu Çakıl ve Kumu (TQy) :
Açık renkli (açık kül, gri, açık boz), tabakalanmasız, tutturulmamış veya çok
gevşek tutturulmuş, yer yer kum ve çakıl yer yer blok, kum ve çakıl depoları halinde
yüzeylenen birim Aktimur ve diğerleri (1991b) tarafından tarif edilmiştir.Akarsu taşması
sonucu mevcut çukurluklarda birikmiş olan birim 5-50 m kalınlığa sahiptir. Üst Pliyosen-
Alt Kuvarterner yaşlı olan birim Taşköprü Andeziti, Aküzüm İgnimbiriti ve Melikler
Bazaltı tarafından örtülmektedir.
Taşköprü Andeziti (Qt) :
Kurşuni-koyu kurşuni renkli, belirgin akma yapılı, ince levhamsı ayrışmalı,
eklemli, hyolopilitik dokuda, bol iri plajiyoklas ve az piroksen (hipersten) feno kristalli
olan bu andezit Aktimur ve diğerleri (1991b) tarafından tarif edilmiş olup volkanizmanın
dördüncü evresi ile oluşmuştur. Toleyitik ve kalkalkalen nitelikte (Aktimur ve diğerleri,
1991a ve b) olan birim 5-15 m kalınlığa sahiptir. Taşköprü Andeziti radyometrik bulgulara
göre 1.8 milyon yıllık olup Alt Kuvarterner yaşlıdır. Taşköprü Andeziti Melikler Bazaltı
tarafından örtülmektedir.
Melikler Bazaltı (Qm) :
Genellikle siyah renkli, yer yer kahvemsi, yer yer de kırmızımsı renkli, bazen bol
gaz boşluklu, bazende curuf şeklinde olan bu bazik akıntı Aktimur ve diğerleri (1991a)
tarafından tanımlanmıştır. Yöredeki volkanizmanın dördüncü evresi ile oluşmuştur. Yer
yer olivin-ojit-plajiyoklas (labrador) feno kristalli, porfirik olmayan akma dokulu, hamur
tamamen plajöiyoklas mikrolitleri ve camdan oluşmuş “olivin bazalt” şeklinde; yer yer
akma dokulu, plajiyoklaslar arasında demirleşme oluşmuş, çok küçük mikro kristalli bazik
lav akıntısı şeklinde; yer yer de akma yapılı, porfirik dokuda, iri plajiyoklas feno kristalli,
az orta piroksen (hipersten), hamuru sonradan kristalleşmiş “Hipersten bazaltik andezit”
şeklindedir. Toleyitik nitelikte olan (Aktimur ve diğerleri, 1991a ve b) birim 50 m kadar
kalınlığa ulaşmaktadır. Melikler Bazaltı radyometrik bulgulara göre 1.6-1.3 milyon yıllık
(innocenti ve diğerleri, 1982)z olup Kuvarterner Pleyistosen yaşlıdır. Birim Borluk
Volkaniti ve Alüvyon tarafından örtülmüştür.
Borluk Volkaniti (Qb) :
Yöredeki volkanizmanın dördüncü evresi ile oluşmuş olan Borluk Volkaniti; siyah
renkli, ince taneli, sert, tamamen mikrokristalen, hamur tamamen cam, yalnızca
plajiyoklası belirgin olan andezitik, lav; koyu kurşuni renkli, eklemli, ince taneli,
plajiyoklas ve ojit mikro kristalli, seyrek camsı hamurlu andezitik, Lav; açık külsarı renkli,
tabakalanması belirgin olmayan, tüf; açık kurşuni-açık kül renkli, ince taneli,
tabakalanmasız külden ibarettir.
Alüvyon (Qa) :
Özellikle Kars Çayı, Arpaçay ve Susuz dolaylarında oluşmuş çakıl, kum ve çamur
depolarından ibarettir.
30

Alüvyon Konisi (Qk) :
Çoğunlukla Kısır Dağı, Akbaba Dağı gibi dağ yamaçlarında ve Çıldır Gölü
kıyısında oluşmuş çakıl, kum ve silt depolarından ibarettir.
Metamorfizma ve Mağmatizma
Genellikle Orta Miyosende Arabistan Plakası ile Avrasya Plakasının çarpışması,
Türkiye Neotektoniğinin başlıngıcı olarak kabul edilmektedir (Şengör, 1980; Şengör ve
Yılmaz, 1983; Şaroğlu, 1985; Şengör ve diğerleri, 1985; Şaroğlu ve diğerleri, 1987).
Bölgede neotektonik dönemde oluşmuş, oldukça genç yaşta (Üst Miyosen-Kuvarterner)
kaya toplulukları bulunmaktadır. Yöredeki volkanik kayalar dört volkanizma evresine
ayırtlanarak incelenmiş olmasına karşın, Üst Miyosen-Üst Pliyosen ve Alt Kuvarterner-
Günümüz olmak üzere iki yapısal evre görülmektedir.
Üst Miyosen-Üst Pliyosen zaman aralığında Horasan Formasyonu ve Kalkalkale
Formasyonu çökelmiş, Kura Volkanitleri, Akyaka Bazaltı ve Dumanlıdağ Piroklastikleri
oluşmuştur. Pliyosen sonlarına doğru bölgedeki yükselmenin ve sıkışmanın etkisiyle
Kalkalkale Formasyonu su yüzeyine çıkmış; sol yanal doğrultu atımlı Kura Fayı,
İncilipınar Fayı,Erdağı-Taşbaşı Fayı ve Susuz-Melikköy Fayı ile sağ yanal doğrultu atımlı
Çayırlık Fayı, Binbaşak-Akyaka Fayı ve Ölçülü-Digor Fayı meydana gelmiştir. Bu
doğrultu atımlı fayların kontrolünde Susuz, Arpaçay ve Akyak dolaylarındaki düzlükler ile
Aygır Gölü oluşmuş, Kısır Dağ, Gökdağ, Akbaba Dağı, Dumanlıdağ, Tarhan Dağı gibi
yükseltiler meydana gelerek hızlı bir aşınım dönemi başlamıştır ve nihayet aşınan
malzemenin mevcut çukurlarda birikmesiyle Yolboyu Çakıl ve Kumu oluşmuştur. Sonuçta
topografya, günümüz topografyasına yaklaşmıştır.
Alt Kuvarterner-Günümüz zaman aralığında,doğrultu atımlı faylar boyunca ve
açılma çatlaklarından yöredeki volkanizmanın dördüncü evresine ait olan volkanitler
çıkarak mevcut topografyanın eğimine uygun olarak akmışlardır. Doğrultu atımlı fayların
sonraki hareketleri ile dördüncü evre volkanizmasının birlikte işlevi sonucu Çıldır ve Aktaş
Gölleri bugünkü konumlarını kazanmışlardır (Aktimur ve diğerleri,1991b ve c).
Günümüzde depremler, heyelanlar, buzul ve morenler topografyanın olgunlaşmasında
etkin rol oynamaktadırlar.
Sağ yanal doğrultu atımlı ve sol yanal doğrultu atımlı faylar boyunca, heyelanlar,
bataklıklar, fay gölleri, fay tarafından kesilmiş alüvyon konileri, ötelenmiş yan dereler ve
sıcak-soğuk su kaynakları gibi diri fay morfolojisi görülmektedir (Aktimur ve diğerleri,
1991b). Bu faylardan İncillipınar Fayı, Erdağı-Taşbaşı Fayı, Susuz-Melikköy Fayı ve
Ölçülü-Digor Fayı, yer almaktadır. 75 km boyunda olan Binbaşak-Akyaka Fayı’nın 40
km’lik bölümü, 32 km boyunda olan Ölçülü-Digor Fayı’nın 23 km’lik bölümü
izlenmektedir.
KAYNAKLAR
•
• Kars 2003 İl Yıllığı
• Doğalgaz Boru Hattı 2001 ÇED Raporu
31

Tablo 1: Genelleştirilmiş Dikme Kesit
32

B - DOĞAL KAYNAKLAR
B.1 - Enerji Kaynakları
B.1.1 - Güneş Enerjisi
İlimizde güneş enerji ile ilgili herhangi bir ölçüm yapılmamakta olup, güneş
enerjisinden yararlanılmamaktadır.
B.1.2 - Su Gücü
İlimizdeki mevcut akarsuların isimleri ve yıllık potansiyelleri aşağıdaki tabloda
verilmiştir.
Tablo:1Kars İli Sırları İçindeki Su Potansiyeli
Akarsuyun adı
Kars Çayı
Aras nehri
Yıllık Potansiyeli(hm3)
781 hm3/yıl
378 hm3/yıl
İlimiz sınırları içinde enerjiye dönüştürülen su kaynakları olarak, Çıldır gölü ve Kars
Çayı bulunmaktadır. Bunlardan Kars çayı üzerinde Kars Belediyesi’nin yapmış olduğu
fakat işletilmesi durdurulmuş enerji amaçlı regülatör tesisi vardır.
İlimiz sınırları içinde, suyunu Çıldır gölünden alan ve işletme halinde olan Çıldır I
HES adında tesisimiz vardır. Bu tesisimizin kurulu gücü 15.4 MW olup yıllık enerji
üretimi 67 GWh’ dır.
Şu anda etüd programında olan Aşağı Aras Nehri Havzası Projesinde yer alan
Denizgölü, Kuloğlu ve Karakurt Barajları ve Hidroelektrik Santrallerinin toplam 185 MW
kurulu güç ile yıllık ortalama 685 GWh enerji üretimi yapması planlanmaktadır.
Tablo 2:Aşağı Aras Nehri Havzası Projesinde yer alan HES’lerin
karekteristikleri,( D.S.İ. 24. Bölge Müdürlüğü, 1998)
HES
Özellikler Karakurt HES Denizgölü Kuloğlu
Proje Düşüşü 134 m 49 m 51 m
Kurulu Güç 110 m 40 MW 35 MW
Firm Enerji 212 GWh 87 GWh 91 GWh
Sekonder Enerji 173 GWh 65 GWh 57 GWh
Toplam Enerji 385 GWh/yıl 152 GWh/yıl 148 GWh/yıl
B.1.3 – Kömür
Tablo 2: İlimiz sınırları içinde Linyit rezervi ,( D.S.İ. 24. Bölge Müdürlüğü, 2003 )
Saha
Adı
Görünür
Muhtemel
REZERV (1000 TON)
Mümkün
Toplam
Kaynak
Potasiyel
ToplamGenel
ANALİZ SONUÇLARI
İşlenebilir
Su (%)
Kül (%)
S (%)
AID KCal/kg
Eşdeğeri
(1000 Ton)
Petrol
Taşkömürü
Kullanım Yeri
İşletme Şekli
Digor - 380 - 380 - - 380 - 36.36 29.47 - 1171 44 64 7 7
Kilittaş
TOPLAM - 380 - 380 - - 380 - 44 64
33

B.1.4 - Doğalgaz:
İlimiz sınırları içerisinde Doğal gaz rezervleri bulunmamaktadır.
B.1.5 - Rüzgar:
İlimiz sınırları içinde rüzgar enerjisinden yararlanılmamaktadır.
B.1.6 - Biyomas ( Biyogaz, Odun, Tezek):
B.1.7 - Petrol:
İlimiz sınırları içerisinde petrol rezervi bulunmamaktadır.
B.1.8 - Jeotermal Sahalar:
İlimiz sınırları içinde Jeotermal kaynak olarak Kötek kaplıcası bulunmaktadır.
Kötek kaplıcası; Kağızman İlçesi, Kötek bucağında yer almaktadır. Kötek kaplıcasının
sıcaklığı 27 °C, pH’ı 6.00, debisi 5 lt/sn olup, basit tesislere sahiptir. Bazı hastalıklara iyi
geldiği düşünülerek yıkama suyu olarak kullanılmaktadır.
B.2 - FLORA ve FAUNA
B.2.1 - Ormanlar:
Kars, gerek coğrafi konumu ve gerekse iklim özellikleri sebebiyle bitkisel örtünün
gelişmesine pek müsait olmayan bir ildir. Buna rağmen Kars’ta yerel olarak orman varlığı
bakımından oldukça zengin bölgeler mevcuttur. Özelikle Sarıkamış İlçesi ormanları ile öne
çıkmaktadır.Kars’taki orman alanı 30.300 hektar ile il yüzölçümünü koru ormanları
meydana getirmekte , koru ormanlarının büyük bir çoğunluğunu ise bozuk koru ormanları
oluşturmaktadır. İldeki ormanlar miktar olarak fazla kayda değer olmasa da, tür olarak
değer taşımaktadır. Çünkü Sarıkamış civarındaki ormanları dünyada çok ender görülen
sarıçamlarla süslüdür.
İlde toplam orman köyü sayısı 32 olup bunların 28’i Sarıkamış, 4’ü ise selim
İlçesindedir. Kars İlindeki toplam 384 köy içinde orman köyü oranı %8.88’dir. Bu orman
köylerinden Sarıkamış ilçesinde olanlarda 15.993, Selim ilçesindekilerde 2.339 olmak
üzere toplam 18.322 kişi yaşamaktadır. İlin toplam nüfusunun % 5.7’si köy nüfusunun ise
% 10.03’ü orman köylerinde yaşamaktadır. Ormanköylerinde eğitim , sağlık diğer altyapı
tesislerinin diğer köylere göre daha düşük seviyede olmasının yanında işsizlik de fazla Bu
köylerdeki işsizlik oranını yüksek olmasında, tarımdaki çeşitlenmenin az oluşu ve sulama
suyu yetersizliği ana nedenlerdir. Orman içi ve orman dışı meralarda iyileştirme
çalışmalarının yaygınlaştırılması, Orköy kuruluşu bünyesinde kredi tahsis limitlerinin
arttırılması ve mevcut aile işletmeleri büyüklüklerinin yeniden gözden geçirilmesi, genel
bütçeden bu köylere ayrılan fon payının arttırılıp İlde, Kars ili sınırları içerisindeki orman
içi ve orman kenarı köylerde gelir seviyesini artırmak için düşük faizli krediler vererek
çeşitli iş alanları oluşturmak gibi görevleri bulunan Orköy Mühendisliği teşkilatı vardır.
Kars Orköy Mühendisliği görev alanında Kars’ta 32 orman köyü vardır. Bu köylerdeki
halka süt koyunculuğu ve besi sığırcılığını geliştirmek amacıyla ferdi kredi verilmesinin
yananda , kooperatif kredileri de verilmekte ise de bunların yeterli olduğu söylenemez.
İldeki ormanların kapladığı alanın oldukça az olması orman ürünleri üretiminide
sınırlamaktadır. Bu sebeple ilin Türkiye orman ürünleri üretimi içindeki payı çok
düşüktür.
34

Tablo 3: Silvikültürel Faaliyetler (D.Anadolu Orman Bölge Mürlüğü1995)
Silvikültürel Faaliyetler Birim Miktar
Suni Gençleşme ha 28
Kültür Bakımı ha 120
Kültür Koruma Ad/Ay 44
Ağaçlandırma Koruma Ad/Ay 70
Ağaçlandırma K. Bak. ha 1.352
Gençlik Bakımı ha 240
Gençlik Koruma Ad/Ay 33
Üretim
Tomruk m 8.648
Tel Direk m 338
Maden Direk m 931
S. odun m 35
Yapacak Toplamı m 9.952
Yakacak m 3.664
Önceleri daha yüksek olan ormanlık alan tarihi süreçte yaşadığı tahribat nedeniyle
azalmıştır. Kars’ın özellikle Rus işgali altında kaldığı dönemlerde evlerde “peç” adı verilen
ve duvara monte edilmiş büyük sobalarda yakılan odun dumanlarının bina duvarlarında
sirkülasyonu prensibine dayanan ısıtma sistemi sebebiyle odun tüketimi çok fazla idi.
Sonraki dönemlerde ve halen ise mevcut ormanlarda koruma ve bakım çalışmalarına
gerekli önemin verilmemesi kalan orman alanlarında da azalmaya sebep olmuştur. Koruma
ve bakım işlerinde çalışan teknik personel sayısının azlığı ve yeterli ödenek sağlanmaması
mevcut orman alanlarını da tehdit etmektedir.
Resim 13: Handere Orman Köyü(Sarıkamış)
35

B.2.2 - Çayır ve Meralar:
Ormanlık alanların içinde ve çevresinde çayır ve meralar bulunmaktadır. Mevcut
meralar ve çayırlar bölge halkının ihtiyacını karşılamaktadır. Kars ilinin 308.9998 %32.7)
hektarlık alanını çayır ve meralar oluşturmaktadır.
Son yıllarda fazla olarak gösterilen, ihtiyaç fazlası meraların Valilikler tarafından
ihale edilmesi sonucu; mevcut meralar dışardan gelen büyük ve küçükbaş hayvanlardan
dolayı meralar tahrip olmakta ve giderek mera özelliklerini kaybetmektedir. Bunun nedeni
de olması gereken hayvan sayısından fazla sayıda hayvan gelmesidir.
Ayrıca orman içi ve orman etrafındaki meralardaki fazla hayvanlardan dolayı bu
meraların yetmemesi sonucu ormanlık sahalara giderek, orman toprağının sertleşmesine
neden olarak ağaçlardan düşen tohumların çimlenmesi engellendiği gibi Kars ilindeki
ormanların geleceği açısından en büyük tehlike olan otlatmadan dolayı orman içindeki
fidanların hayvanlar tarafından yenmesi ve çiğnenmesinden dolayı Sarıkamış Ormanları
böyle bir tehlike altındadır.
B.2.3 – Sulak Alanlar:
İlimiz Sınırları içinde, Arpaçay İlçesi Kuyucuk Köyü mülki hudutlarında bulunan,
Kuyucuk Gölü, Orman Bakanlığı Milli Parklar ve Av-Yaban Hayatı Genel Müdürlüğünce
tefrik edilmiş, 214 Ha. büyüklüğünde bir sulak alandır. Statüsü Yaban Hayatı Koruma
sahasıdır.
B.2.5 – Fauna ve Endemik Hayvanlar:
İlimizde Kurt (Canis Kıpus), Çakal (Canis Aureus), Yaban Domuzu (Sus Scroto),
Kuyruksüren (Herpestos İchneumon), Tavşan (Lepus Capeosis), Tilki (Vulpos Vuşlpes),
Ağaç Sansarı (Mertes Mertes), Ördek (Anos), Bıldırcın (Coturnim Cotirnim), Sakarmeke
(Fulica Atro), Kızkuşu (Vanellus Vanellus), Çullukgiller (Seolopacidae), Güvercingiller
(Columbidea), Sülüngiller (Phasianide).
Karaca (Capreokıs Capreolus), Yaban Keçisi (Capra Aegagrus), Çengel Boynuzlu
Dağ Keçisi (Rupicapra Rupicapra Asiatica), Vaşak (Felis Iynze), Ayı (Ursus), Sincap
(Sciurus Anomolus), Gelincik (Mustela Navalis), Porsuk (Meles Meles), Su Samuru (Lutra
Lutra), Kirpi (Erinacous Concolar), Martıgiller (Laridae), Sumrugiller (Stemidae),
Bağırtlakgiller (Pteroclidae), Baykışgiller (Strigidae), Ağaçkakangiller (Picidae),
Tarlakuşugiller (Alavdidae), Kırlangıçgiller (Hirundinidae), Kargagiller (Corvidae).
Fauna üyesinde İlimizde habitat, popilosyon ile ilgili bir envanter çalışması yoktur.
B.2.6 – Milli Parklar, Tabiat Parklar, Tabiat Anıtı ve Tabiatı Koruma
Alanları:
İlimizde bu statüler mevcut değildir. Ancak Sarıkamış Ormanları Milli Park olması
konusunda teklif yapılmış ve önetüd raporu hazırlanmıştır.
36

B.3 – TOPRAK
Tablo 4: ilimizdeki Toprak Grupları ve Özellikleri (Tarım İl Müdürlüğü verileri,2003 )
Toprak Grubu
N 10.2
M
III e
C 10.2
K
III e
X 14.2
K
IV e
X 19t.3
M
VI es
Özellikleri
Orta şiddetli su erozyonu tahdidi altında, orta
derin kireçsiz kahverengi orman toprakları.
Halihazırda mera arazisiolarak
kullanılmaktadır.
III sınıf kullanma kabiliyetine sahip olup,
arazi tarla işlenmesini güçleştiren parçalı
topoğrafya, meyil, su ve rüzgar erozyonu gibi
tahditler altındadır.
Orta şiddetli su erozyonu tahdidi altında, orta
derin kestanerengi topraklar
Halihazırda kuru tarım arazisi olarak
kullanılmaktadır.(nadaslı)
III sınıf kullanma kabiliyetine sahip olup,
Arazi tarla işlenmesini güçleştiren parçalı
topoğrafya, meyil, su ve rüzgar erozyonu gibi
tahditler altındadır.
Orta şiddetli su erozyonu tahdidi altında, orta
derin bazaltik topraklar
Halihazırda kuru tarım arazisi olarak
kullanılmaktadır.(nadas)
IV sınıf kullanma kabiliyetine sahip olup,
Arazi tarla işlenmesini güçleştiren parçalı
topoğrafya, meyil, su ve rüzgar erozyonu gibi
tahditler altındadır.
Şiddetli su erozyonu tahdidi altında, taşlı, sığ
bazaltik topraklar.
Halihazırda mera arazisi olarak
kullanılmaktadır.
VI sınıf kullanma kabiliyetine sahip olup,
Arazi tarla işlemesini güçleştiren parçalı
topağrafya,
meyil , su ve rüzgar erozyonu gibitahditler ve
tuzluluk,alkalilik, taşlılık sığlık, çok ince veya
kaba bünye gibi tahditler altındadır.
37

X 15.2
Orta şiddetli su erozyonu tahdidi altında,sığ
bazaltik topraklar.
M
IV e
Halihazırda mera arazisi olarak
kullanılmaktadır.
VI sınıf kullanma kabiliyetine sahip olup,
Arazi tarla işlemesini güçleştiren parçalı
topağrafya,
meyil , su ve rüzgar erozyonu gibitahditler ve
tuzluluk,alkalilik, taşlılık sığlık, çok ince veya
kaba bünye gibi tahditler altındadır.
X 14.2
M
IV e
15t.3
M
IV es
Orta şiddetli su erozyonu tahdidi altında, orta
derin bazaltik topraklar.
Halihazırda mera arazisi olarak
kullanılmaktadır.
VI sınıf kullanma kabiliyetine sahip olup,
Arazi tarla işlemesini güçleştiren parçalı
topağrafya,
meyil , su ve rüzgar erozyonu gibi tahditler
altındadır.
Şiddetli su erozyonu tahdidi altında, taşlı, sığ
bazaltik topraklar.
Halihazırda mera arazisi olarak
kullanılmaktadır.
VI sınıf kullanma kabiliyetine sahip olup,
Arazi tarla işlemesini güçleştiren parçalı
topağrafya,
meyil , su ve rüzgar erozyonu gibitahditler ve
tuzluluk,alkalilik, taşlılık sığlık, çok ince veya
kaba bünye gibi tahditler altındadır.
38

C 15-3
K
IV es
C 10.2
M
III e
C 10t.2
M
IV se
Şiddetli su erozyonu tahdidi altında, sığ
kestanerengi topraklar
Halihazırda kuru tarım arazisi olarak
kullanılmaktadır.(nadas)
VI sınıf kullanma kabiliyetine sahip olup,
Arazi tarla işlemesini güçleştiren parçalı
topağrafya,
meyil , su ve rüzgar erozyonu gibitahditler ve
tuzluluk,alkalilik, taşlılık sığlık, çok ince veya
kaba bünye gibi tahditler altındadır
Orta şiddetli su erozyonu tahdidi altında, orta
derin kestanerengi topraklar.
Halihazırda mera arazisi olarak
kullanılmaktadır.
III sınıf kullanma kabiliyetine sahip olup,
Arazi tarla işlenmesini güçleştiren parçalı
topoğrafya, meyil, su ve rüzgar erozyonu gibi
tehditler altındadır.
Orta şiddetli su erozyonu tehdidi altında,taşlı
orta derin kestanerengi topraklar.
Halihazırda mera arazisi olarak
kullanılmaktadır.
VI sınıf kullanma kabiliyetine sahip olup,
Arazi tuzluluk,alkalilik, taşlılık sığlık, çok
ince veya kaba bünye gibi tarla işlenmesini
güçleştiren parçalı
topoğrafya,meyil,su,verüzgar erozyonu gibi
tehditler altındadır
K 14.2
Orta şiddetli su erozyonu tehditi altında,orta
derin, orta bünyeli kolüvyal topraklar.
Halihazırda Çayır arazisi kullanılmaktadır.
Ç
II e
II sınıf kullanma kabiliyetine sahip olup,
Arazi tarla işlenmesini güçleştiren parçalı
topoğrafya, meyil, su ve rüzgar erozyonu gibi
tehditler altındadır.
39

C 5.2
Orta şiddetli su erozyonu tahdidi altında,
derin kestanerengi
topraklar.
K
II e
Halihazırda kuru tarım arazisi olarak
kullanılmaktadır.(nadas)
II sınıf kullanma kabiliyetine sahip olup,
Arazi tarla işlenmesini güçleştiren parçalı
topoğrafya, meyil, su ve rüzgar erozyonu gibi
tehditler altındadır.
X 14t.2
Orta şiddetli su erozyonu tehdidi altında,
taşlı, orta derin bazaltik topraklar.
M
IV se
C 9.2
K
III e
Halihazırda mera arazisi olarak
kullanılmaktadır.
VI sınıf kullanma kabiliyetine sahip olup,
Arazi tuzluluk,alkalilik, taşlılık sığlık, çok
ince veya kaba bünye gibi tarla işlenmesini
güçleştiren parçalı
topoğrafya,meyil,su,verüzgar erozyonu gibi
tehditler altındadır
Orta şiddetli su erozyonu tehdidi altında,derin
kestanerengi topraklar.
Halihazırda kuru tarım arazisi olarak
kullanılmaktadır.(nadas)
III sınıf kullanma kabiliyetine sahip olup,
Arazi tarla işlenmesini güçleştiren parçalı
topoğrafya, meyil, su ve rüzgar erozyonu gibi
tehditler altındadır.
40

10.2
Ç
III e
Orta şiddetli su erozyonu tehdidi altında,orta
derin kestanarengi topraklar.
Halihazırda Çayır arazisi kullanılmaktadır.
III sınıf kullanma kabiliyetine sahip olup,
Arazi tarla işlenmesini güçleştiren parçalı
topoğrafya, meyil, su ve rüzgar erozyonu gibi
tehditler altındadır.
C 14.2
K
Orta şiddetli su erozyonu tehdidi altında,orta
derin kestanarengi topraklar.
Halihazırda kuru tarım arazisi olarak
kullanılmaktadır.(nadas)
IV e
X 18t.2
VI sınıf kullanma kabiliyetine sahip olup,
Arazi tarla işlenmesini güçleştiren parçalı
topoğrafya, meyil, su ve rüzgar erozyonu gibi
tehditler altındadır.
Orta şiddetli su erozyonu tehdidi altında,
taşlı, orta derin bazaltik topraklar.
M
Halihazırda kuru mera
kullanılmaktadır.(nadas)
arazisi olarak
VI es
X 10.2
M
III e
VI sınıf kullanma kabiliyetine sahip olup,
Arazi tarla işlemesini güçleştiren parçalı
topağrafya,
meyil , su ve rüzgar erozyonu gibitahditler ve
tuzluluk,alkalilik, taşlılık sığlık, çok ince veya
kaba bünye gibi tahditler altındadır
Orta şiddetli su erozyonu tehdidi altında,orta
derin bazaltik topraklar.
Halihazırda Mera arazisi kullanılmaktadır.
III sınıf kullanma kabiliyetine sahip olup,
Arazi tarla işlenmesini güçleştiren parçalı
topoğrafya, meyil, su ve rüzgar erozyonu gibi
tehditler altındadır.
41

X 9.2
Ç
III e
X 10.2
Ç
III e
Orta şiddetli su erozyonu tehdidi altında,orta
derin bazaltik topraklar.
Halihazırda Çayır arazisi kullanılmaktadır.
III sınıf kullanma kabiliyetine sahip olup,
Arazi tarla işlenmesini güçleştiren parçalı
topoğrafya, meyil, su ve rüzgar erozyonu gibi
tehditler altındadır.
Orta şiddetli su erozyonu tehdidi altında,orta
derin bazaltik topraklar.
Halihazırda Çayır arazisi kullanılmaktadır.
III sınıf kullanma kabiliyetine sahip olup,
Arazi tarla işlenmesini güçleştiren parçalı
topoğrafya, meyil, su ve rüzgar erozyonu gibi
tehditler altındadır.
Orta şiddetli su erozyonu tehdidi altında,
taşlı, orta derin bazaltik topraklar.
M
IV se
X 10.2
K
III e
Halihazırda Çayır arazisi kullanılmaktadır.
VI sınıf kullanma kabiliyetine sahip olup,
Arazi tuzluluk,alkalilik, taşlılık sığlık, çok
ince veya kaba bünye gibi tarla işlenmesini
güçleştiren parçalı
topoğrafya,meyil,su,verüzgar erozyonu gibi
tehditler altındadır
Orta şiddetli su erozyonu tehdidi altında,orta
derin bazaltik topraklar.
Halihazırda kuru tarım arazisi olarak
kullanılmaktadır.(nadas)
III sınıf kullanma kabiliyetine sahip olup,
Arazi tarla işlenmesini güçleştiren parçalı
topoğrafya, meyil, su ve rüzgar erozyonu gibi
tehditler altındadır.
B.4 - İÇME SUYU KAYNAKLARI VE BARAJLAR:
B.4.1 – İçme Suyu:
Kars İlinin içme suyu ihtiyacı; İlin 16 km güneydoğusunda Borluk tepesi
eteklerinde 2100-2200 m kotları arasında 3 km’lik bir hat boyunca irili ufaklı kaynaklardan
çıkan, bahar mevsiminde Q= 80 lt/sn, kurak mevsimlerde Q= 25 lt/sn olan borluk
42

kaynakları ve ilimizin 7 km güneyinde yer alan Cumhuriyet köyü mevkiinde Kars çayı
kenarında 10 adet keson kuyular ve Paşaçayırı mevkiinde bulunan derin kuyulardan
karşılanmaktadır. Ayrıca Kars İli’nin içme suyu ihtiyacını daha uzun sürede karşılamak
amacıyla , Çemre köyü yakınındaki kaynaktan yararlanılması amacıyla bu kaynak D.S.İ.
24. Bölge Müdürlüğü tarafından projelendirilmiş ve 2002 yazı itibariyle inşaatına
başlanmış ve 2003 yılı Kasım ayında inşaatı bitirilmiştir. Kars ilinin kalıcı olarak içme
suyunu karşılamak amacıyla yine D.S.İ.24.Bölge Müdürlüğü tarafından projesi yapılmış ve
şu anda inşaatı %75 seviyesinde bulunan Bayburt Barajından yararlanılacaktır.
Max Min
Borluk Kaynakları 80 lt/sn 25 lt/sn
Keson Kuyular 85 lt/sn 85 lt/sn
Derin Kuyular 207 lt/sn 207 lt/sn
Gelecekteki Nüfus
İçme Suyu İhtiyacı
N: 1999 = 102366 kişi Q1999 = 236.96 lt/sn
N: 2004 = 118670 kişi Q2004 = 274.70 lt/sn
N: 2009 = 137571 kişi Q2009 = 318.45 lt/sn
N: 2014 = 159482 kişi Q2014 = 369.17 lt/sn
Barajlar:
Kars İlinin kalıcı olarak içme suyunu karşılamak amacıyla D.S.İ.24.Bölge
Müdürlüğü tarafından pojesi yapılmış ve şu anda inşaatı %70 seviyesinde bulunan
Bayburt Barajından yararlanılacaktır.
İlimiz sınırları içinde D.S.İ.24.Bölge Müdürlüğünce inşaatı devam eden Şirinköy
Göleti; Homojen dolgu tipinde, sulama amaçlı ve depolama hacmi 1.85 hm3 ‘dür.
İlimizde rezervuar bakımından şu anda mevcut olan Arpaçay Barajı’dır.
Kaynağı
: Arpaçay nehri
Gelmesi beklenen su : 830 hm3/yıl
Aktif hacim
: 510 hm3
Max. Depolama hacmi : 525 hm3
Max. Depolama alanı : 41.80 km2
Amacı
: Sulama
İlimizde rezervuar bakımından inşaatı % 70 seviyesinde olan bir başka barajımız
ise Bayburt Barajıdır. Bayburt Barajı; Selim İlçesinde yer alıp, sulama ve içme suyu amacı
taşımakta olup, Aktif hacmi 50.5 hm3 dür.
B.4.2 - Yer altı Su Kaynakları Potansiyeli
İlimiz yer altı suyu potansiyeli ve kullanım envanterini şu şekilde özetleyebiliriz;
Ova adı ve Üniteleri İşletme Rezervi(hm3/yıl)
Kars ovaları 60.00
a) merkez 10.12
b) Selim ovası 5.38
c) Sarıkamış ovası 0.24
43

B.4.3 - Akarsular:
Kars ili toprakları bütünüyle Hazar Denizi ana havzasında yer alır. İl topraklarından
çıkan suların büyük bir bölümü Aras ırmağı aracılığı ile Hazar denizine gider. İlin en
önemli akarsuları Aras ırmağı ve Kars Çayıdır.
Aras Irmağı : Aras havzasının ana akarsuyudur. Bingöl Dağlarının kuzeybatı
eteklerinden kaynaklanan Aras ırmağı kuzeye doğru akarak Erzurum-Pasinler Ovasına
girer ve burayı geçtikten sonra kuzeyden Zivin, güneyden Velibaba çaylarını alır.
Kağızmanda dağlar arasındaki derin vadiden geçer. Kağızman yöresinde 10 km
genişlikteki vadi tabanında oluşmuş ova içerisinde akar. Buğum Boğazı adı verilen bu dar
vadiden çıktıktan sonra Aşağı Çıyrıklı’nın doğusunda kuzeyden gelen Arpaçay alır. Iğdır
Ovasını geçtikten sonra yurdumuz topraklarını terk eder.
Arpaçay: Aras ırmağının önemli bir kolu olan Arpaçay, İlin doğusunda
Ermenistanla sınır çizer. Akarsuyun en önemli kolları Karahan ve Kars Çaylarıdır. Çıldır
gölünden çıkan Telek Suyu da Arpaçaya katılır.
Kars Çayı: Sarıkamış yakınlarındaki dağlardan kaynaklanan 93 Km uzunluğundaki
akarsu, ince bir çay halinde ilçenin önlerinden doğuya doğru akar. Kuzeye döndüğü yerde
Yolgeçmez denilen oldukça derin bir boğaza girer. Akarsu daha sonra Kars ovasındaki
geniş ve derin düzlüklere açılır. Kars’ın doğusunda derin boğazlara girer.Bunlar Boğazı,
Keçebörk ve Şahnalar Boğazlarıdır.
Kars çayı Şöreyel düzlüğünde Ermenistan sınırından gelen ve kendisinden daha
küçük olan Arpaçay’a karışır.
Resim 14: Türkiye-Ermenistan SınırınıÇizen Arpaçay
44

Resim15: Kars Ovasında Kıvrılarak Akan Kars Çayı
B.4.4 - Göller ve Göletler
Kars ilinde irili ufaklı çok sayıda göl mevcuttur. Başlıcaları: Çıldır Gölü(bir kısmı
Ardahan ili yer alır ) Aygır Gölü, Kuyucuk Gölü ve Turna gölleridir. Bu doğal göllerin
yanında tek yapay göl ise Arpaçay Baraj gölüdür.
Göller hakkında ayrıntılı bilgiler ilin Topografyası ve Jeomorfolojik Durumu
bölümünde açıklanmıştır.
B.5 - MİNERAL KAYNAKLAR
B.5.1 - Sanayi Madenleri:
İlimiz sınırları içerisinde bulunan sanayi madenleri :
Manyezit (Mag) Kağızman yatağı,Rezerv 465 000 ton, asbest, jips ve alçı taşıdır.
B.5.2 - Metalik Madenler:
İlimiz sınırları içinde metalik maden olarak Kağızman – Darphane Yatağında 0.1
gr/m³ Altın (Au) cıkarılmaktadır.Yatak geçmiş yıllarda işletilmiştir
B.5.3 - Enerji Madenleri:
İlimiz sınırları içinde enerji madenleri bulunmamaktadır.
B.5.4 - Doğal Madenler:
İlimiz sınırları içinde bulunan doğal madenler arsenik, manyezit, perlit, tuzdur.
KAYNAKLAR :
• 2003 yılı Kars İl Yıllığı
• D.S.İ.24. Bölge Müdürlüğü, 2003
• Tarım İl Müdürlüğü , 2003
45

C – HAVA ( ATMOSFER VE İKLİM )
C.1 – İklim ve Hava :
Kars Doğu Anadolu Bölgesinin en soğuk bölgesinde yer alır. İlde “Doğu Anadolu
yüksek yayla iklimi” görülür. Kars’ta kışları uzun ve sert, yazları ılıman ve hatta serince
geçen bir iklimi vardır. Burası Türkiye’de soğukların en bariz olduğu ve uzun sürdüğü
yerlerdendir. Bu durumun temel nedenleri; yüksek dağ sıralarıyla denizlerin ılımanlaştırıcı
etkisinden ayrılması, yüksekliğin fazla olması, kış mevsiminde Büyük Asya Kara Kütlesi
üzerinde yenleşen soğuk ve ağır hava kütlesinin ( Sibirya yüksek basınç merkezi ) buraya
kadar sokulmasıdır.
Bütün bu faktörler Kars ikliminin temel karakterini belirler. Kars yöresi ikimi
üzerinde etkili olan başlıca ikim elemanları; rüzgar, basınç, nem, sıcaklık, buharlaşma ve
yağışlardır.
C.1.1 – Doğal Değişkenler
C.1.1.1 – Rüzgar :
Kars ilinin ortalama rüzgar hızının 2,6 m/sn olduğu Kars’ta egemen rüzgar yönü,
yıl içinde toplam 2559 kez esen güneybatıdır (Lodos). Bunu kuzeydoğudan esen poyraz ve
güneyden esen kıble rüzgarları izlemektedir. Merkez İlçede en hızlı rüzgarlar, 35,7 m/sn
hızla esen batı ve kuzeybatıdır. Üçüncü sırada ise kuzeyden esen karayel gelmektedir.
Tablo 5 : İlimizde Ortalama Rüzgar Hızı (m/sn) (Devlet Meteoroloji Genel Müdürlüğü
2003 yılı Rasat bilgileri)
Meteorolojik
elemanlar
N rüzgarın esme
say. Top.
N Rüzgarın
ort.hız.
NNE Rüzgarın
esme say.top.
NNE Rüzgarın
ort.hız.
NE Rüzgarın
esme say.top
NE Rüzgarın
ort.hız.
ENE Rüzgarın
esme say.top
ENE Rüzgarın
ort.hız.
E Rüzgarın esme
say.top
E Rüzgarın
ort.hız.
ESE Rüzgarın e
sme say.top
ESE Rüzgarın
ort.hız.
SE Rüzgarın
esme say.top
SE Rüzgarın
esme ort.hız.
SSE Rüzgarın
esme say.top
SSE Rüzgarın
Ort.Hız.
Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralok Yıl.ort
2 1 4 8 - 8 20 8 11 8 7 10 87
0.9 0.8 0.9 1.1 - 1.7 2.0 2.2 1.5 1.3 0.9 2.0 1.6
- 2 4 2 1 1 1 - - 5 16
- 0.8 2.9 1.3 0.7 0.7 2.2 - - 0.8 1.4
3 5 4 8 18 10 23 20 2 5 5 10 113
1.1 1.3 1.6 2.3 1.8 2.1 2.2 2.5 1.7 1.1 0.8 1.6 1.9
1 2 8 4 4 2 4 6 10 8 10 4 63
1.0 1.6 2.3 2.4 4.3 3.9 3.4 2.1 1.2 0.8 1.0 0.8 1.8
- 3 7 3 3 5 1 2 3 3 6 2 38
2.5 1.6 0.9 0.9 2.4 4.5 1.9 2.1 0.9 0.7 1.0 1.6
6 3 - 2 3 1 2 3 1 2 3 3 29
2.6 1.1 - 7.5 3.6 5.3 1.6 1.0 0.7 0.8 0.9 1.2 2.2
5 8 2 4 9 2 3 6 4 4 8 8 62
1.6 1.5 0.7 1.3 2.6 1.4 1.5 1.1 1.3 2.2 1.2 1.5 1.6
16 6 6 2 1 2 2 2 6 4 4 5 56
1.7 1.6 2.8 1.0 3.7 2.8 1.9 1.4 2.3 1.1 1.4 1.3 1.8
46

Tablo 6: Ortalama Rüzgar Hızı (m/sn) (Devlet Meteoroloji Genel Müdürlüğü 2003 yılı Rasat bilgileri)
Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Yıl/Ort.
1.9 2.0 2.1 2.5 2.9 2.6 2.4 2.4 2.6 2.2 1.8 2.0 2.3
C.1.1.2 – Basınç :
Basınç; atmosfer meydana gelen cephesel geçişler ile hava sıcaklığına bağlı olarak
hava yoğunluğundaki artma ve azalmalar sebebiyle değişebildiği gibi yükseklik,yerçekimi
ve mevsimlere göre de farklılık gösterir.
Kars ili genellikle basınç bakımından kışın Sibirya üzerinden gelen yüksek
basıncın, yazın ise Akdeniz ve Güneydoğu Anadolu Bölgesi üzerindeki alçak basınç
sisteminin etkisi altındadır. 9 senelik basınç ortalaması 821,5 milibar, en düşük basınç 807
milibar, en yüksek basınç ise 833,0 milibardır. 2003 yılı verileri aylara göre dağılımı tablo
8 ‘de gösterilmiştir.
Tablo 7: Ortalama yerel basınç (hpa) (Devlet Meteoroloji Genel üdürlüğü 2003 yılı Rasat bilgileri)
Meteorolojik
elemanlar
Ortalama
Yerel
basınç(hPa)
En Yüksek
Yerel
basın(hPa)
En Yüksek
Yerel
basın(hPa)
En Düşük
Yerel
basın(hPa)
Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Hazi. Tem. Ağus
.
821.4 822.1 819.4 817.1 820.5 820.9 821.8 820.
6
829.7 830.7 830.5 823.0 825.8 827.7 826.8 825.
0
829.7 830.7 830.5 823.0 825.8 827.7 826.8 825.
0
811.4 809.6 809.3 809.6 816.8 814.7 813.9 814.
4
Eylül Ekim Kasım Aralı
k
Yıllık
824.4 825.6 820.8 821.5
823.6
827.9 829.3 833.7 829.2 833.0
827.9 829.3 833.7 829.2 833.0
819.1 817.0 817.3 807.6 807.0
C.1.1.3 – Sis ve Nem :
Kars ili kış aylarında genellikle sislidir. İlimizin sisli günlerin aylara göre dağılımı
verilmiştir.
Tablo 8: Ortalama sisli günler (Devlet Meteoroloji Genel Müdürlüğü 2003 yılı Rasat bilgileri)
Meteorolojik
elemanlar
Ortalama sisli
günler sayısı
Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Hazi. Tem. Ağus. Eylül Ekim Kası. Aralık Yıllık
1.0 - - - - - - - - 2.0 2.0 36.0 36.0
Kars ilinin aylara göre 2003 yılı ortalama bağıl nem oranları Tablo 10’da
verilmiştir.
Tablo 9: Ortalama nemli günler (Devlet Meteoroloji Genel üdürlüğü 2003 yılı Rasat
47

ilgileri
Meteorolojik
elemanlar
Saat 07 deki
Ortalama
bağıl nem
oranı(% )
Saat 14 deki
Ortalama
bağıl nem
oranı(% )
Saat 21 deki
Ortalama
bağıl nem
oranı(% )
Ortalama
Bağıl
Nem(%)
En düşük
Ortalama
Bağıl
Nem(%)
Ocak Şubat Mar
t
Nisan Mayıs Hazi. Tem. Ağus
.
Eylül Ekim Kası. Aralık Yıllık
Ort.
2.0 3.1 4.9 6.1 7.3 9.9 12.7 11.6 8.8 7.2 4.7 2.5 6.7
79 79 86 89 85 79 85 87 91 89 91 80 85
80 78 78 77 70 70 78 78 63 75 80 82 75
73 70 74 74 66 64 68 66 60 67 70 76 69
44 34 29 6 12 8 16 11 10 13 16 38 6
C.1.1.4 – Sıcaklık :
İlimizin 2003 yılı sıcaklık farklarının aylara göre dağılımı Tablo11’ de verilmiştir.
Tablo 10: Ortalama sıcaklık değerleri(°C) (Devlet Meteoroloji Genel üdürlüğü 2003 yılı Rasat
bilgileri)
Meteorolojik
elemanlar
Saat 07’deki
Ortalama
sıcaklık((°C)
Saat 14’deki
Ortalama
sıcaklık((°C
)
Saat 21’deki
Ortalama
sıcaklık(°C)
Ortalama
sıcaklık(°C)
Ortalama
Yüksek
sıcaklık(°C)
Ortalama
Düşük
sıcaklık(°C)
Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Hazi. Tem. Ağus
.
Eylül Ekim Kasım Aralık Yıllık
Ort.
-16.7 -8.9 -2.1 1.0 5.6 10.8 12.8 11.9 7.5 3.6 -3.5 -13.5 0.7
-6.9 -0.1 4.6 7.8 13.6 18.7 23.3 23.1 22.9 15.5 9.4 -6.4 10.5
-13.6 -5.3 0.6 3.8 8.7 13.1 15.6 15.1 14.2 7.9 0.7 -11.5 4.1
-12.7 -4.9 0.9 4.1 9.2 13.9 16.9 16.3 14.7 8.8 1.8 -10.6 4.9
-5.5 0.9 5.9 9.4 14.8 20.3 24.5 24.5 24.1 16.9 10.3 -5.5 11.7
-19.0 -10.4 -3.4 -1.1 2.8 7.3 10.3 9.9 6.0 2.5 -4.5 -15.7 -1.3
C.1.1.5 – Buharlaşma :
48

Buharlaşma; su yüzeyinden 24 saatlik ara ile kaybedilen su miktarı olarak
buharlaşma havuzundan tespit edilmektedir.Donlu soğuk günlerin başlamasıyla
buharlaşma havuzu servisten kaldırılmaktadır.
Tablo 11: İlimizde Buharlaşmanın aylara göre dağılımı Devlet Meteoroloji Genel
Müdürlüğü 2003 yılı Rasat bilgileri
Meteorolojik
Elemanlar Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Yıl/ort
Ortalama
Buharlaşma
Miktarı (mm)
-
-
- -
4..6 6.3 7.1 7.1 5.6 - - - 30.7
Ortalama Buhar
Basıncı (mb) 3.1 2.9 3..3 5.5 8.6 10.3 13.5 13.2 10.1 8.0 4.9 3.3 7.2
C.1.1.6 – Yağışlar :
C.1.1.6.1 – Yağmur :
Kars’ta egemen olan yüksek basınç alanı ilin fazla yağış almasına engel olur.
Kars’ta kış aylarının oldukça düşük sıcaklıkta geçmesine karşın Kars’ın bu dönemde az
yağış alması bu nedene dayanmaktadır. Bu arada bölge alanının bozuk yapısı ilin aldığı
yağışları da etkiler. Zira ilde görülen yağışlar hava kütlelerinin yer kabartılarına ve daha
çok dağlara çarparak yükselmesi sonucunda oluşan yağışlardır. Çok kısa süren ilkbahar ve
yaz aylarında ise bölgede oraj (sele yol açan yağış hareketi ) ile birlikte konvektif yağışlar
da oluşmaktadır. Merkez ilçede yıllık yağış ortalaması 527,7 mm’dir. Merkez ilçeye en az
yağış Aralık ve Ocak aylarınad, en çok yağış ise Mayıs ve Haziran aylarında düşmektedir.
Yağışların mevsimlere göre dağılışı incelendiğinde hemen hemen kurak mevsim yoktur.
İl Genelinde en fazla yağış ilkbahar aylarında görülmektedir. Yağışın aylara göre
dağılımı 2003 yılı verilerine göre TABLO 13’de görülmektedir. 38 senelik ortalamalara
göre senenin 43 günü yağışlı geçer.
Tablo 12: Yağışların aylara göre dağılımı(mm) Devlet Meteoroloji Genel
Müdürlüğü 2003 yılı Rasat bilgileri)
Meteorolojik
elemanlar
Saat 07’deki
Ortalama Top.
yağış Mik.(mm)
Saat 14’deki
Ortalama Top.
yağış Mik.(mm)
Saat 21’deki
Ortalama Top.
yağış Mik.(mm)
Günlük en çok
yağış mik.(mm)
Ortalama Top.
yağış Mik.(mm)
Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Hazi. Tem. Ağus Eylül Ekim Kası. Aralık Yıllık
Ort.
4.0- 0.5 11.7 48.0 27.5 22.7 14.7 14.5 5.7 24.6 6.0 20.1 16.7
4.2 1.6 13.7 30.0 13.1 34.2 0.0 1.9 0.5 9.8 4.5 11.0 10.4
4.4 5.0 20.3 41.1 31.4 49.1 133.
2
61.3 0.2 22.2 9.6 9.7 32.3
3.8 2.5 14.5 18.2 14.0 25.4 37.0 18.5 5.7 14.2 7.2 14.0 37.0
10.1 9.6 45.7 119.1 72.0 106.
0
147.
9
77.7 6.4 56.6 20.1 40.8 712.0
49

C.1.1.6.2 – Kar, Don, Kırağı :
Kars ilinde bir yılda yaklaşık olarak yılın 107 günü karla kaplıdır. Şimdiye kadar
kaydedilen en yüksek kar kalınlığı 120 cm’dir. Senenin yaklaşık 181 günü donlu geçer.
Kars ilinde karasal iklim görüldüğünden gece soğuma nedeniyle kırağı olayı sık
sık görülür ve Eylül ayından Haziran ayına kadar devam eder. Aynı nedenlerden dolayı çiğ
olayı da çok sık görülür.
Kars ilin 2002 yılı verilerine göre Ortalama Kar örtülü gün sayısının aylara göre
dağılımı Tablo 14’de gösterilmiştir.
Tablo 13: Kar Örtülü Gün Sayısı ve ort kalınlık(mm) (Devlet Meteoroloji Genel
Müdürlüğü 2003 yılı Rasat bilgileri)
Meteorolojik
elemanlar
Ortalama kar
örtülü gün say
En yüksek
karkalınlığı
(mm)
Ocak Şubat Mar
t
Nisan Mayıs Hazi
.
Tem.
Ağus
.
Eylül Ekim Kasım Aralık Yıl.
ort
31.0 28.0 14. 3.0 - - - - - 2.0 1.0 25.0 104.0
0
30.0 13.0 7.0 4.0 - - - - - 2.0 2.0 36.0 36.0
Tablo 14: Kar Örtülü gün sayısı ve ort kalınlık(mm) (Devlet Meteoroloji Genel
Müdürlüğü 2003 yılı Rasat bilgileri)
Meteorolojik
elemanlar
Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Hazi. Tem. Ağus. Eylül Ekim Kası. Aralık Yıllık
Ort.
Kar yağışlı
Gün Sayısı 16 17 17 7 - - - - - 2 8 6 73
En Yüksek
Kar
25 27 33 15 - - - - - 18 6 17 33
Kalınlığı(cm)
Dolulu Gün
Sayısı - - - 1 2 2 1 1 2 - - - 9
Kıralığı Gün
Sayısı 1 - - - - 1 - - - 1 6 - 9
C.1.2 – Yapay Etmenler
C.1.2.1 – Plansız Kentleşme :
Kars ili kentleşme bakımından oldukça yavaş ilerleyen bir kent durumundadır.
Halen yapıların büyük bir bölümü Rus işgali altında iken yapılan yapılardır. Kış
mevsiminin ilimizde uzun sürmesi inşaat sektörünün buraya yatırım yapmasını engelleyen
en önemli faktörlerden birisidir.
C.1.2.2 – Yeşil Alanların Azalması
Kars ili yeşil alan kullanımı bakımından yetersiz olan illerden birisidir. Kent
merkezinde halkın faydalanabileceği yeşil alan çok kısıtlıdır.
50

C.1.2.3 – Isınmada Kullanılan Yakıtlar :
Kars İl Merkezinde, konut ve iş yerlerinin ısıtılmasında yakıt olarak; ithal kömür,
yerli kömür, kalorifer yakıtı ve organik yakıt kullanılmaktadır. 2004/3,2004/2, 2003/2
nolu Mahalli Çevre Kurulu kararları ile Kars Şeker Fabrikasında Fuel-oil No: 6
kullanılmasına izin verilmiştir.İlimizin ihtiyacı olan kömür Trabzon,
Hatay,Artvin,Zonguldak illerinden temin edilmektedir.
Düşük kalite yakıt kullanımından kaynaklanan hava kirliliğini önlemek amacıyla;
- 06.06.2002 tarih ve 3 nolu Mahalli Çevre Kurulu kararlarıyla ilimizde hava
kirliliğinin önlenmesi ve hava kalitesinin iyileştirilmesi amacıyla ısınma,sanayi ve enerji
üretiminde yerli ve ithal kömürlerde, kömür briketlerinin özellikleri belirlenmiş olup, bu
konuda kömür satış yerlerine kış sezonu boyunca etkin bir denetim yapılarak uygunsuz
kömür satışının engellenmesi yönünde önemli bir çalışma başlatılmıştır.
- 2002-2003 kış sezonunda ilimiz merkezinde bulunan 23 kömür satış yerine rutin
denetimler yapılmış ve bunlara satıkları kömürlerle ilgili olarak Kömür Uygunluk Belgesi
verilmiştir.
- 04.12.2003 tarih ve 7 nolu Mahalli Çevre Kurulu kararları ile Belediye ile
işbirliğine gidilerek iki motorize ekip oluşturulmuş ve 24 saat çalışma esasına göre 2003-
2004 kış sezonunda çalışmaların boyutu genişletilerek konut, işyerleri ve kamu
kurumlarında toplam 133 kalorifer kazanına denetim yapılmıştır. Bu denetimlerde özellikle
ateşçi belgesinin olup olmadığını, kullanılan yakıtın uygunluğuna bakılmış, yakma
teknikleri hakkında bilgi verilmiş, kömürlü ve brülörlü kazanların kullanılma talimatları
dağıtılmış ve gerektiğinde yakıttan numune alınarak analizinin yaptırılması sağlanmıştır.İl
Milli Eğitim Müdürlüğü ile işbirliğine gidilerek ateşçi belgesi olmayan kalorifer
ateşçilerine kurs düzenlenerek büyük bir çoğunluğunun ateşçi belgesi alması sağlanmıştır.
Ayrıca aynı tarih ve sayılı Mahalli Çevre Kurulu kararlarıyla kamu kurum ve
kuruluşlarınca alınan sıvı yakıtlarda Müdürlüğümüz elemanları gözetiminde numune
alınarak analizlerinin yaptırılması ve analiz sonuçlarının Müdürlüğümüze gönderilmesi
istenmiştir. Müdürlüğümüz bünyesinde hizmete sokulan ALO 181 Çevre Hattı aracılığı
ile kamu kurumlarının ve vatandaşların çevre ile ilgili karşılaştıkları sorunları daha çabuk
bir şekilde Müdürlüğümüze ulaştırmaları sağlanmıştır.
2003-2004 Yılı kış sezonunda Müdürlüğümüzün hava kirliliği ile yaptığı
mücadeleği Çevre Koruma Vakfı tarafından Müdürlüğümüze alınan 5 adet Hava Kirliliği
Ölçüm Cihazıyla sağlam bir zemine oturtmuştur. Bu Müdürlüğümüzün Hava Kirliliği ile
mücadele konusunda yapmış olduğu en önemli çalışmalardan sayılabilir. 6 noktaya
yerleştirilen cihazlarla (cihazlardan biri İl Sağlık Müdürlüğü’ne aittir) günlük hava kirliliği
(SO2 ve PM) ölçümüne başlamış ve İlimizin mevcut hava kirliliği konusunda net bilgiler
elde edilmiştir.
17.07.2003 tarih ve 6 nolu Mahalli Çevre Kurulu Kararlarına göre;
İlimizde Kullanılacak Yerli Kömürün Özellikleri :
1 – Alt ısıl değer : 3500 (-200) Kcal/kg en az (sayışa sunulan)
2 – Yanar Kükürt : % 1,3 Max (satışa sunulan)
3 – Boyut : 18- 200 mm 18 mm altı % 10 Tolerans
200 mm üst sınır % 10 Tolerans
Değerlere sahip yerli linyit kömürü kullanılabilir. Kükürt oranı 1000 Kcal başına %
0.37 (Satışa sunulan) değerlerini geçmeyecektir.
51

İthal ve linyit kömürlerinin yanı sıra briket kömürü kullanılması halinde TS 12055
“ısınmada kullanılan briket kömür” standardına uyulması gerekmektedir.
İlimizde Kullanılacak İthal Kömürün Özellikleri :
1- Alt Isıl Değeri (orijinal kömürde) : 6200 Kcal/kg (min)
2- Toplam Kükürt (kuru bazda) : % 0.9 (max)
3- Uçucu Madde (kuru bazda) : % 10-28 (±2 tolerans)
4- Toplam Nem (orijinal kömürde) : % 10 (+%1 tolerans)
5- Kül (kuru bazda) : % 14 (max) (+%1 tolerans)
6- Boyut : 18-150 mm (18 mm altı ve 150 mm üstü için
max %10 tolerans)
Sanayi Amaçlı İthal Edilen Kömürlerin Özellikleri :
1- Alt Isıl Değer (satışa sunulan) : 6000 Kcal/kg (-500 tolerans)
2- Toplam Kükürt (kuru bazda) : % 1 ( + 0.1 max)
3- Uçucu Madde (kuru bazda) : % 36 (%1 tolerans)
4- Tolam Nem (satışa sunulan) : %10 (% 1 tolerans)
5- Boyut : 0-50 mm.
Olarak belirtilmiştir
52

Tablo 15: KARS İLİNİN 1996-2003 YILLARI ARASINDA KIŞ SEZONU
SO2 (KÜKÜRTDİOKSİT) VE PARTİKÜL MADDE (PM) ORTALAMA DEĞERLERİ
AYLAR 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003
SO2 PM SO2 PM SO2 PM SO2 PM SO2 PM SO2 PM SO2 PM SO2 PM
OCAK
35 26 36 21 52 Alkali 40 45 9 72 20 84 15 80 14
Alkali
ŞUBAT 41 50 46 28 32 62 Alkali 50 40 8 85 21 88 18 89 14
MART 39 40 21 24 12 50 Alkali 37 25 13 79 20 79 10 111 62
NİSAN 36 33 20 36 7 38 Alkali 32 18 11 Alkali 15 57 7 Alkali 48
MAYIS 52 25 30 33 2 27 Alkali 8 12 10 40 7 54 9 Alkali 54
HAZİRAN 12 19 41 20 Alkali 21 Alkali 7 Alkali 5 Alkali 10 Alkali 5 Alkali 45
TEMMUZ 17 20 Alkali 17 Alkali 18 Alkali 7 9 6 Alkali 9 Alkali 4 Alkali 36
AĞUSTOS 14 18 Alkali 23 Alkali 21 Alkali 9 9 8 Alkali 9 Alkali 4 Alkali 41
EYLÜL 15 21 Alkali 16 Alkali 19 Alkali 11 7 6 Alkali 8 Alkali 5 Alkali 40
EKİM 17 30 Alkali 23 Alkali 17 Alkali 7 10 8 40 9 Alkali 7 Alkali 35
KASIM 21 33 14 48 Alkali 30 41 12 15 10 72 14 Alkali 8 Alkali 38
ARALIK 31 25 15 28 Alkali 35 38 8 79 37 85 15 82 14 20 13
53

1
0,95
0,9
0,85
0,8
0,75
0,7
0,65
0,6
0,55
0,5
0,45
0,4
0,35
0,3
0,25
0,2
0,15
0,1
0,05
0
Satır 1
Grafik 1: Kars
İlinin 1996-2003 Yılları
Arası Kış Sezonu SO2 ve
PM Ortalama Değerleri
54

Çevre Bakanlığınca 13 Ocak 1995 tarih ve 1995/1 genelge ile ısınma amaçlı petrokok
olarak kullanımı yasaklanmış olup sadece Çimento fabrikaları ve Modern teknoloji ile
çalışan (reküperasyonlu) kireç fabrikalarına kullanım izni verilmiştir.
TABLO 16: Yıllık İlimizde Satılan Kömür Miktarları (Kaynak İl Çevre ve Orman
Müdürlüğü verileri
Sıra
No İşyerinin Adı Sahibi Satılan Kömür
Miktarı ( TON )
1 SENGER KÖMÜR DEPOSU Hamza SENGER 110
2 YAK-İŞ TİC. Hidayet BULUT 200
3 TAZEGÜLLER SAN. TİC. LTD. ŞTİ. Selahattin TAZEGÜL 300
4 İPEK TİC. Cemal OĞŞAK 250
5 NAMAZHAN ÇETİNKAYA TİC. Namazhan ÇETİNKAYA 350
6 KALE KERESTE SAN.TİC.LTD.ŞTİ. Ahmet TAŞDEMİR 150
7 YILMAZ KÖMÜR OFİSİ Nebi YILMAZ 250
8 KARINCA TİC. İlhan TARLAK 200
9 ÇETİNKAYA TİC. Aydın ÇETİNKAYA 100
10 ÇETİNKAYA KÖMÜRCÜLÜK Niyazi ÇETİNKAYA 200
11 KIĞIN TİC. Kadir KIĞIN 150
12 ÖZAYDIN TİC. Aydın AYDIN
13 EKREM TOPÇU ODUN KÖMÜR Ekrem TOPÇU 30
14 ORUÇOĞLU ODUN KÖMÜR A.Rıza HOŞGÖNÜLLÜ 250
15 ALİŞ ODUN KÖMÜR Ebülfet GÖKTAŞ 300
16 YOLCU TİC. Musa YOLCU 50
17 ARSLANOĞULLARI TİC. Altay AYDIN 250
18 AKALIN TİC. Fuat AKALIN 10
19 POSOF TİC. Yaşar ERTAŞ 200
20 İKİNCİBAHAR ODUN KÖMÜR Kazım TOPKAYA 200
21 YAREN KÖMÜRCÜLÜK Çağdaş ÖZKAYA 25
22 ÖZELEMENCİ TİC. Ahmet ELEMANCI 50
23 KARAKAŞ TİC. Fevzi KARAKAŞ 100
24 KARABAĞ TİC. Zafer MUHARREMOĞLU 2800
25 ERKAYA TİC. Karabey GÖKÇEK 200
TOPLAM 6725
55

Tablo 17: İlimizde Kamu-Kuruluş Kuruluşlarının Kullandık Yakıt Miktarı ( İl Çevre ve Orman Müd. 2003)
KURUMUN ADI
HİZMET BİNASININ ADI
ISINMA
TÜRÜ
YAKIT TÜRÜ
Defterdarlık Hükümet Konağı Kalorifer Sıvı
YILLIK
TÜKETİLEN
YAKIT
MİKTARI
TON
Defterdarlık Gelir Binası Hizmet Binası Kalorifer Katı 100
PTT Kars Baş Müd. Baş Müdürlük Binası Kalorifer Katı
PTT Kars Baş Müd. PTT Merkez Kalorifer Sıvı 100
PTT Kars Baş Müd. PTT Çarşı Kalorifer Sıvı 17
Tapu ve Kad. Hizmet Binası Kalorifer Katı 60
İl Kültür ve Turz. Müd. Müze Müd. Kalorifer Sıvı 20
Türkiye iş Kurumu Hizmet Binaı Kalorifer Katı 18
Sağlık Müd. Hizmet Binası Kalorifer Katı
Sağlık Müd. Verem Savaş Dispanseri Kalorifer Katı
Sağlık Müd. Devlet Hastanesi Kalorifer Sıvı 120
Sağlık Müd. Doğum ve Çocuk Bakımevi Kalorifer Sıvı 120
Sağlık Müd. 1 Nolu Sağlık Ocağı Kalorifer Katı
Sağlık Müd. 2 Nolu Sağlık Ocağı Kalorifer Katı
Sağlık Müd. 3 Nolu Sağlık Ocağı Kalorifer Katı
Sağlık Müd. 4 Nolu Sağlık Ocağı Kalorifer Katı
Meteoroloji Bölge Müd. Hizmet Binası Kalorifer Katı 30
Meteoroloji Bölge Müd. Lojmanları Kalorifer Katı 40
Kafkas Üniversitesi Kampus Kalorifer Sıvı 800
YILLIK TÜKETİLEN
LPG MİKTARI
KURUMUN ADI HİZMET BİNASININ ADI YILLIK
56

ISINMA
TÜRÜ
Devlet Malzeme Ofisi Hizmet Binaları Kalorifer
Orman Bölge Müdürlüğü Hizmet Binası Kalorifer
Karayolları Bölge Müd. Hizmet Binaları Kalorifer
DSİ Bölge Müdürlüğü Hizmet Binası Kalorifer
DSİ Bölge Müdürlüğü Şube Müdürlüğü Kalorifer
Kazım Karabekir Belediyesi Hizmet Binası Kalorifer
SSK Erzurum Müdürlüğü Hizmet Binaları Kalorifer
Meteoroloji Bölge Müd. Hizmet Binası ve Loj. Kalorifer
YAKIT TÜRÜ
TÜKETİLEN
YAKIT
MİKTARI
TON
Bayındırlık ve İskan Müd. Hizmet Binaları Kalorifer Katı 100
Bayındırlık ve İskan Müd. Lojmanları Kalorifer Katı 100
Milli Eğitim Müdürlüğü Fen Lisesi Kalorifer Sıvı 45
Milli Eğitim Müdürlüğü Cumhuriyet Lisesi Kalorifer Katı 55
Milli Eğitim Müdürlüğü Anadolu Lisesi Kalorifer Katı 40
Milli Eğitim Müdürlüğü Alpaslan Lisesi Kalorifer Katı 150
Milli Eğitim Müdürlüğü Ticaret Lisesi Kalorifer Katı 80
Milli Eğitim Müdürlüğü İmam Hatip Lisesi Kalorifer Katı 200
Milli Eğitim Müdürlüğü G.A.M.P. End. Mes. Lisesi Kalorifer Katı 200
Milli Eğitim Müdürlüğü Atatürk Kız Meslek Lisesi Kalorifer Katı 60
Milli Eğitim Müdürlüğü G.A.And.Güz.Sant.Lisesi Kalorifer Katı 40
Milli Eğitim Müdürlüğü ŞAİKO İlköğretim Ok. Kalorifer Katı 40
YILLIK TÜKETİLEN
LPG MİKTARI
KURUMUN ADI
HİZMET BİNASININ ADI
ISINMA
TÜRÜ
YAKIT TÜRÜ
YILLIK
TÜKETİLEN
YAKIT
MİKTARI
YILLIK TÜKETİLEN
LPG MİKTARI
57

TON
Milli Eğitim Müdürlüğü GAMP İlköğretim Ok. Kalorifer Katı 60
Milli Eğitim Müdürlüğü Dede Korkut İlköğretim Ok. Kalorifer Katı 15
Milli Eğitim Müdürlüğü Baş. Top. Kont. İlköğretim Ok. Kalorifer Katı 50
Milli Eğitim Müdürlüğü Mihrali Bey ilköğretim Kalorifer Katı 240
Milli Eğitim Müdürlüğü M.Akif Ersoy İlköğretim Kalorifer Katı 40
Milli Eğitim Müdürlüğü M.Kemal Atatürk İlköğ. Kalorifer Katı 30
Milli Eğitim Müdürlüğü Fevzi Paşa İlköğretim Kalorifer Katı 90
Milli Eğitim Müdürlüğü Namık Kemal İlköğretim Kalorifer Katı 60
Milli Eğitim Müdürlüğü Gazi Kars İlköğretim Kalorifer Katı 60
Milli Eğitim Müdürlüğü İsmetpaşa İlköğretim Kalorifer Katı 70
Milli Eğitim Müdürlüğü İstiklal İlköğretim Kalorifer Katı 15
Milli Eğitim Müdürlüğü Halitpaşa İlköğretim Kalorifer Katı 50
Milli Eğitim Müdürlüğü 75. Yıl Eğ. Uyg. Ok. Kalorifer Katı 60
Milli Eğitim Müdürlüğü Atatürk İlköğretim Kalorifer Katı 120
Milli Eğitim Müdürlüğü Aydın TANRIVERDİ İlköğ. Kalorifer Katı 35
Milli Eğitim Müdürlüğü Mehmetçik İlköğretim Kalorifer Katı 25
Milli Eğitim Müdürlüğü Kurşunoğlu İlköğretim Kalorifer Katı 30
Milli Eğitim Müdürlüğü K. Karabekir İlköğretim Kalorifer Katı 50
Milli Eğitim Müdürlüğü Zübeyde Hanım İlköğretim Kalorifer Katı 25
Milli Eğitim Müdürlüğü Cumhuriyet İlköğretim Kalorifer Katı 35
58

İTHAL KÖMÜRÜN KALORİFER KAZANLARINDA TEKNİĞİNE
UYGUN YAKILIŞI
YAKMA TALİMATI
1.SABAHIN ERKEN SAATİNDE KAZAN DAİRESİNE GİRDİĞİNİZDE ÖNCE
TESİSATIN SUYUNU KONTROL EDİNİZ. EKSİKSE SUYUNU TAMAMLAYINIZ.
HİDROMETREDEN
2.DUMAN BORULARINI HAFTADA İKİ KEZ, KAZANI YAKMADAN TEMİZLEĞİNİZ.
3.ATEŞ KAPAĞINI AÇIP IZGARANIN SAĞINA VE SOLUNA VE DE OCAĞIN ARKASINA KÖMÜR ATIN. BOŞ
KALAN IZGARANIN ÜZERİNE BOL KAĞIT KOYDUKTAN SONRA ARKADAN ÖNE DOĞRU ODUNLARI
ÇATIN VE TUTUŞTURUN.
4.ODUNLAR KÖMÜRÜ YAKACAK DURUMA GELİNCE MÜMKÜN OLDUĞU KADAR PARÇA
KÖMÜRLERDEN BİRKAÇ KÜREK SERPEREK YANAN ODUNLARIN ÜZERİNE ATINIZ.
5.SERPİLEN KÖMÜR TUTUŞUNCA, SERPE KIZARTA TÜM IZGARA ÜZERİNE BİR ATEŞ TABAKASI
SAĞLAYINCAYA KADAR MÜMKÜNSE PARÇA KÖMÜR ATMAYA DEVAM EDİNİZ. ONDAN SONRA OCAK
İÇİNDE MEYDANA GELEN KOR ATEŞ IZGARANIN HİÇ BİR YERİNDE AÇIKLIK KALMAYACAK ŞEKİLDE
IZGARANIN ÜZERİNE YAYINIZ.DAHA SONRA OCAĞA ATACAĞINIZ TOZ VE PARÇA KARIŞIMI
KÖMÜRÜN TAM YANABİLMESİ İÇİN IZGARA ÜZERİNE 15-20 CM KOR ATEŞ OLUŞTURMANIZ ŞART.
6.DIŞ HAVA SICAKLIĞINA VE BİNANIN ISI İHTİYACINA GÖRE GEREKLİ KÖMÜRÜ OCAĞIN TAM
ORTASINA ARKADAN ÖNE DOĞRU BALIK SIRTI ŞEKLİNDE ATINIZ.OCAĞIN SAĞINDAKİ VE
SOLUNDAKİ KOR ATEŞİN ÜZERİNİ KAPATMAYINIZ.
7.KAZAN SU SICAKLIĞI 40-45 C°’YE ULAŞINCA ÇALIŞTIRACAĞIN POMPANIN GİRİŞ-ÇIKIŞ VANALARI
AÇIK, ANA VANANIN KAPALI OLDUKLARINI KONTROL EDİNİZ.
8.DEVRE-DAİM POMPASI ÇALIŞINCA KAZAN SUYU SICAKLIĞI DÜŞECEKTİR. DIŞ HAVA SICAKLIĞINA
UYGUN KAZAN SUYU SICAKLIĞI SAĞLAYINCAYA KADAR KAZANIN BAŞINDAN AYRILMAYINIZ.
9.İLERİ SAATLERDE YANMAYI KONTROL EDİNİZ. OCAĞIN SAĞINA VE SOLUNA SÜNGÜ VURDUKTAN
SONRA ATEŞİ DÜZENLEYİN VE İKİ-ÜÇ KÜREK KÖMÜRÜ HAFİF ISLATTIKTAN SONRA ATINIZ. ANCAK
OCAĞIN SAĞINDA VE SOLUNDAKİ KOR ATEŞİ KAPATMAYIN. BÖYLECE YENİ ATILAN KÖMÜRLERİN
İSSİZ BİR ŞEKİLDE YAKILMASI MÜMKÜN OLACAKTIR.
10.ATEŞİN ÜZERİ KÜLLENMİŞ VE KÜLLÜĞE IŞIK SIZMIYORSA ATEŞİ SÜNGÜLEYİP DÜZENLEĞİN.
ATEŞİ DÜZENLEDİKTEN SONRA KAZANI BESLEYİN. GECE YATMADAN ÖNCEDE NEMLENDİRİLMİŞ
TOZ KÖMÜRLE OCAĞI BASTIRIN VE YANMAYI AZALTIN. DAMPERİ KISIN, KÜLLÜK KAPAĞINI
KAPATIN, DEVRİ-DAİM POMPASINI DURDURUN, ANA VANAYI AÇIN.
11.SABAHIN ERKEN SAATİNDE AKŞAM UYUTTUĞUNUZ OCAĞI SÜNGÜLEDİKTEN SONRA OCAK
İÇİNDE KALAN (KÜLLERİ ALINDIKTAN SONRA) ATEŞİN ÜZERİNE MÜMKÜN OLDUĞU KADAR PARÇA
KÖMÜR ATIN KÖMÜRLER TUTUŞUNCA SERPE KIZARTA TÜM IZGARA ÜZERİNDE 15-20 CM KOR ATEŞ
TABAKASI SAĞLAYINCAYA KADAR KÖMÜR ATMAYA DEVAM EDİN. ONDAN SONRA ATEŞİ IZGARA
YÜZEYİNE YAYIN. OCAĞA ATACAĞINIZ PARÇA VE TOZ KARIŞIMI KÖMÜRÜ BALIK SIRTI YÖNTEMİYLE
GÜNLÜK YAKIŞA DEVAM EDİNİZ.
59

Tablo 18: Merkez İlçe Mahallelerinde yapılan kalorifer kazanlarına yapılan
denetimlere ait veriler(İstasyon Mahallesi)
MAHALLE ADI : İSTASYON
SIVI YAKITLI KAZAN SAYISI : 1
KATI YAKITLI KAZAN SAYISI : 19
KAZAN SAYISI : 20
KAZA
N
KAZA
N
SAYISI SAYISI YÜZDE
EVET % HAYIR %
- Katı Yakıtın Analiz Raporu Var mı ? 4 20 16 80
- Kullanılan Kömürün Boyutu Standartlara uygun
mu ? 18 90 2 10
- Kazan Izgaraları Aralıkları Uygun mu ? 18 90 2 10
- Kazan Izgarası Sağlam mı ? 20 100 0 0
- Küllük Kapağı Uygun Durumda mı ? 16 80 4 20
- Ocak Kapağı Uygun/ Sağlam mı ? 19 95 1 5
- Kazan Kapağı Sağlam mı ? 19 95 1 5
- İlkyardım Malzemesi Var mı ? 1 5 19 95
- Baca Bağlantı Kanalı Temiz mi ? 14 70 6 30
- Kazan Duman Boruları Temiz mi ? 13 65 7 35
- Kazan Dairesinin Havalandırması Yeterlimi ? 19 95 1 5
- Kazan Dairesinde Yangın Söndürme Cihazı Var
mı ? 2 10 18 90
- Kazan Bacası Temiz mi ? 18 90 2 10
- Baca Temizliği Üç Ayda Bir Yapılıyor mu ? 5 25 15 75
- Baca Yüksekliği Yeterli mi ? 18 90 2 10
- Duman Bacası Temizleme Kapağı Var mı ? 17 85 3 15
- Yedek Sirkülasyon Pompası Var mı ? 18 90 2 10
- Kazan Termometresi Çalışıyor mu ? 20 100 0 0
- Kazan Hidrometresi Çalışıyor mu ? 19 95 1 5
- Bacadan Aşırı İsli Duman Çıkışı Oluyor mu ? 11 55 9 45
- Kalorifercinin Ateşçi Belgesi Bulunuyor mu ? 16 80 4 20
- Tekniğe Uygun Yakma İşlemi Yapılıyor mu ? 18 90 2 10
60

Tablo 19: Merkez İlçe Mahallelerinde yapılan kalorifer kazanlarına yapılan
denetimlere ait veriler(Ortakapı Mahallesi)
MAHALLE ADI : ORTAKAPI
SIVI YAKITLI KAZAN SAYISI : 8
KATI YAKITLI KAZAN SAYISI : 44
TOPLAM KAZAN SAYISI : 52
KAZAN KAZAN
SAYISI YÜZDE SAYISI
YÜZDE
EVET % HAYIR %
- Katı Yakıtın Analiz Raporu Var mı ? 44 85 8 15
- Kullanılan Kömürün Boyutu Standartlara uygun
mu ? 51 98 1 2
- Kazan Izgaraları Aralıkları Uygun mu ? 48 92 4 8
- Kazan Izgarası Sağlam mı ? 52 100 0 0
- Küllük Kapağı Uygun Durumda mı ? 40 77 12 23
- Ocak Kapağı Uygun/ Sağlam mı ? 45 87 7 13
- Kazan Kapağı Sağlam mı ? 52 100 0 0
- İlkyardım Malzemesi Var mı ? 10 19 42 81
- Baca Bağlantı Kanalı Temiz mi ? 24 46 28 54
- Kazan Duman Boruları Temiz mi ? 35 67 17 33
- Kazan Dairesinin Havalandırması Yeterlimi ? 52 100 0 0
- Kazan Dairesinde Yangın Söndürme Cihazı Var
mı ? 22 42 30 58
- Kazan Bacası Temiz mi ? 45 87 7 13
- Baca Temizliği Üç Ayda Bir Yapılıyor mu ? 15 29 37 71
- Baca Yüksekliği Yeterli mi ? 50 96 2 4
- Duman Bacası Temizleme Kapağı Var mı ? 48 92 4 8
- Yedek Sirkülasyon Pompası Var mı ? 49 94 3 6
- Kazan Termometresi Çalışıyor mu ? 51 98 1 2
- Kazan Hidrometresi Çalışıyor mu ? 52 100 0 0
- Bacadan Aşırı İsli Duman Çıkışı Oluyor mu ? 39 75 13 25
- Kalorifercinin Ateşçi Belgesi Bulunuyor mu ? 32 62 20 38
- Tekniğe Uygun Yakma İşlemi Yapılıyor mu ? 44 85 8 15
61

Şekil 4:ORTAKAPI MAH. KONTROL SONUÇLARI
% ORANI
100
95
90
85
80
75
70
65
60
55
50
45
40
35
30
25
20
15
10
5
EVET %
HAYIR %
0
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22
DENETİM SORULARI
Grafik 2: Ortakapı Mahallesi Kontrol Sonuçları
62

Tablo 20: Merkez İlçe Mahallelerinde yapılan kalorifer kazanlarına yapılan
denetimlere ait veriler(Yusufpaşa Mahallesi)
MAHALLE ADI : YUSUFPAŞA
SIVI YAKITLI KAZAN SAYISI : 1
KATI YAKITLI KAZAN SAYISI : 11
TOPLAM KAZAN SAYISI : 12
KAZAN KAZAN
SAYISI YÜZDE SAYISI
YÜZDE
EVET % HAYIR %
- Katı Yakıtın Analiz Raporu Var mı ?
33 8 68
- Kullanılan Kömürün Boyutu Standartlara uygun
mu ? 12 100 0
- Kazan Izgaraları Aralıkları Uygun mu ? 11 91 1 8
- Kazan Izgarası Sağlam mı ? 10 83 2 17
- Küllük Kapağı Uygun Durumda mı ? 8 66 4 33
- Ocak Kapağı Uygun/ Sağlam mı ? 11 91 1 8
- Kazan Kapağı Sağlam mı ? 11 91 1 8
- İlkyardım Malzemesi Var mı ? 1 8 11 91
- Baca Bağlantı Kanalı Temiz mi ? 9 75 3 25
- Kazan Duman Boruları Temiz mi ? 8 66 4 33
- Kazan Dairesinin Havalandırması Yeterlimi ? 12 100 0
- Kazan Dairesinde Yangın Söndürme Cihazı Var
mı ? 3 25 9 75
- Kazan Bacası Temiz mi ? 10 83 2 16
- Baca Temizliği Üç Ayda Bir Yapılıyor mu ? 1 8 11 91
- Baca Yüksekliği Yeterli mi ? 11 91 1 8
- Duman Bacası Temizleme Kapağı Var mı ? 7 58 5 41
- Yedek Sirkülasyon Pompası Var mı ? 11 91 1 8
- Kazan Termometresi Çalışıyor mu ? 12 100 0
- Kazan Hidrometresi Çalışıyor mu ? 12 100 0 0
- Bacadan Aşırı İsli Duman Çıkışı Oluyor mu ? 6 50 6 50
- Kalorifercinin Ateşçi Belgesi Bulunuyor mu ? 9 75 3 25
- Tekniğe Uygun Yakma İşlemi Yapılıyor mu ? 7 58 5 41
63

Şekil 5:YUSUFPAŞA MAH. KONTROL SONUÇLARI
% ORANI
100
95
90
85
80
75
70
65
60
55
50
45
40
35
30
25
20
15
10
5
EVET %
HAYIR %
0
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22
DENETİM SORULARI
Grafik 3: Yusufpaşa Mahallesi Kontrol Sonuçları
64

Şekil: 6 YAKIT TÜRLERİNE GÖRE KAZAN SAYISI
52,5
50
47,5
45
42,5
40
37,5
35
32,5
KAZAN SAYISI
30
27,5
25
22,5
20
SIVI
KATI
TOPLAM
17,5
15
12,5
10
7,5
5
2,5
0
ORT
AKA
PI
İST
ASY
ON
YUS
UFP
AŞA
BÜL
BÜL
BAY
RAM
PAŞ
KAL
EİÇİ
HAL-
İTP-
AŞA
ATA
TÜR
K
SUK
API
PAŞ
AÇA
YIR
CUM
HUR-
İYET
YEN-
İŞEH
İR
FEV
ZİÇ
AKM
YEN-
İMAH
ALLE
AYD-
INL-
IKEV
ALP
ASL
AN
ÖRN
EK
ŞEH-
İTLE
R
HAF-
IZP-
AŞA
MAHALLELER
Grafik 4: Yakıt Türlerine Göre Kazan Sayısı
65

C.1.2.4 – Endüstriyel Emisyonlar :
Kars Merkez İlçede bulunan Şeker Fabrikası, Yem, Çimento, Üçyıldız Değirmen
Taşı, Bilgir Kardeşler Plastik Enjektör, Doğu Metal Fitinks fabrikaları birinci ve ikinci
sınıf Gayri sıhhi müesseseler tapsamındadır. Hava Kalitesi Korunması Yönetmeliğinde
belirtilen 8/A grubuna girmektedir.
Şeker Fabrikası emisyon ölçümlerinde yanma gazlarında SO2 konsantrasyonu Hava
Kalitesinin Korunması Yönetmeliğinde verilen sınır değerin üzerinde ölçülmüştür. Ancak
bu parametrenin yüksek gözlenmesinin nedeni, yakma sisteminden değil, rafine çıkışında
kükürt oranı yüksek olan 6 numaralı fuel-oil kullanılmasındandır.
C.1.2.5 – Trafikten Kaynaklanan Emisyonlar :
Hava kirliliğine neden olan en önemli etkenlerden biride Motorlu taşıtlarından
kaynaklanan emisyonlardır. Egzozlardan yayılan CO, NO, Hidrokarbonlar ve Pb hava
kirliliğinin yaklaşık %40’ını oluşturmaktadır.
Çevre Kirliliği açısından önemli etkiye sahip olanmotorlu taşıt egzoz
emisyonlarında ki zehirli bileşiklerin oranı %1 civarıdadır. Bunlardan en önemlisi kurşun
(Pb) bileşikleridir. Benzinle çalışan taşıtlardan kaynaklanan kurşun, ortama yayılıp doku,
kemik, kan dolaşımı ve sinir sisteminde önemli olumsuzluklara neden olmaktadır.Doğal
çevrede inorganik metal olarak bulunan kurşun, buharlaştığında havada kurşun okside
(PbO) dönüşür. Kurşu oksidin en az 10 gün havada kalabildiği ve kurşun taneciklerinin
%75’inin 0.9 um’den küçük olduğu bilinmektedir.
Motorda oluşan vuruntuya karşı direnci artırmak için benzinin oktan sayısı ve
yakıtın kalitesini yükseltmek amacıyla benzine ilave edilen kurşun, normal benzinde 130-
150 mg/l, süper benzinde 400 mg/l ve kurşunsuz benzinde 13 mg/l olarak bulunmaktadır.
Benzinle çalışan motorlu taşıtın, yılda ortalama 1.5 kg kurşun atmosfere verdiği
düşünüldüğünde, biryılda tonlarca kurşunun solunmak üzere emisyon halinde atmosfere
yayıldığı gerçeğiyle karşı karşıya kaldığımızı unutmamalıyız.
İlimiz de daha önceleri İl Sağlık Müdürlüğü tarafından yürütülen Egzoz Emisyon
Ölçümü, 18.04.2002 tarihi itibariyle Çevre Koruma Vakfı tarafından yapılmaya
başlanmıştır.
Tablo 21: Egzoz Emisyon Ölçümü Yapılan Sivil ve Resmi Araç sayısı
ARAÇ 2002 YILI 2003 YILI
Resmi Araç 698 63
Özel Araç 3211 1872
T O P L A M 3909 1935
C – HAVA ( ATMOSFER VE İKLİM )
KAYNAKLAR:
• Kars,İli Devlet Meteoroloji Genel Müdürlüğü 2003 yılı Rasat bilgileri ,
• İl Çevre ve Orman Müdürlüğü’nün 2003-2004 temiz hava planı
• Kars Valiliği Çevre Koruma Vakfı’nın 2002-2003 yılı egzoz emisyon ölçüm
sonuçları alınarak hazırlanmıştır.
66

D – (SU)
D.1 – Su Kaynaklarının Kullanımı
D.1.1 – Yeraltı Suları
D.1.2 – Akarsular :
B.4.3 bölümünde Kars il sınırları içindeki akarsular verilmiştir. İlimizde mevcut olan
akarsuların debileri, kaliteleri aşağıda verilmiştir. Bu akarsuların hiçbirinde taşımacılık ve
su sporları yapılmamaktadır.
Tablo 22 :İlimizdeki Akarsuların durumu (DSİ 24. Bölge Müdürlüğü Hidroloji servisinin
çalışmalarından alınmıştır)
Akarsuy
un Adı
Kars
Çayı
Karahan
Çayı
Kekeç
Suyu
Susuz
Çayı
Katranlı
Çayı
Güney
Dere
Aras
Nehri
Çubuk
Deresi
Digor
Suyu
D. Suyu
Hisarönü
Min
Q
6
m3
0.7
m3
0.6
m3
0.5
m3
0.2
m3
0.2
m3
1.2
m3
0.1
m3
0.1
m3
0.1
m3
Max
Q
RSC pH 25C
Elk
Na+ K+
Ca+3
Mg+
2
CO
3
HC
OO
3
Cl-
SO4=
%
Na
Abs
Na
Sını
fı
Su
Ec*
106
480m
3
0.46 8.30 419 1.14 0.13 3.3 0.52 3.24 0.41 0.40 24.9
4
0.88 C2S
1
50m3 0.14 7.65 269 0.40 0.06 2.6 0 2.74 0.22 0.1 13.0 0.35 C2S
7 1
20m3 0.4 8.13 260 0.56 0.05 2.1 0.2 2.30 0.18 0.03 20.6 0.54 C2S
6 1
35m3 0.61 8.04 238 0.93 0.00 1.6 1.6 0.1 2.11 0.36 35.9 1.03 C1S
6
1
15m3 0.45 8.13 264 0.6 0.08 2.2 0.2 2.45 0.13 0.1 20.8 0.57 C2S
3 1
20m3 0.3 7.9 208 0.46 0.06 1.6 0 1.9 0.13 0.09 21.6 0.51 C1S
9 1
8m3
10m3
15m3
40m3
D.1.3 – Göller, Göletler ve Rezervuarlar :
Göller ile ilgili bilgiler ilin topografyasında verilmiştir. İlimiz sınırları içinde DSİ’ce
inşaatı devam eden Şirin Köy Göleti mevcuttur. Şirin Köy Göleti; Homojen dolgu tipinde,
sulama amaçlı ve depolama hacmi 1,85 hm3’tür.
İlimizde rezervuar bakımından şu anda mevcut olan Arpaçay Barajıdır. Arpaçay
Barajının su kaynağı Arpaçay Nehri olup, sulama amaçlı, aktif hacmi 510 hm3’tür.
İlimizde rezervuar bakımından inşaatı % 70 seviyesinde olan bir başka barajımız ise
Bayburt Barajıdır. Bayburt Barajı; Selim İlçesinde yer alıp, sulama ve içme suyu amacı
taşımakta olup, aktif hacmi 50,5 hm3’tür.
D.1.4 – Deniz :
İlimizde deniz mevcut değildir.
67

D.2 – Doğal Drenaj Sistemleri :
A – Akarsular için : İlimizde mevcut olan akarsuların isimleri ve yıllık
potansiyelleri aşağıdaki tabloda verilmiştir. Bu akarsuların hiçbirinde taşımacılık ve su
sporları yapılmamaktadır.
Akarsuyun adı
Kars Çayı
Aras Nehri
Yıllık Potansiyeller
781 hm3/yıl
378 hm3/yıl (Kars il sınırları içindeki potansiyeli)
B – Yer altı suları için : İlimizdeki yer altı suyu potansiyeli 20 hm3/yıl, yer üstü
potansiyeli ise 1159 hm3/yıldır.
D.3. SU KAYNAKLARININ KİRLİLİĞİ VE ÇEVREYE ETKİLERİ
D.3.1 Yeraltı Suları
İlimizdeki yer altı sularını kirleten husus; Cumhuriyet köyü yakınlarında
bulunan kum eleme tesislerinin malzeme temin amacıyla havzanın har tarafı tahrip
edilmektedir. Dolayısıyla malzeme alınan yerler sazlık ve bataklık haline gelmektedir. Bu
durum Kars’ın içme suyunu karşılayan kuyuların ve yer altı suyunun kaynağı olan Kars
çayı havzasını kirletmektedir. Bunun nedenle kum eleme tesisleri için ruhsat almak zorunlu
hale gelmiştir.
D.3.2.Akarsularda Kirlilik
İlimizde akarsu olarak Kars Çayı bulunmaktadır. Akarsu kalitesinin tespiti ve
kirlilik parametrelerini belirleyecek herhangi bir çalışma yapılmadığı, ancak DSİ 24. Bölge
Müdürlüğü tarafından İlimizde bulunan dere ve çaylara yapılan kirlilik sınıfı tespiti Tablo
D-2’de verilmiştir.
D.3.3. Göller, Göletler ve Rezervuarlarda Kirlilik
İlimizde Çıldır Gölü (bir kısmı Ardahan İli sınırlarında yer alır ) Aygır Gölü,
Kuyucuk Gölü ve Turna gölleridir. Bu doğal göllerin yanında tek yapay göl ise Arpaçay
Baraj gölüdür. Göllerin aylık, mevsimlik ve yıllık kirlilik durumları belirleyecek herhangi
bir çalışma bulunmamaktadır.
68

Tablo 23: Derelere ait kirlilik sınıfları (DSİ 24. Bölge Müdürlüğü 2003)
DSİ no
Lab. No
Suyun İsmi
Numunenin alındığı yer
Numuneyi alan
Numunenin alındığı tar.
Zaman saat
R.S.C.
pH
25 C elektrik geçirgenliği EXx10
Katyon
Durumu
Me/Lt
Na
K
Ca Mg
Toplam
Anyon Durumu
Me/Lt
254
Sögütlü Göleti
Söğütlü Göleti Aksı
08.06.2001
0.20
8.08
132
0.23
0.10
1.03
0.10
1.13
0.08
0.05
16.91
0.32
C2S1
253
Karahan Çayı
Taşdere
21.06.2001
0.28
8.89
177
0.49
0.07
1.46
0.48
1.26
0.09
0.19
24.26
0.57
C2S1
Co
HCO
Cl
SO
Toplam
% Sodyum
Sodyum Adsorpision Oranı
Suyun Sınıfı
Sertlik F:S
Deresi
252
Herciki Deresi
Varlı Brj Askı
05.06.2001
0.22
8.49
335
0.68
0.35
2.71
0.24
2.69
0.34
0.47
18.18
0.58
C2S1
251
Digor suyu
Dolaylı Brj.Aksı
05.06.2001
0.61
8.78
478
1.24
0.17
3.90
1.28
3.23
0.62
0.18
23.35
0.89
C2S1
69

258
Çemre Suyu ( İçme Suyu Num.)
30.07.2001
6.9
236
14.5
2.7
39.2
7.4
C2S1
257
Herciki Deresi
Varlı Brj.( İçme suyu numunesi)
30.07.2001
7.8
312
12.9
3.9
49.1
7.1
C2S1
256
Katranlı Çayı
Katranlı Brj. Aksı
06.06.2001
0.42
8.21
291
0.61
0.13
2.43
0.08
2.77
0.20
0.12
19.24
0.55
C2S1
255
Kars Çayı
Ablalık Regülatörü
01.06.2001
0.17
8.37
220
0.46
0.06
1.91
0.22
1.86
0.16
0.19
18.93
0.47
C2S1
70

262
Arpaçay Nehri
Arpaçay Brj. Çıkışı
16.06.2000
8.1
357
24.6
3.4
52.1
14.2s
C2S1
261
Digor suyu
Gülhayran
14.10.2002
0.06
7.99
168
0.34
0.12
1.24
0.00
1.30
0.21
0.19
20.00
0.43
C2S1
260
Aras Nehri
Halimcan
16.06.2000
8.1
396
25.7
1.7
47.4
23.8
C2S1
259
Bozkuş Deresi
Bayburt Suyu (İçme Suyu Num.)
30.07.2001
8.1
322
9.2
3.3
52.1
7.1
C2S1
D – SU
KAYNAKLAR:
• Kars İl Yıllığı, 2003
• D.S.İ. 24. Bölge Müdürlüğü
71

E.1. Genel Toprak Yapısı :
(E) TOPRAK VE ARAZİ KULLANIMI
Kars ilinde tarım topraklarında % 1,5 kil, % 57,3 tın, % 38,6 killi tın ve % 2,6 kum
bünyeye sahiptir.
Tarım toprakları % 6,4 asit, % 43,3 nötr, % 50,3 alkali reaksiyona sahiptir.
İşlemeli tarım uygulanan topraklar % 98,5 tuzsuz, % 1,5 hafif tuzludur.
İl toprakları % 51,7 az kireçli, % 12,6 orta kireçli, 5 35,7 kireçlidir.
Tarım topraklarının büyük bir kısmı organik madde yönünden fakir durumdadır.
Analiz sonuçları ortalamasına göre; topraklarda % 9,2 organik madde çok az, % 34,5 az,
%33,3 orta, % 17,1 iyi ve 5 5,9 ise yüksek düzeydedir.
E.2. Toprak Kirliliği
Toprak kirliliğine neden olan endüstriyel atıklar ve şehir katı ve sıvı atıklarının
depolanması ya da eliminasyonu konusunda İlimizde halen çok büyük tehlikeler söz
konusu değildir. Sanayi tesislerinin katı, sıvı atıklarını çevre kirliliğine sebep olmayacak
şekilde eliminasyonu konusunda orta ve uzun vadeli alınması şarttır.
E.3.ARAZİ
E.3.1 Arazi Varlığı
Kars İlinin toplam arazi varlığı 944.207 hektardır.
E.3.1.1. Arazi Sınıfları
Tablo 24: İlimizin Arazi durumu (2003 yılı Kars il yıllığından alınmıştır.)
Arazi Cinsi Yüzdesi (%) Miktarı (ha)
Tarla 4,8 235,845
Çayır-Mer’a 6,7 327,857
Ormanlık 0,8 37,700
Nadas 2,3 107,152
Sebze 4,4 208,20
Meyve 28 1403,3
Bağ 0,01 415
Kültür Alanı 48 2369,497
Yerleşim Alanı ve kullanılmayan arazi 4,9 235,66
TOPLAM 100 4925,619
1. Sınıf Arazi :Toprak derinlikleri fazla drenajları iyidir.Tuzluluk, sodiklik ve
taşlılık gibi sorunları yoktur, verimlilikleri iyidir.Kültür bitkilerinin yetiştirilmesinde
olduğu kadar çayır, mera ve orman için de güvenli olarak kullanılabilir.
Kars İlinde 1. sınıf arazinin toplamı 103.180 hektar olup il yüzölçümünün % 12
‘sini oluşturmaktadır.
Bu sınıf arazilerin %39’unu alüvyal topraklar, % 10’unu kolivyal topraklar
%13.32’sini kahverengi topraklar, %19’unu kırmızı kahverengi topraklar meydana
getirir.
72

Kullanım
Şekli
2.Sınıf Arazi : Bu sınıftaki topraklar kültür bitkileri, çayır-mera ve orman için
kullanılabilirler.
Kars ilindeki 2. sınıf arazinin toplamı 270.674 hektar olup il yüzölçümünün %
31’ini oluşturmaktadır.
3. Sınıf Arazi :Bu sınıftaki topraklar kültür bitkileri tarımına alınabilecekleri
gibiçayır, mera ve orman arazisi olarakta kullanılabilir.
Kars ilindeki 3. sınıf arazinin toplamı 285.502 hektar olup il yüzölçümünün %
33’ini oluşturmaktadır.
4. Sınıf Arazi :Bu sınıftaki toprakların dikkatli işlenmesi gereklidir.Çayır- mera
ve orman olarak kullanılabileceği gibi tarla ve bahçe bitkilerinden bazıları için
kullanılabilir.
Kars ilindeki 4. sınıf arazinin toplamı 152.384 hektar olup il yüzölçümünün %
18’ini oluşturmaktadır.
5. Sınıf Arazi : Bu sınıf araziler yetişecek bitki cinsini sınırlayan ve kültür
bitkilerinin gelişimini önleyen sınırlandırmaya sahiptir.Bu arazini tamamında Çayırmera
yetiştirilmektedir.
6. Sınıf Arazi : Kars ilinin 48.668 hektar yüzölçümünün %6’sını oluştumaktadır.
Tablo 25: Kars İlinin Şimdiki Arazi Kullanma Şekillerinin Kabiliyet Sınıflarına Dağılımı
( Tarım İl Müdürlüğü Verileri, 2003)
ARAZİ KULLANMA KABİLİYETSINIFLARI
l ll lll lV Toplam V Vl Vll Topla
m
Vlll Toplam
135337 142751 76442 406120 24334 855 25189 431309
Tarım Arazileri 5159
0
Kuru T. 2333 123398 125041 71943 343716 20088 72 20160 363876
(Nadaslı) 4
Kuru
69 69 591 516 1107 1176
T.(Nadassız)
Sulu tarım 2587 8922 13520 1664 49983 3522 3522 53505
7
Yetersiz sulu T. 1106 2273 2727 2105 8211 8211
Bahçe (Kuru) 354 72 256 682 133 267 400 1082
Bahçe (Sulu) 919 672 1138 730 3459 3459
Çayır-mera 1540
9
70915 89138 273824 449286 1069 346086 447486 794641 124392
7
Çayır arzisi 1228 45121 13940 3566 74914 1069 1122 2191 77105
7
Mera Arazisi 3122 25794 75198 270258 374372 346086 446364 792450 116682
2
Orman –Funda 1792 12062 35114 48968 22206 15616 37822 86780
Orman Arazisi 571 5875 34616 41062 20574 12688 33262 74324
Fundalık arazisi 1221 6187 498 7906 1632 2928 4560 12466
Tarım dışı arzi 129 69 198 698 698 2656 27462
6
Yerleşim (Yoğ) 2656 26566
6
Turistik alan 698 698 698
Sanayi Alanı 129 69 198 198
Diğer araziler 6835 68350
0
Su yüzeyi 9923 9923
73

Kullanım
Şekli
Tablo 26:Şimdiki Arazi Kullanma Şekillerinin Kabiliyet Sınıflarına Dağılımı (Akyaka)
( Tarım İl Müdürlüğü Verileri)
ARAZİ KULLANMA KABİLİYETSINIFLARI
l ll lll lV Topla
m
V Vl Vll Toplam Vlll Topla
m
4921 13049 1229 740 19394 19394
Tarım
Arazileri
Kuru T. 4376 13049 1229 740 19394 19394
(Nadaslı)
Yetersiz sulu 545 545
T.
Çayır-mera 343 2671 2340 5354 1471 4631 6102 11456
Çayır arzisi
Mera Arazisi 343 2671 2340 5354 1471 4631 6102 11456
Tarım dışı
arzi
Yerleşim
(Yoğ)
575 575
Diğer araziler 377 377
Su yüzeyi 664 664
TOPLAM 4921 13392 3900 3080 25793 1471 1471 4631 6102 1616 33011
Tablo 27 :Şimdiki Arazi Kullanma Şekillerinin Kabiliyet Sınıflarına Dağılımı
( Tarım İl Müdürlüğü Verileri,2003)
(Arpaçay)
Kullanım
Şekli
ARAZİ KULLANMA KABİLİYETSINIFLARI
Topla
l ll lll lV Topla
m
V Vl Vll Topla
m
Vlll m
2566 31454 11223 6232 51480 51480
Tarım
Arazileri
Kuru T. 2566 31459 10842 6232 51099 51099
(Nadaslı)
Sulu tarım
Yetersiz sulu
381 381 381
T.
Bahçe (Kuru)
Bahçe (Sulu)
Çayır-mera 5438 4591 25575 35604 21780 6558 28338 63942
Çayır arzisi 188 188 188
Mera Arazisi 5250 4591 25575 35416 21780 6558 63754
Orman –
Funda
Yerleşim
(Yoğ)
1529 1529
Diğer
698 698
araziler
Su yüzeyi 1849 1849
TOPLAM 2566 36897 15814 31807 87084 21780 6558 28345 4076 11549
74

Tablo 28 :Şimdiki Arazi Kullanma Şekillerinin Kabiliyet Sınıflarına Dağılımı
( Tarım İl Müdürlüğü Verileri,2003)
(Digor)
Kullanım
Şekli
ARAZİ KULLANMA KABİLİYETSINIFLARI
Toplam
l ll lll lV Topla
m
V Vl Vll Topla
m
Vlll
17936 11413 6111 35460 35460
Tarım
Arazileri
Kuru T.
17774 11413 6111 35298 35298
(Nadaslı)
Kuru
T.(Nadassız)
Sulu tarım 162 162 162
Çayır-mera 4394 6972 30140 41506 20351 20527 40878 82384
Çayır arzisi 437 437 437
Mera Arazisi 3957 6972 30140 41069 20351 20527 40878 81947
Orman –
Funda
Tarım dışı
arzi
698 698 806 1504
Yerleşim
806 806
(Yoğ)
Turistik alan 698 698 698
Sanayi Alanı
Diğer
araziler
585 585
TOPLAM 22330 18385 36251 76966 20351 21225 41576 1391 119933
Tablo 29 :Şimdiki Arazi Kullanma Şekillerinin Kabiliyet Sınıflarına Dağılımı
( Tarım İl Müdürlüğü Verileri,2003)
(Kağızman)
Kullanım
Şekli
ARAZİ KULLANMA KABİLİYETSINIFLARI
Toplam
L Ll lll Lv Topl
am
V Vl Vll Topla
m
Vlll
929 9719 6261 7757 2466
2367 821 3188 27854
6
929 7322 2530 6951 1773
2367 38 2405 20137
2
516 516 516
Tarım
Arazileri
Kuru T.
(Nadaslı)
Kuru
T.(Nadassız)
Sulu tarım 714 2318 553 3585 3585
Yetersiz sulu T. 1011 679 1690 1690
Bahçe (Kuru) 267 267 267
Bahçe (Sulu) 672 734 253 1659 1659
Çayır-mera 2938 5747 12375 2106 20730 102146 122876 143936
0
Çayır arzisi 708 148 856 856
Mera Arazisi 2230 5747 12227 2020 20730 102146 122876 143080
4
Orman –Funda 169 1723 1892 1892
Fundalık arazisi 169 1723 1892 1892
Tarım dışı arzi 761 761
Yerleşim (Yoğ) 761 761
Diğer araziler 1848
6
TOPLAM 929 1265 1200 20132 4572 23266 104690 127956 1924
7 8
6
7
75
18486
192929

Tablo 30 :Şimdiki Arazi Kullanma Şekillerinin Kabiliyet Sınıflarına Dağılımı
( Tarım İl Müdürlüğü Verileri,2003)
(Sarıkamış)
Kullanım
ARAZİ KULLANMA KABİLİYETSINIFLARI
Toplam
Şekli l ll Lll lV Topla
m
V Vl Vll Topla
m
Vlll
Tarım
5061 2017 1301 40256 2374 34 2408 42664
Arazileri
9 6
Kuru T.
6211 1838 1218 36782 1783 34 1817 38599
(Nadaslı)
3 8
Kuru
591 591 591
T.(Nadassız)
Sulu tarım 553 689 563 1805 1865
Yetersiz sulu
297 1107 265 1669 1669
T.
Bahçe (Kuru)
Bahçe (Sulu)
Çayır-mera 1355 4622 7277 2067 33932 15303 61332 76635 116567
8
Çayır arzisi 1355 3263 923 5541 5541
Mera Arazisi 1359 7277 1975 28391 15363 61332 76635 105026
5
Orman –
308 3202 1610 19614 12526 4503 17629 36643
Funda
4
Orman Arazisi 308 3202 1610 19614 12526 4503 17629 36643
4
Fundalık
arazisi
Tarım dışı
arzi
Yerleşim
1546 1546
(Yoğ)
Turistik alan
Sanayi Alanı
Diğer
5929 5929
araziler
Su yüzeyi
TOPLAM 1355 11991 30658 49798 93802 30203 68869 96672 7475 197349
76

Tablo 31 :Şimdiki Arazi Kullanma Şekillerinin Kabiliyet Sınıflarına Dağılımı
( Tarım İl Müdürlüğü Verileri,2003)
(Selim)
Kullanım
Şekli
ARAZİ KULLANMA KABİLİYETSINIFLARI
l Ll lll lV Toplam V Vl Vll Toplam Vlll
Topla
m
Tarım
6504 10177 12702 2247 31630 155 155 31785
Arazileri
Kuru T.
6504 9212 12702 2247 30665 155 155 30820
(Nadaslı)
Kuru
T.(Nadassız)
Sulu tarım
Yetersiz sulu
965 965 965
T.
Bahçe
(Kuru)
Bahçe (Sulu)
Çayır-mera 5252 8992 4128 22344 40716 12260 11129 23389 64105
Çayır arzisi 2583 4414 1397 537 8737 8937
Mera Arazisi 2669 4578 2731 21807 31785 12260 11129 23389 55174
Orman –
835 835 1411 421 1832 2662
Funda
Orman
835 835 1411 421 1832 2667
Arazisi
Fundalık
arazisi
Tarım dışı
arzi
Yerleşim
1205 1205
(Yoğ)
Turistik alan
Sanayi Alanı
Diğer
208 208
araziler
Su yüzeyi
TOPLAM 11754 19169 16830 25426 73181 13826 11550 25376 1413 99970
77

Tablo 32 :Şimdiki Arazi Kullanma Şekillerinin Kabiliyet Sınıflarına Dağılımı (Susuz )
( Tarım İl Müdürlüğü Verileri,2003)
Kullanım
Şekli
ARAZİ KULLANMA KABİLİYETSINIFLARI
Toplam
l ll lll lV Topla
m
V Vl Vll Topla
m
Vlll
1485 3041 7167 1861 13554 79 79 13633
Tarım
Arazileri
Kuru T. 490 3041 7167 1861 12559 79 79 12638
(Nadaslı)
Kuru
T.(Nadassız)
Sulu tarım 995 995
Yetersiz sulu
T.
Bahçe (Kuru)
Bahçe (Sulu)
Çayır-mera 1553 2633 15086 19272 5060 19043 24103 43375
Çayır arzisi 1553 587 2140 2140
Mera Arazisi 2046 15086 17132 5060 19043 24103 41235
Orman –
Funda
Orman Arazisi
Fundalık
arazisi
Tarım dışı
arzi
684 684
Yerleşim
(Yoğ)
Turistik alan
Sanayi Alanı 132 132
Diğer
118 118
araziler
TOPLAM 1485 4594 9800 16947 32826 5139 19043 24182 934 57942
E.3.1.2. Arazi Problemleri
Kars ili topraklarında, kültür bitkilerinin yetiştirilmesini, tarımsal kullanımı
kısıtlayan erozyon, sığlık, taşlık,kayalık ve drenaj bozukluğu gibi etkinlik dereceleri gibi
değişken bazı sorunlar bulunmaktadır.
78

33,12%
Grafik 5: Tarım arazisi dağılımı (Kars İl Yıllığı, 2003 yılı )
31,40%
11,97%
0,20%
5,65%
I Sınıf Arazi
ll Sınıf Arazi
lll Sınıf Arazi
lV Sınıf Arazi
Vl Sınıf Arazi
Vll Sınıf Arazi
17,68%
(E) TOPRAK VE ARAZİ KULLANIMI
KAYNAKLAR:
• İl Tarım Müdürlüğü, 2003
• Kars İl Yıllığı, 2003
79

F.1. Ormanlar
F.1.1. Ormanların Ekolojik Yapısı:
(F) FLORA-FAUNA ve HASSAS YÖRELER
Kars, Doğu Anadolu Bölgesi içinde kalmakta, kışları genellikle uzun ve karlı,
yazları kısa ve serin geçmektedir. Jeolojik temel ve toprak özellikleri; Kars yöresi içine
alan kuzeydoğu Anadolu, Türkiye’nin en genç arazisi ile kaplıdır.Bu bölge arazinin üzerini
kalın bir lav örtüsü kaplamaktadır.Bu lavlar andezit ve bazalt orjinli olup ayrılmaları
güçtür. Bu volkanik kütleler Tersiyer (Pliosen) ve Quarter (Pleistosen) yaşlıdır. Yüksek
dağlarda ve erozyona uğramış yörelerde Pleistosen serisine ait lav örtülerine ve bunların
üzerinde obsidienlere, dolasıyla lav kabuklarına rastlanmaktadır. Bundan Başka yüzeye
kadar çıkmış andezit ve bazalt kayaçlarına rastlanır.
Genç lav örtüsünün altında Neojen depoları, bazı yerlerde kretase kalkerleri,
Paleozoike ait kristalin şistler bulunmaktadır. Bunlar ya yükselme olaylarının meydana
geldiği yerlerde veya şiddetli erozyona uğramış yörelerde görülebilir.
Ormanlar; Kars ilinin Sarıkamış ilçesi ağırlıklı olmak üzere Selim ilçesi, Kağızman
ilçesi sınırında yayılış göstermektedir. Ormanların Ekolojik Yapısında bahsederken de
yayılış alanları özellikleri üzreinde duracağız zira orman; geniş bir alana yayılan, kendine
özgü bir iklim yaratabilen belli boy, çap ve kapalılıktaki ağaçlar ile ağaçcık, çalı, otsu
bitkiler, mikroorganizmalar ve hayvanların toprakla oluşturdukları hayat birliğinin ve
ortamın adı olarak tanımlanır.
Ormanlarda yabani domuz, kurt, ayı, sincap, tilki, tavşan gibi hayvanlarla yabani
güvercin, karga, kartal, akbaba,serçe, ağaçkakan gibi kuşlar bulunmaktadır.
Topoğrafif ve Jeolojik Durum :
Kuzeyde Allahuekber dağları bulunmaktadır. Bunu yer yer yükselen tepeler, belli
başlıları Sarıkamış ilçesi sınırlarında kalan Karanlık Tepe (2859 mt), Dikenlitabya Tepe
(2538 mt.), Ziyaret Tepe (2577 mt.), takip eder. Selim ilçesi sınırlarında ise Palduçepe tepe
(2485 mt), Garipusta tpe (2557m.) püsküllü Tepe (2564 m.) belli başlı yükseltilerdir.
Eosen devrinde teşekkül etmiş volkanik ve kayalar ana kayayı teşkil etmektedir.
Toprak Durumu :
Sarıkamış yöresinde Gri som andezit üzerinde gelişmiş Kahverengi Orman
Toprağı ile andezit porfiri ve andezit tüfünün yan yana olduğu anamateryal üzerinde
gelişmiş Kahverengi Orman Toprağıdır. Kahverengi Orman Toprağı, yarı nemli iklimlerde
gelişmiş, bir mul A, bir de B horizonu olan ve bu horizonda C horizonuna kıyasla daha
kuvvetli bir renk gelişimi olan, biraz daha fazla kil bulunan, fakat kil birikimine ait bariz
bir işaret taşımayan, kalsiyum karbonatları solum tabakalrından daha derinde bulunan bir
yapıya sahiphir.
Selim yöresinde arazi genellikle Neozoik (Tersiyer-Üçüncü zaman ), Neojen;
yüksek kısımlar yer yer Eosen; düz dere yatakları ve vadi alanları Antropozoik (dördüncü
zaman ) Holosen (Yeni alüvyon) devrine aittir.
Ana karayı genellikle bazalt, yer yer andezit ve volkan tüfleri oluşmakta olup,
bazalt ve andezitler püskürük taşlar, (magmatik taşlar) ana bölümün dış püskürük taşalr
(volkanitler- yüzey taşlar) alt bölümüne, volkan tüfleri aynı ana bölümün püskürük tüfler
alt bölümüne girmektedir.Bazalt ayrışmasından, koyu kahverenkli, killi, yamaçlarda taş ve
çakıl bakımından zengin ve sığ, yamaç eteklerinde derin, besin maddesince zengin, suyu
orta derecede geçiren topraklar, andezitin ayrışmasınadan balçık ve killi balçık tekstüründe
değişik renkli, güç yıkanan, verimli topraklar bulunmaktadır.
80

AĞAÇ
TÜRÜ
Kars ili düzlük bir yapıya sahip olsa da ormanların yayılış gösterdiği Selim ilçesi ve
0Sarıkamış ilçesinde Ormanlar yüksek ve dik sayılabilecek yamaç ve tepelerde bulunur.
Ortalama meyil %30- 60 arasındadır.
Hidrolik Yapı :
Akarsular ; Ülkenin sayılı nehirlerinden olan Aras Kars ili sınırları içinden
geçmektedir. Arasın kolu olan Arpaçay Ermenistan ile olan sınırımızı oluşturur. Bunlardan
başka; Kars Çayı, Komdere, Sarıçamur Dere, Çatal Dere, Karanlık Dere, Civanlık Dere,
Keklik Dere, Çalcık Dere, Belncik Dere, Balıklı Dere ve İrili ufaklı çok sayıda dere ve
derecik bulunmaktadır.
Göller ; Kars ili sınırları içinde Çıldır gölü bulunmaktadır.
İklim ; Ormanlık alanlara en yakın meterolojik istasyonu 2092 mt. Rakımda
bulunan Sarıkamış Meteorolojik istasyondur.Burada alınan değerlere göre yıllık ortalama
sıcaklık 3.2 C, maksimum sıcaklık 33.0 C ve minimum sıcaklık -31.6 C’dir. Yıllık yağış
miktarı 576,6 mm, nisbi nem %74, erken ve geç donlar Kasım ve nisan aylarıdır. Hakim ve
tehlikeli rüzgar yönü SSW ile W’dir.
F.1.2.Bölgenin Orman Envanteri:
İl sınırı dahilindeki ormanların tamamı saf Sarıçam (p.Silvestrıs L.)’dan oluşmakla
beraber ormanlarda yer yer titrek kavak, meşe ve nadiren huş’a rastlanmaktadır.(Tablo 1)
Kars ili Sarıkamış İlçesinde İşletme Müdürlüğü bulunmaktadır. Müdürlük
bünyesinde 8 işletme Şefliği mevcuttur. Üretim miktarını Gösteren veriler Tablo 4’te yer
almaktadır.
Tablo 33:Ormanların Ağaç Türlerine Göre Dağılımı ( Sarıkamış Orman İşletme Müdürlüğü
Verileri, 2003 )
Norma
l
Saha
KORU BALTALIK TOPLAM
Bozu Topla Norma Bozu Topla Norma Bozuk Toplam
k m l k m l
Saha
Saha Saha Saha Saha Saha Saha Saha
Ha. Ha. Ha. Ha. Ha. Ha. Ha. Ha. Ha.
İbreli 29519 8128 37647 - - - 29519 8128 37647
Yaprakl
ı
- - - - 52.5 52.5 - 52.5 52.5
29519 8128 37647 - 52.5 52.5 29519 8180,
5
37699,5
Tablo 34: Ormanların Kapladığı Alanlar ve Bu Alanların Nitelik ve İşletme Biçimine
(Sarıkamış Orman İşletme Müdürlüğü verileri, 2003)
İli /ilçesi
VERİMLİ
KORU
BOZUK
KORU
KORU
TOPLAMI
VERİMLİ
BALTALIK
BOZUK
BALTALIK
TOPLAM
BALTALIK
TOPLAM
ORMAN
ALANI
AÇIKLIK
ALAN
TOPLAM
ALAN
Ha. Ha. Ha. Ha. Ha. Ha. Ha. Ha. Ha.
Kars - - - - - - - 550100 550100
Selim 7242,5 1277 8519,5 - - - 8519,5 13013 21532,5
Kağız
1472 1472 - - - 1472 76064 77536
man
Sarık
amş
22276,5 5379 27655,5 - 52,5 52,5 27603 734644 762247
81

Tablo 35: Ormanların Yıllık Ortalama Arıtım ve Eta Durumu
( Sarıkamış Orman İşletme Müdürlüğü verileri,2003 )
Şefliği Yıllık ort.
ETA
TOPLAM
Arıtım Bakım Tensil Baltalık M3 Ster
Sarıkamış 18231 3831,2 5062,9 - 8894,1
Boyalı 22101 3299,1 6463,7 - 9762,8
Araştırm 7414 1441,1 1728,1 - 3169,2
a
Hamamlı 13006 1972,1 4134,5 - 6106,6
Karakurt 21954 3780,3 4228,6 - 8008,9
Çamyazı 24452 4974,5 5044 - 10018,5
Tablo 36: Ormanlardan Elde Edilen Üretim Miktarı (Sarıkamış Orman İşletme
Müdürlüğü verileri (2003 yılı)
ŞEFLİK
DİKİLİ
PROG.
DAMGA
GERÇEKLEŞME
YAPACAK
PROGRAM
GERÇEKLEŞME
Sarıkamış 3817 4409 3629 3563,184
Boyalı 3298 2855 2498 2106,788
Araştırma 1873 1414 1873 1716,944
Hamamlı 1879 1550 1579 1138,942
Karakurt 3596 2547 2596 1839,812
Çamyazı 4925 4749 2625 1952,569
Toplam 19388 17524 14800 12318,239
Tablo 37 İşletme Müdürlüğüne Ait Orman İçi ve Orman Kenarı Köyler
(Sarıkamış Orman İşletme Müdürlüğü verileri,2003 )
BÖLGESİ
Orman içi Köy Orman Kenarı Köy
(31. madde köy ) (32. madde köy) TOPLAM
BOYALI 4 4 8
ÇAMYAZI 7 5 12
HAMAMLI 7 - 7
KARAKURT 3 1 4
TOPLAM 21 10 31
F.1.3 – Orman Varlığının Yararları :
Ormanların yaraları para ile ölçülebilen yararlar ve para ile ölçülemeyen yararlar
olarak iki gruba ayrılır.
Para ile ölçülebilen yaralar; herkes tarafından bilinen ve 2000’den fazla kullanım
alanı olan odun hammaddesi ve ormanlardan elde edilen mantar, kozalak ve çiçek gibi tali
ürünlerdir.Ayrıca orman köylüleri yaptıkları ormancılıkla ilgili çalışmalar karşılığında gelir
sağlamaktadır.
82

Para ile ölçülemeyen yaraları ise;
• İklim, toprak ve su gibi doğal dengelerin korunması,
• Su rejiminin düzenlenmesi, erozyonun ve çoraklaşmanın durdurulması,
• Barajların ekonomik ömrünü uzatması,
• Doğal afetlerin önlenmesi,
• İnsan sağlığına olumlu yönde etkisi,
• Ülke turizmine katkısı,
• İş imkanı sağlaması,
• Bilimsel araştırmalar ve ülke savunmasında önemli olması olarak sıralanabilir.
F.1.4 – Orman Sayılan Alanların Daraltılması :
Sarıkamış Orman İşletme Müdürlüğü dahilinde 2/B uygulaması ile veya herhangi
bir sebeple daralma olmamaktadır.Orman sayılan alanların tarla, bağ, meyvelik, mera veya
başka bir sebeple orman dışına çıkarılması hiçbir fayda sağlamayacağı gibi 169.
Maddesine de aykırıdır.
F.2. Çayır ve Meralar
F.2.1 Çayır ve Meraların Varlığı
İlimizde çayır ve mera alanı 308.999(hektar) arazinin %32.7’sini kaplamaktadır.
F.2.2. Kullanım Amaçları ve Yararları
Hayvan otlatma sahası ve tarım alanı olarak kullanılmaktadır.
F.3 – Flora
F.3.1 – Türler ve Populasyonları :
83

Tablo 38 : Kars İlinin Flora Yapısı( Doğalgaz Boru Hattı ÇED Raporu, 2001)
TÜR ADI
EQUISETACEAE
Equisetum
ramosissimum Desf.
ATHYRIACEAE
Athyrium filixfoemina
(l.) Roth
Cystopteris fragilis (L)
Bernh.
PINACEAE
CUPRESSACEAE
Juniperus oxycedrus
L.Subsp oxycedrus
EPHEDRACEAE
Ephedra distachya L.
Ssp.distachya
RANUNCULACEAE
TÜRKÇE
İSİM
At kuyruğu
HABİTAT
ENDEMİZM
Sukenarı,
Nemli çayır -
RED DATA
FTC. BÖLGE
- Nemli Çam - &
- Nemli Koru,
Gölgelik
Katran Ardıcı
P.sylvestris
Koru içi
&
- &
Frenk Üzümü Kayalık - &
Nigella orientalis L. Çörek Otu Ruderal - &
Nigella sativa L. Çörek Otu Ekin,tarla, - &
Nadas tarla
Trollius ranunculinus Çönk Islak Yer - &
(Smith) Stearn
Aconitum nasutum Kurt Boğan Su kenarı, - KARADENİZ
Fisch. Ex Reichb.
Kaya arası
Aconitum anthora L. Kurt Boğan Çayırlık - AVRUPA_
SİBİRYA
Delphinium
linearilobum (Trutv.)
Busch
Hazeran
-
Delphinium
buschianum Grossh.
Delphinium
schmalhausenii Alb.
Delphinium albiflorum
Dc.
Delphinium
cyphoplectrum Boiss.
Var.stenophyllum
Boiss
Hazeran
Hazeran
Hazeran
Volkanik
kayalık
yamaç,su
kenarı
Volkanik
kaya
Aralıkları
Volkanik
kayalık
yamaç
Volkanik
kayalık
yamaç,
subalpin
çayır
&
İRAN-
TURAN
- İRAN-
TURAN
- &
- &
Hazeran Yamaç - &
84

TÜR ADI
Anemone narcissiflora
L. ssp. wildenowii
(Boiss.) Davis
TÜRKÇE
İSİM
Anemon
HABİTAT
Kayalık
Volkanik
Yamaç
Adonis flammea Jacq. Kan damlası Tarla,Step - &
Ranunculus sericeus
Banks et Sol.
Düğün çiçeği Nemli yer - İRAN-
TURAN
Ranunculus
brachylobus Boiss. et Düğün çiçeği Alpin çayır - KARADENİZ
Hoh.ssp.brachylobus
Ranunculus caucasicus Düğün çiçeği Dağ - &
Bieb.ssp.caucasicus
Ranunculus caucasicus
Bieb.ssp.supleiocarpus
(Som. et Lev.)
Düğün çiçeği
Dağlık
orman,çayır -
&
Davis
Ranunculus dissectus
Bieb.ssp.napellifolius Düğün çiçeği Dağ yamaç - &
(Dc.)Davis
Ranunculus dissectus
Bieb.ssp.glaprescens Düğün çiçeği
Alpin çayır,
kayalık - &
(Boiss.)Davis
Ranunculus repens L. Düğün çiçeği Nemli yer - &
Ranunculus
polyanthemos L. Düğün çiçeği Nemli yer - &
Ranunculus kotschyi
Boiss.
Düğün çiçeği
Çayır,orman
açıklığı,
kayalık
yamaç
ENDEMİZM
&
RED DATA
FTC. BÖLGE
&
- &
Ranunculus Düğün çiçeği sulak çayır - &
grandiflorus L.
Ranunculus illyricus
L.ssp.illyricus
Düğün çiçeği Yamaç,
nadas tarla - &
Ranunculus arvensis
L. Düğün çiçeği
Etkili yer,
ekin tarlası - &
ranunculus flammula
L. Düğün çiçeği Sulak çayır - &
Ranunculus
lateriflorus Dc. Düğün çiçeği Nemli
çamurlu yer,
göl kenarı
Ranunculus
trichophyllus Chaix Düğün çiçeği Sulak yer - &
Ceratocephalus
falcatus (L.) Pers. - Çıplak yer - &
Ceratocephalus
testiculatus (Crantz )
Roth
- Çıplak yer - &
Thalictrum minus L.
var. minus - Nemli çayır - &
85
-
&

TÜR ADI
Thalictrum minus
L.var. microphyllum
Boiss.
PAPAVERACEAE
TÜRKÇE
İSİM
HABİTAT
- Çayır,hende
k
ENDEMİZM
RED DATA
FTC. BÖLGE
- &
Glaucium
grandiflorum Boiss.et
Huet var.grandiflorum
Roemeria hybrida
Boynuzlu
gelincik
(L.)Dc. -
Papaver pseudoorientale
(Fedde)Medw.
Papaver triniifolium
Boiss.
Papaver fugax Poiret
var. fugax
Gelincik
Gelincik
Gelincik
Tarla,kıyı,
kayalık
yamaç
- İRAN-TURAN
Bozuk alan,
&
tarla,bağ -
kayalık
yamaç,
çayırlık,
KARADENİZ
step,ekin
tarlası,
su kenarı
Tabaka
kenarı,molo Y nt İRAN-TURAN
z
Kurak
yamaç,
moloz
- - &
Papaver macrostomum
Boiss.et Huet ex Boiss. Gelincik Ekili yer - - &
Papaver dubium L. Gelincik Boş ver,tarla - - &
Hypecoum pendulum
L. -
nadas tarla,
ekili alan - - &
Fumaria microcarpa
Boiss. Ex hausskn. Şahtere otu Tarla - - &
Fumaria schleicheri
Soyer-Willemet Şahtere otu
Fumaria vaillantii
Lois.
Brassica rapa
L.ssp.campestris
(L)clapham
Şahter otu
-
Kayalık
volkanik
yamaç,
toprak
kenarı
kayalık
kenar,
yol kenarı
Kuraklık
kayalık
yamaç,step,
ekili tarla
- - AVRUPA-
SİBİRYA
- -
&
- - &
Sinapi arvesis L. Hardalotu Yol kenarı,
boş aln - - &
Eruca sativa Miller Roka Tarla ,Boş
alan
- - &
86

TÜR ADI
TÜRKÇE
İSİM
Crambe orientalis l.
var. Orientalis -
Conringia orientalis
(L.)Andrz.
HABİTAT
Ekil
alan,nadas
tarla,kurak
yamaç
- Ekili alan,
boş alan
ENDEMİZM
RED DATA
FTC. BÖLGE
- - İRAN-
TURAN
-
&
Coringia planisiliqua
Fisch.et mev. -
Conringia persica
boiss. -
Lepidium perfoliatum
L. -
Lepidium latifolium L. - Ekili alan
Cardaria draba
(L.)desv.
ssp.chalepensis (L.)
O.E. Schulz
Coronopus squamatus
(Forssk.)Aschers -
Isatis glauca Aucher
ex Boiss. ssp.glauca Çivitotu Step,nadas
tarla
Kyalık
yamaç - - İRAN-
TURAN
Ekili alan,yol
kenarı - &
Ekili alan,boş
alan,kayalık
yamaç
- &
- &
kenarı
Kediotu Ekili alan - &
Boş alan,
Nemli toprak - &
- İRAN-TURAN
Sameraria armena
(L.)Desv. - Taşlık yamaç - İRAN-
TURAN
Sameraria glastifolia
(Fisch.et Mey.)Boiss. - Taşlık yamaç - İRAN-TURAN
Aethionema
rotundifolia Boiss. Taşçanta
Aethionema
elongatum boiss. Taşçanta Kayalık
yamaç
Aethionema
diastrophis Bunge Taşçanta Kayalık
yamaç
Thlaspi arvense L. - Yol
kenarı,boş
alan ,ekili
alan
Tarla,taşlık
yamaç - &
- İRAN –
TURAN
- &
- &
Thlaspi huetii Boiss - Boş alan - &
Capsella bursa-pastoris
(L.) Medik Çoban çantası
- &
Ekili alan
,boş
alan
87

TÜR ADI
TÜRKÇE
İSİM
Euclidum syriacum
(L.)R.Br. -
Neslia paniculata (L.)
Desv. -
HABİTAT
Step,tarla
Tarla,yol
kenarı,
Kayalık
yamaç
ENDEMİZM
RED DATA
FTC. BÖLGE
- &
- &
Bunias orientalis L. Çır şalgamı Tarla,kayalı
k yamaç - &
Fibigia clypeata (L.)
Medik - Kayalık
yamaç
Alyssum linifolium
Steph. ex Willd. var.
linifolium
Alyssum contemptum
Schott et Kotschy Kumarotu Ekili alan ,
volkanik
yamaç
Alyssum minus (L.)
Rothm. var.
micranthum
(meyer)Dudley
- &
Kumarotu Açık alan - &
Kumarotu
- İRAN-TURAN
Açık alan,
Ekili tarla - &
AVRUPA-
SİBİRYA
Alyssum tortuosum
Willd.
Kumarotu Yamaç -
Alyssum gehamense
Yamaç,
Federov Kumarotu Moloz - &
Draba bruniifolia
Stev.ssp.armeniaca - Kayalık B R &
Coode et Cullen
yamaç
Draba nemorosa L. - Nemli çayır - - &
Arabis nova vill. Taşlık alan - &
Turritis glabra L. - Kayalık,ken
ar, kıyı - &
Barbarea vulgaris
R.Br.
Barbarea minor C.
Koch var. eriopoda
busch
Cardamine uliginosa
Bieb. -
Cardamine impatiens
L. var. impatiens -
Hesperis bicuspidata
(Willd.)Poiret -
Hesperis matronalis
L.ssp.matronalis -
Su kenarı - &
Su kenarı,
Nemli çayır - &
Nemli çayır,
su kenarı - &
Yol kenarı,
orman,tarla, - AVRUPAgölgelik
SİBİRYA
alan
Kayalık
yamaç, - &
kıyı,kenar
Yamaç,Çayı
r - &
88

TÜR ADI
TÜRKÇE
İSİM
Malcolmia africana
(L.) R.Br. -
Erysimum pulchellum
(Willd.)Gay -
HABİTAT
ENDEMİZM
RED DATA
FTC. BÖLGE
Yol kenarı,
Boş alan - &
Çayır,kayalı
k
- &
yamaç
Erysimum gelidum
Bunge - Yamaç - İRAN-TURAN
Sisymbrium loeselii L. - Kayalık
yamaç,
yol
kenarı,ekili
alan yakını
Descurainia sophia
- &
(L.)Webb ex prantl - Boş alan - &
Torularia torulosa
(Desf.)Schulz -
- &
Boş
alan,ekin
tarlası
Cleome steveniana
Schultes -
RESEDACEAE
Reseda latea L. var.
lutea
Kuzu otu
Çıplak ana
kaya ve
aşınmış
yamaç tepe
,çakıllı dere
yatağı,arte
misia step
Yol kenarı,
tarla,çıplak
taşlık tepe
yamacı
- İRAN-TURAN
- &
Viola tricolor L.
Kokulu
menekşe
Yamaç,koru
luk,
Su kenarı
POLYGALACEAE
Polygala major Jacq. Sütotu Kayalık,yam
aç,
kenar,kıyı
Polygala
hohenackeriana
Fisch.et Mey
Arenaria
biepharophylla Boiss.
Parviflora
(Fenzl )Mcneill
Sütotu
Çakallı
yamaç,Volk
anik ana
kaya
- Kayalık
yamaç -
Arenaria cucubaloides
Smith - Taşlı
çayırlık
89
- &
-
AVRUPA-
SİBİRYA
- İRAN –
TURAN
İRAN-TURAN
- İRAN-TURAN

TÜR ADI
TÜRKÇE
İSİM
HABİTAT
Arenaria dianthoides
Smith - Taşlık
çayırlık
Arenaria
gypsophiloides Lmant. - Taşlı çayır
Arenaria
gypsophiloides Lmant
Var.glabra Fenzi
ve bayırlar
- Taşlı çayır
ve bayırlar
Minuartia aizoides
(Boiss) Bornm - Dağlık
meralar
Minuartia circassica
(Albow) Woron. - Dağlık
meralar
ENDEMİZM
RED DATA
FTC. BÖLGE
- İRAN-TURAN
- İRAN-TURAN
- İRAN-
TURAN
- &
- KARADENİZ
Minuartia verna (L.)
Hiern ssp.verna - Çayırlar - &
Lepyrodiclis
holosteoides (C.A.
Meyer )Fenzi ex
Fisch.et Mey.
Moehringia trinervia
(L.)Clairv. -
- Tarlalar - &
Ormanlar,
Gölgeli
yerler
Stellaria persica Boiss Kuşotu Dereler,
sulak
çayırlar
- &
- &
Stellaria graminea L. Kuşotu Çayır - &
Cerastium cerastioides
(L.) Britt. -
Yamaçlar ve
tarlalar - &
Cerastium anomalum
Waldst. & Kit -
Çayırlık,tarl
alar,yamaç - &
Cerastium armeniacum
Gren. - Yamaçlar Y Nt &
Cerastium
chlorifolium Fisch.et - Tarlalar & &
Mey.
Cerastium araraticum
Rupr. - Yamaçlar & İRAN-TURAN
Moenchia mantica (L.)
Bartl. ssp.mantica -
Kıyılar,çayır
,yamaçlar - &
Bufonia tenuifolia L.
-
Yamaçlar ve
tarlalar - &
Telephium imperati L.
Ssp.orientale
(Boiss)Nyman
Mezarlık otu
Kuru taşlı
yamaç,
Çam ormanı
- &
90

TÜR ADI
Dianthus crinitus
Sm.var. crinitus
Dianthus orientalis
Adams
Dianthus zonatus
Fenzl. Var. Aristatus
(Boiss)Reeve
Dianthus calocephalus
Boiss
Petrorhagia alpina
(Habl)Ball.et
Heywood
ssp.olympica
(Boiss.)Ball et
Heywood
TÜRKÇE
İSİM
Yabani
karanfil
Yabani
karanfil
Yabani
karanfil
Yabani
karanfil
HABİTAT
ENDEMİZM
RED DATA
FTC. BÖLGE
Volkanik
kaya
yamaçlar ve
step
- &
Yamaçlar ve
çakıllıklar - &
Çorak
araziler,step - &
Volkanik
yamaç,step,t
arla,açık
orman
arazileri,kay
alar
- Orman,yam
aç
Velezia rigida L. - Taşlı
yerler,açık
sahalar
Saponaria officinalis
L.
Saponaria orientalis L.
Saponaria prostrata
Willd.ssp.calvertii
(Boiss.)Hedge
Sabun otu
Sabun otu
Sabun otu
Yol kenarı,
yaş
ağaçlıklar,su
kenarları,göl
geli yerler
Kayalık
yamaçlar,ça
kıllıklar,nad
as tarlaları
Bozulmuş
Habitatlar
Gypsophila nabelekii
Schischk. Çöven Alpin
çayırlar
Gypsophila elegans
Bieb.
Gypsophila silenoides
Rupr.
Çöven
Çöven
Gypsophila hispida
Boiss
Çöven
Acanthophyllum
acerosum Sosn. -
Yamaçlar,st
ep ve çakıllı
kıyılar
Kıyılar,volk
anik kaya
yamaçları,
çayırlar
Yamaçlar ve
kayalar
Dağ
stepi,volkanik
yamaçlar
91
- &
- &
- &
- &
- &
- &
- İRAN-
TURAN
- İRAN-TURAN
- KARADENİZ
- İRAN-TURAN
-
&

TÜR ADI
TÜRKÇE
İSİM
HABİTAT
Vaccaria pyramidata
-
Medik. Var.grandiflora - Tarlalar ve
&
(Fisch.ex Dc.)Cullen
step
Silene marschallii Salkım çiçeği Yamaçlar,ka -
C.A.Meyer
yalık ve
İRAN-TURAN
açık yerler
Silene italica (L.) Pers. Salkım çiçeği Açıklık - &
yerler
Silene capitellata Boiss Salkım çiçeği Kaya,açık Y İRAN-TURAN
çayır
araziler
Silene lasiantha Koch Salkım çiçeği
Çakıllıklar
ve kayalık - &
yamaçlar
Silene bupleuroides L. Salkım çiçeği Kayalık
yerler,çayırl - &
ar
Silene chlorifolia Sm. Salkım çiçeği Yamaçlar,te
pe
- İRAN-TURAN
kenarları,ça
kıllık
Silene viscosa (l.) Pers Salkım çiçeği Yamaç - &
Silene spergulifolia
(Desf.) Bieb. Salkım çiçeği
Çakıllıklar,
yamaçlar ve -
İRAN
-TURAN
Silene supina
Bieb.ssp.pruinosa
(Boiss) Chowdh
Salkım çiçeği
step
Çakıllıklar,
kıyılar,yama
çlar,kültür
arazileri
Silene montbretiana
Boiss. Salkım çiçeği Yamaçlar ve
step
Silene Arguta Fenzl. SalkımÇiçeği Yamaçlar ve
step
Silene odontopetala Salkım çiçeği Kayalar,
fenzl.
Dağlardaki
çayırlar
Silene lazica boiss Salkım çiçeği Kayalar,yol
kenarları
Silene multifida
(Adams )Rohrb. SalkımÇiçeği Gölgeli
yerler
Silene vulgaris
(Moench) Garcke
var.commutata (Guss.)
Coode et Cullen
Silene compacta
Fischer
Salkım çiçeği
Salkım çiçeği
ENDEMİZM
RED DATA
FTC. BÖLGE
- &
- İRAN-TURAN
- İRAN-TURAN
- &
- KARADENİZ
- &
Tarlalar,
yamaçlar - &
Yamaçlar,
Kıyılar,orma
n açıklık
92
- &

TÜR ADI
TÜRKÇE
İSİM
HABİTAT
Silene alba (Miller)
krause ssp.divaricata Salkım çiçeği Step, - &
(Reichb) Walters
yamaçlar
Silene alba (miller)
Krause Salkım çiçeği
Tarlalar,orm
an
- &
ssp.eriocalycina
(Boiss) Walters
kenarı,kayal
ık yer
Silene noctiflora L. Salkım çiçeği Yamaçlar,st - &
epler
Silene dichotoma
Ehrh.ssp.dichotoma Salkım çiçeği Yamaçlar, - &
stepler
Silene conoidea L. Salkım çiçeği Tarlalar - &
ILLECEBRACEAE
Herniaria glabra L. - Genellikle
taşlı yerler - &
Herniaria incana Lam - Kuru ve
taşlı yerler - &
Scleranthus annuus
L.ssp.annuus -
Açık taşlı
veya çayır - &
Scleranthus uncinatus
Schur
-
yerler
Açık taşlı
yerler,
Kesekler
içinde ve
konifer
ormanları
içinde
POLYGONACEAE
Polygonum alpinum
All. Keçimemesi Yamaçlar,
çakıllar
ENDEMİZM
RED DATA
FTC. BÖLGE
- &
- AVRUPA-
SİBİRYA
Polygonum bistorta
L.ssp.bistorta Kurtpençesi Yaş yerler -
AVRUPA-
SİBİRYA
Polygonum
amphibium L. -
- &
Yaş
yerler,göl
kenarı
,bazen su
içinde
Polygonum
lapathifolium L. Söğütotu Su kenarı - &
Polygonum setosum
Jacq. -
Yamaçlar,
kayalar, - İRAN-TURAN
çakıllıklar
Polygonum luzuloides
Jaub.et Spach -
Polygonum
paronychioides C.A.
Meyer
Yamaçlar ve
taraçalar - İRAN –
TURAN
- Yamaçlar - İRAN-TURAN
93

TÜR ADI
Polygonum
polycnemoides Jaub.et
Spach
Polygonum bellardii
All.
TÜRKÇE
İSİM
-
Potuk
HABİTAT
kumlu taşlık
araziler,tarla
lar
Kültür ve
tahrip
edilmiş
alanlar,açık
yaş yerler
ENDEMİZM
RED DATA
FTC. BÖLGE
- İRAN-TURAN
- &
Polygonum
convolvulus L. - Tarlalar - &
Rumex tuberosus L.
ssp.horozontalis
(Koch)Rech.
Labada
Kıyılar,yam
açlar,tarlalar - &
Rumex gracilescens
Rech. Labada Çayırlıklar Y R &
Rumex patientia L. Labada Yamaçlar,ta
rlalar,yol
kenarları
- &
Rumex ponticus
E.H.L. Krause Labada
Yamaçlar,
çayırlar Y nt İRAN-TURAN
Rumex Crispus L. Labada Kıyılar,çora
k yerler - &
CHENOPODIACEAE
Beta trigyna Waldst.et
Kit.
Beta corolliflora
Zosimovic ex Buttler
Yabani
Pancar
Yabani pancar
Beta macrocarpa Guss. Yabani pancar
Chenopodium folisum
(Moench)Aschers.
Chenopodium
glaucum L.
Atriplex nitens
Schkuhr
Sirken
Sirken
Unluca
Yol
kenarları ve
kültür
arazileri
- &
Çayırlık,
nemli - İRAN-TURAN
yamaçlar
Nadas
tarla,ruderal - AKDENİZ
step,yol
kenarları - &
Tarlalar,boş
alan,yol - AVRUPAkenarları
SİBİRYA
Stepte ve
kültürde
yabani ot
olarak
Kochia prosrata (L.)
Schard. -
Kuru
topraklar - &
Suaeda microphylla - Step - İRAN-TURAN
Pall.
Suaeda altissima (L.)
Pall. - Çorak yerler - &
Seidlitzia florida
(Bieb.) Bunge - Step - &
94
-
&

TÜR ADI
Noaea mucronata
(Forssk.) Aschers et
Schweinf.
Ssp.mucronata
TÜRKÇE
İSİM
-
HABİTAT
ENDEMİZM
RED DATA
FTC. BÖLGE
Kumlu ve
taşlı step - &
Halanthium rarifolium
Koch - Step - &
GUTTIFERAE
Hypericum elongatum
Ledeb. ssp.apiculatum
Robson
Hypericum apricum
Kar. Et Kir.
Hypericum venustum
Fenzl.
Hypericum linarioides
Bosse
Binbirdelikot
u
Binbirdelikot
u
Binbirdelikot
u
Binbirdelikot
u
Hypericum preforatum
L. Binbirdelikot
u
Kayalık
Yamaçlar - İRAN-TURAN
Çayırlar,
otlaklar
-
İRAN-TURAN
Dereler - &
Kayalık
yamaç,
Çam
korulukları
Kuru
habitatlar
Manva neglegta Wallr. Ebegümeci Step,tarla
yol
kenarı,çorak
yerler
- &
- &
- &
LINACEAE
Linum mucronatum
Bertol. Ssp.armenum
(Bord) Davis
Linum hypericifolium
Salisb.
Linum nervosum
Waldst. Et Kit
Ketenotu
Ketenotu
Ketenotu
Step,kayalık
yamaçlar,tar
lalar,çakıllık
lar
Çayırlıklar,
kayalık
yerler
Kayalık
yamaçlar,
çayırlık
nadas
tarlalar
Linum tenuifolium L. Ketenotu Step,yamaçl
ar ve açık
çam
ormanlar
- İRAN-TURAN
- &
- &
- &
95

TÜR ADI
Linum austriacum L.
Ssp.autriacum
GERANIACEAE
Geranium divaricatum
Ehrh.
Geranium stepporum
Geranium collinum
Steph. Ex Willd.
TÜRKÇE
İSİM
Ketenotu
Turnagagası
HABİTAT
Tahrip
edilmiş
step,nadas
tarlalar,yol
kenarları
Çayırlık
yerler
ENDEMİZM
RED DATA
FTC. BÖLGE
- &
- &
Davis Turnagagası Nadas tarla - İRAN-TURAN
Yaş
Turnagagası çayırlıklar, - İRAN
dere
-TURAN
kenarları
Geranium Palustre L. Turnagagası Nemli yerler - AVRUPA –
SİBİRYA
Geranium sylvaticum
L. Turnagagası
-
AVRUPA-
SİBİRYA
Geranium pratense L.
Ssp.finitimum
(woronow) Knuth
Erodium
oxyrrhynchum Bieb.
Turnagagası
İğnelik
Çayırlıklar,
Orman
açıklığı
Dere
kenarları
Kayalık arte
mişia stepi,
yol kenarı
Erodium ciconium (L.)
L’herit İğnelik Tarlalar,
çayırlar,step
Erodium absinthoides
Willd. Ssp.armenum
(trautv.) Davis
İğnelik
Kayalık
yamaçlar
- &
- İRAN-TURAN
- &
İRAN-TURAN
ZYGOPHYLLACEAE
Zygophyllum fabago Yabani Çorak yerler - İRAN-TURAN
L.
kimyon
Tribulus terrestris L.
- Açık
yerler,nadas - &
tarla
Peganum harmala L. Üzerlik Otu Çorak - &
yer,step
RUTACEAE
Haplophyllum
buxbaumii (Poiret) G.
Don ssp. Buxbaumii
-
- &
RHAMNACEAE
Rhamnus catharticus
L.
Step,çorak
nadas veya
kültür
arazisi
Ala cehri Yol kenarı - AVRUPA-
SİBİRYA
Rhamnus pallasii
Fisch. Et Mey. Ala cehri yamaçlar - &
96

TÜR ADI
TÜRKÇE
İSİM
HABİTAT
Astragalus
macrostachys Dc. Geven Bozkır,kırlar - İRAN-TURAN
ENDEMİZM
RED DATA
FTC. BÖLGE
Astragalus
glycyphyllos L.
Ssp.glycyphylloides
(Dc.) Matthews
Astragalus
fraxinifolius Dc.
Astragalus declinatus
Willd.
Astragalus erinaceus
Fisch. Et Mey. Ex
Fischer
Astragalus
Geven
Geven
Geven
Orman
kenarları
- AVRUPA –
SİBİRYA
Çayırlıklar,
kıyılar - İRAN-TURAN
Dağ
bozkırı,kaya - İRAN-TURAN
lık
yamaçlar
Geven Step - İRAN-TURAN
microcephalus Willd. Geven Bozkır - İRAN-TURAN
Astragalus compactus
Lam .
Geven
Y nt İRAN-TURAN
Astragalus
BRACHYPODUS
Boiss
Geven
Bozkır,
tepelikli
yamaç
Çayırlık,Boz
kır
Astragalus sosnowskyi
Grossh. Geven Koruluklar,
dağlar
Astragalus falcatus
Lam. Geven Çayırlık,P.
Sylvestrıs
altında
Astragalus
ornithopodioides Lam. Geven
Astragalus onobrychis
L. Geven
Astragalus bicolor
Lam.
Geven
- İRAN-TURAN
_
İRAN-TURAN
- KARADEİZ
(DAĞ)
Çimenlik
yamaçlar - İRAN-TURAN
Çayırları,
Volkanik
hareketli - &
Kayalıklar,
bozkır
Tarla
kenarları,
dağ
yamaçları
Astragalus cinereus
Willd. Geven Bozkır,
tarlalar
Y nt İRAN-TURAN
Y nt İRAN-TURAN
97

TÜR ADI
TÜRKÇE
İSİM
HABİTAT
Glycyrrhiza glabra
L.var. glabra Meyan Ekilmiş tarla - &
Glycyrrhiza glabra L.
Var. Glanduifera Meyan Ekilmiş tarla - &
(Waldst.
Glycyrrhiza echinata
L.
Meyan
Batak
arazi,hendek
kenarı
ENDEMİZM
Vicia cracca L.
Ssp.cracca Fiğ Nemli çayır -
Vicia cracca L. Ssp.
tenuifolia (Roth) Fiğ
Gaudin
Vicia canescens
Lab.ssp.variegata
(Willd.) Davis
Fiğ
Pinus
sylvestrıs
Ormanında,
çayırlıklar,d
ağ bozkırı,
kıyılar,
Tarla kenarı
Otlaklar ve
nadas
tarla,Kıyılar
Vicia truncatula
Fischer ex Bieb Fiğ Pinus sylves
trıs ormanı
Lathyrus cyaneus
(Stev.)Koch. Var.
Cyaneus
Mürdümük
Nemli
Çayırlık
Lathyrus pratensis L. Mürdümük Sulak
çayı,dere
kenarı
Lathyrus tuberosus L. Mürdümük Sulak
çayır,Çimen
lik nadas
tarlaları
Trifolium repens L.
Var. repens
Trifolium repens L.
Var.macrorrhizum
(Boiss) Boiss
Trifolium montanum
L. Ssp.humboldtianum
(A. Br. Et Aschers.)
Hossain
Trifolium
rytidosemium Boiss.
Et Hoh. Var.
Rytidoseum
Üçgül
Üçgül
Üçgül
Üçgül
Batak
arazi,otlakla
r
RED DATA
FTC. BÖLGE
- D.AKDENİZ
AVRUPA –
SİBİRYA
- &
- İRAN-TURAN
- AVRUPA-
SİBİRYA
- HİRKAN-
KARADENİZ
-
AVRUPA-
SİBİRYA
- AVRUPA-
SİBİRYA
- &
Çam
Korulukları - &
Dağlık
yamaçları
Yaş
otlaklar,dere
lerde ve
ağaç
altlarında
- &
-
HİRKAN-
KARADENİZ
98

TÜR ADI
TÜRKÇE
İSİM
HABİTAT
Trifolium campestre
Schreb.
Üçgül
Tarlalar,çora
k yerler - &
Trifolium pratense L. Üçgül
Çayırlık.yol
kenarı,orma - &
n açıklığı
Trifolium caucasicum
Tausch
Üçgül Dağlardaki
çimenlik - &
yer,gölgelik
Trifolium
trichocephalum Bieb. Üçgül
Çayırlıklar,
koruluk - &
Trifolium ponnonicum
Jacq.ssp.elongatom Üçgül
Çayırlıklar,o
rman Y nt &
(Willd.) Zoh
açıklığı,boz
kır
Melilotus officinalis
(L.) Desr. Eşek yoncası
Tahrip
edilmiş - &
yerler
Trigonella arcuata
C.A. Meyer Çayırtırfılı Bozkır - &
Trigonella orthoceras
Kar. Et Kir. Çayırtırfılı
Yamaçlar,
Bozkır,otlak - İRAN-TURAN
Medicago lupulina L. Medik Çayırlık,tarl
a,
- İRAN-TURAN
çorak yer
Medicago sativa
L.ssp.sativa Medik Çayır,Step, - &
tarla
Medicago xvaria
Martyn
Medik
Kayalık
yamaçlar,
bozkır
çayırlık,nad
as tarlaları
- &
Medicago falcata L. Medik Yamaçlar - &
Lotus corniculatus L.
Var.corniculatus L. Sepik
- &
Anthyllis vulneraria L.
Ssp.polyphylla (Dc.)
Nyman
Anthyllis Vulneraria
L. Ssp.boisseri (Sag)
Bornm.
Coronilla orientalis
Miller var. Orientalis
Hedysarum varium
Willd. -
Dağlık
yamaçlar ve
çayırlıklar
ENDEMİZM
RED DATA
FTC. BÖLGE
- Bozkır - AVRUPA –
SİBİRYA
Kayalık
- yamaçlar, -
kıyılar otlak,
&
seyrek koru
Tahrip
Körigen edilmiş ve - &
taşlı yerler
Bozkır, çıplak
yamaçlar,
nadas tarla,
ekilmiş yerler
99
- İRAN-TURAN

TÜR ADI
Onobrychis cornuta
(L.) Desv.
TÜRKÇE
İSİM
Korunga
HABİTAT
Kayalık
yamaçlar ve
Çakıllık
ENDEMİZM
RED DATA
FTC. BÖLGE
- İRAN-TURAN
Onobrychis altissima
Grossh.
Onobrychis
transcaucasica Grossh.
Onobrychis atropatana
Boiss
Alhagi pseudalhagi
(Bieb. ) Desv.
Korunga
Korunga
Korunga
Deve dikeni
Çayırlıklar
koruluklar - &
Otlaklar,
kayalık - İRAN-TURAN
yamaçlar
Kayalık
yamaçlar, - İRAN-TURAN
şistli tepeler
Hendek
kenarları, - İRAN-
Çorak yerler
TURAN
ROSACEAE
Spiraea hypericifolia
L.
Prunus divaricata
Ledeb.ssp.divaricata
Rubus saxatilis L.
- Tepeler - &
Yabani erik
Böğürtlen
Seyrek
ormanlar,dik
yamaçlar,
kaya araları
Volkanik
çakıllıklar,ç
ayırlar
Rubus idaeus L. Böğürtlen Ormanlar,
çayır
kenarları,taş
lık yamaçlar
Rubus caesius L.
Potentilla fruticosa L.
Ssp.floribunda (Pursh)
Elkington
Böğürtlen
Beşparmakotu
Güneşli
veya gölgeli
dereler
- &
- &
- &
- &
Kayalık
yamaçlar - &
Potentilla polyschista
Boiss. Beşparmakotu Yamaçlar - İRAN-TURAN
Potentilla
pimpinelloides L. Beşparmakotu Kayalık
yamaçlar
- AVRUPA-
SİBİRYA
Potentilla argentea L. Beşparmakotu Yamaçlar,
otlaklar - &
Potentilla inclinata
Vill. Beşparmakotu
Yaş yerler,
çayırlıklar - &
100

TÜR ADI
Potentilla recta L.
TÜRKÇE
İSİM
Beşparmak
HABİTAT
Çayırlar,
meralar,
ıslak ve
gölgeli
yerler
ENDEMİZM
RED DATA
FTC. BÖLGE
- &
Potentilla anatolica
Peşmen Beşparmakotu Sulu, yaş
otlak
Fragaria viridis
Duchesne
Yabani çilek
Geum rivale L. - yaş çayırlık,
dere
kenarları
Geum urbanum L.
Sanguisorba officinalis
L.
Sanguisorba minor
Scop. ssp.minor
Sanguisorba minor
Scop. ssp.muricata
(Spach)Briq.
Alchemilla
erythropoda Juz.
Alchemilla compactilis
Juz.
Alchemilla
heterophylla Rothm.
Alchemilla
minusculiflora Buser
Alchemilla
pseudocartalinica Juz.
Alchemilla stricta
Rothm.
Su karanfili
Çayır
düğmesi
Kara
göndürme
Kara
göndürme
Arslan peçesi
Arslan peçesi
Arslan peçesi
Arslan peçesi
Arslan peçesi
Arslan peçesi
B nt İRAN-TURAN
Çayırlık,
ormanlar - AVRUPA-
SİBİRYA
Gölgeli dere
ve göl
kenarları ve
ormanları
Çayırlık,
dere
kenarları,
yaş yer
- &
-
AVRUPA –
SİBİRYA
- &
Step - &
Tarlalar,orm
anlar,yamaçl
ar
Otlaklar,
kayalık
yamaçlar
Çayırlıklar,d
- &
- AVRUPA –
SİBİRYA
ere kenarları - &
Pinus sylves
trıs
ormanları, - &
çayırlar,
dere
kenarları
Çayırlıklar,
dere kenarı -
Yaş çayırlık
volkanik
kayalık
yamaçlar
Göl veya
dere kenarı,
çam
ormanları
101
KARADENİZ
(DAĞ)
- &
- &

TÜR ADI
TÜRKÇE
İSİM
HABİTAT
Alchemilla persica
rothm. Arslan peçesi Dereler - &
Rosa hemisphaerica J.
Herrm.
Yabani gül Volkanik
kayalıklar,y - İRAN-TURAN
ol kenarı
Rosa iberica Stev. Yabani gül Koruluklar - &
Rosa canina L. Kuşburnu
Kıyılar,
kayalık - &
yamaçlar,or
manlar,
açıklıklar
LYTRACEAE
Lythrum virgatum L. - Su kanalları
- AVRUPA-
SİBİRYA
ONOGRACEAE
Epilobium
angustifolium L.
-
Ormanlar,
açık
yeşillikler
kayalık
yamaçlar
-
&
Epilobium anatolicum
Hausskn.ssp.prinophyl
lum (Hauusskn.)
P.H.Raven
Epilobium roseum
Schreber ssp.subsessile
(Boiss.) P.H Raven
-
Göller ve
dereler
Epilobium confusum
Hausskn. - Suyu
çayırlar
Epilobium ponticum
Hausskn. -
Epilobium
anagallidifolium Lam. -
CRASSULACEAE
ENDEMİZM
-
RED DATA
FTC. BÖLGE
KARADENİZ
- Dere kıyıları - &
Islak
yerler,derele
r
Islak
çakıllık,dere
kenarı
- İRAN –
TURAN
- &
- &
Sedum telephium L.
ssp.maximum (L.)
Krocker
Dam koruğu Kayalar,kur
u yerler
- AVRUPA-
SİBİRYA
Sedum spurium Bieb. Dam koruğu Kayalar - HİRKAN-
KARADENİZ
Sedum gracile C.A.
Meyer
Dam
Pinus
sylvestrıs -
HİRKAN-
KARADENİZ
Sedum album L.
koruluğu
Dam
koruluğu
ormanları
Kayalık
yamaçlar ve
yarıklar
- &
102

TÜR ADI
sedum
sempervivoides Bieb.
TÜRKÇE
İSİM
Dam koruğu
HABİTAT
Kayalık
yamaçlar,
hareketli
ENDEMİZM
Sedum pilosum Bieb. Dam koruğu Ana kayalar
üzerinde -
Sedum annuum L. Dam koruğu Kayalık
sekiler ve -
yamaçlar
Sempervivum davisii
Muirhead
SAXIFRAGACEAE
Saxifraga paniculata
Miller ssp.cartilaginea
(Willd.) D. A. Webb
Saxifraga Paniculata
Miller ssp.cartilaginea
(Willd.) D. A Webb
Saxifraga sibirica L.
ssp.molis (Sm.)
Matthews
Gelin parmağı
Taşkıran
Taşkıran
Taşkıran
UMBELLIFERAE
Astrantia maxima
Palas ssp.maxima -
Eryngium giganteum
Bieb. Boğa dikeni
Sedumolkan
ik
kayalar,çime
nli yamaç
RED DATA
FTC. BÖLGE
- &
HİRKAN-
KARADENİZ
AVRUPA-
SİBİRYA
- &
Dağlar, kaya
yarıkları - AVRUPA-
SİBİRYA
Dağlar, kaya
yarıkları
Kayalar
arasında,
Dere
kıyıları,
gölgeli
yamaç
Eryngium caeruleum
Bieb. Boğa dikeni Kuru
kenarlar
Eryngium billardieri
Delar.
Echinophora orientalis
Hedge et Lamond
Boğa Dikeni
Çöven
Echinophora tenuifolia
L. ssp.sibthorpiana Çördük
(Guss.) Tutin
Chaerophyllum
macrospermum
(Sprengel) Fisch. et -
- HİRKAN-
KARADENİZ
-
Korular,sulu
çayırlar - AKDENİZ
Orman
açıklığı, - KARADENİZ
kayalık veya
çıplak
yamaçlar
Kayalık
yamaç, step,
nadas tarla
Kuru çakıllı
tepeler,step
nadas
tarlalar
Kuru
tepeler, step,
nadas tarla
&
- İRAN-TURAN
- İRAN-TURAN
- İRAN-TURAN
- İRAN-TURAN
&
Kuru
vadiler,kaya
lar,ıslak - İRAN-TURAN
103

Mey.
çayırlar,tarla
TÜR ADI
TÜRKÇE
İSİM
Chaerophyllum
bulbosum L. -
Chaerophyllum
Crinitum Boiss.
Grammosciadium
daucoides Dc. -
Anthriscus nemorosa
(Bieb.) Sprengel
Scandix stellata Banks
et Sol.
HABİTAT
ENDEMİZM
Nadas
tarla,sulu
çayırlar -
- Step,koyakl
ar,yamaçlar
nadas
tarlalar
Fenk
Maydanozu
Kişkiş
Taşlı tepe
yanları,neml
i çayırlar
Konifer
ormanlar,
kayalık
yamaç,sulu
çayır
Tepe
yanları,
aşınmış
yamaçlar,
çakıllıklar,
yol
kenarları,
tahıl tarlası
Scandix iberica Bieb. Kişkiş Step,otlu
yamaç,ekili
alanlar
Scandix pecten-veneris
L. Kişkiş
Fuernrohria setifolia
C. Koch -
Yol
kenarlar,
tarla yanları
Sulu
çayırlar,orm
anlar
açıklıkları,ta
rla yanları
Biforia radians Bieb. - Boş
Alanlar,tarla
yanları
Bunium Paucifolium
Dc. var. paucifolium
Bunium microcarpum
(Boiss. ) Freyn
ssp.bourgaei (Boiss.)
Hedge et Lamond
Carum carvi L.
Pimpinella aurea Dc.
İncirop
İncirop
Frenk
kimyonu
Anason
Nadas tarla,
step,çayır,
yol kenarı,
kayalık
Step,tarla,
çayırlar
-
RED DATA
FTC. BÖLGE
AVRUPA-
SİBİRYA
İRAN
-TURAN
- İRAN-TURAN
- &
-
&
- &
- &
- &
- &
- İRAN-TURAN
- İRAN-TURAN
&
Nemli
çayırlar
- &
Kayalık
yamaç, - İRAN-TURAN
104

araziler
TÜR ADI
Pimpinella
peucedanifolia Fischer
ex Ledep.
TÜRKÇE
İSİM
Anason
HABİTAT
Kayalık
yamaç,
araziler
Pimpinella nudicaulis
Trautv. Anason Kayalık
yerler
Pimpinella
peucedanifolia Fischer
ex Ledeb.
Sium sisarum L. var.
lancifolium
Anason Kayalık
yamaç,
araziler
- Yaş erler,
dereler
ENDEMİZM
RED DATA
BÖLGEFTC.
- İRAN-TURAN
- İRAN-TURAN
- İRAN
-TURAN
- -
Seseli libanotis (L.) W.
Koch Kelemenkeşir Çayırlıklar - AVRUPA –
SİBİRYA
Seseli peucedanifolia
(Bieb.) Koso-Pol.
Kelemenkeşir
Çayırlar,
Pinus
ormanı
- AVRUPA –
SİBİRYA
Oenanthe sophiae
Schischkin - Çayırlar - -
Conium maculatum L.
-
Koruluk ve
dere kıyıları - &
Prangos
meliocarpoides Boiss.
var. arcis-romanae
(Boiss. et Huet)
Herrnst. et Heyn.
- Kayalık
yamaçlar
- İRAN-TURAN
Prangos ferulacea (L.)
Lindi - Kayalıklar
arası
Hippomarathrum
microcarpum (Bieb.)
Fedtsch.
Bupleurum gererdi
All. -
Bupleurum falcatum
L. ssp.polyphyllum -
(Ledep.) Wolff
Bupleurum falcatum
L. ssp.persicum
(Boiss.) Koso-Pol
Falcaria vulgaris
Bernh.
-
-
Kaz ayağı
Araziler,
kayalık
yamaç
- &
- &
Yamaçlar,
tarlalar - &
Çayırlıklar,k
ayalık - KARADENİZ
yamaç
(DAĞ)
Kayalık
yamaç,otlakl
ar,Çakıllık
Kayalık
yamaç,otlakl
ar,kıyılar,na
das tarlalar
- &
- &
105

TÜR ADI
TÜRKÇE
İSİM
HABİTAT
Cymbocarpum
anethoides DC. - Kumlu step - İRAN-TURAN
Ferula szawitsiana DC. Çakşır otu Kuru - İRAN-TURAN
taşlı,step
Ferula orientalis L.
Çakşır otu
Kayalık
yamaçlar - İRAN-TURAN
Ferula rigidula Dc. Çakşır otu Kayalık - İRAN-TURAN
yerler
Ferulago setifolia C.
Koch -
Kayalık
yamaçlar - İRAN-TURAN
Peucedanum meyeri
(Boiss.) Boiss. -
Artemisia
bozkır - &
Pastinaca
pimpinellifolia Bieb. Kelemenkeşir Çayırlar - &
Malabaila dasyantha
(C.Koch) Grossh. - Nadas - İRAN-TURAN
tarlaları
Heracleum
antasiaticum Manden. - Orman - KARADENİZ
kenarı
Heracleum trachyloma
Fisch. et Mey. Baldırgan Dere - &
Heracleum
pastinacifolium C.
Koch
ssp.transcaucasicum
(Manden.)Dauis
Zosima absinthifolia
Caucalis platycarpos -
L.
Turgenia latifolia (L.)
Hoffm. -
yakınları
- Islak
çayır,tarla
kenarı
ENDEMİZM
RED DATA
FTC. BÖLGE
- &
(Vent.) Link Peynir otu Bozkır - &
Tarlalar,yam
aç,yol
kenarı,çorak - &
yerler
Çorak ve
ekili yerler - &
Valeriana leucophaea
Dc.
Centranthus
longiflorus Stev.
ssp.longiflorus
Daucus carota L.
-
-
Yabani havuç
Otlu ve
kayalık
yamaç
Çakıllıklar,
kayalık
- HİRKAN-
KARADENİZ
- İRAN-TURAN
yamaçlar
Çayırlar,ya
maç,tarla - &
106

TÜR ADI
TÜRKÇE
İSİM
Valerianellaoxyrhynch
a Fish. et Mey. -
Cephalaria gigantea
(Ledeb.)Bobrov -
Scabiosa columbaria
L. ssp.columbaria var.
columbaria
Scabiosa columbaria
L.ssp.ochroleuca (L.)
Celak var. ochroleuca
(L.) Coulter
Scabiosa crinita
Kotschy et Boiss.
Scabiosa caucasica
Bieb.
Scabiosa calocephala
Boiss.
Scabiosa rotata Bieb.
Uyuzotu
Uyuzotu
Uyuzotu
Uyuzotu
Uyuzotu
Uyuzotu
HABİTAT
Kayalık ve
yamaç, ekili
tarlalar
Dere
kenarları,ısl
ak
çayırlar,kay
alık
yamaçlar
Yol
kenarları,çor
ak yerler,
kayalık
yamaçlar
ENDEMİZM
RED DATA
FTC. BÖLGE
- İRAN-TURAN
-
KARADENİZ
(DAĞ)
- &
Tarlalar,
kayalık
yamaç
- &
Kayalık
yamaçlar, - İRAN-TURAN
çayırlar
Çayırlar,
kayalık - &
yamaç
Yol kenarı,
otlu yerler - İRAN-TURAN
Step,açık
koruluk, - İRAN-TURAN
nadas
tarlalar
COMPOSITAE
İnula oculus-christi L.
Helichrysum
arenarium (L.)
Moench
ssp.rubicundum (C.
Koch ) Davis et
Kupicha
Kayaanduzotu
Dağçayı
Çayır,
çakıllık
yamaç,
temizlenmiş
orman
açıklığı
Step,kenarla
r
İnula britanica L. Anduzotu Dere yanı
nemli
alan,kesek
- AVRUPA-
SİBİRYA
- İRAN-TURAN
- AVRUPA –
SİBİRYA
107

TÜR ADI
Logfia arvensis (L.)
Holvb
TÜRKÇE
İSİM
Galatella punctata
(Waldst. Et Kit.) Nees -
Erigeron acer L.
ssp.pycnotrichus -
( Vierh.) Grierson
Doronicum balansae
Cavill. -
Senecio racemosus
(Bieb.) Dc.
-
Kanarya otu
HABİTAT
Orman
açıklığı,yam
aç,yol
kenarı,
mera, nadas
tarla
Su
kenarlarında
nemli
topraklar,
çayırlık,
tepe yamacı,
dağ stepleri
Su yakını
tarla ve
yamaç
Nemli çayır,
orman
ENDEMİZM
RED DATA
FTC. BÖLGE
- &
- AVRUPA-
SİBİRYA
- AVRUPA –
SİBİRYA
B R KARADENİZ
açıklığı
Sulak çayır,
dağ stepi - İRAN-TURAN
Senecio pseudoorientalis
Schischkin
Anthemis tinctoria L.
Var. pallida Dc.
Kanarya otu
Papatya
Otlak
yamaç,
nemli
alan,step
- İRAN-TURAN
Step,tarla
kenarı - &
Achillea Wilhelmsii C.
Koch Civanperçimi Step,tarla - İRAN-TURAN
Achillea tenuifolia
Lam.
Achillea biebersteinii
Afan.
Tanacetum balsamita
L. ssp.balsamitoides
(Schultz Bip.)
Grierson
Civanperçimi
Civanperçimi
Marsıvan otu
Step,
volkanik
kayalar
Konifer
ormanı,
step, kurak
çayırlık,
kayalık
yamaç,
nadastarla
Nemli alan,
ekili alan
- İRAN-TURAN
- İRAN-TURAN
- &
Achillea millefolium
L. ssp.millefolium Civanperçimi Dağ çayırlar - AVRUPA-
108

SİBİRYA
TÜR ADI
TÜRKÇE
İSİM
HABİTAT
Tanacetum punctatum
( Desr.) Grierson - Sulak çayır - KARADENİZ
Tanacetum vulgare L. Solucan otu Yol
kenarı,çayırl
ık
Matricaria
matricarioides (Les.)
Porter ex. Britton
Artemisia vulgaris L.
ENDEMİZM
RED DATA
FTC. BÖLGE
- &
Papatya Yol kenarı - &
Yavşan
Boş alan,
yol kenarı,
dere kenarı
- &
Artemisia arteminiaca
Lam. Yavşan Çayırlık - AVRUPA –
SİBİRYA
Artemisia absinthium
L. Yavşan
Artemisia
marschalliana
Sprengel
Artemisia spicigera C.
Koch
Tarla,
yamaç,step - &
Yavşan Tepe,yamaç - &
Yavşan
Cousinia eriocephala
Boiss. Et Hausskn. -
Cousinia macroptera
C.A. Meyer -
Kurak
yamaçlar,ste
p
- İRAN-TURAN
Kayalık
volkanik B nt İRAN-TURAN
yamaç
Kurak
yamaç step - İRAN-TURAN
Onopordum armenum
Grossh.
Onopordum acanthium
L.
Cirisium lappaceum
(Bieb.) Fischer
ssp.tenuilobum
(C.Koch) Davis et
Parris
Cirsium macrobotrys
(C. Koch ) Boiss
Cirisium ciliatum (Murr.)
Moench ssp.szovitsii
(C.Koch.) Petrak
Eşek dikeni
Eşek dikeni
Köy göçüren
Köy göçüren
Köy göçüren
Dağ stepi,
yol kenarı - İRAN-TURAN
Kayalık
yamaç,
Çakıllık, - &
temizlenmiş
orman, yol
kenarı, tarla
Ekili tarla
kenarı,nadas
tarla ,step
Ekili tarla,
otlak, boş
alan
Nadas tarla,
hendek, yol
kenarı
- &
- İRAN-TURAN
109

TÜR ADI
Cirsium kosmelii
( Adams) Fisch. Ex
Hohen
Cirsium Lappaceum
(Bieb) Fischer
ssp.tenuilobum
(C. Koch) Davis et
Parris
Cirsium bracteosum
D.c
TÜRKÇE
İSİM
Köy göçüren
Köy göçüren
Köy göçüren
HABİTAT
Kayalık
yamaç,
taşlıklı
otlak, kurak
çayırlık
Ekili tarla
kenarı,
nadas tarla,
step
Kayalık
volkanik
toprak,dere
yakını taşlık
alan, mera
ENDEMMİZ
RED DATA
FTC. BÖLGE
- &
- &
- &
Cirsium canum (L.)
All. Köy göçüren Sulu çayır - &
Cirsium arvense (L.)
Scop. Ssp.arvense
Cirsium arvense (L.)
Scop. Ssp.vestitum
( Wimmer et Grab.)
Petrak
Köy göçüren
Köy göçüren
Yol
kenarı,dere
kıyısı,hende
k,
Otlak,ekili
alan,tarla
Yol
kenarı,dere
kıyısı,
hendek,
otlak, ekili
alan, buğday
tarlası
- &
- &
Picnomon acarna (L.)
Cass. - Boş Alan - AKDENİZ
Jurinea pulchella Dc.
- Tepe yanı,
kayalık
yamaç, step,
tarla
- İRAN-TURAN
Jurinea consanguinea
Dc.
Serratula radiata
(Waldst. Et Kit.) bieb. -
ssp.radiata
Serratula coriacea
Fisch. Et Mey. ex Dc. -
-
Step, nadas
tarla, ekili
tarla,kayalar
, orman
Yüksek
platolar, Yol
Kenarı
Kurak
çakıllı
tepeler,
nadas tarla
- &
- AVRUPA-
SİBİRYA
- İRAN-TURAN
110

TÜR ADI
TÜRKÇE
İSİM
Amberboa moschata
(L.) Dc. -
Centaurea virgata
Lam.
Centaurea Pulchella
Ledeb.
Centaurea Salicifolia
Bieb. ex
Willd.ssp.abbreviata
C. Koch
Centaurea glastifolia
L.
Peygamber
çiçeği
Peygamber
çiçeği
Peygamber
Çiçeği
Peygamber
çiçeği
HABİTAT
ENDEMMİZ
RED DATA
FTC. BÖLGE
Kuru
yamaçlar - &
Kurak
tepeler, step, - İRAN-TURAN
kurak boş
alan
Step,
nadas tarla - İRAN-TURAN
Çayırlık
Çayırlık,
kayalık
yamaç
-
KARADENİZ
- İRAN-TURAN
Centaurea pterocaula
Trautv
Centaurea aucheri
(Dc.) Wagenitz
Centaurea
Polypodiifolia Boiss
var. polypodiifolia
Centaurea
pseudoscabiosa Boiss
et Buhse ssp.glennii
(Trautv.) Wagenitz
Centaurea
pseudoscabiosa Boiss
et Buhse ssp.araratica
(Azn.) Wagenitz
Centaurea erivanensis
(Lipsky) Bordz.
Peygamber
Çiçeği
Peygamber
çiçeği
Peygamber
çiçeği
Peygamber
çiçeği
Çayır, kurak
yamaç, boş
tarla
- İRAN-TURAN
Kayalık
yamaç,step - İRAN-TURAN
Kayalık
yamaç,step, - İRAN-TURAN
nadas tarla
Kayalık
yamaç
- İRAN-TURAN
Peygamber
çiçeği Step, tarla - İRAN-TURAN
Peygamber
çiçeği
Kurak
tepeler
- İRAN-TURAN
Centaurea
cheiranthifolia Willd.
Var. Cheiranthifolia
Centaurea
Cheiranthifolia Willd.
Var.purpurascens
(Dc.) Wagenitz
Centaurea
carduiformis Dc.
Ssp.orientalis
Wagenitz
Peygamber
çiçeği
Peygamber
çiçeği
Peygamber
çiçeği
Mağmatik
kaya,otlak
yamaç, P.
Sylvestris
ormanı,betul
a
Otlak
yamaç,P.
Sylvestrıs
ormanı,betul
a
111
- KARADENİZ
- KARADENİZ
Step - İRAN-TURAN

TÜR ADI
Centaurea triumfettii
All.
Centaurea deprassa
Bieb.
TÜRKÇE
İSİM
Peygamber
çiçeği
Peygamber
çiçeği
HABİTAT
Pinus
ormanı,
kayalık,
yamaç,
mera,step
Tarla,yol
kenarı
ENDEMİZM
RED DATA
FTC. BÖLGE
- &
- &
Crupina vulgaris Cass.
Peygamber
çiçeği
Step - &
Cnicus benedictus
L.Var. kotschyi Boiss. -
Tepelik,step
, yol kenarı - &
Xeranthemum annuum
L. Dağ karanfili Step, kurak
kıyı
- &
Echinops pungens
Trautv. Var.
Transcaucasicus (İlsin)
Hedge
Echinops Viscosus Dc.
Ssp.bithynicus (Boiss)
Rech.Fil.
Topuz
Topuz
Step, nadas
tarla,yol
kenarı
Step,pinus
ormanları,
yol kenarı
- İRAN-TURAN
- &
Cichorium intybus L.
Hindiba
Ekili trala,
çayırlık, boş
alan
- &
Cichorium glandlosum
Boiss. Et Huet Hindiba Tarla - İRAN-TURAN
Koelpinia linearis
Pallas -
Kurak
kumlu
toprak
- İRAN
-TURAN
Scorzonera armeniaca
( Boiss. Et Huet) Boiss Çöven Step - &
Scorzonera semicana
D.c
Çöven
Kenarlar,
çayırlar Y Nt İRAN-TURAN
Scorzonera incisa Dc.
Çöven
Ekili alan,
otlak alan - İRAN-TURAN
Scorzonera tomentosa
L. Çöven
Step,
kayalık Y Nt İRAN-TURAN
Tragopogon reticulatus
Boiss. Et huet
Tekesakalı
yamaç
taşlık
yamaç,çayır,
nemli alan
- &
Tragopogon aureus
Boiss.
Tekesakalı
Kayalık
yamaç,step,
tarla kenarı
Y Nt &
112

TÜR ADI
TÜRKÇE
İSİM
HABİTAT
ENDEMİZM
RED DATA
FTC. BÖLGE
Leontodon hispudus L.
Var. Hispidus
Leontodan crispus vill
ssp.asper ( Waldst. Et
Kit.) Rohl. Var. asper
Picris hieracioides L.
Sonchus asper (L.) Hill
ssp.glaucens (Jordan)
Ball
- Orman, tarla
yığınlar
- AVRUPA –
SİBİRYA
- Orman,step - &
- Çayır, dere
kenarı,yol
kenarı
-
Orman
açıklığı,
kumlu alan,
ekili tarla
Sonchus arvensis L.
Ssp.arvensis - Otlak -
-
AVRUPA-
SİBİRYA
&
AVRUPA-
SİBİRYA
Sonchus palustris L. - Dere - &
kenarları
Hieracium ovalifrons
(Woronow et Zahn ) - Çam ormanı B Nt KARADENİZ
Juxip
Hieracium Teberdense
(Litw. Et Zahn) Juxip - Çayır -
KARADENİZ
&
Hieracium umbellatum
L. -
- &
Pilosella hoppeana
(Schultes) C. H et
F.W.Schultz
ssp.pilisquama (Np.)
Sell et West
Pilosella echioides
(Lumn.) C.H. et F.W.
-
Orman
tahrip
açıklığı
Pinus sylves
trıs ormanı,
otlak, step
- &
- Step - AVRUPA-
SİBİRYA
Schultz ssp.echioides
Pilosella verruculata
(Link) Sojak - Otlak,step - &
Prenanthes cacaliifolia
(Bieb) Beauverd - Nemli çam
orman tahrip
açıklığı
- KARADENİZ
Lactuca undulata
Ledeb. Yabani Marul Yol kenarı - İRAN-TURAN
Scariola orientalis
(Boiss.) Sojak -
Kayalık
yamaç, - İRAN-TURAN
Cicerbita racemosa
(Willd.) Beauverd -
nadas tarla
Çayırlık,
kayalık
yamaç,
orman
113
- KARADENİZ

kenarı
TÜR ADI
TÜRKÇE
İSİM
HABİTAT
Lactuca undulata
Ledeb. Yabani Marul Yol kenarı - İRAN-TURAN
Scariola orientalis
(Boiss.) Sojak -
- İRAN-TURAN
Taraxacum
bessarabicum
( Hornern.) Hand –
Mazz.
Ssp.bessarabicum
Taraxacum
Macrolepium
Schischkin
Chodrilla juncea L.
Var. Acantholepis
(Boiss.) Boiss.
Kayalık
yamaç,
nadas tarla
ENDEMİZM
RED DATA
FTC. BÖLGE
Kulağakaçan Tarla - &
Kulağakaçan Nemli otlak - &
Çengel Sakızı
Crepis foetida L.
Ssp.rhhoeadifolia Tüylü kanak
(Bieb) Celak.
Crepis sancta (L.)
Babcock -
CAMPANULACEAE
Kayalık
alan, kumlu
alan, nadas
tarla
- &
Step, nemli
alan
- &
Orman,
volkanik p - &
Campanula crispa
Lam.
Çan çiçeği
Kayalık
yerler
- İRAN-TURAN
Campanula
rapunculoides L.
Ssp.rapunculoides
Çan çiçeği
Orman
kenarı, eğik
çayırlıklar
- AVRUPA-
SİBİRYA
Campanula glomerata
L. Ssp.hispida
(Witasek) Hayek
Campanula aucheri A.
Asyneuma virgatum
(Libill.) Bornm.
Ssp.virgatum
Çan çiçeği
Orman
kenarı, otlak
- AVRUPA-
SİBİRYA
Dc. Çan çiçeği Çimenlik - KARADENİZ
Kayalık
- yamaç,
çayırlık, - &
ormanlar,
bozkır
Primula veris L.
Ssp.macrocalyx
(Bunge) Lüdi
Primula
AURİCULATA Lam.
Çuha çiçeği
Çuha çiçeği
Kayaların
arası, seyrek
çimenlik
yamaçlar
Nemli
kesek,dere
ve göl
114
- AVRUPA-
SİBİRYA
- İRAN-TURAN

kenarı
TÜR ADI
TÜRKÇE
İSİM
HABİTAT
Primula algida Adams Çuha çiçeği Kayalık
sekiler, ıslak - &
otlaklar
Androsace Maxima L. - Step - &
Anagallis arvensis L.
Var. Caerulea (L.)
Gouan
Fare kulağı Ekilmiş
arazi
- &
GENTIANACEAE
Centaurium
tenuiflorum
(Hoffmanns. et link )
ssp.fritsch Acutıflorum
(Schott) zeltner
Gentiana cruciata L. -
Gentiana gelida Bieb. -
Gentianella ciliata (L.)
borkh.
Ssp.blepharophora
(E. Bordz.) Pritchard
CONVOLVULACEAE
Convolvulus Lineatus
L.
Convolvulus arvensis
L.
-
-
Kahkaha
çiçeği
Kahkaha
çiçeği
Çimenlik
yerler, nadas
tarladaki
arsızlar
Koru
kenarları ve
çimenlik
Seyrek
çimenlik ve
otlak
Nemli
çimenlik
yerler
Artemisia
bozkırı,
çıplak
kenar, dere
kenarı
Kumlu
bozkır,nadas
tarlaları,
hendeklerin
kenarlarının
üzerinde
ENDEMİZM
RED DATA
FTC. BÖLGE
- AKDENİZ
-
AVRUPA-
SİBİRYA
- KARADENİZ
- HİRKAN-
KARADENİZ
-
&
- &
CUSCUTACEAE
Cuscuta campestris
Yuncker -
BORAGINACEAE
Ekilmiş bir
çok otlar ve
arsız bitkiler
- &
Heliotropium dolosum
De Not.
Siğil otu
Tarlalar, yol
kenarları,
kumlu
yerler,
bozkır
- &
115

Heliotropium
ellipticum Ledeb.
Siğil Otu
Kuru taşlı
yamaçlar - İRAN-TURAN
TÜR ADI
TÜRKÇE
İSİM
Lappula barbata (Bieb)
Gürke -
HABİTAT
Bozkır, taşlı
ve volkanik
yamaçlar,
tarla
kenarı,çorak
yerler
ENDEMİZM
RED DATA
FTC. BÖLGE
- İRAN-TURAN
Lappula squarrosa
(Retz.) Dumort. -
Lappula patula
(Lehm.) Aschers. Ex
Gürke
Asperugo procumbens
L.
-
-
Bozkır,
kayalı ve
&
taşlı -
yamaçlar,
çorak yerler
Yol kenarı,
çorak yerler - &
Kayaların
arasında,
tarlaların ve
tarla kenarı
- AVRUPA-
SİBİRYA
Myosotis heteropoda
Trautv. Boncuk otu Otlak - İRAN-TURAN
Myosotis stricta Link
ex Roemer et Schultes Boncuk otu Kurak yerler - AVRUPA-
SİBİRYA
Myosotis ALPESTRİS
f. W. Schmidt
ssp.alpestris
Myosotis sylvatica
Ehrh.ex Hoffm.
Ssp.cyanea Vestergren
Boncuk otu
Boncuk otu
Yamaçlar,
çimenlik
yerler
Kuru, nemli
ve gölgeli
yerler
- &
- &
Myosotis sicula Guss. Boncuk otu Islak yerler - &
Paracaryum
laxixiflorum Trautv. -
Rindera lanata (Lam.)
Bunge Var. Canescens
(A.Dc.) Kusn.
Cynoglossum
officinale L.
-
Pisiktetiği
Arnebia pulchra
( Roemer et Schultes ) -
Edmondson
Buglossoides arvensis
(L.) Johnston -
Taşlı
volkanik
yamaçlar ve
hareketli
kayalık
Kıyılar,
çayır, otlak,
volkanik
yamaç
- İRAN-TURAN
- İRAN-TURAN
Çayırlıklar,
kenarlar - AVRUPA-
SİBİRYA
Kayalı ve
çimenlik
yamaçlar
- HİRKAN-
KARADENİZ
Tarla kenarı,
tahıl tarlası, - &
116

nadas
tarlaları
TÜR ADI
Heliotropium
hirsutissimum Grauer
Onosma sericeum
Willd.
Onosma trachytrichum
Boiss
Onosma gracile
Trautv.
Onosma araraticum H.
Riedi
Onosma armeniacum
Klokov
Cerinthe Minor L. Ssp.
Auriculata (Ten.)
Domac
TÜRKÇE
İSİM
Siğil otu
Yalancı
havacıva
Yalancı
havacıva
HABİTAT
Tarlalar ve
tarla
kenarları,
çorak yerler,
çakıllı
kenarlar
Yamaçlar ve
hareketli
kayalık
Tarla kenarı,
volkaik
yamaç,
bozkır,
kumlu tepe
ENDEMİZM
RED DATA
FTC. BÖLGE
- D. AKDENİZ
- İRAN-TURAN
- İRAN-TURAN
Yalancı
havacıva Otlaklar - İRAN-TURAN
Yalancı Çimenlik
havacıva orman - &
Yalancı
havacıva
Mum Çiçeği
açıklıkları
Nadas
tarlaları,boz. - &
Yamaçlar
çakıllı
kenar, tarla - &
kenarları,
yol kenarı
Cerinthe minor L.ssp.
minor Mum çiçeği
Kuru alpin
otlaklar -
AVRUPA-
SİBİRYA
Anchusa azurea
Miller var. Azurea Sığırdili
Tarlalar,kur
u bozkır - &
Anchusa arvensis (L.)
Bieb. ssp.orientalis Sığırdili
Tarlalar,
taşlı yerler - &
(L.) Nordh.
Nonea flavescens (C.A
meyer) Fisch. Et Mey - Tarlalar - &
Nonea versicolor
(steven) Sweet
-
Volkanik
yamaçlar,
aşınmış
volkanik
kenarlar,
taşlı yerler,
çimenlik,
kırlar
- KARADENİZ
Nonea caspica
( Willd.) G.Don
-
Nadas tarla,
yol kenarı,
çimenlik ve
kayalık
yamaç,
117
- İRAN-TURAN

çakıllı
bozkır
TÜR ADI
TÜRKÇE
İSİM
HABİTAT
ENDEMİZM
RED DATA
FTC. BÖLGE
Nonea armeniaca - & - İRAN-TURAN
(Kusn.) Grossh.
Nonea
intermediaLedeb. - & - KARADENİZ
Onosma teniuflorum
Willd.
Yalancı
havacıva
Volkanik
yamaçlar - İRAN-TURAN
SoLANACEAE
Solanum nigrum
L.ssp.schultesii (Opiz)
Wessely
İt üzümü
Hyoscyamus pusillus
L. -
Hyoscyamus niger L.
SCROPHULARIACE
AE
Verbascum natolicum
(Fisch. Et Mey.) Hub.-
Mor.
Verbascum
suworowianum
(C. Koch ) O. Kuntze
var. suworowianum
Verbascum
phoeniceum L.
Ban otu
Sığır kuyruğu
Sığırkuyruğu
Sığırkuyruğu
Çakıllı
yerler, yol
kenarları,
Ekilmiş
yerler
Yamaçlar,
tarlalar,
çorak yerler,
yol kenarı
Taşlı veya
kayalı
yerler,
hububat
tarlaları, yol
kenarı,
çorak yerler
Volkanik
yamaçlar,
bozkır
Bozkır,
volkanik
kesek
Çayırlıklar,
otlaklar,
volkanik
yamaçlar
- &
- İRAN-TURAN
- &
Y nt İRAN-TURAN
-
-
İRAN-TURAN
Verbascum saccatum
C.Koch Sığırkuyruğu Bozkır - İRAN-TURAN
Verbascum georgicum
Bentham
Sığırkuyruğu
Ormanlar,
ıslak
çayırlık, su
kanalları,
ürün ve
nadas
- İRAN-TURAN
118
&

tarlaları
TÜR ADI
Verbascum speciosum
Schrader
Scrophularia orientalis
L.
TÜRKÇE
İSİM
Sığırkuyruğu
Scrophularia ilwensis
c. Koch -
-
HABİTAT
Pinus
ormanları,
tahıl tarla,
kuru yerler,
bozkırlar
Sulak
çayırlar,
kayalık
volkanik
yamaçlar
Pinus sylves
trıs
ormanları,
yamaç
ENDEMİZM
RED DATA
FTC. BÖLGE
- &
-
İRAN-TURAN
- İRAN-TURAN
Scrophularia divaricata
Ledeb. - Tarla kenarı -
HİRKAN-
KARADENİZ
Linaria grandiflora
Desf.
- Bozkırlar ve
nadas tarla - İRAN-TURAN
Veronica gentianoides
Vahl
Mine Çiçeği
Ormanlar,
yaş çayırlık,
otlaklar,
ıslak yerler
- HİRKAN-
KARADENİZ
Veronica serpyllifolia
L.
Veronica pusilla
Kotschy var. Pusilla
Veronica anagallisaquatica
L.
Ssp.anagallis-aquatica
Veronica orientalis
Miller ssp.orientalis
Euphrasia pectinata
Ten.
Veronica persica
Poiret
Mine Çiçeği
Mine çiçeği
Mine Çiçeği
Mine çiçeği
-
Mine Çiçeği
Nemli
çayırlıklar - &
Hendekler,
dere
kenarları, - İRAN-TURAN
yaş
topraklar,
ıslak
otlaklar
Dereler,
Hendek, - &
ıslak
çayırlık
Bozkır,
çayır,
volkanik
yamaç,
çakıllık
Koru
kenarlar,
anızlar,
otlaklar
Ekili
araziler,
kenarlar, yol
kenarları,
boş alanlar
119
- İRAN-TURAN
-
AVRUPA-
SİBİRYA
- &

TÜR ADI
Odontites glutinosa
(Bieb.) Bentham
Pedicularis
Wilhelmsiana Fischer
ex Bieb.
TÜRKÇE
İSİM
Rhynchocorys elephas
(L.) Griseb.ssp.elephas -
OROBANCHACEAE
Orobanche caesia
Reichb.
Orobanche cernua
Loefl.
Orobanche alba
Stephan
-
-
Canavar otu
Canavar otu
Canavar otu
HABİTAT
Nemli
arazilerin
yanındaki
dereler
Pinus
sylvestrıs
ormanında
dere kenarı
Dere
kenarları,
çayırlık,
kyalık
volkanik
yamaç,
Pinus
altında
ENDEMİZM
-
RED DATA
FTC. BÖLGE
&
- KARADENİZ
- AVRUPA –
SİBİRYA
Artemisa
üzerinde - &
Composıtae,
solanaceae, - &
üzerinde
Labıatae
üzerinde - &
GLOBULARIACEAE
Globularia
trichosantha Fich.et
Mey.ssp.subsp.
.trichosantha
LABIATAE
Küre çiçeği
Ajuga orientalıis L. -
Çimenlik
yerler,volka
nik
Yamaçlar,
otlaklar -
- İRAN-TURAN
Ajuga chamaepitys
(L.) Schreber ssp.chia
(Schreber) Arcangeli
var.cilliata briq
Teucrium chamaedrys
sinuatum ssp. (celak.)
rech.fil.
Yer Çamı
Kısamamhmu
t
Otlaklar,arte
misia
bozkırı,
nadas
tarlaları
Kuru
yerler,tarla
kenarları,
step
Scutellaria orientalis
L. Ssp. orientalis - Volkanik
kaya
-
- &
- İRAN-TURAN
120

TÜR ADI
TÜRKÇE
İSİM
Eremostachys
lacinicata (L.) Bunge -
Phlomis tuberosa L.
Phlomis pungens
Willd. Var.
Phlomis pungens
Willd. Var. Hirta
Velen.
Çalba
Çalba
Çalba
Marrubium persicum
C.A Meyer -
HABİTAT
ENDEMİZM
RED DATA
FTC. BÖLGE
Bozkır, yol
kenarı,
çayır, tarla
kenarı
- İRAN-TURAN
Yamaçlar,
nadas tarla, - &
bozkır, çayır
Bozkır,
otlak, nadas
tarla, yol - &
kenarları,
kuru taşlı
Step, otlak,
nadas tarla,
yol
kenarları, - &
kurak
yamaçlar,
Pinus
ormanı
Taşlı
yamaçlar - İRAN-TURAN
Marrubium
astracanicum Jacq.
Ssp.astracanicum
Stachys setifera C.A.
Meyer ssp.setifera
Stachys palustrıs L.
Stachys macrostachya
(Wend.) Briq.
Nepeta cataria L.
Nepeta nuda L. Ssp.
nuda
Yamaçlar,
- ormanlık
yerler,yol
kenarları
- &
Dağcayı Dere kenarı - İRAN-TURAN
Dağçayı
Dağçayı
Yabaninane
Yabaninane
Islak taşlı
yerler,
ormanların
köşeleri
Açık
çayırlıklar,
otlaklar
Nadas
tarlaları,
çorak
yerler0
Çayırlıklar,
kaya
yamaçları
kenarlar,
junıperus
çalılığında,
Pinus
korulukları
-
AVRUPA-
SİBİRYA
- KARADENİZ
-
AVRUPA-
SİBİRYA
- &
121

TÜR ADI
Nepeta nuda L.
ssp.albiflora (Boiss)
Gams
Nepeta racemosa
Lam.
Nepeta transcaucasica
Grossh.
Nepeta meyeri
Bentham
Dracocephalum
multicaule Bentham
var.multicaule
Lallemantia peltata
(L.) Fisch. Et Mey.
Lallemantia iberica
(Bieb.) Fish. Et Mey.
Lallemantia canescens
(L.) fisch. et mey.
TÜRKÇE
İSİM
Yabaninne
Yabaninane
Yabaninane
Yabaninane
Clinopodium vulgare
L. ssp.vulgare -
-
-
-
-
HABİTAT
İbreli
korular,
çayırlar,
dere kenarı,
çimenlik
Volkanik
yamaçlar,
P.sylvestrıs
ile tarla
kenarı
Volkanik
kaya,
kenarlar,
çayırlıklar,
dere kenarı
Bozkırdaki
kumu ve
taşlı yerler
Artemisia
bozkır,
kenarlar,
kaya yamaç
Nadas
tarlaları, yol
kenarları,
aşınmış
yamaçlar
kayaların
içinde
Yol
kenarları,
yamaçlar,
nadas
tarlalar, ekili
arazilerde
arsız ot
Nadas
tarlaları,
tepe
kenarları,
yol
kenarları,
volkanik
kaya
Seyrek
ormanlar,
kayalık
yamaçlar
ENDEMİZM
RED DATA
FTC. BÖLGE
- &
- İRAN-TURAN
- İRAN-TURAN
- İRAN-TURAN
- İRAN-TURAN
- İRAN-TURAN
- İRAN-TURAN
- İRAN-TURAN
-
&
122

TÜR ADI
TÜRKÇE
İSİM
Acinos rotundifolius
Pers. -
Thymus kotschyanus
Boiss et Hohen. Var.
Glabrescens Boiss.
Thymus migricus
Klokov et Des.-Shost.
Thymus SİPYLEUS
Boiss. Ssp.sipyleus
var.sipyleus
Thymus pubescens
boiss. et kotchy ex
celak var. pubescens
Mentha longifolia (L.)
hudson ssp.longifolia
Ziziphora
clinopodioides Lam.
Ziziphora persica
Bunge
Kekik
Kekik
HABİTAT
Step,
meralar,
ekin ve
nadas tarla
ENDEMİZM
RED DATA
FTC. BÖLGE
- &
Çıplak dağ
İRAN-TURAN
yamaçları -
Kuru dağ - İRAN-TURAN
yamaçları
Kekik Step - İRAN-TURAN
Kekik
Nane
Dağ reyhanı
Dağ reyhanı
Stepler,
kuru
otlaklar,
açık kayalık
yerler
- İRAN-TURAN
Dere
kenarları - KARADENİZ
Kayalık
yamaçlar,
bozkır, - &
çakıllık
Bozkır, yol
kenarları,
nadas - İRAN-TURAN
tarlaları,
kuru yamaç
Ziziphora tenuior L. Dağ reyhanı Step, tarla - İRAN-TURAN
Salvia syriaca L. Adaçayı
Bozkır,
nadslı,
ekilmiş
tarlalar
- İRAN-TURAN
Salvia brachyantha
(Bordz.) Pobed.
Salvia aethiopis L.
Salvia virgata Jacq.
PLUMBAGINACEAE
Acantholimon
curviflorum Bunge
Adaçayı
Adaçayı
Adaçayı
Pişik geveni
Nadas tarla,
çayırlıklar - İRAN-TURAN
Bozkır,
volkanik
yamaç
nadaslı tarla, - &
yol
kenarları,
kıyılar
Çayırlar,
nadas
tarlaları, yol
kenarları,
step
- &
Kuru çakıllı
tepeler - İRAN-TURAN
123

TÜR ADI
Acantholimon
acerosum (Willd.)
Boiss.Var. acerosum
Acantholimon
caryophyllaceuM
Boiss.
Ssp.caryophyllaceum
PLANTAGINACEAE
TÜRKÇE
İSİM
Pişik geveni
HABİTAT
Volkanik
yamaç
bozkır
ENDEMİZM
RED DATA
FTC. BÖLGE
- İRAN-TURAN
Pişik geveni Bozkır - &
Plantago media L. Bağa
Dağ
yamaç,bozkı - &
r, kuru
çimenlik
Plantago atrata Hoppe Bağa Step - &
Plantago lanceolata L. Bağa Çayır - &
ELEAGNACEAE
Elaeagnus angustifolia
L.
- Dere kenarı - &
SANTALACEAE
Thesium procumbens
C.A.Meyer -
EUPHORBIACEAE
Euphorbia falcata L.
ssp.falcata var. falcata
Euphorbia macroclada
Boiss.
Euphorbia virgata
Waldst. Et Kit.
Euphorbia iberica
Boiss.
URTICACEE
Urtica dioica L.
BETULACEAE
Çayırlar,
kayalar
yamaç ve
çakıllık
- &
Sütleğen
Çam ormanı
kenarı,
yamaçlar,
&
step, nemli -
alanlar
Pinus orman
Sütleğen açıklığı,astra
galus ve - İRAN-TURAN
artemisia
stebi
Step, otlak
Sütleğen alan - &
Sütleğen Step - İRAN-TURAN
Isırganotu
Orman
açıklığı,
dere kenarı
- AVRUPA-
SİBİRYA
124

TÜR ADI
Betula pendula Roth
SALICACEAE
Salix pentandroides A.
Populus tremula L.
RUBIACEAE
TÜRKÇE
İSİM
Huş
HABİTAT
Yamaçlar,
pinus
sylvestrıs
orman içi
ENDEMİZM
RED DATA
FTC. BÖLGE
- &
Skv. Söğüt Dere kenarı - KARADENİZ
Pinus sylves
AVRUPA-
Titrek kavak trıs ormanı -
SİBİRYA
Crucianella exasperata
Fisch.et Mey.
Asperula laxiflora
Boiss.
Asperula glomerata
(Bieb.) griseb. Ssp.
Glomerata
-
Yapışkanotu
Yapışkanotu
Taşlı
stepleri,
orman
açıklığı,
nadas
tarlalar,taşlı
yamaçlar
Dağ stepi,
kayalık,
yamaçlar ve
girintiler
Kayalık
yamaçlar ve
dağ stepi
Asperula arvensis L. Yapışkanotu Açık
alanlar,
tarlalar ve
boş alan
Galium uliginosum L. Yoğutotu Nemli
alanlar
Galium verum L. ssp.
Verum
Galium margaceum
Ehrend. Et Schönb. –
Tem.
Yoğutotu
Yoğutotu
Kayalık
yamaç taşlı
mera, nadas
tarlalar,dere
yatağı
Kurak,
yamaç
- İRAN-TURAN
- İRAN-TURAN
- İRAN-TURAN
- AKDENİZ
- AVRUPA-
SİBİRYA
-
AVRUPA-
SİBİRYA
Y nt &
Cruciata taurica (pallas
ex Willd.) Ehrend. - Step - İRAN-TURAN
ARACEAE
Arum detruncatum
C.A Meyer
Var.detruncatum
LILIACEAE
Asparagus officinalis
L.
Allium kunthianum
Vved.
Yılanyastığı
Step,yol
kenarları - &
Kuşkonmaz Step - &
Yabani soğan
Açıklıklar,st
epler,taşlı - İRAN-TURAN
125

TÜR ADI
Allium karsianum
fomin
Allium pseudoflavum
Vved.
Allium atroviolaceum
Boiss.
Allium scorodoprasum
L. ssp.waldsteini
(G.Don) Stearn
Allium aucheri Boiss.
Scilla siberica Haw.
Ssp.armena (grossh.)
Mordak
Ornithogalum
pyrenaicum L.
Ornithogalum
orthophyllum Ten.
Muscari caucasicum
(Griseb.) Baker
Muscari Tenuiflorum
Tausch
TÜRKÇE
İSİM
HABİTAT
ENDEMİZM
RED DATA
FTC. BÖLGE
Yabani soğan Çayır - İRAN-TURAN
Yabani soğan
Yabani soğan
Yabani soğan
Yabani soğan
-
Ak yıldız
Ak yıldız
Arap sümbülü
Arap sümbülü
Dağlık step,
kuru taşlı
yamaçlar,
ekili alanlar,
yol kenarları
Ekili tarla,
kırlar ve
orman
kenarı,
çayırlık,
nadas
tarlaları
- İRAN-TURAN
- &
Çayırlıklar,y
amaçlar
-
AVRUPA-
SİBİRYA
Çayırlıklar,
yaz
otlakları,yaş
bölgeler, - İRAN-TURAN
kuru
çimenlik
kenar
Çimenlik
yamaç, - İRAN-TURAN
eriyen
karlarda
Yamaçlar ve
çayırlıklar - &
Çimenlik,or
manlık
yerler
Açık Pinus
sylvestrıs
ormanları,
stepler
Artemisia
step,
otlaklar
Tulipa julia C. Koch Yabani nane Kuru taşlık,
çimenlik
yamaçlar
Gagea reticulata
(Pallas) Schultes et
Schultes Fil.
Gagea taurica steven -
-
Kuru
stepler,
nadas
tarlaları, yol
kenarları
- &
- İRAN-TURAN
- &
- İRAN-TURAN
- İRAN-TURAN
Stepler, taşlı
tepe kenarı - İRAN-TURAN
126

Gagea luteoides Stapf - Çayırlıklar - &
TÜR ADI
TÜRKÇE
İSİM
Gagea villosa (Bieb.)
Duby var.villosa -
Colchicum szovitsii
Fisch. Et Mey.
IRIDACEAE
İris iberica Hoffm.
Ssp. Elegantissima
(sosn) Takht. Et
Fedorov
Çiğdem
Süsen
HABİTAT
Stepler, ekili
tarlalar,
koru açıklığı
Islak
çayırlık ve
nemli yerler,
stepler,
Pinus orman
kenarı
Kayalı veya
kumlu
tepeler,
stepler, iğne
yapraklı ve
kayalı
ormanlar
ENDEMİZM
RED DATA
FTC. BÖLGE
- AKDENİZ
- İRAN-TURAN
- İRAN-TURAN
İris caucasica Hoffm.
Ssp.turcica B. Mathew Süsen Yaylalar - İRAN-TURAN
Cracus sieheanus Barr Çiğdem
Tepe
kenarları,
ex bartt
Pinus
korulukları
Y R İRAN-TURAN
ORCHIDACEAE
Orchis palustrıs Jacq. Salep
Yaş
çayırlıklar - &
SPARGANIACEAE
Sparganium minimum
Wallr. - Otlaklar - &
TYPHACEAE
Typha angustifolia L. Saz Yaş yerler - &
JUNCACEAE
Juncus inflexus L. -
Islak
çayırlıklar,
açık nemli - &
Juncus alpinus Vill.
Ssp. Alpinus -
yerler
Islak yerler,
genellikle
açık alanlar
- &
Luzula spicata (L.) Dc. - Açık alanlar - &
Luzula pallescens
( Wahlenb.) Besser - Çayırlıklar -
AVRUPA-
SİBİRYA
Luzula campestris (L.)
Dc.
- Çayırlıklar,
ormanlar -
AVRUPA-
SİBİRYA
Juncus compressus -
Islak
çayırlıklar,
tahrip -
AVRUPA –
SİBİRYA
127

Jacq.
edilmiş arazi
TÜR ADI
CYPERACEAE
TÜRKÇE
İSİM
Cyperus fuscus L.. -
Bolboschoenus
maritimus (L.) Palla
var. Maritumus
Erihorum
angustifolium
Honckeny
Carex spicata Hudson
Carex pseudofoetida
Kük. Apud ostefeld
ssp.acrifolia (V.
Krecz.) Kukkonen
Carex melanostachya
HABİTAT
Nemli
topraklar, su
birikintileri
ENDEMİZM
RED DATA
FTC. BÖLGE
- AVRUPA-
SİBİRYA
- Otlaklar - &
-
-
-
Dağ
yamaçları -
Açık
koruluk,
ıslak kuru
yerler, yol
kenarı,
verimsiz
toprak
Otlaklar,
ıslak yerler -
-
AVRUPA-
SİBİRYA
AVRUPA-
SİBİRYA
AVRUPA-
SİBİRYA
Bieb. ex Willd - Çayırlıklar - &
Carex caryophyllea
Latourr. -
Kuru-ıslak
çayırlar,
otlaklar,
orman
açıklığı,
dere kenarı
- AVRUPA-
SİBİRYA
Carex tomentosa L. -
Carex supina Willd.
GRAMINAE
Açık yerler,
kuru
ormanlık
yerler, ıslak
veya kuru
otlaklar
- Step, kuru
otlak veya
çayırlar
- AVRUPA-
SİBİRYA
- AVRUPA-
SİBİRYA
Brachypodium
pinnatum (L.) P.
Beauv.
Agropyron cristatum
(L.) gaertner
-
Gölge
olmayan
habitatlar,
çayırlık
yamaçlar
Çayır,
- AVRUPA-
SİBİRYA
128

ssp.pectinatum ( Bieb.)
Tzvelev
var.pectinatum
- volkanik
yamaçlar
- &
TÜR ADI
Elymus nodosus
(Nevski) Melderis
ssp.caespitosus (C.
Koch) Melderis
Elymus repens (L.)
Gould.
Ssp.elongatiformis
(Drobov) Melderis
Elymus hispidus
(Opiz) Melderis ssp.
Podpyerae (Nab.)
Melderis
Elymus hispidus (opiz)
Melderis
ssp.barbulatus (Schur)
Melderis
Eremopyrum
Tiriticeum (Gaertner )
Nevski
TÜRKÇE
İSİM
HABİTAT
- Kuru
yamaçlar
Ayrık otu
Eremopyrum
-
banaepartis (Sprengel )
Nevski ssp.bonaepartis
Eremopyrum orientale
(L.) Jaub. Et Spach -
Eremopyrum
DİSTANS (C. Koch) -
Nevski
Aegilops markgrafii
(Greuter) Hammer -
Yamaçlar,
açık step
koruluklar
ENDEMİZM
RED DATA
FTC. BÖLGE
- İRAN-TURAN
-
İRAN-TURAN
- Step - İRAN-TURAN
-
-
P.sylvestrıs
ve juniper
us’lu
yamaçlar,
step
- &
Step, kumlu
verimsiz yer - &
Kuru
yamaç, step,
ekilmeyen
araziler
- İRAN-TURAN
Step, göl
kenarı, - İRAN-TURAN
kanal
kenarı, tepe
Volkanik
step yamaç - İRAN-TURAN
Orman
açıklığı,
step, arazi
- Yamaçlar,
ekilmemiş
arazi, step
- AKDENİZ
Aegilops cylindrica
Host
- İRAN-TURAN
Triticum baeoticum
Boiss. Ssp.baeoticum - Yol Kenarı - &
Hordeum violaceum
Boiss. Et Huet - Islak çayır - İRAN-TURAN
Hordeum bulbosum L. -
Taeniatherum caput-
Volkanik
yamaçlar,
step, orman
kıyıları, çok
sulu olaklar
129
Step,
- &

medusae (L.) Nevski
ssp.crinitum
(Schreber) Melderis
- çimenli dağ
yamaçları
- İRAN-TURAN
TÜR ADI
Henrardia persica
(boiss.) C.E. Hubbard
var. persica
Bromus japonicus
Thunb. Ssp.japonnicus
Bromus squarrosus L.
Bromus tectorum L.
Bromus inermis
Leysser
Helictotrichon
pubescens (Hudson)
Besser ex schultes et
Schultes Fill.
Ssp.pubescens
Arrhenatherum elatius
(L.) P. Beauv. Ex J et
C. Presl.ssp.elatius
Trisetum flavescens
(L.) P. Beauv.
Trisetum sibiricum
Rupr.
Koeleria nitidula
Velen.
Koeleria cristata (L.)
TÜRKÇE
İSİM
-
Brom
Brom
Brom
Brom
-
-
-
-
-
HABİTAT
Stepteki
açık
yamaçlar,
gölgeli ve
taşlı yerler,
tarla kenarı
Ekilen
araziler,
nadas arazi,
çimenli
yamaç, kuru
yamaç
Çorak yer,
step, tepe
ormanı
kesilemiş
yerler
Kuru dağ
yamaçları,
step
Tepe, ekilen
araziler,
dere
kenarları,
ıslak otlak,
yol kenarları
Çayırlı
yamaç,
volkanik
kaya, otlak
Açık dağ
yamaçları ve
otlaklar
Otlaklar,
yamaç,
nadas
arazileri, yol
kenarı
Sarıçam
ormanı
kenarı
Bozkır,
volkanik
tepe yanları
Bozkır, açık
ENDEMİZM
RED DATA
FTC. BÖLGE
- İRAN-TURAN
-
&
- &
- İRAN-TURAN
- &
- AVRUPA-
SİBİRYA
- AVRUPA-
SİBİRYA
- AVRUPA-
SİBİRYA
-
AVRUPR-
SİBİRYA
- &
130

Pers. - taşlık yerler,
çayırlıklar,
yamaçlar
- AVRUPA-
SİBİRYA
TÜR ADI
TÜRKÇE
İSİM
Deschampsia flexuosa
(L.) P. Beauv. -
Deschampsia
caespitosa (L.) P.
Beauv.
HABİTAT
Sarıçam
ormanının
kuru kenarı,
volkanik
yamaç
ENDEMİZM
RED DATA
FTC. BÖLGE
- AVRUPA-
SİBİRYA
- Sulu çayırlar - &
Calamagrostis stricta
(Trimm) Koeler -
Islak çayır,
kuru otlak,
göl yanları
- &
Apera interrupta (L.)
P. Beauv. -
Apera intermedia
Hackel Apud
Zederbauer
Zingeria pisisdica
(Boiss.) Tutin
Alopecurus
arundinaceus Polret
Alopecurus
myosuroides Hudson
var.myosuroides
-
-
Tilki kuyruğu
Tilki kuyruğu
Phleum pratense L. -
Phleum montanum C.
Kroch. ssp.montanum -
Phleum phleoides (L.)
Karsten -
Phleum exaratum
Kumlu
toprak tarla - AVRUPA-
SİBİRYA
Kuru
yamaç, açık - İRAN-TURAN
yer,
ormanlık
Islak,
çimenlik - İRAN-TURAN
çayırlıklar,
sarıçam
ormanları
Sulu
çayırlık,
işlenmiş
arazi, yol
kıyıları
Sulu
çayırlık,
işlenmiş
alan, yol
kıyıları
Sulu çayır,
açık dağ
yamaçları,
işlenmiş
toprak
- AVRUPA-
SİBİRYA
- AVRUPA-
SİBİRYA
- AVRUPA-
SİBİRYA
Çimenlik,
volkanik
yamaçlar - &
Kuru otlak
tepe eteği -
Açık yerler,
AVRUPA-
SİBİRYA
131

Hochst. Ex Griseb.
Ssp.exaratum
- çm
ormanları
- &
TÜR ADI
Festuca pratensis
Hudson
Festuca arundinacea
Schreber
ssp.arundinacea
Festuca valesiaca
pSchleicher ex Gaudin
TÜRKÇE
İSİM
Yumak otu
HABİTAT
Çayırlıklar,
korudaki
saluk yerler
ENDEMİZM
RED DATA
FTC. BÖLGE
- &
Yumak otu Çayır - &
Yumak otu
Step,
buğday
tarlaları
- &
Festuca elwendiana
Markgr.-Dannenb. Yumak otu Çayırlar - &
Festuca karsiana E.
Alaexeev
Yumak otu
Pinus sylves
trıs ormanı - KARADENİZ
Lolium perenne L. -
Vulpia ciliata Dumort
ssp.ciliata -
Catapodium rigium
(L.) C. E. Hubbard ex
Dony ssp.rigidum var.
Rigidum
Poa trivialis L. -
Koruluk,
mera , nemli
yerler,çayırlı
k stepler
Çam
ormanının
temiz
Poa pratensis L. - işlenmiş
alanları,
dere kenarı
Poa angustifolia L. - Islak
çayırlık,
kuru tepe,
step
Poa bulbosa L.
Step, kuru
- çayırlık,
kayalık
yamaç
Eromopoa Persica
Volkanik
(Trin.) Roshev. -
Eromopoa songarica
(Schrenk) Roshev -
Otlaklar,
çayırlıklar - AVRUPA-
SİBİRYA
Yol kenarı,
bozulmuş - &
step
- Kuru yerler - &
- &
- &
- &
- &
yamaçlar - İRAN-TURAN
Kayalık
yamaç, - İRAN-TURAN
132

yaylalar
TÜR ADI
Catabrosella parviflora
(Boiss. Et Buhse)
Alexeev ex R. M.ll
ssp.calvertii (Boiss.)
Alexeev Ex R. Mill
Dactylis glomerata L.
ssp.glomerat
Dactylis glomerata L.
ssp. Hispanica (Roth)
Nyman
TÜRKÇE
İSİM
HABİTAT
ENDEMİZM
- Yol kenarı -
-
-
Çam
ormanı,
tepelikler,
tarlalar
Step, yamaç
tepelik
tarlalar, yol
kenarı
RED DATA
FTC. BÖLGE
İRAN-TURAN
- AVRUPA-
SİBİRYA
- &
Melica picta C. Koch
Melica ciliata
L.ssp.ciliata -
Glyceria plicata (Fries)
Fries -
- Tarla,
orman
kenarı, otlak
Step, nadas
- AVRUPA –
SİBİRYA
arazileri - &
Sarıçam
orman içi - &
açık çayırlık
Step, taşlık
yamaçlar - &
Stipa capillata L. -
Stipa holosericea Trin. - Step, kuru
yerler - İRAN-TURAN
Stipa hohenackeriana
Trin et Rupr.
Var.hohenackeriana
Palak Açık step - İRAN-TURAN
Stipa lessingiana Trin.
Et Rupr. -
Step, taşlık
yamaç - &
Aristida Adscensionis - Step - &
L.
Cynodan dactylon (L.)
Pers. Var. Dactylon Domuz ayrığı
Kuru
yamaç, dere - &
Cynodan dactylon (L.)
Pers. Var. Villosus
Regel
Brachiaria eruciformis
(Sm.) Griseb.
Setaria verticillata (L.)
P. Beauv var.
verticillata
Domuz ayrığı
-
-
kenarı, step
Volkanik
yamaçlar,
step,mera
Yabani ot,
özellikle
gölge, nemli
yerlerde
- &
- &
Bozulmuş
arazi - &
133

F.4 – Fauna
F.4.1 – Türler ve Populasyonları
F.4.1.1 – Karasal Türler ve Populasyonları :
Kars ilinde yaban yaşamına ait türler tarım alanlarında, bitki örtüsüne sahip dağlık
alanlarda, su kaynaklarının bulunduğu bölgeler kuşlar, memeli hayvanlar, sürüngenler ve
amfibili hayvanların yaşama alanlarıdır.
Yaban Hayatı Türleri :
Yaygın Memeli Türleri
Tablo 39: Kars ili yaygın memeli türleri(Kaynak : BTC Doğalgaz Boru Hattı ÇED
Raporu verileri, 2001)
LATİNCE İSMİ TÜRKÇE İSMİ HABİTAT
MAMMALIA=
MEMELİLER
Erinaceus concolor Kirpi Kültür arazileri III
(europaeus)
Hemiechinus auritus Uzun Kulaklı Kirpi Step alanlar -
Sorex caucasicus Kafkas sivriburunlu Karışık ve çam ormanları, III
faresi
çalılık alanlar
Neomys fodiens Sivriburunlu sufaresi Su kenarları III
Crocidura leucodon - Açık arazi, orman sınırı III
Lepus europaeus Kır tavşanı, Yabani Her türlü habitat
III
tavşan
Cricetulus migratorius - Yaylalar, kültür arazisi -
Microtus
- Dağ çayırları -
daghestanicus
Ellobius fuscocapillus - Kültür arazisi, çayır -
Meriones tristrami Türkiye çölsıçanı Step ve kültür arazisi -
Spalax leucodon Körfare Mera, tarla,çayır ve yüksek -
yayla
Rattus rattus Ev sıçanı Meskun yer ve dere yakını -
Allactaga elater Arap tavşanı Step, geniş tarım alanı -
Allactaga williamsi - Yayla ve stepler -
Canis lupus Kurt Step, yayla II
Mustela nivalis Gelincik Çalılık ve açık alanlar III
Sus scrofa Yaban domuzu Zengin bitki örtülü alanlar ve
orman
III
SÖZ.BERN
134

Tablo 40: Kars ili Yaygın kuş türleri (BTC Doğalgaz Boru Hattı ÇED Raporu
Verileri, 2001)
LATİNCE İSMİ TÜRKÇE İSMİ HABİTAT
AVES= KUŞLAR
Podiceps cristatus Bahri Göl III
Podiceps grisegena Kızıl Boyunlu Göl
II
Batağan
Podiceps nigricollis Kara Boyunlu Göl
III
Batağan
Pelecanus onocrotalus Ak Pelikan Göl II
Egretta garzetta Küçük Ak Balıkçıl Göl II
Tadorna ferruginea Angıt Göl II
Anas platyrhynchos Yeşilbaş Göl II
Aythya fuligula Tepeli Pakta Göl III
Haliaeetus albicilla Ak Kuyruklu Kartal Göl II
Circus aeruginosus Saz Delicesi Göl II
Buteo buteo Şahin Göl II
Buteo rufinus Kızıl Şahin Ağaçsız düzlükler, bozkır ve II
dağlar
Buteo lagopus Paçalı Şahin Göl çevresindeki açık arazi II
Pandion haliaetus Balık Kartalı Göl II
Falco tinnunculus Kerkenez Göl çevresindeki kayalıklar II
Falco subbuteo Delice Doğan Tek tük ağaçlar bulunan açık II
arazi
Falco peregrinus Gökdoğan Kayalık dağlar, göl kıyısındaki II
kayalıklar
Alectoris chukar Kınalı keklik Taşlı ve otlu dağlar III
Fulica atra Sakarmeke Göl III
Grus grus Turna Göl II
Larus ridibundus Karabaş Martı Göl III
Larus fuscus Kara Sırtlı Martı Göl -
Larus armanicus Van Gölü martısı Göl III
Columba livia Kaya Güvercini Tarımsal alanlar,kayalıklar III
Ptyonoprogne rupetris Kaya Kırlangıcı Dik Kayalıklar II
Hirundo rustica Kır Kırlangıcı İnsan yerleşimleri II
Pica pica Saksağan Tek tük ağaç ve çalılar olan -
açık arazi, yerleşim
yerleri
Pyrrhocorax Kızıl gagalı Yüksek dağlarda kayalık arazi II
pyrrhocorax dağkargası
Corvus frugilegus Ekin Kargası Açık tarımsal arzi -
Corvus corone Leş Kargası Tarım alanları, insan -
yerleşimleri
Corvus corax Kuzgun Açık arazi, dağlar III
Passer domesticus Serçe İnsan yerleşimleri -
135
SÖZBERN

Tablo 41: Kars ili Yaygın Amfibia ve Sürüngenler
( BTC Doğalgaz Boru Hattı ÇED Raporu 2001)
LATİNCE İSMİ TÜRKÇE İSMİ HABİTAT
BERN
SÖZ.
REPTILIA=
SÜRÜNGENLER
Agama caucasica Kafkas keleri Kayalıklar ve taş duvarlar III
Lacerta agilis
Kars kertenkelesi Bol bitkili çayırlık ormanlık II
kısımlar
Lacerta armaniaca - Ormanlık veya açık arazide III
kayalık ve taşlıklar
Lacerta parva Cüce kertenkele Taşlık, topraklı ve az bitkili II
stepler
Lacerta raddei - Az bitkili taşlık ve kayalıklar III
Lacerta trilineata İri yeşil Sık çamlıklar ve dere kenarları II
kertenkele
Lacerta uzelli - Seyrek bitkili taşlık ve kayalıklar III
Lacerta valentini - Kayalık ve iri taşlık kısımlar III
Eryx jaculus Mahmuzlu yılan Az bitkili taşlıklar III
Coluber ravergieri Kocabaş yılan Az bitkili taşlık kısımlar III
Coluber schmidti Kırmızı yılan Dere kenarları, taşlık yamaçlar III
Elaphe quatuorlineata Sarı yılan Çalılık taşlı kısımlar II
Malpolon monspessulana Çukurbaşlı yılan Az bitkili taşlık kuru yerler III
Vipera lebetina Koca engerek Düz ova, ormansız ve taşlık II
yamaçlar
Vipera raddei Ağrı engereği Az bitkili taşlık ve kayalıklar III
Vipera ursinii Küçük engerek Az bitkili iri taşlık ve kayalıklar II
Vipera wagneri Vagner engereği Seyrek bitkili taşlık ve kayalık
yamaçlar
II
F.4.1.2 – Aquatik Türler ve Populasyonları
F.4.1.2.1 – Kürklü Hayvanlar :
Kars ilinde aquatik alanlarda yaşayan kürklü hayvanlar bulunmamaktadır.
F.4.1.2.2 – Balıklar :
Kars ilinde bulunan balık türleri tatlı sularda yaşayan balık türlerindendir. Bunlar:
Sarıbalık, Karabalık, Sazan ve Alabalık’tır.
F.4.3 – Hayvan Yaşama Hakları
F.4.3.1 – Evcil Hayvanlar
F.4.3.1.1 – Sahipli Hayvanlar :
136

İl düzeyindeki sahipli hayvanların sayıları hakkında sağlıklı bir bilgi olmamış olup,
Kars İlinin merkezinde her evde bulunmamasına rağmen Kars merkeze ve ilçelerine bağlı
bütün köylerinde hemen hemen her evde sahipli hayvan ( Kedi, Köpek) bulunmaktadır. Bu
hayvanların korunması için hayvan sahipleri her türlü tedbirlerini almaktadırlar.
F.4.3.1.2 – Sahipsiz Hayvanlar :
İl genelinde sahipsiz hayvanlar, Kafkas Üniversitesi Veteriner Fakültesi bünyesinde
bulunan barınak dışında barınabilecekleri herhangi bir barınakları yoktur.
F.5 – Hassas Yöreler
F.5.1 – Milli Parklar :
Kars ilinde milli park statüsünde herhangi bir yer bulunmamaktadır.
F.5.2 – Tabiat Parkları :
Kars ilinde tabiat parkı statüsünde herhangi bir yer bulunmamaktadır.
F.5.3 – Tabiat Anıtı :
Kars ilinde tabiat anıtı statüsünde herhangi bir yer bulunmamaktadır.
F.5.4 – Tabiat Koruma Alanları :
F.5.4.1 – Kars-Sarıkamış-Kağızman Yaban Hayatı Koruma Sahası :
Erzurum-Sarıkamış-Kars yolundan Karakurt Nahiyesinden ayrılarak Kağızman-
Tuzluca-Iğdır ve İran karayolları üzerinde Kuloğlu Köyü içerisinden akan ve Aras Nehrine
karışan Kapul dere, Demirkapı dere, Gobud dere, Gavalık dere, Bulanıksuyu dere
havzasını içine alan, Kuzeyi; Aras Nehri ve Erzurum-Kağızman karayolu, Batısı; Aras
Nehrinden başlayarak Dokta köprüsünden mağdur dereyi takiben Han tepesi, 2512 rakımlı
tepe, Heytekomları, 2614 rakımlı tepe, Kuru sırtı takiben 2702 rakımlı tepeye, Güneyi; bu
tepeyi takiben Boz tepe, takiben Şah yolu, Kuş Göllerini takiben 2746 rakımlı tepe, 2637
rakımlı tepe ve onu takiben kuzeydoğuya uzanan sırtlardan Nişangah tepesini, güneydoğu
sırtındaki Kuş gölleri, Pınarbaşı üzerindeki tepeleri takiben 2850 rakımlı tepe, Keseci
tepeden kapu dağına, Doğusu; Kapu dağı ve oradan kuzey istikametinde Batur dağına,
oradan Mamakan tepeye, oradan da 2646 rakımlı, 2570 rakımlı tepeleri takiben
Altıngeldiği Mahallesi bitişiğinde Todanın dere, Bulanıksuyu dereye ulaşarak dere vadisi
boyunca Aras nehrine ulaşan sınırlar arasında kalan saha.
F.5.4.2 – Kars-Kuyucuk Gölü Yaban Hayatı Koruma Sahası :
Doğusu; Gölün güneydoğusundan başlayarak kuzeydoğusuna kadar Karakuzu dağı,
Batısı; Kuyucak Köyü ile Gölçayı Mevkii, Kuzeyi; Taşkesen, Hamamlı ile Küçük Alamet
tepesi, Güneyi; Küllükler Mevkii, Koyunöldüren ve Başgedikler tren istasyon sahası.
137

Resim 16: Kuyucuk Gölü
F.5.5 – Orman İçi Dinlenme Yerleri
İlimizde orman içi dinlenme yeri olarak Sarıkamış İlçesinde Soğuksu orman içi
dinlenme tesisleri bulunmaktadır.
F.5.6 – Sit Alanları
Kafakslardan Anadoluya giriş kapısı olan KARS bölgenin en önemli yerleşim
merkezlerinden birisidir.Kars şehri binlerce yıldır devam eden kültürü simgeleyen
Arkeolojik merkezdir.
Şehir merkezindeki Kars Kalesi ve Kaleiçi Mahallesi ile Sukapı Mahallesinin bir
bölümü ve Dereiçi mevki Selçuklu ve Osmanlı dönemi yapılarının bulunduğu Arkeolojik
sit alanıdır.Kars Kalesi 1. Derece Arkeolojik sit alanı olup, Kaleiçi mahallesi 2.Derece
Arkeolojik sit alanıdır.
F.5.6.1 – Kentsel Sit :
Şehrin şimdiki Ortakapı, Yusufpaşa, Cumhuriyet ve İstasyon mahallelerindeki
Batlık mimari tarzında yapılan 2003 adet taşınmaz bulunduğu alan ise Kentsel sit alanıdır.
Erzurum Koruma Kurulunun 09.11.2002 tarih ve 1307 sayılı kararı ile Ortakapı,
Yusufpaşa, Cumhuriyet Mahallesi ve İstasyon Mahallesinin bir kısmı Kentsel sit alanı
olarak ilan edilmiştir.
138

Tablo 42: SİT ALANLARI VE TESCİLLİ TAŞINMAZLAR (Kültür ve Turizm İl
Müdürlüğü verileri, 2003 )
Bulunduğu Yer
Adet
Kars Şehir Merkezi 203
Ani Örenyeri 22
Akyaka İlçesi 2
Digor İlçesi 5
Kağızman İlçesi 5
Sarıkamış İlçesi 38
Susuz İlçesi 6
TOPLAM 281
Kars ilinde bulunan kentsel sit alanları:
A)KARS MERKEZ KALEİÇİ MAHALLESİ
1 Kars Kalesi
2 Havariler Kilisesi
3 Taş Köprü
4 Ulu Cami
5 Büyük Abdiağa Camii
6 Küçük Abdiağa Camii
7 Cuma Hamamı
8 Topçu Hamamı
9 Muradiye Hamamı
10 Beylerbeyi Sarayı
11 Aliağa Camii
12 Kilise Kalıntısı
13 Hacıseyfi Camii
14 Sur Kalıntısı
139

Resim 17: Kars Kalesi
KARS İLİ MERKEZ VE İLÇELERDE BULUNAN TESCİLLİ YAPILAR:
SIRA NO:
ADI
1- Nurettin AYYILMAZ’ a ait ev
2- Turgut DAŞDELEN’ e ait ev
3- Kemal AKBULUT’ a ait ev
4- Yahya TEKELLİ’ ye ait ev
5- İsmail BEYRİBEY’ e ait ev
6- Eski Ticaret Borsası
7- Nesip YILDIZ’ a ait ev
8- Nurettin KARAHANCIYA ait ev
9- İsmail KURAL’ a ait ev
10- Abbas GÜZEL’ e ait ev
11- Abdullah TAŞDEMİR’ e ait ev
12- Yaşar DEMİRAL’a ait ev
13- Murat AKSU’ ya ait ev
14- Beşir KARAHAN’ a ait ev
15- Ağa ÇALIŞKAN’ a ait ev
16- İsmail GÜZELDEREN’ e ait ev
17- Ordu Evi
18- Belediye Binası
140

19- Nurettin DAĞHAN’ a ait ev
20- Mustafa TOPÇUOĞLU’ na ait ev
21- Dursun EKER’e ait ev
22- İsmet OKUMUŞ’ a ait ev
23- Defterdarlık BİNASI
24- Eski Adliye Binası
25- İsmet Paşa İlkokulu
26- Adliye Binası
27- Beden Terbiyesi Binası
28- Polis Evi
29- Gazi Kars İlköğretim Okulu
30- Vali Konağı
31- Ticaret Odası Binası
32- Kütüphane Binası
33- Fevzi Paşa İlköğretim Okulu
34- Öğretmen Evi
35- Cuma Hamamı
36- Mazlumağa Hamamı
37- İlbeyioğlu Hamamı
38- Vaizoğlu Camii
39- Evliya Camii
40- Beşik Camii
41- Aliağa Camii
42- Yusuf Paşa Camii
43- Hacı Seyfi Camii
44- Büyük Abdiağa Camii
45- Laçin Bey Camii
46- Hasan-ı Harakan-i Türbesi
47- Ulu Camii
48- Celal Baba Türbesi
49- Kümbet Camii
50- Zirai Donatım Kurumu Binası
51- Kars Kalesi
52- Gümrük Binası
53- Anadolu Lisesi
54- Emniyet Müdürlüğü Binası
55- Beylerbeyi Sarayı
56- Paşa Konağı
57- Taş Köprü
58- Eski Hastane Binası
59- Gazi Ahmet Muhtar Paşa Konağı
60- Fethiye Camii
61- Dereiçi Köprü
62- Dereiçi Dekanlık Binası
63- Dereiçi Lojman Binası
64- Dereiçi Cephanelik Binası
65- Dereiçi Hamam
66- Kanlı Tabya
67- Karadağ Tabya
68- Çakmak Kışla Binaları ( 11 Adet )
AKYAKA İLÇESİNDE BULUNAN TESCİLLİ YAPILAR
1- Gar Binası
2- Oğuzlar Kilisesi
141

DİGOR İLÇESİNDE BULUNAN TESCİLLİ YAPILAR
1- Küçük Kozluca Kilisesi
2- Büyük Kozluca Kilisesi
3- Muren Kilisesi
4- Mağazbert Kilisesi
5- Kilittaşı Kilisesi
KAĞIZMAN İLÇESİNDE BULUNAN TESCİLLİ YAPILAR
1- Keçivan Kalesi
2- Camuşlu Kaya Resimleri
3- Kağızman Feyzullah Camii
4- Çengilli Kilisesi
SARIKAMIŞ İLÇESİNDE BULUNAN TESCİLLİ YAPILAR
1- Yanık Sinema
2- İnkaya Köyü Kümbeti
3- İnkaya Kalesi
4- Eski Ortaokul Binası
5- Bölük Binası
6- Av Köşkü
7- Aydın Lojmanı
8- Güven Lojmanı
9- Aşkın Lojmanı
10- Yüksek Lojmanı
11- Uğurlu Lojmanı
12- Potuk Lojmanı
13- Unal Lojmanı
14- Erenler Lojmanı
15- Engin Lojmanı
16- Olgun Lojmanı
17- Yılmaz Lojmanı
18- Deniz Lojmanı
19- Kaya Lojmanı
20- Murat Lojmanı
21- Ceylan Lojmanı
22- Menekşe Lojmanı
23- Sincap Lojmanı
24- Eski İstasyon Binası
25- İpek Lojmanı
26- Tufan Lojmanı
27- Ünlü Lojmanı
28- Gül Lojmanı
29- Papatya Lojmanı
30- Özcan Lojmanı
31- Saffet Lojmanı
32- Oğuz Lojmanı
33- Şafak Lojmanı
34- Çetin Lojmanı
35- Yelgün Lojmanı
142

SUSUZ İLÇESİNDE BULUNAN TESCİLLİ YAPILAR
1- Anadolu Öğretmen Lisesi
2- 75. Yıl İlköğretim Okulu
3- İlçe Halk Kütüphane Binası
F.5.6.2 – Tarihi Sit:
İlimizde “önemli Tarihi Yerlerin Geçtiği Alanların” tescil envanter çalışması
tamamlanmamıştır.
F.5.6.3 – Arkeolojik Sit :
Kars ilinde bulunan arkeolojik sit alanı ve ören yerleri aşağıda verilmiştir;
A - ) Anı Ören Yeri :
Kars İli Merkezine 42 km uzaklıkta bulunan Anı ören yeri bir Orta Çağ Ticaret
şehridir. Anı ören yerinde bulunan yapılar aşağıda belirtilmiştir.
1- Selçuklu Hamamı
2- Kervansaray
3- Ebul-Menucehr Camii
4- Kaya Kilisesi
5- Köprü
6- Gagik Kilisesi
7- Selçuklu Sarayı
8- Büyük Katedral
9- Yapı Kalıntıları
10- Kilise Kalıntısı
11- Genç Kızlar Kilisesi
12- Resimli Kilise
13- Rahibeler Manastırı
14- Büyük Hamam
15- Kecel Kilisesi
16- Yapı Kalıntısı
143

Resim 18:Selçuklu Sultan Sarayı ile Giriş Kapısı Ayrıntısı
144

Resim 19: Anı Güneydoğu Surları
145

Resim 20: Büyük Katedral ve Gagik Kilisesi
146

Resim 21 : Ebu Menucehr Camii
147

Resim 22: Fethiye Camii
148

B - ) Koşevenk Ören Yeri :
Kars ilinde bulunan ören yeri, Ani ören yerine 5 km uzaklıkta yer almaktadır.
KAYNAKLAR:
• 2003 yılı Kars İl Yıllığı ,
• Kars İli Sarıkamış Orman İşletme Müdürlüğü,2002
• Doğalgaz Boru Hatıt ÇED raporu,2001 .
149

(G )- TURİZM
G.1 – Yörenin Turistik Değerleri
G.1.1 – Yörenin Doğal Değerleri
G.1.1.1 – Konum :
Kars İli 2000 yıllık tarihi geçmişi ile doğal değerleri ve kültürel yapısıyla zengin bir
potansiyele sahiptir. İlimizde bulunan turistik kaynaklar; Merkez, Sarıkamış, Kağızman,
Akyaka ve Susuz İlçelerinde bulunmaktadır.
G.1.1.2 – Fiziki Özellikleri :
İlimizde sanayi yatırımlarının az olması, nüfus yoğunluğunun düşük ve ekonomik
imkanları sınırlı olması, temiz bir çevreye ve doğa yapısına sahip olunmasına neden
olmuştur. İlin doğal değerleri oldukça az tahrip olmuştur. İlimiz şifalı sular bakımından da
zengindir. Ancak ildeki bu değerlerden yeteri kadar yararlanılmamaktadır. İlimizde de irili
ufaklı çok sayıda göl mevcuttur.
G.1.2 – Kültürel Değer :
Kars’ta Kültürün Tarihi ve Sosyal Gelişimi :
Kars yöresinin kültür tarihi Alt Paleolitik Döneme değin uzanmaktadır. Coğrafi
konum, burada çok değişik halkların yan yana yaşamaları sonucu doğurmuştur. Bu da
özgün bir kültürel yapının oluşumuna yol açmıştır.
Türklerden Önce :
Kılıç KÖKTEN tarafından yürütülen çalışmalar yörede ilk yerleşmenin Alt
Paleolitik Dönemde başladığını göstermiştir. Buluntular Orta ve Üst Paleolitik dönemlerde
de yerleşimin sürdüğünü ortaya koymaktadır. Aladağ’ın doğu yamaçlarındaki
Yazılıkaya’da insan ve hayvan figürleri görülmektedir. Hayvan figürleri içinde dağ
keçileri, geyikler ve eşekler büyük yer tutmaktadır. Üst Paleolitik Döneme ait cisimler, o
dönemde doğa koşullarının avcılık ve toplayıcılığa elverişli olduğunu göstermektedir. Aras
Vadisinde elde edilen mikrolitler yörede Mezolitik Dönem yerleşmesini göstermektedir.
Akçakale Adasındaki taş anıtlar ve kaledeki duvar resimleri ise Neolitik Döneme aittir.
Yöredeki yerleşme, Kakolitik dönemde ve İlk Tunç Çağında da sürmüştür. Kars
yöresindeki Diauekhini, Abilihanikhi, Eriakhini, Ukhimeani, Etiuni adlı küçük beylikler
M.Ö. IX. Yüzyıl sonlarında Urartu egemenliğini tanıdılar. Urartu Kralı Menua’nın
Yazılıtaş’taki yazıtında Diauekhini ülkesini aldığı, başkenti Şaşuluni’de bir Ekalu (saray)
yaptırdığı belirtilmektedir. Menua’dan başlayarak Urartu krallarının yazıtlarında rastlanan
kent adları, yörede Urartular gelmeden önce yerleşik yaşama geçildiğini göstermektedir.
Urartu dilinde “buru” denilen bu beylikler, daha çok hayvancılıkla uğraşıyor ve yıllık
vergilerini hayvan olarak ödüyorlardı. Urartu yazıtlarından, M.Ö. IX, yüzyıldan başlayarak
Aras boyunda da Urartu tanrısı Heldi’ye tapınıldığı anlaşılmaktadır.
Kimmerler’in arkasından M.Ö. 680 de Aras boylarında görülen İskitler’in kimi
boyları yöreye yerleştiler. Atlı-göçebe İskitler, Aras boylarındaki yerli küçük beylikleri
ortadan kaldırıp, yerleşik yaşama son verdiler.
M.Ö. 401-400 de yöreden geçen Ksenephor Khalipler, Taoklar ve Phasianlar adlı
ilkel yaşam süren kavimlerden söz etmektedir. M.Ö. 200’lerde kurulan Araks Krallığı idari
ve sosyal yapısıyla Pers geleneğini sürdürmüştür. Küçük coğrafi alanlarda boylar, Araks
(aras) Krallığına bağlı beylerin egemenliğinde kendi gelenek göreneklerine göre
yaşıyorlardı. Krallık dış görünüşüyle Helenistlik devletlere benziyordu. Resmi dil
150

Yunanca’ydı. Kral I. Tigran’dan Erota’ya değin Araks Krallıkları Helenistik biçimli
bastırdıkları paraların üstüne adlarını yunanca yazdırmışlardır. Araks Krallığının Kars’ı da
kapsayan “Urartu” bölgesinde toplumsal yaşam, göçebe kültürüne dayanıyordu. Araks
Krallığı M.Ö. 66’da Roma İmparatorluğu’na bağlı yasal krallık durumuna geldi.
Resim 23: Kars Şehir Plan
151

Resim 24: Kars Turizm Haritası
152

Aras bölgesi Romalılarla Partlar arasında bir çok kez el değiştirdikten sora,
Partların Arsaklı kolu yöreye egemen oldu. Bu dönemde yörenin kül tür tarihini uzun
yıllar etkileyecek, Hıristiyanlık olgu su ortaya çıktı. II. Tridat, Hıristiyanlığı resmen din
olarak tanıdı. Tapınaklar ve putevleri yıkıldı, yerlerine kiliseler, manastırlar yaptırıldı. Baş
rahip Krikor Lusavoriç Kafkaslardan Mardin’e Karadeniz’den Hazar Denizi’ne dek
Hıristiyanlığı yaymaya başladı. 310’larda tüm Arsaklılar Hıristiyan olmuştu. Arsaklı
yönetimi sırasında Turan kökenli Kamsarakanlı ve Mamıkonlu oymakları yöreye yenleşti.
429’da buralara egemen olan Sasanilerle Hıristiyanlar arasında sürekli çatışmalara sahne
oldu.
607’de toplanan Divin Konsili’nde İsa’da tanrı ve insan özellik gösteren ve adını
Krikor Lusavoriç’ ten alan Gregoryenlik mezhebi ortaya çıktı ve Kars yöresi halkı
Gregoryen oldu. VII. yüzyıl ortalarında Müslüman Araplar, Doğu Anadolu’da, yeni bir
siyasal güç olarak ortaya çıktı.Ancak yöre halkının inanışı Selçukluların gelişine değin
değişmedi. 772’de Araplar yörenin yönetimini Bagdatlılar’a verdiler. Bagratlılar,
Erasgavark, Bagaran kentlerini merkez edindiler.Bagratlılar Döneminde Anı büyük bir
ticaret ve kültür merkezi olarak gelişti, artan nüfusun bulunmasını sağlamak için Anı
kentinin surları yeniden yaptırıldı. Daha sonraki yıllarda Gürcü Bagratlılar’ın da
yönetiminde kalan Anı, Ermeni ve Gürcü mimarilerinin ilginç ürünlerini barındırmaktadır.
Bu mimari özellikleri kavramak ancak meydana geldikleri ortamın kültürel
niteliklerini ortaya koymakla mümkün olabilir. Kafkasya hiçbir zaman Ortadoğu’ya
hakim olan büyük uygarlıkların etkisine tam olarak girmemiş bir bölgedir. Buradaki etnik
kaynaşmaların tortuları, izole gruplar halinde yaşarlardı. Bunların kültürleri, çevrelerinde
gelişen ve o sırada siyasi etkisi altında kaldıkları büyük merkezlerin kültürünün özel bir
yorumudur. Yöre halkı Suriye’den gelen misyonerlerin etkisiyle erken dönemde
Hıristiyanlığı kabul etmiştir. Dah önceki kültürler ise Pers, Sasani ve Roma izlerini taşır.
Müslümanların bu bölgeye hakim olmasından sonra da özellikle İslam kültürünün etkisi
altında kalmışlardır. Bağımsızlıkları ve ekonomik güçleri sınırlı olan bu küçük Kafkasya
toplumları, çevrelerindeki uygarlıkları yerli geleneklerle karıştırarak bölgesel Hıristiyan
sanatını meydana getirmişlerdir. Özellikle Ermeni mimarisi ilginç bir Ortaçağ ürünü olup,
teknik açıdan ileri bir taş mimarisidir.
Kars-Bagratlı Kralı Gapig-Abbas’ı ve ailesini İslam giysileriyle betimleyen bir minyatür,
Müslümanların gelmesi sonrasında bölgedeki İslam etkisini göstermesi açısından ilgi
çekicidir.
Türklerden Sonra: Türkler XI. yüzyılın ortalarında yeni bir kültür öğesi olarak
yörede görüntüler. Selçuklu sultanı Alparslan 1064’te Anı ve Kars’ı ele geçirdi ve
yöredeki Türk egemenliği, kısa süreli kesintiler günümüze değin sürdü. Alparslan,
Anı’yı ele geçirdikten sonra buradaki Büyük Katedrali “Fethiye” adıyla camiye çevirdi.
Kentin yönetimini Şeddadlı Menuçehr, kentte imar faaliyetlerine girişti ve Anı yeniden
canlanmaya, nüfusu kalabalıklaşmaya, fetih sonrası kentten ayrılan Hıristiyanlar da geri
dönmeye başladı.
153

Resim 25: Selçuklu Sultan Sarayının Ön Kapı Süslemeleri ( Anı)
XIII. yüzyıldaki Moğol istilası toplumsal yaşamı altüst etti. Müslümanlığın Şiilik
mezhebini benimseyen İlhanlılar, yöre Hıristiyanlarına Müslümanlığı benimsetmek için
zor kullandılar. XV. Yüzyılın ikinci yarısından sonra sürekli çatışmalar ve özellikle
Akkoyunlu savaşları, kentlerin boşalmasına neden oldu. Halk çadıra çıkıp sık sık değişen
efendilerin baskısından kurtulma yolunu seçti. Kentler, birer yıkıntı durumuna geldi.
Ancak büyük sürüler besleyen Türkmenler, otlaklarda ve kışlaklarda kalabalıktılar.
Şah İsmail, Safevi Devleti’ni kurunca Kars yöresindeki göçebe Türkmenler, Safevilere
bağlandılar. Osmanlı yönetiminde Kars yöresi daha çok Askerlik açısından önem kazandı.
Osmanlı Devleti’nin doğuda girdiği savaşlar en çok bu yöredeki yaşamı etkiledi.
Dolayısıyla kültürel yaşamda önemli sıçramalar ve gelişmeler görülmedi. Kent XVII.
yüzyıl ortalarından XIX. Yüzyıla değin görece barış içinde yaşadı ve gelişti. 1655’te Kars’
Tan geçen Fransız gezgin Tavernier kentin büyük yiyecek-içeceğin bol, ancak nüfusun az
olduğunu söylemektedir.
154

XX. Yüzyıla Girerken :
Resim 26: Bir Kars Gravürü (Leipzig, 1882)
Sınır kenti olması nedeniyle Kars XIX. Yüzyıl boyunca saldırı ve işgallere sahne
oldu. 1807, 1828 ve 1855’de Rusların saldırılarına maruz kalan Kars, 1856 Paris
Antlaşmasıyla Türkiye’ye bırakıldı. 1877-1878 (93 Harbi) Osmanlı-Rus Savaşı’ndan
sonra, kent 40 yıl süreyle Rus işgalinde kaldı.
Sürekli saldırılar ekonomik ve kültürel gelişmeyi olumsuz yönde etkiledi. Osmanlı
Devleti’nin Tanzimat’la başlattığı çağdaşlaşma girişimi Kars’ta etkisini pek az duyurdu.
1878 işgalinden sonra Kars demiryoluyla Kafkas ulaşım ağına bağlandı. Kafkasya’daki
gelişmelere bağlı olarak tarımda Pazar için üretime geçilmesi, hayvancılık ve tarım
teknolojisinde kimi değişikliklere yol açtı. Yaygın olarak ağır pulluk ve at kullanılmaya
başlandı. Kars’ta sütçülük bu dönemde gelişmiştir. Pazar ilişkileri, tarımsal teknolojideki
değişiklikler, konuşulan Türkçe’ye Rusça ya da Rusça’dan bozma yeni sözcüklerin
girmesine de yol açtı. ( Maşin-makine, kartop-patates, saldat-asker, çaynik-çaydanlık,
rubaşka-gömlek, akuşka-pencere, ışkaf-dolap vb.) İşgal süresinde Rus yönetiminin
kolonizasyon çalışmaları Müslüman halkın yöreden göç etmesine yol açtı. İşgali izleyen üç
yılda 82000 Müslüman,z İmparatorluğun öbür bölgelerine göç etti. Müslümanların
boşalttığı köylere Ermeni, Rum, Yezidi, Süryani, Estonyalı, Malakan gibi çeşitli etnik ve
dinsel gruplar yerleştirildi.
Kale dibindeki eski kent olduğu gibi bırakılarak, Kars Çayı’nın kuzeyinde geniş
caddeler, çağdaş yapılarla yeni bir garnizon kent kuruldu. Yapılar Orta Rusya ve Avrupa
mimarisinin yanında yerli taş işçiliğinin de izlerini taşıyordu. Garnizon kentlerin, eski kenti
geleneksel dokusuyla bırakıp ayrı bir yerde kurulması, çağın genel eğilimiydi. Bu eğilim,
Kafmasya’nın öbür merkezlerinde de görülmektedir. Kırsal bölgede kurulan yeni yerleşme
merkezleri, çoğunlukla cadde boyunca sıralanmış konutlardan oluşuyordu.
Kars yöresinde, Rus İmparatorluğunun taşra yaşamı izleri görülür. Kent
aydınlarından batı kültürüne ve yaşama biçimine ilgi, herhangi bir küçük kenttekinden
daha fazla olmuştur.
155

Cumhuriyet dönemi :
Kars’ın kurtuluşundan sonra yabancı öğeler yöreden ayrıldı, yerlerine Kafkasya’dan
gelen Türk boyları yerleşti. Başlıca geçim kaynağı hayvancılığın gereklerine göre
biçimlenen yaşam, geleneksel özelliklerini korumaktaydı.
Cılavuz Köy Enstitüsü yörenin kültürelgelişmesine önemli katkıları bulunan bir
kültür kurumuydu. Enstitünün köylü ile ilişkiler bürosu hayvancılık, tavukçuluk vb.
konularda halkı bilgilendiriyordu.
Daha sonraki dönemlerde ulaşım olanaklarının Türkiye genelinde gelişmesi Kars
yöresinide etkiledi. Canlı hayvanların daha geniş alanda pazarlanması, yörede bir
zenginliğe yolaçtı. Barınma, beslenme, giyim-kuşam ve sağ lık alanlarında çağdaş değerler
yaygınlaştı. 1965’ten sonra başlayan kamu yatırımları ilde belli bir canlanma sağladı.
Kentleşme eğilimi arttı. Günümüzde yöre, geleneksel ve çağdaş kültür öğelerini bir arada
barındıran bir geçiş toplumu niteliğindedir.
Yaşama Biçimi : Kırk yıl işgal altında kalan sınır kenti Kars’ta sosyal yaşam,
çeşitli ulusların kültürel gelenekleriyle biçimlenmiştir. Savaş olgusu kente “garnizon”
yapısı kazandırmış, bu özellik Cumhuriyet Döneminde de sürmüştür. Merkezde askeri ve
eşraf kökenli ailelerin oluşturduğu yarı seçkin yaşama karşın, kent bütününde geleneksel
yaşama biçimi egemen olmuştur.
Yörede 40 yıl kalan Ruslar beslenmeden, giyim-kuşama ve toprağı işlemeye dek
etkili olmuşlardır. Toprağı derin sürmeye yarayan kotanı Ruslar getirmiştir. Kotanın yöre
yaşamında, geleneklerinde ve sosyal ilişkilerde önemli bir yeri vardır. Örneğin, tek kotan
koşmayla tarla sürmek zor olduğundan Temmuz ayında birkaç aile, insan ve hayvan
güçlerini birleştirir, “Modgam” denen bu ortaklaşa çalışma geleneği, yöre yaşamında kışlık
yiyecek hazırlamadan, hayvanların sürüye katılımına dek yaygınlaşmıştır.
Kırsal kesim yaşamında önemli olgulardan biri de yaylacılıktır. Yörede Haziran
başlarında yaylaya çıkılır, sonbaharda havaların soğumasıyla inilir. Yağ-peynir gibi kışlık
yiyeceklerin hazırlanması, hayvanların otlatılması yanında yaylacılığın önemli
nedenlerinden biride maraların korunmasıdır. Her ailenin düzenli “yayla damları” vardır.
Köye inilirken damın kapı ve pencereleri sökülür. Yazın yeniden takılır. Barınılacak
damların yanında, büyükbaş hayvanlar için yapılan ağıl ile buzağı ve danalar için yapılan
“danalık” da yaylanın bitişiğinde bulunur.
Yöre uğraşlarının geleneksel yapısı 1960’larda değişime uğramış ve ilkin pulluk,
ardından traktör kullanımı yaygınlaşmıştır. Artan nüfus karşısında topraklar ve ürün
yetersiz kalmış, göç belirgin boyutlara ulaşmıştır. Uğraşlardaki geleneksellik evlenmedendoğuma,
toplumsal ilişkilerden, yaşama biçimine dek yansımaktadır. Üretimin emeğe
dayanması, geleneksel aile yapısının uzun süre ayakta kalmasını sağlamıştır. Bunun
yanında çok eşlilik de yakın zamana kadar yörede oldukça yaygın idi. İnsan gücüne
gereksinim ve erkek çocuk isteme bu olgunun belirgin nedenleri arasındadır. Hısımakrabalık,
kirvelik gibi kurumlara sosyal ilişkilerin belirleyici öğeleri arasındadır.
İldeki en önemli sosyal problem batıya göç olgusudur. Bu göç olgusunun başlıca
nedeni yörede geçim kaynaklarının sınırlılığıdır. 1975’te duraklayan göç, 1980’li yıllarda
yeniden hızlanmış ve göç kent yaşamına yeni etkiler getirmiştir. 1960’larda başlayan göçle
yurt dışına gidenlerin sayası da oldukça yüksektir. Kars ve Sarıkamış’taki askeri birliklerde
görevliler ve diğer memur ailelerince kente taşınan çağdaş değerler de, geleneksel yaşama
biçimini etkileyen öğeler arasındadır.
156

Giyim-Kuşam : İlin coğrafi konumu, iklimi ve etnik yapısı giyim-kuşamı da
etkilemiştir. İlçeden ilçeye değişen giysilerde yerli halk, Türkmen, Kıpçak ve Azeri
geleneklerinin izleri görülmektedir. İl merkezinde de giyim kuşam mevcut toplumsal yapı
belirlemektedir. Kentteki askeri garnizon yaşama biçimi yanında giysilerde de yöreye
değişik etkilerde bulunmuştur. Bu etkinin kırsal kesime yansıması ise ancak 1960’lı yıllara
rastlamaktadır.
Resim 27:
Kars Müzesinden Yöresel Kadın Giyimi Örnekleri
Geleneksel Kadın Giyimi : Kars yöresinde anılan etkenlerin yanında, yaşlılık ve
gençlik de geleneksel kadın giyiminin belirleyici özellikleri arasındadır. Yaşmak biçiminde
başa örtülen tülbentin “leçek” denen türü ve “vala” yöredeki en yaygın baş örtüleri
arasındadır. İlin güney kesimlerinde leçek yerine renkli ipekten “kalağı” denen bir örtü
kullanılır. Kalağı, fes ya da dar kasnak üstüne örtülür. Evli kadınlarsa altın-gümüş paralar
ya da boncuklarla süslenmiş taç biçiminde kasnaklar üstüne “puşi” bağlarlar. Buna “dinge”
denir. Yerli Türkmenlerde tülbent tepeye bir “sancak”la (iğne ya da çengelli iğne ile)
tutturulur. Kuman-Kıpçak kökenli genç kızlarda, ak leçeklerin arkadan dizlere dek
sarkıtılması bekar olduklarının belirtisidir. Yaşlılarda da leçeğin ucu topuklara değin
uzanır, üçgen biçiminde ve koyu renklidir. Buralara “kalagey” ya da “kıygaç” denir. Yeni
gelinler ya da evliler bu başörtülerinin üstüne “çalma” denen bir atkı atarlar.
Türkmenlerdeyse yünden dokuma bir şal kullanılır.
Revan Türklerinde ise Azerbaycan giysilerinin izlerine rastlanmaktadır. Bunlar
tarafından “boylama” denen uzun entariler giyilir. İlde en yaygın entari biçimi “dayra”
denen, diz üzerinde kısa fistanlardır. Dayra daha çok genç kız giysisidir. Gelinlerde ise
üçetek yaygındır. Kollarda ipek ya da pamuklu kumaştan “kolçak” bulunur. Bu iş
görürken, çalışırken giysinin yıpranmaması ve kirlenmemesi içindir. Göğüste de yine ayrı
bir kumaştan “önlük” ya da “döşlük” bulunur. Üstten kopçayla giysiye tutturulan bir tür
göğüslük de kullanılır.
157

Bu giysilerin omuz ve eteklerinde “potur” denen süs öğesi kırmalar bulunur. Bunlar
sırma, yedek, etek, püştek, yaragidek, heziran gibi adlarla anılır. Malakan köylerinde
“gofta” denen önleri düğmeli gömlekler giyilmekteydi. Bu giyside sor yıllarda
yaygınlaşmıştır. Gençler arasında özellikle “plati” denen düğmesiz, tek parça türü ilgi
görmektedir. Yine Malakanlarda ak kumaştan pileli “fastık”lar (eteklik) günlük giysiler
arasındaydı. Kuban Kazaklarında da bu giysilere rastlanmakla birlikte, yörük kadın
giyimininetkisi daha belirgindir. Gelinler ve yaşlı kadınlar “peştamal”da kullanmaktadır.
Yaşlılarda düz, gelinlerde ise desenli peştamallar yaygındır. Üçetek, yaşlılarda yerini tek
eteğe bırakır. Yalın koyu renkli kumaşlardan dikilir, geniş kırmalar bulunur, potur konmaz.
Önlüklerde koyu renklidir. Daha çok arkadan düğmeli olur.
Gençlerde ketenden, pamuklu kumaştan koyu renkli peştamallar yaygındır. Koç
boynuzu ya da çiçekli desenlerle süslüdür. Altına “komşu çatlatan” denen yanardöner
renkli, geniş ağlı, ayak bileklerine dek uzanan “tuman” (bir tür şalvar)giyilir. Yerli
Türkmenlerde astarlı tuman yaygıdır. “Dizleme” ya da kısa çorap, çarık, mest-galoş,
kundura, yemeni yörenin ayakkabı türleridir. Elle örülen renkli yün çoraplar kış aylarında
varlığını korurken naylon çoraplarda kırsal kesim kadın giyiminde ilgi görmektedir.
Yörede yaşayan Rus kadınlarının “jugetka” denen kısa manto biçimli giysileri de
kullanışlığı açısından yaygındır. Önceleri kırsal kesim giyiminde hiç rastlanmayan manto
artık dışarılık giysiler arasında yer almaktadır.
Resim 28: Mahalli Kıyafetli Öğrenciler 19 Mayıs Kutlamalarında
Geleneksel Erkek Giyimi : Kars yöresi geleneksel erkek giysileri kalpak, papak,
çuha şalvar ve çivekidir. Şapka ve Kılık Kıyafet Devriminden sonra da yaygınlığını
koruyan kalpak ve papakların çeşitli türleri vardır. Azerbaycan ve Dağıstan tipi kalpaklar
daha kabarık ve sivricedir. Kalpaklar püsküllerin biçimine göre dalfes, dal, külah gibi adlar
da alır. Kars, Arpaçay, Kağızman ve Sarıkamış yöresinde börk ve Ahmediye denen
başlıklar vardır. Börk külah üzerine vala bağlanarak kullanılır. Ahmediye ise kırmızımtırak
, mor ya da turuncu renkli olup, bunları daha çok yaşlılar kullanır. Sırta genellikle açık
renkli kumaştan, uzun kollu, yakasız “köynek” giyilir. Üstte boyun bölümü sedef düğmeli
olan “üst köyneği” giyilir.
158

Bunun “gazeki” denen daha kısa eteklileri de yörenin yaygın giysilerindendir.
Gazeki yakasızdır ve göğsü açıktır. Bu biçimdeki ceketi andıran giysilere “arkalık” denir.
Kars’ta üstte en çok çuha giyilir. Koyu renkli kumaş ya da çuhadan diktirilir ve kol ağızları
geniştir, dizlere dek uzanır. Göğsün iki yanında gümüş süslemeli veznelikler bulunur.
Bunların eskiden fişeklik olarak kullanıldığı da söylenmektedir. Geleneksel giysilerden
varlığını koruyan “kırk düğme” denen yeleklerde oldukça yaygındır. Yörede şalvarın
çeşitli biçimlerine rastlanır. Örneğin Azeri şalvarı dardır. “Kadı biçim” denen tür daha
genişçedir. Ancak “kule” denen ağ bölümü güney bölgelerin şalvarlarındaki gibi
torbalanmaz. Paçası ve ağı dar, baldırı geniş şalvarlara yörede “zığva” denir.
Yaşlılar dizden aşağı geçirilen ve ayağın üstünü de örten kıldan “paçalık”
kullanırlar. Kimi yörelerde de “dolak” geçirilmektedir. Yörenin geleneksel ayakkabısı ince
deriden, bacağı ve ayağı iyice saracak biçimde dikilen çivekidir. Cızma denilen tür ise
daha kalın deriden yapılır.
Beslenme Biçimleri : Yörede kültür etkileşimlerinin en belirgin örnekleri beslenme
biçiminde görülür. İşgal döneminde yöreye yeni tarım yöntemleri yanında, değişik bitki
türleri de getirilmiştir. Bunların en önemlisi “kartol” ya da “kartop” denilen ak patatestir.
Yine Malakanların “kapusta” dedikleri turşu türü yaygınlık kazanmıştır. Kete de bunlar
arasındadır. Bir dönem yörede Ekim ayının “şarap ayı” diye anılmasına neden olacak
düzeyde evlerde içki yapımı da yaygınlık kazanmış idi.
Yöre beslenmesinde unlu yiyecekler önemli bir yer tutar. İklimin sert oluşu yazları
komposto, ayran türü katıkları, kışın da turşu ve tatlıları öne çıkarmaktadır. Hemen her tür
bitkiden turşu yapılır. Örneği “gaz ayağı” denen yabani bir bitki turşu malzemelerindendir.
Kimi yerlerde ise pancar, lahana yaprağı tuza basılarak salamura biçiminde turşu yapılır.
Bölgede hayvancılıkla uğraşıldığı halde et tüketimi azdır. Ancak yöreye özgü olarak
bilinen yemeklerin hemen hepsinde et kullanılmaktadır. Kars yemeklerinde un, yağ, ayran
ve mercimek genellikle bir arada kullanılır. Katık aşı, pancar aşı, gurut aşı, kuymak,
mafiş,ilin yerel yemekleri arasındadır. Sarma ve dolmalar da Kars mutfağında önemli bir
yer tutar. Pancar, lahana, kabak yanında yöreye özgü olarak elmadan da tatlı dolma yapılır.
Kars köylerinde et kurutma da yaygın beslenme kültürü arasındaydı. Ördek ve özellikle
kaz yetiştiriciliğin yaygınlığı bu ürünlere beslenmede özgün bir yer kazandırmıştır. “Kesim
zamanı” denilen sonbaharda kesilip temizlenen kazlar tütsülendikten sonra kar altına
gömülür. Kış aylarında çıkarılıp yenilir.
Güzün turşular kurulur, erişteler kesilir. Herkes kendi turşusunu kurarken, erişte
imece ile hazırlanır. “Şehirli makarnası”da denen eriştenin yörede iki türü vardır. Yumurta
eriştesi ve gün eriştesi. Yumurta eriştesi hamuruna hemen hiç su katılmaz ve yumurta ile
yoğrulur. Sindirimi güç olduğundan pek yapılmaz. Gün eriştesi yapımında akşam tüm
komşu kızları çağrılır. Yemekten sonra ailenin nüfusuna göre un kullanılarak hamur
hazırlanır. Yoğrulan hamur genişçe “taslar”üzerine serilir. Taslar bu işte kullanılan bir tür
kalın bezdir. Hamurun üstü de taslarla örtülür. Kızlar el ele tutuşarak hamuru hasıl
edinceye kadar çiğnerler. Sabah yeniden toplanılır. Bu kez erişte kesmede ustalığı
bilinenler tahtaların başına geçer. Çeşitli ekipler oluşturulur. Kimi künde hamurunun
katlanıp bölünmesi işini yapar. Kimi merdaneler, kimi yufka açar, kimi bu yufkaları uygun
biçimlerde katlayarak keser. Bir başka grup da lif denen kesilmiş erişteleri dışarıya
taşıyarak bahçede gerilmiş iplere serer. Kuruyan erişteler ufalanarak küçük parçalara
ayrılır. Kızgın saclarda ve tandırda kavrularak kaldırılır.
Malakanların yaprak büyüklüğünde kesilen hamurun içine şeker, yağ ve yumurta
karışımı koyarak kızarttıkları “kete” ildeki diğer kesimler arasında da yaygınlaşmıştır.
Patatesli ya da pirinçli kete Türkler arasında en çok ilgi gören türleridir. İlin özgün
yemeklerinden bazıları ise şunlardır:
159

Gaz ayağı Turşusu : Çayırlardan toplanan “gaz ayağı” bitkisinin sert yaprakları ve
kökleri ayıklanıp, bol suda iyice süzülür. Sonra büyükçe bir kaba dizi dizi yerleştirilip,
araları tuzlanır ağzı iyice kapalı durumda iki gün süreyle suda bekletilir. Daha sonra
üzerine tuzlu su aktarılarak ekşimeye bırakılır.
Elma Dolması : Elmalar, kabak dolmasında olduğu gibi boylamasına ikiye ayrılır,
oyulur, pudra şekeri ve ceviz içi ile doldurularak kapatılır. Kapalı bir kaba dizilen
dolmaların üstüne bir kaşık tereyağı ve bir bardak su eklenerek hafif ateşte pişirmeye
bırakılır.
Taş Köftesi (Daş Kifftesi) : 1 kilo yağlı but eti büyük parçalara ayrılıp, dövülür,
dört baş soğan ince ince kıyılarak etle yoğrulur. 1 çay bardağı pirinç lapası ya da nohut
ezmesi ile karıştırılır. Hazırlanan karışım genişçe bir tabağa konur. Ekşilik verecek “sarı
kök”, tuz ve biber eklenerek iyice yoğrulur. Sonra et dört parçaya ayrılır. Avuç içinde
bastırılarak yassılaştırılan parçaların ortasına katı pişmiş yumurtalardan birer tane konur,
kapatılıp yuvarlanır. 15-20 kara erik kurusu (tamas) da karışımla sarılır, bir litre suda orta
derece sicaklıkta 40-50 dakika pişirilir. Pişen köfteler dilimlenerek, yenir.
İnançlar, Töresel ve Geleneksel Yapı :İlin tarihi ve sosyal evrimindeki çeşitli
ulusal ve dinsel birleşimler güçlü bir töresel yapı oluşturmuştur. Etnik farklılıklar ve üretim
ilişkilerinin özelliklerinin uzun süre korunması sonucu gelenekler günlük yaşamın
belirleyici üyeleri olmuştur. Yörede “yerli” denen kesimin gelenekleri bunlar arasında en
başta olanıdır. Azeriler ve Çerkezler günümüzde geleneklerini koruyan topluluklar
arasındadır. 1960 sonrasında ticaret ve ulaşım gelişmesi ile sosyal yaşam da hareketlilik
kazanmıştır. Genç kuşağın eğitim ve öğretim görmesi geleneksel yapıya ve törelere çağdaş
etkileri getirmiştir.
Dinsel yapı, günlük yaşamın etkili kurumları arasındadır. Ramazan ayı kent
bölümünde dinsel yapının öne çıktığı dönemdir. Yakın zamana kadar mahallelerde,
köylerde iftar yemekleri geniş topluluklarla yenilmekte, teravih namazına hep birlikte
gidilmekteydi. Namaz sonrasında da, köy odalarında, kahvelerde “Ramazan Geceleri”
düzenlenmekteydi. Gece boyunca Kuran’dan tefsirler(yorum) yapılmakta, “Kısas-ı
Enbiya” dan peygamberlerin yaşamlarına ve kerametlerine ilişkin olaylar anlatılmaktaydı.
Yörede gökyüzü olayları çeşitli şekilde yorumlanır. Örneğin gökyüzünde oluşarak
aşağıya doğru inen hortumlara ejderha denilmektedir. Koca bir tilkinin kuyruğuna
benzeyen ejderhanın güneyden sallanırsa bolluk, doğudan sallanırsa uğursuzluk getireceği
inancı yaygındır. Çift ejderha sallanırsa o yıl her şeyi iyi olacaktır. Bulutlar sabah kızarsa
“ akşamı hoş gör” akşam kızarırsa “sabahı hoş gör” denir. Yazları bulutlar bol yağmur, ak
bulutlar dolu yağacağına yorulur. Bu inançtan kaynaklanan “Ağca bulut gelende/ Vay
karanın başına/ Kara bulut gelende/ Vay sarının başına” tekerlemesi yörede yaygındır.
Tekerlemem ak bulutla gelecek dolunun kıtlık yaratacağı, kara bulutlarla gelecek yağmurlu
havanın soğuyacağı ve soğuğa dayanıksız sarışınların üşüyeceği anlamını taşımaktadır.
Yurdun çeşitli yörelerinde rastlanan yağmur duası geleneğine Kars’ta “godu godu”
denilmektedir. Kuraklığın derecesine göre çocuklar ya da büyükler törene öncülük eder.
Süpürge başına “leçek” bağlanarak yapılan bebek, uzun bir değneğin ortasına dik duracak
biçimde bağlanır. Buna “godu” ya da “dudu” denir. Godu gezecek grup, erkeklerden
oluşur. Godunun bağlandığı değneğin iki ucundan birer kişi tutar, öbürleri arkadan yürür.
Her evin önünde bir ağızdan tekerleme ile dilek söylenir:
Godu goduyu sordunuz mu?
Goduya selam verdiniz mi?
Godu kapıdan geçende
Bir sulu yağmur gördünüz mü?
Evdekiler “gördük, gördük” diye yanıtlar
Godu geldi doduya
Selam verdi orduya
Yağ veren hatun olsun
Un veren gotur(uyuz) olsun
Amin
160

Evlerden yağ, yumurta, peynir, bulgur verilir. Yiyecekler torbaya doldurulurken
godunun ve onu taşıyanların başından su dökülür, topluluktakilerin de üstüne serpilir.
Bütün köy dolaşıldıktan sonra toplanan yiyeceklerden yemek yapılı. Hep birlikte yenerek
yağmur duası yapılır. Bu törene bazı yörelerde “süpürge bezetme” de denir.
Korkutma İnancı: Kars’taki bu inanca göre verimli düşen ağaç, tavuk gibi
şeyler korkutularak tekrar verimli olması sağlanır. Bununla ilgili bir olay şu şekildedir:
Bahçesinde bulunan ağacın kısırlıktan kurtulup meyve vermesi için seksen
yaşlarındaki Kamil Dede yanında bulunan Ahmet Dedeye :
-Oğul Emo, ben balayı alır bu alma ağacının üstüne hücum ederim, sen de ‘yapma,
kesme bu odun olmaz meyve ağacıdır, gelen sene meyve ağacıdır, gelen sene meyve
verir’ diye beni tutarsın, der.
Kamil Dede baltayı alıp ağaca doğru hücuma geçer ve zamanında güreşmiş
pehlivan yapılı ihtiyar Ahmet Dede, Kamil Dedeyi birkaç defa sarılıp geri çevirmişse de
coşan Kamil Dede, arkadaşını yanındaki ağaçlara vurarak sürükleyince canı yanan Ahmet
Dede birden kenara çekilip:
-Keseceksen kes kendi ağacını, beni öldürme baba, der.
-Olan adamsın de gel bırakma. Vallahi keserim ben su ağacı.
-Sen buna inanmadın ama benim Hasret Dedem de zamanında sara düşmeyen(
meyve vermeyen) ağaçları böyle korkutur ve onlardan meyve alırdı.
-Aradan bir süre geçtikten sonra Ahmet Dede bu olayı köy dükkanında Kamil
dedenin yanında anlattığında, yine o inanca bağlı olan ihtiyar:
-Üzü (yüzü) kara olsun, tutmadı bene, yoksa ağaç az korktuğu için ertesi yıl
üzerinde birkaç tane alma vermişti, demiştir.
Kars merkezi ve dolaylarında buna benzer bir inanış da tavuklardan korku ile
yumurta almaktadır. Den (yem) yiyip yumurtlamayan tavuklara; ‘bunlar den oldular,
değirmene götürüp üyütelim( öğütelim) diyerek korku verirler. Yine yumurtlamada geç
kalırsa bir çuvala koyarak değirmene götürür gibi yaparlar. Yolda karşısına çıkan başka
biri olaydan haberi yokmuş gibi ‘nedir o?’ diye sorunca, ‘hiç, tavuklar yem yeni den
oldular da değirmene götürüp üyütüp un edeceğim’ cevabını verir. Rastlayan adam da
‘yapma bunlar den değil tavuktur, üğütme, yumurtlarlar’ deyip adamı geri çevirir. Böylece
korkan tavukların yeniden yumurtlamaya başlayacağına inanılır.
Evlenme Gelenekleri: Yörede evlenme gelenekleri pek az değişme uğramıştır.
Evlenme çağı kızlarda 15-19, erkeklerde 18-23 yaşları arasındadır. Çoğunlukla görücü
usulüyle evlenilir. Oldukça azalmış olmasına rağmen bazı yörelerde devam eden başlık
parası geleneği, kız kaçırma olaylarını da artırmaktadır. Bu ise yakın zamana değin aileler
arası istemlerini ev içinde çekingen, küskün tavırlarla belirtir. Aracılarla iletirler. Yanıtta
aracılara verilir.
Erkeğin istediği kızı ana-baba da uygun görürse, kızın evine elçi gönderilir. Erkeğin
herhangi bir isteği olmasa da eğer oğlan evlenme çağına gelmişse boylamaya (beğenmeye)
çıkılır. Elçi gönderme, doğrudan kız isteme anlamına geldiğinden, önce kadınlar gidip kızı
görürler. Elçiler, yörenin saygın kişilerinden seçilir.
Elçiler arasında en yaşlı kişi sözü açar, isteklerini bildirirler. Kız babası da
evlenmeden yanaysa, “ Allahın emri varsa men ne diyecem? Bir de kızdan sorak, bahah
ne der” diye cevaplar. Karısı aracılığıyla kızın düşüncesini elçilere iletir. Evlenmeden
yana değilse “ kocalık kızımız yok. Sizin yitiğiniz bizde değil, başka yerde arayın” gibi
yanıtlar verilir.
Kız tarafından olumlu yanıtıyla “şirni(tatlı) yeme günü kararlaştırılır. Erkek
tarafından getirilen kolonya, şeker, meyve gibi şeyler konuklara sunulur. Bu aynı zamanda
“beh günü”(söz kesme) olarak da değerlendirilir. Kız evine söz yüzüğü, kalağı( baş
örtüsü) ve çeşitli hediyeler getirilir. Kalağının bir ucuna kararlaştırılan başlığın bir bölümü
bağlanmıştır. Kadın ve erkekler ayrı odalarda toplanır. Güveyin yakınlarından biri kıza
yüzüğü takar. Kimi zamanda kız, erkeklerin toplandığı odaya getirilerek, yüzük orada
takılır.
161

Sonra “boy görmesi” denen para verilir. Kız da bahşiş alır. Beh, nişan niteliğinde
olmakla birlikte, ayrıca nişan töreni de düzenlenir. Nişan günü kararlaştırılır. Kız evinde
yapılan nişana her iki tarafın yakınları çağrılır. Kız evine ve geline çeşitli armağanlar
alınır. Güvey evi hazırlanacak yemeklerin gereçlerini ve birkaç koyunu kız evine gönderir.
Evlenecekler ayrı köylerdeyse, ertesi gün “karşı nişan” anlamına gelen “hon” düzenlenir.
Hon, güvey evinde yapılır, kız yanı kendilerine armağan getirenlerin her birine mendil,
çorap götürür. Aynı bir sinide de kete ya da çörekle birlikte, güvey için giysilik iç çamaşırı,
çorap, mendil ve nişan yüzüğü bulunur.
Düğünün iki bayram arasına ya da Muharrem ayına rastlamamasına özen gösterilir.
Nişanlılık süresi uzunsa “kız yanı olayı” yapılır. Damat, kız tarafınca iyi tanınan bir
arkadaşı aracılığıyla, gizlice nişanlısını görmeye gider. Düğün öncesinde, belli bir günde
çeyiz düzme için iki tarafın önde gelenleri çarşıya iner. Başlıkla birlikte alınacaklar
saptanır. Çarşıya inenlere de armağan alınması adettendir. Oğlan evi, kız evinin bütün
ihtiyaçlarını evine gönderir. Düğüne her iki taraf kendi konuklarını ayrı ayrı çağırır.
Konuklara “atlı” denir. İlkin gelin ya da güveyin evine alınan konuklara “atlı çayı” verilir.
Çayda çeyiz görme, kına ve düğün günleri bildirilir. Kimi köylerde “atlı” deyimi yalnız
oğlan evinden kız evine giden konuklar için kullanılır. Konuklar köy halkınca paylaşılır.
Her evde birkaç atlı misafir edilir.
Kars yöresinde sağdıçlık geleneği yanında birde “solduç” geleneği vardır. Gelin ve
güveyin en yakın arkadaşlarından biri sağ, öbürü sol koluna girer, düğün süresince
yanlarından ayrılmazlar. Düğünden bir gün önce beş dallı ağaç dalları ya da birbirine
tutturulmuş çatallardan oluşan “kız şahı” kaldırılır. Kız şahının çevresi ipe dizilmiş
meyvelerle bezenir. Sağdıç evinden kalkan kız şahının tüm harcama ve sorumluluğu yine
ondadır. Meyve kaçırıp sağdıça getirene bahşiş vermek zorunludur. Bunu önlemek için
şahın önünde “çubukçu” yürür. Elleri mendille bağlanan güvey, sağdıçla solduçun
ortasındadır. Şah gelin evine gelinceye dek yol boyunca “dostun dostluğuna, düşmanın
horluğuna, her bir Allah”, bağrışlarıyla havaya ateş edilir. Şahın ardından genç kızlar
gelirler,sağdıç ve solduç da gelin evine girer.
Gece gelinin evinde kına gecesi düzenlenir. Kına yakılmadan önce gelinin de
güveyin de avucuna para konulur. Bu para yoksulluktan uzak kalmak inancıyla yoksul bir
çocuk tarafından üç kez sayılarak alınır. Daha sonra odadaki tüm konuklara kına yakılır,
oyunlar oynanır. Ertesi sabah gelin alma günüdür. Gelin hazırlanırken kapı önünde davul
çalınır, oyunlar oynanır. Aşıklar türkü söyleyip, atışma yaparlar. Bu sırada “ağlatma”, “ağır
ağlatma” ve “yürük hava” çalınır. Öğle saatlerinde gelin ata biner. Bu güvey evine hareket
anlamına gelmektedir. Gelin ata binerken Köroğlu, Cezayir, Suvazıopol (sivastopol)
havaları çalınır. Yengelerde gelinin yanındadır. Onlarla birlikte “müjde yastığı” da yola
çıkar. Yastığı bundan önce güvey evine götürene çeşitli armağanlar verilir. Yol boyunca
cirit oynanır.
Akşam ezanından sonra güvey sağdıçın evinden de “oğlan şahı” kalkar. Bu da
güvey evine gelir. Gece koyun kesilir, buna “düş garı” denir. Yemekten sonra konuklar
hediye olarak para verirler, bu paralar kız yengesinindir. Konuklar dağılınca sağdıçlar gelin
ve güveyi gerdek odasına götürür. Şah meyvesinin gerdek öncesinde yenmesi uğur sayılır.
Doğum ve Çocukla İlgili Gelenekler : Yörede çocuk, kısmetbereket olarak
nitelenmektedir. “Kız bereket, oğlan devlet” deyimi yaygındır. Bu anlayış ise çok
çocukluğu ve çocuğa ilgiyi artırmaktadır. İlk çocuk erkekse “baca sökme” denen gelenek
uygulanır. Komşu çocukları bacaya çıkarak kiremitleri kaldırır ya da toprak dökerler. Bu
aile reisinin bahşiş vermesine değin sürer.
Aşerme döneminde gebelerin istekleri karşılan Mazsa, çocuğun sağlıklı
olmayacağına inanılır. Doğumun sancıları başlayınca ebe çağrılır. Doğumu kolay
laştırdığına inanılarak bacadan silah atılır. Doğumdan sonra göbek bağı ninenin ayakkabısı
üzerinden kesilir. Bu işte kullanılan çakı yıkamadan kapatılır ve annenin Yastığı altına
konur. Çocuğun göbeği kuruduktan sonra çakı açılır ve yıkanır. İlk banyo suyuna teni
güzel olsun diye yumurta kırılır. Terlemesini önlemek için tuz serpilir. Daha sağlıklı
162

olacağı inancıyla kundağa ısıtılmış hölük (elenmiş toprak) konur. Yaşamının aydınlık
olması için gündüz de olsa anasının ve çocuğun baş ucunda lamba yakılır. Bebek lamba
ışığında anasının çevresinde üç kez dolandırılır. Bu sırada ebe “sen mi ağır, yük mü ağır
ana?” diye sorar. Anne “ne ben ağır, ne de yük ağır deyince” kundak yanına bırakılır.
Çocuk al yanaklı, al dudaklı olsun diye yüzüne ve dudaklarına kanı; kara kaşlı, kara
gözlü olsun diye de ceviz kabuğu yakılıp külü kaşının, gözünün üzerine sürülür. Al
basmasına karşı loğusanın baş ucuna Kur’an asılır. Yatağın çevresine kıldan örme ip gerilir
ve yalnız bırakılmaz. Doğumdan hemen sonra da aynı amaçla ilk lokmayı ebe alır, üç kez
anaya uzatıp geri çekerek kendisi yer. Kırkı dolmadan loğusa çocuk dışarıya çıkarılmaz.
Bezi dışarıya asılmaz, cinleri kaçırmak inancıyla yanlarına sürekli ateş yakılır.
Geleneksel Şenlikler: Çok eski zamanlardan beri kutlanılan Nevruz yanında,
hıdrellez, koyun yüzü, seyran gibi şenlikler yöre yaşantısında önemli bir yer tutar.
Nevruz : Hem Hz Ali’nin halifeliği, hem de bahar bayramı olarak kutlanılan
nevruzun hazırlıkları bir hafta öncesinden başlar. Evlerde genel temizlik yapılır.
Giysiler alınır ve hediye gönderilir. Kutlama Çarşamba akşamı ateş yakma töreni ile
başlar. Toprak damlar üzerinde gecenin geç saatlerine değin bu ateş ile Hz. Ali’nin
halk ile savaşa çıkmayı duyurması canlandırılır. Ertesi gün (perşembe) ölü bayramıdır.
Evlerde helvalar yapılır, yemişler alınır. Mezarlığa gidilip, mevlit ve kuran okunarak
dualar edilir. Sonra da herkes yanında getirdiği helva ve yemişleri çocuklara, öksüzlere,
yoksullara dağıtır. Artanlar ise mezarlar üzerine serpilir, nevruzdan önceki geceye yörede
“ihya gözleme” denir. Bu Hz. Ali’nin oğlu Hüseyin’in Kerbela’da şehit edilişinin taziyesi
anlamındadır. Köy ya da mahalle halkı bir evde toplanır. Sabaha kadar dualar edilir, ağıtlar
söylenir. Akşam ve sahurda ilk kez yemek yenir ve gün ağarırken dağılınır.
Gündüz yeniden bir araya gelinerek nevruz kutlanır. Bu günde hindi kızartmak
gelenekselleşmiştir. Herkes birbirine mendil, çorap, iç çamaşırı, yemiş gibi armağanlar
verir. Nevruz nişanlılarında görüşme günüdür.
Hıdrellez : Baharı karşılama anlamındaki hıdrellez şenlikleri Ocak sonu ile Şubat
başlarında yapılır. Hazırlıkları harman kaldırılırken sonbaharda başlar. Her ev son
harmandan bir kısım buğdayını hıdrellez için eler ve saklar. İlk kar yağınca da “bakalım
mübarek hıdrellez nasıl geçecek?” sözleri ortalığa yayılmaya başlar. Zemherinin (Ocak)
27’sinden, gücükün (Şubat) 3’üne değin iki Cuma arası hıdrellez olarak kutlanır.
“Bu cumada atladı, öbür cumaya inecek” diyerek hıdrellezin gelmesi beklenir.
Hıdrellez için saklanan buğday sac üzerinde kavrulur. Biraz kavurga yapılır, biraz da hafif
kızartıldıktan sonra sacdan alınıp kir kire (el değirmeni) ile çekilir kağut yapılır. Bakır bir
tasa alınan kağut, boş bir leğen, su dolu ibrik, kullanılmamış havlu, ayna, tarak, küçük bir
maşrafa ve bir kaşık ile birlikte boş bir odaya bırakılır. Böylece hıdrellezin odaya gelip,
leğende abdest alınacağına, tastaki kağuta elini basıp içine su dökerek karıştıracağına ve
eve bereket getireceğine inanılır. Hafta boyunca odalarda toplanılarak kavurga, kağut
yenilir. Hıdrelleze ilişkin öyküler anlatılır. Kavrulan hıdrellez buğdaylarından birkaç avuç
bir torbada bahara saklanır. Ekilecek tohuma katıldığında ekilecek ürünün bereketli
olacağına inanılır.
Koyunun Yüzü : Yas başında koç katımından 100 gün sonra kutlanır. Sıkıntılı kış
günlerinin geride kalışı, sürünün o yıl ki durumunun belirginleşmesi koyunun yüzü
şenliklerinde kutlanır. Koç katımından sonra herkes 100 gün sayar. Çobanlar toplanarak
eğlence düzenler. Aralarında ikisi kadın kılığına girerek köye iner. Çeşitli sazlar eşliğinde
türküler söylenir, oyunlar oynanır. Bu sırada kadın kılığına giren çobanlar evin oğluna, eş
ya da hanımının kulağına geldiklerini söyleyerek kilere dalarlar. Sandıkları açmaya çalışır,
kimi zamanda evin erkeğine cilve, naz yaparak sezdirmeden ellerinde sakladıkları iğneleri
batırırlar. Bu taşkınlıkları önlemek için erkekler para ve sigara, kadınlarda yağ, bulgur,
çorap gibi armağanlar vererek çobanları ağırlamaya çalışır. Yüzüncü gün içinde hangi
koyunun kısır, hangisinin gebe olduğu anlaşıldığından sürü sahipleri düzenlenen törenlerde
çobanları ödüllendirirler.
163

Seyran Şenliği : Yaz ortasında yapılan şenlik bir tür hasat öncesi eğlencesidir.
Yaylaya çıkıldıktan 1,5-2 ay sonra yöre köyleri birbirine haber vererek belirlenen düzlüksuluk
bir alanda toplanılır. Her köy kendi sazlarıyla yaylasından seyran yerine iner.
Erkekler bir yanda olmak üzere, geniş halkalar oluşturulur. Bir davul-zurna ekibi
kadınların, bir ekip de erkeklerin arasında çalarak halaylar tutulur, tek oyunlar oynanır. B u
şenliklerin en büyük eğlencesi köyler arasında karşılaşma niteliğindeki güreşlerdir. Eleme
yöntemiyle birinci olana çeşitli armağanlar verilir. İkindi zamanı her köy davul-zurnasıyla
kendi yaylasına döner. Yemekten sonra ateş yakılır, eğlence burada da sürdürülür. Sabah
yeniden seyran yerine inilir, şenlik bir hafta sürer.
Kotan Sürme ve Modgamlık Geleneği : Kars köylerinde Temmuz ayının karşılığı
“kotan ayı” dır. Kotan ayı yazın en hareketli dönemi ve yöre yaşamının mihenk taşı gibidir.
Çocukların doğumu kotanla anımsanır. “ bıldır kotanda doğduydu ya” ya da askere gidiş:
“kotan gelecek ki bir yıl ola”. Rus köylülerinin yöreye getirdiği kotan, toprağın derinliğine
işlenmesi ve döneme göre toprak sürmede kolaylık sağlayışı ile kısa zamanda benimsenip,
yaygınlaşmıştır. Bir kotan koşumu 8-10 çift öküz ve bir o kadar insan gerektirir. Herkes
“ağır reçber” (zengin) değil ki ha deyince kotan koşsun. Bu durumda birkaç kişi bir araya
gelir, öküzüyle. Adamıyla “modgam” olur, yani kotan ortaklığı kurar. “Gündönümü” (22
Haziran) ile başlayan Modgamlık “ot biçimine” (Ağustosa) dek sürer.
Modgamlıkta anlaşma “gün hesabı” üstüne kurulur. Kotan (araç) kiminse ilk hak
onundur. Genellikle dört gün kotana (sahibine) ayrılır. Sonra kotanı sürenin “majgal”ın
sırası gelir. Majgal adı, kotanın tutulacak yerinden, yani “mac”dan kaynaklanmaktadır
ki,majgalın hakkı da üç gündür. Öküz sahiplerinin payı ise iki gündür. Öküzlerin gözetimi,
bakımıyla ilgilenen “öküzcü”lerden gece öküzcülerine de iki gün kotan sürülür. En düşük
pay birer günle boyundurukta oturan ve öküzleri süren 8-10 yaşlarındaki çocuklarındır. Bu
çocuklara da hodak denilir.
Kars’ta Halk Takvimi :
Ocak - Karakış/ Zemheri
Şubat - Gücük (kısa ay)
Mart - Döl dökümü (Kuzuların Doğumu)
Nisan - Yağmur ayı
Mayıs - Çiçek ayı
Haziran - Yayla ayı
Temmuz – Kotan ayı
Ağustos - Ot biçimi
Eylül - Bögürüm (Rüzgarın Böğürmesi)
Ekim - Harmanay/ Şarabayı
Kasım - Koç ayı (Koç Katımı)
Aralık - Nahır ayı (Sığır sürüsünün otlaktan dönmesi)
Mimarlık : Kars il merkezi eski ve yeni olmak üzere iki bölümden oluşmaktadır.
Eski Kars kuzeyde, tepeye kurulu kalenin içinde ve eteklerinde yer almaktadır. Kaleiçi
Mahallesi bu bölümün çekirdeğidir. Burası dar ve eğri yollar boyunca düzensiz dizilmiş
bakımsız evleriyle, sıkışık yapılar topluluğu görünümündedir. Evler çoğunlukla yığma taş
ve kerpiçtir. 1878 Rus işgali sonrasında bu kesim olduğu gibi bırakılarak, Eski Kars’ın
güneydoğusunda, Taht Düzü denilen ovaya yeni bir garnizon kent oluşturulmuştur. Kent,
buraya yerleştirilen çoğu soylu sınıftan subay ailelerinin tüm gereksinimleri
karşılayabilecek şekilde yapılmıştır. Geniş, düzgün taş kaldırımlı caddeleri, büyük parkları,
düzenli ızgara planıyla zengin ve çağdaş bir kent görünümündedir. Kuzeyren Güneye
uzanan dört ana caddeyi, doğudan batıya dört cadde dik kesmekte, böylece 16 blok
oluşmaktadır. Avrupa tarzı bir mimariye sahip olan Kars’ı gezen H. V. Velidedeoğlu:
“Yollar boyunca, çoğu iki katlı, büyük blok taştan, sağlam, yalın görünüşlü yapılar
dizilidir. Ruslar dan kalma büyük yapıları gördüm... 43 yıllık işgal süresi içinde Ruslar bu
kente epey bayındırlık getirmişler ve burasının dış görünüşünü tipik Rus kentlerine
benzetmişler. Fakat Kars’ın insanının ruhunu değiştirememişler” demektedir.
164

Yollar boyunca dizili, benzer mimaride, bir-iki katlı, büyük gri taştan villa tipi evler,
kente düzenli bir görünüm kazandırmıştır. Bu evlerin çoğu cadde üstündedir, kimileride
duvarla çevrili bahçenin gerisindedir. İki katlı evlerde ortada avlu bulunmakta, buradan
basamaklarla sütunlu açık sofaya çıkılmaktadır. Odalar sofanın çevresine yerleştirilmiştir.
Arkada geniş bir bahçe, ahır, kümes ve benzeri bölümler vardır. Kimi evlerde iki-üç
basamakla çıkılan demir parmaklıklı kapı ortadadır. Kimilerindeyse yanda camekanlı bir
bölümden ana yapıya geçilmektedir. Pencereler iklime bağlı olarak küçük ve çift camlıdır.
Çatı kar tutmayacak biçimde dik, kiremit veya saç örtülüdür. Evlerin içi de yalındır. Odalar
geniş ve yüksek tavanlıdır. Tavan ve taban tahtadır.
Kışlar uzun ve soğuk geçtiğinden değişik bir ısınma yöntemi geliştirilmiştir. Odaları
ayıran duvarın köşesinde bu odalara yarım daire biçiminde çıkıntılı “galanka” denilen
büyük bir soba yerleştirilmiştir. Sobanın altı demir döküm, üstü tavana dek uzanan ve
yukarı doğru daralan geniş saç boru biçimindedir. Böylece bir odada yanan bir sobayla iki
ya da dört oda ısınabilmektedir. Mutfaklarda da “peç” denilen fırın ve büyük kuzineler
vardır. Fırının üstü, iki kişinin yatabileceği genişlikte çıkıntılıdır. Çok soğuk kış
gecelerinde burada yatılabilmektedir. Mutfağın altında kiler
bulunmaktadır.
Resim 29: Vali Konağı
165

Yöresel Halk Edebiyatı : Kars bir sınır kenti olarak bir çok kültürün etkileşim
alanında kalmış, yöreye çeşitli zamanlarda bir çok Türk oymağı yerleşmiştir. Bu nedenle
çok zengin ve renkli bir folkloru vardır. Türk oymaklarıyla gelen öğeler, yörede yaşanan
savaşlar, kıyımlar, doğal olaylar, yaşam koşulları karşısındaki halkın duyguları halk
edebiyatı ürünlerine yansımıştır.
Aşık edebiyatının yörede çok köklü bir geleneği vardır. XV. Yüzyıldan başlayarak
yetişen pek çok ozan Doğu Anadolu Bölgesinde ve Azerbaycan’da etkili olmuştur. Dede
Korkut Hikayeleri günümüzde de yaşamakta, aşık toplantıları, atışmaları, halk öykücülüğü
canlılığını korumaktadır. Yörenin Türk oymaklarından değişik renkler taşıyan çok zengin
bir ortak ürünler dağarcığı vardır.
Halk Şairi ve Aşıklar : Altay Türklerinin kam, Kırgızların baksı yada bakşi,
Oğuzların ozan dedikleri, halk edebiyatının en eski temsilcileri zamanla değişikliklere
uğrayarak, Dede Korkut hikayelerinde Korkut Ata kimliğinde ortaya çıkar. Daha sonra
XV. Yüzyıl ortalarında Anadolu Türk Beylerinin saraylarında ozan-çalgıcıların yerini
aşıkların aldığı görülür. Kars’ta aşıklık geleneği tüm özellikleriyle günümüzde de sürmekte
ve yörede pek çok halk ozanı yetişmektedir.
Kars’ta Ramazan da ve uzun kış gecelerinde ya da eğlence ve düğünde aşıklar,
ustalardan ve kendilerinden deyişler çalıp söyler, halk öykülerini anlatır, atışmalar
düzenler, muammalarla birbirlerini sınarlar. Bu toplantılarda Dede Korkut Hikayeleri
yanında, Aliyar, Cihan Abdullah, Asuman ile Zeycan, Arzu ile Kamber, Kerem ile Aslı,
Latifşah, Kiziroğlu, Saraçoğlu, Yaralı Yusuf gibi halk öyküleri anlatılır, dersler çıkartılır.
Şiirleri günümüze ulaşabilmiş eski aşıklarımızdan bazıları şunlardır: Toruni
(Deruni) XVII. Yüzyılda yaşamıştır. Dede Kasım XVII. Yüzyıl sonları ve XVIII. Yüzyıl
başlarında yaşamıştır. Aşık Tüccari (1729-1805), Aşık Şenlik (1850-1913), Kağızmanlı
Hıfzı (1893-1918), Aşık Avasl (1886-?).
Kars’ın yetiştirdiği günümüz aşıklarında bazılarının doğum tarihleri ve mahlasları
şöyledir: Şeref Taşlıova (1938-Taşlıova), Murat Çobanoğlu (1940-Çıbanoğlu), Mevlüt
İhsani (1928-İhsani), Sefer Taşkıran (1942-Firgani), İsmail Cengiz (1928-Azeri), Nuri
Çırağı (1848-Çırağı), İhsan Deniz (1930-Şahbazoğlu).
Maniler : Kars’ta mani söyleme geleneği günümüzde de tüm canlılığıyla
yaşamaktadır. Düğünlerde, tarlada, çeşme başlarında, toplantılarda maniler söylenir.
Atışmalar yapılır. Çeşitli Türk oyunlarının özelliklerini taşıyan maniler, tarlada çift
sürerken söylenen kotanlamalar zengin bir dağarcık oluşturur. Karapapak oymağı ağzıyla
söylenmiş birkaç mani:
Bulağa yağdı biyan
Islandı paltar çamaşır yuyan
Mehlenize goymurdun
Goynuna girdim uyan
Bulah başı toz olar
Üstü dolu kız olar
Her ne desen gıza de
Gelin hilebaz olar
Kotanlama : Toprağı kabartmada kullanılan pullukların büyüğüne yörede kotan
denilmektedir. Kotan sürerken söylenen manilere ise kotanlama, kotanı sürene majgal her
boynu (çifti) yönetene de hodakh denir. Hodakhlar zevkle çalışmak ve gece uyumamak
için kotanlama okurlar. Bu okumalar karşılıklı ve doğaçlama olur. Her dörtlükten sonra bir
ağızdan “hooooo” diye bağırılır. Kotanlamaların konusu doğa-insan ilişkisidir. Herhangi
bir olay karşısında söylenir. Hodakh tarladaki taşın altından yılan çıktığını gördüğünde:
Şu ağ taşı kaldırırsam.
İnce yılan öldürürsem.
Yılan inceden öter.
İncili dağda gül biter.
Hooooooo...
166

Efsaneler : Kars efsanelerinde masalsı öğelerin ağır bastığı görülür. Yörede Orta
Asya kökenli gök kültünden kaynaklanan pek çok söylenceye rastlanır. Bunların oluşması
ve yaşamasında günümüzde de anlatılagelen Dede Korkut hikayelerinin etkili olduğu
görüşü vardır. Kars’ın 40 km doğusunda yer alan Anı ören yeri için de bir çok efsane
anlatılır. Efsanelerde gök kültüne ilişkin motiflerle Anı kaynaşmış gibidir. Yöredeki
efsanelere birkaç örnek şunlardır:
- Kar-su (Kars) Kalesi’nin adına ilişkin efsane
- Ani kuyusunda kışlayan bulut ejderhası efsanesi
- Anı’nın yıkılışına ilişkin efsane
- Urum Papa’nın yedi olmaz işine ilişkin efsane
- Üç uğuz kardeşler efsanesi
Halk Müziği ve Geleneksel Oyunlar : Kars ve yöresi, buraya yerleşen değişik
etnik topluluklar nedeniyle halk müziği ve oyunları yönünden zengindir. Bar yöresidir ki,
yerli halk yanında Azeriler ve Türkmenler de, bar oynar. Köylerde ise seyirlik oyunlar
yaygındır.
Halk Müziği : Kars, türküleri ve oyun havalarının ezgi yapısı ve ritim özellikleriyle
çok renkli yörelerdendir. En önemli özelliği de aşıklık geleneğini yaşatan tek il olmasıdır.
Halk Müziği Araçları : Yöre halk sazları yönünden de çeşitlilik gösterir. Aşıklar
genellikle meydan sazı (Divan sazı) çalarlar. Bağlama ailesinin tüm sazları tezeneli ve
tezenesiz çalınır. Tar, Azeri türkülerinde çalınır ve tel anlamındadır. Bağa ve boynuzdan
yapılan mızrapla çalınır. Üflemeli sazlardan zurna, dilli ve dilsiz kaval, zil zurna denilen
küçük boy zurnalar, meyi ve balaban da yaygındır. Yaylı sazlardan Azeri kemane,
Anadolu’nun öbür yörelerdeki kemanelerden çok büyüktür ve dizde çalınır. Vurmalı
sazlardan davul, zilli sallama, tef, koltuk, davul, kasnak içinde küçük demir halkalar
çakılmış değişik tefler, kaşık, zil, tongurdak başlıca sazlardır.
Geleneksel Oyunlar : Kars, geleneksel oyunlar bakımından en zengin illerdendir.
Bunun nedeni değişik kültür birikim olan insan topluluklarının yöreye yerleşmesidir.
Türkmen boyları, Azeriler ve Doğu Anadolu yöresi insanlarının oyunları bir arada
görülebilir.
Halk Oyunları : Kars, halk oyunları yönünden, bar bölgesine girer. Halaylara ve
samahlara da kimi ilçe ve köylerde rastlanır. Tek halkalı, çift halkalı oyunlar olduğu gibi,
karşılama biçiminde oynanan oyunlar da vardır. Kars halk oyunları çoğunlukla kaçma
(kadın-erkek) oynanır. Kars’ın kimi ilçelerinde ki oyunlarda nitelikli bir görünüm
açısından, Kafkas oyunlarıyla benzerlikler görülür. Orta oyunu özelliğinde konulu, öykülü
danslarla da günlük olaylar, savaşlar ve olağanüstü konular simgelenir. Nanay denilen,
çalgısız oyun havaları da yaygındır.
Bara Artvin ve Kars yörelerinde “yallı” denilmektedir. Toplu barlara genellikle
küçük yörelerde rastlanmaktadır. Dağlık yörelerdeki barlar çoğunlukla beceri gerektiren
hızlı oyunlardır. Açık havada davul zurna, kapalı yerlerde ney ve davul eşliğinde oynanır.
Kimileri öbür illerde de bir takım ayrılıklarla oynanan barlar şunlardır: Düz Bar’a,
Ağır Bar, Bar Sekmesi, Tütiye, Mahmudiye, Aşırma (Tek Ayak Bar), Üç Ayak Bar,
Çember Sıçratma (Tik Bar), Bekir-Bengi, Karapürçek, Ters Bar, Tek Tamzara, Çift
Tamzara, Sarhoş Barı, Daldalar, Tavuk Barı, Erzingan Deresi, Kars’ın Önü, Durna Barı,
Hoşbilezik (Altun Yüzük), Mustafa Barı, Kotan Barı, Can Maral (Göçerdin Vurdum),
Zencirli Köroğlu, Dur Yerinde (Şüreğel Barı), Ardahan Barı, Yayla Barı, Köroğlu Barı,
Koçarı Barı, Temur Ağa, Deliloy, Laçın Barı, Papuri (Pağpuru), Sallama, Gülüm Oğlan,
Ay Işığı, Bir Gül Ektim, Diz Kırma, Kır-Al, Boyakçının Gelini, Hey-Narı, Kundurayı Mor
Boyarlar, Şerbeti Kaldı Tasta, Bu Gelen Nahır Mıdır, Şorul, Almalı Dağlar, Senalar, Bizim
Bağda, İndim Derede Durdum, Dağdan Kestim Değnek;
167

Karapapak denilen Türkmenlerin oynadığı Terekem, Ağır Terekeme, Tellice, Lezgi
(Hengi), Koloş, Orta Çala, Süsen Sümbül, Kalender, Memmet Bağır, Alma Dere, Çil
Horuz, Düz Yallı, Narı, Şanalım, Kesme;
Azerbaycan asıllı toplulukların oynadığı Edilceben Senem, Ceylani, Askerani
(Gence), Mirzayi, Kaşengi, Lezgi, Beşaçılar, Nez Beri (Naz Barı), Lale, Kuçeler (Köşeler),
Enzeli, Karabağ, Uzun Dere. Arzuman, Iğdır Yallısı, Sincani (zengani), Gümürü Yallısı,
Gulbi;
Doğu Anadoludan gelen toplulukların oynadığı Delilo, Koççeri, Gölenin Düzü, Hay
Molo, Nare, Lorke, Gaçke Barı, Kule, Hey Narı, Berzini, Çepik, Hekari gibi halk oyunları
oynanmaktadır.
Resim 30: Kafkas Oyun Ekibi
168

Resim:36 Yöresel Halk Oyunları Ekibi (Kaynak: Kars 2003 İl Yıllığı)
Çocuk Oyunları : Yörenin çocuk oyunları, diğer yörelerdeki oyunlara benzer.
Resim 31: Turizm Oyun Ekibi
Kars El Sanatları : Her sanat eseri, onun hammaddesinin en bol bulunduğu yerde
üretilir. Halı, kilim ve benzeri dokumalar da bu kaidenin dışında kalamaz. Bir hayvancılık
bölgesi olan, koyun yetiştirilen Kars ve çevresinde de, bu kaideye uygun olarak, yıllar
boyu halı, kilim, cecim, zili, sumak ve çiği kilimi gibi çeşitli kirkitli (Dokunurken kirkit
olarak bilinen tarak kullanılan dokumalar) dokumalar yapılmıştır.
Resim-32: “Geve” adı verilen post taklidi tüylü dokuma, Çevresi zili tekniği ile
süslü
Arkeolojik ve tarihi vesikalara göre, dünyanın en eski kavimlerinden olan Türkler,
halı, kilim ve benzeri dokumaların da mucitlerdir. Düğümlü halının vatanı, Türklerin
Anayurdu Batı Türkistan’dır. Araştırmalar burada yaşayan kavimlerin, hayvanlarından elde
ettikleri yünlerle, hayvan postunu taklit ederek, suni post elde ettiklerini ortaya koymuştur.
İşte bu suni post görünüşündeki dokuma ile, halının en iptidai şekli ortaya çıkmış ve bu
dokuma, halının öncüsü olmuştur.
169

Bu suni post, ilk defa çul dokuma üzerine, saçak yünleri düğümlemek suretiyle elde
edilmiş; bu dokuma giderek çeşitli aşamalar geçirmiş, saçak yün yerine eğrilip bükülmüş
iplik kullanılarak, halı meydana gelmiştir. Halının ilkel örneği olan, suni post
görünüşündeki dokumanın ortaya konuluşundan bu yana, yüzyıllar geçmesine rağmen, bu
dokumanın benzerini, günümüzde de görmek mümkündür (resim-1). Dokumada yenilikler
yapılmış, ters tarafı zili yanğışları (motifleri) ile süslenmiştir (resim-2). Bu dokumaya
Kars’ta ve Doğu Anadolu’nun öteki illerinde, genellikle “geve” denilmekte iken;
Azerbaycan ve Kağızman da “hırsek” orta ve batı Anadolu da “tülü, tülüce ve filikli”
denilmektedir. Bu dokuma da, aynen halı gibi dokunur. Aradaki fark, geve de tüylü yüzey
için boyanmış ve boyanmamış saçak yün, halı da ise eğrilip bükülmüş yün iplik kullanılır.
Bu dokuma, düğümlü halının yani Türk halıcılığının öncülüğünü temsil eden bir örnek
olarak, çok önemlidir. Ne yazık ki, önemi bilinmediği için müzelerde bunlara yer
verilmemiştir. Halıcılığın öncüsüne örnek olan bu dokumanın mutlak suretle müzelerimize
alınıp korunması ve tanıtılması gerekir.
Resim 33: Bir “Geve” nin tersten görünüşlü tersi, zili dokuma
Vaktiyle Kars’ın özellikle kırsal kesiminde, yaylakçı ve yerleşik hayatta devamlı
dokunmuş olan bu dokumaya “geve” denilmesinin yanında, Kars’ta ayrıca büyük halılara
da “geve” denilmektedir. Önceleri pek çok dokunmuş olmasına rağmen, ne yazık ki, bu
gün ancak eskiden dokunmuş olanlara, ender olarak evlerde veya halı dükkanlarında
rastlanmaktadır. Bu tür dokumalar artık yapılmamaktadır. Kars’ta gevenin yanı sıra,
dokuma teknikleri ve görünüşleri birbirinden çok farklı olan; zili, sumak, kilim, cecim ve
çeşitleri ile çiği kilimi gibi kirkitli dokumaların hemen hepsi dokunmuştur.
Kars’ta çok değişik ve geometrik desenli (resim-3), çeşitli kilimler dokunmuş,
kilimler üzerine ayetler yazılmış, ayrıca kilimler ve halılar üzerinde Göktürk harfleri ve
eski Türk damgaları işlenmiştir (resim-4). Vaktiyle Sarıkamış’a bağlı olan Bardız
Nahiyesinde kufi yazılı tarihi belge niteliğinde kilimler dokunmuştur. Bunlardan biride
Enver Paşaya hediye edilmek üzere dokunmuş ve bugün Ankara Etnoğrafya Müzesinde
bulunan kufi yazılı Bardız kilimidir. Kilimde 1914-1918 yılları arasındaki tarihi olaylar,
kufi yazılarla yazılmıştır. Çok ince bir sanat eseri olan bu kilimin ortasında 12 mısralık bir
kahramanlık şiiri yazılıdır
170

Kilimin ortasındaki dikdörtgen içindeki şiir şu şekildedir:
Yine çıktı asümana nam (ü) şanı Türklerin;
Titredi düştü lerze can evine düşmenin,
Kılıcımız Oğuzidir, yetiştir murada,
Binler yaşasun sevgülü Hakan’ı Türklerin.
Vatanın mübarek uzvu Kars, (Ardahan), Batum
El uzadup maderi’ne kılmakta hücum,
Kahramanlar yolu açtı, Türkistan’a gidelim,
Yaşasun şeci ordu, merdaneleri Türklerin.
Bugün güzel Bayram içre, Alem-i İslamiyan
Terennümde ruhlarımız, Millet oldu kamyab
Düşmenimiz melül (mahzun) cümle dostlar şadüman
Yaşasun muhterem vüzerası, vükelası Türklerin.
Resim-34: Bir ucunda yaba, öteki ucunda deveboynu motifleri işlenmiş kilim.
Kars Orijinal 1988
171

Resim 35: 1918’de Kars, Ardahan ve Batum’un (Üç Sancağın) kırk yıllık Rus
işgalinden kurtuluşunu anlatanKufi yazılar bulunan Bardız Kilimi. (Kilim o yıllarda
Kars’ın Sarıkamış Kazasına bağlı bulunan Bardız’ınHamas Köyünde dokunmuştur.)
172

G.2 – Turizm Çeşitleri :
İlimizde bulunan turizm türleri aşağıya çıkarılmıştır.
1- İş turizmi (Kongre turizmi vb.)
2- Sağlık turizmi
3- Rekreasyon turizmi (Boş zamanları değerlendirme, eğlenme, dinlenme vb.)
a- Dini turizm
b- Kültür turizmi
c- Dağ turizmi
d- Yayla turizmi
e- Av turizmi
f- Kış turizmi
g- Eko turizmi
G.3 – Turistik Altyapı :
G.3.1 – İklim Özellikleri :
Yöre genel olarak karasal iklimin etkisi altındadır. Gerek yaz ve kış ayları, gerekse
gece ve gündüz arasında açık farklar vardır. Yörede, kış mevsiminde yağışın büyük
çoğunluğunu kar oluşturmaktadır. En yüksek kar örtüsü kalınlığı ise 200 cm ile Mart
ayında görülmektedir. Ortalama kar yağışlı günler sayısı yıl içinde 56 olmasına rağmen,
yerde kalma süresi 142 gündür.
G.3.2 – Gelişme Potansiyeli :
Sarıkamış ve çevresi; “Alp disiplini”, “Kuzey disiplini” ve “Tur kayağı” etkinlikleri
için çok uygun koşullara sahiptir. 2 adet telesiyej, 1 adet teleski tesese hizmet vermektedir.
Diplomalı kayak öğretmeni ve kiralık kayak malzemesi temini mümkündür. İlkyardım,
güvenlik ve sağlık hizmetleri verilmektedir. Sarıkamış kayak merkezi; hızlı bir gelişme
içindedir. Toplam 1040 yatak kapasiteli 4 otel inşaat halindedir.
Sarıkamış çevresinde, hem kış sporları hem de kış turizmi bakımından en çekici
alanları Cıbıl Tepe (2634 m.) ve Süphan Dağı (2909 m.) teşkil etmektedir. Ulaşım,
elektrik, haberleşme, içme ve kullanma suyu gibi alt yapı sorunları bulunmayan bu alanlar,
çevre ve doğal güzellikler bakımından, çok üstün değerlere sahip sarıçam ormanları içinde
yer almaktadır.
G.3.3 – Yer Seçilme Nedenleri ve Kriterleri :
1- Alp ve kuzey disiplini kış sporları uygulamaları için elverişli koşulları sağlamış
bulunması
2- Kıristaliye diye tabir edilen kar kalitesinin çok iyi olması sarıçam ormanlık alanını
içinde yer alması,
3- Kış Turizmi ve Kış sporlarına uygun olması ve Türkiye’nin sayılı kayak
merkezlerinden birinin olması,
4- Yörenin genel olarak karasal iklimin etkisi altında bulunması, normal kış koşullarında
1,5 m dolayında kar kalınlığının bulunması 120 gün/yıl süreli kayak mevsimine sahip
olması,
5- Sarıkamış yöresinde araştırma kapsamına giren yerlerde içme ve kullanma suyu
temininde herhangi bir sorunla karşılaşılmayacağından,
6- Av turizmi bakımından da zengin kaynaklara sahip bulunması,
7- Sarıkamış Türkiye’nin sayılı kayak merkezlerinden birisi olarak seçilmiştir.
8- Ulaşım Kars ve Erzurum’a yakın olması,
9- Kars’ta tarihi ve kültürel eserlerin bulunması gibi nedenlerle yer seçimi yapılmıştır.
173

Kış sporları ve kış turizmi bakımından Türkiye’nin birinci derecede öncelikli beş
merkezinden biri olan Kars-Sarıkamış; 2200-2900 metre yükseklik gösteren bir plato
üzerinde yer almaktadır. Tüm çevresi sarıçam ormanlarıyla kaplı bulunan Kars-Sarıkamış
İlçe merkezi, Kars’a 60 km, Erzurum’a 156 km, Kars havaalanına ise 40 dakika süreli
ulaşım mesafesi içinde bulunmaktadır.
Resim 36: Sarıkamış Kayak Merkezi
174

Resim 37:Sarıkamış Kayak Merkezi’nin Zirvesi Cıbıl Tepeden Çevrenin Görünümü
Resim 38 : Sarıkamış Kayak Merkezi’nin Zirvesi Cıbıl Tepeden Çevrenin
Görünümü
175

Resim 39: Sarıkamış İlçesi ve Ormanlarından bir görünüş
176

Resim 40: Sarıkamış Kayak Merkezi’nden Bir Görünüm
Resim 41: Sarıkamış Sarıçam Ormanlarından Görünüm
177

Nazım imar planları, Turizm Bakanlığınca hazırlanmış bulunan Sarıkamış Kayak
Merkezi toplam olarak “15000 kayakçı/gün” potansiyel kullanım kapasitesi sunmaktadır.
İlçe merkezinin güneydoğusunda Cıbıl Tepe 2200-2634 m, batısında Süphan Dağı 2200-
2900 m, doğusunda ise Ağbaba Dağı 2200-2810 m kayak alanları yer almaktadır. Bu üç
yer arasında “birinci geliş bölgesi” olarak saptanmış ve öncü-örnek yatırımlara açılmış
olan Cıbıl Tepe kayak alanı, yaklaşık “5000 kayakçı/gün” büyüklüğünde bir kapasite
sunmaktadır.
İmar planı ve alt yapı yatırımları Turim Bakanlığınca gerçekleştirilmiş olan Cıbıl
Tepe kayak alanında 2 adet telesiyej tesisi bulunmaktadır. 1. Etap telesiyej tesisinin
uzunluğu 1437 m. 2. Etap telesiyej tesisinin uzunluğu ise 1807 m. dir. Sarıçam ormanları
ile ünlü olan Sarıkamış çevresi özellikle Alp ve Kuzey disiplini kayak uygulamaları ile
“Kayak Safari” ve kızakla geziler için uygun ortamlar sunmaktadır.
G.3.4 – Alt Yapının İmar Durumu :
Kars-Sarıkamış kayak merkezinin 1/1000 ölçekli imar planı 04.04.1991 tarihinde ve
21.08.1992 tarihinde de tadilat yapılarak uygulamaya konulmuştur. İman planları kararları
doğrultusunda, İmar Kanununun 18. Madde uygulaması yapılarak imar planında öngörülen
yol, yeşil alan ve otoparklar bedelsiz olarak kamuya intikali sağlamak üzere tapu tescil
işlemleri tamamlanmıştır.
Planlanan Sahada: 29750 m2 Orman Mülkiyeti, 23891 m2 Belediye Arazisi, 28378
m2 Hazine Mülkiyeti, 67030 m2 Özel Mülkiyet bulunmaktadır.
Orman ve hazine arazilerinin Turizm Bakanlığına tahsisi ile ilgili işlemler
tamamlanmıştır. Planlanan kayak merkezi, değişik büyüklükte 16 adet konaklama tesis
alanı, 15 adet pansiyon alanı, 5 adet günübirlik, 1 adet ticaret merkezi, 1 adet sağlık
merkezi teknik alanı, idari merkez ve Resmi kurum dinlenme alanı bulunmaktadır.
Konaklama alanlarında 2250 yatak otel, 375 yatak pansiyon kapasitesi olmak üzere toplam
2625 yatak öngörülmüştür. Bunun 680 yatağı ormana, 460 yatağı hazineye, 360 yatağı
Belediyeye ve1125 yatağı da şahıslara ait arsalar üzerindedir.
Kayak Merkezinde, ihtiyaç duyulan alt yapılarda, elektrik hattı TEK’çe
tamamlanmış ve Kayak Merkezine elektrik verilmiştir. Karayolu bağlantısı ve iç yolların
yapımı, Karayolları Erzurum Bölge Müdürlüğü tarafından gerçekleştirilmiştir. Güzergah
çalışması ve sanat yapıları inşaatı ile yolların stabilize ve asfaltlama çalışmaları
tamamlanmıştır. Planlama sahasında öngörülen konaklama ve günübirlik alanların ihtiyacı
için 500 m3’lük depo tamamlanmış ve gerekli su Sarıkamış ana deposundan temin
edilmiştir.
G.4 – Turist Sayısı :
Yılı : Yerli : Yabancı : Toplam :
2001 48072 12173 61245
2002 18721 9675 28396
Konaklama Tesisleri ve Kapasiteleri :
Tablo 43: Turizm İşletme Belgeli Konaklama Tesisleri ,İl Kültür ve Turizm
Müdürlüğü, 2003
Tesisin Adı Belge Türü Sınıfı Kapasitesi
Sim-Er Oteli İşletme Belgeli 3 Yıldız 154 Oda, 308 Yatak
Kara bağ Oteli “ “ 3 Yıldız 60 Oda, 102 Yatak
Güngören Oteli “ “ 2 Yıldız 29 Oda, 58 Yatak
Halitoğulları Oteli “ “ 3 Yıldız 20 Oda, 24 Yatak
Çamkar Oteli “ “ Günübirlik 55 Oda, 120 Yatak
178

Tablo 44: Turizm Yatırım Belgeli Tesisler (İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü verileri
2003)
Tesisin Adı Belge Türü Sınıfı Kapasitesi
Toprak Sarı Çam Oteli Yatırım Belgeli 5 Yıldız 226 Oda, 488 Yatak
Dedeman Oteli “ “ 3 Yıldız 78 Oda, 174 Yatak
Kaynak
İlimizdeki Yatırım Belgeli Konaklama Tesisileri
Tablo 45: Belediye Belgeli Konaklama Tesisler(İl Kültür ve Turizm
Müdürlüğü,2003 )
Tesisin Adı Belge Türü Sınıfı Kapasitesi
Temel Oteli Belediye Belgeli 1. Sınıf 21 Oda, 33 Yatak
Kent Oteli “ “ 1. “ 22 Oda, 41 Yatak
Kervansaray Oteli “ “ 1. “ 40 Oda, 70 Yatak
Asya Oteli “ “ 1. “ 31 Oda, 53 Yatak
Akgül Oteli “ “ 2. “ 19 Oda, 32 Yatak
Nursaray Oteli “ “ 2. “ 24 Oda, 40 Yatak
Polat Oteli Kağızman “ “ 2. “ 18 Oda, 77 Yatak
Sarıkamış Oteli “ “ 1. “ 48 Oda, 105 Yatak
G.5 – Turizm Ekonomisi :
Turizm ekonomik faaliyetlerin gelişmesine yol açar. Çünkü Turist gezmek, görmek
ve eğlenmek için gelir. Bu ihtiyaçlarını karşılarken para harcar.
Bu faaliyetlerden oteller, restoranlar, eğlence yerleri, otobüs işletmeleri, taksiciler,
her türlü esnaf, rehberler, seyahat acentaları, hatta ayakkabı boyacıları ve seyyar satıcıları
kadar herkes para kazanır.
Otel, tatil köyü, eğlence merkezi, işyeri gibi yatırımlar çoğaldıkça ekonomi canlılık
kazanır. Gerek bu yatırımları gerçekleştirmede ve gerekse yapılan tesisleri işletmek için
insan gücü gerekir dolayısıyla da insanlarımız için geniş iş alanları açılmış olur.
Turistlerin yabancı paralarla yaptıkları harcamalar Ülkemize döviz kazandıracaktır.
Böylece kalkınmamız için gerekli olan dövizi elde etmiş oluruz.
G.6- Turizm Çevre İlişkisi:
Turizm çevre ile direkt ilişkisi vardır. Çünkü doğal ve kültürel varlıkları
korunmayan bir çevrede turizm gelişemez. İnsanlar doğayı ve kültürel varlıklarını
korudukları ölçüde Turizm’ den kazanç elde edebilirler. Bu nedenle turizm kendi varlığı ve
elişimi için çevreyi koruyan yada korumak zorunda olan bir sektördür.
G - TURİZM
KAYNAKLAR
• Kars İl Yıllığı, 2003
• İlKültür ve Turizm Müdürlüğü, 2003
179

(H) – TARIM
H.1 – Genel Tarımsal Yapı :
Kars İlinin 9444 km2 olan toplam yüzölçümünün 351959 hektarı (% 34,75) tarım
arazisi, 396031 hektarı (% 39,11) çayır-mera arazisi, 37700 hektarı (% 3,72) orman arazisi,
227010 hektarı (% 22,42) ise yerleşim alanı ve kullanılmayan arazi olarak
kullanılmaktadır.
Grafik 6 : Kars İl Arazi Dağılımı ( İl Tarım Müdürlüğü verileri, 2003)
36,33%
,72%
Tarım
Çayır
Orman
Yerleşim
24,96%
3,99%
İlin tarım arazisinin yaklaşık % 99,88’i tarla alanı olarak kullanılmaktadır. Geriye
kalan yaklaşık % 0,12’lik tarım arazisini ise bağ ve bahçeler oluşturmaktadır. Sebze
bahçeleri 208 hektarlık bir alan oluştururken, meyve ağaçlarının alanı 207 hektardır.
342582 hektar olan tarla arazisinin yaklaşık % 70’i ekilmekte, % 30’unda nadas
uygulanmaktadır.
Grafik 1 den görüldüğü üzere Kars’ta çayır ve mera alanlarının oranı yüksek (%
34,7), orman alanlarının oranı ise düşüktür (% 4). Türkiye genelinde ise mera alanlarının
oranı ile orman alanlarının oranı birbirine eşit olup % 26 dır. Kars ilinde çayır ve mera
alanlarının fazlalığı hayvancılık için bir potansiyel oluşturmaktadır.
H.2 – Tarımsal Üretim :
Kars İlinde yapılan tarımsal üretimde yetiştirilen ürünler, kapladıkları alanlar ve
sulanma durumları şu şekildedir;
Tablo 46: İlimizdeki Tarımsal üretim ürünleri
Üretimin Cinsi Sulama Durumu Yüzdesi (%) Arazi Miktarı (ha.)
Hububat Sulanmıyor 67.56 237.793
Endüstri Bitkileri Sulanıyor 1.2 4.236
Bağ-Bahçe Sulanıyor 0.44 1.553,5
Yem Bitkileri Sulanmıyor 5.9 20.778,5
Bakliyat Sulanmıyor 0.07 28
Nadas Sulanmıyor 24.88 87.570
TOPLAM 100 351.959
180

H.2.1 – Bitkisel Üretim
H.2.1.1 Tarla Bitkileri
H.2.1.1.1 – Buğdaygiller :
Kars genelinde hububat olarak sadece arpa ve buğday üretilmekte olup, diğerleri
yok denecek kadar azdır. Üretim içinde ekim alanı daha fazla olan arpadır. İlimizde
üretilen hububat ürünlerinin ekim alanı ve üretim miktarı aşağıdaki tabloda verilmiştir.
Tablo 47: İlimizdeki hububat ürünleri ekim alanı (İl Tarım Müdürlüğü , 2003)
Bitki Adı Ekiliş Alanı (ha.) Üretim (ton)
Buğday 119.400 158.280
Arpa 118.393 159.968
TOPLAM 237.793 318.248
H.2.1.1.2 – Yem Bitkileri :
Kars genelinde yem bitkileri üretimi olarak yonca, korunga ve fiğ üretimi
yapılmaktadır. İlimizde üretilen yem bitkilerinin ekim alanı ve üretim miktarları aşağıdaki
tabloda verilmiştir.
Tablo 48: İlimizdeki yem bitkileri ekim alanı (İl Tarım Müdürlüğü , 2003)
Bitki Adı Ekiliş Alanı (ha.) Kuru Ot Üretimi (ton)
Yonca 1.586 14.946
Korunga 11.715 35.682
Fiğ 7.477,5 1.210
TOPLAM 20.778,5 51.838
H.2.1.1.3 – Endüstriyel Bitkiler :
Kars genelinde endüstriyel bitkiler olarak üretimi yapılanlar şekerpancarı, patates ve
ayçiçeğidir. İlimizde üretimi yapılan endüstriyel bitkilerin ekim alanı ve üretim miktarları
aşağıdaki tabloda verilmiştir.
Tablo 49: İlimizdeki endüstiyel ekim alanı (İl Tarım Müdürlüğü , 2003)
Bitki Adı Ekiliş Alanı (ha.) Üretim (ton)
Şekerpancarı 2.280 149.400
Patates 1.953 45.437
Ayçiçeği 3 15
TOPLAM 4.236 194.852
Kars ilinde baklagil üretimi tarla bitkileri üretimi içindeki payı % 0,03’tür.
Aşağıdaki tabloda baklagil üretim alanı ve miktarı verilmiştir.
181

Tablo 50: İlimizdeki baklagil üretimi (İl Tarım Müdürlüğü , 2003)
Bitki Cinsi Ekiliş Alanı (ha.) Üretim (ton)
Fasulye 23 165
Y. Mercimek 5 30
TOPLAM 28 195
H.2.1.2 – Bahçe Bitkileri
H.2.1.2.1 – Meyve Üretimi :
Türkiye genelinde meyve üretimi yapılan alanlar tarım alanlarının % 5’ini
oluşturmaktadır. Kars’ta ise bu oran % 0,06’dır. Aşağıdaki tablodan da izleneceği gibi
meyve üretimi elma ve kayısı haricinde daha çok öz tüketime yönelik olarak
yapılmaktadır. Üretilen elmalar tamamen mahalli pazarlarda satılmasına rağmen kayısının
önemli bir bölümü kurutularak dış pazarlara da gönderilmektedir. 2001 yılı verilerine göre
il genelinde meyve veren ağaç sayısı 136265 adet olup, bu meyve ağaçlarından toplam
olarak 7982 ton/yıl meyve üretimi yapılmıştır. İl genelinde meyve üretimi ile ilgili veriler
aşağıdaki tabloda verilmiştir.
Tablo 51: İlimizdeki Meyve üretimi (İl Tarım Müdürlüğü, 2003)
Meyve Türü Toplu Meyve Ağaç Sayısı Ort. Verim Üretim (ton)
Alanı (ha.)
(kg/ağ.)
Armut 181 8.420 41,1 416
Ayva 9 500 50 25
Elma 885,5 38.580 38,8 1.754,6
Erik 15.5 9.900 40 491,2
İğde 3 1.850 10 18,5
Kayısı 91 92.000 50 400
Zerdali 3 1.560 30 61,6
Kiraz 6.5 5.300 25 107
Şeftali 1,4 960 50 28
Vişne 3,4 8.670 20,1 175,2
Ceviz 1 9.450 75 933,5
Dut 13 3.600 50 150
TOPLAM 1.213,4 180.790 - 4.560,6
182

H.2.1.2.2 – Sebze Üretimi :
Tablo 52: Sebze Üretimi (İl Tarım Müdürlüğü, 2003)
Sebze Türü Üretim Alanı (ha.) Üretim (ton)
Lahana (beyaz) 36 21.048
Marul 1,4 1,4
Ispanak 0,5 1
Tere 0,75 1
Dereotu 1 1,6
Maydanoz 0 0
Fasulye (taze) 11,9 43,3
Bal Kabağı 0,6 12
Kavun 6 21,6
Karpuz 20 120
Hıyar 2,5 5
Patlıcan 0 0
Domates 15,7 45,7
Biber 4,08 4,6
Soğan (taze) 45,5 175
Havuç 8,23 55.3
Turp 1,25 20
Şalgam 0,2 4
TOPLAM 150,21 532,548
Türkiye genelinde tarım alanlarının % 3’ün de sebze üretimi yapılırken, Kars’ta
sebze tarımı yapılan alan % 0,06 da kalmaktadır. Sebze tarımının gelişmesini engelleyen
en büyük faktör iklim kısıtıdır. Ancak Kağızman ve Digor bölgeleri nispeten daha
yumuşak iklime sahip olması nedeni ile birçok sebzenin üretimine son derece uygundur.
Bu bölgedeki sebze üretimi daha çok öz tüketime yönelik yapılmaktadır. Kars’ın diğer
bölgelerinde özellikle Karadeniz yöresinden gelen çiftçiler tarafından lahana, havuç gibi
kışlık sebzelerin üretimi yapılmaktadır.
2001 yılı verilerine göre il genelinde 208,2 hektar sebze ekim alanında 1811 ton
sebze üretimi gerçekleştirilmiştir. Sebze üretimi de meyve üretimi gibi yöre halkının
çoğunluğu tarafından bilinmemektedir. Kars ilindeki sebze üretimi ile ilgili tablo üst tarafta
verilmiştir.
H.2.2 – Hayvansal Üretim
H.2.2.1 – Büyükbaş Hayvancılık :
Kars ilinde 2000 yılı itibariyle büyükbaş hayvan varlığı 250596 adettir. Türkiye
genelinde mevcut büyükbaş hayvan sayısı 11031000 adet olup bu rakamın %2,3’ü Kars’ta
bulunmaktadır. 2002 yılı verilerine göre ise 284464 adet büyükbaş hayvan mevcuttur. Bu
nedenle hayvancılık Kars için önemli bir ekonomik güçtür.
Kars Merkez, Sarıkamış, Selim ve Susuz İlçelerini içine alan Kars Platosunda
hayvan yetiştiriciliği yüksek oranda yapılmaktadır. Bu bölge, Kars ilinin en büyük
yüzölçümüne (5134 ha.) ve geniş çayır-mera alanlarına sahip bölgesidir. Bu bölgeyi
Kağızman, Digor bölgesi ile Arpaçay, Akyaka bölgeleri izlemektedir.
Kars ilinde saf ve kültür melezi ırkının en yüksek olduğu bölge Kars Platosunun
olduğu bölgedir. Kars ili sığır populasyonu genetik kalitesinin yükseltilmesi amacıyla
Tarım ve Köyişleri Bakanlığı İl Müdürlüğü personeli tarafından bedelsiz olarak yürütülen
183

suni tohumlama çalışmaları 1995 yılında yapılan yasal değişiklik sonucunda bedelli hale
dönüştürülmüş, böylece özel sektör kuruluşları için de çekici hale getirilmiştir. 2001 yılı
tabi tohumlama çalışmaları 23 adet boğa ile sürdürülmekte iken Özel İdare Müdürlüğünün
kaynakları ile 50 adet tabi tohumlama boğası alınarak köy muhtarlarımıza dağıtılmıştır.
1996-2001 yılları arasında Kars ilinde yürütülen hayvan ıslahı çalışmalarının % 71’inde
tabi tohumlama, % 29’unda ise suni tohumlama yöntemi kullanılmıştır.
Yıllar itibariyle yapılan hayvan ıslahı çalışmalarının doğrultusunda Kars ilinin
büyükbaş hayvan populasyonun da ki genotip değişimin sağlanmasında yeterince başarı
sağlanamamıştır. Kars ilinde manda sayısı 2000 yılı verilerine göre 235 adet olup, bunların
135 tanesi Kağızman-Digor bölgesinde, 50 tanesi Merkez-Sarıkamış-Selim-Susuz
bölgesinde bulunmaktadır. Türkiye genelinde olduğu gibi Kars’ta da manda sayısında
düşüş görülmektedir. Kars ilinde buluna büyükbaş hayvan sayılarını gösteren tablo altta
verilmiştir.
Tablo 53: İlimizdeki Büyükbaş ve Küçükbaş hayvan sayısı(İl Tarım Müdürlüğü,2003)
Hayvan Türü Hayvan Sayısı (Baş)
Sığır 258.299
Manda 212
Koyun 307.079
Keçi 27.531
Tek Tırnaklılar 20.421
Toplam Büyükbaş (sığır ,manda) 258.511
Toplam Küçükbaş (koyun ,keçi) 334.610
Tablo 54: Hayvan Varlığımızın İlçelere Göre Dağılımı (İl Tarım Müdürlüğü, 2003)
İlçe Adı Koyun Keçi Sığır Tek Tırnaklı
Merkez 43.450 12.549 53.494 4.930
Akyaka 9.750 180 16.075 1.405
Arpaçay 48.000 2.870 31.355 1.366
Digor 52.600 1100 30.680 3.150
Kağızman 102.500 7.300 27.860 3.395
Sarıkamış 29.480 2.080 33.197 2.406
Selim 11.585 850 45.900 2.353
Susuz 9.714 602 19.738 1.416
TOPLAM 307.079 27.531 258.299 20.421
Kars ilinde büyükbaş hayvanlardan elde edilen süt üretimi aşağıdaki tabloda verilmiştir.
Tablo 55: İlimizdeki süt üretimi (İl Tarım Müdürlüğü verileri, 2003)
Hayvan Irkı Populasyondaki
Oranı (%)
Populasyondaki
Hayvan Sayısı
Sağmal
Sayısı
Verim
(kğ/yıl)
Süt Üretimi
(ton/yıl)
Sığır Kültür 4,5 11.856 4.415 3.500 15.452,5
Sığır Melez 21,1 54.666 22.799 1.500 34.198,5
Sığır Yerli 74,2 191.777 66.581 700 46.606,7
Toplam Sığır 100 258.299 93.795 - 96.257,7
K. Baş Hayvan - 334.610 155.591 50 7.779,550
TOPLAM 104.037,250
184

Tablo 56:Kesilen Hayvanlar ve Elde Edilen Et Miktarı (İl Tarım Müdürlüğü,2003)
Kesilen Hayvan Adeti Ortalama Karkas Ağ.(Kg.) Et Miktarı (ton)
Cinsi
Koyun 4263 19 80,997
Kuzu 1079 15 16,185
Keçi 1378 20 2,756
Oğlak 418 15 6,270
Sığır 12394 200 2478,800
TOPLAM 1953 - 2585,008
H.2.2.2 – Küçükbaş Hayvancılık :
1999 yılı DİE verilerine göre Kars’ta küçükbaş hayvan varlığı 625910 adettir. Aynı
yıl için Türkiye’de küçükbaş hayvan varlığının toplamı ise 38030000 adet olup, Kars’ın bu
rakamdaki payı % 1,65’tir. Kars ilinde, Merkez, Sarıkamış, Selim, Kağızman ve Digor
bölgelerindeki küçükbaş hayvan oranı diğer bölgelerdekine oranla daha yüksektir. Kars
ilinde yetiştirilen koyun ve keçilerin tamamını yerli ırklar oluşturmaktadır.
DİE verileri son on yıllık dönemde Türkiye genelinde küçükbaş hayvan varlığında
(koyun % 27,4, kıl keçisi % 22,4) önemli ölçüde azalma olduğunu göstermektedir. Türkiye
genelindeki bu azalışın Kars genelinde 1992-2001 yılları arasında daha yüksek oranlarda
(koyunda % 46, keçide %47) gerçekleştiğini göstermektedir. Ancak son yıllarda keçi
sayasındaki azalma taban bulmuş ve küçük nispette artış ve azalışlara bırakmıştır.
Son yıllarda küçükbaş hayvan populasyonunda meydana gelen hızlı azalma; meraya
olan baskının azalması nedeniyle mevcut populasyon için mera olanaklarının belli ölçüde
de olsa iyileşmesi sonucunu doğurmuştur. Bu durum sektörde pazara yönelik hayvansal
üretimin artacağı beklentisini doğurmaktadır. Bu artış gerçekleştiğinde ıslah çalışmalarına
olan talebin artması beklenebilir. Kars ilinde bulunan küçükbaş hayvan varlığının sayısı ve
süt üretimi ile ilgili tablo aşağıda verilmiştir.
H.2.2.3 – Kümes Hayvancılığı :
Kars ilinde kanatlılardan tavuk ve kaz sayı olarak en önemli türlerdir. İlde
tavukçuluk Pazar için üretim yapacak kadar gelişmemiştir. Bunun başlıca nedenleri; iklim
şartlarının olumsuzluğu, büyük tüketim merkezlerine uzaklığı ve ulaşım imkanlarının
kısıtlı olması yananda, uzun yıllardır devam eden göç nedeniyle iç tüketimin ticari amaçlı
üretimi teşvik edecek boyutlarda olmamasıdır. Son yıllarda küçük çaplı ticari üretimler
başlamıştır.
Fakat Kars Türkiye’de tavuk eti üretiminin % 0,0036, yumurta üretiminin % 0,13
gibi çok küçük bir dilimini üreten bir il olduğundan bu ürünlerin pazarlanmasından elde
edilen gelir sıralamasında Türkiye’de son sıralarda bulunmaktadır.
Kars ilinde ticari olarak et ve yumurta üretimi yapan işletmelerin sayısı ve
kapasiteleri yok denecek kadar düşük olup son birkaç yıldır özellikle merkez, Sarıkamış,
Selim ve Kağızman bölgelerinde yumurtacı kanatlı sayısında az da olsa bir artış
izlenmiştir. Kars ilindeki tavuk, kaz ve hindi sayısı ile yumurta üretimi hakkındaki veriler
aşağıdaki tabloda verilmiştir.
185

Tablo 57: İlimizde Tavuk Yumurta Üretimi (İl Tarım Müdürlüğü,2003)
İlçe Adı Tavuk Sayısı Yumurta Üretimi (ad/yıl) Kaz Sayısı Hindi Sayısı
Merkez 30.000 1.800.000 25.000 9.000
Akyaka 10.300 30.000 24.500 7.050
Arpaçay 30.000 800.000 35.000 3.300
Digor 7.200 400.000 2.00 1000
Kağızman 22.000 220.000 5.500 2.800
Sarıkamış 27.050 1.350.000 1.200 4.300
Selim 32.900 2.632.000 30.800 12.900
Susuz 10.318 1.289.750 3.544 798
TOPLAM 169.768 8.521.750 128.044 41.148
Tablo 58: Kovan Mevcudu ve Bal Üretimi (İl Tarım Müdürlüğü verileri, 2003)
İlçe Adı Kovan Sayısı Ort.Bal Üretim
Arıcılık Yapan
Köy Sayısı
Ver.(kg)
Merkez 6.050 121 35
Akyaka 710 1,5 13
Arpaçay 300 9 9
Digor 1.500 15 8
Kağızman 24.200 590 25
Sarıkamış 10.000 270 27
Selim 2.790 75,330 25+3mah.
Susuz 728 29 9
TOPLAM 46.278 1110,83
H.3 – Tarımsal Faaliyetler
H.3.1 – Pestisit Kullanımı :
Kars ilinde zirai mücadele amacıyla kullanılan ilaçların cinslerine göre dağılımı
aşağıda verilmiştir.
Tablo 59: İlimizde kullanılan zirai mücadele ilaçları ( İl Tarım Müdürlüğü, 2003 )
Pestisitler Kullanılan Toplam Miktarı (kg)
İnsektisitler 7350
Fugusitler 22000
Herbisitler 300
Akarisitler 25
Yazlık ve Kışlık Yağlar 10
Diğerleri 30
186

H.3.2 – Gübre Kullanımı :
Kars ilinde tarım amacıyla en çok kullanılan gübre ticari gübrelerdir. Çiftlik gübresi
tarım amacıyla pek kullanılmamaktadır. Ticari gübrelerden de en çok kullanılanları ve
gübreler hakkındaki bilgiler aşağıda verilmiştir.
Tablo 60: İlimizde kullanılan gübre türleri (İl Tarım Müdürlüğü, 2003)
GÜBRE ÇEŞİDİ MİKTARI (Ton) KULLANILAN
ALAN (da)
Amonyum Sülfat (%21 N) 50 2.500
Amonyum Nitrat (%26) 5.600 280.000
ÜRE (%46N) 1.100 73.300
DAP (% 18-46N ) 9.150 508.300
KOMPOZE (20-20-0+%1Zn) 170 6.800
KOMPOZE (12-30-12) 700 28.000
KOMPOZE (20-20-0) 450 18.000
Amonyum Nitrat (%33N) 2.900 145.000
TOPLAM 21.140 1.061.900
Su Ürünleri:
İlimizde kültür balıkçılığı yapılmaktadır.Arpaçay ilçesi Doğruyol Köyü Çıldır Gölü
Karagüney mevkiinde 25 ton/yıl kapasiteli ağ kafeste alabalık yetiştirme tesisi mevcuttur.
Tesis şu anda faal olarak çalışmaktadır.
İlimizde 10 ton/yıl kapasiteli Başgedikler Alabalık Üretim Tesisi mevcut olup, şu
anda faaliyette değildir.
KAYNAKLAR
• Kars İl Yıllığı, 2003 yılı
• İl Tarım Müdürlüğü 2003 yılı
187

(I )– MADENCİLİK
I.1 – Maden Kanununa Tabi Olan Madenler ve Taş Ocakları Nizamnamesine Tabi
Olan Doğal Malzemeler
I.1.1 – Sanayi Madenleri :
İlimizde bulunan alçı taşı müteahhit firma tarafından işletilmektedir. Kil taşı üretimi
delme patlatma yöntemiyle yapılmaktadır, 2400000 ton muhtemel rezervi bulunmaktadır,
16/1 sayılı taşocağı ruhsatlı olan işletmede 12 işçi çalışmaktadır, çimento hammaddesi
olarak kullanılmaktadır. Kireçtaşı galeri ve delme-patlatma yöntemiyle üretilmekte,
görünür rezervi 3 890 533 tondur, 6951 sayılı maden işletme ruhsatlı olan galeride 30 işçi
çalışmaktadır, çimento hammaddesi olarak kullanılmaktadır. Tras (traki andezit) galeri ve
delme-patlatma yöntemiyle üretimi yapılmaktadır, görünür rezervi 1400000 tondur,
galeride 12 tane işçi çalışmaktadır, çimento katkı hammaddesi olarak kullanılmaktadır.
I.1.2 – Metalik Madenler :
Kars ilinde yer altı zenginliği olarak
Altın (Au);
Kağızman- Darphane yatağı, Tenör : 0.1 gr/m³ Rezerv : 9 000 000 ton . Yatak
geçmiş yıllarda işletilmiştir.
cıva, kalay, demir, kurşun, alüminyum gibi metalik madenler bulunmakta fakat
rezerv yönünden fakir olduklarından bunlarla ilgili işletmeler bulunmamaktadır.
I.1.3 – Enerji Madenleri :
Kars ilinde yer altı zenginliği olarak enerji madenlerinden bulunmamaktadır.
I.1.4 – Taş Ocakları Nizamnamesine Tabi Olan Doğal Malzemeler :
Kars İlinde nizamnameye tabi olan taş ve kum ocaklarının yerleri, ruhsat süreleri ve
çıkarttıkları malzemeler hakkındaki bilgiler Tablo I 1’de verilmiştir.
I.2. Madencilik Faaliyetlerinin Yapıldığı Yerlerin Özellikleri
I.3. Cevher Zenginleştirme
Konu ile ilgili MTA’dan bilgi edinilememiştir.
I.4. Madencilik Faaliyetlerinini Çevre Üzerindeki Etkileri
Madencilik faaliyetleri, Müdürlüğümüz tarafından 2872 sayılı Çevre Kanunu’nun
10’uncu maddesine dayanılarak hazırlanmış olan ÇED Yönetmeliği kapsamında
denetimler yapılmaktadır.
188

Tablo 61: İlimizdeki malzeme ocağı işletmeleri(İl Çevre ve Orman Müdürlüğü,2003)
Sıra
No
Faaliyet Türü Faaliyet Sahibi Faaliyet Adresi ÇED Gerekli
Değildir Karar
Tarihi ve
Açıklama
1 Taş Ocağı Karayolları 12. Böl. Müd. M. Boğazköy Kayalık Mevkii 27.02.2003
2 Kum Ocağı Nihat SALDUZ Selim Çaybaşı Köyü Hamzalar 16.04.2003
Mevkii
3 Stabilize Malzeme Necip SANĞU M. Akbaba Köyü Çayır Mevkii 05.05.2003
Ocağı
4 Stabilize Malzeme Ahmet SANĞU
M. Dikme Köyü Karsçayı ile 05.05.2003
Ocağı
demiryolu arası mevkii
5 Kum-Çakıl Ocağı İsmet AKTÜRK Selim Cumhuriyet Mah. Cala 05.05.2003
Mevkii
6 Tras Ocağı Kars Çimento San. AŞ M. Kümbetli Köyü Çivilikaya 07.05.2003
Mevkii
7 Kum Ocağı Nurullah KARACA Kağızman Şahindere Mah. Iğdır 02.06.2003
Erzurum yolu üzeri mevkii
8 Stabilize Malzeme Mirza TOPTAŞ
Susuz İncesu Köyü Çamçavuş 02.06.2003
Ocağı
Mevkii
9 Kum-Çakıl Ocağı Yılmaz KÖSE Sarıkamış Karakurt Köyü Ras 02.06.2003
yolu mevkii
10 Kum-Çakıl Ocağı İsmail Medet
Arpaçay Kümbet Köyü 19.06.2003
ALİBEYOĞLU
Koltuklar mevkii
11 Kum-Çakıl Ocağı İmran SAMANCI
M. Dikme Köyü Karsçayı ile 27.06.2003
Hasan SAÇU
demiryolu arası mevkii
12 Kil Ocağı Ertaç DEVRİM M. Bozkale Köyü Çifte Tüneller 25.08.2003
altı mevkii
13 Kum Ocağı Kerem KARAKOÇ Kağızman Devebük Köyü 19.02.2004
Büklük mevkii
14 Kum Ocağı Kazım TOPTAŞ Susuz Çamçavuş Köyü Şorak 25.02.2004
mevkii
15 Taş Ocağı Sıdık EREN Selim Yolgeçmez Köyü 02.04.2004
Yenigazi yolu mevkii
16 Stabilize Malzeme Atalay SANĞU
Selim Oluklu Köyü Tilkitepe 28.04.2004
Ocağı
mevkii
17 Kum-Çakıl Ocağı Rıfat TOPTAŞ Susuz İncesu Köyü Çamçavuş 03.05.2004
mevkii
18 Taş Ocağı Karayolları 12. Böl. Müd. Digor Karayokuş Mevkii İşletilmiyor
19 Taş Ocağı Karayolları 12. Böl. Müd. Arpaçay Doğruyol Çıldır Gölü İşletilmiyor
yöresi
20 Taş Ocağı Karayolları 12. Böl. Müd. Kağızman Akçay Kırmızıtaş ÇED Yön. Muaf
Mevkii
21 Taş Ocağı Karayolları 12. Böl. Müd. Kağızman Akçay Darazıntepe ÇED Yön. Muaf
Mevkii
22 Taş Ocağı Karayolları 12. Böl. Müd. Kağızman Akçay Sığınaktepe ÇED Yön. Muaf
Mevkii
23 Taş Ocağı Karayolları 12. Böl. Müd. Kağızman Akçay Büyükgüney ÇED Yön. Muaf
tepe Mevkii
24 Taş Ocağı Karayolları 12. Böl. Müd. Kağızman Akçay Karakol ÇED Yön. Muaf
karşısı Mevkii
25 Taş Ocağı Köy Hizmetleri İl
M. Bozkale Köyü Ziyarettepe İşletilmiyor
Müdürlüğü
Mevkii
26 Taş Ocağı DDY 45. Şube Şefliği Akyaka Şahnalar Camuşlu Köyü
Ergene Boğazı Mevkii
ÇED Yön. Muaf
189

I.5.Madencik Faaliyetleri Sonucunda Arazi Kazanım Amacıyla Yapılan
Rehabilitasyon Çalışmaları
Madencilik faaliyetlerinin, çevre olabilecek olumsuz etkileri Çevresel Etki
Değerlendirme sürecinde kontrol altına alınmaktadır. “ÇED Gerekli Değildir Kararı”
verilen madencilik faaliyetlerinde aşağıda belirtilen kriterler çerçevesinde denetimler
yapılmaktadır.
- Ocaklarda ayna yüksekliği, şev açıları arazi yapısına göre belirlenerek, hafriyat
malzemeleri gerekli yükseklik ve şev açıları ile depolanması, meydana gelen atıkların
düzenli olarak toplanması, malzeme alımının kademeli yapılması, ocaklarda kayma ve
çökme riskini azaltacak miktarda malzeme alınmasının sağlanması,
- Ruhsatlandırma aşamasında, ruhsat verilecek sahaların koordinatları belirlenmesi,
çalışma alanlarını belirten yerlere görülebilir nirengi noktaları konması ve denetimlerde
belirlenen koordinatlarda çalışıp çalışmadığı sürekli kontrol edilmesi,
- Nakliye aşamasında tarım alanları, bağ- bahçe, mevcut su kaynakları ve yerleşim
yerlerinin etkilenmemesi için kamyonlara taşıma sınırı üstünde yükleme yapılmayıp,
malzemenin düşmeyecek, akmayacak, sızmayacak, tozmayacak ve gürültü çıkarmayacak
şekilde taşınması amacıyla tüm tedbirlerin alınmasının sağlanması,
- Arazilerin tekrar eski haline getirilerek yeniden kullanıma kazandırılması amacıyla
yapılması düşünülen gerekli rehabilitasyon çalışmaları, faaliyet sona ermesini beklemeden
işletme aşamasındayken başlatılması,
- İşletme aşamasında ve sonrasında can ve mal kaybını önlemek için taşkın, yangın,
kayma, göçük vb. olumsuz etkilerin oluşmaması için sağlık koruma bandı bıraktırılması,
gerekli tüm güvenlik önlemlerinin alınması, uyarıcı tabelaların asılması,
- İçme suyu kaynaklarına ve yer altı sularına muhtemel olumsuz etkileri önlemek için,
arazi şekli ve malzeme cinsine göre gerekli hallerde Tabii malzeme ocaklarında drenaj
kanalları açtırması, çöktürme havuzları ve foseptikler standartlara uygun şekilde
projelendirilmesi,
İşletme sahiplerinden ve Özel İdare Müdürlüğünden istenmektedir.
KAYNAKLAR
• Kars İl Yıllığı, 2003
• Kars İl Özel İdare Müdürlüğü, 2003
• M T A Genel Müdürlüğü Doğu Anadolu Bölge Müdürlüğü, 2003
190

Resim 42: Kars İli Maden Haritası
191

J – ENERJİ
J.1 – Kaynaklarına Göre Enerjinin Sınıflandırılması
J.1.1 – Birincil Enerji Kaynakları
J.1.1.1 – Güneş Enerjisi :
Giderek pahalılaşan ve tükenmeye mahkum olan enerji kaynaklarının yerine daha
ekonomik olup herhangi bir kirlilik yaratmayan bu enerji türünden yararlanmak
kaçınılmazdır. İlimizde son yıllarda güneş enerjisinden su ısıtmada yararlanılmaktadır. Bu
amaç dışında ilimizde güneş enerjisinden herhangi bir şekilde yararlanılmamaktadır.
J.1.1.2 – Rüzgar Enerjisi :
İlimizde ortalama rüzgar hızının 2.0 m/sn dir. İlimizde egemen rüzgar yönü, yıl
içinde toplam 2559 kez esen güneybatıdır. İlimizde rüzgar enerjisi kuyulardan su çıkarmak
amacıyla az da olsa kullanılmaktadır. Rüzgar enerjisinden yararlanmaya yönelik geniş
çaplı herhangi bir çalışma yapılmamaktadır.
J.1.1.3 – Su Enerjisi :
İlimizin denize kıyısı yoktur. Bu nedenle bu konu hakkında ilimizde bir çalışma
yoktur.
J.1.1.4 – Biyogaz Enerjisi :
İlimizde biyogaz enerjisi üretimi ve tüketimine yönelik olarak yapılmış olan bir
çalışma yoktur.
J.1.1.5 – Biyomas Enerjisi :
İlimizde biyomas enerjisi üretimi ile ilgili herhangi bir çalışma bulunmamaktadır.
J.1.1.6 – Odun :
İlimizde yakacak odun üretimi Sarıkamış İlçesinde bulunan ormanlardan ortalama
yıllık 5000 ster olarak üretilmektedir. Bu odunların büyük çoğunluğu meskenlerde
tüketilmektedir.
J.1.1.7 – Kömür :
İlimiz sınırları içinde Linyit rezervi aşağıdaki tablodaki gibidir.
Tablo 62: Kars ili Linyit rezervleri ( MTA ,2003)
Saha
Adı
Digor
Kilittş
TOPLA
M
REZERV (1000 TON)
Görünür
Muhtemel
- 38
0
- 38
0
Mümkün
Toplam
Kaynak
Potasiyel
ToplamGenel
İşlenebilir
ANALİZ
SONUÇLARI
Su (%)
Kül (%)
S (%)
AID KCal/kg
- 380 - - 380 - 36.3
6
29.4
7
- 11
71
4
4
- 380 - - 380 - 4
4
Eşdeğeri
(1000
Ton)
Petrol
Taşkömürü
Kullanım Yeri
64 7 7
64
İşletme Şekli
192

J.1.1.8 – Petrol :
İlimiz sınırları içinde herhangi bir petrol rezervi bulunmamaktadır.
J.1.1.9 – Jeotermal Enerji :
İlimiz sınırları içinde Akyaka Kaplıcaları haricinde jeotermal enerji üretimi yoktur.
Akyaka Kaplıcaları ilçenin 1 km doğusunda bulunmakta ve açık havuz şeklinde
olduğundan dolayı ancak yaz aylarında kullanılmaktadır.
J.1.1.10 – Doğalgaz Enerjisi :
İlimiz sınırları içinde doğalgaz rezervleri bulunmamaktadır.
J.1.2 – İkincil Enerji Kaynakları
J.1.2.1 – Termik Enerji :
İlimizde kömür, motorin, doğalgaz, fuel-oil ve jeotermal enerji kaynakları
kullanılarak elektrik üretimi yapılan termik santral bulunmamaktadır.
J.1.2.2 – Hidrolik Enerji :
İlimiz sınırları içinde suyunu Çıldır Gölünden alan ve işletme halinde olan Çıldır I
Hidroelektrik Santrali adında bir tesisimiz bulunmaktadır. Bu tesisimizin kurulu gücü 15,4
MW olup yıllık enerji üretimi 67 GWh dir.
J.1.2.3 – Nükleer Enerji :
İlimiz sınırları içinde radyoaktif rezervler ve nükleer enerji santralleri
bulunmamaktadır.
J.2 – Enerji Tüketiminin Sektörlere Dağılımı :
Tablo 63: İlimizdeki enerji tüketimi (TEDAŞ Müessese Müdürlüğü, 2003)
Abone Sayısı Tüketim (KWH)
Sanayi İşletmeleri + KİT 962 53.110.620
Ticarethane 6.060 7.996.483
Resmi Daire 949 26.165.089
Tarımsal Sulama 47 14.908
İçme Kullanma Suyu 57 4.572.270
Şantiye ve Geçici AB. 138 1.490.399
Hayır Kurumları 324 77.383
Mesken 66.364 52.701.122
Bedelsiz 84 24.119.497
Kaçak Elektrik 4.304.053
TOPLAM 74.985 174.546.824
193

J.3 – Enerji Tasarrufu İle İlgili Yapılan Çalışmalar :
İlimizde enerji tasarrufu ile ilgili Resmi Dairelerin Bakanlıklarınca gönderilen
genelgeleri doğrultusunda kendi bünyelerinde uyguladıkları programları haricinde
herhangi bir çalışma bulunmamaktadır.
KAYNAKLAR:
• Kars İl Yıllığı 2003 yılı 2003 yılı
• Kars İl TEDAŞ Müessesi,2003
194

(K )– SANAYİ VE TEKNOLOJİ
K.1 – İl Sanayisinin Gelişimi, Yer Seçimi Süreçleri ve Bunu Etkileyen Faktörler :
İlimizde geçmiş yıllarda Çimento Fabrikası, Sarıkamış Ayakkabı Fabrikası ve
Kağızman Tuzla Tekel Fabrikası olmak üzere büyük ölçekli 3 fabrika kurulmuştur.
Bununla birlikte İl Merkezinde Organize Sanayi Bölgesinde küçük ölçekli 42 fabrikanın
temeli atılmış olup, bu fabrikalardan 19 tanesi üretime geçmiş diğer fabrikalar da süreç
içerisinde tamamlanarak faaliyete geçecektir. Sanayi yatırımlarının yer seçimi süreçlerinde
etkili olan etkenler yerin jeolojik, jeoteknik ve diğer analiz sonuçları ile üretilen ürünlerin
hammadde kaynaklarının bol miktarda oluşu, yapılan sanayi yatırımlarında Devletin
Kalkınmada birinci derecede öncelikli illere tanıdığı teşvik edici unsurlardan ilimizdeki
yatırımcıların faydalanması girişimcileri teşvik eden unsurlardır.
K.2 – Genel Anlamda Sanayi Gruplandırılması :
İlimizde bulunan sanayi gruplandırılması şu şekildedir;
Sanayi Grupları : İstihdamı :
1 – Tarım Sektörü
a – Yem Fabrikası 18
b – Şeker Fabrikası 293
Sanayi Grupları : İstihdamı :
2 – Hayvancılık Sektörü
a – Süt ve Süt Ürünleri İşleme Fabrikaları 255
b – Ayakkabı Fabrikası 279
c – Et Entegre Tesisleri 30
d – Tekstil 40
3 – Madencilik Sektörü
a – Tuzla, Obsidiyen, Ponza ve Andezit Taşı İşleme Fabrikaları 43
b – Metal Fitinks Fabrikası 36
c – Çivi Fabrikası 20
d – Çimento Fabrikası 131
4 – Orman Ürünleri
a – Kereste İşleme ve Mobilya Fabrikası 80
5 – Kimya Sanayi
a – Kolonya ve Deterjan Fabrikası 10
b – Boya Fabrikası 10
6 – Plastik Sanayi
a – Plastik Sanayi (PVC Boru ve Mutfak Malzemeleri) 20
195

K.3 – Sanayinin İlçelere Göre Dağılımı :
İlimizdeki sanayinin ilçelere göre dağılımı aşağıda verilmiştir.
İlçe Adı Fabrika Adı Adedi
Akyaka
Arpaçay
Digor
Kağızman Tuz Fabrikası 1
Sarıkamış Ayakkabı Fabrikası 1
Selim
Susuz
K.4 – Sanayi Gruplarına Göre İşyeri Sayıları ve İstihdam Durumu :
İlimizdeki sanayi gruplarına göre işyeri sayıları ve istihdam durumları aşağıda
verilmiştir.
Sanayi Grupları
İstihdamı
1 – Tarım Sektörü 313
2 – Hayvancılık Sektörü 580
3 – Madencilik Sektörü 230
4 – Kimya Sektörü 40
5 – Plastik Sektörü 20
6 – Orman Sektörü 170
K.5 – Sanayi Gruplarına Göre Üretim Teknolojisi ve Enerji Kullanımı :
İlimizde bulunan sanayi gruplarının hepsinde enerji tüketiminde elektrik enerjisi
tüketilmektedir.
K.6 – Sanayiden Kaynaklanan Çevre Sorları ve Alınan Önlemler :
İlimizde bulunan sanayi grupları küçük ölçekli işletmeler olduğundan dolayı çevre
sorunu pek bulunmamaktadır. Çimento Fabrikası baca filtresi bulundurmakta, Organize
Sanayi Bölgesindeki sanayi yatırımları ön arıtma tesislerini yaptırmış bulunmaktadır.
Sanayi tesislerinin acil durum planları mevcuttur.
K – SANAYİ VE TEKNOLOJİ
KAYNAKLAR:
• Kars İl Sanayi ve Ticaret Müdürlüğü, 2003
(L )– ALTYAPI, ULAŞIM VE HABERLEŞME
L.1 – Altyapı
L.1.1 – Su Sistemi :
Kars ilinin içme suyu ihtiyacını ilin 18 km güneydoğusunda bulunan Borluk
Tepesinin eteklerinden çıkan borluk kaynakları, 7 km güneyinde yer alan Kars Çayı
kenarındaki 10 adet keson kuyular ile Paşaçayırı mevkiinde bulunan derin kuyulardan
çıkan sular Çakmak Kışla Mevkiinde bulunan depolarda depolanarak şehir içine
dağıtılmaktadır.
196

TABLO 64: SUYU YETERSİZ OLAN KÖYLER(Köy Hizmetleri İl Müdürlüğü,
2003)
S
N İL
ÇE
KÖY
NÜF
MEV DUR
ŞEB ÇEŞME DÜŞÜNCELER
1 MER Aslanizi 167 +
2 “ Verimli 880 + Sondaj proğramına teklif edildi
3 AKYA Aslanhane 51 + By.Pirveli kaynağından ek alınacak
4 ARPA Melikköy 681 + 2002 yılında ihale edilerek inşaata başlandı
5 “ Meydancık 239 + Yalınçayır grubu dahilinde inşaat tafsiye edildi
6 “ Okçuoğlu 469 + Yalınçayır grubu dahilinde inşaat tafsiye edildi
7 “ Taşlıağıl 499 + 2003 programına teklif edildi
8 DİGOR Bostankale 287 +
9 “ Çatak 479 +
10 “ Dolaylı 361 + Hisarönü içme suyu grubuna dahil edilerek 2003 yılında su
verilecektir
11 “ Düzgeçit 278 +
12 “ Hisarönü 418 + 2002 yılında inşaat çalışmaları devam etmektedir
13 “ Karabağ 498 +
14 “ Karakale 252 + 2002 yılı PE. Programında olup, çalışmalar devam
etmektedir
15 “ Mahirbey 386 + 2002 yılında limit çalışmasıyla su veridi
16 “ Saklıca 190 + 2003 yılı sondaj programına teklif edilecek
17 “ Şatıroğlu 402 +
18 “ Yeniköy 207 +
19 KAGIZ Akçakale 255 +
20 “ Akyayla 300 +
21 “ Böcüklü 445 +
22 “ Değirmendere 293 +
23 “ Karakuş 530 +
24 “ Paslı 469 + Memba ıslah çalışması gerekiyor
25 “ Şabanköy 997 + 2001 yılında sondaj çalışması yapılmış olup su
bulunamamıştır
26 “ Yankıpınar 37 +
27 “ Yenice 220 +
28 SARIKA Akkoz Yaylası 506 +
29 “ Balıklı 1.086 + 2003 yılı PE. Programında olup, çalışmalar devam
etmektedir
30 “ Beşyol 862 +
31 “ Çardakçatı 709 +
32 “ Eşmeçayır 1.187 +
33 “ Güllüce 692 +
34 “ Kalebaşı 879 +
197

S
N İLÇE KÖY NÜFUS
MEVCUT
DURUM
DÜŞÜNCELER
ŞEB ÇEŞME
3 “ Karapınar 608 +
5
3 “ Kozan 419 +
6
3 “ Köroğlu 495 +
7
3 “ Odalar 496 +
8
3 “ Ortakale 582 +
9
4 “ Topkaya 321 + 2002 yılında projesi yapıldı
0
4 “ Yenigazi 600 +
1
4 SELİM Çavlak 152 +
2
4 “ Laloğlu 307 +
3
4 “ Mollamustafa 145 +
4
4 “ Tozluca 237 +
5
4 “ Yamaçlı 244 +
Selim- Baykara içme suyu grubuna dahil edildi. 2003 yılı
programına teklif edildi
6
4 “ Yeşiltepe 178 +
7
4
8
SUSUZ Harmanlı 687 + 2002yılında sondaj kuyusu açıldı. 2003 yılı programına
teklif edildi
4 “ Taşlıca 378 + Memba ihtilafı bulunmaktadır
9
SUYU YETERSİZ OLAN BAĞLILARIN DURUMU
50 KAĞIZ Aktaş Mah. 109
51 “ Boğatepe 163
52 “ Elmalı 41
53 “ Yk. Tut 50
54 “ Afetevleri 105
55 “ Aktaş Mah. 15
56 “ Dere Mah. 38
57 “ Topyayla 71
58 “ Akdilek 55
59 “ Çavuşlar 129
60 “ Yolüstü 22
61 “ Gül Mah. 37
62 SARIK Şamilkomu 75
63 “ Çiçekli 34
64 “ Sünnetçi 28
65 “ Afetevleri 102
66 SUSUZ Afetevleri 391
49KÖY VE 17 ÜNİTE 23.525
TOPLAM NÜFÜS
198

Tablo 65: Köy içme suları (Köy Hizmetleri İl Müdürlüğü, 2003)
İŞİN ADI
KÖY
Adet
ÜNİTE
Adet
TOPLAM
ÜNİTE
NÜFUS
KÖY
SULU 321 44 365 150.856
YETERSİZ 49 17 66 23.525
İÇME SULARI
SUSUZ 13 11 24 3.349
TOPLAM 383 72 455 177.730
Tablo 66: KARS MERKEZ İLÇE KÖYLERİNİN İÇMESUYU VE
YOL DURUMLARI(Köy Hizmetleri İl Müdürlüğü, 2003)
İÇMESUYU DURUMU YOL DURUMU
Köy Adı
Kapalı Yeterli Yetersiz Yok Asfalt Stabilize
Şebeke Çeşme
1 Ağadeve + +
2 Akbaba + +
3 Akdere + +
4 Alaca + +
5 Arazoğlu + +
6 Aslanizi (Sano) + +
7 Ataköy (Mağaracık) + +
8 Atayurdu (Sögütlü
+ +
Türksögütlü)
1 Aydınlı (Cindi) + +
2 Güllüce + +
9 Ayakgedikler + +
10 Aydınalan
+ +
(İslamsor)
11 Azat + +
12 Başgedikler + +
13 Başkaya(Karahaç) + +
14 Bayraktar + +
15 Bekler (Mervenk) + +
16 Boğazköy
+ +
(Melikköy)
17 Borluk + +
18 Bozkale + +
19 Bulanık + +
20 By. Aküzüm + +
21 By.Boğa tepe + +
22 Çağlayan + +
23 Çakmak + +
3 Masat + +
4 Doğankaya (Çalgavur) + +
24 Çamurlu + +
25 Çerme + +
27 Davulköy + + +
28 Derecik (Galo) + +
SIRA NO
199

29 Dikmeköyü + +
30 Esenkent(cala) +
KARS MERKEZ İLÇE KÖYLERİNİN İÇMESUYU VE YOL
DURUMLARI(Köy Hizmetleri İl Müdürlüğü, 2003)
31 Esenyazı(Tikoş) + +
32 Eşmeyazı(Görhane) + +
33 Gelirli (Kani) + +
34 Hacıhalil + +
35 Hacıveli + +
36 Halefoğlu + +
37 Hamzagerek + +
38 Hapanlı + +
39 Hasçiftlik + +
40 Karacaören + +
41 Karaçoban(Haram +
vatan)
+
42 Karakale (Merkez) + +
43 Karakaş + + +
44 Kç. Boğatepe + +
45 Kç. Pirveli + +
46 Kç.Yusuf + +
47 Kocabahçe(Alo) + +
48 Kozluca + +
49 Külveren + +
50 Kümbetli(Ladikars) + +
51 Maksutcuk
+ +
(Merkez)
52 Mezra + +
53 Ocaklı(Anı) + +
54 Oğuzlu + +
55 Ortagedik + +
56 Ölçülü (Vezin) + +
57 Çorak + +
58 Soylu(Daynalik) + +
5 Şemşi +
59 Güdeli + +
60 Söğütlü(Merkez) + +
61 Subatan + +
62 Tazekent + +
63 Tekneli + +
64 Üçbölük + +
65 Yolaçan(Komasor) + +
66 Yalınkaya (Taşkof) +
67 Yücelen + +
68 Verimli(Hacımaho) + +
69 Yağkesen(Kızılvenk) + +
70 Yılanlı + +
71 Yalçınlar(Kinegi) + +
200

Tablo 67:AKYAKA İLÇE KÖYLERİNİN İÇMESUYU VE YOL
DURUMLARI(Köy Hizmetleri İl Müdürlüğü, 2003)
İÇMESUYU DURUMU YOL DURUMU
Köy Adı
Kapalı Yeterli Yetersiz Yok Asfalt Stabilize
Şebeke Çeşme
1 Akbulak + +
2 Aslanhane + +
3 Boyuntaş(Dalaver) ++ +
4 By. Durduran (By. + +
Kımılı)
5 By. Pirveli + +
6 Cebeci + +
7 Camuşlu(Arşini) + +
8 Çetindurak (Başşöregel) + +
9 Demirkent(Yeniergine) + +
10 Duraklı(Peldırvan) + +
11 Esenyayla (Uzunkilise) + +
12 Geçitköy + +
13 Hacıpiri + +
14 İbişköy + +
15 İncedere + +
16 Kalkankale(Tiknis) + +
1 Baytariye +
17 Kayadöven + +
18 Karahan + +
19 Kayaköprü(İslamergine) + +
2 Çalabaş + +
20 Kç. Aküzüm + +
21 Kç.Durduran
+ +
(Kç.Kımılı)
22 Kürekdere + +
23 Sulakbahçe(Dilan) + +
24 Süngüderesi(Kızıltaş) + +
25 Şahnalar + +
26 Üçpınar (Möküz) + +
27 Yerlikavak (Seydi) + +
SIRA NO
201

SIRA NO
Tablo 68:ARPAÇAY İLÇE KÖYLERİNİN İÇMESUYU VE YOL
DURUMLARI(Köy Hizmetleri İl Müdürlüğü, 2003)
İÇMESUYU DURUMU YOL DURUMU
Köy Adı
Kapalı Yeterli Yetersiz Yok Asfalt Stabilize
Şebeke Çeşme
1 Akçekale + +
2 Akçalar(Keçebörk) + +
3 Akmazdam (Zöhrapyayla) + +
4 Aslanoğlu (Kürdo) + +
5 Atçılar + +
6 Bacığolu + +
7 Bardaklı + + +
8 Burçalı + +
9 By. Çatma(By.Pergit) + +
10 Carcı + +
11 Carcıoğlu + +
12 Dağköy + +
13 Değirmenköprü(Cedere) + +
14 Gediksatılmış + +
15 Gönülalan/(İğnezor) + +
16 Güvercin + +
17 Hasacçavuş + +
18 Karakale + +
19 Karaurgan + +
20 Kardeştepe + +
21 Kıraç + +
22 Koçköyü + +
23 Kuyucuk + +
24 Kuzgunlu + +
25 Kç.Boğaz (Seydican) + +
26 Kç.Çatma (K.Pirgit) + +
27 Kümbet + +
28 Melikköy + +
1 Babahasan + +
29 Mescitli + +
30 Meydancık + +
31 Okçuoğlu + +
32 Polatköy + +
33 Söğütlü + +
34 Taşbaşı + +
35 Taşdere (Sosgert) + +
36 Taşlıağıl (Kurt) + +
37 Telek + +
38 Tepecik + +
39 Tepeköy + +
40 Tomarlı(Vanaza) + +
41 Yalınçayır(Zöhrap) Belediyelik Hizmet Dışı
42 Aydıngün + +
43 Bozyiğit + +
44 Çanaksu +
45 Doğruyol +
46 Göldalı + +
47 Gülyüzü + +
48 Kakaç + +
49 Taşköprü + +
202

SIRA NO
Tablo 69: DİGOR İLÇE KÖYLERİNİN İÇMESUYU VE YOL DURUMLARI(Köy
Hizmetleri İl Müdürlüğü, 2003)
İÇMESUYU DURUMU YOL DURUMU
Köy Adı
Kapalı Yeterli Yetersiz Yok Asfalt Stabilize
Şebeke Çeşme
1 Alem + +
2 Arpalı + +
3 Bacalı + +
4 Başköy + +
5 Aş. Başköy + +
6 Bayırbağı
+ + +
(Ardavutsöğütlü)
7 Boatankale(Abuşaban) + +
8 Celal +
9 Çatak + +
10 Dağpınar (Pazarcık(Bl.))
1 Han (TCK) + +
11 Derinöz(Ekrek) +
12 Dolaylı (Mevrek) + + +
2 Çukurca +
3 Zihni
13 Düzgeçit + + +
14 Eren (Harbetaşnik + +
15 Gülheyran +
16 Halıkışlak + + +
4 Halimcan +
17 Hasancan + +
18 Hisarönü(Kızılkule) + +
19 Karabağ + +
20 Karakale + +
21 Kırdamı(Türkmeşen) + +
22 Kilittaşı (Bakran) + +
23 Kocaköy (Nahcivan) + +
24 Köseler (Kösesöğütlü) + +
25 Mahirbey (Sinco) + +
26 Oluklu(Siçan) + +
27 Saklıca (Harabesusuz) + +
28 Sorguckavak
+ +
(Keskokavaklı)
29 Sorkunlu + +
5 Nebiyurdu + +
30 Şatıroğlu + +
31 Şenol (Türktaşnik) + +
32 Şirinköy + +
33 Uzunkaya (Harabedigor) + +
34 Varlı + +
35 Yağlıca (Zıhçı) + +
36 Yaylacık(Kotur) + +
37 Yemençayır + +
38 Yeniköy + +
203

Tablo 70:KAĞIZMAN İLÇE KÖYLERİNİN İÇMESUYU VE YOL DURUMLARI(Köy
Hizmetleri İl Müdürlüğü, 2003)
İÇMESUYU DURUMU YOL DURUMU
Köy Adı
Kapalı Yeterli Yetersiz Yok Asfalt Stabilize
Şebek Çeşme
e
1 Akçakale + + +
2 Akçay + +
1 Köprübaşı +
3 Akdam +
2 Aktaş +
3 Boğatepe + +
4 Akören (Ağveren) +
5 Akyayla(Kızıl Özüz) + +
6 Altıngedik(Cınamıc)
4 Elmalı +
7 As. Çığrıklı + +
5 Yk.Çığrıklı + +
8 As.Karagüney + +
9 As.Tut + +
6 Yk.Tut + +
10 Aydınkavak (As.pifik) + +
7 Azathan +
8 Yeşil +
9 Köyaltı +
11 Böcüklü + +
12 Bulanık + +
10 Aktaş + +
11 As. Kaldırım + +
12 Yk.Kaldırım +
13 Camuslu + +
13 Hastas + +
14 Pınargöze +
15 Tarihitas +
14 Callı (Har) + +
16 Afetevleri +
17 Bavam + +
15 Cavarası(Zaraphane) + +
16 Cavbük(Basdam) + +
17 Cengilli + +
18 Çeperli(Kızılveren) + +
19 Çiçekli(Bahçecik)
18 Bahçecik +
20 Çilehane + +
21 Çukurayva (Purut) + +
22 Denizgölü(Samiler) + +
23 Değirmendere (Körpınar) + +
24 Devebük + +
25 Dibekkava (Hasasor) + +
19 Aktaş +
26 Donandı (Tilik) + +
27 Duranlar (Mestan) + +
28 Esenkır (Todan) + +
20 Dere +
KAĞIZMAN İLÇE KÖYLERİNİN İÇMESUYU VE YOL DURUMLARI
SIRA NO
204

(Köy Hizmetleri İl Müdürlüğü, 2003)
29 Evyapan (Vank)
30 Görecek (Manavas) + +
31 Gümüştepe + +
32 Günindi (Kers) + +
21 Yeni Mah +
33 Günindiyaylası(Karsyaylası) + +
34 Güvendik (Kürtaktaş) + +
35 Karabağ + +
22 Bağlar +
36 Karaboncuk + +
37 Karacaören (Karacaveran) + +
38 Karakale + +
23 Topyayla +
24 Akdilek +
39 Karakus + + +
40 Keşişikıran + +
25 Yeşil +
41 Kozlu + +
42 Kömürlü + +
43 Körpınar
44 Kötek + +
45 Kuloğlu + +
46 Kuruyayla (Ebruşlu) + +
26 Çavuşlar(Kabakom) +
27 Çiftlik +
28 Yeşilburç + +
47 Sağbaş (Dirapenek) + +
29 Görecek +
48 Sesveren (Gellihacı) + +
49 Taşburun(Karavenk) + +
30 Yolüstü +
50 Tomruktaş(Beroi) + +
51 Yağlıca (Yk.Pifik) + +
52 Yankıpınar(Kızılhava) + + +
31 Gözlüce +
32 Haznedar +
53 Yellikıran(Komik) + +
33 Kavaklık +
54 Yenice + +
55 Yolkorur(Panavas) + +
56 Yk. Karagüney + +
34 Deliler +
35 Gülo +
57 Oluklu + +
58 Ortaköy + +
59 Paslı + +
36 Hanlar +
60 Şabanköy + + + +
37 Seksen + +
61 Taşbilek (Kötekkarakale + +
62 Tunçkaya (Gecivan) + +
63 Ülker + +
64 Yalnızağaç + +
205

Tablo 71: SARIKAMIŞ İLÇE KÖYLERİNİN İÇMESUYU VE YOL DURUMLARI
(Köy Hizmetleri İl Müdürlüğü, 2003)
İÇMESUYU DURUMU YOL DURUMU
Köy Adı
Kapalı Yeterli Yetersiz Yok Asfalt Stabilize
Şebek Çeşme
e
1 Akkozyaylası + +
1 Akkoz Mah. + +
2 Akören( Akveren) + +
3 Altınbulak + +
4 Alisofu + +
5 Armutlu + +
6 Asboğa (Tansuk) + +
7 Aş. Sallıpınar (Aş.Salut) + +
8 Balabantaş (Keçezor) + +
9 Balıklı + +
2 Şamil +
10 Başköy + +
11 Belencik (Şadırvan) + +
12 Beşyol (Gülantep) + +
13 Boyalı + +
14 Bozat + +
15 Çamyazı (Yk. Micingirt) + +
16 Çatak + +
17 Hamamlı + +
18 Handere + +
19 Kızılçubuk +
20 Yağbasan + +
21 Yayıkılı (Divik) + +
22 Yenigazi + +
23 Yk. Sallıpınar + +
24 Yk.Sarıkamış
+ +
(Eski Sarıkamış)
25 Karakurt + +
26 Çardakçatı (Çürük) + + +
3 Çiçekli
Sünnetçi
4
27 Çolaklı +
28 Eşmeçayır (Sıthan) + +
29 Gecikmez (Hopveren) + +
30 Güllüce (Güllüceler) + +
5 Hoş geldin +
6 Yk. Güllece +
31 Isısu (İssisu) + +
32 İnkaya (Aş.Migingirt) + +
7 Afetevleri +
33 Karaurgan + +
34 Kalebaşı + +
8 Kalebaşı Mah. +
35 Karaköse + +
36 Karapınar + +
37 Kayallıboğaz (Çermeli) + + +
Kazantaş (Mamaç) + +
SIRA NO
206

SARIKAMIŞ İLÇE KÖYLERİNİN İÇMESUYU VE YOL DURUMLARI
(Köy Hizmetleri İl Müdürlüğü, 2003
9 Buğakale +
39 Kazıkkaya + +
40 Koçoğlu + +
41 Kozan + +
42 Köroğlu + +
43 Kurbançayırı + +
44 Mesçitli + +
45 Odalar + +
46 Ortakale + +
47 Sırataşlar( Zek) + +
48 Sırbasan + +
49 Süngütaşı (Zivin) + +
50 Parmakdere (Kısmasor) + +
51 Şehitemin + +
52 Şehithalit + +
53 Taşlıgüney (İslamsor) + +
10 Maksutcuk + +
11 Sonveren +
54 Topkaya (Saat) + +
55 Uzungazi + +
56 Yarkaya (Şorlu) + +
57 Yeniköy + +
207

SIRA NO
Tablo 72: SELİM İLÇE KÖYLERİNİN İÇMESUYU VE YOL DURUMLARI
(Köy Hizmetleri İl Müdürlüğü, 2003)
İÇMESUYU DURUMU
YOL DURUMU
Köy Adı
Kapalı Yeterli Yetersiz Yok Asfalt Stabilize
Şebeke Çeşme
1 Aş.Damlapınar (Aş. Çepik) + +
2 Akçakale + +
3 Akpınar + +
4 Aykar + +
5 Alisofu + +
6 Aş.Kotanlı + +
7 Başköy + +
8 Bayburt + +
9 Baykara + +
10 Benliahmet + +
11 Beyköy + +
12 Bozkuş + +
13 Bölükbaşı + +
14 By. Dere (Tiknis) + +
15 Çaylak + +
16 Çaybaşı (Süphanazat) + +
17 Çıplaklı + +
18 Darboğaz + +
19 Dölbentli + +
20 Eskigazi + +
21 Eskigeçit (Bezirgangeçit) + +
22 Gelinalan (Karakilise) + +
23 Gürbüzler (Verişan) + +
24 Hasbey + +
25 Iğdır + +
26 Kamışlı + +
27 Karaçayır + +
28 Karahamza + +
29 Karakale + +
30 Katranlı + +
31 Kaynarlı (Gemeli) + +
32 Kekeç + +
33 Kırkpınar + +
34 Koşpınar + +
35 Koyunyurdu + +
36 Laloğlu + +
37 Mollamustafa + +
38 Oluklu + +
39 Ortakale + +
40 Sarıgün + +
41 Söğütlü + +
42 Tozluca + +
43 Tuygun + +
44 Yamaçlı + +
45 Yalnızçam + +
46 Yassıca + +
47 Yaylacık + +
48 Yenice + +
49 Yeşiltepe + +
50 Yolgeçmez + +
208

Tablo 73: SUSUZ İLÇE KÖYLERİNİN İÇMESUYU VE YOL DURUMLARI
(Köy Hizmetleri İl Müdürlüğü, 2003)
İÇMESUYU DURUMU YOL DURUMU
Köy Adı
Kapalı Yeterli Yetersiz Yok Asfalt Stabilize
Şebek Çeşme
e
1 Ağzıaçık + +
2 Alçılı + +
3 Aynalı + +
4 By.Çatak + +
1 Afetevleri +
5 Çamçavuş + +
6 Çıyrıklı + +
7 Doyumlu (Çamik) + +
2 Fahrettin Mah. +
8 Erdağı (Kızılkilise) + +
9 Ermişler (Maksutcuk) + +
10 Gölbaşı + +
3 Gölbaşı Yayla +
11 Hamamlı (Kç.Zaim) + +
12 İncesu + +
13 İncilipınar + +
14 Kalecik + +
15 Karapınar + +
16 Kayadibi (Kızılçakçak) + +
17 Kayalık + +
4 Beşevler +
5 Eskiyayla +
6 Tazeyayala +
7 Yk.Mah. +
8 Tepe Mah. +
18 Keçeli (Geçili) + +
19 Kırçiçeği + +
20 Kırkpınar + +
9 Gözepınar +
10 Afetevleri +
21 Kiziroğlu + +
22 Kurugöl (Gölveren) + +
11 Dere Mah. +
23 Kç. Mah + +
12 Afetevleri + +
24 Ortalar (Ortakilise) + +
13 Değitrmen Mah. +
25 Porsuklu + +
26 Taşlıca + +
14 Karatavuk +
27 Yaylacık (Pertik) + +
SIRA NO
L.1.2 – Atık Su Sistemi, Kanalizasyon ve Arıtma Sistemi :
Kars ilinde evsel atık suların ve yağmur sularının toplanarak tekrar kullanıma
sunulması amacıyla kullanılan her hangi bir sistem bulunmamaktadır. İlimizde sadece
kanalizasyon sistemi bulunmaktadır.
209

210

Tablo 74: SAĞLIKLI SUYU OLMAYAN KÖYLER(Köy Hizmetleri İl Müdürlüğü, 2003)
SIRA İLÇE KÖYÜN ADI NÜFUS DÜŞÜNCELER
NO
1 MERKEZ Çorak 97
2002 yılında sondaj kuyusu açıldı, 2003 yılında yapımına başlanacak
2 AKYAKA Kayadöven 68 Köyün içerisinde mevcut kaynak bulunmaktadır.Bu kaynağı Askeriye alıp, İbiş Köyü Sınır
Karakoluna götürmüştür. Köylüye bu suyu vermemektedir.
3 ARPAÇAY Kıraç 262 Köyün yakınında mevcut kaynak olup Etüt ve projesi yapılmıştır. 1992 yılında yapım programına
alınmış ve ihaleye çıkarılmıştır.Ancak terfi hattı kayalık olduğundan ihale edilememiştir.
4 ARPAÇAY Akçalar 376 2002 yılında sondaj kuyusu açıldı, 2003 de yapımına başlanacak
5 DİGOR Arpalı 534 Köyün 1.500 metre mesafesinde kaynak mevcut olup, su çok yetersiz olduğundan köyün dışında
tek çeşmeden akıyor
6 DİGOR Bayırbağ 224 Köyün 1.200 metre mesafesinde çok yetersiz bir kaynak mevcut olup köyün dışında kaynak
şeklinde akıyor
7 DİGOR Aşağı Başköy 160 Kaynak bulunamıyor.Sondaj programına teklif edildi. Bölge sondaj ekibi kuyu açmak için gitti
köylüler sondaj istememiştir.
8 KAĞIZMAN Çiçekli 227 Köy güvenlik nedeniyle boşaltıldı
9 KAĞIZMAN Altıngedik 370
Köy güvenlik nedeniyle boşaltıldı
10 KAĞIZMAN Körpınar
Köy güvenlik nedeniyle boşaltıldı
11 KAGIZMAN Evyapan
Köy güvenlik nedeniyle boşaltıldı
12 SARIKAMIŞ Yarkaya 61 Heyelan nedeniyle köyün yeri değiştirildi. Kağızman Çengili köyü sınırları içerisinde memba
bulunmuş ve etüdü yapılmıştır. Ancak Çengili köyü tarafından ihtilaf çıkarılmıştır.
13 SELİM Aykar 203 Selim- Baykara grubu içme suyu projesi kapsamına alınarak, 2003 yılında yapımına başlanacaktır.
TOPLAM NÜFUS : 2.582
211

L.1.3 – Yeşil Alanlar :
Kent yeşil alan kullanımı açısından yetersiz durumdadır. Kent genelindeki alanın
ancak % 0,55’i yeşil alandır. Bu da 6,08 ha yapmaktadır. Kent genelinde ise kişi başına
0,96 m2 yeşil alan düşmektedir. 1 m2 den daha küçük olan bu standart’ın geliştirilmesi
gerekmektedir.
Mevcut yeşil alanın kent içinde dağılımı da kötüdür. Merkezde 1 nolu bölgecikte
2,08 ha ve 6 nolu bölgecikte 4 ha yeşil alan yer alırken diğer bölgeciklerde yeşil alan
yoktur.Kent merkezinde veya ticari alan içinde ihtiyacı hissedilmesine rağmen bir park
yoktur. 1 nolu bölgecikte yer alan yeşil alanlarda gerçek anlamda halkın dinlenme
ihtiyacına cevap verecek tesisler değildir. 2 anıt ve çevre yeşili, 1 istasyon girişi park
düzenlemesi ile 5 adette küçük yol kenarı veya refüj ortası düzenlemesi yeşil alan bulunur.
Bunlara birkaç oturma bankı yerleştirilerek park haline getirilmiştir. 1 nolu bölgecikte 2
adette çocuk bahçesi faal durumdadır. 6 nolu bölgecikte kentin önemli dinlenme parkını
içinde bulundurur. Kars Çayı kenarında 3,2 ha’lık bir alan park ve mesire alanıdır. İçinde
birde gazinosu bulunan tesis kentlinin tek dinlence noktasıdır. Bölgede bir çocuk bahçesi, 2
küçük park ve yaz aylarında açık olan 1 lunapark bulunur.
Gerçekte Kars Çayı kenarları oldukça ağaçlıdır. Önemli bir bölümü Belediyeye ait
olan bu alanlarda ticari amaçla kavak ağacı yetiştirilmektedir. Bu alanların ileride kente
yeşil alan olarak kazandırılması mümkündür. Kent içindeki mesken dokuda yeşil alan elde
edilmesi yüksek maliyet nedeniyle güçtür. Ancak zorunlu yerlerde küçük çocuk
bahçelerinin düzenlenmesi gerekli görülmektedir. Bu amaca uygun pek çok harap yapı
grubu mevcuttur. Yaz aylarında ( ulaşımın güç olmasına rağmen) Kars Kalesi içi kentlinin
ayrı bir mesire ve eğlence alanıdır. Kale içi nispeten yeşilliktir ve aileler burada ziyaret ve
piknik yapabilmektedirler.
Tablo 75:Kars İli Yeşil Alan Envanteri( Orman İşletme Şefliği 2003)
YEŞİL ALAN
(M²)
ALAN SAYISI Kişi Başına Düşen
Yeşil Alan (m²)
Okul Alanları 611.296,67 69 Pln. 30 Mev. 5.09
Cami Alanları 73.970,31 36 0.62
Kamu Kuruluşları 1.960.680,96 92 13.21
Alanları
Mahalle Parkları+Çoçuk
Oyun Alanları 2.921.605,29 566(Pln) 24.35
Spor Alanları 140.966,37 1.17
Mezarlıklar 1.500.000,00 4
Dinlenme Tesisleri 1.579.449,40 13.33
Ağaçlık-Koruluklar 796.995,84 6.67
Fidanlıklar
Caddeler 6.294.596,10 52.45
Kent Parkları 150.000,00 5 1.25
212

L.1.4 – Elektrik İletim Hatları :
Kars ilinde kurulu bulunan elektrik hatlarının tamamı yerüstünden geçmektedir.
İlimizde 4189 km uzunluğa sahip 154 Kv’lik elektrik hattı bulunmaktadır. Bu hat
yerüstünden geçmekte ve kent merkezi, ilçe merkezleri ve köyleri kapsamaktadır.
L.1.5 – Doğalgaz Boru Hattı :
İlimizde doğalgaz boru hattı bulunmamaktadır.
L.2 – Ulaşım
L.2.1 – Karayolları
L.2.1.1 – Karayolları Genel :
Kars ilinde bulunan devlet yollarının uzunluğu ve yol durumu şu şekildedir; toplam
523 km olan devlet yolunun 498 km’si asfalt, 25 km’si ise stabilizedir. Kars il yollarının
durumu, toplam 197 km olan il yollunun 142 km’si asfalt, 9 km’si stabilize, 40 km’si
toprak, 6 km’si ise geçit vermez durumdadır. Bütün il içi ve il dışı ulaşımlar, nakliyeler bu
yollarla yapılmaktadır. Bu yolları kullanan vasıtaların günlük ortalama trafik sayıları şu
şekildedir;
Sarıkamış-Kars Kars-Susuz Susuz-Ardahan Arpaçay-
Doğruyol
Otomobil 468 683 746 260
Otobüs 83 91 64 21
Kamyon 381 532 469 131
Tır 39 42 39 6
2003 Yılında Yapılan Asfaltlar Kars Devlet Yolları
K (Atarsız Sathi Kaplama Onarımı)
S.No : Yolun Adı : Yapılan Km. :
1. Kars-Digor 24 Km
2. Kars Çevre Yolu 10 Km
3. Kars Arpaçay Ayrımı 11 Km
4. Sarıkamış Çevre Yolu 14 Km
TOPLAM
59 Km
K0 (Astarlı Sathi Kaplama Onarımı)
1.Kars –Digor
6 Km
TOPLAM
6 Km
İL YOLLARI
K(ASTARSIZ SATHİ KAPLAMA ONARIMI)
1. Selim- Sarıkamış İl Yolu 14 Km
2. Ayr.-Sarıkamış 4 Km
TOPLAM
GENEL TOPLAM : 83 Km
18 Km
213

TRAFİK ÇALIŞMALARI : Kars il sınırları içinde 585 Km yatay, 519 Km düşey
işaretleme yapılmış olup 555 Milyar TL. harcama yapılmıştır.
BAKIM ÇALIŞMALAR : 2003 yılında Kars Şube Şefliğinde 70 Ton tuz 3 milyar TL
9000 M³ Agrega 102 Milyar TL. ve 234 ton Bitüm 102 Milyar TL. olmak üzere toplam
206 Milyar TL. harcama yapılmıştır.
Tüketilen yakıt oranları şöyledir;
Benzin 12320 lt,
Motorin 668156 lt
Yağ
9406 lt
Ö. K. Yakıtı 416474 lt dir.
L.2.1.2 – Ulaşım Planlaması :
İlimizin kent oturum alanı pek geniş olmadığından dolayı ve ulaşılmak istenen
noktalar birbirine çok yakın olduğu için toplu taşım olayı birkaç yer haricinde pek
kullanılmamaktadır. İlimizde yolcuların taşınmasında kullanılan araçların kapasite ve
türleri şunlardır; 14 kişilik minibüsler, 23 kişilik midibüsler ve belediye otobüsleridir. Bu
vasıtalar il içi, il-ilçe arası, il merkezi-merkez köyleri arasında, ilçe merkezleri-ilçe köyleri
arasında yolcu taşımacılığı yapmaktadırlar. Yapılan taşımacılık sonunda kullanılan yakıt ve
taşınan insan hakkında pek sağlıklı bir bilgi elimizde bulunmamaktadır.
L.2.1.3 – Toplu Taşım Sistemleri :
Kars ilinde kent içi taşımacılıkta belediye otobüsleri ve minibüsler kullanılmaktadır.
Bu toplu taşım sistemleri yolcu taşımacılığının tamamını kapsamaktadır. Bu vasıtaların
kullandığı yakıt cinsi motorindir, tüketilen miktar hakkında kesin bir bilgi yoktur.
L.2.1.4 – Kent İçi Yollar :
Kars ili merkezinin oturum alanı küçük olduğundan dolayı kent içi yollar birbirini
dik olarak kesen birkaç tane ana caddeden ve bu caddelere bağlı sokaklardan oluşmaktadır.
Kars ilinde trafikten kaynaklanan görüntü, gürültü ve hava kirliliği pek bulunmamaktadır.
L.2.1.5 – Araç Sayıları :
Kars ilinde bulunan resmi, özel ve ticari araç sayılarının durumu aşağıya
çıkarılmıştır.
Araç Cinsi Resmi Araç Sayısı Özel Araç Sayısı Ticari Araç Sayısı Toplam
Motosiklet 18 306 0 324
Otomobil 320 4721 431 5475
Minibüs 142 45 1013 1199
Otobüs 62 2 315 217
Kamyonet 217 845 114 1176
Kamyon 294 301 753 1348
Traktör 3 8190 0 8193
Çekici 0 1 15 16
Özel Amaçlı 42 0 0 42
Tanker 2 2 89 93
Arazi Taşıtı 128 20 2 150
TOPLAM 1228 14433 2732 18395
Tablo 76: İlimizdeki araç sayıları (Kaynak :Emniyet Müdürlüğü verileri)
214

Tablo 77: İLLER YATIRIM PROJELERİ İZLEME RAPORU(T.C.K.12. Bölge Müdürlüğü,2003)
İLİ KARS TARİH 31.12.2003
YILI 2003 DÖNEM Sonu İtibariyle
YATIRIM KURLŞ. T.C.K.12. BÖLGE MÜDÜRLÜĞÜ ( Milyon TL. )
S.
NO
SEK.
ADI
PROJE
NO
PROJE ADI
PROJE
YERİ
PROG.
YILI
ÖDE.
PROJE
BEDELİ
GELEN
ÖDENEK
DÖNEM
SONU
N.HAR N.
GE.
KARAYOLU İYİLEŞTİRMESİ(TRAFİK
GÜVENLİĞİ)
1 Ulş. 96E040990 Susuz-Selim Ayr.-Digor Otokorkuluk Yapm. Kars 24.000 20.400 20.400 20.400 100
2 Ulş. 96E040990 Kars-(060-05) D.Y. Ayr.-Akyaka Hemzem. Geçiti
Bariyer yapım.
3 Ulş. 96E040990 (Selim-Sarıkamış)Ayr.-(Kars-Erz.) Horasan Hemzem.
Geçt.Bar.Y.
Kars 70.000 70.000 59.500 59.500 100
Kars 70.000 70.000 59.500 59.500 100
TOPLAM 164.000 160.400 139.400 139.400
BİTÜMLÜ KAPLAMA YAPIMI
4 Ulş. 21E040050 Bit.Dep.Tes.Vagon İsk.Yapım. Kars 7.116 7.116 6.049 6.049 85
5 Ulş. 21E040090 Asf.Kap.Fiz.Std.Yük. Kars 76.246 76.246 64.809 163.074 252
6 Ulş. 21E040060 BSK.Kap.Yol Drenaj Yapm. Kars 14.232 14.232 12.097 72.567 600
TOPLAM 97.594 97.594 82.955 241.690
7 Ulş. 113K+K0 Asfalt Global ödenek Kars 976.025 976.025 927.224 666.957 72
8 Ulş. 113 Bakım Global Ödenek Kars 85.395 85.395 81.125 179.468 221
9 Ulş. 113 Trafik Global ödenek Kars 30.498 30.498 28.973 28.973 94
TOPLAM 1.091.918 1.091.918 1.037.322 875.398
GENEL TOPLAM 1.353.512 1.349.912 1.259.677 1.256.488
AÇIKLAMALAR
215

L.2.2 – Demiryolları
Günümüzde toplam Demiryollarının 8671 Km.lik kısmı Anahat 2269 KM.lik kısmı
Kaali Hat olmak üzere Toplam 10940 Km. Bu hatları dağılımı
ELEKTRİKLİ HAT : 2122 Km
SİNYALLİ HAT : 2504 Km
ÇİFT HAT : 389 Km
ÜÇ YOLLU HAT : 25 Km
L.2.2.1 – Kullanılan Raylı Sistemler :
Ülkemiz genelinde toplam uzunluğu 8671 kilometre anahat Demiryolu ağının 167
kilometresi Kars İli hudutları (Hudut-Süngütaşı) dahilinde olup, 3 adet gar, 4 adet istasyon
ile hizmetine devam etmektedir.
Demiryollarında kullanılan Ray üzerinde çeken ve çekilen araçlarla Yük ve Yolcu
taşımacılığı, yardımcı çekilen araçlarla Demiryolunun bakım ve onarım hizmetleri
yürütülmektedir.
Hudut Erzurum arası Demiryolu seyrüseferi TİM (Trafiğin Telefonla Merkezden
İdaresi) sistemi ile yürütülmektedir.
L.2.2.2 – Taşımacılıkta Demiryolları :
A-Yolcu Taşımaları: Ülkemiz genelinde %3 oranında yolcu taşımacılığı yapan
kuruluşumuzda İlimizden Akyaka cihetine haftanın her günü 06.00 – 15.00 saatlerinde
hareket eden ve 08.43 – 17.43 saatlerinde gelen karşılıklı iki adet yolcu Treni,Batı
istikametine Haydarpaşa (İstanbul) varışlı haftanın hergünü Kars’tan 07.10 hareketli ve her
gün 22.00 varışlı Doğu Ekspresi. Haftanın her günü 09.00 kalkışlı ve her gün 15.39 varışlı
Kars-Ankara-Kars arasında çalıştırılan Erzurum Eksperesi olup 2003 yılında
AKYAKA CİHETİNE : 80.763
BATI İSTİKAMETİNE : 36.904
TOPLAM
+__________
117.667 Yolcu taşımacılığı yapılmıştır.
B- Yük Taşımacılığı : Ülkemiz genelinde %5 oranında Yük taşımacılığı yapan
kuruluşumuzda İlimize Batı istikametinden gelen yükün yoğunluk durumuna göre günün
muayyen saatlerinde (12.00 -17.00) arası iki adet Yük Treni muhtelif (Odun, kömür, taş,
tuğla, çimento, demir, alçı, strefor, un, arpa, yem, Askeri Araç ve Gereçleri) vagonlarda
yük getirmekte olup, gelen vagonların İlimizin sanayi ve ihraç ürünlerinin olmaması ile
%98’lik kısmı boş olarak sevk edilmektedir.
2003 yılı içerisinde İlimize toplam 9474 adet vagonda 254.870 Trenle muhtelif
cinslerde yük gelmiş olup, İlimizden Ülkemizin muhtelif yerleşim birimlerine 1907 adet
yük vagonunda 46039 Tren Hamüle (yük) sevk edilmiştir.
L.2.3 Deniz, Göl ve Nehir Taşımacılığı
Kars ilinde deniz, göl ve nehir taşımacılığı bulunmamaktadır.
L.2.4 – Havayolları :
Kars ilindeki havaalanı kentin dışında olmuş olup, şehir merkezine uzaklığı 6 km
dir. Havaalanı kentin dışında olduğu için uçakların iniş ve kalkışları sırasında çevreye
gürültü yönünden zarar verme durumu yok denecek kadar azdır. Havaalanına 2003 yılında
inen uçak sayısı 456, kalkan uçak sayısı 456’tir. 2003 yılında taşınan yolcu sayısı 54.620
kişi olarak belirlenmiştir
216

L.3 – Haberleşme :
İlimiz genelinde il ve ilçe merkezleri dışında ; 385 köy, 50 mezra olmak üzere
toplam 435 yerleşim yeri bulunmaktadır. Bunlardan telefon şebekesi olmayan 14 adet köy
boşaltılmış durumdadır.Hizmet sahası dahilindeki 421 adet yerleşim yerinden; 370 köy ve
48 otomatik telefon, 1 köy ve 2 mezra tek telefon (acenta) ile haberleşme yapmaktadır.
İlimiz genelinde; il ve ilçe merkezlerindeki telefon şebekemizin % 54’ü havai,
%46’sı yer altı olarak tesis edilmiş bulunmaktadır.Ancak, kırsal bölgelerdeki telefon
şebekemizin, % 88’i havai % 12’si yer altı olarak tesis edilmiştir.
L.4 – İlin İmar Durumu :
Kars kenti imar planında ve özellikle kentin en hızlı gelişen merkezinde tüm yapı
adalarında, yapılaşma nizamı BL-4’ tür ve lejant paftasında da “ Ada ölçeğinde 6785 sayılı
kanunun 42. Maddesi uygulaması yapılıp imar parseli haline getirilmedikçe inşaat ruhsatı
verilemez ” denilmektedir. Yani plancı, kontrol ve tasdik mercii Kars ta geniş bahçeler
içinde blok 30 mt. uzunluğunda 4 katlı yapıların oluşumunu arzulamaktadır.
Geçen 9 yıl içinde hiçbir yapı adasında bu olay gerçekleşmemiştir ve Belediye
yetkililerinin ifadesine göre hiçbir zamanda gerçekleşemeyecektir.
Bu günkü teknik eleman ve parasal gücü ile Ankara, İstanbul ve İzmir gibi sayılı
illerimizin bile boş gelişme alanlarında ve büyük kadastro parselleri üzerinde binbir
güçlükle gerçekleştirebildiği 42. madde uygulamasını; 9 sene evvelinin teknik personel
kadrosuyla ve mali gücüyle Kars gibi gelişmekte olan bir ilimizin en merkezi yerinde yer
alan üzeri tamamen yapılarla dolu 150-350 2m gibi küçük parçalara bölünmüş, kat
mülkiyetine zaten geçilmiş yüzlerce yapı adasında uygulatmaya kalkmak planın özündeki
hatadır. Belki arzu edilen sonuç güzeldir ama seçilen yer ve zaman yanlıştır.
Yapı nizamları uygulanamayan planda yapılar 4-5 mt.lik cephelerle 4-5 katlı bazen bitişik
bazen ayrık olarak yapılaşmıştır. Planı uygulamayan Belediyenin mevcut inşaatlara
bakıldığında hangi plana ve hangi yorumlamaya göre ruhsat verdiği de anlaşılmamıştır.
Planda Güneybatı yönünde uzanan gelişme konut, kültür park, eğitim, Sağlık, Yeşil,
Sanayi ve Depolama ve Spor tesislerinden hiçbiri gerçekleşmemiştir. Kent daha çok
demiryolunu atlayarak doğu yönünde gelişmiştir. Süt Fabrikasının batısında önerilen konut
alanı da arazinin engebeli oluşu nedeniyle gelişememiştir.
İmar planında 84 adet değişiklik yapılmış olup bunlar konularına göre şöyledir.
14 Adet Ticari sahaya dönüşüm ve değişiklik
12 Adet Nizam ve kat değişikliği
10 Adet Resmi Kurum alanı tahsisi
9 Adet Kamu lojman sahası ayrılması
8 Adet Teknik Hizmet Alanı ayrılması
8 Adet İlave plan
6 Adet Yol değişikliği
6 Adet Yeşil alandan başka kullanıma dönüşüm
4 Adet Okul yeri ayrılması
4 Adet Cami Yeri ayrılması
2 Adet Yeni yeşil alan düzenlenmesi
1 Adet Yeni Sağlık tesisi alanı ayrılması
Plan dışı gelişmelerin en yaygını yapı nizamına uygun olmayan gelişmelerdir.
Çoğunlukla imardakinden yüksek kat yapma şeklinde oluşan bu durum kentte düzenli
217

görüntüyü yok etmektedir. Planın bir diğer sıkıntısında bazı alanların yenilenmemesi ve
giderek harabe görümünü almasıdır.
Mevcut planın diğer bir zor tarafı da 100-150 mt.ye varan kare şeklindeki yapı
adalarıdır. Bunların yola bakan cepheleri bitişik nizam olarak yapılaşırken, ortaları
genellikle bakımsız kalmakta veya buraya yapılan yeni yapılara 1-2 metrelik dar koridor
halinde geçitlerden geçilerek ulaşılmaktadır. Yapı adalarının ortalarına bazen vasıtalarda
girmekte avlu, ticarethane, garaj, depo türü her kullanım yapı adalarının ortasında
kalabilmektedir.
Genel görünümü ve bugüne kadar elde edilen neticesi itibariyle mevcut imar
planının Revizyon planı değil Yeni İmar Planı yapımı şeklinde ele alınmasını arzulamıştır.
Mevcut planda konut alanlarının nüfus yoğunluğu meskun ve gelişme alanlarında
350-500,200-350,100-200 ve 60-100 k/ha. Olmak üzere 4 ayrı dilimde önerilmiştir.
L.5 – İLDEKİ BAZ İSTASYONLARI SAYISI :
Tablo 78: İldeki Baz İstasyonları Sayısı (İlTelekom Müdürlüğü, 2003)
TURKCELL TELSİM AYCELL
Kars Merkez 3 3 2
Sarıkamış Merkez 2 2 1
Akyaka R/L 1 1 -
Digor R/L 1 1 -
K.Boğa tepe 1 1 -
KAYNAKLAR:
• Karayolları 124. Şube Şefliği, 2003
• Köy Hizmetlerı İl Müdürlüğü, 2003
• İl Telekom Müdürlüğü,2003
218

M. YERLEŞİM ALANLARI VE NUFÜS
M.1 – Kentsel Ve Kırsal Planlama
M.1.1 – Kentsel Alanlar
M.1.1.1 – Doğal Özelliklerin Kent Formuna Etkileri :
Kars İli deniz seviyesinden 1768 m yüksekliktedir. Topraklarının büyük çoğunluğu
dağlar ve platolarla, çok az bir kısmı da ovalarla kaplıdır. İklimi tipik karasal iklimdir.
Toprak yapısı olarak tarım alanlarındaki toprakların büyük bir kısmı organik madde
yönünden fakir durumdadır. Kars ili ve ilçelerinin tamamı 2. 2. derecede deprem
kuşağındadır.
M.1.1.2 – Kentsel Büyüme Deseni :
Kars ili topografyasının çok engebeli oluşu, ikliminin elverişsiz olması, sanayinin
çok az olması, tarım alanlarının verimliliğinin çok az olmasından dolayı, Ülke genelinde
diğer illere çok oranda göç vermesi ilimizin kentsel ve ekonomik yönden büyümesine
büyük engel teşkil etmektedir. Son yıllarda yapılan ufak ölçekli yatırımlarla ilimiz azda
olsa büyüme kaydetmiştir.
M.1.1.3 – Planlı Kentsel Gelişme Alanları :
İlimizde son yıllara kadar sanayi ve inşaat sektöründe herhangi bir gelişme pek yok
gibiydi. Son yıllarda Organize Sanayi Bölgesinin yapımı ve Emlakbank konutlarının
yapılması ilimizdeki toplu konut kooperatiflerinin yapımının başlamasına vesile olmuştur.
İlimizdeki planlı kentsel gelişme alanları havaalanı yolu güzergahında bulunmaktadır.
M.1.1.4 – Kentsel Alanlarda Yoğunluk :
Kentsel alanlardaki nüfus yoğunluğunun en yoğun olduğu semtler, Halitpaşa
Mahallesi, Ortakapı Mahallesi, Cumhuriyet Mahallesi, Paşaçayır Mahallesi ve Bülbül
Mahallesidir. Orta yoğun olan semtler ise Yeni Mahalle, Yusufpaşa Mahallesi,
Bayrampaşa Mahallesi, Hafızpaşa Mahallesi, İstasyon Mahallesi, Şehitler Mahallesidir. Az
yoğun olan semtler ise Fevzi Çakmak Mahallesi, Sukapı Mahallesi, Atatürk Mahallesi,
Alpaslan Mahallesi, Kaleiçi Mahallesidir.
M.1.2 – Kırsal Alanlar
M.1.2.1 – Kırsal Yerleşme Deseni :
İlimizdeki kırsal yerleşim yerleri, ilin ekonomisi tarıma bağlı olduğundan mümkün
olduğu kadar tarım arazilerinin dışında ve plansız bir şekilde bulunmaktadır.Genllikle; tek
katlı, çamur harçlı, yığma tarzındaki konutlardan ve hayvan barınaklarından oluşmaktadır.
Bina üstleri ahşap üzerine toprak atmak üzere herhangi bir çatı örtüsü olmadan yapılmıştır.
Yöreye has genel bir yapı özelliği olarak iç avlu mahiyetinde, konutların giriş avluları
bulunmamaktadır.Bazen bu avlular oturma ve yatak odalarına açılabildiği gibi hayvan
barınaklarına da açılmaktadır.
M.1.2.2 – Arazi Mülkiyeti :
Kırsal alandaki arazi mülkiyeti özel mülkiyet ve hazine mülkiyetidir.
219

M.2 – Altyapı :
Ulaşım ve altyapı başlığı altında incelenmiştir.
M.3 – Binalar ve Yapı Çeşitleri
M.3.1 – Kamu Binaları :
İlimizde inşaat sektörü son on yıl içinde artmaya başladığından kamu binalarının bir
kısmı, kent Rus işgali altında iken yapılan yapılarda ve kent merkezinde bulunmaktadır.
Diğer kamu binaları ise kentin çeşitli yerlerine dağılmış durumdadır.
M.3.2 – Okullar :
Kars ilinde 1992 yılında kurulan Kafkas Üniversitesi bünyesinde 4 fakülte, 6
Meslek Yüksek Okulu ve 3 Enstitü bulunmaktadır. Kafkas Üniversitesindeki öğrenci sayısı
5265 kişidir. Kars ilinde toplam 376 adet İlköğretim Okulu, 2 adet Yatılı Bölge İlköğretim
Okulu, 7 adet Pansiyonlu İlköğretim Okulu, 13 adet Genel Lise, 3 adet Kız Meslek Lisesi,
3 adet Endüstri Meslek Lisesi, 2 adet Teknik Lise, 2 adet Ticaret Lisesi, 2 adet İmam Hatip
Lisesi, 1 adet Anadolu Öğretmen Lisesinden oluşan 411 öğretim kurumunda 63885 öğrenci
öğrenim görmektedir.
M.3.3 – Hastaneler ve Sağlık Tesisleri :
Kars ilinde 1 adet 200 yatak kapasiteli Devlet Hastanesi, 1 adet 50 yatak kapasiteli
SSK Hastanesi, 1 adet 75 yatak kapasiteli Doğum ve Çocuk Bakımevi, 1 adet Ana ve
Çocuk Sağlığı Planlaması, 1 adet Verem Savaş Dispanseri ve 4 adet Sağlık Ocağı
mevcuttur.
M.3.4 – Bina Yapımında Kullanılan Yerel Materyaller :
Bina yapımında yöreye özgü yapı malzemesi olarak taş kullanılmaktadır. Bu
malzeme volkanik kayaçların (bazalt ve andezit) düzgün ve dikdörtgen şekilli kesilmesi ile
elde edilmekte ve bina yapımında kullanılmaktadır. Dolayısıyla taş işçiliği gelişmiş, bu
amaçlı taş ocakları kurulmuş ve işletilmiştir. Ancak son dönemlerde bu tür yapı malzemesi
kullanımından vazgeçilmiştir.
M.4 – Sosyo-Ekonomik Yapı :
M.4.1 – Göçler :
Kars ilinde sanayinin az oluşu, tarım toprağının veriminin az ve çeşitlilik yönünden
kısıtlı oluşu, kış mevsiminin uzun sürmesi, işsizlik, ekonomik olumsuzluklar ve diğer
sebeplerden dolayı diğer illere göç veren illerin ön sıralarında gelmektedir. Bu yoğun göç
olayı Kars ilinin gelişimine olumsuz yönde etki etmektedir.
M.4.2 – Kent Toprağının Mülkiyet Dağılımı :
İlimizde kamu binalarının bulunduğu alanlar hazine arazisi, yerleşim alanlarının
mülkiyeti özel mülkiyettir.
220

M.4.3 – Konut Yapım Süreçleri :
İlimizde kış mevsiminin uzun sürmesi nedeniyle inşaatların süresi uzatmaktadır.
Kars İlinde Emlak Bank konutlarının yapılmasın kentte kooperatifçiliğin benimsenip
gelişmesine etki etmiştir. İlimizde kamu kurumlarında çalışan personelin oluşturdukları
konut kooperatifleri ile Belediyenin yaptırdığı konut kooperatifleri dışında yap-sat olayı
pek yoktur.
M.4.4 – Gecekondu Islahı ve Önleme Bölgeleri :
İlimiz Merkez Yenimahalle 1 nolu, Sukapı Mevkiinde 2 ve 2/A nolu gecekondu
önleme bölgeleri ile Kağızman İlçesi Alüşük Mevkiinde 2 nolu ve Sarıkamış İlçesi 1 nolu
gecekondu önleme bölgesi olmak üzere 5 gecekondu önleme bölgesi bulunmaktaydı.
Ancak altyapı olmayışı nedeniyle yapılaşmaya gidilmeyen Merkez Sukapı Mevkii 2 ve 2/A
nolu gecekondu önleme bölgeleri Kars Belediyesinin 16.01.2002 tarih ve 47 sayılı
yazılarında Belediye Meclisi Kararıyla gecekondu önleme bölgesinden çıkarıldığı
vurgulanmıştır. Bugün itibariyle ilimizde toplam 3 gecekondu önleme bölgesi
bulunmaktadır.
M.5 – Yerleşim Yerlerinin Çevresel Etkileri
M.5.1 – Binalarda Ses İzolasyonu :
İlimizde yapılan binalarda gürültü sorununu çözmek için binaların dış duvarları iki
kat tuğla arasına köpük malzemesi eklenerek yapılmaktadır. Binaların cam çerçeve
kısımlarında da sesi önleyici çift cam sistemleri kullanılmaktadır.
M.5.2 – Havaalanları ve Çevresinde Oluşturulan Gürültü Zonları :
İlimizdeki havaalanı, yerleşim alanından 6 km uzakta oluşu ve ilimize olan uçak
seferlerinin az oluşu (haftada 4 sefer) dolayısıyla pek fazla etkisi yoktur.
M.5.3 – Ticari ve Endüstriyel Gürültü :
İlimizdeki sanayinin ve Fabrikaların yerleşim alanları dışında oluşu, buralarda
oluşan gürültüden ilin etkilenmesini azda önlemektedir. İlimizde bulunan fabrikaların
bahçe duvarlarının iç kısımlarında çevreyi güzelleştirmek ve gürültü etkisini azaltmak için
yeşil alanlar mevcuttur. Fakat sanayi bölgesinin altyapısı henüz tamamlanmamıştır.
M.5.4 – Kentsel Atıklar :
İlimizde oluşan kentsel atıklar Belediye Temizlik İşleri Müdürlüğü tarafından
toplanarak Belediye çöp sahasına yakılarak gömülmek suretiyle bertaraf edilmektedir.
M.5.5 – Binalarda Isı Yalıtımı:
14.06.1999.tarih ve 23725 sayılı Resmi Gazetede yer alan Bayındırlık ve İskan
Bakanlığının Mecburi Standartlar Tebliği T.S. 825 Binalarda Isı Yalıtım Kuralları ve
08.05.2000 tarih ve 24043 sayılı Resmi Gazetede yayımlanan Bayındırlık ve İskan
Bakanlığının Binalarda Isı Yalıtımı Yönetmeliği ile Kamu Binalarında Isı Yalıtım
zorunluluğu getirilmiştir. Bu yönetmeliklerde temel amaç, ısı geçirgenliği az olan malzeme
ile duvarlarda, kolon ve kirişlerde yalıtım sağlanarak ısı ve yakıttan tasarruf etmektir. Daha
az yakıtla ısı sağlamak, çevrenin daha az kirlenmesine sebep olacaktır.
221

M.6 – Nüfus
M.6.1 – Nüfusun Yıllara Göre Dağılımı :
İlimizdeki yıllar itibariyle İl ve İlçe nüfus miktarları aşağıdaki tabloda verilmiştir.
Tablo 79: İLÇELERE GÖRE ŞEHİR VE KÖY NÜFUSU( D.İ.E. Bölge Müdürlüğü,2003)
1990 Nüfus Dağılımı 1997 Nüfus Dağılımı 2000 Nüfus Dağılımı
İLÇELER Toplam Şehir Köy Toplam Şehir Köy Toplam Şehir Köy
Nüfusu Nüfusu Nüfusu
00 Merkez İlçe 121.079 78.455 42.624 125..226 93.038 32.188 114.683 79.789 34. 894
01 Akyaka 15.556 2.440 13.116 12..905 2.546 10..359 14.626 3.816 10. 810
02 Arpaçay 32.272 2.815 29.060 23.655 2.748 20..907 25.331 4.650 20. 681
03 Digor 27.759 2.373 25.386 23.834 3.055 20.799 25..378 2.694 22. 684
04 Kağızman 49.129 15.274 33.855 41.688 15.720 25..948 49.110 21.679 27. 431
05 Sarıkamış 61.818 21.743 40.075 57..228 24.779 32.449 57..398 23..530 33. 868
06 Selim 29.185 3. 957 25.228 23.840 3..970 19.870 25.640 4..376 21.264
07 Susuz 19.025 2.937 16.088 14.617 3..311 11.306 14.890 3.787 11.103
Toplam : 355.823 130..391 225.432 322.973 149.147 173.826 327.056 144..321 182.735
M.6.2 –Nüfusun Cinsiyet ve Yaş Gruplarına Göre Dağılımı :
Tablo 80: Nüfusun Cinsiyet ve Yaş Gruplarına Göre Dağılımı : ( DİE Bölge Müdürlüğü,2003)
Nüfus Gurubu
Toplam -2000 2001-
5000
Yaş T E K T E K T E K
Grubu
00-04 38.729 20.015 18.714 24.403 12.643 11.760 2.830 1.431 1.329
05-09 39.232 20.376 18.856 24.595 12.730 11.865 2.903 1.545 1.358
10-14 38.466 20.102 18.364 21.466 10.870 10.596 4.368 2.430 1.938
15-19 34.575 16.214 18.361 18.179 7.355 10.824 3.116 1.695 1.421
20-24 39.006 24.250 14.756 13.651 5.984 7.667 3.058 1.893 1.165
25-29 25.927 13.250 12.677 12.091 5.729 6.362 2.177 1.129 1.048
30-34 18.782 9.762 9.020 8.769 4.259 4.510 1.502 805 697
35-39 18.670 9.347 9.323 9.114 4.412 4.702 1.512 800 712
40-44 14.877 7.661 7.216 7.572 3.667 3.905 1.162 596 566
45-49 11.782 5.841 5.941 6.327 2.964 3.363 931 451 480
50-54 11.289 5.621 5.668 6.863 3.336 3.527 811 420 391
55-59 9.169 4.548 4.621 5.808 2.860 2.948 681 351 330
60-64 7.917 3.800 4.117 5.120 2.391 2.729 528 248 280
65-69 7.038 3.514 3.524 4.608 2.305 2.303 531 259 272
70-74 4.583 2.170 2.413 2.897 1.408 1.489 356 150 206
75-79 2.766 1.470 1.296 1.852 996 856 194 100 94
80-84 1.332 688 644 877 462 415 114 56 58
85+ 825 369 456 571 260 311 60 28 32
222

M.6.3 – İl ve İlçe Nüfus Yoğunlukları :
İlimizde nüfus yoğunlukları kış mevsimlerinde genellikle il ve ilçe merkezlerinde
yoğunlaşmaktadır. Yaz mevsimlerinde ise bu yoğunluk hasat zamanı köylerde
oluşmaktadır.
İLÇELER Şehir Nüfusu Köy Nüfusu Toplam
00 Merkez İlçe 79.789 34.894 114.683
01 Akyaka 3.816 10.810 14.626
02 Arpaçay 4.650 20.681 25.331
03 Digor 2.694 22.684 25.378
04 Kağızman 21.679 27.431 49.110
05 Şarıkamış 23.530 33.868 57.398
06 Selim 4.376 21.264 25.640
07 Susuz 3.787 11.103 14.890
Toplam 144.321 182.735 327.056
M.6.4 – Nüfus Değişim Oranı :
1927’de yapılan ilk genel nüfus sayımında Kars’ın nüfusu 205098 idi. 1935 yılında
ise nüfus 305536 olmuş, bu süre içindeki yıllık nüfus artışı %6,12 gibi yüksek bir oranda
gerçekleşmiştir.Nüfus artış oranındaki bu yüksekliğin sebebi ise ildeki doğurganlık
oranlarının yüksekliğiydi. Kars ili nüfusu daha sonraki dönemlerde de artışını sürdürmüş
ve 1940’da 356534, 1950’de 410236, 1960’da 543600, 1970’de 707398 olmuştur. Bu
dönem boyunca yalnızca 1975-1980 arasında %1 lik bir düşme söz konusudur. 1990 genel
nüfus sayımında ise il nüfusunda bir azalma görülmüş ve nüfus 662155 olmuştur. 1997
yılında nüfusun 322973 gibi daha düşük bir sayıya inmesinin sebebi ise o güne kadar
Kars’ın ilçeleri olan Ardahan ve Iğdır’ın il statüsü kazanarak Kars’tan ayrılmış olmasıdır.
2000 yılı nüfus sayımında ise nüfus 327056 dır.
Kars ili nüfusunun gelişiminde önemli bir özellikte toplam içindeki şehir nüfusu
oranının özellikle 1950 yılından itibaren sürekli artmasıdır. 1927 yılında yaklaşık %13 olan
şehir nüfusu, 1960’da %17,74’e, 1970’te %23,22’ye, 1980’de %24,58’e, 1990’da
%31,63’e, 1997’de %46,16’ya, 2000’de %44,12 dir.
Genel nüfus sayımlarına göre Kars ili nüfusu aşağıdaki tabloda verilmiştir.
Sayım Yılı Şehir Nüfusu Köy Nüfusu Toplam
1927 yılı 26640 178459 205089
1935 yılı 45233 260303 305536
1940 yılı 70080 286454 356534
1945 yılı 62709 318476 381176
1950 yılı 55287 354949 410236
1955 yılı 82416 405428 487844
1960 yılı 96427 447173 543600
1965 yılı 117363 488950 606313
1970 yılı 153241 506777 660018
1975 yılı 170777 536621 707398
1980 yılı 172119 528119 700238
1985 yılı 196700 525731 722431
1990 yılı 209463 452692 662155
1997 yılı 149147 173826 322973
2000 yılı 144321 182735 327056
Tablo 81: Genel nüfus sayımlarına göre Kars ili nüfusu (Kaynak :DİE Bölge Müdürlüğü verileri)
223

M.6.5 – Yer Değiştirme Olayları :
Bir yerleşim yerinin nüfus yapısını etkileyen en önemli faktör nüfus hareketleridir.
Bu hareketlilik ekonomik ve toplumsal yapının hem sebebi,hem de sonucudur. Çünkü bir
yerinin ekonomik yönde gelişmesi ve canlılığı diğer yerleşim yerlerinden göç olmasına
sebep olduğu gibi, bir yerin ekonomik durgunluğu ve darboğazı da göç vermesi sonucunu
doğurmaktadır.
Kars’ ta uzun yıllardır süren göç de bu temel gerçeklilikten kaynaklanmakta,
işsizlik ve ekonomik bunalım batıya göç olgusunu gündeme getirmektedir. İlin temel
geçim kaynağı olan hayvancılığın geleneksel yöntemlerle yapılmasının yol açtığı
verimsizliğin yanında, bu sektörün son dönemlerde yaşadığı bunalım, ayrıca engebeli arazi
ve elverişsiz iklim koşullarınca kısıtlanan tarımsal üretim, göçün ekonomik nedenlerini
açıklamaktadır.
Kars’ ta il dışına göçten ayrı olarak mevsimlik göçler de yaşanmaktadır.
Hayvancılığın yaygın olmasının neden olduğu yarı göçebelik yani yaylacılık bu mevsimlik
göçlerin başlıca sebebidir. İldeki temel geçim kaynağı olan hayvancılıkla uğraşan aileler,
bu mevsimlik göç hareketine hayvan sürüleriyle birlikte katılırlar. Yazı yaylada geçiren
halk, güzün tekrar yerleşik hayat sürdükleri evlerine dönerler.
Yaylacılık dışında mevsimlik göçün bir başka biçimi de gelişmiş sanayi
merkezlerine yönelen inşaat işçileriyle hasat mevsiminde tarımsal üretim yapılan yörelere
yönelen tarım işçilerinin nüfus hareketleridir.
M.6.6 Turizm ve Seyahat:
Turizm bölümünde incelenmiştir.
M.6.7 İşsizlik
Kars İlinde Türkiye İş Kurumuna işe girmek amacıyla 4863 kişi (erkek) kayıt
yaptırmış bu kişilerden sadece 9 kişi işe yerleştirilmiştir. İş Kurumuna başvuran bu
kişilerin büyük çoğunluğunu vasıfsız işçiler oluşturur.
M. YERLEŞİM ALANLARI VE NUFÜS
KAYNAKLAR:
• Kars İli Devlet İstatistik BölgeMüdürlüğü, 2003 yılı
224

N – ATIKLAR
N.1 – Evsel Katı Atıklar :
Kars, gerek konumu itibariyle yerleşim açısından ve gerekse mevsim itibariyle
sosyo-ekonomik yönleri ile farklı değişiklikler göstermemektedir. Mevsimin aşırı karasal
olması, halkı atıkları yakıt olarak kullanmaya yöneltmiştir.
Ülkemiz de bu güne değin katı atıklar konusunda yürütülen uygulamalar, beli tarzda
plansız ve prensipsiz yürütülmesine karşın, çevreye verdiği zararın fark edilmesi ile son
yıllarda özellikle büyük şehirlerde geniş kapsamlı katı atık projeleri uygulamaya alınmakla
beraber, küçük şehirlerde bu tarzda bir uygulamaya başlanılamamıştır. Bu nedenle Kars
genelinde de katı atık toplama ve depolanması en genel anlamda yapılmaktadır.
Şehrin evsel katı atıkları, şehir merkezine yaklaşık 5 km. uzaklıkta Arpaçay yolu
üzerinde Karadağ Burnu Mevkii’nde depolanmaktadır. Gün içinde ortalama 100 ton evsel
katı atığın toplandığı tahmin edilmektedir. Bu çöplerin toplanması için 9 adet sıkıştırmalı
kamyon (yaklaşık 4 ton kapasiteli), 4 adet damperli kamyon (2’si 10 tonluk, 2’si 5 tonluk)
ve 1 adet traktör olmak üzere 14 araç çalışmaktadır.
Toplanan evsel nitelikli katı atıklar mevcudiyet açısından özellikle kış aylarında kül
ve cüruf içermektedir. Halk atığını evlerinde ısınma amaçlı olarak kullandığından kışın
organik atık miktarı azalmaktadır.
Depo alanına dökülen katı atıklar içersinde geri kazanılabilir cam, kağıt, plastik ve
tenekeler bir kısım şahıslar tarafından ayırt edilerek toplanmaktadır. İlkel ayırma yöntemi
sayesinde az da olsa bir miktar maddenin düşük miktarda geri kazanılması mümkün
olmaktadır.
N.2. Tehlikeli ve Zararlı Atıklar :
Belediye mücavir alanı içerisinde üç adet fabrika faaliyet göstermektedir. Bunlar
Çimento, Yem ve Şeker fabrikalarıdır. Çimento fabrikası atıklarını kendisi bertaraf
etmektedir. Şeker fabrikasının evsel atıkları belediye tarafından toplanarak deponi alana
nakledilmektedir. Endüstriyel atıklarını ise dinlendirme havuzunda beklettikten sonra çıkan
çamuru arazide kurutarak toprak revizyonunda kullanmaktadır. Yem fabrikası ise katı
atıklarını belediye vasıtası çöp depolama alanına dökmektedir.
N.3. Özel Atıklar:
N.3.1. Tıbbi Atıklar:
Hastane ve sağlık ocaklarından toplanan özel atıklar çöp deponi alanının ayrı
bölgesinde düzensiz olarak depolanmakta olup, gömülerek ve üzeri dolgu ile örtülmesi
sağlanmaktadır.
Tablo 82:İlimizdeki Sağlık kuruluşlarının Günlük Atık Miktarları:
( İl Çevre ve Orman Müdürlüğü verileri,2003)
Hastane adı
Yatak kapasitesi
(Adet)
Tıbbi Atık Miktarı
Gün/Kg
Evsel Atık Miktarı
Gün/Kg
Kars Devlet Hastanesi 250 10 20
SSK Hastanesi 50 10 80
Verem Savaş Dispanseri -- 1 1
A.Ç.S. ve Aile Planlama Mrk. -- 1 1
4 Adet Sağlık Ocağı -- -- --
Kadın Doğum ve Çocuk Has. 75 10 60
225

Yapılan Anket çalışmalarında sağlık kuruluşlarında tıbbi atıkların ünite içerisinde
ayrı toplandığı ancak kullanılan konteynırların Tıbbi Atıkların Kontrolü Yönetmeliği’ne
uygun olmadığı tespit edilmiştir. Ayrıca Tıbbi atıklar yönetmeliğe uygun olarak bertaraf
edilmemektedir.Yetkililerden alınan bilgiler doğrultusunda sağlık kuruluşlarının bir
kısmının hastane atıklarını kalorifer kazanlarında yakarak bertaraf ettikleri öğrenilmiştir.
Tıbbi atık miktarı sağlık kuruluşlarında birbirine göre önemli farlılıklar gösterir.
Bu farklılık, sağlık kuruluşunun büyüklüğüne sahip olduğu hizmet birimine ve hastenenin
türüne bağlıdır. Örneğin, hastanelerde tııbı atık kapsamındaki atıkların büyük bir kısmı
ameliyat sayısı atık miktarında farklılıklar meydana getirir. Dolasıyla tıbbı atık miktarının
doğru olarak belirlenmesi için her sağlık kuruluşu tarafından detaylı bir çalışma
yürütülmelidir.
N.3.2 – Atık Yağlar:
Atık Yağların sanayi sitesinde üretildiği ancak, geri dönüşüm işlemine tabi
tutulmaması nedeniyle imha edilme tarzının sanayi kuruluşlarında ısınma amaçlı olarak
kullanıldığı gözlenmektedir.
N.3.3 – Pil ve Aküler:
İl genelinde bu tür atıklar ayrı olarak toplanmamaktadır.
N.3.4 – Cips ve Diğer Yakma Fırınlarından Kaynaklanan Küller:
İl Sınırları içerisinde bu tür atıkların oluştuğu yerler bulunmamaktadır
N.4 – Diğer Atıklar
N.4.1 – Radyoaktif Atıklar :
İlimizde radyoaktif atık oluşturan tesis yoktur.
N.4.2 – Mezbaha Atıkları :
İlde bu tür atıkların oluştuğu 4 tesis bulunmaktadır.Bunlar Kars Belediye Mezbahası,
Et Kombinası, Esenyayla Et ve Süt ürünleri, Zavotlar Et ve Süt ürünleri ve küçük
kapasiteli kasaplar mevcuttur. Mezbahalar atıklarını açtıkları foseptiklere
boşaltmakta,diğer katı atıklarını belediyenin çöp deponi alanına dökmektedirler.
N.5 – Atık Yönetimi :
Kars’ta evsel katı atıklar düzensiz depolama yöntemi ile şehre 5 km uzaklıkta
Karadağ mevkiinde bulunan çöp depolama alanına düzensiz depolanmaktadır. Sanayi
atıkları için farklı bir depolama yöntemi kullanılmamakta olup aynı yerde
depolanmaktadır.
N.6- Katı Atıkların Miktar ve Kompozisyonu
İlimizde yaz döneminde ortalama 100 ton/gün, kış döneminde ise bazı organik
atıkların evlerde ısınma amaçlı olarak kullanıldığı için ortalama 100 ton/gün katı atık
oluşmaktadır. Bunların kompozisyonu yaz döneminde % 90 organik, % 10 geri
kazanılabilir (kağıt, plastik, cam, metal vs.) atık, kış döneminde ise % 70 organik, % 20
kül, % 10 geri kazanılabilir atık.
226

N.7- Katı Atıkların Biriktirilmesi, Toplanması, Taşınması ve Transfer İstasyonları :
Kars İlinde mevcut biriktirme ve toplama işlemlerinin yürütülmesi görevi belediye
temizlik işleri müdürlüğü tarafından ortalama 100 ton çöp 95 işçi (operatör, işçi, şoför
dahil) ve 14 araç eşliğinde yapılmaktadır.
İlimizde atıkların kaynağında azaltılması (ayrı toplama) henüz uygulamaya
sokulamamıştır.Ancak ileride bu tür projelerde finansman olduğu taktirde uygulama alanı
bulacaktır. Çöp nakil işlerinde transfer istasyonlarımız mevcut değildir, bunun içinde
uygun alan bulunamadığı için nihai deponi alanına çöpler götürülerek depolanmaktadır.
N.8 – Atıkların Bertaraf Yöntemleri
N.8.1. Katı Atıkların Depolanması
Kars İli’nde 7 İlçe belediyesi ve 2 Belde belediyesi vardır. Hepsi düzensiz deponi
alanı kullanmaktadır. Çöplerin çoğu kül ve cüruftan oluşmaktadır.
Tablo 83: Kars İli atıkların dağılımı (Kaynak İl ve İlçe Belediye Başkanlıkları,2003)
İLÇELER DEPONİ MEVKİİ ATIK
MERKEZE
UZAKLIĞI (KM.)
MİKTARI(ton)
KAĞIZMAN Şahin Dere 10 5
SARIKAMIŞ Acısu 50 4
SELİM Akyaka Deresi 50 11
SUSUZ Susuz Deresi 2 2
ARPAÇAY Kuzgunlu Köy Yolu 10 1.5
AKYAKA Şahnalar 6 3
DİGOR Kara Toprak 2 5
KOÇKÖY (Bld.) Mercimek Düzü 1 3
DAĞPINAR (Bld.) Sakal Tutan 1.5 3
N.8.2. Atıkların Yakılması
Atıkların yakıldığı herhangi bir tesis mevcut değildir.
N.8.3. Kompost
Kompost tesisi ilimizde bulunmamaktadır.
N.9 – Atıkların Geri Kazanımı ve Değerlendirilmesi :
Katı Atık yönetimi sürecinde kirlilik önlemeye yönelik pek çok olanak
bulunmaktadır. İlgi yasa ve yönetmeliklere uyuma ek olarak bir yerel yönetim katı atık
yönetiminde uyguladığı kirlilik önleme stratejileri, çevresel değerlere verdiği saygının bir
göstergesidir. Katı atık yönetimi sürecinde olumsuz çevresel etki yaratabilecek aşamalar
şöyle sıralanabilir.
- Kaynakta Azalma
- Toplama ve Depolama
- İşleme (geri dönüştürme, kompostlama vs.)
227

Kars belediyesi olarak, toplama ve depolama işini sistemli olarak yerine
getirebilmektedir. Ancak kaynakta azaltma, işleme ve bertarafı finansman sıkıntısından
uygulama alanı bulamamaktadır.
Atıklar içinde geri kazanılabilir maddeler şunlardır:
- Kağıt
- Plastik
- Cam
- Metal olarak sayılabilir.
Kağıdın geri kazanılması hem çevre hem de kaynakların korunması bakımından
önemlidir. Kağıdın geri kazanılması ile kağıdın hammaddesi olan orman varlıkları
koruduğu gibi, atık kağıdın hamur yapılarak tekrar üretimi ile diğer çevre kirletici
unsurlarda önemli azalmalar olmaktadır.
Tablo 84: Kağıdın geri kazanılması sonucunda çeşitli faktörlerde meydana gelen
azalmalar (% olarak) (Kars Belediye Başkanlığı, 2003)
PARAMETRELER
ENERJİ 23 -74
HAVA KİRLENMESİ 74
SU KİRLENMESİ 35
SU TÜKETİMİ 58
Kağıt suya karşı hassas, kolay ıslanan, su ile parçalanan, kirlenen bir özelliğe
sahiptir. Kirli ve ıslanmış kağıdın değeri azalmakta ve geri kazanılması zorlaşmaktadır. Bu
nedenle kağıdın geri kazanılmasını kolaylaştırmak kaynağından ayırma metoduyla
olmaktadır.
Plastiğin Geri Kazanılması: Plastik biyolojik olarak parçalanamayan bir madde
olduğundan atıldığı ortamlarda tabiata yabancı kalmaktadır. Piyasadaki yaygın plastikler;
PE, PP, PVC, PS, PET gibi isimler almaktadır. Çevre Bakanlığınca yayımlanan “Katı
Atıkların Kontrolü Yönetmeliği’ne” göre sıvı ambalajlarda kullanılan plastik ve cam
şişelerin belirli oranlarda üreticiler tarafından toplanması veya bu şişelerin belirli bir
depozito karşılığı satılması şartları getirilmiştir.
Plastik, kağıttan farklı olarak bozulup, parçalanmadığından geri kazanılması daha
kolaydır. Ancak yinede İlimizde Bu tür atıklar kağıtta olduğu gibi ısınma amaçlı
kullanılmaktadır.
Cam geri kazanılması en kolay maddedir. Yapısı bozulmadan defalarca
kullanılabilmektedir.
Evsel katı atıklar içinde metal, sıvı ambalajlardan ve konserve kutularından ileri
gelmektedir. Atıklar içindeki metalin önemli bir kısmı demir ve aliminyum esaslıdır.
Bunlarında maden cevherinden kazanılarak mamul haline getirilmelerinde önemli miktarda
enerji, su ve yakıt vs. kullanılarak su ve hava kirletilmektedir. Aşağıdaki tabloda çelik ve
aliminyum geri kazanmak suretiyle hammadde kaynakları ve çevre kirliliğinde meydana
gelebilecek azalma gösterilmiştir.
Tablo 85: Atık Metallerin Üretiminde Tekrar Kullanılması Halinde Çeşitli
Faktörlerdeki Azalma (%)
PARAMETRELER ÇELİK ALİMİNYUM
Enerji 47-74 90-97
Hava Kirlenmesi 85 95
Su kirlenmesi 76 97
228

Ülkemiz genelinde olduğu gibi Kars İli’nde de kaynağından ayırma işi
yapılamamaktadır. Ancak ilkel bir metod da olsa deponi alanında şahıslarca ayırma işi
gelir elde etmek için yapılmaktadır.Bu metod ilkel de olsa düşük bir oranda geri kazanım
sağlamaktadır.Ancak bu yolla elde edilen atığın geri dönüşümünden elde edilecek ürünün
kalitesi kaynağından ayrılan geri dönüşümlü atık kadar kaliteli olmayacaktır.
N-10 Atıkların Çevre Üzerindeki Etkileri:
Genel olarak yerleşim merkezleri de atıkların plansız olarak birikimi ve depolanması
toplum sağlığına, yüzeysel ve yer altı sularına, toprağa ve havaya olumsuz etkileri
olmaktadır.
Kars İli bazında İlçe ve Belde belediyeler belirledikleri alanlarda düzensiz deponi
alanı kullanmaktadırlar. Bir takım tedbirler alınsa da yazın havaların ısınmasıyla evsel katı
atıkların etkileri somut olarak görülmektedir. Herhangi bir bertaraf metodu da
kullanılmadığından görüntü, hava ve zemin kirliliği oluşmaktadır. İlaçlama yapılsa da bu
tür çözümlerin geçici olduğu ve sonuçta kirliliği önleyemediği açıktır. Bütün bu sorunların
üstesinden gelebilmek finansman sıkıntısının giderilmesi ve eğitim seviyesinin artırılması
ile olacaktır.
KAYNAKLAR:
• Kars Belediye Başkanlığı’nın 2003 yılı
• İl Çevre ve Orman Müdürlüğü, 2003 yılı
229

O.1 – Gürültü
O – GÜRÜLTÜ VE TİTREŞİM
Gürültü “insan ve toplum üzerinde olumsuz etkiler meydana getiren istenmeyen
sesler” olarak tanımlanır. Ses; titreşim yapan bir kaynağın hava basıncında yaptığı
dalgalanmalar ile oluşan ve her insanda işitme duyusunu uyaran fiziksel bir hadisedir.
dBA : İnsan kulağının en hassas olduğu orta ve yüksek frekansların özellikle
vurgulandığı bir ses değerlendirilmesi birimidir.
O.1.1 – Gürültü Kaynakları
Gürültü kaynakları, nicelik ve nitelik bakımından yaşam düzeyinin yükselişine
paralel olarak artmıştır.
a) Trafik gürültüsü
b) Endüstri kuruluşları ve imalathanelerden kaynaklanan gürültü
c) İnşaat gürültüsü
d) Yerleşim alanlarında oluşan gürültü
e) Havaalanları yakınında oluşan gürültü
O.1.1.1 – Trafik Gürültüsü :
Trafik araçlarında kaynaklanan gürültü; karayolunda hareket eden araçların hava ve
yerle olan temaslarından doğan sürtünme ve motorların çalışmasından lkaynaklanan
gürültüdür.
İlimizde 2003 yılı aralık ayında alınan ölçüm cihazı ile 2004 yılında gürültü ölçüm
çalışmaları başlamıştır.İl merkezinde gürültü haritası cıkarılması çalışmaları yapılmaktadır.
230

Tablo 86: 2003 yılı Aralık ayına ait İlimizin Ana Caddelerinde yapılan Gürültü Ölçüm Sonuçları(İl Çevre ve Orman Müdürlüğü, 2003)
KARS
TRAFİĞİN
YOĞUN
OLDUĞU
YERLERDE
GÜRÜLTÜ
DÜZEYLERİ
TRAFİĞİN
YOĞUN
OLMADIĞI
YERLERDE
GÜRÜLTÜ
DÜZEYLERİ
ÖLÇÜM YAPILAN
YERLERİN İSİMLERİ
ÖLÇÜLEN DEĞERLER dBA
HAFTA İÇİ
Pazartesi Salı Çarşamba Perşembe Cuma
Faik Bey Cad 70 70 74 69 73 71 72 75 73 66 73 65 68 69 74
Halit Paşa Cad 57 64 62 66 71 60 70 68 69 62 61 70 64 66 69
Atatürk Cad 64 71 70 62 76 66 69 69 76 65 67 51 62 59 63
Kazım Paşa Cad 65 62 74 72 69 61 72 68 69 63 61 75 59 61 69
K: Kazım Bey Cad 67 62 60 80 68 63 58 72 65 66 66 65 63 58 65
Hüseyin Atak Bulvarı 63 58 71 69 50 57 58 67 58 67 64 59 70 58 58
İnönü Cad 61 68 68 63 63 71 69 73 72 64 73 74 64 57 70
Şehit Yusuf Bey Cad 70 65 57 75 66 63 71 68 69 62 51 73 64 65 73
Gazi Ahmet Muhtar Paşa Cad 70 63 70 73 64 60 71 75 71 56 64 73 61 63 64
Gaffar Okkan Bulvarı 63 56 59 53 66 65 64 62 70 69 75 58 63 65 61
Ordu Cad 70 61 66 67 67 63 69 71 72 62 62 70 66 67 71
Şehit Nuri Yıldız Sokak 54 70 69 63 69 64 58 75 74 68 66 69 68
Meteoroloji Böl. Md. Kavşağı 56 64 67 61 67 69 65 69 63 60 56 68
Karadağ Cad 63 57 65 67 64 65 72 71 71 63 67 66 63 64 66
İstasyon Cad 67 68 71 80 65 62 71 71 76 74 66 73 72 79 65
Bahri Dağdaş Cad 70 60 63 77 65 59 73 69 63 74 66 61 56 71 67
Davut Aksu Cad 61 70 53 59 62 60 61 71 60 62 63 68 63 70 60
Subatan Yolu 69 59 70 61 71 69 65 41 68 68 71
Cumhuriyet Cad 70 50 69 56 67 79 75 74 74 67 41 66 60 56 67
Havaalanı Yolu 45 48 47 46 47 47 47 46 47 47
Şehit H: Aytekin Cad 62 61 66 58 60 61 57 63 61 65 59 59 64 60 60
Lise Sokak 68 57 68 71 65 61 57 70 55 73 71 61 74 68 72
Valilik Önü 64 54 66 57 57 57 61 55 58 57 58 59 60 60 61
Bakırcılar Cad 64 70 77 65 66 70 73 66 69 75 73 74
Çevre Yolu 51 66 57 48 57 60 62 57 65 60 74
Taşlı Harman Cad 65 69 63 63 61 69 72 69 60 74 70 65 67 71 70
Baytar Hane Sokak 56 60 58 70 56 58 54 57 61 69 64 58 47 51 62
SSK İl Md. Önü 62 48 54 56 56 52 64 66 63 48 68 58 60 63 49
Digor Yolu 65 64 67 67 61 54 74 72 67 67 65 64 62 62 56
Haydar Aliyev Bulvarı 59 62 65 63 57 62 65 58 59 56
231

O.1.1.2 – Endüstri Gürültüsü :
İlimizde bulunan sanayi bölgeleri il dışında olduğundan buralarda oluşan gürültüden
kentli pek etkilenmemektedir.
O.1.1.3 – İnşaat Gürültüsü :
İlimizde inşaat sektörü son yıllarda ilerleme göstermekle birlikte hem inşaat
mevsiminin kısa olması hemde İnşaat alanlarının genellikle şehir merkezinin dışına doğru
yoğunlaştığından ve inşaat gürültüsü süreklilik göstermediğinden dolayı bu alanda
herhangi bir ölçüm çalışması yapılmamıştır.
O.1.1.4 – Yerleşim Alanlarında Oluşan Gürültüler:
Diskotek, dans salonları, lunapark, piknik yerleri, düğün salonları, açaık hava
sinemaları gibi kamuya açık yerlerde oluşan gürültü çeşididir.İlimiz merkezinde bulunan
eğlence yerleri denetlenmiştir. Bunların 8 adedine gürültü kontrol monitörü taktırmaları
sağlanmıştır.
O.1.1.5 Havaalanları Yakınlarında Oluşan Gürültüler:
Kars ilindeki havaalanı kentin dışında olmuş olup, şehir merkezine uzaklığı 6 km
dir. Havaalanı kentin dışında olduğu için uçakların iniş ve kalkışları sırasında çevreye
gürültü yönünden zarar verme durumu yok denecek kadar azdır.
O.1.2-Gürültünün Çevreye Olan Etkileri
O.1.2.1-Gürültünün Fiziksel Çevreye Olan Etkileri:
Gürültü kaynaklarının imar planlarındaki gürülütye duyarlı alanlarla ilişkili olması
nedeniyel imar planlarında gürültüye karşı bırakılan tampon bölgeler yer verilip
verilmediği hakkında bilgi bulunmamaktadır.
O.1.2.2-Gürültünün Sosyal Çevreye Olan Etkileri:
Gürültü insan sağlığına etkileri yanında insan da bir gürültü kaynağı
olabilmektedir. İnsanlar sosyal bir varlık olarak, belirli bir uygarlık düzeyine geldikleri ve
toplumda birbirine saygılı bir biçimde yaşamayı öğrendikleri zaman kişilerin yalnızca
kendi istek ve çıkarları için başkalrını rahatsız eden gürültüler oluşmayacaktır.
O.1.3 – Gürültünün İnsanlar Üzerine Etkisi :
Gürültünün insanlara olan etkileri, fizyolojik, psikolojik, sosyal durumlarına ve
eylemlerine bağlı olarak değişmektedir. Gürültü iletişimi ve konsantrasyonu engelleme,
dinleme ve algılama güçlüğü yaratma, uyku bozma ve genel sıkıntılar oluşturma gibi
olumsuzluklara neden olmaktadır. Sürekli gürültüye maruz kalma durumunda kalıcı duyma
bozuklukları ortaya çıkmaktadır. Etkilenme gürültü düzeyine ve süresine bağlı olarak
değişmektedir.
232

O.1.3.1- Fiziksel Etkileri
Gürültünün şiddetine göre meydana gelen geçici ve sürekli işitme bozuklukları.
O.1.3.2- Fizyolojik Etkileri
Kalp atışlarında yavaşlama, solunumda hızlanma ve ani oluşan refleksler.
O.1.3.3 –Psikolojik Etkileri
Gürültünün şiddetine ve maruz kalma süresine göre davranış bozuklukları, kulak
ağrısı, aşırı stres ve sinirlilik gibi etkiler görülür.
O.1.3.4-Performans Etkileri
Endüstri alanlarında maruz kalınan gürültü ,iş veriminin düşmesine, hareketlerin
yavaşlamasına ve iş kazalarının artmasına neden olmaktadır.Meslek kazalarının çoğu
tedavi edildiği halde, işitme kaybının tedavisi yapılamamaktadır.
O.2 – Titreşim :
Titreşim kaynakları ve titreşime karşı alınan önlemler hakkında elimizde bir bilgi
bulunmamaktadır.
KAYNAKLAR:
• İl Çevre ve Orman Müdürlüğü 2003 yılı,
233

P – AFETLER
P.1 – Afet Olayları :
P.1.1 – Depremler :
İlimiz ve ilçelerimizin tamamı 2. Derece deprem kuşağında yer almaktadır. İlimiz
sınırları içerisinde son yüzyılda meydana gelen depremlerin şiddet ve zarar verme
dereceleri aşağıdaki tabloda verilmiştir.
Tablo 87:İlimizde Meydana Gelen Doğal Afetler (İl Çevre ve Orman Müdürlüğü, 2003)
SIRA
NO AFETİN TÜRÜ TARİHİ YERİ
1 Depremler 12.03.2003 Kars Sarıkamış 3.9
Şiddetinde
2 Heyelan ve Çığlar - -
13-15.07.2001 Kars Merkez ve
Digor İlçesi
3 Seller
27.06.2002
16.07.2002
Kağızman İlçesi
Kars Merkez
Sarıkamış ve Selim
İlçeleri
09.04.2003 Kars Merkez
17.06.2003 Akyaka ilçelerine
bağlı Geçit, Karahan
ve Üçpınar
Köylerinde
4 Orman ve Otlak Yangınları - -
5 Fırtınalar - -
P.1.2 – Heyelan ve Çığlar :
İlimizde çığ ve heyelana maruz kalan alanlar şunlardır; Kars Merkez Kaleiçi
Mahallesi (kaya düşmesi), Akyaka İlçesi Küçük Durduran Köyü (heyelan), Arpaçay İlçesi
Tomarlı Köyü (kaya düşmesi), Kağızman İlçesi Karayayla, Karagüney, Yankıpınar,
Güvendik, Sesveren, Taşburnu, Körpınar, Ülker Köyleri (heyelan), Çukurova, Keşişkıran
Köyleri (kaya düşmesi), Sarıkamış İlçesi Yarkaya Köyü (heyelan), Digor İlçesi Merkez
(kaya düşmesi), tehlikesine maruz kalan bölgeler olup, önemli derecede heyelan ve çığ
olayı yaşanmamıştır.
P.1.3 – Seller :
İlimiz Merkez Kaleiçi Mahallesi Üçler Semti, Arpaçay İlçesi Çarçıoğlu Köyü,
Kağızman İlçesi Denizgölü, Çivekli Köyleri, Sarıkamış İlçesi Köroğlu Köyü, Selim İlçesi
Beyköy, Digor İlçesi Merkezi sele maruz alanlar olarak tespit edilmiştir.
İlimiz Merkezi ve İlçelerinde meydana gelen seller Tablo M.6’da verilmiştir.
P.1.4 – Orman ve Otlak Yangınları :
İlimizde büyük ölçüde orman ve otlak yangınları olmamıştır.
P.1.5 – Fırtınalar :
Son yüzyılda ilimizde zarar verici nitelikte fırtına olmamıştır.
234

Resim 43: Türkiye Deprem Haritası
235

Tablo 88:E.Y.Y.METODU İLE YAPILAN AFET KONUTLARI
( Bayındırlık ve İskan Müdürlüğü 2003)
İLİ İLÇESİ Beldesi- Mahalle Mevkii Afetin Afetin Açıklamalar
Köyü
Tarihi Türü
KARS Akyaka Aslanhahe - Köy içi 07.12.1978 Deprem
“ “ Camuşlu - Köy içi “ Deprem
“ “ Cebeci - Köy içi “ Deprem
“ “ Geçitköy - Köy içi “ Deprem
“ “ Süngüderesi - Köy içi “ Deprem
“ “ Duraklı - Köy içi “ Deprem
“ “ Kürekdere - Köy içi “ Deprem
“ “ Kayadere - Köy içi “ Deprem
“ “ Hacıpiri - Köy içi “ Deprem
“ Selim Beyköy - Gözeler “ Su
baskını
KARS Merkez Bekler - - 1988 Deprem
“ “ hamzagerek - - 1988 Deprem
KARS Kağızman Yenice Komik Köy içi 1988 Heyelan Yapılıp Teslim
Edilmiş
“ “ Denizgölü - Kümbet 1988 Su
Baskını
Su Basma
seviyesinde 15,
başlanılmayan
“ “ Kuruyayala - Hokko
Çıkmazı 1978 Heyelan
KARS Sarıkamış Köroğlu Köy içi 30.10.1983 Su
Baskını
“ “ Akkoz Akkoz
m.
Köy içi 31.12.1984 Kaya
Düş.
“ “ Kurbançayır
“ “ “
K.
“ “ Karaurgan
“ “ “
K
Meydancık
“ 07.12.1988 Deprem
K.
Merkez “ “ “
Bardaklı
“ “ “
Köyü
Kuzgunlu
“ “ “
Köyü
Kıraç Köyü “ “ “
4 konut
2 konuta
başlanılmadı,
hak sahibpliği
sona eren 2
kişi
Bi konut su
basması
seviyesinde
12 konut çatı,
1 konut su
basman
seviyesindedir.
236

İLİ İLÇESİ Beldesi-
Köyü
KAR
S
Tablo 89:İHALE YÖNTEMİ İLE YAPILAN AFET KONUTLARI
(Bayındırlık ve İskan Müdürlüğü,2003)
Akyaka Merkez İstasyon-
Topkayatepe
“ “ Akbulak
Mahalle Mevkii Afetin
Tarihi
İlçe içi 07.12.198
8
Köy içi
Afetin Türü
Deprem
Açıklamalar
Konutlar
teslim
edilmiş
“ Deprem Konutlar
teslim
edilmiş
“ “ Boyuntaş Dikineler “ Deprem Konutlar
teslim
edilmiş
“ “ B.
Durduran
Köy içi “ Deprem Konutlar
teslim
edilmiş
“ “ B.pirveli Köy içi “ Deprem Konutlar
teslim
edilmiş
“ “ Çetindurak Köy
Merası
“ Deprem Konutlar
teslim
edilmiş
“ “ Demirkent Köy içi “ Deprem Konutlar
teslim
edilmiş
“ “ Esenyayla Köy içi “ Deprem Konutlar
teslim
edilmiş
“ “ Kalkankale Köy içi “ Deprem Konutlar
teslim
edilmiş
“ “ Karahan Köy içi “ Deprem Konutlar
teslim
edilmiş
“ “ Kayaköprü Mezarlık
Yanı
“ Konutlar
teslim
edilmiş
“ “ K.Durduran Köy içi “ Deprem Konutlar
teslim
edilmiş
“ “ Sulakbahçe Tarlalar “ Deprem Konutlar
teslim
edilmiş
“ “ Üçpınar Köy içi “ Deprem Konutlar
teslim
edilmiş
“ “ İbişköy Köy içi “ Deprem Konutlar
teslim
edilmiş
237

KAR
S
Merkez Kaeliçi 1983 Kaya Düşm. Konutların
yapımı
devam
ediyor.
“ Merkez Hasanken
t
Kanlı
Tabya 1969 Heyelan
Kars Digor Varlı 1983 KayaDüş.+S
B
Kars
Kağızma
n
Konutlar
teslim
edilmiş
1986 yılında
Konutlar
teslim
edilmiş
Merkez Şahindere Bağlarbaşı 1964 Su Baskını 1971 yılında
Konutlar
teslim
edilmiş.
“ “ Akdam Azathan 1952 Heyelan 1987 yılında
konutlar
teslim
edilmiş.
“ “ Altıngedik Kümbet 1976 Heyelan 1987 yılında
konautlar
teslim edimli
“ “ Aydınkavak Azthan 1960 Heyelan 1976 yılında
konutlar
teslim
edilmiş.
“ “ Çallı Parnos 1964 Heyelan 1982 yılında
konutlar
teslim
edilmiş.
“ “ Çiçekli Payam 1968 Heyelan+SB 1998 yılında
konutlar
teslim
edilmiş.
“ “ Görecek Kızılyoku
ş
1964 Heyelan Konutlar
teslim
edilmiş.
“ “ Kötek Köy yanı 1952 Heyelan 1954 yılında
konutlar
teslim
edilmiş.
KAR
S
Susuz B. Çatak 1976 Dperem Konutlar
teslim
edilmiş.
“ “ K.Çatak M.Saha 1967 Deprem Konutlar
teslim
edilmiş.
“ “ Kırkpınar 1976 Deprem Konutlar
teslim
edilmiş.
238

KAR Sarıkamış Yeniköy Köy içi 07.12.198 Deprem
S
8
“ “ Süngütaş
K.
“ “ “ Kendi yerleri
üzerinde
Prefabrik
konut
“ “ Taşlıgüney
Köy içi “ “
K.
“ “ Parmakdere
“ “ “
K.
“ “ Y.S Kamış
“ “ “
K
“ “ Sırbasan K. Köy Karş. 30.10.198 Deprem
3
“ “ Akören K. Köy içi 30.10.198 Deprem
3
“ “ Altınbulak Köy içi 30.10.198 Deprem
3
“ “ Yarkaya K. Köy içi 24.08.196
8
Heyelan Yüksek
gerilim hattı
geçtiğinden
parseller
“ “ İnkaya K. Karataş 26.06.198
8
“ “ İsusu K. Köy içi 30.10.198
3
Kaya Düşm.
Deprem
“ “ “ “ “ “
“ “ Balabantaş
“ “
K.
KAR
S
Arpaçay Tomarlı
Köyü
“ 13.12.198
8
Kaya Düşm.
“ “ Değirmen
“ “ “
köprü
“ “ Çarcı Köyü Köy içi “ “
kaydırılmış
Kadastronun
yeniden
yapılması
gerekir.
Arsa tescilli
yapılmış.
Cins
Değişikliği
Yapılmamış.
Kadastronun
yeniden
yapılamsı
gerekir.
239

P.2. – AFETLER VE SAĞLIK ZARARLARI:
P.2.1 – Radyoaktif Maddeler :
İlimiz, bölgede, ülke genelinde veya ülkelerde radyoaktif madde kullanımı sonucu
oluşabilecek zararlı maddelerin tespitini yapmak amacıyla Türkiye Atom Enerjisi Kurumu
tarafından ilimiz merkez, Sarıkamış, Digor ve Akyaka İlçelerinde kurulan merkezi sisteme
bağlı Radyasyon Ölçüm ve Erken Uyarı Sistemleri oluşturur.
P.2.2- Tehlikeli ve Zehirli Maddeler:
Tehlikeli ve zehirli maddelerin depolanması, taşınması kullanımı sırasında oluşan halk
sağlığına zarar verecek derecede her hangi bir olay tespit edilememiştir
P.2.3 – Tehlikeli ve Zehirli Maddeler:
Tehlikeli ve zehirli maddelerin depolanması, taşınması,kullanımı sırasında oluşan halk
sağlığına zarar verecek derecede herhangi bir olay tespit edilememiştir.
P.3 – AFETLERİN ETKİLERİ VE YARDIM TEDBİRLERİ :
P.3.1 – Sivil Savunma Birimleri:
İlimizde Sivil Savunma Müdürlüğü İdari Personeli dışında 10 kişilik Sivil Savunma
Arama ve Kurtarma ekip kadrosu tahsis edilmiş olup, henüz bu kadrolara atama
yapılmamıştır.
P.3.2 – Yangı Kontrol ve Önleme Tedbirleri:
İlimizde mevcut kamu kurum ve kuruluşları ile iş yerlerinde gerekli denetimler
yapılarak yangınlara karşı gerekli önlemler aldırılmış, gerekli araç, gereç ve yangın söndürme
tüplerinin temini sağlanmıştır.
Ayrıca şehirdeki yangın ihbarlarında anında müdahaleyi sağlamak amacıyla İtfaiye
teşkilatının kolayca su takviyesi yapabileceği çeşitli semtlerde hidrantlar mevcuttur.
P.3.3 – İlkyardım Servisleri:
İlimizde Planlamaya tabi kamu kurum ve kuruluşlarında 7 şer kişilik ilkyardım servisleri
ile Müdürlüğümüzce ilkyardım ve ambulans servisinde, toplam 61 kişiye mükellefiyet
verilmiş olup, yıllık sivil savunma mükellef eğitimleri programı dahilinde eğitimleri
yapılmaktadır.
P.3.4 – Afetzedeler ve Mültecilerin Yeniden İskanı:
İlimizde afetzedeler ve mültecilerin yeniden iskanı için mültecilerin nakli, kontrolü ve
barındırılması ile ilgili göçmen yerleştirme planı yapılmıştır. Afetzedelerin barındırılması için
240

de aynı planda belirtilen iskan bölgelerinin kullanımı planlanmış olup, bu bölgelerin
yetmemesi durumunda tespiti yapılan çadır kent yerlerinde gerekli düzenlemeler yapılarak
iskan bölgesi haline getirilecektir.
P.3.5 – Tehlikeli ve Zehirli Maddelerin Sınırlar Arası Taşınması İçin Alınan Tedbirler:
Tehlikeli ve zehirli maddelerin sınırlar arası taşınması durumunda taşıyıcı tarafından
mutlaka yetkili ve teknik elemanların kontrolünde taşınması sağlanır. Olmadığı durumlarda
Mülki İdarenin görevlendirmesi ile teknik eleman sağlanmaktadır. Ayrıca yine gerekli
görülen hallerde Emniyet ve Jandarma ekipleri tarafından emniyetleri sağlanır.
P.3.6 – Afetler ve Büyük Endüstriyel Kazalar:
Afet ve büyük endüstriyel kazaların meydana gelmesi durumunda, oluşturulan İl Kriz
Merkezi faaliyete geçer. Bu merkezin çalışma şekli bir yönergeyle düzenlenmiş
bulunmaktadır. İl Afet Planı, Afetlerde İcra Planı ve Afet Çalışma Rehberinde planlanan
faaliyetler mevzuat hükümleri çerçevesinde yapılır.
KAYNAKLAR:
• İl Sivil Savunma Müdürlüğü, 2003.
241

R.1 – Temel Sağlık Hizmetleri
R.1.1 – Sağlık Kurumlarının Dağılımı :
R – SAĞLIK VE ÇEVRE
Kars İl Merkezinde Bulunan Sağlık Kuruluşları
1- Kars Devlet Hastanesi
2- Doğum ve Çocuk Bakımevi
3- Halk Sağlığı Laboratuarı
4- Verem Savaş Dispanseri
5- AÇŞ-AP Merkezi
6- Merkez 1. Nolu Sağlık Ocağı
• Azat Sağlık Evi
• Gelirli “ “
• Karakale “ “
7- Merkez 2. Nolu Sağlık Ocağı
• Mezra Sağlık Evi
• Cumhuriyet Sağlık Evi
• Ataköy “ “
• Çamçavuş “ “
• Küçükboğatepe “ “
8- Merkez 3. Nolu Sağlık Ocağı
• Halefoğlu Sağlık Evi
• Yalınkaya “ “
9- Merkez 4. Nolu sağlık Ocağı
• Bozkale Sağlık Evi
10- Merkez Akbaba Sağlık Ocağı
• Çerme Sağlık Evi
• Esenyazı “ “
• Verimli “ “
• Ağadeve “ “
• Kocabahçe “ “
11- Merkez Çakmak Sağlık Ocağı
• Yücelen Sağlık Evi
• Karaçoban “ “
• Akdere “ “
12- Merkez Başgedikler Sağlık Ocağı
• Hazmagerek Sağlık Evi
• Oğuzlu “ “
• Bekler “ “
13- Merkez Dr.Kırtunç Sağlık Ocağı
• Dikme Sağlık Evi
• Çağlayan “ “
• Aydınalan “ “
• Söğütlü “ “
• Çığırgan “ “
242

14- Merkez Hacıveli Sağlık Ocağı
• Bulanık Sağlık Evi
• Subatan “ “
• Esenkent “ “
• Ocaklı “ “
• Eşmeyazı “ “
15- Merkez Ölçülü Sağlık Ocağı
• Tekneli Sağlık Evi
B- İLÇE SAĞLIK KURULUŞLARI
16- Arpaçay Sağlık Merkezi
17- Arpaçay Merkez Sağlık Ocağı
• Güvercin Sağlık Evi
• Akçalar “ “
• Akçakale “ “
• Okçuoğlu “ “
• Demirköprü “ “
• Tomarlı “ “
18- Arpaçay Doğruyol Sağlık Ocağı
• Aydıngün Sağlık Evi
• Çanaksu “ “
• Gülyüzü “ “
19- Arpaçay Gönülalan Sağlık Ocağı
• Kardeştepe Sağlık Evi
• Melikköy “ “
• Taşlıağıl “ “
20- Arpaçay Koçköyü Sağlık Ocağı
• Taşdere Sağlık Evi
• Tepeköy “ “
• Karakale “ “
• Aslanoğlu “ “
21-Arpaçay Kuyucuk Sağlık Ocağı
• Gediksatılmış Sağlık Evi
22- Akyaka Merkez Sağlık Ocağı
• Çetindurak Sağlık Evi
• Kalkankale “ “
• Demirkent “ “
• Esenyayla “ “
• Şahnalar “ “
• Üçpınar “ “
• Sulakbahçe “ “
• Duraklı “ “
• Kürekdere Sağlık Evi
23- Akyaka Cebeci Sağlık Ocağı
• Akbulak Sağlık Evi
• İbiş “ “
243

• Boyuntaş “ “
• Büyükdurduran “ “
24- Kağızman Devlet Hastanesi
25- Kağızman Merkez Sağlık Ocağı
• Çallı Sağlık Evi
• Yankıpınar “ “
•
26- Kağızman Aydınkavak Sağlık Ocağı
• Yağlıca Sağlık Evi
• Akçay Sağlık Evi
• Günindi “ “
• Donandı “ “
27-Kağızman Kötek Sağlık Ocağı
• Çamuşlu Sağlık Evi
• Akören “ “
• Çengili Sağlık Evi
• Çilehane “ “
• Paslı “ “
• Gümüştepe “ “
• Ortaköy “ “
• Oluklu “ “
28-Kağızman Şaban Sağlık Ocağı
• Akçakale Sağlık Evi
29- Kağızman Taşburun Sağlık Ocağı
• Çayarası Sağlık Evi
30- Digor Sağlık Merkezi
31- Digor Merkez Sağlık Ocağı
• Bacallı Sağlık Evi
• Alaca “ “
• Derinöz “ “
• Celal “ “
• Alem “ “
32- Digor Kocaköy Sağlık Ocağı
• Kilittaşı Sağlık Evi
• Arpalı “ “
• Başköy “ “
• Yağlıca “ “
• A.Başköy “ “
33- Digor Dağpınar Sağlık Ocağı
• Gülayran Sağlık Evi
• Türkmeşen “ “
• Yaylacık “ “
34- Selim Sağlık Merkezi
35- Selim Merkez Sağlık Ocağı
• Alisofu Sağlık Evi
• Benliahmet “ “
• Eskigazi “ “
• Bayburt Sağlık Evi
244

• Kekeç “ “
36-Selim Akçakale Sağlık Ocağı
• Başköy Sağlık Evi
• Sarıgün “ “
• Darboğaz “ “
• Bozkuş “ “
• Baykara “ “
37-Selim Bölükbaşı Sağlık Ocağı
• Laloğlu Sağlık Evi
• Gürbüzler “ “
38- Selim Gelinalan Sağlık Ocağı
• Yanlızçam Sağlık Evi
• Mollamustafa “ “
• Koyunyurdu “ “
39- Susuz Merkez Sağlık Ocağı
• Kırçiçek Sağlık Evi
• Ağzıaçık “ “
• Yaylacık “ “
• İncesu “ “
40- Susuz Kırkpınar Sağlık Ocağı
• Küçük Çatak Sağlık Evi
• Büyük “ “ “
• Kuru Göl “ “
• Kiziroğlu “ “
41- Susuz Ortalar Sağlık Ocağı
• Alçılı “ Evi
• Kayadibi “ “
42-Yolboyu Sağlık Ocağı
• Porsuklu Sağlık Evi
43- Sarıkamış Devlet Hastanesi
44- Sarıkamış Verem Savaş Dispanseri
45-Sarıkamış Merkez Sağlık Ocağı
• Alisofu “ Evi
• Yukarısarıkamış Sağlık Evi
• Handere “ “
• Hamamlı “ “
46-Sarıkamış Karakurt Sağlık Ocağı
• Şehithalit “ Evi
• Uzungazi “ “
47-Belencik Sağlık Ocağı
• Şehitemin Sağlık Evi
48-Sarıkamış Çamyazı Sağlık Ocağı
• İnkaya “ Evi
• Taşlıgüney “ “
49- Sarıkamış Çatak Sağlık Ocağı
• Tansuk “ “
• Y.Sallıpınar “ Evi
245

• A.Sallıpınar “ “
• Yolgeçmez “ “
50-Sarıkamış Karaurgan Sağlık Ocağı
• Akören Sağlık Evi
• Yeniköy “ “
• Köroğlu “ “
51-Sarıkamış Kazıkkaya Sağlık Ocağı
• Armutlu Sağlık Evi
• Balıklı “ “
• Karaköse “ “
• Başköy “ “
R.1.2 Bulaşıcı Hastalıklar:
R.1.2.1. İçme ve Kullanma Suları:
İçme ve kullanma sularının halka sağlıklı ulaştırılması için sulardaki bakteriyolojik ve
kimyasal analizler sürekli yapılmaktadır. Bu konuda il ve ilçe sağlık ocakları, il gıda ve çevre
kontrol şube müdürlüğünden, Askeri ve sivil resmi kurumlardan periyodik olarak İl Halk
Sağlığı Laboratuar Müdürlüğü’ne gelmekte, gelen bu numunelerin gerekli analizlere tabi
tutulmaktadır.
Suların uygunluk durumu, analiz sonuçlarına göre değerlendirmeler yapılmakta ve
sonuçlar numuneyi getiren kuruma ivedilikle bildirilmektedir. Ayrıca İl Halk Sağlığında
laboratuarında yapılan bütün analizler her ayın sonunda İl Sağlık Müdürlüğüne aylık
çalışmalar formlarıyla bildirilmektedir.
İlimizde kullanılan şebeke ve kaynak sularını 2003 yılında yapılan tahlillerin genel
olarak kaynak sularının kullanıma uygun olduğu, şebeke sularının ise yetesiz klorlandığı ve
içme suyu olarak kullanımının sakıncalı olduğu tespit edilmiştir.
R.1.2.2.Zoonoz Hastalıklar:
Kars İlinde 2003 yılı içereisinde insanlarad görülen zoonoz hastalıklar aşağıda tablo
halinde gösterilmişitr.
Tablo 90: İlimizde görülen zoonoz hastalıklar (İl Sağlık Müdürlüğü, 2003)
Hastalığın adı Tutulan sayısı Ölen sayısı
Kuduz - -
Brusellosis 9 -
Leptospirosis - -
Antraks 8 -
Salmonellosis - -
Tüberkülosis 64 -
Uyuz - -
Chlamydiosis - -
Listeriosis - -
Q Humması - -
Sıtma - -
Toxoplazma - -
Ekinokokkosis - -
Sistiserkoz - -
Distamatosis - -
246

R.1.3 Gıda Hijyeni:
Bu güne kadar İl sağlık Müdürlüğü İl Halk sağlığı Laboratuar Müdürlüğünde gıdalarda
sadece kimyasal analizler yapılmaktadır, bakteriyolojik analizler içinde gerekli çalışmalara
başlamış durumdadır. Kimyasal analiz sonuçları da değerlendirmelerle birlikte numuneyi
getiren kuruma rapor halinde bilgi verilmektedir. Kimyasal analizler kimya mühendisi
tarafından yapılmakta, bakteriyolojik analizlerde biyologlar tarafından yapılacaktır.
Mikrobiyolojik ve toksikolojik analizler gerekli eleman yetersizliğinden dolayı
yapılamamaktadır. Gıdaların kontrolleri ise mevcut gıda denetimcisi kartı olan doktor,
mühendis, biyolog, çevre sağlık teknisyenleri tarafından yapılmaktadır.
Gıda analizi sonuçları da hem numuneyi getiren kuruma sonuç ve değerlendirme
açısından bilgi verilmekte, hem de ay sonlarında Aylık çalışma formlarıyla İl Sağlık
Müdürlüğüne bildirilmektedir.
İlimizde 2003 yılında gıda analizleri sonuçları genel olarak Gıda Maddeleri Tüzüğüne
uygun olarak sonuçlanmıştır.Personel ve araç eksikliği nedeniyle peryodik kontroller
yapılmamakta olup genelde şikayetler değerlendirilebilmektedir.
Toplam Uygun Uygun Değil
Bakteriyolojik Tahlil 44 42 2
Gıda Analizleri Kimyasal Tahlil 6 6 0S
Tablo 91: İlimizde Yapılan Gıda Analizleri (Kaynak İl Sağlık Müdürlüğü)
247

Tablo 92: I.GENEL SAĞLIKLA İLGİLİ EŞYA VE MALZEMENİN İNCELEME
SAYILARI(İl Sağlık Müdürlüğü, 2003)
ÖRNEK CİNSİ
SU 1 İçme ve
Kullanma sulsrı
2 Memba suları
SÜT
VE SÜT
ÜRÜNLERİ
ET BALIK
KÜMES
HAYVANLARI
ETLERİ VE
ÜRÜNLERİ
KONSERVELER
YAĞLAR
UN VE UN
MAMÜLLERİ
TATLI
MADDELERİ
İÇECEKLER
GENEL 48
3 Deniz Suyu
4 Çiğ ve işlem
görmüş sütler
5 Konsande vee
tıbbi amaçlı
sütler
6 Süt tozları
7 Yoğurt, Ayran
8 Peynir ve Diğer
Süt Ürünleri
9 Kasaplık Hayvan
Etleri
10 Kanatlı Hayvan
Etleri
11 Sakatat
12 Pastırma, sucuk,
salam, sosis
13 Kavurmalar
14 Su ürünleri ve
mamüller
14 Yumurta ve
Ürünleri
16 Et balık ve diğer
su ürünleri
17 Sebze ve meyva
20 Tereyağı
21 Zeytinyağı
22 Bitkisel ve sıvı
yağlar
23 Hayvansal yağlar
İncelemeye Gelen Bakteriyolojik inceleme Kimayasal ve Fiziksel İnceleme
Örnek
Alınan Alınmayan G.M.T Sağlığ
a
TOPLAM G.M.
T
Sağlığa Taklit veya TOPLAM
64 130 194 8 1 1 10
2 2 2
1 1 1
1 1 1
5 4 1 5
24 Margarinler
2 2 2
25 Diğerleri
26 Hububat, kuru
sebze taneleri ve
unları
1 1 1
27 Ekmek
2 2 2
28 Hamur
mstahzarları
29 Her çeşit hazır
çorbalar
30 Mayalar ve
kabartma tozları
31 Diğerleri
3 3 3
1 1 1
32 Şeker ve şekerle
yapılan maddeler
33 Helvalar
1 1 1
34 Pekmez ve
Ürünleri
35 Pasta ve hamur
tatlıları
36 Çikolata ve
kakao
37 Bal
38 Dondurmalar
39 Diğerleri
40 Doğla gazlı
içeçekler
41 Yapay gezlı
içeçekler
42 Meyva suları ve
konsantreleri
43 Boza ve şerbet
13 Alkolli İçeçekler
45 Kahve
46 Çay vb.
47 Diğerleri
1 1 1
TOPLAM 20 64 130 194 22 6 2 30
248

Tablo 93:I.GENEL SAĞLIKLA İLGİLİ EŞYA VE MALZEMENİN İNCELEME
SAYILARI( İl Sağlık Müdürlüğü, 2003)
ÖRNEK CİNSİ
İncelemeye Gelen Bakteriyolojik inceleme
Kimayasal ve Fiziksel İnceleme
Örnek
Alınan Alınmayan G.M.T Sağlığa TOPLAM G.M.T Sağlığa Taklit
veya
SU 1 İçme ve
Kullanma sulsrı
1.029 267 706 973 42 14 56
2 Memba suları
SÜT
VE SÜT
ÜRÜNLERİ
ET BALIK KÜMES
HAYVANLARI
ETLERİ VE
ÜRÜNLERİ
KONSERVELER
YAĞLAR
UN VE UN
MAMÜLLERİ
3 Deniz Suyu
4 Çiğ ve işlem
görmüş sütler
2 2 2
5 Konsande vee
tıbbi amaçlı
sütler
6 Süt tozları
7 Yoğurt, Ayran
8 Peynir ve Diğer
Süt Ürünleri
14 10 4 14
9 Kasaplık
Hayvan Etleri
7 7 7
10 Kanatlı Hayvan
Etleri
9 9 9
11 Sakatat
12 Pastırma, sucuk,
salam, sosis
7 4 3 7
13 Kavurmalar
14 Su ürünleri ve
mamüller
14 Yumurta ve
Ürünleri
16 Et balık ve
diğer su
ürünleri
17 Sebze ve meyva
18 Domotes ve
biber salçası,
soslar
19 Diğerleri
20 Tereyağı
21 Zeytinyağı
22 Bitkisel ve sıvı
yağlar
1 1 1
23 Hayvansal
yağlar
24 Margarinler
3 3 3
25 Diğerleri
26 Hububat, kuru
sebze taneleri
ve unları
1 1 1
27 Ekmk
3 3 3
28 Hamur
2 2 2
mstahzarları
29 Her çeşit hazır
çorbalar
30 Mayalar ve
kabartma tozları
31 Diğerleri
3 3 3
41 Yapay gezlı
içeçekler
42 Meyva suları ve
konsantreleri
4 3 1 4
43 Boza ve şerbet
13 Alkolli
İçeçekler
45 Kahve
46 Çay vb.
4 2 1 1 4
47 Diğerleri
GENEL 48 TOPLAM 1.095 267 706 973 84 33 5 122
TOPLAM
249

R.1.4 Aşılama Çalışmaları:
Tablo 94: Kars İli Aşılama çalışmaları( İl Sağlık Müdürlüğü ,2003)
Aşılar 1997 1998 1999 2000 2001 2002
DBT
1 99% 101% 101% 108% 99% 6744
11 88% 90% 90% 99% 93% 6852
111 82% 84% 83% 86% 83% 6504
POLİO
1 103% 102% 101% 114% 98% 7070
11 93% 90% 89% 88% 95% 6803
111 81% 84% 83% 86% 83% 7489
KIZAMIK 67% 83% 90% 101% 96% 6712
BCG 36% 54% 56% 61% 52% 3630
HEPATİT-
B
1 0 0 0 71% 78% 6768
11 0 0 0 71% 72% 3445
111 0 0 0 47% 54% 5270
TT-1 34% 36% 36% 42% 33% 2111
TT-2 23% 25% 25% 26% 21% 834
Hepatit-B 1997 yılında bağışıklama programına alınmamış olup 1998-1999 yılında
alınmış olup ilimizde 2000 yılında uygulamaya geçilmiştir.
Tablo 95: Aşıların ve Serumların Tüketim, Stok ve İhtiyaç Durumu
250

(İl Sağlık Müdürlüğü, 2003)
CİNS
İ
A
Ş
I
L
A
R
S
E
R
U
M
L
A
R
Ampül
yada
Şişedeki
Doz
Sayısı
(A)
Geçen
Dönemde
n
Devreden
(B)
Bu
Dönem
İçinde
Gelen(C
)
Bu
Dönem
İçinde
Açılan(D
)
Bu
Döne
m
İçinde
İmha
Edilen
(E)
Fire
Yüzdes
i (F)
Gelecek
Döneme
Devreden.
S.O (G)
Gidecek
Döneme
Devrede
n
S.M.(G)
İhtiyaç
(H)
DBT DBT 0 2 2 0 0 0 0
DBT DBT 54 208 107 8 0 147 0
Polio Polio 0 0 0
Polio Polio 95 161 134 5 0 117 0
Kızamık Kızamık 203 1589 716 11 0 1065 0
Kızamık Kızamık 0 6 6 0 0 0 0
PPD PPD 7 15 56 190 0 -224 0
BCG BCG 108 65 45 0 0 128 0
BCG BCG 0 0 0
BCG BCG 0 0 0
Hepatit Hepatit B 47 168 88 7 0 120 0
B
Td Td 241 172 216 8 0 189 0
Tetanoz Tetanoz 0 280 186 3 0 91 0
Tetanoz Tetanoz 43 45 15 96 0 -23 0
Tetanoz Tetanoz 0 0 0
Kuduz Kuduz 50 257 122 1 0 184 0
Tetanoz 1500 Ü 20 20 0
Tetanoz 5000 Ü 0 0 0
Difteri 3000 Ü 0 0 0
Difteri 10000 Ü 0 0 0
Kuduz 1 7 10 4 0 0 13 0
Akrep 1 3 3 0 0 0 6 0
Yılan 1 4 1 0 0 0 5 0
Gangre 1 0 0 0
n
Şarbon 1 0 0 0
1 cc enj. 1 0 0 0
2 cc enj. 1 0 0 0
251

Tablo 96: AŞI SONUÇLARI ÇİZERGESİ (İl Sağlık Müdürlüğü, 2003)
AŞI
Difteri-Boğmaca-
Tetanoz Aşısı
YAŞ GRUPLARINA GÖRE YAPILAN AŞI DOZLARI
Uygul 0 Yaş 1-4 Yaş 5-9 Yaş 10-14 15 Yaş ve TOPLAM
ama
Üzeri
I 5467 214 5681
II 5221 292 5513
III 4794 387 5181
R 4149 4149
TOPLAM 15482 5042 0 0 0 20524
Polio Aşısı I 5456 214 498 6168
II 5209 292 0 5501
III 4774 387 0 5161
R 4147 1395 5542
TOPLAM 15439 5040 1893 0 0 22372
Kızamık Aşısı I 5666 497 2753 726 9642
R 143 1620 1763
TOPLAM 5666 640 4373 726 0 11405
PPD 170 149 2141 68 279 2807
BCG Aşısı I 3234 75 1493 11 4813
R 2956 2956
TOPLAM 3234 75 4449 11 0 7769
Hepatit –B Aşısı I 5455 218
II 4938 200
III 4190 298
TOPLAM 14583 716 0 55 369 15723
Td Aşısı 5176 4060 9236
TT (Okul) 741 741
Diğer Tetanoz 73 52 187 226 2830 3368
15-49 Yaş Kadın
Tetanoz Aşısı
GEBE GEBE DEĞİL TOPLAM
TTI 1899 452 2351
TT2 1322 70 1392
TT3 302 17 319
TT4 138 7 145
TT5 113
2
115
TOPLAM 3774 548 8431
252

R.1.5. Bebek Ölümleri:
Tablo 97: Bebek Ölüm Nedenleri (İl Sağlık Müdürlüğü, 2003)
ÖLÜM YAŞI
ÖLÜM NEDENİ
5Ay
Asfiksi
7 Ay Sepsis
25 Gün Asfiksi
7 Ay K.K.H
4 Ay AYSE
4 Ay Menenjit
2 Gün Pramatüre( Dolaşım Yetmezliği)
17 Gün Dolaşım Yetmezliği
30 Gün Asfiksi
3 Gün Solunum Yetmezliği
5 Gün Bilinmiyor
2 Ay K.Pulmoner Arrest
4 Ay Konjennital Kalp Yetmezliği
19 Gün Prematüre (Solunum Yetmezliği)
0 Gün Alçiğer Yetmezliği
10 Ay Bilinmiyor
Tablo 98: 1999-2003 yılı bebek ölüm hızları(İl Sağlık Müdürlüğü, 2003)
BEBEK ÖLÜM HIZLARI
YILLAR
Ölü
Doğum
Hızı
(1000’de)
Perinatal
Ölüm
Hızı
(1000’de)
Erken
Neonatal
Ölüm Hızı
(1000’de)
Geç
Neonatal
Ölüm
Hızı(1000’d
e)
Neonatal
Ölüm
Hızı
(1000’de
)
Post
Neonatal
Ölüm Hızı
(1000’de)
Bebek
Ölüm Hızı
(1000’de)
1999 4,63 22,24 17,6 7,72 25,32 25,02 50,34
2000 5,56 14,59 9,03 7,64 16,68 18,76 35,44
2001 5,63 17,3 11,67 3,62 15,29 14,88 30,17
2002 2,2 10,99 8,8 7,48 16,27 16,27 32,54
2003 3,81 12,39 8,58 7,15 15,73 13,82 29,55
253

R.1.6. Ölümlerin Hastalık, Yaş ve Cins Gruplarına Göre Dağılımı:
(İl Sağlık Müdürlüğü, 2003
İLÇE
Tablo 99: Ölümlerin yaş ve cins gruplarına göre dağılımı
Ölüm ve
Hız
0-4
Yaş
5-9
Yaş
10-
14
Yaş
15-
24
Yaş
25-
44
Yaş
45-
49
Yaş
50-
64
65 +
Yaş
Kaba
Ölüm
Hızı(1000’
de)
ARPAÇAY Yaşa 4,58 0 0 0,37 0,32 1,92 5,4 4,68 1,6
Özel Hız
Ölüm 9 0 0 2 2 2 14 10 39
Sayısı
Nüfus 1967 2371 2644 5363 6213 1040 2594 2135 24327
Sayısı
AKYAKA Yaşa 0 0 0,66 0 0,8 1,78 0,17 3,85 0,71
Özel Hız
Ölüm 0 0 1 0 3 1 1 4 10
Sayısı
Nüfus 1334 1527 1514 3036 3741 561 1405 1038 14156
Sayısı
DİGOR Yaşa 0,65 0 0 0 0,32 1,14 1,31 2,74 0,41
Özel Hız
Ölüm 2 0 0 0 2 1 3 3 11
Sayısı
Nüfus 3086 3854 3517 6008 6265 881 2283 1096 26990
Sayısı
KAĞIZMAN Yaşa 0,15 0 0 0,09 0,16 0 1,71 14,9 0,82
Özel Hız
7
Ölüm 1 0 0 1 2 0 7 31 42
Sayısı
Nüfus 6782 6246 6316 1120 1271 1865 4092 2071 51293
Sayısı
6 5
SARIKAMIŞ Yaşa 1,51 0 0 0.09 0,07 0,47 1,99 10,2 0,89
Özel Hız
4
Ölüm 9 0 0 1 1 1 9 27 48
Sayısı
Nüfus 5967 6481 6400 1175 1420 2128 4526 2636 54100
Sayısı
7 5
SELİM Yaşa 2,12 0 0,69 0 0,5 0 1,11 12,2 1,33
Özel Hız
1
Ölüm 5 0 2 0 3 0 3 20 33
Sayısı
Nüfus 2353 2821 2886 5500 6008 1003 2694 1638 24903
Sayısı
Yaşa 12,3 0 0 0,03 0,3 0 5,19 16,6 3,21
Özel Hız
SUSUZ
7
6
4
Ölüm 15 0 0 1 1 0 8 18 43
Sayısı
Nüfus 1213 1459 1460 2808 3308 530 1542 1082 13402
Sayısı
İLÇE Ölüm ve 0-4 5-9 10- 15- 25- 45- 50- 65 + Kaba
254

Hız Yaş Yaş 14
Yaş
24
Yaş
44
Yaş
49
Yaş
64 Yaş Ölüm
Hızı(1000’
de)
KARS
MERKEZ
İL TOPLAM
Yaşa 3,22 0,18 0,1 0,19 0,07 2 2,35 14,41 1,46
Özel Hız
Ölüm Sa 32 2 1 4 2 9 22 78 150
Nüfus
Sayısı
9927 1088
9
1038
8
2146
6
3069
6
4491 9381 5412 102650
Yaşa 2,24 0,06 0,11 0,13 0,19 1,12 2,35 11,16 1,21
Özel Hız
Ölüm 73 2 4 9 16 14 67 191 376
Sayısı
Nüfus 3262 3564 3512 6714 8315 1249 2851 17108 311821
Sayısı 9 8 5 4 1 9 7
R.1.7. Aile Planlaması Çalışmaları:
İl genelinde aile planlaması çalışmalarında kullanılan yöntemler şunlardır.
1. Ria Uygulama: Ria Uygulamaya uygun görüldükten sonra Ria takılır. 1 ay sonra
kontrole çağırılır, tekrar değerlendirilir.
Herhangi bir şikayeti yoksa yönteme devam edilir.
2. Oral Kontraseptif: Herhangi bir hastalığı olup olmadığı araştırılır. Eğer uygun
görülürse önce tek bilister hap verilir 1 ay sonra kontrole çağırılır, herhangi bir
şikayeti yoksa 2 bilister verilerek uygulamaya devam edilir.
3. Condom: Nasıl kullanılacağı konusunda bilgi verilir.
Aile Planlaması yöntemleri hakkında video kaset gösterisi yapılmaktadır. Kişilere
sorular
sorularak yada kişilerin sorularına cevap verilerek danışmanlık hizmeti verilmektedir.
R.2. Çevre Kirliliği ve Zararlarından Oluşan Sağlık Riskleri:
Bu ana başlık altında 6 alt başlık bulunmaktadır. Aşağıdaki başlıkların kapsamında
( Örn. Atıklar bölümünde yanıcı, patlayıcı maddeler, tehlikeli atıklar, tıbbı atıklar, evsel
atıklar vb. etkisi gibi detaylı olarak ele alınmalıdır) çevre kirliliği sonucu insanların bundan
etkilenme durumları aşağıdaki alt başlıklar altında incelenmelidir.
R.2.1. Kentsel Hava Kirliliğinin İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri:
Günümüz toplumunda endüstri kurumları, evler, değişik amaçlı yakma işlemleri
sonucunda çıkan gazlar solunan havanın parçacık ve değişik maddelerle kirlenmesine yol
açmaktadır. Kentlerde egzos gazları da bu açıdan önemlidir. Güneşin söz konusu kirlenme
olayını artırıcı ve azaltıcı etkileri bulunmaktadır.
R.2.2. Su Kirliliğinin İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri:
Kirli sular birçok hastalık etkeninin yayılmasına neden olabilir. Çeşitli nedenlerle
sular fabrika atıkları ile de kirlenebilir. Bu atıkların içinde insan sağlığına doğrudan
zararlı kimyasal maddeler bulunabildiği gibi, diğer canlıların yetişme ve üremelerini de
olumsuz etkileyerek doğal dengeyi bozabilirler. İnsanların temel besin maddeleri de
sağlığa zararlı hale getirebilirler.
Bir toplum için en önemli sağlık sorunları en çok görülen ve çok öldüren ve en çok
sakat bırakan hastalıklar çocuk felcinden bağırsak enfeksiyonlarına kadar su ile bulaşan bir
çok hastalığın bu tanıma uyduğunu göreceksiniz. Özellikle kentsel bölgelerde evlere şehir
255

su şebekesi sağlıklı içme kullanma suyu sağlamasına yönelik çabalar artmaktadır. Suların
fiziksel ve kimyasal olarak arıtılması ve niteliğinin yükseltilmesi konusundaki ilerlemeler
bu konuda oldukça yardımcı olmuştur. Su birçok hastalık nedeniyle kirlenebilir ve kitlesel
olarak hastalık salgınlarına kaynaklık edebilir. Bu nedenle suyun sağlıklı kaynaklardan
elde edilmesi arıtılıp temizlendikten sonra dezenfekte edilerek tüketiciye kadar
ulaştırılması gerekmektedir
.
R.2.3. Atıkların İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri:
Gıdalarla ilgili olarak üretimden tüketime kadar hemen her aşamada kirlenme riski
bulunmaktadır. Gıdanın ürün olarak eldesinden, saklanmasına ve depolanmasına kadar
nakline ve daha sonraki işlemine kadar ve tüketilme aşamalarında kirlenme riski oldukça
yüksektir.
Mikroorganizmaların gelişmesine elverişli özellikteki gıdalarda herhangi bir
nedenle etken gıdaya bulaştığında, yeterli ısı ve süre sağlanacak olursa aşırı miktarda etken
üreyebilir. Eğer bu gıda toksin ve mikroorganizmaların yok edilmesini sağlayacak
işlemlere tabi tutulmayacak olursa, tüketici tarafından alınan bu gıdalar sağlığın tehlikeye
düşmesine neden olacaktır.
Gıdalarla bulaşan hastalıklarda temel etken insan ve hayvan dışkısıyla bulaşan
hastalıklardır. Gıda sağlığı sorunlarının çözümü ile çevre koşullarının olumlu hale
getirilmesine yönelik önlemler birbirini bütünlemelidir.
Gıdaların etkeni taşıyan kirli sularla sulanarak yetiştirilmesi kirli sularla yıkanması
kontamine kaplarda saklanması, etkenin bulunduğu sularda yaşayan bazı hay vanların
etinin yenmesi gıda hazırlayanların ve işleyicilerin etkeni gıdalara taşıması en önemli
kirlenme yolları arasında sayılabilir.
Gıdaların pişirilmesi bir çok etkenin ölmesini sağlamaktadır. Ancak gıdaların
dondurulması kimi zaman bir kısım mikroorganizmanın yaşama süresini uzatmaktadır. Söz
gelimi dondurulmuş sütte vibrio koleranın yaşama süresi 2-4 haftaya kadar uzayabilir.
R.2.4. Gürültünün İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri:
Toplum bireyleri çok değişik koşullarda ve değişik düzeylerde gürültü etkisi altında
kalabilmektedir. Gürültünün işitme duyusu üzerindeki olumsuz etkilerinin yanısıra önemli
ruhsal sorunlara da yol açabileceği bilinmektedir. Gürültü etkilerinin en aza indirilmesi için
gerekli düzenlemelerin yapılması zorunludur. Ülkemizde Cumhuriyetin ilk yıllarında
çıkarılmış olan medeni kanunda da gürültü ile ilgili hükümler bulunmaktadır.
R.2.5. Pestisitlerin İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri:
En büyük oranda etkilenme pestisit formülasyonu hazırlamakla görevli kişilerde
olmaktadır. Çiftçiler, tarım ve diğer işçiler, yapısal böcek kontrol teknisyenleri
( eksterminatörler) çim ve bahçe görevlileridir. Pestisit imalatında çalışan işçilerde
etkilenme en azdır çünkü pestisit imalatı ile ilgili süreçte radikal önlemler alınması
zorunludur. Hemen hemen uygulamada doğrudan temas olmayacak biçimde kapalı sistem
üretim süreçleri geliştirilmiştir. Eğer bu sistem etkin değilse oldukça geniş akut ve kronik
hastalık spektrumu ile hekim karşısına gelebilir. İrritan deri ve solunum sistemi
etkilenimlerinden üreme sağlığı ile ilgili önemli sorunlara karşı değişen oldukça geniş bir
etkilenme süreci bulunmaktadır.
Hasat işlerinde ve bakım işlerinde çalışanlarda yapraklarda ve yüzeyde kalan
pestisitlerden etkilenebilmektedir. Ağaç ve asmaların altındaki çürümüş yaprak vb de
bulaşma nedenleri arasındadır. Bu işçiler havadan püskürtme, yerden püskürtme
uygulamaları nedeniyle de büyük
256

miktarda etki altında kalmaları mümkündür.
Tarımsal üretim bölgelerinde özellikle duyarlı orkide gibi bitkilerin yetiştirildiği
alanlara yakın yaşayanlar da mesleki olmayanlar etkilenmeyle karşılaşırlar. Pestisitlerin
başlangıç uygulama bölgesinden bir mil veya daha fazla uzaklığa taşınabilmektedir. Metil
bromür gibi gazlama amacıyla kullanılan pestisitler toprağa işlemekte ve burada
yaşayanların etkilenmesine neden olabilmektedir. Kalıfornıya’da gladıola bahçelerinin
gazlaması sırasında meydana gelen etkilenmeyi önlemek için toplumun bütün bireylerinin
oradan taşınması gerekmiştir.
Pestisitler deriden, solunum sisteminden ve gastrointestinal traktustan
alınabilmektedir. Ayrıca sıçrama ve saçılma nedeniyle de etkilenme olabilmektedir.
Mesleki etkilenme sanıldığının aksine büyük oranda solunum yoluyla değil deri yoluyla
olmaktadır. Deri fuigantlar için bile emilme yolu olabilir. Fumigantlar ve raf üstü satılanlar
büyük oranda solunum yoluyla etkilenmektedirler. Böcek kağıtları da aynı şekilde solunum
yoluyla etkilenme nedenleri arasındadır.
Pestisitlerin insandaki etkilerinin değerlendirilmesi oldukça güçtür. Çünkü
problemin tam niteliğiyle ilgili bilmediğimiz bir çok etmen bulunmaktadır. Yaş,cins, ırk,
sosyoekonomik durum beslenme düzeni, sağlığın durumu, etkilenme süresinin uzunluğu ve
biçimi, pestisit konsantrasyonu pestisitlerin etkisi altında kalan kişilerin etkilenmelerini ve
sonuçlarını önemli boyutlarda değiştirmektedir.
Aldrin ve dieldrin gibi orgonofosfor pestisitler merkez sinir sisteminin
uyarabilirliğini artırırken karaciğerde tahribat yapmaktadır. Ancak belirtiler önemli
boyutlarda değişim gösterdiğinden kesin kararın verilebilmesi mümkün değildir. Tanı
konulmasıyla ilgili önemli sorunlar bulunmaktadır. Bazı pestisitler sağlam deriden de
emilebilmektedir. Lindanın hematopoetik sistem üzerinde olumsuz etkilerinin
bulanabileceği düşünülmektedir
Organofosfat pestisitlerin kolinesterazi inhibe ettiği belirtilmişti. Bir bileşikten
diğerine akut toksisite büyük oranda değişim göstermektedir. Organofosfatlar deriden
kolayca penetre olabilmektedir. Karbamatlard kolinesteraza bağlanmaktadır ancak deriden
kolayca penetre olabilmektedir. Karbamatlarda kolinestteraza bağlanmaktadır ancak enzim
vücütta kolayca hızla deaktive edildiğinden etkilenme düzeyinin belirlenebilmesi çok
güçtür.
DDT orgonokların ensektisitlerden ve insan ve hayvanların yağ dokusunda
birikmekte, balıklar ve yaban hayatı üzerinde olumsuz etkiler yapabilmektedir. DDT’ nin
yasaklanmasından yıllar sonra dahi hala kutup buzullarında pestisitin varlığı
belirlenmektedir. Bu durum pestisit etkilenmesinin ne denli küresel nitelik taşıdığını
gösteren önemli bir örnektir. Pestisit tayinlerinin pahalı olması nedeniyle rutin
değerlendirme uygulamalarında pestisit tayınının sürekli yapılmasıyla ilgili güçlükler
bulunmaktadır.
Bütün bireylerin belirli oranda pestisit etkilenmesinde kalmaları nedeniyle kontrol
grubunun seçiminde önemli sorunlar bulunmaktadır. Pestisit etkilenmesi diğer kimyasal
etkilenmeyle aynı fizyolojik ve dokusal sonuçları verildiğinden son etkinin ne oranda
pestisitlere bağlanabileceğini kararlaştırılması da çok güçtür. Çalışanlar sıklıkla etkilenme
altında kalan veya kendilerini pestisitlerle zehirleyen kişilerde yapılmaktadır. Bu verilere
dayanarak akut zehirlenmenin etkileriyle değerlendirmeler yapılabilmekte ise de akut
zehirlenme etkileriyle ilgili veriler hala da yetersizdir. Kronik etkilenme ile ilgili
değerlendirmeler ve mekanizmalar daha karmaşık ve karar verilmesini güçleştirici öğelere
sahiptir.
Hava yoluyla alınımda evlerde böcek bombaları atıldığında veya aerosol spreyleme
yapıldığında büyük oranda söz konusu olmaktadır. Yiyecek ve su kirliliği gastrointestinal
sistem aracıyla olabilmektedir. Sağlam deriden emilme olabileceği gibi çatlak deriden de
doğrudan kana karışma söz konusu olabilir.
257

Pestislerin diğer bir tehlikesi patlama ve yangın riski yaratmalarıdır. Bu nedenle söz
konusu pestislerin bu riskinin kişileri uyarıcı biçimde ve dikkati çekecek şekilde
açıklanması zorunluluğu bulunmaktadır.
Pestisitlerin kanser yapıcı etkisi nedeniyle yasaklanması giderek artmaktadır. Burada
iki sorun bulunmaktadır.
1. Kanserojenik bir pestisitin kullanıma devam edilmesi
2. Hatalı olarak kanserojenik olduğu düşünülerek kullanımdan çekilen pestisitin diğer
bir kanserojenik etkenin devreye girmesine yol açabilmesi.
KAYNAKLAR:
• Kars İl Sağlık Müdürlüğü 2003
258

S. ÇEVRE EĞİTİMİ
S.1. Kamu Kuruluşlarının Çevre Eğitimi İle İlgili Faaliyetleri:
İlimizde İl Milli Eğitim Müdürlüğü hariç diğer kamu kurumlarının hiç birinde
şimdiye kadar çevre değerlerinin tanıtılması ve çevreye duyarlılığın artırılması ile ilgili
hiçbir çalışma yapılmamıştır. İl Milli Eğitim Müdürlüğü ise her yıl 5 Haziran Dünya Çevre
Günü etkinliklerinde yapılan çalışmalar haricinde başka bir faaliyetleri bulunmamaktadır.
S.2 – Çevreyle İlgili Gönüllü Kuruluşlar ve Faaliyetleri :
İlimizde Çevre Koruma Vakfı , Kars Kent Konseyi TEMA Vakfı ve ÇEKÜL Vakfı
gibi gönüllü çevre kuruluşu bulunmaktadır.
T – ÇEVRE YÖNETİMİ VE PLANLAMA
T.1 Çevre Kirliliği ve Çevresel Tahribatın Önlenmesi:
İlimizde çevre kirliliğini önlemek amacı ile çeşitli çalışmalar yapılmaktadır.Egzoz
emisyon ölçümleri İlimiz Çevre Korumu Vakfı tarafından yapılarak, standartlara
uymayanların karbüratör ayarları yaptırılarak standartları sağladığı taktirde emisyon pulu
verilmektedir. Bu şekilde egzoz emisyonlarının yarattığı hava kirliliği önlemektedir.
T.2 Tabii Kaynakların, Ekolojik, Dengeler Esas Alınarak, Verimli Kullanımı ,
Korunması ve Geliştirilmesi
Doğal Kaynakların verimli kullanılması, korunması ve geliştirilmesi amacı ile
İlimizde Ağaçlandırma Başmühendisliği tarafından ağaçlandırma çalışmaları
yapılmaktadır.
T.3 Ekolojik ve Sosyal Faaliyetlerin Sonuçlarının Çevrenin Taşıma Kapasitesini
Aşmayacak Şekilde Planlanması
Ekonomik ve sosyal faaliyetlerin; tahrip edici, bozucu, kirliliğe yol açıcı bir tarzda
faaliyet göstermesi için gerekli önlemler alınmaya çalışılmaktadır. Çevresel Etki
Değerlendirme Raporu hazırlanması gerekliliği üzerinde önemle durulmaktadır.
T.4. Çevrenin İnsan Psiko-Sosyal İhtiyaçlarıyla Uyumunun Sağlanması
İlimiz genelinde yapılaşmaya önem verilmekkle birlikte gerek kooperatifler ve
gerekse vatandaşların başlattıkları binaların bitim süresi uzamakta, inşaatlar bir iki dairesi
yapıldıktan sonra çoğu zaman yarım kalmaktadır. Badanasız, sıvasız ve boyasız binalar
çoğunluktadır. Bu durum ilimizde görsel kirliliğe neden olmakla birlikte insan psikolojisini
de etkilemektedir.
İlimizde yeşil alanlar, park ve bahçeler yeterli derece bulunmamaktadır. Bu
durumun nedenlerinden biri İlimizde kış döneminin uzun ve sert geçmesi sayılabilir.
KAYNAKLAR:
• İl Çevre ve Orman Müdürlüğü, 2003
259

KAYNAKLAR
- Kars Belediye Başkanlığı
- D.S.İ. 24 Bölge Müdürlüğü
- DİE Kars Bölge Müdürlüğü
- Meteoroloji Bölge Müdürlüğü
- Köy Hizmetleri İl Müdürlüğü
- İl Özel İdare Müdürlüğü
- İl Bayındırlık ve İskan Müdürlüğü
- İl Sağlık Müdürlüğü
- İl Tarım Müdürlüğü
- İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü
- İl Milli Eğitim Müdürlüğü
- İl Sivil Savunma Müdürlüğü
- İl Nüfus ve Vatandaşlık Müdürlüğü
- Orman İşletme Müdürlüğü
- Sanayi ve Ticaret İl Müdürlüğü
- Türk -Telekom İl Müdürlüğü
- TEDAŞ Müessese Müdürlüğü
- İl Emniyet Müdürlüğü
- DDY Gar Müdürlüğü
- DHM Hars Havaalanı Müdürlüğü
- 2003 Yılı Kars İl Yıllığı
260