musicd2009.pdf 10550KB May 03 2011 12:00:00 AM

A. COĞRAFİ KAPSAM 

A.1. Giriş 

Şekil 1. Muş İl Merkezinden Genel Görünüm 

A.1.1 Genel Tanım 

Muş’un ilkçağ tarihi Urartular’ la başlar. Muş’un Urartu devleti için önemi krallığın 

batı yolunun önemli bir merkezi durumunda olmasından geliyordu. Muş’un ilkçağ 

tarihinde Urartuları Medler, Medleri de Persler izledi. Muş ve çevresi uzun yıllar Roma, 

Part, Ermeni, Bizans, Sasani müdahalelerine sahne oldu. Yöre Arap akınlarının 

döneminden başlayarak, Türklerin Bizans ordusunu Malazgirt’te bozguna uğratmasına 

kadar Bizans hakimiyetinde kaldı. 

Anadolu’nun Türkleşmesi dönemini başlatan Malazgirt savaşı doğurduğu sonuçlar 

bakımından Muş ili tarihinin en önemli olayıdır. Muş ve çevresinde başlayan Türkleşme 

süreci yaklaşık bir yüzyıl kadar sürmüş ve Anadolu bu sürecin sonunda bir daha geri 

dönülmemek üzere bir Türk yurdu haline gelmiştir. 

Uzun yıllar Selçukluların ve çeşitli Anadolu beyliklerinin yönetiminde kalan Muş 

ve çevresi 1514 Çaldıran savaşından sonra Osmanlı egemenliği altına girdi. 

I. Dünya Savaşı yıllarında bir süre Rus işgali altında kalan Muş ve çevresi Mayıs 

1917’de kesin olarak Türklerin eline geçti. Cumhuriyetin ilanından sonra 1924’te il 

yapıldı. Muş ili bugünkü idari statüsüne 1935’te kavuştu. 

1

Muş İli, Doğu Anadolu Bölgesindedir. 39 29’ Ve 38 29’ kuzey enlemleriyle 41 

06’ ve 41 47’ doğu boylamlarının arasındadır. Yüzölçümü 8196 km 2 ’dir. Türkiye yüz 

ölçümünün yüzde 1.1’ini kaplar. 

Muş ili, doğuda Ağrının Patnos ve Tutak, Bitlis’in Ahlat ve Adilcevaz, kuzeyden 

Erzurum’un Karayazı, Hınıs, Tekman, Karaçoban, batıdan Bingöl’ün Karlıova ve Solhan, 

güneyden ise Diyarbakır’ın Kulp, Siirt’in Sason ve Bitlis’in Güroymak ve Mutki ilçeleri 

ile çevrilidir. 

Muş şehri Güney Doğu Toros Dağlarının uzantısı olan Haçreş dağlarının önemli 

zirvelerinden Kurtik Dağının kuzeye bakan yamaçlarında, Çar ve Karni derelerinin 

aktıkları vadiler arasında kuruludur. 

A.1.2 Muş Adının Kaynağı 

Muş’un ilk ne zaman kurulduğu ve adının kaynağı kesin olarak bilinmemektedir. 

Muş adına dair pek çok rivayet vardır. Bir rivayete göre, Muş adı, şehre, Asurlulardan 

kaçarak Muş yöresine gelen İbrani kabilelerinden biri tarafından verilmiştir. Nitekim, 1914 

Bitlis Vilayet salnamesinde Muş adının İbrani’ce “Sulak verimli ve otlak” anlamına gelen 

“Muşa” kelimesinden geldiği ileri sürülmüştür. Muşun, geçmişten günümüze yemyeşil ve 

sulak bir ovaya sahip olması, bu rivayetin tümüyle asılsız olmadığını, nispeten belirli bir 

gerçeğe dayandığını gösterir. 

Şekil 2. 1923’ün Muş’undan Bir Görünü 

Bir diğer rivayete göre Muş adı, İÖ. 12 yy. Ege Göçlerinden sonra ilk kez Asur 

kaynaklarında adı geçen ve Yukarı Dicle Vadisine yerleştikleri bildirilen Muşkiler’den 

gelmektedir. M.Ö. II. Binin ikinci yarısında Orta Anadolu’da Hatti egemenliğine son 

2

vererek doğuya doğru genişleyen Muşkiler’in bir kolu Muş yöresine gelerek şehrin 

temelini atmıştır. Daha sonradan buradan Asur topraklarına girmişlerdir. Asur 

kaynaklarında İÖ. 12-8 yy. arasında adlarından sık, sık bahsedilen Muşkiler’in İÖ. 12 yy. 

ilk yarısında büyük bir ordu ile Toros dağlarını aşarak güneye indikleri ve Asur’un sınır 

kentlerini tehdit ettikleri biliniyor. Bu dönemde Muşkiler’in bir kolu Muş kentini kurarak 

buraya yerleşmiş olabilirler. 

Muş’un kuruluşu ve adına dair diğer bir rivayet ise dini kaynaklıdır. Buna göre, 

Muş’un Hz.Nuh’un oğlu Yasef’in (Yusuf) torunu Muş oğullarınca kurulduğu rivayet 

edilmektedir. Öte yandan, Muş Arapça’da “Şeffaf, Parlak” Farsça’da ise “Nehirlerde yolcu 

taşıyan küçük gemi” anlamlarına gelmektedir 

İlk çağda Muş'u da içine alan bölgeye “Taronitit” deniyordu. Bu bölgenin merkezi 

durumundaki Muşun adı da kimlik kaynaklarda “Taron” olarak geçmektedir. Aynı kelime, 

islam çağlarında “Taron” olarak kullanılmıştır. 

A.1.3 Muş’un Tarihi 

Muş’un ilk çağ tarihi Urartu’larla başlar, ne var ki Muşun dahil olduğu Doğu 

Anadolu’nun yüksek düzlüklerindeki M.Ö. II.bin’e ait yerleşmeleri,henüz yeterince gün 

ışığına çıkarılamadığından, Urartu’ların atalarının kimler olduğu kesin olarak 

bilinmemektedir. 

Şekil 3. Haspet Kalesi 

Doğu Anadolu’nun bilinmeyenlerle dolu karanlık tarihi dönemleri,Asur kaynakları 

ve kitabeleriyle bir ölçüde aydınlanmıştır. İlk çiviyazılı kaynaklar Asur Kralı 1. 

3

Salmanassar (M.Ö.1274-1245) dönemine aittir. Asur kaynaklarına göre Doğu Anadolu’nun 

dağlık yörelerinde Nairi Konfederasyonu adı altında birbirinden bağımsız küçük beylikler 

vardı. Asurluların baskısı altında yaşayan bu beylikler 1. Salmanassar dan önceki Asur 

Kralının ölümünü fırsat bilerek ayaklandılar. 1. Salmanassar bu başkaldırıyı bastırmak 

amacıyla Urartu topraklarına girdi. Asur’luların Urartu-Nairi ayaklanmalarına karşı 

giriştiği saldırılar aralıklarla 400 yıl kadar sürdü. 

Urartu’ların tarih sahnesine çıkışları M.Ö. XIII. yy’a rastlamakla birlikte devlet 

olarak teşkilatlanmaları MÖ. IX. yy’ dadır. Önceleri dağınık bir konfederasyon 

durumunda olan Urartu’lar Asur Kralı III. Salmanassar’ın çağdaşı olan ilk Urartu Kralı 

Aramu (MÖ.850-840) dan sonra birleşik bir krallık durumuna geldiler. 

Urartu devletinin gerçek kurucusu Aramu’dan sonra kral olan I. Sarduri (MÖ.840- 

830) dir. Kral İşpuini dönemi (MÖ.830-810) Urartuların büyük Bayındırlık işlerine 

giriştikleri, Menuas dönemi (MÖ. 810-786) Urartu devletinin Ön Asya’nın en güçlü devleti 

durumuna geldiği ve devletin egemenlik alanının genişlediği dönemdir. MÖ. VIII. YY. 

ortalarında , Urartu Devletinin egemenliği tüm Doğu Anadolu Bölgesine yayıldı. 1. Argişti 

(MÖ. 786-764) den sonra yerine geçen oğlu II. Sarduri’nin dönemi (MÖ. 764-735) Urartu 

Devletinin zirvesi sayılmaktadır. Muş Varto’ nun Kayalıdere mevkiinde 1965’ te yapılan 

kazılarda ortaya çıkarılan Urartu kalesi bu Kralın dönemine aittir. 

Şekil 4. Varto-Kayalı Dere 

Urartu Devletinin bundan sonraki tarihi Asurlular, Kimmerler ve İskitlerin bitmez 

tükenmez saldırılarıyla sürdü, Urartu Devleti, MÖ. 585’te İskid akınları sonunda yıkıldı. 

4

Muş’un Urartu Devleti için önemi krallığın batı yolunun önemli bir merkezi 

durumunda olmasından geliyordu. Başkent Tuşpa’dan batıya giden yol Malazgirt Ovasını 

geçtikten sonra Murat ırmağı vadisi boyunca Varto’nun güneyinden Muş Ovasına varıyor. 

Buradan batıya yöneliyor, Bingöl üstünden Elazığ-Malatya yolu ile de Orta Anadolu ve 

Kuzey Suriye’ye uzanıyordu. 

Muş’un ilk çağ tarihinde Urartular’ı Medler takip etti. Günümüz İran 

Azerbaycan’ında yaşamakta olan Medler, Asur Devleti’ni ortadan kaldırdıktan (MÖ 609) 

sonra Muş Ovası’na yöneldiler. Medler, Kimmer- İskit saldırılarından yorgun düşen Urartu 

Devleti’ni, tarih sahnesinden silmekte zorlukla karşılaşmadılar. Ne var ki, Medler’in Doğu 

Anadolu’daki hakimiyetleri fazla uzun sürmedi. Persler, Med ordusunu yenerek (M.Ö. 

550) bu devleti ortadan kaldırdılar. 

Persler’in Doğu Anadolu’daki hakimiyetleri yaklaşık 200 yüzyıl kadar sürdü. 

Persler, I.Dareios zamanında güçlerinin zirvesine çıktılar. Muş ve çevresi Pers 

hakimiyetinde Babil Büyük Satraplığı içinde yer aldı Pers döneminin en önemli gelişmesi, 

İmparator II. Artakserkses’e karşı baş kaldıran küçük kardeşi Kiros’un, savaşı kaybetmesi 

ve “Onbinler” diye anılan yenik ordusuyla ünlü Anabasis yürüyüşünü gerçekleştirmesidir. 

(MÖ 401) “Onbinler” Aras ve Kelkit vadilerine doğru çekilirken Bingöl ile Muş arasındaki 

alanları geçmişlerdir. Bu ordunun çekilişini yöneten Yunanlı komutan ve tarihçi 

Ksenofon, Muş ve çevre yaylalarında yaşayan halkın oymak hayatı sürdürdüğünü, 

ordusuna buğday, arpa, sebze, et ve binek atı sağladığını anlatır. 

Muş ve çevresi, uzun yüzyıllar Roma, Part ve Ermeni devletlerinin hakimiyet 

mücadelelerine sahne oldu. Doğu Anadolu’nun bu bölgesi adı geçen devletler arasında sık, 

sık el değiştirmesine rağmen, bu mücadelelerden üstün çıkan taraf Partlar oldu, Roma 

İmparatorluğu’nun üstünlüğü hiçbir zaman kalıcı olmadı. Partlar’la Romalılar arasındaki 

bitmez tükenmez savaşların sonuncusu 215-216’da gerçekleşti. Roma İmparatoru 

Macrinus, Nisibis, (bugünkü Nusaybin)’i bırakarak geri çekilince, Güney Doğu 

Anadolu’dan Fırat’ın batısına kadar olan Roma hakimiyeti sona erdi (217). 

Part ve Pers kökenli Sasani hanedanından gelen I. Ardeşir’in İran’da kurduğu 

Sasaniler Devleti (MS 226), Doğu Anadolu’nun tarihinde yeni bir güç olarak ortaya çıktı. 

Sasaniler, çok kısa bir süre içinde hakimiyet alanlarını genişleterek Roma 

İmparatorluğunun en büyük rakipleri oldular. Geçmiş yüzyıllardaki Roma-Part 

mücadeleleri yerini artık Roma- Sasani mücadelelerine bırakmıştı. 

Sasani’lerin hakimiyeti yaklaşık 400 yıl sürdü. Roma İmparatorluğu’nun ikiye 

ayrılmasıyla ilkçağ sona erdiğinde Doğu Anadolu, bu kez uzun yıllar sürecek Bizans- 

Sasani mücadelelerine sahne olacaktı. 

Muş ve çevresindeki Sasani hakimiyeti İmparator Heraklios döneminde Bizans 

Ordularının Sasani kralı Şahbaraz’ı yenmesiyle sona erdi. Bu arada, VII. yy başında 

gelişen Arap akınları sırasında Arap Komutanlarından Saad ibn Vakkas, Sasani ordusunu 

bozguna uğratınca (637), Sasani devleti de çöktü. Araplar Muş’un güneyine kadar 

gelmelerine rağmen Muş ve çevresine Bizans ordusu sahip çıktı. 

Muş ve çevresi Arap akınları döneminden başlayarak Türklerin Bizans ordusunu 

Malazgirt’te bozguna uğratmasına kadar (1071) Bizans hakimiyetinde, Taron (Taran) 

Theması idari bölgesinde yer aldı. Bölge bütün ortaçağ boyunca bu adla anıldı. Müslüman 

Arap ordularının Anadolu’ya akınları 640’da başladı. Halife Hz. Ömer devrinin sonlarına 

5

doğru 641’de İyaz Bin Ganın komutasında bir Arap ordusu Bitlis, Ahlat ve Muş’u aldı. 

Habib Bin Mesleme ve Salman Bin Rabia bu bölgeye ikinci bir sefer düzenlediler. (642) 

Ahlat ve çevresindeki beyleri idareleri altına aldılar. Ne varki Arap Müslümanlarının 

hakimiyeti sürekli olmadı, sık, sık kesintiye uğradı. 

Muş, Bitlis ve çevresi, Muaviye zamanında bir ara Bizans Hakimiyetine geçtiyse de 

Emevi’ler yöreyi yeniden denetimleri altına almakta gecikmediler. Halife Abdulmelik 

zamanında Muhammet bin Mervan, Muş ve çevresini Diyarbakır amirliğine bu amirliği de 

El Cezire Genel Valiliğine bağladı. 

Muş ve çevresi Emevi’lerden sonra Halifeliği ellerine geçiren Abbasilerin ilk 

yıllarında Avasım bölgesi sınırları içinde yer aldı. Sonraki yıllarda Abbasilerin yöredeki 

hakimiyetleri zayıflayınca Muş ve çevresi Bagradiler den Bagrad adlı prensin yönetim 

merkezi oldu. Bagrad’ın Bağdat’a gönderilmesi üzerine bu prensin yönetiminden hoşnut 

olmayan Muş’lular ayaklandılar. Ayaklanma sırasında Vali Yusuf Bin Abi Said Al- 

Marvazi öldürüldü. Bu olaydan sonra Muş Bagrat Krallığına bağlandı. X. yy’ın ikinci 

yarısı ile XI.yy’ın ilk yarısında Muş, Ahlat ve çevresi doğuya doğru genişlemek isteyen 

Bizans İmparatorluğu ile Doğu Anadolu’ ya hakim olan Abbasiler arasında sık, sık el 

değiştirdi. 

Şekil 5. Malazgirt’ te Alparslan Heykeli 

Selçuklular Dandanakan Savaşında (1040) Gaznelileri yenip bir devlet olarak tarih 

sahnesine çıkınca Tuğrul Bey’in sultanlığı devrinde Abbasiler Selçukluların koruması 

altına girdiler. Tuğrul Bey Selçukluların Doğu Anadolu’ya düzenledikleri seferlerden 

birinde Malazgirt’i kuşattı (1054) Bu seferle birlikte Selçuklu’larla Bizanslılar arasında 

Doğu Anadolu’daki hakimiyet mücadelesi başlamış oluyordu. 

6

Sultan Tuğrul Bey’in ölümünden sonra Selçukluların başına geçen Sultan Alparslan 

Malazgirt Kalesini ele geçirip, Suriye’ye yönelince Bizanslılar Selçuklu Türk’lerini kesin 

yenilgiye uğratmak için Imparator Diogenes komutasında büyük bir orduyla Doğu 

Anadolu’ya bir sefer düzenlediler. Bizans Ordusu Malazgirt’i kuşatıp, ele geçirdi, ve 

kaledeki bütün Müslümanları kılıçtan geçirdi. Bizans ordusunun Doğuya yöneldiğini haber 

alan Sultan Alparslan Güneye seferinden vazgeçti, hızla Anadolu’ya yöneldi. Malazgirt 

önlerine geldiğinde kalenin Bizanslıların eline geçtiğini görünce savaş hazırlıklarına 

başladı. Romanos Diogenes’e bir elçi yollayarak barış teklifinde bulundu. O yüzyılın en 

kalabalık ordusunu toplamış olan Imparator, Sultan Alparslan’ın barış teklifini reddetti. 

Alparslan Türklerin Turan diye anılan klasik savaş taktiğini uygulayarak ordusunu 

dörde ayırdı. Bu taktiğe göre Selçuklu ordusu biri merkezde ikisi yanlarda, biride 

merkezdeki birliklerin önünde olacak şekilde mevzilendi. Sultan Alparslan merkezdeki 

kuvvetin önündeki az sayıdaki birlikle birlikte saldırıya geçti. Bu kuvvet kısa süren bir 

çatışmanın ardından yenilmiş görünerek geriye merkeze doğru çekildi. Türklerin yenilgiye 

uğrayıp geri çekildikleri sanan Bizans ordusu karşı saldırıya geçince sağ ve sol tarafta 

mevzilenmiş olan Selçuklu kuvvetleri, Bizans ordusunun artlarına sarkarak kıskaç içine 

aldılar savaş kısa sürede sona erdi. Bizans ordusu büyük kayıplar verdi. Imparator 

Romanos Diogenes esir edildi. Sultan Alparslan Romanos Diogenes’le antlaşma yaptı ve 

daha sonra onu serbest bıraktı. 

Şekil 6. Mezar Taşları 

7

Malazgirt savaşının sonuçları büyük oldu. Bu savaşla Anadolu’nun Türkleşmesi 

dönemi başladı. Sultan Alparslan komutanlarından Anadolu içlerine seferler yapmalarını 

istedi. Böylece Muş ve çevresi kesin olarak Türklerin hakimiyeti altına girdi. 

Muş ve çevresi 1100 de Selçuklu hanedanlarından Melikşah’ın amcası Yakuti’nin 

oğlu olan Kutbettin İsmail’in kölesi Sökmen El-Kutbi Ahlat’lıların daveti üzerine Ahlat’a 

gelerek Van Gölü çevresinde Ahlatşahlar Beyliği’ni kurunca bu beyliğin sınırları içerisine 

katıldı. Ahlatşahlar zamanında Muş, Malazgirt ve çevresi tamamen Türkleşirken Muş’da 

doğunun kalkınmış ve zengin şehirleri arasında yerini aldı. Muş ve çevresi Ahlatşahlar, 

Artuklular ve Eyyubilerin hakimiyet mücadeleleri sırasında birkaç defa el değiştirdi. 

1191’de Eyyubi Meliki, Malazgirt Kalesini kuşattı ve kaleyi mancınıklarla döğmeye 

başladı. Erzurum Hükümdarı Saltuk’un kızı Mama Hatun, başında bulunduğu askeri 

kuvvetlerle Ahlatşahların yardımına gelince kuşatma kaldırıldı. Muş ve çevresi, tekrar 

Sökmenliler’in idaresine geçti.1196’da Ahlatşahı Beg Timur’u öldürerek yerine geçen 

kölesi ve damadı Ak Sungur, hükümdarın karısını ve oğlunu Muş Kalesine hapsetti. 

Ahlatlılar Ak Sungurun ölümünden sonra Beg-Timur’un oğlu Muhammet’i hapisten 

çıkararak 1197’de hükümdar ilan ettiler. 

Ahlatşahlar’daki bu karışıklıklardan yararlanmak isteyen Suriye Eyyübileri’nden 

Necmettin Eyyüb, Muş şehrini ele geçirince Ahlatşahlar’da Erzurum Meliki Tuğrulşah’tan 

yardım istediler. Tuğrulşah, Eyyübileri Muş’tan çıkarıp Ahlatşahlar’ın hükümdarı 

Balaban’i öldürerek bu ülkeye sahip olmak istediyse de halk Tuğrulşaha ayaklandı. 

Tuğrulşah önce Malazgirt’e çekildi ve burada da tutunamayarak Erzurum’a geri döndü. 

Muş ve çevresi, Ahlatşahlar Devleti’nin 1207’de yıkılmasından sonra Necmettin 

Eyyubi’nin eline geçti. 

Necmettin Eyyübi Ahlat halkına kendisini kabul ettiremedi. Ahlatşahlar ülkesi, 

Gürcüler’in baskınlarıyla perişan edildi. Moğol tehlikesinden kaçan Celaleddin Harzemşah 

Doğu Anadolu’ya girdiği sırada Van, Ahlat, Erciş, Muş, Malazgirt ve Bitlis çevresi Suriye 

Eyyübileri’nin kontrolü altında idi. Gürcüleri ezerek Ahlat’a gelen Celaleddin Harzemşah, 

Ahlatı kuşattı ve o devirde Kutbet Al-Islam sıfatını taşıyan Ahlat’a girerek, şehri üç gün 

boyunca yağmalattı. Bu arada Malazgirt ve Muş çevresi de bu yağmadan kurtulamadı. 

Ahlatşahlar’ın bir kültür merkezi haline getirdiği belde böylece, bir diğer Türk hükümdarı 

tarafından perişan edilmiş oldu. Harzemşah’ın Islam Türk dünyasındaki yanlış politikası 

üzerine harekete geçen Anadolu Selçuklu Sultanı Alaeddin Keykubat, 10 Ağustos 1230’da 

Yassıçemen’de Harzemşah’ın ordusunu perişan etti. Harzemşah Celaleddin, kaçarken 

Dersim Dağlarında öldürüldü. Muş ve çevresi Anadolu Selçuklu idaresi altına girdi. 

Alaeddin Keykubat İran üzerinden gelen Moğol tehlikesine karşı topraklarını 

korumak için hazırlıklarda bulunurken Moğollar’ın önünden kaçan Türkmenleri Malazgirt 

ve Muş çevresine yerleştirerek bunlardan yararlanmayı düşündü. Malazgirt ve Muş 

Kalelerine askerler yerleştirdi ve suları tamir ettirdi. Alaeddin Keykubat’ın ölümünden 

sonra Anadolu Selçuklu Devletinde Alaeddinin yerini dolduracak değerli bir devlet adamı 

çıkmayınca Moğollar hızla Doğu Anadolu’ya girdiler.1243 Kösedağ Savaşıyla Anadolu 

tamamen Moğollar’ın egemenliğine girdi. Muş ve çevresi de Moğol tahribat ve katliamına 

uğradı. 

Muş ve Malazgirt Moğollar’dan sonra İran, Doğu Anadolu ve Irak havalisinde 

kurulan İlhanlılar Devleti’nin idaresine geçti. Ne var ki, Doğu Anadolu, hiçbir zaman 

Ahlatşahlar zamanındaki zenginliğine ve kültür yüksekliğine ulaşamadı. İlhanlılar’ın 

8

İran’da yıkılmasından sonra Muş ve çevresindeki Türkmenler, Bağdat’ta hüküm süren 

Celayirliler’in hanı Sultan Üveys (1356-1357) zamanında katliama uğradılar. Bu esnada, 

Doğu Anadolu’da Karakoyun ve Akkoyun Türkmenleri hakimiyet kurmak için 

mücadeleye başladılar. Doğu Anadolu’ya hakim olan Karakoyunlu’lar zamanında Muş, bu 

beyliğin sınırları içerisinde kaldı. 

Bu arada İran üzerinden batıya doğru ilerleyen Timur tehlikesi ortaya çıktı. 

Timur’un önünden kaçan Türkmen boyları Karakoyun’lu topraklarına girince Karakoyunlu 

hükümdarınca Muş, Bulanık Malazgirt ve Varto’nun dağlık kesimlerine yerleştirildiler. 

Karakoyunlu hükümdarı Kara Yusuf, Timur’a karşı koyamayınca Osmanlılara sığındı. 

Karakoyunlu topraklarına giren Timur girdiği her yerde yaptığı gibi Muş ve Malazgirt’i de 

tahrip etti, halkı kılıçtan geçirdi. Evliya Çelebi seyahatnamesinde Muş şehrinden 

bahsederken Timur’un Muş’ta yaptığı tahribatın izlerinin hala mevcut olduğunu söyler. 

Timur Osmanlı Sultanı Yıldırım Beyazıt’ı l402 yılında Ankara savaşında mağlup 

edince Anadolu tamamen Timur’un kontrolü altına girdi. Timur Çin seferine gitmek için 

Anadolu’dan ayrıldıktan sonra Anadolu’da Osmanlı şehzadeleri arasında taht kavgaları 

başladı. Doğu Anadolu’ya geri dönen Karakoyunlu Yusuf, beyliğini yeniden kurdu. Kara 

Yusuf’un ölümünden sonra Akkoyunlular Karakoyunluları tehdit etmeye başladılar. 

Şekil 7. Selçuklu Dönemi Taş Kabartmaları 

Akkoyunlu hükümdarı Uzun Hasan ordusunu Muş Ovası’nı doğudan çeviren 

dağların gerisine gizleyerek Karakoyunlu hükümdarı Cihanşah’ı beklemeye başladı. 

Pusudan habersiz ihtiyatsız hareket eden Cihanşah bir gece baskınında ele geçirilip 

öldürüldü. Uzun Hasan böylece Karakoyunlu Devleti’nin çöküşüne zemin hazırladı ve 

Doğu Anadolu’yu hakimiyeti altına aldı. 

Osmanlılarla komşu olan Akkoyunlu hükümdarı, bütün Anadolu’ya hakim olmak 

için Osmanlı Sultanı Fatih Sultan Mehmet’le 2 Ağustos l473’de Otlukbeli’nde savaşa 

9

tutuştu. Uzun Hasan, bu savaşta yenilince ülkesi sarsıldı. Uzun Hasan, l478’de ölünce 

Akkoyunlular’da iç karışıklıklar baş gösterdi. İran’da Şeyh Seyfettin Erdebili neslinden 

şeyh Haydar’ın oğlu olan Şah İsmail, İran ve Akkoyunluların toprakları üzerinde Safeviler 

Devleti’ni kurdu. Şah İsmail’in annesi Alemşahbanu Uzun Hasan’ın kızıdır. Şii itikadını 

benimseyen Şah İsmail , Doğu Anadolu’da sünni Türkmenlerin arasında katliama başladı. 

Akkoyunlu Türkmenleri’yle Şah İsmail arasındaki mücadeleden en çok Doğu Anadolu 

halkı acı çekti. 

Muş ve çevresi Ahlatşahlar yönetimindeyken tamamen Türkleşmiş ve 

Ahlatşahlar’ın imar faaliyetleriyle de Doğu Anadolu’nun zengin yörelerinden biri haline 

gelmişti. Marco Polo XIII yy ortalarında Muş ve Mardin’de pamuk baharat ve çeşitli 

kumaşların çok miktarda imal edildiği kaydeder. Muş ve çevresi Moğolların ve Timur’un 

tahribatından bir hayli etkilendi ve geriledi. Şehirleri terk eden Türkler köylere ve 

yaylalara doğru çekilip çiftçiliği bırakarak hayvan beslemeye başladılar. Akkoyunlu Uzun 

Hasan zamanında, Uzun Hasanı ziyaret eden İtalyan elçisi Barbaro Muş’tan bahsederken 

şehrin meskun ve kalesinin müstahkem olduğundan söz eder. 

Osmanlı Sultanı II Beyazıt zamanında kuvvetlenen Şah İsmail Anadolu’da 

hakimiyetinin kurmaya çalışılırken aynı zamanda müritlerini de el altında Anadolu’nun 

çeşitli yerlerine göndererek Osmanlılar aleyhine isyanlar çıkartmaya başladı. Şehzade 

Yavuz Trabzon Valiliğinde bulunduğu yıllarda Şah İsmail’in durumu yakından takip 

ederek tehlikenin farkına vardı. Babasıyla 

girdiği taht mücadelesinde galip çıkıp 

Osmanlı tahtını ele geçirdiğinde ilk işi büyük 

bir orduyla Doğu Anadolu’ya yürümek oldu. 

23 Ağustos 1514’de Çaldıran’da Şah İsmail’i 

bozguna uğrattı. Böylece Doğu Anadolu ve 

Tebriz Osmanlıların hakimiyetine girdi. 

Şekil 8.Selçuklu Dönemi Taş Kabartmaları 

Yavuz Sultan Selim Doğu 

Anadolu’da iken bu bölgedeki aşiretler 

İdris’i Bitlisi’nin önderliğinde Yavuz’un 

emrine girdiler. Yavuz Sultan Selim Doğu 

Anadolu’yu İran’a karşı korumak için bu 

aşiretleri birtakım derebeyliklere ayırarak 

onlara geniş imtiyazlar verdi bu aşiretlerden 

İran’a karşı uç beyleri olarak yararlanmaya 

çalıştı. 

Kanuni zamanında Safeviler Doğuya saldırıp Erzincan’a kadar olan yerleşim 

bölgelerinde yağma ve katliama girişince Muş ve Malazgirt çevresi de tahrip oldu. Doğu 

seferine çıkan Kanuni İran içlerine sefer yaptı ise de da Doğu Anadolu’daki sınır 

çatışmaları Sultan IV Murat zamanında 1639 da yapılan Kasr’ı Şirin antlaşmasına kadar 

devam etti. 

Osmanlı Devletinin mülki taksimatında Muş ve çevresi bazen Van eyaletine bağlı 

sancak merkezi bazen de eyaletin Bitlis Hanlığına bağlı bir nahiye oldu. Bitlis hanlığının 

ortadan kalkmasından sonra Muş Erzurum eyaletine bağlı sancağın merkezi olurken, Bitlis 

de Muş’a bağlandı. 1700 yılları sonrasında Muş ve çevresinde bir nevi babadan oğula 

geçen yerel paşalık vardı. 

10

Muşta yerel paşalık yapan Aleaddin Paşa zamanında 1794’te İran Şahı Doğu 

Anadolu’ya girerek Muş ve Hınıs’ı yağmalattı. İran’lıların kışkırtmasıyla çıkan isyanları 

bastırmak için harekete geçen Osmanlı Devleti yardımcı kuvvet olarak yerel paşalardan 

asker toplarken Muş Beylerbeyi Aleaddin paşanın oğlu Emin paşadan da yardım aldı ve 

isyancı aşiretler üzerine yürüdü. 1821 de Kaçar hanedanından Fatih Ali Şahın veliahtı ve 

İran Şahı Abbas Mirza Doğu Anadolu’ya girerek Muş ve çevresini yağmaladı. 

1826’da Sultan II. Mahmut Yeniçeri Ocağını kaldırırken Erzurum Eyaletinde 

Yeniçeri ağası olan Gürcü Osman Paşa, Muş Beylerbeyi Emin Paşa tarafından yakalanarak 

Varto’ya getirilip idam edildi. Bu esnada Doğu Anadolu’daki yerel paşalar, nüfuslarını 

artırarak merkezi otoriteye karşı ayaklanmaya başladılar. 1839’da ilan edilen Gülhane 

Hattı Hümayunu ile birlikte yerel beyliklere son verilmeye başlandı. Muş’un Bağlar Köyü 

yakınındaki Alaeddin Paşa oğullarının konağına hücum eden halk, konağı yağmaladı. 

Devlet, Muş’ta yerel paşalığa son vererek burayı Erzurum’a bağlı sancak merkezi haline 

getirdi. 

1889’da II. Abdülhamit, Doğu Anadolu’da sükuneti sağlamak ve doğudan gelecek 

Rus tehlikesine karşı mahalli güçleri kullanmak için Hamidiye Alayları kurdurdu 

Hamidiye alaylarının paşaları yöredeki aşiret ağalarından seçildi. Aşiret ağalarının oğulları 

İstanbul’da açılan askeri okullarda eğitilerek Hamidiye alaylarının başına getirildi. 1890’lı 

yıllardan itibaren Doğu Anadolu’da Ermenilerin faaliyetleri başladı. Çeteler halinde 

hareket eden Ermeniler Muş, Bulanık, 

Malazgirt ve Varto köylerinde katliama 

giriştiler. Hristiyan ve doğuda Rusların 

müttefikleri olmaları sebebiyle Ermeniler 

hem Avrupa aleminden hem de Çarlık 

Rusya’sından yardım görerek komiteler 

kurmaya başladılar. 

Dışarıdan Osmanlı Devletine baskı 

yaptırarak Doğu Anadolu’da bir Ermeni 

Devleti kurmak için harekete geçtiler. 

Hamidiye alayları doğuya dışarıdan gelecek 

tehlikelere karşı koymada yararlı olurken 

aşiret kavgalarında aynı başarıyı 

gösteremediler. Muş, Malazgirt, Varto ve 

Bulanıkta aşiret kavgaları alevlendi bazı 

Hamidiye alaylarının taraflı hareket etmesi 

üzerine yörede asayiş tamamen bozuldu ve 

aşiretler arası çatışmalar yoğunlaştı. 

Şekil 9. Selçuklu Dönemi Taş Kabartmaları 

XIX. yy ın sonları ve XX yy.ın ilk yıllarında Muş bölgesi harici teşviklerle 

körüklenen Ermeni Taşnakları’nın ihtilal hareketine sahne oldu. 1894’de Sason ihtilalini 

müteakip 1895 senesi içerisinde hükümetin kurduğu ve Erzurum’daki Fransa, İngiltere ve 

Rus Konsoloslarının katıldığı bir heyet Muş’ta toplanarak isyanın sebeplerini görüştü. 

11

1901 senesinde Muş ovasında faaliyetlerde bulunan Ermeni çeteleri köyleri yağmaladılar 

ve hükümet kuvvetleri ile çarpıştılar. 1905’teki Ermeni baskınları Muş ve çevresine büyük 

zararlar verdi. 

1914’de 1. Dünya savaşlarında Osmanlı Ordusu’nun Kafkas seferi büyük hezimetle 

sonuçlandı. Rus orduları Doğu Anadolu’yu işgal etmeğe başladı. 1915 yılında Ruslar 

Eleşkirt ve Pasinler üzerinden Malazgirt’e doğru ilerlediler. Bundan cesaret alan Ermeniler 

Rus işgalini kolaylaştırmak için Muş Varto ve Bulanık’ta Müslüman köylerine baskınlar 

düzenlemeğe başladılar. Rusların desteklediği Ermeni katliamlarından korkan halk Elazığ 

ve Diyarbakır tarafına kaçmağa başladı. 1915 yılının şubat ayında Varto, 1916 yılında da 

Muş Rus ordusunun eline geçti. Rus ordusu içerisinde gönüllü askerlik yapan Ermeniler 

Şekil 10. Bulanık İlçesi Yemişen Köyünde Bulunan Teymür Ağa Köşkü (250 yıllık olduğu tahmin ediliyor) 

asırlar boyu beraber yaşadıkları Muş halkını katletmeğe başladılar. 1916 yılında Diyarbakır 

16. Kolordu Komutanlığına Çanakkale’de başarı kazanmış olan Mustafa Kemal Paşa 

atanınca buradaki çatışmaların seyri değişti. Kısa zamanda toparlanmağa başlayan 2. 

Ordunun 16. Kolordusuna ait 8 tümen Muş çevresinde toplanmış, gönüllülerle 3 Ağustosta 

saldırıya geçti ve Kurtik dağları üzerinden Muş şehrine girdi. Rus birlikleri kontrolleri 

altındaki köylerde katliam yaparak geri çekildiler. Ne var ki, Ruslar yeni birliklerin 

katılmasıyla yeniden saldırdılar ve Muş’a girdiler. Ama Rus işgali fazla uzun sürmedi. 

Türk ordusu 1917 yılının bahar aylarında karşı saldırıya geçerek 30 Nisan günü şehri 

Ruslardan geri almağa muvaffak oldu. 

18 Ağustos 1917 de yapılan ateşkes antlaşmasına göre Ruslar Doğu Anadolu’dan 

çekildiler. Ruslar çekilirken ordunun ağırlıklarını Ermenilere bırakarak onları Türklere 

karşı harekete geçirmeğe çalıştılar.1. Dünya savaşının galipleri Mondros Mütarekesi 

Wilson prensipleri ve Sevr antlaşmasında açıkça görüldüğü gibi Doğuda Ermenilere devlet 

kurdurtmağa çalıştılar. Ermeniler de bu toprakları ele geçirmek özellikle Wilson 

prensiplerindeki maddeye göre bölgede çoğunluğu elde etmek için katliamlara giriştiler. 

Muş ve çevresi de bu katliamlara maruz kaldı. 

12

Sevr anlaşmasına dayanarak Doğuda devlet kurmak isteyen Ermeniler 

teşkilatlandırdıkları komitelerle katliamlarına devam ederken, Anadolu’da işgal edilmeye 

başlanmıştı. 19 Mayıs 1919’da Samsuna çıkan Mustafa Kemal Paşa Amasya tamimini 

yayınladıktan sonra Erzuruma geçti. Bu sırada Doğu Anadolu halkı Ermeni katliamlarını 

durdurma ve Ermenilere karşı mücadele kararı alırken civar vilayetlere dağılmış olan Muş 

halkı da yeniden şehre dönmeye başladı. Ermenistan üzerinden Doğu Anadoluya giren 

Ermeni orduları, Kazım Karabekir Paşa komutasındaki Türk ordusunca yenilgiye uğratıldı. 

Gümrü Antlaşmasıyla da Doğu Anadolu işgal ve katliamlardan kurtuldu. 

Şekil 11. Murat Köprüsü 

A.1.4 Evliya Çelebi’nin Gözü İle Muş 

Van eyaleti hükmünde Van deryası sahilindeki Tahtuvan subaşılığına iki menzil ve Bitlis’e bir 

menzil yakındır. Şerefname tarihinin dediğine göre bu Muş şehri, Azerbaycan şehirlerinden bir tanesi idi. 

Sonra Van deryasının kuzeyinde (Adilcevaz ) kalesi yakınındaki Süphan dağında halen mahfuz durup 40-50 

senede bir ses duyulur, 70-80 senede bir kere 5- 10 gün kadar Süphan kayasından kuyruğunu çıkarır bir yedi 

başlı ejder, o asırda fırsat bulup bütün Nemrutluları yiyerek Allah’ın emriyle yine Süphan dağındaki 

mağarasına girip mahpus kalmıştır. Sonra yine Nemrut lain kavmine Cenab-ı Hak Muş sahrasında bir büyük 

fare hasıl edip bütün Nemrutluları yedirerek Muş ahalisini helak ettiği için şehrin adına (Muş) derler. Muşun 

çıktığı büyük mağara halen görülür. Bu mağara içinde olan fare ve sıçan başka bir diyarda yoktur. Allah’ın 

emriyle İskender’in Filkos namındaki hekiminin tılsımı sebebiyle Muş Sahrasında asla sıçan olmaz. 

Timurlenk al-i Osman üzerine hareket edince bu Muş şehrini ve kalesini harap, halkını kebap, evlerini turap 

eylemiştir ki halen haraplı eserleri görülür. Şehir, Muş sahrasının ağzında bir dağın eteğindedir. 

13

A.2. İl ve İlçe Sınırları 

Harita 1. Muş İl Haritası 

14

İle bağlı ilçeler; 

A.2.1 Hasköy İlçesi 

A.2.1.1 Tarihi ve Coğrafi Yapısı 

Şekil 12. Hasköy 

İlçe halkı Osmanlı imparatorluğu döneminde Irak’tan göç ederek Batman İli Sason 

ilçesi ve Bitlis ili Mutki ilçesi üzerinden gelip ilçemize yerleşmiştir. Hasköy orta 

büyüklükte bir köy iken; 1968 yılında Belediye teşkilatı kurulmuş, 19.06.1987 tarih ve 

3392 Sayılı Kanunla ilçe statüsüne kavuşmuştur. Batısında Muş il merkezi, kuzeyinde 

Korkut ilçesi, doğusunda Bitlis İli Güroymak İlçesi, güneyinde yine Bitlis ili Mutki ilçesi 

bulunmakta olup, toplam yüzölçümü 227 Km2.dir. Arazi yapısı bakımından Muş ovası ve 

Karaçavuş dağları olarak ikiye ayrılır. İlçe arazisinin büyük bölümünü Muş ovası 

oluşturmaktadır. Ortalama yükseklik ovada 1.300 metre civarında olup, dağlık kesiminde 

rakım 2.200 metreye kadar yükselmektedir. İklim yapısı itibariyle karasal iklim hüküm 

sürmekte, kışları çok soğuk ve kar yağışlı, yazları ise sıcak ve kurak geçmektedir. 

A.2.1.2 İdari Durum 

Hasköy’ün ilçe olduğu 1987 tarihinde kendisine bağlı 1 kasaba ve 47 köy 

bulunmakta iken; Korkut’un ilçe olması ve 30 köyün bu ilçeye bağlanması ile birlikte 

ilçemize bağlı köy sayısı l7 ye düşmüştür. Adrese dayalı nüfus kayıt sistemine göre ilçe 

merkezinin nüfusu 16.978, kasaba ve köylerle birlikte toplam nüfusu ise 32.385 olarak 

belirlenmiştir. İlçe merkezi ile Düzkışla kasabası idari yönden 3’er mahalle muhtarlığına 

bölünmüştür. 

15

A.2.1.3 Haberleşme, Ulaşım ve Altyapı Durumu 

İlçemiz, Muş – Bitlis – Van Devlet Karayolu üzerinde bulunmakta olup, il 

merkezinin uzaklığı 18 Km.dir. ilçemize bağlı kasaba ve köylerde bu yolun sağına ve 

soluna dağılmış durumdadır. Düzkışla kasabası ile 12 köyümüzün ilçe merkezi ile 

bağlantısı asfalt yollarla, geri kalan 5 köyümüzün bağlantısı ise kısmen asfalt, kısmen 

stabilize yollarla yapılmaktadır. İlçemize bağlı tüm yerleşim birimlerinde elektrik ve 

telefon bağlantısı mevcuttur. 

İlçe merkezi ile Düzkışla Beldesi, Elmabulak, Dağdibi, Büvetli ve Koğuktaş 

köylerinde içme suyu ihtiyacı içme suyu şebekelerinden karşılanmakta, diğerlerinde ise bu 

ihtiyaç köy çeşmelerinden karşılanmaktadır. 

A.2.1.4 Sağlık Durumu 

1966 yılında sosyalizasyon kapsamına alınan ilçemizde 30 yataklı Devlet Hastanesi 

ile 1’i Düzkışla Beldesinde olmak üzere 2 sağlık ocağı; Gökyazı, Otaç, Sarıbahçe ve 

Dağdibi köylerinde sağlık evi mevcuttur. Ancak Gökyazı, Otaç ve Sarıbahçe 

köylerimizdeki sağlık evleri personel ataması yapılmadığından kapalı bulunmaktadır. 

A.2.1.5 Ekonomik Durum 

İlçe ekonomisi büyük oranda tarım ve hayvancılığa dayalıdır. Bunun yanında 

şehirlerarası yolcu ve yük taşımacılığı da ilçe ekonomisine önemli katkı sağlamaktadır. 

İlçede istihdam sağlayacak sanayi ve ticari müesseseler bulunmadığından ilçe halkının bir 

kısmı zaman içerisinde büyük şehirlere anımsanmayacak bir kısmı da yurt dışına iş bulmak 

amacı ile göç etmiştir. 

İlçemizde yaklaşık olarak 91000 dekar ekilebilir arazi mevcut olup, bunun 50000 

dekarlık losmı sulanabilir nitelikte düzlük arazidir. Söz konusu sulanabilir arazinin bugün 

itibari ile yaklaşık 14000 dekarlık kısmı sulanabilmektedir. Sulama çoğunlukla ilçemiz 

sınırları içerisinden geçen Karasu ırmağı üzerine D.S.İ. tarafından yaptırılan regülatörden 

mevcut 11.750 metre uzunluğundaki ana kanal ve 4350 metre uzunluktaki yedek kanallar 

vasıtası ile yapılmaktadır. Ayrıca vatandaşlar kendi imkanları ile Irmaktan su almakta ve 

az da olsa yer altı suyundan da faydalanılmaktadır. Büyük bir tarımsal potansiyele sahip 

ilçemiz arazisinin yapılacak yeni kanallarla sulu tarıma elverişli hale getirilmesi hem ilçe 

ekonomisine ve hem de Ülke ekonomisine büyük katkı sağlayacaktır. 

İlçemizdeki tarım alanlarında çoğunlukla şeker pancarı, tütün, buğday yem bitkileri 

ve karpuz ekimi yapılmakla beraber son yıllarda şeker pancarı ve tütün ekimine kota 

uygulanmasından dolayı çiftçilerimiz ilçe Tarım Müdürlüğümüzün yönlendirmeleri ile 

yonca ve korunga ekimine başlamışlardır. 

İlçe halkının önemli gelir kaynaklarından biri de hayvancılıktır. İlçemizde 13700 

civarında büyükbaş, 45100 civarında küçükbaş hayvan olduğu tahmin edilmektedir. 

Hayvanlarda elde edilen et ve süt ürünleri çoğunlukla aile ihtiyaçları için kullanılmakta, 

80

geri kalanı da çevre pazarlarında satılmaktadır. İlçedeki mevcut hayvan potansiyelinin 

ekseriyeti et ve süt verimi düşük olan yerli ırktan müteşekkildir. İlçemizde en çok Doğu 

Anadolu kırmızısı ve yerli kara ırkları bulunmakta, bu ırklar toplam sığır varlığımızın 

%75'’en fazlasını oluşturmaktadır. Bunun yanında sıra ile esmer,siyah,beyaz,alaca ve 

simental kültür ırkları ve bunların melezIerinin sayıları her geçen gün artmakta olup, 

hayvan ırkının ıslahı için başta sun'’ tohumlama olmak üzere ıslah çalışmaları devam 

etmektedir. iLçemiz küçükbaş hayvan varlığı ise morkararnan ve akkaraman koyunları ile 

7000 civarında kır keçisi oluşturmaktadır. 

Ayrıca ilçemize bağlı Azıklı, Böğürdelen, Büvetli, Dağdibi, Elmabulak, 

Karakütük, Koğuktaş, Ortanca, Otaç ve Yarkaya köylerimizin sınırları içerisinde toplam 

47000 dekarlık orman alanı mevcuttur. Söz konusu bu orman alanlarımızın çok büyük bir 

kısmı bozuk meşeliklerden ve dağ kavağından oluşmaktadır. Orman alanlarımız bozuk 

ağaçlıklardan müteşekkil olduğundan ekonomik yönden sadece yakın köylerin aile 

ekonomisine çok az miktarda kurumuş ve yaşlı ağaçların kesilmesiyle katkı 

sağlanmaktadır. 

Şekil 13. Hasköy’de Yapılan At Yarışları 

A.2.1.6 Eğitim ve Kültür Durumu 

İlçemizde eğitim-öğretim düzeyi geçmiş yıllarda düşük olmakla birlikte 1998 

yılında zorunlu eğitim süresinin 8 yıla çıkması, arkasından okul ve derslik sayısının hızla 

artması halkın bilinç düzeyinin yükselmesi ile özellikle ilköğretim okullarımızdaki öğrenci 

sayısı hızla yükselmiştir. 

Ayrıca İlçe merkezinde 1997 yılında yapılan 15 derslikli Çok Programlı Lisede 327 

öğrenci eğitim görmektedir.İlçemizde daha kaliteli bir eğitim verilebilmesi için ilçe 

merkezindeki Yatılı Bölge ilköğretim Okulunun 350 olan pansiyon kapasitesinin 700’e 

çıkarılması, uygun görülmektedir. 

81

MAHALLİ İDARELER: 

a Hasköy Belediyesi: 

1968 tarihinde kurulmuştur. Sunay, Kültür ve Sayanlar Mahallesi olmak üzere 

toplam 3 mahalleye hizmet vermektedir. Adrese dayalı nüfus kayıt sistemi çalışmalarına 

göre ilçe Merkezinin nüfusu 16.978 dir. Belediye 2002 yılında yeni yapmış olduğu hizmet 

binasına taşınmıştır. İlçede ilk imar planı 31.11.1969 tarihinde, ikinci imar planı ise, 

07.10.1999 tarihinde yapılmıştır. Belediyemizin en büyük sorunu yeterli içme suyunun 

olmayışı, şehir içi yollarının bozuk oluşu ve kanalizasyon şebekesinin eksik ve yetersiz 

oluşudur. Belediye gelirinin tamamı Genel idareden gelen paydan oluşmaktadır 

Belediye Başkanlığının kendi hizmet binasının dışında, Kaymakamlık olarak 

kullanılan iş hanı, 2 adet boş hizmet binası mezbahane, garaj ve 19 adet lojmanı 

bulunmaktadır. 

b- Düzkışla Belediyesi: 

1992 yılında kurulan Belediye Bahçelievler, Kültür ve Yeni Mahalle olarak üzere 

toplam 3 mahalleye hizmet vermektedir. Adrese dayalı nüfus kayıt sistemine göre, 3009 

nüfusu olan kasabamız ilçemize bağlı en büyük yerleşim birimidir. İmar planı 2002 yılında 

yapılan Belediyenin yol ve içme suyu gibi alt yapı hizmetleri yeterli sayıla bilecek düzeyde 

olmakla birlikte kanalizasyon sistemi yetersizdir. 

A.2.2 Malazgirt 

Doğu Anadolu Bölgesinde yer alan Malazgirt, Muş’un en büyük ilçesi olup, il 

merkezine 138 km uzaklıktadır. Murat Nehri’nin güneydoğu kesiminde bulunan ilçemiz, 

denizden 1550 m yüksekliktedir. Batıda Bulanık İlçesi, doğuda Ağrı’nın Patnos ve Tutak 

İlçeleri, kuzeyde Erzurum’un Karayazı İlçesi, güneyde Bitlis’in Ahlat ve Adilcevaz İlçeleri 

ile komşu olan ilçemizin toplam yüzölçümü 1534 km² dir. Adrese dayalı nüfus kayıt 

sistemine göre ilçe merkezinin nüfusu 20.987, kasaba ve köylerle birlikte toplam nüfusu 

ise 60.263 olarak belirlenmiştir. 

İlçemiz geniş ova ve dağlarla kaplıdır. Malazgirt Ovası, Badişan Ovası ve Ulusu 

Ovasını, Murat Nehri, Hınıs Çayı ve Badişan Çayı sulamaktadır. Arazinin % 65’inin 

engebeli olduğu ilçemizin kuzeydoğu istikametinde Katevin Dağı, güneydoğu 

istikametinde ise Süphan Dağı yer almaktadır. İlçenin üzerinde kurulduğu Malazgirt Ovası 

yüksek bir plato görünümünde olup, yer yer volkanik kaya yığınlarına rastlanmaktadır. 

1900’lü yıllardan itibaren bir çok depreme sahne olan Malazgirt, 1. derece deprem 

kuşağı üzerinde yer almaktadır. Özellikle 1903 yılındaki deprem ilçe merkezini ve köyleri 

yerle bir etmiştir. 

Geçen yüzyılda ormanlarla kaplı olan ilçemizin kuzey kısmı ve zengin ağaç 

topluluklarına sahip Murat Havzasında günümüzde yeşillikten eser yoktur. 

Bitki örtüsünün yok denecek kadar az olması ilçe genelindeki karasal iklimin 

tamamen hakim olması sonucunu doğurmuştur. Kışlar uzun ve kar yağışlı, yazlar sıcak ve 

kurak geçmektedir. Kışın yer yer 2-3 metreyi bulan kar yağışı yanında –30 ile –35 ºC’lere 

inen sıcaklık, hayatı olumsuz yönde etkilemekte ve ilçe yolu ile köy yollarının 

82

kapanmasına yol açmaktadır. Yağmurlar ise genellikle ilkbaharda Nisan ve Mayıs 

aylarında kısmen de sonbaharda görülür. 

Şekil 14. Malazgirt Kalesi 

İlçede maden bulunmamakta, ancak Aktuzla Köyü’nde tuz çıkarılarak ilçe ve civar 

yerleşim birimlerinin tuz ihtiyacını karşılamaktadır. 

Şekil 15. Aktuzla’ da Tuz Çıkarılma Çalışmaları 

83

A.2.3 Korkut İlçesi 

Şekil 16. Korkut’ tan Genel Görünüm 

Yerleşim yeri olarak yaklaşık 1000 yıllık bir geçmişi bulunduğu tahmin edilen 

Korkut’ un ilkçağda Urartu sınırları içinde yer aldığı bilinmektedir. 1071 Malazgirt 

Zaferinden sonra Büyük Selçuklu Sultanı Alparslan’ın komutanlarından Seyit İbrahim 

komutasındaki ordu yöreyi Selçuklu topraklarına ve bir süre İran hakimiyeti altında 

kalmıştır. Bu dönemde ilçe Farsça “Tepe” anlamına gelen “Til” adıyla anılmıştır. 1514 

tarihli Çaldıran Zaferinden sonra yöre Osmanlı hakimiyeti altına girmiş ve uzun süre 

nahiye statüsünde kalmıştır. 1964 yılında Korkut adını alan yöre 09.05.1990 tarih ve 3644 

sayılı kanunla ilçe statüsü kazanmıştır. 

Korkut ilçesi, Kuzeybatı ve Kuzeyde Muş Merkez ilçesi, yine Kuzeyde Bulanık 

ilçesi, Doğuda Bitlis ili,Güneyde ise Hasköy ilçesiyle sınırlıdır. 

a)-Yüzey Şekilleri : Korkut ilçesi Muş Ovasının doğusunda Van Gölü 

Çöküntüsünde komşu bir yerde bulunur. Rakımı 1300 metredir. 

b)-İklim: İlçede şiddetli bir karasal iklim hakimdir. Doğal bitki örtüsü bozkır olup, 

yıllık ortalama yağış miktarı 700 mm. Civarındadır. Yıllık sıcaklık ortalaması 18.7 C. 

Yıllık yağış ortalaması ise 37 Kg.dır. 

c)-Dağ,Ova ,Göl ve Akarsular: ilçe arazilerinin büyük bir bölümü Muş Ovası 

üzerinde yer alır. 

84

Şekil 17. Korkut Sulama Göleti 

Korkut İlçesi Muş İlinin en yeni İlçesidir. İlçede iki Kasaba,26 Köy ve bu Köylere 

bağlı 13 mezra bulunmaktadır. İlçe Merkezi 3,Altınova Kasabası da 4 Mahalleden 

oluşmaktadır. Yeni Belde olan Karakale’de Mahalle organları henüz oluşturulmamıştır. 

Adrese dayalı nüfus kayıt sistemine göre ilçe merkezinin nüfusu 2.948, kasaba ve köylerle 

birlikte toplam nüfusu ise 26.064 olarak belirlenmiştir. 

Çevre ve sosyo ekonomik şartlar nedeniyle İlçe merkezinde ve köylerde evler 

genellikle tek katlı olarak kerpiçten veya taştan yapılmıştır. İlçenin kurulmasıyla beraber 

var olan konut sıkıntısı daha da artmıştır. 

Geleneksel yapı gereği çok çocuklu kalabalık aileler bir veya iki odalı evlerde 

yaşamaktadır. Muş yöresinin mahalli folkloru azda olsa görünmektedir. Genellikle 

düğünlerde oynayan oyunların isimleri aşırma, koçeri, bottani, gerandi dir. 

Evlilik öncesinde evliliğe aile büyükleri karar verir. Kız isteme töreninde yüzük 

takılır, ve kolonya, şeker, sigara ikram edilir. Daha sonra “Şerbet içme” de denilen nişan 

töreni yapılır. Düğün genellikle çarşamba günü erkek tarafının evinde toplanmaya başlar, 

ertesi sabah gelinin götürülme töreniyle düğün son bulur. 

Ölü defnedildikten sonra ölünün birinci derece yakınları mezarlığında tek sıra 

dururlar ve mezarlığı gelenler baş sağlığı diler, ertesi sabah ölü evinde Kur’an 

okunmasından sonra öğlene kadar yine başsağlığı dilenir. Öğleden sonra kadınların “Şadu” 

denen ağıt yakması başlar. 

İlçe genelinde Okuma-yazma oranı % 70 ‘dir. Köylerde İlkokul düzeyinde bina 

sıkıntısı yoktur. Ancak Köy İlkokullarında mevcut binaların tamir edilmesi, araç-gereç ve 

85

teçhizat yönünden takviye edilmesi gerekmektedir. 

Kümbet Yunus Emre Yatılı İlköğretim Bölge Okulu ve Altınova Yatılı İlköğretim 

bölge Okulunun açılmasıyla, İlçe genellinde İlköğretim düzeyinde eğitim problemi 

kalmamıştır. İlçede eğitim-öğretim 3 YİBO. Pansiyonlu , Çok Programlı Lise, 4 İlk 

öğretim okulu 23 birleştirilmiş sınıflı Köy ilköğretim okullarında toplam 6125 öğrenci 191 

öğretmen 172 derslikle devam etmektedir. 

İlçe genelinde 2 sağlık ocağı ve 2 sağlık evi mevcuttur. 

A.2.4 Varto İlçesi 

Şekil 18. Varto’da Kış 

Adrese dayalı nüfus kayıt sistemine göre ilçe merkezinin nüfusu 10.764, köylerle 

birlikte toplam nüfusu ise 33.587 olarak belirlenmiştir.Varto tarihi eskilere dayanan bir 

yerleşim yeridir. İsmini Urartulardan almaktadır. 

31 Mart 1918 yılında Rus işgalinden kurtarılan Varto 1926 yılında belediye 

olmuştur. Varto okur yazar oranının en fazla olduğu ilçelerimizden biridir. Tarihi ve 

Kültürel yapı bakımından zengin olan ilçede kış ayları oldukça soğuk ve kar yağışlı geçer, 

yazlar ise sıcak ve kuraktır. 

1966 yılında büyük çaplı bir deprem geçiren Varto sonrasında yeni yapılanmaya 

başlamış fakat altyapısını henüz tam olarak oturtamamıştır. 

86

Şekil 19. Varto’dan bir görünüm 

A.2.5 Bulanık İlçesi 

Bulanık, Muş merkezine 105 Km uzaklıkta, 1.430 Km2 yüzölçümlü ,deniz 

seviyesinden yüksekliği 1.480 m olan, Adrese dayalı nüfus kayıt sistemine göre ilçe 

merkezinin nüfusu 20.727, kasaba ve köylerle birlikte 85.232 toplam nüfusu ile Muş ilinin 

en büyük ilçesidir. Bulanık ve çevresi; tarih olarak M.Ö. 3000’li yıllara kadar uzayan eski 

bir yerleşim yeridir. 

M.Ö. 2500-3000 yıllarında Bulanık ve civarında Nobiler yaşamış ve bu yörede 

‘Gobin’ adlı bir kasaba kurmuşlardır. Daha sonra bölgeye Urartular hakim olmuşlardır. 

Bulanık zamanla Bizanslılarm hakimiyeti altına girmiş ve bu durum 1071 Malazgirt 

zaferine kadar sürmüştür. Bu tarihten sonra ilçeyi Selçuklular idare etmiş, Büyük Selçuklu 

Imparatorluğunun parçalanmasmdan sonra 1555 yılında Muş’un Kanuni Sultan Süleyman 

tarafından Akkoyunlulardan alınmasına kadar bölge Akkoyunlu Beyliğinin hakimiyetinde 

kalmıştır. 

Bulanık 1884 yılnıda Bitlis Valiyeti Muş Sancağına bağlanmış, 1927 yılında 

Muş’un il olmasından sonra Muş’a bağlı bir ilçe statüsü kazanmıştır. 

Bulanık adının; ilçe sınırları içerisinde bulunan kazan (Haçlı) gölünün suyunun 

bulanık oluşundan kaynaklandığı rivayet olunur. Bu göl, Bilican dağından gelen kaynak ve 

kar suları ile beslenir. Göle kadar berrak gelen sular göle varır varmaz toprakla 

karıştırılmış gibi bulanır ve bulanık olarak gölden çıkar. Gölden çıktıktan sonra bu su 

‘körsu’ adını alır ve ilçe merkezinin 200 m kuzeyinden geçerek Murat nehrine karışır. 

Bulanık ilçesi merkezi ve köylerinin çok büyük bir kısmı ovada kurulmuştur. 

İlçenin coğrafi karakteristikleri arasında Bilican dağları,Murat nehri, Heftrenk çayı ve 

Kazan (Haçlı)gölü yer almaktadır. İlçenin iklimi karasal olup, yılın 6 –7 ayı karIarla 

kaplıdır. 

87

Şekil 20. Bulanık İlçesinden Genel Görünüm 

İlçede orman denebilecek nitelikte bitki örtüsüne sahip alan yoktur. İlçe merkezinin 

2 km güneybatısında bir bataklığı andırır mahiyette Şorgöl kaplıcası bulunmaktadır. 

İlçenin diğer ilçe ve köylerle olan karayolu bağlantısı iyi durumdadır. Köylerle olan 

karayolu ulaşımında özellikle kış aylarında kar yağışı nedeniyle kapanmalar olsa da 

yolların en kısa zamanda ulaşıma açılması sağlanmaktadır. 

Belediyelere ait araçlann seferleri yanısıra ilçenin hemen her köyünden ilçe yada il 

merkezine hergün düzenli minibüs seferleri yapılmaktadır. 

İlçenin bütün köylerinde telefon ve elektrik mevcuttur ayrıca bugüne kadar bazı 

mezralara da telefon götürülmüştür. 

A.3. İlin Coğrafi Durumu 

İlimiz Doğu Anadolu Bölgesindedir. 39 29’ ve 38 29’ kuzey enlemleriyle 41 06’ 

ve 41 47’ doğu boylamlarının arasındadır. Yüzölçümü 8196 km2’dır. Türkiye 

yüzölçümünün yüzde 1,1’ini kaplar.Muş, doğudan Ağrının Patnos ve Tutak, Bitlis’in Ahlat 

ve Adilcevaz, kuzeyden Erzurum’un Karayazı, Hınıs, Tekman, Karaçoban, batıdan 

Bingöl’ün Karlıova ve Solhan, güneyden ise Diyarbakır’ın Kulp, Siirt’in Sason ve Bitlis’in 

Güroymak ve Mutki ilçeleri ile çevrilidir.Muş Güney Doğu Toros Dağlarının uzantısı olan 

Haçreş dağlarının önemli zirvelerinden Kurtik Dağının kuzeye bakan yamaçlarında, Çar ve 

Karni derelerinin aktıkları vadiler arasında kuruludur. 

88

A. 4. İlin Topoğrafyası ve Jeomorfolojik Durumu 

İlimiz yüksek ve dağlık bir yöredir. İl alanının % 34.9’nu kaplayan, Güneydoğu 

Torosların uzantısıdır. Bu dağlar, Alp-Himalaya kıvrım sistemiyle birlikte oluşmuş genç 

dağlardır. Rakım, genellikle 1250 metrenin üzerindedir. Genç ve verimli alüvyonlarla 

örtülü ovalar, il yüzölçümünün % 27.2’sini kaplar. Murat vadisi il topraklarını doğu-batı 

doğrultusunda parçalamıştır. Genellikle 1500-1700 metre rakımlı platolar il alanının % 

37.9’nu kaplar. 

A.4.1. Yeryüzü Şekilleri 

Güneydoğu Toros dağlarının uzantıları Muş il alanın çevreler. Eskiden gür 

ormanlarla örtülü olan bu genç dağlar, zamanla çıplaklaşmıştır. İlimizin başlıca önemli 

dağları Akdoğan (Hamurpet), Şerafettin, Bilican, Bingöl, Haçreş(Karaçavuş,Çavuş), Otluk 

ve Yakupağa dağlarıdır. 

Şekil 21. Tuz Çıkarılan Tarlalar 

A.4.1.1 Dağlar 

Şekil 22. Muş İlini Çevreleyen Dağlar 

89

1- Akdoğan (Hamurpet) Dağı: 

Şekil 23. Akdoğan Dağı 

Muş’un kuzeyinde yer alır. Doğrultusu kuzeydoğu-güneybatıdır. Bu doğrultudaki 

uzunluğu yaklaşık 30 km, genişliği ise kuzey–güney doğrultuda 10 km.’dır. En yüksek 

zirvesinin rakımı 2879 m.’dir. Muş’un önemli göllerinden olan Akdoğan (Hamurpet) 

Gölleri bu dağın üzerindedir. 

2- Şerafettin Dağları: 

Muş il alanının batısında yer alan engebeli dağlardır. Büyük bölümü Bingöl ilinde 

kalan bu dağlar, doğu-batı doğrultulu çok yüksek ve düzenli bir sırt görünümündedir. 

3- Bilican Dağları: 

Şekil 24. Bilican Dağı 

90

Bulanık ve Liz Ovaları arasında yer alır. Doğrultusu kuzeybatı-güneydoğudur. 

Haçlı (Kazan,Bulanık) Gölünün kuzeybatısında balık sırtı biçiminde uzanan bu dağlar daha 

sonra düzenli bir biçim alır. Rakım güneye inildikçe artar. Bilican Dağları, Bulanık ilçesine 

doğru düzenli biçimde alçalarak uzanır. Burada Laris Tepesini oluşturduktan sonra birden 

kesilir. Bilican Dağlarının en yüksek zirvesi 2950 m. Rakımlı, Bilican Tepe (Ziyaret Tepe, 

Vangesor Tepesi)’dir. Diğer önemli zirveleri Avni Kalesi Tepesi (2754 m), Şeyhtokum 

(2300 m), Karaburun (2500 m) ve Hasan Tepeleridir. 

4- Bingöl Dağları: 

Muş il alanının kuzey batısında yer alır. Bu dağların büyük bölümü Erzurum ilinde 

kalır. Doğu-batı doğrultusunda uzanan Bingöl dağları Muş il alanını çevreler. 

5- Otluk Dağları: 

İl alanının ikiye ayırırcasına kuzey batı güneydoğu doğrultusunda uzanır. Rakım 

genellikle 2000 m dolayındadır. En yüksek zirvesi ise 2155 m yüksekliğindedir. 

6- Haçreş (Karaçavuş, Çavuş) Dağları: 

Şekil 25. Haçreş Dağları 

Muş ilçe merkezinin güney-batısında kuzeybatı-güneydoğu doğrultusunda uzanır. 

Muş şehri bu dağların önemli zirvelerinden olan Kurtik Dağı (2645 m)’nın kuzeye bakan 

yamaçlarında kurulmuştur. 

91

7- Yakupağa Dağları: 

Muş il alanının güneydoğusunda uzanır. Doğrultusu doğu-batıdır. Muş-Van illeri 

arasında tabii bir sınır oluşturacak biçimde uzanan bu dağların önemli bölümü Van’dadır. 

Muş ili yüksek ve dağlı bir yörededir. İl alanının yüzde 34.9’nü kaplayan dağlar, 

Güney Doğu Torosların uzantılarıdır. Bu dağlar, Alp-Himalaya kıvrım sistemiyle birlikte 

oluşmuş genç dağlardır. Rakım, genellikle 1250 metrenin üzerindedir. Genç ve verimli 

alüvyonlarla örtülü ovalar, il yüzölçümünün yüzde 27.2’sini kaplar. Murat vadisi il 

topraklarını doğu-batı doğrultusunda parçalamıştır. Genellikle 1500-1700 m rakımlı 

platolar il alanının yüzde 37.9’nu kaplar. 

A.4.1.2 Platolar, Vadiler Ve Ovalar 

İl alanının kuzey ve kuzeybatısında yer alan bu platolar Murat vadisinin tavanı ile 

bu dağların zirveleri arasında sıralanır. Az dalgalı ve kalın bir toprak tabakası ile 

örtülüdürler. Bol sulu ve otludurlar. Bu nedenle Muş tarımının en gelişmiş dalı 

hayvancılıktır. 

Muş ilindeki vadiler Murat Irmağı ve kollarınca açılmıştır. Bu vadilerin en önemlisi 

Murat Vadisidir. Muş il alanının yüzde 27.2’sini ovalar oluşturur. En önemlisi Muş, 

Bulanık, Malazgirt ve Liz Ovalarıdır. 

Muş Vadisinden Bir Görünüm 

Şekil 26. Muş Vadisinden Genel Görünüm 

92

1- Murat Vadisi 

İl alanının kuzey batısında başlar. Başlangıçta kuzey güney doğrultulu derin bir 

boğaz biçiminde olan vadi sonra batıya döner. Bulanık ovasına girer. Vadi tavanı Muş 

ovasında genişler. Ovanın çıkışında yeniden derinleşir. Murat Vadisi Ulukaya Köyünün 

güneyinden il sınırlarının dışına çıkar. 

2- Muş Ovası 

Türkiye’nin en büyük ovalarından biridir. Alanı yaklaşık 1650 km2’dır. Uzunluğu 

80 km, genişliği ise 30 km’ yi bulur. Basamaklı bir yapı gösterir. Ovanın güneyini Haçreş 

Dağları çevirir. Kuzeyde ise Şerafettin Dağları ve bu sıranın uzantıları vardır. Muş 

ovasının doğu ucunda Nemrut Dağı yer alır. Batı ucunda ise dağlık alanlar vardır. Muş 

ovası 3. Jeolojik zamanın miyosen dönemi ortalarına kadar bir birikinti iken yer kabuğu 

hareketleri sonucu bir çöküntü alanına dönüşmüştür. Bu alan sonraki jeolojik dönemlerde 

yeni alüvyonlarla da örtülerek verimli bir alan durumuna gelmiştir. 

Şekil 27. Muş Ovası (Laleler) 

93

3- Bulanık Ovası 

İlin doğusundadır. Yüzölçümü 525,2 km2’dır. Bu ova Murat ırmağı boyunca 

uzanan ince bir şerit görünümündedir. Genişliği ancak birkaç km. olan ovanın uzunluğu 

yaklaşık 20 km. kadardır. Bulanık ovasında genellikle tahıl ve bol miktarda koyun ve sığır 

yetiştirilmektedir. 

4- Liz Ovası 

Bilican Dağlarının güneyinden başlar Murat Irmağına kadar uzanır. Yüzölçümü 

160 km2’dır. Dalgalı bir yapı gösterir. Rakım Murat Irmağına doğru artar. Geniş kesimi 

mera olan Liz Ovasında tahıl, koyun ve sığır yetiştirilir. 

5- Malazgirt Ovası 

Muş il alanının doğusunda yer alır. Yüzölçümü yaklaşık 450 km2’dir. Murat ırmağı 

ovanının kuzeybatısında geçer. Malazgirt ovası güneyde Süphan Dağı ve uzantıları ile Van 

Gölünden ayrılır. Yer yer bu dağlardan inen akarsularca yarılmış olan ova geniş bir bozkır 

görünümündedir. 

A.4.1.3 Akarsular ve Göller 

Muş il alanı Fırat Havzası içindedir. İl topraklarını sulayan önemli akarsular Murat 

ile onun kolu olan Karasu’dur. 

Murat Irmağı: Van Gölünün kuzeyindeki Aladağ’dan doğar. Uzunluğu 600 km 

kadardır. Muş il sınırlarına kuzey doğudan girer. Kuzey-güney doğrultusunda bir süre akan 

ırmak bu sırada birkaç küçük dereyle ve doğuda da Karakaya Deresiyle birleşir. Debisi 200– 

300 m3’tür. Debi ırmağın kabardığı zamanlarda 2500 m3 bulur. Suyun azaldığı zamanlarda 

ise 50–70 m3 kadar düşer. Murat ırmağını besleyen diğer akarsular şunlardır: Badişah, 

Şehit, Heftreng, Körsuyu, Liz, Köşker dere ve çaylarıdır. 

Karasu: Güroymak’dan doğar. Muş il sınırlarına güneyde girer. Uzunluğu 68 km 

kadardır. Kuzeybatı-güneydoğu doğrultusunda akar. Başlıca kolları Daralı ovadan kaynağını 

alan 27 km uzunluğundaki Abdulbahar, Kazana Tepesinden doğan 35 km uzunluğundaki 

Kelereş ile Çar ve Karni’dir. Muş il sınırları içindeki diğer önemli akarsular şunlardır: Aynı 

adlı dağdan doğan Çiçekveren Deresi (13 km), Aktuzladan doğan Heronek suyu (24 km), 

Bilican dağından kaynağını alan Liz Suyu (32 km), Kımsoradan doğan Çılbuhur deresi (27 

km) ve Hamurpet Dağından kaynağını alan Memanlı suyudur ( 24 km). 

Muş ili sınırları içinde kalan başlıca göller: Haçlı (Bulanık), Hamurpet (Akdogan), 

Küçük Hamurpet, Gaz (Kaz) gölleridir. 

Haçlı (Bulanık) Gölü: İlin güneydoğusunda Bulanık ilçesinin güneyindedir. Göl 

adını güneyindeki Haçlı Köyünden almıştır. Göl Bulanık adını ise suyun genellikle bulanık 

oluşundan almıştır. Bir lav seti gölüdür. Haçlı gölü de kuzeyindeki Kızkopan volkanının 

94

yükselmesi ile oluşmuştur. Yüzölçümü 10 km2 kadardır. Gölde derinlik 7 m. aşmaz. Haçlı 

Gölü güneybatıdan akan Şeyhtokum Deresi ile birkaç kaynaktan beslenir. Gölün su düzeyi 

bütün yıl boyunca hemen, hemen aynı kalır. Kışın donduğunda göl sathında 

yürünebilmektedir. Gölde alabalık ve aynalı sazan bulunmaktadır. 

Büyük Hamurpet Gölü: Varto ilçesinin kuzeybatısında Hamurpet dağlarının 

batısında yer alır. 2149 Rakımda ve 21 metre derinliğindedir. Yüzölçümü 1088 km2’dır. 

Gölün her tarafı dik kayalarla çevrilidir. Derinliği küçük göle nazaran daha az olduğundan 

yeşil renktedir. Kaynak ve kar suları ile beslenir. Kış aylarında donar, su seviyesi tüm yıl 

boyunca pek değişmez. Gölde bol miktarda aynalısazan balığı ile ördek, kaz, turna ve 

kunduz da bulunmaktadır. Gölün bulunduğu alan volkanik özellikler taşımaktadır. Fazla 

olan suyu yakınından geçen İskender çayına boşaltır. 

Küçük Hamurpet Gölü: Büyük Hamurpet gölünün yaklaşık 300 m kadar 

güneyinde ve 2173 rakımda küçük dairesel bir yapısı vardır. Gölün alanı 149 km2 dir. 47 

metre derinlikte olduğundan mavi bir görünüme sahiptir. Dipten Büyük Hamurpet’e akıntısı 


Gaz (Kaz) Gölü: Malazgirt ilçesine bağlı Aktuzla Bucağının yakınlarındaki bu göl 

Karstik bir göldür. Gölün suyu tuzlu ve acıdır. Derinliği azdır. Kenarları sazlıktır. Bu 

nedenle ilkbaharda burası göçmen kuşların akınına uğrar. Kaz, ördek, su tavuğu en çok 

rastlanılan hayvan türleridir. 

A.5. Jeolojik yapı – Stratigrafi 

Muş İli civarındaki formasyonların istiflenme durumları ve litolojik özellikler 

eskiden yeniye doğru aşağıda açıklanmıştır. 

1- PALEZOYİK METAMORFİKLER 

Muş civarında en eski araziyi, Bingöl ve Genç’in batısındaki Akdağlar ( 1561) 

kesiminden başlayıp Murat nehrinin bilhassa güney kesimlerini takip ederek, Muş ovasının 

güneyinde Kozma Haçres ve Kurtik dağları üzerinden Van Gölü’nün güneyinden 

Hakkari’nin kuzeyindeki Karadağ ( 3630 ) kesimine kadar uzanan dağlık sahalar teşkil 

etmektedir. Aynı zamanda bu temel araziye “Bitlis Masifi” denilmektedir. Bu Masif 

kaledoniyen, hersiniyen ve Alp Orijenik hareketleri ve daha sonraki Kratojenik stildeki 

tektonik hareketler sonucunda bu Masif bir taraftan yükselirken diğer taraftan yer yer 

dislokasyonlara uğramıştır. Özellikle dislokasyonlar hatları boyunca tersiyer başlarından 

peitosen’e kadar fasılalı olarak çıkan lavlar ise Masifi yer yer örtmüşlerdir. 

2- PERMİYEN 

Muş şehrinin güney yamaçlarında doğuda Arak deresinin doğu ve batı yamaçlarında 

Hasköy deresinin doğusunda ayrıca batıda Kızılağaç dere havzasının güney yamaçlarında 

genellikle epimetamorfik temelin, temelin üstünde aşınmadan korunmuş lekeler halinde gri 

mavimsi, çok çatlaklı ve çatlaklarda yer yer kalsit bulunan oldukça sert kristalize kireç 

taşları görülmektedir. Bu kireç taşlarının hepsi muhtemelen permiyene aittir. 

95

Harita 2: Muş İlinin Stratigrafik Kesiti 

3- TERSİYER 

Muş civarında tersiyerler arazileri, Muş ovasının kuzeyinde Elçiler dağının güney 

yamaçları boyunca birkaç mostra halinde de ovanın güneyinde özellikle Kızılağaç’ın doğu 

ve batısında görülmektedir. Elçiler dağının güney yamaçları boyunca tersiyerin bütün 

devirleri mevcuttur. Nitekim bu sahada ayrıntılı araştırma yapan KRANER (1957), 

Poleosen, Eosen, Oligosen ve Miyosen arazilerin varlığını tespit etmiştir. 

Paleosen : Paleosen formasyonu, ovanın kuzeyindeki dağlık alanlarının özellikle 

Elçiler dağının güney etekleri boyunca uzanmaktadır. Bu formasyon batıda, Ebulbahar 

köyünden başlayarak doğuya doğru devam eder ve iç boğaz köyü civarında bazaltların 

altına dalar. Güneyde ise Muş ovasının Alüviyal örtüleri, kuzeyde de Eosen flişleri ile 

sınırlanır. 

96

Eosen (Lütesiyen) : Eosen arazisi, marn ve kumtaşı tabakalarından ibaret olup, 

genel olarak flişimsi bir manzara gösterirler. Bu araziler Elçiler dağının güney etekleri 

boyunca kabaca doğu-batı yönünde bir şerit halinde uzanır. 

Oligosen : tipik bir flişimsi karakter gösteren oligosen formasyonunda, 10-12 cm 

kalınlığında yeşilimsi ve gri renkli marn ve kumtaşı tabakaları münavebeli olarak 

istiflenmiştir. Marn tabakaları genellikle orta derece sert ve saf kumtaşları ise sert ve kalker 

çimentoludur. Bu formasyonun temelinden itibaren başlayan kumtaşları, üst seviyelere 

doğru tedrici olarak sertleşir,hem de kalkerleşmeye yüz tutar ve üst seviyelerde ise tamamen 

kalkerler hakim duruma geçer. Kalınlığı 1000 m civarında bulunan bu arazi, yine Elçiler 

dağının güney yamaçları boyunca doğu-batı yönünde bir şerit halinde uzanır. Kuzey ve 

kuzey doğuya doğru genellikle 15-25 derece dalımlıdırlar. 

Alt Miyosen : Bu formasyon Muş ovasının kuzey ve kuzey batısındaki Şerafettin ve 

Elçiler dağının ovaya bakan yamaçlarında yaygın olup, üst seviyelerde yer yer mercekler 

halinde tüf, aglomera, bazalt ve andezitlerinden müteşekkil volkanik malzemeler bulunur. 

Sözü edilen bu formasyon ovanın kuzey batısında Ziyaret nahiyesinden başlar, doğuya 

doğru Meşeli T. (1928 m), sergen T. (2015 m), Turtur T. (2124 m) ve Bahçeziyaret T. (1823 

m) üzerinden doğuda Ebulbahar köyüne kadar uzanır. 

Neojen : Muş ovasında pre-neojen temel üzerinde kalınlığı yüzlerce depolar 

bulunmaktadır. Bölgenin tektonik bahsinde belirteceği gibi, tersiyer ortalamasından beri 

devamlı bir sedimantasyon havzası halinde bulunan Muş deprasyonuna, deprasyonu 

çevreleyen sahalarda taşınan metaryeller birikmişlerdir. Bu birikme olayları, havzanın 

kuvaterner bağlarında dış drenaja bağlanmasına kadar sürmüştür. 

4- KUVATERNER : 

Muş civarında kuvaterner depoları özellikle Muş ovasını çevreleyen dağların 

eteklerindeki kollüviyal depolar birikinti konileri ve birikinti yelpazeleri ile Karasu ve 

Murat yatağındaki alüvyonlar temsil edilir. Özellikle Bitlis dağlarının kuzey eteklerinde, 

Muş ili Kızılağaç arasında kalın ve geniş birikinti yelpazeleri ve kollüviyal depoları 

bulunduğu halde ovanın kuzeyindeki dağlık alanların eteklerindeki kil, mil ve kumlardan 

ibaret ince bir şerit halinde birikinti yelpazeleri ve kollüviyal depolar yer alır. Bitlis 

dağlarının kuzey eteklerindeki birikinti konileri ve yelpazeleri ile kollüviyal depolar 

havzasının dış drenaja bağlanmasından sonra gerek Bitlis dağlarından ova açılan akarsular 

ve gerekse Karasu ve Murat nehri tarafından parçalanmış ve böylece muhtelif yüksekliklere 

taraçalar teşekkül etmiştir. 

A.5.1. Metamorfizma ve Mağmatizma 

Türkiye’nin tektonik kökenli ovalarından biri olan Muş Ovası’nın güneyinde 

paleozoik metamorfik şistler, kuzeyinde tersiyer’in hemen bütün devirlerine ait tortul 

formasyonlar, doğusunda ve batısında ise volkanik araziler bulunmaktadır. Muş ovası 

Pre-Neojen temel üzerinde Neojene ait genellikle kireçli, killi, kumlu ve marnlı depolar, 

Karasu ve Murat vadileri boyunca alüvyonlar ile Bitlis dağları etekleri boyunca uzanan 

kollüviyal depolar yer almaktadır. 

97

A.5.2. Tektonik ve Paleocoğrafya 

Harita 3. Muş İli Deprem Haritası 

Depremler,yer kabuğunun aktif faylar boyunca kırılması sonucunda meydana gelen 

doğal afetlerdir. Bir bölgenin depremselliği hesaplanırken depreme neden olabilecek fayın 

varlığı, cinsi, niteliği, boyu, doğrultusu, deprem periyotları incelenerek bölgenin fay zonuna 

olan uzaklığı ve zemin özellikleri birlikte alınarak değerlendirilmelidir. 

Muş ili dahilinde tarihsel dönemlerde ve 20.yy’da çok sayıda yıkıcı deprem 

olmuştur. Bunlardan son iki örnek Varto 1946 (M=6.9) ve 1966 (M=7.1) depremleridir. Çok 

98

sayıda can kaybı olmuştur. Bayındırlık ve İskan Bakanlığının 1966 deprem bölgeleri 

haritalanmasında Muş 1. derece bölge içinde gösterilmiştir. 

İl zemini ve yakın çevresinde sismik etkinliği yüksek aktif faylar mevcuttur.Bunların 

tamamı KAF zonu içindeki fay branşlarıdır. Fayların büyük kısmı yaklaşık KB-GD 

doğrultulu sağ y.anal atılımlıdır. Bu genel sistem KAF zonu için karakteristik hareket 

tarzıdır. Buna ek olarak Muş ovasının kuzey güney yönünde dikine kesen kırık hatlarda 

bulunmaktadır. Bufaylar ovanın doğu-batı kesimlerini sınırlamaktadır. Kuzey Anadolu 

fayları 1. derecede sismik etkinliğe sahiptir.diğer eşlenik faylar ise 2. derece etkindir. Sonuç 

olarak, Muş ve civarı tektonik yönde Anadolu’nun ve ayrıca Anadolu ve Arabistan 

levhasının çarpışma kuşağı dahilinde yer almaktadır. 

KAYNAKLAR: 

İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü-2009 

Muş İl Çevre Durum Raporu 2009 

Muş Belediye Başkanlığı-2009 

İl Bayındırlık ve İskan Müdürlüğü-2009 

99

B. DOĞAL KAYNAKLAR 

B.1. Enerji Kaynakları 

B.1.1. Güneş 

Devlet Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğünün verilerine (2006) göre; Muş 

Merkezinde yıllık ortalama güneşlenme süresi 6 saat 53 dakika, yıllık ortalama güneşlenme 

şiddeti ise 345.77 cal/cm 2 .dak olarak ölçülmüştür. İlde alt bölgeler arasında farklılıklar 

olmakla birlikte hiçbir alt bölge yılda 2700 saatten fazla güneş almamaktadır. İl, (yılda 

2000 veya daha fazla güneş alan) Ege ve Akdeniz illeri ile karşılaştırıldığında güneş 

enerjisi bakımından pek yeterli değildir. 

İlimiz güneş enerjisi kolektörler sayesinde su ısıtmakta kullanılmaktadır. Son 

yıllarda yapılan konut alanlarında güneş enerjisinden yararlanılmaktadır. Yıllık tüketilen 

güneş enerjisi hakkında her han gibi bir çalışma yoktur. 

B.1.2. Su Gücü 

Sulama : Ekilebilir toplam arazi miktarımız 342198 ha olup 158215 ha sulanabilir 

tarım arazisidir. Sulanabilir tarım arazisi toplam tarım arazisinin %46 sına tekabül 

etmektedir. Ancak sulanabilir tarım alanlarımızın 64280 ha lık kısmı fiilen 

sulanabilmektedir. Bu alan sulanabilir tarım arazisinin %41ine, toplam tarım arazisinin ise 

%19una tekabül etmektedir. Sulanan arazinin %12 si KHGM nün yapmış olduğu sulama 

kanalları ve göletleri ile ,%12si DSİ nin yapmış olduğu Baraj ve kanallarla,%17 si de halk 

sulaması şeklindedir. 

İlimizde bulunan ırmak,çay gibi enerjiye dönüşe bilecek su kaynaklarının debileri 

D.1.3.(Akarsular) bölümünde detaylı bir şekilde verilmiştir. 

B.1.3. Kömür 

Bknz. I.1.3. Enerji madenleri. 

B.1.4. Doğalgaz 

B.1.5. Rüzgar 

İlimizde doğalgaz rezervi olup olmadığına dair Müdürlüğümüze bilgi ulaşmamıştır. 

Devlet Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü verilerine (2009 yılı) göre yıllık 

ortalama rüzgar hızı 1.4 m/s olarak gerçekleşmiştir. Düşük hızlarda çalışan rüzgar 

jeneratörlerinin yapılması halinde ilimizde yararlanılabilecek bir rüzgar enerjisi 

potansiyelinin olabileceği düşünülmektedir. 

B.1.6. Biyokütle 

100

Biyogaz; gübre,bitkisel atık ve benzeri organik atıklarının oksijensiz ortamda 

fermante olması sonucu meydana gelen yanıcı bir gazdır. 

Biomas; tabiri daha ziyade bitkisel ürünlerin, hayvan ve orman atıklarının, şehir ve 

endüstri atıklarının çevrimi yoluyla enerji elde etme metodudur. 

İlimizde biyogaz enerji türünden yararlanılmaktadır. Biyomastan ise çeşitli 

kesimlerce yararlanılmaktadır. Örneğin ilimizin kırsal kesimlerinde kısıtlı imkanlar 

nedeniyle hayvan gübresinden yapılan tezek yakacak olarak kullanılmaktadır. 

B.1.7. Petrol 

İlimiz sınırları içerisinde petrol rezervinin bulunup bulunmadığına dair bilgi 

bulunmamaktadır. 

B.1.8. Jeotermal Sahalar 

Bknz. J.1.10. Jeotermal. 

B.2. Biyolojik Çeşitlilik 

B.2.1. 

Ormanlar 

Muş Orman İşletme Şefliğinden alınan veriler aşağıdaki şekildedir. 

Tablo 1. Orman Alanları 

Nor mal 

Orman (ha) 

Bozuk 

Orman 

(Ha) 

Toplam 

Orman 

(Ha) 

Ormansız 

(Ha) 

Genel Alan 

(Ha) 

6786 66079,50 72865,5 812151,5 885017 

Kaynak: Muş Orman İşletme Şefliği-2009 

B.2.1.1. Odun Üretimine Ayrılan Tarım Alanları 

İl Tarım Müdürlüğü verilerine göre İlimizde 11.600 da alanda Kavak ve Söğüt 

üretimi yapılmaktadır. 

B.2.2 

Çayır ve Mera 

İşletmemizde hayvansal üretimin kaba yem ihtiyacına yönelik kültür bitkilerinden 

silajlık mısır ve fiğ vs. yem bitkileri yetiştirilmekle birlikte çayır ve nadas alanlarında çayır 

otu biçilerek doğal kaba yem ihtiyacı sağlanmaktadır. 

B.2.3. 

Sulak Alanlar 

İlimizde sulak alanlar ile ilgi detaylı bilgiler Akarsular, Göller, ve Göletler 

bölümünde verilmiştir. 

101

B.2.4. 

Flora 

Şekil 28. Muş Laleleri ( Sarı ve Kırmızı ) 

Konu hakkında bugüne kadar yapılan çalışmalar hakkında tarafımıza bilgi 

ulaşmamıştır. Ancak; Muş ilinin bitki örtüsü tiplerini genel olarak step (bozkır) bitkileri, 

çayır otları ve meşe ormanları oluşturur. Soğanlı bitkiler sınıfından olan lale endemik 

türlerdendir. (Bkz. Flora-Fauna ve Hassas Yöreler) 

B.2.5. 

Fauna 

Bkz. Flora-Fauna ve Hassas Yöreler 

B.2.6. Milli Parklar, Tabiat Parkları, Tabiat Anıtı, Tabiatı Koruma Alanları ve Diğer Hassas 

Yöreler : 

İşletmemiz arazileri bölgede korunan önemli bir büyüklükte alan olması sebebiyle 

doğal bitki örtüsü ve yaban hayvanları açısından önemli bir barınaktır. Son yıllarda anız 

yakılmasının yasaklanması bu doğal ekolojiyi destekler nitelikte olup bölge açısından 

önemli bir zenginlik oluşturmaktadır. 

102

Şekil 29 . Kale Parkı ve Dinlence Yeri 

Şekil 30. Muş Kalesinde Kale Parkında bulunan tarihi top 

B.3. Toprak 

İlimizdeki topraklar hakkındaki bilgiler E bölümünde verilmiştir. 

B.4. Su Kaynakları 

B.4.1. 

İçme Suyu Kaynakları ve Barajlar 

Bknz: L1.1, D.1.3 

B.4.2. 

Yeraltı Su Kaynakları 

D.1.1 bölümünde bilgiler verilmiştir. 

B.4.3. 

Akarsular 

Bknz D.1.3 

B.4.4. 

Göller ve Göletler 

Bknz D.1.4 

B.5. Mineral Kaynaklar 

İl sınırlarımız içerisinde Maden Kanunu ve Taş Ocakları Nizamnamesine tabi doğal 

kaynakların yerleri, rezerv miktarları, türleri ve nitelikleri hakkında veri elde 

edilememiştir. 

B.5.1. 

Sanayi Madenleri 

Bknz. I. Madencilik 


B.5.2. 

Metalik Madenler 


B.5.3. 

Enerji Madenleri 


B.5.4. Taş Ocakları Nizamnamesine Tabi Olan Doğal Malzemeler : 

İlimizde Ek-2 listesine tabi işletmeler; 

1- Alpaslan ERDEM “Kum-Çakıl Ocağı” ve “Yıkama- Kırma-Eleme Tesisi/Malzgirt 

2- Atila BİLGİN “Balzat Ocağı” ve “Yıkama- Kırma-Eleme Tesisi”/Bulanık 

3- Bindurmaz İnş.Hafr.Taah.Tic.Ltd.Şti.Kum-Çakıl Ocağı ve Yıkama- Kırma- 

ElemeTesisi/Kıyık Köyü 

4- Ekrem ÇAKRKÇ I “Kum-Çakıl Ocağı” ve “Yıkama- Kırma-Eleme Tesisi”/Bulanık 

5- Ercan ARSLAN “Kum-Çakıl Ocağı” ve “Yıkama- Kırma-Eleme Tesisi”/Muratgören 

Köyü 

6- Haluk Zeki ÖĞRETEN “Kum-ÇakılOcağı” ve “Yıkama- Kırma-Eleme Tesisi”/Malzgirt 

7- Gado Taş Çakıl Ocağı /Bulanık 

8-Karayolları11.Bölge Müdürlüğü“Kum-Çakıl Ocağı”ve“Yıkama-Kırma-Eleme 

Tesisi/Şenova Köyü 

9- M. Baki GÜNDOĞDU“Kum-Çakıl Ocağı” ve “Yıkama- Kırma-Eleme Tesisi”/Bulanık 

10-Mendeş İnş.Hafr.Taah.Tic.Ltd.Şti. “Kum-Çakıl Ocağı” ve “Yıkama- Kırma-Eleme 

Tesisi”1/Kıyık 



12-Rüstemgedik Belediyesi“Kum-Çakıl Ocağı” ve “Yıkama- Kırma-Eleme Tesisi”Bulanık 

13-Sim-Yol İnş. Taah. Dış Tic. Ltd. Şti.“Kum-Çakıl Ocağı”ve“Yıkama- Kırma-Eleme 

Tesisi”/Bulanık 

14-Şakir YİĞİT “Kalker Ocağı” ve “Yıkama- Kırma-Eleme Tesisi”/Karaağaçlı 

15-Varto Belediyesi Taş Çakıl Ocağı /Varto 

16-Karayolları Genel Müdürlüğü Taş Çakıl Ocağı /Varto 

17-Yazıcı Haf. Nak.Müt.İnş.San.Dış.Tic.Ltd.Şti.“Kum-ÇakılOcağı veYıkama-Kırma- 

Eleme Tesisi/ Mercimekale 

18-Yazıcıoğlu Nak. İnş. Taah. Tur. San. Ve Tic. A.Ş. Taş Çakıl Ocağı /Tekyol Köyü 

19-Yoncalı Belediyesi “Kum-Çakıl Ocağı” ve “Yıkama- Kırma-Eleme Tesisi”/Bulanık 

20-Köylüm Otomotiv Kum-Çakıl 

21-Karayolları 11.Bölge Müdürlüğü Pertek Kum-Çakıl Ocağı 

22-Karayolları 11.Bölge Müdürlüğü Malazgirt Taş Ocağı 

23-DSİ 172. Tek.Şube Müdürlüğü Bulanık Kotanlı Köyü Kum Ocağı (Balotu Köyü) Kum- 

Çakıl Ocağı 

24-Arma İnş. Taah. Tic.San.Ltd.Şti. Varto Ağaçkorur Köyü Kalker Ocağı ve Kırma Eleme 

Tesisi Taş Ocağı 

25- Özaykutlar Merkez Karaağaçlı Beldesi Kalker Ocağı ve Kırma Eleme Tesisi 

26- Sabahattin GÜLER Merkez Şenova Köyü Kum-Çakıl Ocağı 

27- M. Baki GÜNDOĞDU Kum Ocağı Kırma Eleme /Karaağıl 

28- Yurt Çim. San. Tic. A.Ş. Taşoluk Köyü/Muş Taş Ocağı 

29-Barsan Nak. Harf. İnş. Bet. ve Mak. San. Tic. Ltd. Şti. Kalker Ocağı Kır. Eleme Tesisi 

Tekyol Köyü/Muş 

104

30- İzettin YILMAZ Kum Çakıl Ocağı Kırma Eleme Tesisi Kılıçcı Köyü/Malazgirt 

31- Bindurmaz İnş. Harf. Ve Taah. Tic. Ltd. şti. Kum Çakıl Ocağı-2 Muratgören/Muş 

32- Mehmet SEVER Pomza Ocağı Yünören Köyü/Korkut 

33-Oluşum Yapı Mad. Nak. Gıd. Tem. Paz. San. Dış Tic. Ltd. Şti. Kalker Ocağı Kır. Yık. 

Elm. Tesisi Hasköy/Muş 

34- Mustafa KARAKAYA Kum Çakıl Ocağı Kılıçcı Köyü/Malazgirt 

35- Ak İnş. Taah. Mad. Orm. Gıd. Teks. Tic. Ltd. Şti. Kum Ocağı Şenova Köyü/Muş 

36- Köylüm Oto. İnş. Nak. Gıd. San. Tic. Ltd. Şti. Kum Çakıl Ocağı Şenova Köyü/Muş 

37- Güleroğlu Gıda Tek.Nakİnş.San.ve Tic.Ltd.Şti.. Kum Çakıl Kırma Eleme Yıkama 

Tesisi Mercimekkale Köyü,Kravi Hududu, Köyaltı 

38- Karayolları 11 Bölge müdürlüğü Malazgirt karıncalı köyü Taş ocağı ve Konkasör 

Tesisi 

39-D.Ali ÇOLAK Taş Ocağı ve Kırma Eleme Karaağaçlı Çimmeburnu 

40-Bedri ÇAKAR Bulanık İlçesi Bazalt Ocağı ve Kırma Eleme Tesisi 

41- Alooğulları Muratgören Köyü Kum Ocağı. 

42- Şark Madencilik Varto İlçesi Pomza Ocağı 

KAYNAKLAR: 


Meteoroloji Müdürlüğü-2009 

D.S.İ. 17. Bölge Müdürlüğü-2009 

Muş Orman İşletme Şefliği-2009 

İl Çevre ve Orman Müdürlüğü-2009 

105

C.1. İklim ve Hava 

C. HAVA (ATMOSFER VE İKLİM) 

Muş ilinde hakim bulunan iklim Doğu Anadolu Bölgesinin tamamında görülen 

karasal iklim olup kışlar sert ve soğuk yazlar ise sıcak ve kuraktır. Sıcaklık ile ilgili veriler 

tabloda belirtilmiştir. 

Denizden yüksekliği:1322 

Meteoroloji İstasyon çeşitleri :Sinoptik+Büyük Klima 

C.1.1. 

Doğal Değişkenler 

C.1.1.1. Rüzgar 

2009 yılı ortalama rüzgar hızı 1,1 m/s, En hızlı esen rüzgar yönü Kuzey Doğu (NE) 

dur. Ölçülen en hızlı esen rüzgar hızı ise 21.0 m/s dir. 

Tablo 2. Meteorolojik Veriler (Rüzgar) 

Aylık Ort. Rüz. Hızı (m/s) 

Yıllık Ort. 

Rüz. Hızı 

(m/s) 

En Hızlı 

Esen Rüz. 

Yönü ve 

Hızı (m/s) 

Kuvvetli 

Rüz. Gün 

Sayısı 

Yıllık 

Hakim Rüz. 

Yönü 

Ocak 0.6 

Şubat 0.8 

Mart 1.1 

Nisan 1.3 

Mayıs 1.5 

Haziran 1.5 

Temmuz 1.5 

1.1 

NE 

21.0 

40 ENE 

Ağustos 1.4 

Eylül 1.1 

Ekim 0.8 

Kasım 0.8 

Aralık 0.6 

Kaynak: Muş Meteoroloji İstasyonu Müd.-2009 

106

C.1.1.2. Basınç 

Tablo 3. Meteorolojik Veriler ( Basınc) 

Aylar 2010 En Yüksek Basınç En Düşük Basınç Aylık Ortalama Basınç 

Ocak 886.4 860.7 872.5 

Şubat 877.3 852.2 866.9 

Mart 873.8 849.7 865.7 

Nisan 873 857.6 871.3 

Mayıs 872 856.9 866.6 

Haziran 871.9 860.6 867.1 

Temmuz 868.2 856.4 862.5 

Ağustos 868.9 859.3 864.4 

Eylül 871.7 860 866.2 

Ekim 875.6 861.4 869.5 

Kasım 876 857.4 868 

Aralık 876.9 857.8 867 

Toplam X X 867.3 

C.1.1.3. Nem 


Tablo 4. Meteorolojik Veriler (Nem) 

Aylar 2010 

Aylık Ort. En Düşüş 

Nem 

Nemin En Fazla Olduğu 

Ay 

Nemin En Az Olduğu 

Ay 

Ocak 82 

Şubat 87.1 Şubat 

Mart 78.5 

Nisan 70 

Mayıs 62.6 

Haziran 59.4 

Temmuz 55.5 

Ağustos 49.5 Ağustos 

Eylül 57.3 

Ekim 64.8 

Kasım 77.1 

Aralık 86 

Toplam 829.8 X X 

Yıllık Ort. 69.1 X X 


107

C.1.1.4. Sıcaklık 

Tablo 5. Meteorolojik Veriler (Sıcaklık) 

Ortalama 

Sıcaklık(°C) 

Maksimum 

Sıcaklık (°C) 

Minimum 

Sıcaklık (°C) 

En Yüksek 

Sıcaklık ve Günü 

(°C) 

En Yüksek 

Sıcaklık Farkı 

(°C) 

Aylar 2010 

Ocak -9.5 -5.2 -13.6 5.2/8 8.4 

Şubat -1.5 1.5 -3.9 6.3/11 5.4 

Mart 2.6 7.3 -1 16.5/31 8.4 

Nisan 9.3 14.9 4.1 20.0/29 10.8 

Mayıs 15.8 22.6 9 29.6/20 13.6 

Haziran 20 27.2 12.9 33.2/30 14.3 

Temmuz 23.8 31.6 16.2 36.3/13 15.4 

Ağustos 23.6 31.4 15.9 35.2/19 15.5 

Eylül 17.8 25 10.9 32.3/5 14.1 

Ekim 13.5 21.1 6.7 27.0/5 14.4 

Kasım 5 9.8 0.7 14.6/10 9.1 

Aralık 1.4 4.1 -1.2 9.0/1 5.3 

Toplam 121.8 191.3 56.7 X 134.7 

Yıllık Ort. 10.1 15.9 4.7 X 11.2 


C.1.1.5. Buharlaşma 

Buharlaşmayı etkileyen faktörler, 

1. Hava Sıcaklığı 2. Hava Basıncı 3. Rüzgar Hızı 4. Havanın Nemi 5. Radyasyon 6. 

Coğrafi Enlemler 

Tablo 6. Meteorolojik Veriler (Buharlaşma) 

Günlük Buharlaşma 

Tarih Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim 

1 5,5 6,8 8.0 7.7 6.3 5.0 

2 4,0 6,2 8.0 6.2 7.9 4.8 

3 5,1 5,6 6.5 8.0 7.5 4.8 

4 2,9 6,9 7.5 7.3 7.3 4.7 

5 3,9 8,5 9.0 8.0 8.8 5.2 

6 3,9 9,2 3.8 8.7 9.2 4.5 

7 2.2 5,3 4.4 10.3 9.0 4.6 

8 1,7 3,7 5.9 8,7 7.3 4.2 

9 1,8 3,4 5.5 5.0 7.7 3.8 

10 2,4 3,6 7.6 4.7 6.7 3.4 

11 3,0 4,8 7.8 5.2 7,3 2.9 

12 2,5 4,9 9.2 8.1 6.8 3.7 

108

13 3,3 6,4 9.0 7.7 7.2 3.8 

14 4,5 6,6 8.7 6.6 5.6 4.7 

15 5,5 7.4 8.7 8.2 6.9 4.3 

16 5,0 5,6 7.2 8.6 6.5 4.4 

17 5,0 4,0 7.1 8.4 3.8 4.4 

18 5,2 4,7 7.6 8.4 4.2 5.2 

19 5,8 3,8 7.7 9.1 6.0 4.8 

20 5,4 3,5 8.0 10.2 1.0 4.4 

21 5,6 2.8 7.5 7.2 0.6 3.6 

22 6,2 3.9 7.0 8.8 2.4 4.4 

23 3,3 5.8 6.8 8.6 3.3 3.6 

24 4,4 6.0 6.3 7.9 4.5 3.4 

25 4,0 6.5 4.9 8.7 4.6 3.0 

26 5,2 6.0 4.0 8.1 5.2 5.0 

27 4,8 5.5 6.0 7.2 5.1 2.8 

28 5,3 7.6 6.8 6.3 5.4 1.2 

29 5,3 7.2 6.6 8.5 5.5 0.7 

30 6,0 8.3 8.0 7.5 2.5 0.9 

31 5.9 9.0 7.5 0.5 

Toplam 134.6 170.5 220.1 241.4 172.0 116.7 

A.Ort. 4.3 5.7 7.1 7.8 5.7 3.8 


C.1.1.6. Yağışlar 

C.1.1.6.1. Yağmur 

Tablo 7. Meteorolojik Veriler (Yağışlar) 

Aylar 2010 Toplam Yağış Miktarı (mm) Gümlük Ençok Yağış Miktarı (mm) 

Ocak 42.6 16.7 

Şubat 112.3 18.7 

Mart 162.1 41.7 

Nisan 111.2 27.8 

Mayıs 29.9 8.2 

Haziran 23 8.6 

Temmuz 7.4 3.4 

Ağustos 10.5 5.2 

Eylül 29.1 22.6 

Ekim 40.9 13.7 

Kasım 111.2 32.9 

Aralık 107.5 22.9 

Toplam 787.7 X 


109

C.1.1.6.2. Kar, Dolu, Sis ve Kırağı 

Tablo 8. Meteorolojik Veriler (Kar, Sis, Kırağı) 

En Yüksek Kar 

Örtüsü 

Kalınlığı (cm) 

Sisli 

Gün 

Sayısı 

Dolulu 

Gün 

Sayısı 

Kırağılı 

Gün 

Sayısı 

Aylar 2010 

Kar Yağışlı 

Günler Sayısı 

Karla Örtülü 

Günler Sayısı 

Donlu Gün 

Sayısı 

Ocak 9 31 66 31 3 - - 

Şubat 14 28 53 28 - - - 

Mart 7 18 35 19 - 1 - 

Nisan - - - 2 1 1 1 

Mayıs - - - - - - - 

Haziran - - - - - - - 

Temmuz - - - - - 1 - 

Ağustos - - - - - - - 

Eylül - - - - - - - 

Ekim - - - - - - - 

Kasım - - - 11 - - 9 

Aralık 4 4 13 17 1 - 6 

Toplam 34 81 X 98 5 3 16 


C.1.1.7. Seller 

İlimiz sınırları içerisinde sık olmamakla birlikte zaman zaman sel olayları meydana 

gelebilmektedir. İlimiz Merkez Dere, Murat Paşa, Kale mahalleleri ile Sungu, Kırköy, 

Karaağaçlı Beldeleri ve Kıyık, Üçdere, Suboyu, Yazla, Kumluca, Eğirmenci köyleri ayrıca 

Bulanık ilçesi Yazbaşı, Sultanlı, Dokuzpınar köyleri ile Rüstemgedik beldesi sel yönünden 

hassasiyet arz etmektedir. 2009 yılında sel olayı meydana gelmemiştir. 

C.1.1.8. Kuraklık 

İlimizde karasal iklim hüküm sürdüğünden yazları oldukça kurak geçmektedir. 

Temmuz-Eylül ayları arasındaki zaman diliminde kuraklık en üst seviyede kendini 

göstermektedir. Muş Meteoroloji istasyonu verilerine göre 2009 yılı normal civarı kurak 

olarak belirtilmiştir. En kurak yıl 1971, son 10 yıl içinde kurak geçen yıl sayısı ise 3’tür. 

C.1.1.9. Mikroklima 

Bu konuda ilgili kurumlardan yeterli bilgi alınamamıştır. 

110

C.1.2. 

Yapay Etmenler 

C.1.2.1. Plansız Kentleşme 

1990 Yılından bugüne kadar kırsal alanlardan şehrimize gözle görünür göçler 

meydana gelmiştir. Bunun neticesinde çarpık ve plansız yerleşimler beraberinde kötü 

altyapıların oluşmasına neden olmasından dolayı şehrin mimari estetiği bozulmaktadır. 

İlimizdeki altyapının yeterli olmaması (kanalizasyon, içme suyu şebekeleri, iletişim 

hatları ve yollar) Plansız kentleşmenin başlıca nedenleri olarak gösterilebilir. 

C.1.2.2. Yeşil Alanlar 

İlde kişi başına düşen yeşil alan miktarı 2,19 M²’dir.( İl Nüfusu 70.509 kişi olarak 

alınmıştır). Mevcut kentsel yeşil alan yüzölçümü 15,5 hektardır. Doğal ya da kent 

koşullarına uyum sağlamış bitki türleri; Kavak, akasya, Akçaağaç, dişbudak, katalpa, meşe, 

dut, iğde, atkestanesi, karaağaç ve sarıçamdır. 

C.1.2.3. Isınmada Kullanılan Yakıtlar 

İlimiz Hava kirliliğinde 2. Derecede kirli iller arasında yer almaktadır. 2872 sayılı 

Çevre Kanunu'na istinaden çıkarılan "Isınmadan Kaynaklanan Hava Kirliliğinin Kontrolü 

Yönetmeliği"nde belirtilen kış sezonu ortalaması hava kirliliği sınır değerlere uyulması 

için, 27.08.2009 tarih ve 2009/28 sayılı Mahalli Çevre Kurulunda, tüketilecek katı ve sıvı 

yakıtlara ilişkin kriterlere yer verilmiştir. 

C.1.2.4. Endüstriyel Emisyonlar 

İlimizde endüstri gelişmediğinden; endüstriyel emisyon yayan işletme olarak 

sadece Şeker Fabrikası ile 2009 yılının ilk aylarında üretime başlayan çimento fabrikası 

gösterilebilir. Bunun dışında büyük boyutta endüstriyel emisyon yayan işletme yoktur. 

C.1.2.5. Trafikten Kaynaklanan Emisyonlar 

İlimizde bulunan taşıtların cinsi ve miktarı aşağıdaki şekildedir. 

Tablo 13. Taşıt Cins ve Miktarları 

Cinsi 

Miktarı 

Motosiklet 565 

Otomobil 6034 

Minibüs 1147 

Otobüs 183 

Kamyonet 3336 

Kamyon 1553 

Traktör 6826 

Çekici 75 

M.Bisiklet 50 

111

Tanker 7 

Arazi Taşıtı 41 

İş Makinesi 4 

Zırhlı Araç 21 

Ambulans 48 

İtfaiye - Arazöz 21 

Kurtarıcı 5 

Özel Amaçlı 19 

Römork 13 

Sakat Aracı 2 

Transmikser 15 

Yarı Römork 69 

Toplam 17944 

Kaynak :İl Emniyet Müdürlüğü -2009 

Tablo.14 İlimize Kayıtlı Araçların Yakıt Türlerine Göre Dağılımı 

Yakıt Türü 

Araç Sayısı 

Benzinli 3313 

Benzin-LPG 2367 

Dizel 12.198 

LPG 2 

Motorsuz 62 

Bilinmiyor 2 

Toplam 17.944 


8 Temmuz 2005 tarih ve 25869 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe 

giren “Trafikte Seyreden Motorlu Kara Taşıtlarından Kaynaklanan Egzoz Gazı 

Emisyonlarının Kontrolüne Dair Yönetmelik” ve 08 Ocak 2007 tarih ve 2007/1 sayılı 

Bakanlığımız Genelgesi çerçevesinde İlimiz sınırları içerisinde faaliyet gösteren ve TS 

12047 standardını sağlayan tek işletme olan Yeni Sanayi Sitesi Bulanık/Muş adresinde 

faaliyet gösteren Çebiler Tarım (Hasan ÇEBİ)’a Bakanlığımızca 23 Mayıs 2007 tarih ve 

00696 seri no’lu Egzoz Gazı Emisyon Ölçüm Yetki Belgesi verilmiştir. Sözkonusu faaliyet 

sahibi ile 19.01.2009 tarihinde tekrar protokol imzalanmıştır. 

Bilindiği gibi hava kirliliğinin önemli kaynaklarından biri de motorlu taşıtlardan 

kaynaklanan egzoz emisyonlarıdır. Egzozlardan yayılan CO (% 70-90), NO (% 40-70), 

HC (% 50) ve Pb (%100) emisyonlar hava kirliliğinin önemli bir kısmını (yaklaşık %40) 

oluşturmaktadır. 

İlimizde, Şehir ile hava alanı arası mesafe 27 km. olup DHMİ Müdürlüğünün açtığı 

terminal binası 2200 m2’ dir. Günün 24 saatinde uçakların iniş-kalkış yapabileceği pisti 



C.2. Havayı Kirletici Gazlar ve Kaynakları 

C.2.1. Kükürtdioksit Konantrasyonu ve Duman 

Tablo 15. Muş İli 2008-2009 Yılı SO 2 Ölçümü Sonuçları 

Aylar 

Aylık 

Ort. SO 2 

En 

Düşük SO 2 

En 

Yüksek 

SO 2 

Ocak 2009 121 35 223 --- 

Şubat 2009 27 11 59 --- 

Mart 2009 32 2 82 --- 

Nisan 2009 3 0 12 --- 

Mayıs 2009 1 0 6 --- 

Haziran 2009 1 0 4 --- 

Temmuz 1.7 0 2 --- 

2009 

Ağustos 2009 1 4 6 --- 

Eylül 2009 1.3 0 3 --- 

Ekim 2009 8 6 11 --- 

Kasım 2009 6 27 67 --- 

Aralık 2009 33 21 66 --- 

Kaynak: Muş İl Çevre ve Orman Müdürlüğü-2009 

C.2.2. Partikül Madde (PM) Emisyonları 

Tablo 16. Muş İli 2008-2009 Yılı PM Ölçümü Sonuçları 

Aylar 

Aylık 

Ort. PM 

En 

Düşük PM 

En 

Yüksek PM 

Ocak 2009 190 63 290 --- 

Şubat 2009 100 23 258 --- 

Mart 2009 170 60 670 3 

Nisan 2009 93 14 220 --- 

Mayıs 2009 68 39 336 --- 

Haziran 2009 80 22 140 --- 

Temmuz 71 64 81 --- 


Ağustos 2009 115 115 115 --- 

Eylül 2009 65 36 120 --- 

Ekim 2009 112 60 164 --- 

Kasım 2009 123 91 165 --- 

Aralık 2009 110 41 231 --- 

Kaynak: Muş İl Çevre ve Orman Müdürlüğü-2009 

KVS Değerlerinin Aşıldığı 

Gün Sayısı (µg/m 3 ) 

SO 2 >400 

KVS Değerlerinin Aşıldığı 

Gün Sayısı (µg/m 3 ) 

PM>300 

113

C.2.3. 

Karbonmonoksit Emisyonları 

İlimizde bu konuda yapılmış ölçüm bulunmamaktadır. 

C.2.4. Azot Oksit (NOx) Emisyonları 


C.2.5. 

Hidrokarbon ve Kurşun Emisyonları 


C.3. Atmosferik Kirlilik 

C.3.1. 

Ozon Tabakasının İncelmesinin Etkileri 

Şehrimizde meydana gelen hava kirliliğinin ve sanayi türlerinin kullanılan 

yakıt cinslerinin ozon tabakasını hangi oranda etkilediği akademik bir çalışma 

yapılmadığından dolayı bilgi verilememiştir. 

C.3.2. 

Asit Yağışlarının Etkileri 

Fabrika ve ev bacaları ile tasıtların egzozlarından salınan gazlar, atmosfere dogru 

yükselmekte ve etkin rüzgârlar yönünde tasınmaktadır. Bu gazlar, bulutlar içinde su ile 

birleserek sülfürik ve nitrik aside dönüserek yeryüzüne inmektedir. Kükürt dioksit, gaz 

fazında iken havada OH radikalleriyle bisülfit iyonlarına oksitlenebilmektedir. OH 

radikalleri ozonun fotolizi ile meydana gelen uyarılmıs Oksijen atomlarının havadaki su 

buharı ile reaksiyon vermesi sonucunda olusmaktadır. Kararsız olan bisülfit iyonları, sülfat 

partiküllerine ve sülfirik aside dönüsür. Bu reaksiyon mekanizması dısında, aeresol 

tanecikleri ve damlacıklar üzerinde cereyan eden heterojen reaksiyonlarla da asit tesekkül 

etmektedir. Hava kirleticileri, demir ve mangan gibi maddelerin katalitik etkisiyle, Ozon ya 

da Hidrojen peroksit gibi oksitleyiciler sayesinde asit formlara dönüsür. Atmosferin çesitli 

kaynaklara karsı azot monoksit, daha çok ozonun etkisiyle azot dioksite dönüsmektedir. 

Özellikle, gündüz saatlerinde artan OH radikalleriyle nitrik asit; gece saatlerinde ozon ile 

NO3 ve diazot pentaoksit sentezlenmektedir. Bunlar da, daha sonra nitrik asit ve nitrat son 

ürünlerini olusturmaktadır. Sekonder olarak meydana gelen maddeler, yagısların bir 

bileseni olarak yeryüzüne düserek asidifikasyonu yol açmaktadır. Asit Yagmurlarının 

olusumu Atmosferdeki pH, karbondioksitin meydana getirdigi karbonik asitten dolayı 

7>pH>5,6 arasında degismektedir. Bu durumda, asit yagmurları söz konusu degildir. 

114

Şekil 31. Asit Yağmurunun Oluşumu 

Asit yagmurları, yüzey sularında kalsiyum, magnezyum, sodyum, potasyum, 

sülfat,alüminyum, mangan, demir ve çinko konsantrasyonlarının artısına, pH degerlerinin 

düsmesine neden olur. Asitlesme, su ekosistemindeki tüm canlıları etkiler. pH degeri 

düstükçe fitoplankton türlerinin kompozisyonu degisir. Altın renkli algler, yesil algler ve 

mavi-yesil algler popülasyonların yogunlukları azlır yada ortadan kalkar. Suların 

asidifikasyonu, bazı metal konsantrasyonlarının artısına yol açabilir. Bunların en 

önemlileri, alüminyum ve civa salınımlarıdır. Alüminyum toksisitesi, pH degerini ve 

ortamda olusturdugu maddelere göre degismektedir. 

Kükürt oksitler ve azot oksitler, atmosferde sülfürik asit ve nitrik asit olusumuna 

sebep olur. Bu asitler, yagmur damlaları veya aerosoller içinde çözünür. Yagmur damlaları 

ve aerosoller, daha sonra topraga ulasarak onu asitlendirirler. Aerosoller ve küçük su 

damlaları, bitkiler tarafından, atmosferden çok hızlı bir sekilde filtre edilir. Asitlesme, 

öncelikle, üst toprak tabakalardan baslar; daha sonra, derinlere dogru ilerler. Asitlenme, 

yeraltı sularına karıstıgı zaman tehlikenin boyutları daha da artar. Toprakların asitlesmesi 

sonucunda, bitkiler için çok önemli olan kalsiyum ve magnezyum miktarı azalır; diger 

taraftan, bitkiler için toksik etkiye sahip olan iyonlar, serbest hale geçmeye baslar. 

Topragın pH degeri, 4.2’nin altına düstügü zaman alüminyum iyonları serbest konuma 

gelir ve besin maddeleri gibi bitkiler tarafından emilir ve çok ciddi zararlar ortaya çıkar. 

pH degeri 3’ün altına düstügü zaman, demir iyonları serbest hale geçerek agaçlara zarar 

verir. Bu arada, azot baglanması ve ayrısması da engellenir 

C.4. Hava Kirleticilerinin Çevreye Olan Etkileri 

C.4.1. 

Doğal Çevreye Etkileri 

C.4.1.1. Su Üzerindeki Etkileri 

Su canlıların yaşaması için hayati öneme sahiptir. En küçük canlı organizmadan en 

büyük canlı varlığa kadar, bütün biyolojik yaşam ve bütün insan faaliyetleri için gereklidir. 

Dünyamızın % 70’ini kaplayan su, bedenimizin de önemli bir kısmını oluşturmaktadır. 

115

Ancak yeryüzündeki su kaynaklarının yaklaşık % 0.3’ü kullanılabilir ve içilebilir 

niteliktedir. Bu oran da gün geçtikçe artan kirlenme nedeniyle azalmaktadır. 

Atmosferik kirlenme sonucu toprak yüzeyine veya su sistemlerine doğrudan ya da 

yağışlarla ulaşan kirletici maddelerin, canlılar ve onların faaliyetleri üzerinde olumsuz 

etkileri bulunmaktadır. Özellikle, yağışlarla sülfüroz asit/sülfürik asit şeklinde toprağa ve 

suya ulaşan kükürt dioksit, ortamların asitleşmesine yol açmakta ve tüm biyolojik 

aktiviteleri bozmaktadır. 

C.4.1.2. Toprak Üzerine Etkileri 

Hava su gibi, canlıların yaşaması için vazgeçilmez unsurlardan bir diğeri de 

topraktır. Toprak, btki örtüsünün beslendiği kaynakların ana deposudur. 

Toprağın üst tabakası insanların ve diğer canlıların beslenmesinde temel kaynak 

teşkil etmektedir. Bir gram toprağın içerisinde milyonlarca canlı bulunmakta ve 

ekosistemin devamı için bunların hepsinin ayrı önemi bulunmaktadır. Toprağın 

verimliliğini sağlayan ve humusca zengin olan toprağın 1 cm. lik üst tabakasıdır. Bu tabaka 

kirlenme ile birlikte görevini yitirmektedir. Kirlenmenin su üzerine etkisinde bahsedildiği 

gibi yağışlar nedeniyle hava ortamındaki bir takım kirleticiler toprak ortamına geçmekte ve 

buradaki ekosisteme ve toprağın kullanılabilirliği üzerine olumsuz etkiler meydana 

getirmektedir. 

C.4.1.3. Flora ve Fauna Üzerindeki Etkileri 

Hava kirleticilerinin bitkiler üzerindeki etkileri, bitkinin gelisme dönemine, biyotik 

faktörlere, genetik yapıya, iklim faktörlerine, toprak, su ve gübreleme etmenlerine göre 

degismektedir. Bitkilerin morfolojik, fizyolojik ve biyokimyasal özelliklerine göre farklı 

sekillerde zararlar tespit edilmektedir. Sıcaklık, orantılı nem, karbondioksit miktarı ve 

kirletici konsantrasyonları zarar seklini etkilemektedir. Hava kirleticileri arasında, 

partiküllerin önemli bir yeri vardır. Likenler, bir kök sistemine sahip olmadıkları için su ve 

mineral maddelerini yüzeyleri aracılıgıyla havanın nemi ve yagısla birlikte almak 

zorundadır. Endüstri merkezleri, enerji santralleri ve karayollarının çevresinde yayılıs 

gösteren bazı liken türleri, radyoaktivite ve agır metal kirliliklerini de yansıtırlar. 

Endüstrilesme ile birlikte havası kirlenen yerlerde, liken florasının ortadan kalktıgı 

bilinmektedir. 

Hava kirleticilerinin en duyarlı oldugu bitki türleri; pamuk, bugday, elma olarak 

sayılabilir. Havada bulunan kükürtdioksit genis yapraklı bitkilerde damarlar arası yaprak 

dokular üzerinde beyaz-saman sarısı renkler olusturur. Bazı bitkilerin uç kısımlarında 

kahverenkli bozulmalar meydana getirir. Hava kirliligi tarım bitkileri kadar orman 

agaçlarına da imkansız zararlar vermekte ve odun kalitesini olumsuz yönde 

degistirebilmektedir. Özellikle ibreli türlerde özümlemenin yavaslaması sonucu yıllık 

halkalar daralmakta ve odun üretimi azalmaktadır. Havada bulunan tozlar genellikle 

yaprak yüzeyinde birikir ve günes ısıgını yansıtmaları dolayısıyla da fotosentez olayını 

geriletirler. Yaprak yüzeyindeki solunum gözeneklerinin (stoma) ,kapakçıkların çevresine 

yerleserek terlemenin devamlı olmasına ve asırı su kaybı ile bitkinin zarar görmesine ve 

ölümüne neden olur. Asit, sis, çig ve kıragı buharlastıklarında içerdikleri asit, yaprak 

yüzeyinde kalır ve sarı noktalar seklinde asit yanıklarına sebep olur. Kükürtdioksit gazı 

özellikle narenciye bitkileri olmak üzere bir çok meyve bitkisinin de üretimini 

116

düsürmektedir. Bunlar; kavun, karpuz, ayçiçegi, mısır, fig,sogan, sekerpancarı, arpa, 

bugday gibi ürünlerdir. Hava kirleticilerinin, hayvanlar üzerine etkileri iki açıdan 

açıklanabilir. Bunlar toksik etki ve dolaylı etkidir. Toksik etki populasyon yogunluklarını 

düsürücü yönde rol oynar. Bu etki sekline en güzel örnek bal arılarıdır. Egzoz gazlarıyla 

kirletilen yerlerde bitkiler zarar gördügü için bal arıları yeteri miktarda nektar ve polen 

toplayamazlar. Yine endüstri merkezleri ve hava alanlarına yakın yerlerdeki kovanlarda 

yavru veriminin azaldıgı, arıların tembellestigi, hastalık ve zararlılara karsı duyarlılıgın 

arttıgı, zehirli bal üretildigi ve saldırganlıklarının arttıgı saptanmıstır. 

C.4.1.4. İnsan Sağlığı Üzerindeki Etkileri 

Hava kirliliği, günümüzde, sağlık açısından önemi giderek artmaktadır. 

Endüstri bölgelerinde, egzoz dumanının yoğun olduğu alanlarda ve meteorolojik 

faktörlerin yetersiz olduğu kesimlerde, yoğun bir şekilde hava kirlilği yaşanmaktadır. 

Vücudumuzda, hava kirliliğinden en fazla etkilenen kısım, solunum sistemidir. 

C.4.2. Yapay Çevreye (Görüntü Kirliliği Üzerine) Etkileri : 

Konu ile ilgili olarak ilimizde çalışma yapılmamış olup; hava kirliliği, bina 

kaplamalarının ve yağlı boyaların hızla kirlenmesine ve aşınmasına; troposferde teşekkül 

eden ozon sebebiyle kauçuk ve lastik malzemelerin yumuşamasına, yapışkan bir hal 

almasına ve sonra çatlamasına; çamaşır ve mobilyaların kısa sürede kirlenmesine; metal 

malzemelerin kimyasal olarak aşınmasına sebep olmaktadır. 

117

Şekil 32. İnsanda Hava Kirleticilerinin Hedefleri 

KAYNAKLAR: 

İl Çevre ve Orman Müdürlüğü 2009 

Muş Meteoroloji İstasyonu Müd.-2009 

İl Emniyet Müdürlüğü 2009 

Çevre Bakanlığı, Çevre Notları, Ankara, Ağustos-1995 

Çevre Bakanlığı, Çevre El Kitabı, Ankara-2002 

Ekoloji-1, Ayşe BOŞGELMEZ ve Ark., Ankara-1997 

118

D. SU 

D.1. Su Kaynaklarının Kullanımı : 

D.1.1. Yeraltı Suları : 

DSİ Genel Müdürlüğü 17. Bölge Müdürlüğünce 2009 yılında yapılan çalışmalara 

göre aşağıdaki değerler elde edilmiştir. 

Toplam yer altı su potansiyeli (hm 3 /yıl) = 69,30 

D.1.2. Jeotermal Kaynaklar : 

Bu konuda ilgili kurumlardan bilgi alınamamıştır. 

D.1.3. Akarsular : 

Tablo 17. Akarsuların Durumu 

AKARSU Toplam İl sınırları TOPLAM DEBİSİ( hm 3 /yıl) KOLU OLDUGU 

ADI Uzunluk İçindeki UZUNLUĞA (İl çıkışı ortalama AKARSU 

(km) Uzunluğu(Km) ORANI akım) 

Bingöl Çayı 66,25 35 52,83 561,37 FIRAT 

Hınıs Çayı 139,5 49 35,13 16,123 FIRAT 

Karasu 98 82 83,67 645,35 FIRAT 

Liz Çayı 46 46 100 77,36 FIRAT 

Murat Nehri 500 205 41 3218,85 FIRAT 

Kaynak: DSİ Genel Müdürlüğü 17. Bölge Müdürlüğü-2009 

Muş il alanı Fırat Havzası içindedir. İl topraklarını sulayan önemli akarsular Murat 

ile onun kolu olan Karasu’dur. 

1- Murat Irmağı 

Van Gölünün kuzeyindeki Aladağ’dan doğar. Uzunluğu 600 km kadardır. Muş il 

sınırlarına kuzey doğudan girer. Kuzey-güney doğrultusunda bir süre akan ırmak bu sırada 

Şekil 33. Murat Irmağı 

119

irkaç küçük dereyle ve doğuda da Karakaya Deresiyle birleşir. Debisi 200-300 m3’tür. 

Debi ırmağın kabardığı zamanlarda 2500 m3 bulur. Suyun azaldığı zamanlarda ise 50-70 

m3 kadar düşer. Murat ırmağını besleyen diğer akarsular şunlardır: dişah, Şehit, Heftreng, 

Körsuyu, Liz, Köşker dere ve çaylarıdır. 

2- Karasu Irmağı: 

Şekil 34. Karasu Irmağı 

Güroymak’tan doğar. Muş il sınırlarına güneyde girer. Uzunluğu 68 km kadardır. 

Kuzeybatı-güneydoğu doğrultusunda akar. Başlıca kolları Daralıovadan kaynağını alan 27 

km uzunluğundaki Abdulbahar, Kazana Tepesinden doğan 35 km uzunluğundaki Kelereş 

ile Çar ve Karni’dir. Muş il sınırları içindeki diğer önemli akarsular şunlardır: Aynı adlı 

dağdan doğan Çiçekveren Deresi (13 km), Aktuzladan doğan Heronek suyu (24 km), 

Bilican dağından kaynağını alan Liz Suyu (32 km), Kımsoradan doğan Çılbuhur deresi (27 

km) ve Hamurpet Dağından kaynağını alan Memanlı suyudur ( 24 km). 

D.1.4. Göller, Göletler ve Rezervuarlar : 

Muş ilinde bulunan göller ve su rezervleri 

Tablo 18. Göllerin Durumu 

Doğal göl yüzeyleri : 3 224 ha 

Kazan (Haçlı) gölü : 1 663 ha 

Küçük Hamurpert gölü : 153 ha 

Büyük Hamurpert gölü : 1 103 ha 

Keçan gölü : 60 ha 

Bahri gölü : 11 ha 

Kaz gölü : 83 ha 

Diğer Göller : 151 ha 

Baraj rezervuarı yüzeyleri : ----- 

Seddelme rezervuar yüzeyleri : ----- 

120

Gölet rezervuar yüzeyleri : 6 ha 

Çaygeldi göleti : 6 ha 

Akarsu yüzeyleri : 667 ha 

Murat nehri : 375 ha 

Karasu deresi : 94 ha 

Bingöl çayı : 56 ha 

Hınıs çayı : 72 ha 

Çar çayı : 40 ha 

Arak çayı : 30 ha 

Toplam su yüzeyi : 3 897 ha 


İşletmede Olan Sulamalar : 17 662 ha 

1-Büyük Su İşleri Projeleri : 17 600 ha 

Muş-Malazgirt Sulaması : 2 000 ha 

Muş-Karasu Sulaması : 1 350 ha 

Muş-Bulanık Sulaması : 3 000 ha 

Muş-Arıncık Sulaması : 10 150 ha 

Muş Bulanık Güllüova Sulaması : 1100 ha 

2- Küçük Su İşleri Projeleri : 62 ha 

Çaygeldi Göleti ve Sulaması : 62 ha 

Hidroelektrik Enerji Gücü (MW) Üretim 

(GWh/yıl) 

İşletmede olan : 1,4 5,0 

Adalar HES : 1,4 5,0 

1- Haçlı (Bulanık) Gölü: 

Şekil 35. Haçlı Gölü 


İlin güneydoğusunda Bulanık ilçesinin güneyindedir. Göl adını güneyindeki Haçlı 

Köyünden almıştır. Göl Bulanık adını ise suyun genellikle bulanık oluşundan almıştır. Bir 

lav seti gölüdür. Haçlı gölü de kuzeyindeki Kızkopan volkanının yükselmesi ile 

oluşmuştur. Yüzölçümü 10 km 2 kadardır. Gölde derinlik 7 metreyi aşmaz. Haçlı Gölü 

güneybatıdan akan Şeyhtokum Deresi ile birkaç kaynaktan beslenir. Gölün su düzeyi bütün 

yıl boyunca hemen, hemen aynı kalır. Kışın donduğunda göl sathında yürünebilmektedir. 

Gölde aynalı sazan bulunmaktadır. 

2- Hamurpet (Akdoğan) Gölleri: 

Büyük Hamurpet: 

Varto ilçesinin kuzeybatısında Hamurpet dağlarının batısında yer alır. 2149 

Rakımda ve 21 metre derinliğindedir. Yüzölçümü 10,88 km 2 ’dır. Gölün her tarafı dik 

kayalarla çevrilidir. Derinliği küçük göle nazaran daha az olduğundan yeşil renktedir. 

Kaynak ve kar suları ile beslenir. Kış aylarında donar, su seviyesi tüm yıl boyunca pek 

değişmez. Gölde bol miktarda aynalısazan balığı ile Ördek, kaz, turna ve kunduz da 

bulunmaktadır. Gölün bulunduğu alan volkanik özellikler taşımaktadır. Fazla olan suyu 

yakınından geçen İskender çayına boşaltır. 

Hamurpet göllerinin Muş İl Merkezine uzaklığı yaklaşık 80 km, Varto İlçe 

Merkezine uzaklığı ise yaklaşık 40 km olup; yolun yaklaşık 35 km’lik kısmı stabilize, 

diğer kısmı asfalttır. Bu göllerin turizm ve dağ sporları açısından oldukça yüksek bir 

potansiyele sahip olduğu ve değerlendirilmesi gerektiği düşünülmektedir. 

Şekil 36. Büyük Hamurpet Gölü 


Küçük Hamurpet: 

Şekil 37. Küçük Hamurpet Gölü 

Büyük Hamurpet gölünün yaklaşık 300 m kadar güneyinde ve 2173 rakımda küçük 

dairesel bir yapısı vardır. Gölün alanı 1,49 km 2 dir. 47 metre derinlikte olduğundan mavi 

bir görünüme sahiptir. Dipten Büyük Hamurpet’e akıntısı bulunmaktadır. 

Şekil 38. Büyük ve Küçük Hamurpet Göllerinden Bir Görünüm 


3- Gaz (Kaz) Gölü 

Şekil 39. Gaz Gölünden Bir Görünüm 

Malazgirt ilçesine bağlı Aktuzla Bucağının yakınlarındaki bu göl Karstik bir göldür. 

Gölün suyu tuzlu ve acıdır. Derinliği azdır. Kenarları sazlıktır. Bu nedenle ilkbaharda 

burası göçmen kuşların akınına uğrar. Kaz, ördek, su tavuğu en çok rastlanılan hayvan 

türleridir. 

D.1.5. Denizler : 

İlimizin denize kıyısı bulunmamaktadır. 

D.2. Doğal Drenaj Sistemleri : 

Konu hakkında yeterli bilgi elde edilememiştir. 

D.3. Su Kaynaklarının Kirliliği ve Çevreye Etkileri : 

D.3.1. Yeraltı Suları ve Kirlilik : 

İlimizde bulunan yer altı su rezervleri ile ilgili detaylı bilgi olmadığından yer altı su 

kaynaklarının kirliliği hakkında yeterli veriye rastlanılmamıştır. 

D.3.2. Akarsularda Kirlilik : 

DSİ 172.Şube Müdürlüğünün 21-17-00-335 (Muş Karasu deresi, Karasu Köprüsü- 

1),21-17-00-336(Muş Karasu deresi, Karasu köprüsü-3),21-17-00-338(Murat Nehri, Murat 

Köprüsü) Kalite Gözlem Çalışmaları 1991 yılında, geniş çaplı kalite izleme çalışmaları ise 

2001 yılında başlamıştır. 

Bu amaçla Muş ili sınırları içerisinde tespit edilen toplam istasyon sayısı 3 tanedir. 


Tablo.19: Su Kalitesi Gözlem Çalışmalarında Ölçülen Parametreler 

Kalsiyum (Ca) pH Fosfat PO4-P 

Klor (Cl) Bor (B) Toplam Karbonat 

Elektriksel İletkenlik (EC) Organik Madde (pV) Alkanite Karbonat 

Magnezyum (Mg) Toplam Tuzluluk (TDS) Toplam Sertlik 

Sodyum (Na) Nitrat (NO3-N) Bulanıklık (Turb) 

Potasyum (K) Amonyum (NH4-N ) Renk (Col) 

Sülfat (SO4) Nitrit (NO2-N) Sıcaklık (T) 


Harita. 4: Muş İli Sınırları İçerisinde Yapılan Su Kalitesi Gözlem Çalışmalarının Yerleri 


Harita. 5: Muş İli Sınırları İçerisinde Yapılan Su Kalitesi Gözlem Çalışmalarının Yerleri 

DSİ XVII. Bölge Müdürlüğü’nce Yürütülen Su Kalitesi Gözlem Çalışmaları 

Tablo.20: Muş İli Sınırları İçerisinde Su Numunesi Alınan İstasyon Yerleri) 

Sıra İSTASYON İLİ İSTASYON ADI KOORDİNATLAR 

ADI (Su Numunesi Alınan Yer) Kuzey Doğu 

1 21-17-00-335 MUŞ Muş Karasu Deresi-Karasu Köprüsü - 1 4280210 754176 

2 21-17-00-336 MUŞ Muş Karasu Deresi-Karasu Köprüsü - 3 4295834 716819 

3 21-17-00-338 MUŞ Murat Nehri - Murat Köprüsü 4305195 716934 


Su Kalitesi Gözlem Çalışmaları İle İlgili Değerlendirmeler: 

1-) Su Kirliliği Kontrol Yönetmeliğine (SKKY) göre, PO4-P (orta fosfat) değerinin 

tüm istasyonlarda çeşitli kullanımlar için verilen sınır değerinin üzerinde olduğu 

görülmektedir. 

2-) Su Kirliliği Kontrol Yönetmeliğine (SKKY) göre NO3-N (nitrat azotu) değerinin 

tüm istasyonlarda çeşitli kullanımlar için verilen sınır değerlerde olduğu görülmektedir. 

3-). Su Kirliliği Kontrol Yönetmeliğine (SKKY) göre NH4-N (amonyum azotu) 

değerine göre 211700335 ve 211700338 numaralı istasyonlardaki sular II.sınıf 211700336 

numaralı istasyondaki su I.sınıf sudur. 


4-) Su Kirliliği Kontrol Yönetmeliğine (SKKY) göre NO2-N (nitrit azotu) değerine göre 

211700336 ve 211700338 numaralı istasyonlardaki sular I..sınıf 211700335 numaralı 

istasyondaki su III..sınıf sudur. 

5-) Su Kirliliği Kontrol Yönetmeliğine (SKKY) göre, Cl (klorür) değerine göre bütün 

istasyonlar II.sınıf su grubundadır. 

Tablo.21: Muş ilindeki İstasyonlara Ait Su Numunelerinin Analiz Sonuçlarına Göre Sınıflaması; 

İSTASYON İSTASYON KİRLİLİK PARAMETRELERİ 

YERİ NO AZOT GRUBU 

NO 3 -N NH 4 -N NO 2 -N PO 4 -P Cl 

Karasu Köprüsü-1 211700335 I.Sınıf II.Sınıf III.Sınıf IV.Sınıf II.Sınıf 

Karasu Köprüsü-3 211700336 I.Sınıf I.Sınıf I.Sınıf IV.Sınıf II.Sınıf 

Murat Köprüsü 211700338 I.Sınıf II.Sınıf I.Sınıf IV.Sınıf II.Sınıf 


D.3.3. Göller, Göletler ve Rezervuarlarda Kirlilik 

Mevcut göllerde ciddi anlamda bir kirlilik olmamakla birlikte, bu konu ile ilgili 

olarak her hangi bir bilimsel çalışma yapılmadığından durumun net olarak ortaya 

konulabilmesi için göl ve göletlerde gerekli çalışmaların yapılması gerekmektedir. 

D.3.4. Denizlerde Kirlilik 

İlimizin denize kıyısı bulunmamaktadır. 

D.4. Su ve Kıyı Yönetimi, Strateji ve Politikaları 

Konu ile ilgili tarafımıza intikal eden herhangi bir bilgi bulunmamaktadır. İlimizin 

denize kıyısı olmadığından kıyı yönetimi stratejileri geliştirilmemiştir. 

D.5. Su Kaynaklarında Kirlilik Etkenleri 

Bu bölümle ilgili herhangi bir bilgi bulunamadığı için doldurulamamıştır. 


D.5.1. 

D.5.2. 

D.5.3. 

Tuzluluk 

Zehirli Gazlar 

Azot ve Fosforun Yol Açtığı Kirlilik 

D.5.4. Ağır Metaller ve İz Elementler 

D.5.5. 

Zehirli Organik Bileşikler 

D.5.5.1. Siyanürler 

D.5.5.2. Petrol ve Türevleri 

D.5.5.3. Polikloro Naftalinler ve Bifeniller 

D.5.5.4. Pestisitler ve Su Kirliliği 

D.5.5.5. Gübreler ve Su Kirliliği 

D.5.5.6. Deterjanlar ve Su Kirliliği 

D.5.6. Çözünmüş Organik Maddeler 

D.5.7. Patojenler 

D.5.8. 

Askıda Katı Maddeler 

D.5.9. Radyoaktif Kirleticiler ve Su Kirliliği 

KAYNAKLAR: 

DSİ 17. Bölge Müdürlüğü 2009 



E. TOPRAK VE ARAZİ KULLANIMI 

E.1. Genel Toprak Yapısı 

İşletmemizin toprakları genel olarak alüviyal menşelidir. Ancak işletme 

arazilerinin doğu, orta ve batı kesimlerinde kahverengi, kuzey kesimlerinde kırmızı ve 

kırmızı kahverengi, bazı parsellerde ise siyah ve siyah kahverengi topraklı olduğu 


Toprak profilinin derinliklerine bakıldığında rengin açıldığı açıkça görülmektedir. Bu 

durum da kirecin yıkanarak alt katlara geçmesinden kaynaklanmaktadır. Toprak etütleri 

incelendiğinde bu durum doğrulanmaktadır. Zira işletme topraklarında önemli ölçüde kireç 

noksanlığı vardır. Aşırı yağışlar ve uzun süren kar örtüsü toprak kirecini tamamen 

yıkamakta ve bitkinin istifade edebileceği derinliğin altına götürmektedir. İşletme 

topraklarının organik madde miktarı da vasatın altında görülmektedir. Bu miktar 

yamaçlarda %0.11-%1.5,orta kısımlarda ise %1.5-%10.31 dır. Organik maddece vasatın 

altında olması kuruyunca toprakta büyük çatlaklar oluşmasına neden olmaktadır. İşletme 

toprakları genellikle killi karakterde olup, kil oranı %62 civarındadır. Toprak profilinin 

derinliklerindeki kireç oranı %50 ye yakındır. İşletmemizin Karasu kenarındaki arazileri 

ise hafif ve orta bünyeli olup, kumlu-tınlı, siltli-tınlı karakterdedir 

1.Aluviyal Topraklar : 

Yüzey sularının tabanlarında veya tesir sahalarında akarsular tarafından taşınarak 

yığılmış bulunan genç sedimentler üzerinde yer alan; düze yakın meyile sahip genç 

topraklardır. 

Toplam alan 66.315 hektardır. 

2.Kolloviyal Topraklar : 

Genellikle dik eğimlerin eteklerinde ve vadi ağızlarında yer alır. Yer çekimi toprak 

kayması, yüzey akışı ve yan derelerle taşınarak biriken materyaller üzerinde oluşmuş 

topraklardır. Toplam 41.200 hektarlık bir sahayı kapsar. 

3.Kestane Rengi Topraklar : 

307.425 hektarlık alanda yayılım gösterir. 

4.Kalkersiz Kahverengi Orman Toprakları . 

Kalkersiz kahverengi orman toprakları genellikle yaprağını döken orman örtüsü 

altında oluşur. 50.675 hektarlık alanı kapsar. 


5. Bazaltik Topraklar: 

Bu Toprakların özellikleri aynı iklim şartları altında kireç taşı üzerinde teşekkül 

etmiş olan Kahverengi ve Kırmızı Kahverengi topraklara benzer özellikler gösterir. 37.780 

hektarlık alanı kapsar. 

6.Vertisol Topraklar : 

98.590 Ha. hektarlık alanı kapsar. 

7.Kalkersiz Kahverengi Topraklar : 

97.835 hektarlık alanı kapsar. 

8.Regosol Topraklar : 

12.800 hektarlık alanı kapsar. 

9. Diğerleri 

106.980 hektar. Toplamda 819.600 hektar. 

E.2. Toprak Kirliliği 

Ülkemiz tarım toprakları, bugün için kendini besleyebilecek miktarda olmakla 

birlikte potansiyel kullanma sınırına varmıştır. Hızlı nüfus artışına paralel olarak tarımsal 

ürünlere olan gereksinimi de aynı oranda artmaktadır. 

Artan nüfusun gereksinimini karşılayabilmek için tarım topraklarının miktarını 

artırmak söz konusu olmadığına göre tarım alanlarını korumak ve birim alandan elde 

edilecek üretimi artırmak zorundadır. 

Son yıllarda ülkemiz tarım toprakları gerek amaç dışı kullanımlar ve gerekse diğer 

nedenlerden dolayı (erozyon, kirlenme vb.) dolayı hızla azalmaktadır. 

E.2.1. Kimyasal Kirlenme 

Genel olarak toprakta sürdürülen kültürel yetiştiricilik doğaya müdahale 

gerektirmektedir. Analizlerle toprağın ihtiyacı kadar bitki besin maddesi takviyesi doğada 

kirlenmeyi minimize etmekte ekonomik yetiştiricilik sağlamaktadır. Hedef ihtiyacı 

belirlemek ve bunu aşmamaktır. Yenilenen ilaç teknolojisiyle kalıcı ilaçlar terkedilmiştir. 

Doğada artık madde bırakanlar yerine kolay ve kısa sürede parçalanarak doğada bulunan 

zararsız maddeler haline gelen ilaçlar kullanılmaktadır. Kullanımda esas olarak gelişigüzel 

ilaçlama değil sadece doğru hedeflere yeteri kadar ilaç atarak zararın azaltılmasıdır. Son 

yıllarda uçakla ilaçlamanın bırakılması ve ekonomik zarar eşiğinin kullanılması sayesinde 

kirlilik azaltılmıştır. 

130

E.2.1.1 

Atmosferik Kirlenme 

İşletmemiz ana faaliyetlerinden bitkisel üretim atmosferdeki CO2 gazlarını 

fotosentez yoluyla oksijene çevirmesi itibariyle temizleme görevi oluşturmakta ve 

atmosfere karışan kimyasallar kullanılmaması sebebiyle bu tür bir kirlilik 

yaşatmamaktadır. Genel olarak bölgede fosil yakıtların kullanıldığı göz önüne alınırsa bu 

önemli bir özelliktir. 

E.2.1.2. Atıklardan Kirlenme 

İşletmemiz genel olarak organik atık meydana getirmesi sebebiyle kullanılabilir 

malzemeler oluşturmaktadır. 

Hayvancılık tesislerinde meydana gelen çiftlik gübresi çevre yeşillendirilmesi ve 

tarlaların ıslahında kullanılmakta, bitkisel artıklar bölgede geçim kaynağı oluşturan ve 

yetiştirilen hayvanların altlığında ya da beslenmesinde değerlendirilmektedir. Kimyasal 

artık oluşturacak ilaçlar yerine doğada dönüşebilen zararsız ilaçlar tercih edilmektedir. 

E.2.2. Mikrobiyal Kirlenme 

Üretim faaliyetlerinde Mikrobiyal kirlenme oluşturacak malzeme 

kullanılmamaktadır. Bunun aksine baklagil yetiştiriciliğinde köklerde havanın azotunu 

değerlendiren ve doğal olarak bulunması gereken azotobacter kültürleri kullanılarak doğayı 

kirletecek azotlu gübreler azaltılmakta ve yetiştiricilik yapılan alanlarda ıslah 

sağlanmaktadır.İlimiz sınırlarında Şeker Fabrikası Pertek Deresini kirletmektedir. Arıtması 

bulunmamaktadır. 

E.3. Arazi 

E.3.1. Arazi Varlığı 

İşletmenin arazi varlığı : 64.034,97 dekar olup dağılımı aşağıdaki gibidir. 

Kültür altı arazi varlığı : 60.931,47 dekar 

Kültür dışı arazi varlığı : 3.093,5 dekar 

İşletmemizde 8.740 dekar projelenmiş ancak günümüze kadar tahrip olmuş bir yüzey 

sulama sistemi kanalları mevcuttur. Günümüzde 1.500 dekarı yüzey 1.500 dekarı 

yağmurlama sulama ile sulanabilen toplam 3.000 dekar arazi mevcuttur. 

E.3.1.1. Arazi Sınıfları 

İlin toplam yüzölçümü 819600 ha olup, bunun 335049 ha’ı tarla arazisi, 278673 

ha’ı mera arazisi, 97333 ha’ı çayır arazisi, 57147 ha orman arazisi, 7149 ha’ı bağ-bahçe 

arazisi ve 44249 ha. tarıma elverişsiz araziler olarak dağılım göstermektedir. 

131

400000 




Şekil 40. İl Arazisinin Dağılımı( İl Tarım Müdürlüğü-2009 ) 

Grafikte de görüldüğü üzere Muş’ta çayır-mera alanlarının oranı yüksek (%46), 

orman alanlarının oranı ise (%7) düşüktür. Türkiye genelinde ise mera alanlarının oranı ile 

orman alanlarının oranı birbirine eşit olup %26 dır. Muş ilinde çayır mera alanlarının 

fazlalığı hayvancılık için bir potansiyel olmakta, ancak orman alanlarının azlığı yağış için 

kısıt teşkil etmekte ve erozyona neden olmaktadır. Arazilerin alt bölgeler bazında 

dağılımında en fazla tarla ve Çayır- mera arazisine sahip bölgenin II.Alt bölge olan 

Bulanık –Malazgirt-Varto ilçelerinde olduğu görülmektedir. 

Sulanabilir tarım arazisi miktarı 158.215 ha olmasına rağmen sulanan tarım arazisi 

64.280 ha dır. Bunun 19.261 ha kısmı Köy Hizmetleri 19.100 ha’lık kısmı DSİ ve 26.459 

ha’ lık kısmı ise halk tarafından kullanılmaktadır. 

Bu alanlara 190.150 ha hububat, 23.807 ha yemeklik baklagiller, 16.050 ha lık 

alana endüstri bitkileri, 105.314 ha’lık alana yem bitkileri 2.179,08 sebze ürünleri 

ekilmektedir. 36.901 ha alanda ise meyve ürünleri oluşturmaktadır 

E.3.1.2. Kullanım Durumu 

İL ARAZİSİNİN NİTELİKLERİNE GÖRE DAĞILIMI 

0 

Ha 

1 

Tarla Arazisi 

Bağ-Bahçe 

Arazisi 

Mera Arazisi 

Çayır Arazisi 

Orman Arazisi 

Tarıma 

Elverişsiz Arazi 

Kullanma kabiliyet sınıfları 8 adet olup toprak zarar ve sınırlandırması 1. sınıftan 

7. sınıfa doğru giderek artmaktadır. İlk dört sınıf arazi iyi bir toprak idaresi altında bölgeye 

adapte olmuş kültür bitkileri ile orman mera ve çayır bitkilerini iyi bir şekilde yetiştirme 

yeteneğine sahiptir. 5., 6., 7., sınıflar adapte olmuş yerli bitkilerin yetişmesine elverişlidir. 

Bunlardan 5., 6. sınıflarda toprak ve su koruma önlemleri alındığı taktirde bazı özel bitkiler 

yetişe bilir. 7. sınıf arazilerde ise çok etkin ve pahalı ıslah çalışmaları ile ürün alına bilirse 

de mevcut piyasa koşullarında elde edilen ürün yatırım harcamalarını karşılayamaz. 

132

Arazi Sınıfları (Hektar) 

Tablo 22. Arazi Sınıfları ( İl Tarım Müdürlüğü ) 

Sınıfı 

Miktarı 

(Hektar) 

I 34.389 

II 141.248 

III 120.026 

IV 70.004 

V 21 

VI 141.303 

VII 302.333 

VIII 10.276 

TOPLAM 819.600 

ARAZİ KULLANMA KABİLİYET DURUMU (819.600 

HA. ) 

Meyilleri düz, iyi drene olmuş, kolay işlenebilir, derin, 

verimli, her türlü bitki yetiştirmeye uygun arazi 

Her çeşit bitki yetiştirilebilen 1. sınıf araziden daha az ekim 

yapılabilen toprak ve su muhafazasına ait özel tedbirler 

gerektiren arazi 

topografya ve yüzey akımına ait şiddetli tahdit faktörlerine 

sahip mahsulü ilk iki sınıftan az olan özel muhafaza 

tedbirlerine ihtiyaç gösteren arazi 

Toprak derinliği taşlılık, yaşlık ve meyil yönünden çok 

şiddetli tahditlere sahiptir. Ancak özel birkaç bitki türü uygun 

sürümle ekilebilir. 

sürümle tarım yapılamayan, düz-düze yakın meyilli, taşlı 

veya çok yaş arazilerdir. Çayır veya ağaçlık alan olarak 

yararlanılır. 

Meyilli, toprak sığlığı gibi aşırı tahditlere sahiptir. 

Çoğunlukla mera veya ağaçlık saha olarak kullanılan 

arazidir. 

Toprak sığlığı taş, kaya meyil erozyon gibi çok şiddetli tahdit 

faktörlerine sahiptir. Tarımsal yönden ekim yapılmayan 

ancak zayıf mera veya orman ağaçları dikimi için müsait 

alandır. 

Bitkisel ürün getirmeyen arazilerdir.Eğlence sahası ve av 

hayvanları barınağı olarak değerlendirilir. 

İlde görülen iklim ve jeolojik yapı farklılıkları ile vejetasyondaki çeşitlilik değişik 

özelliklere sahip toprakların oluşumuna neden olmuştur. 

Grafik - 11 Arazi Kabiliyet Sınıfları ve Dağılımı 

(Ha.) 

I.Sınıf Arazi 

II.Sınıf Arazi 

III.Sınıf Arazi 

IV.Sınıf Arazi 

V-VIII.Sınıf Arazi 

Şekil 41. Arazi kabiliyet Sınıfları ve Dağılımı( İl Tarım Müdürlüğü ) 

133

Muş’ta I.-IV. sınıf tarım arazileri 365703 ha olup, bu arazilerin sadece 335049 ha 

lık kısmında işlemeli tarım yapılmaktadır. Tarım alanlarından sonra ikinci sırayı alan 

mer’a alanları ve orman alanları II.,III. ve IV. sınıf araziler üzerinde yoğunlaşmaktadır. 

Kullanma kabiliyet sınıfları sekiz adet olup, toprak zarar ve sınırlandırmaları I. 

sınıf’tan VIII. sınıf’a doğru giderek artmaktadır. 

SINIF - I: 

Topografya düz veya düze yakın (%0-2)’dir. 1. Sınıf arazilerin kapladığı alan 

34389 ha olup il yüzölçümünün %4,1’ini teşkil etmektedir. 1. Sınıf arazilerin; 13343 ha’ 

ını (%38) alüvyal topraklar,3212 ha’ ını (%9,3) kolüviyal topraklar, 921 ha ‘ını (%2,6) 

kalkersiz kahverengi orman toprakları, 16913 ha’ ını (%49,1) kestane renkli topraklar 

oluşturmaktadır. 

Bu arazilerin 23287 ha’lık kısmında kuru tarım, 8134 ha’ lık kısmında sulu tarım 

yapılmaktadır.2968 ha’lık kısmı ise çayır- mera (597 ha Çayır-2371 ha mera) alanı olarak 

kullanılmaktadır. 

SINIF- II: 

II.Sınıf araziler 141284 ha olup ilin %17,5 ini kaplamaktadır. Bu arazilerin 27778 

ha’ını (%19,6) alüviyal topraklar,3578 ha’ ını (%2,5) kolüviyal topraklar,69785 ha’ ını 

(%49,3) vertisol topraklar ,294 ha’ ını (%0,2) Regosol topraklar, 2640 ha ‘ını (% 

1,8)Kalkersiz kahverengi orman toprakları, 9372 ha ‘ını (% 6,63) kireçsiz kahverengi 

topraklar, 26383 ha’ ını (%18,6) kestane renkli topraklar ve 1454 ha ‘ ını (%1,02) Bazaltik 

topraklar oluşturmaktadır. 

Bu arazilerin; 98996 ha’ lık kısmında kuru tarım, 6942 ha’ lık kısmında sulu tarım 

yapılmaktadır. lI’inci sınıf arazilerin 33888 ha’ lık kısmı(26000 ha Mera- 7888 ha çayır) 

çayır-mer’a, 715 ha orman-funda arazisidir. Ortalama eğimi ise %1-6 arasındadır. 

SINIF- III: 

III. sınıf araziler 120026 ha kapladığı alan ile ilin % 14,6 ünü teşkil eder. Bu 

arazinin toprak gruplarına göre dağılımı ise 7105ha ‘ ını (% 5,9) alüviyal topraklar, 3345 

ha ‘ını (% 2,7) kolüviyal topraklar, 1365 ha ‘ını Vertisol topraklar(%1,13) 2480 ha ‘ ını 

(%2,06) regosol topraklar, 3409 ha’ ını (%2,8) kalkersiz kahverengi orman toprakları, 

84786 ha ‘ının (%70,6) kestane renkli topraklar, 4656 ha ‘ ını (%3,8) bazaltik topraklar 

6762 ha’ ını (%5,6) kireçsiz kahverengi topraklar şeklindedir. 

Bu alanların 81424 ha lık alanda kuru tarım, 698 ha lık alanda sulu tarım 

yapılmaktadır. 35228 ha lık kısmı çayır-mer’a( 26559 ha mera- 8669 ha çayır) olarak 

kullanılmaktadır. 2585 ha lık kısmı ise orman-fundalıktır. 

SINIF- IV: 

IV. sınıf araziler ilin 70004 ha lık kısmını kaplamakta olup %8,5 ‘ni 

oluşturmaktadır. lV’üncü sınıf arazilerin toprak gruplarına göre dağılımı ise şöyledir; 6106 

134

ha ını (%8,72 ) alüviyal topraklar,836 ha ını (% 1,19)kolüviyal topraklar, 327 ha ını 

(%0,46) Regosol topraklar,1212 ha ını (%1,7) kalkersiz kahverengi orman 

toprakları,14827 ha ını (%21,1) kireçsiz kahverengi toprakları,34619 ha ını (%49,4) 

kestane renkli topraklar, 12067 ha ını (%17) bazaltik topraklardan oluşmaktadır. 

Bu alanların 12887 ha lık kısmında kuru tarım, 3870 ha lık kısmında ise sulu tarım 

yapılmaktadır. 36072 ha’da (34279 ha mera-1793 ha çayır) çayır-mer’a, 2737 ha’da 

orman-fundalık alanlarıdır. 

SINIF- V-VIII: 

V. ve VIII sınıf araziler ilin 453897 ha lık kısmını kaplamakta olup %55,3 ünü 

oluşturmaktadır.Bu arazilerin 1852 ha (%0,4) alüviyal topraklar, 857 ha(%0,18) 

hidromorfik alüviyal topraklar, 1093 ha ını (%0,24) kolüviyal topraklar,4469 ha ını 

(%0,98) regosol topraklar, 99191 ha ını (%21,8) kalkersiz kahverengi orman toprakları, 

43935 ha ını (%9,6)kireçsiz kahverengi topraklar, 195250 ha ını (%43) kestane renkli 

topraklar, 94810 ha ını (%20,8) bazaltik topraklar oluşturmaktadır. 7308 ha lık 

kısmında kuru tarım yapılmakta olup bunun 169 ha lık kısmı VII. Sınıf arazide geri kalan 

7139 ha lık kısmı ise VI. Sınıf arazide yapılmaktadır. VII. Sınıf toprak yapısına sahip 19 ha 

lık alanda sulu tarım yapılmaktadır. 857 ha lık çayır alanının 809 ha ı VII. Sınıf, 48 ha ı ise 

V. Sınıf toprak yapısına sahiptir. 335267 ha lık kısmı ise mera alanı olmasına rağmen 

zamanla vasfını kaybederek ancak 170517 ha lık kısmı mera alanı olarak kullanılmaktadır. 

83985 ha lık alan ise orman ve fundalık arazisidir. 

KAYNAK : KHGM – Van 9. Bölge Müd. Muş İl Müdürlüğü verileri 

Köy Hizmetleri Van 9. Bölge Müdürlüğüne bağlı Muş İl Müdürlüğünün yapmış 

olduğu inceleme sonucunda her ne kadar ilimiz topraklarının toprak yapısı itibari ile 

kullanım şeklinde 223902 ha ında kuru, 19663 ha ında ise sulu olmak üzere toplam 243565 

ha tarla arazisi, 19804 ha ı çayır arazisi ve 424476 ha ı mera arazisi , 90022 ha ı ise orman 

ve fundalık arazisi ve 41784 ha ı ise diğer araziler olarak görülmesine rağmen gerçekte il 

müdürlüğümüz tarafından yapılmış olan istatistiklerde 270769 ha ında kuru 64280 ha ında 

sulu olmak üzere toplam 335049 ha tarla arazisi, 97333 ha çayır arazisi, 7149 ha bağ-bahçe 

arazisi, 278673 ha ı mera arazisi ve 57417 ha ı ise orman ve fundalık olarak dağılım 

göstermektedir. 

İlin değişik topografyası iklim ve jeolojik yapı farklılıkları ile vejatasyondaki 

çeşitlilik değişik özelliklere sahip toprakların oluşmasına neden olmuştur. Bu durum bitki 

besin elementleri konusunda da kendini gösterir. 

Toprak Bünyesi : Muş ili tarım topraklarının %4,2 si tın, %48,5 i killi-tınlı, %46,9 

u kil ve %0,4 kum bünyesine sahiptir. 

Toprak Tuzluluğu : İşlemeli tarım uygulanan topraklar %100 tuzsuzdur. 

Toprakta Kireç(CaCO 3 ) : İl topraklarının %5,1 i az kireçli %34,1 orta , %17,7 si 

fazla ve %7,1 i çok kireçlidir. 

135

Organik Madde : tarım topraklarının büyük bir kısmı organik madde yönünden 

fakir durumdadır. Analiz sonuçlarının ortalamasına göre topraklarda %5,7 sinde organik 

madde çok az, %17,1 az , %43,1 i orta,%30,4 ü iyi ve %3,3 ü ise çok iyi düzeydedir. 

Fosfor : İl topraklarının %51,1 inde Fosfor çok az, %21,8 inde az, %16,1 i orta, 

%7,3 ü yüksek ve %7,3 ünde ise çok yüksek fosfor varlığı tespit edilmiştir. 

Potasyum : İl topraklarında %100 yüksek miktarda (K) Potasyum seviyesi yüksek 

olup genellikle yeterlidir. 

E.3.2. 

Arazi Problemleri 

İl genelinde geleneksel tarım yöntemleriyle tarım yapılmakta olup bu üretim 

şeklinin getirdiği toprak tuzluluğu erozyon gibi birtakım problemler görülmektedir. 

İlimizin topografyasından kaynaklı taşlılık ve kayalılık yüksek kesimlerde görülmekte olup 

ovada ise drenaj problemi mevcuttur. Bakanlığımız 5403 sayılı toprak koruma ve arazi 

kullanımı kanunu ve 5578 sayılı kanun ile toprağın doğal veya yapay yollarla kaybını ve 

niteliklerini yitirmesini engelleyerek korunmasını, geliştirilmesini ve çevre öncelikli 

sürdürülebilir kalkınma ilkesine uygun olarak, plânlı arazi kullanımını sağlayacak usûl ve 

esasları belirlemiştir. Bu Kanun ile arazi ve toprak kaynaklarının bilimsel esaslara uygun 

olarak belirlenmesi, sınıflandırılması, arazi kullanım plânlarının hazırlanması, koruma ve 

geliştirme sürecinde toplumsal, ekonomik ve çevresel boyutlarının katılımcı yöntemlerle 

değerlendirilmesi, amaç dışı ve yanlış kullanımların önlenmesi, korumayı sağlayacak 

yöntemlerin oluşturulmasına ilişkin altyapı İl Tarım Müdürlüğü tarafından 

yürütülmektedir. 

Kadastro çalışmalarında; Kadastronun tasfiyeye yönelik bir uygulama olması 

nedeniyle, tapu dışı sözleşmelere dayalı yapılan ifrazen taksim işlemlerinde 5403 sayılı 

Kanun, harici satışlarda ise 5578 sayılı Kanun esas alınmaktadır. 

KAYNAKLAR: 

İl Tarım Müdürlüğü (Tarım Master Planı) -2004 

İl Tarım Müdürlüğü 2009 

Muş İli Toprak Envanteri Raporu -1974 


Köy Hizmetleri Van 9. Bölge Müdürlüğü 

136

F.1. Ekosistem Tipleri 

F.1.1. Ormanlar 

F . FLORA - FAUNA VE HASSAS YÖRELER 

F.1.1.1. Ormanların Ekolojik Yapısı 

F.1.1.2. İlin Orman Envanteri 

Muş’ta bitki örtüsü olarak çoğunlukla bozkır bitki topluluğu hakimdir. İl arazisinin 

yaklaşık %7’ni ormanlık alan oluşturmaktadır. Son 10 yılda İlimizde 150 ha. 

Ağaçlandırma yapılmıştır. İl ormanları çoğunlukla meşe türü ağaçlardan oluşmaktadır. 

Orman varlığımızın %90’nı bozuk karakterli olup yapılacak enerji ormanı tesisi 

çalışmaları sonucu bu ormanların prodaktif hale getirilmesi gerekmektedir. İlimiz Merkez 

ve ilçeler itibariyle çok az denebilecek kadar verimli orman alanlarına sahiptir. Toplam 

57147 ha. orman alanı içerisine sadece Merkez İlçede olmak üzere 1280,5 ha. verimli koru 

orman alanı, 597,5 ha. bozuk koru orman alanı ve 4039 ha. verimli baltalık orman alanı 

mevcuttur. Bozuk baltalık orman alanı ise Merkez İlçede 33683,5 ha. Bulanık ‘da 4785 ha. 

Hasköy’de 4730,5 ha. Malazgirt’te 2702,5 ha. Korkut’ta 3711,5 ha. ve Varto’da 1617 ha. 

olup toplam 51230 ha.’lık alan kaplamaktadır. 

ORMAN ALANLARININ İLDEKİ DAĞILIMI 

Verimli Koru Orman Alanı 

Bozuk Koru Orman Alanı 

Verimli Baltalık Orman 

Alanı 

Bozuk Baltalık Orman 

Alanı 

Şekil 42. Orman Alanlarının İldeki Dağılımı( İl Tarım Müdürlüğü ) 

Muş İlindeki ormanlar, devlet ormanı olup, bu ormanlardan yakacak odun 

üretilmektedir. Ormanlardaki ağaç türü meşedir.Bazı bölgelerde meşe ormanları içerisinde 

titrek kavak,akçaağaç,dışbudak gibi ağaç türleri de karışım yapmıştır. 

Plan verilerine göre ormanların jeolojik ve mineralojik yapısı, alüvyon ve 

metamorfik sahalar mevcut olup, ana kaya umumiyetle kalkerdir. Tescil edilmiş ve 

kesinleşmiş tapu kayıtlarına göre orman alanı 22575,0105 ha, m2 

Muş Merkez Aligedik köyündeki 6831 sayılı yasanın 2/B maddesi gereğince 

28000 m2 ‘lik alan orman dışına çıkartılmıştır. 2009 yılında herhangi bir tapulu kesim 

işlemi yapılmamıştır. 

6831 sayılı orman kanununun 16,17 ve 18 maddelerine göre 906699,83 m2 alanda 

14 adet izin verilmiştir. 

137

Tablo 23. Orman Alanlarının Alt Bölgeler İtibariyle Dağılımı ( İl Tarım Müdürlüğü ) 

Alt Bölgeler 

Verimli Koru 

Orman 

Alanı(ha) 

Bozuk Koru 

Orman Alanı 

(ha) 

Verimli 

Baltalık 

Orman 

Alanı(ha) 

Bozuk 

Baltalık 

Orman 

Alanı(ha) 

Toplam 

Orman Alanı 

(ha) 

I.Alt Bölge 1280,5 597,5 4039 42125,5 48042,5 

II.Alt Bölge - - - 9104,5 9104,5 

Toplam 1280,5 1280,5 2561 51230 57147 

I. alt bölgede ilin orman alanlarının % 84,1’lik kısmı 

Il. alt bölgede ilin orman alanlarının % 15,9 luk kısmı yer almaktadır. En fazla 

orman alanı birinci alt bölgededir. 

F.1.1.3. Orman Varlığının Yararları 

İklim üzerine etkileri : 

Isınarak yükselen hava ormandaki mevcut bitki örtüsünü geçmek için yükselmek 

zorunda kalacağından ve yükselen su buharı kütlesi yoğunlaşarak yağmur şeklinde yer 

yüzüne düşeceğinden dolaysıyla orman örtüsü yağış miktarını arttırıcı bir fonksiyona sahip 

olmaktadır. 

Toprak ve Toprak Verimliliğinin Korunması : 

Bitkiler kök sistemleri ile toprağı tuttuğundan bu toprak parçasının su, rüzgar ve 

heyelan gibi doğal faktörlerle aşınıp taşınmasına karşı doğal bir diren sağlamaktadır. 

Ayrıca bitkilerin kuruyan yaprakları ve düşen dallarıyla toprağa organik madde yönünden 

zenginleştirerek toprak verimliliğini arttırmaktadır. 

Rekreasyon : 

Ormanlar doğal yapısı, tür çeşitliği ve renk kontrastı gibi nedenlerle insanların 

özellikle psikolojik anlamda dinlenmesini sağlayıcı bir işleve sahiptir. 

Sağlık : 

Ormanların oksijen deposu olmasının yanında bugün tıpta kullandığımız bitkisel 

menşeli ilaçların yapımında kullanılan hammaddeler için doğal bir depo durumundadır. 

İş Alanı ve Geçim Kaynağı : 

Ormanlar üzerinde yapılan teknik müdahaleler sonucu çıkan envanterin 

üretilmesinde taşınmasında ve nakliyatında orman köylüleri işlendirilerek ekonomik girdi 

sağlanmaktadır. 

138

Savunma-Güvenlik : 

Ormanlar doğal olarak barınma, gizlenme gibi güvenlik tedbirlerinin büyük öneme 

sahip olduğundan bu ihtiyaçlarının özellik arz eden yerlerde sağlayan ormanlar muhafaza 

ormanı olarak tefrik edilmektedir. 

F.1.1.4. Orman Kadastro ve Mülkiyet Konuları 

Orman alanlarımızın tümü devlete ait orman alanlarıdır. Özel mülkiyete konu edile 

bilecek orman alanı mevcut değildir. 

F.1.2. Çayır ve Meralar 

Muş ili Merkez ve İlçelerin toplam mera miktarı 2.786.730 dekar iken; 1998 yılında 

yürürlüğe giren 4342 Sayılı Mera Kanunu kapsamında İl Tarım Müdürlüğünce yapılan 

çalışmalar ve İlimizde bulunan Mera komisyonu ve Mera Teknik ekiplerince 2.701.707 

dekarlık kısmı fiilen tespit edilmiş, 43 yerleşim birimimizin meralarında aplikasyon ve 

tahsis işlemi gerçekleştirilmiştir. Çayır ve meralardan, Köylüler tarafından hayvan 

otlatılması şeklinde yararlanılmaktadır. 

Muş ili meralarının en büyük problemi kapasitesinin üzerinde ve düzensiz otlatma 

yapılmasıdır. Ova köylerimizde karların yer yer erimesi ile beraber hayvan otlatımına 

başlanmaktadır. Yapılan bu işlem mera vejetasyonunda var olan bitkilerin daha uyanmadan 

çiğnenme ve sıkıştırma olaylarına maruz kalarak zarar görmesiyle veriminin düşmesi ve 

mevcut vejetasyondan çekilerek yerini istenmeyen besin değeri düşük olan bitkilere ve 

dikenlere bırakmasına neden olmaktadır. Sonbahar geç otlatma yapılması ise vejetasyonda 

mevcut olan mera bitkilerinin kışı geçirmek ve bahara tekrar gelişim gösterebilmek için 

bitki besin maddesi depolamasına izin vermemekte ve ağır otlatma baskısıyla zarar 

görmektedir. İl Tarım Müdürlüğü tarafından yapılan çiftçi eğitimlerinde ilkbahar erken 

otlatması ve sonbahar geç otlatma yapılmasının mera üzerinde doğurduğu olumsuz etkiler 

anlatılmaktadır. 

İlimizdeki önemli kaba yem kaynaklarından biri de çayırlardır. Çayırlar gür gelişen 

sık ve uzun boylu bitkilerden oluşur. İlimizde çayır alanları çoğunlukla Varto ilçemizde 

görülmektedir. Varto ilçesinde mevcut çayırların %80’i şahıs arazisi durumundadır. Mal 

sahipleri tarafından ot biçmek suretiyle faydalanılmaktadır. İlimiz mera komisyonu teknik 

ekiplerince Varto ilçemizde hazineye ait 3.000 da. çayır alanı 4342 sayılı kanun kapsamına 

alınmıştır. 

Tarım ve Köyişleri Bakanlığı tarafından meralar üzerinde olan baskıların 

azaltılması için hayvancılığı geliştirme projesi kapsamın yem bitkileri üretimine destek 

verilmektedir. Verilen bu destek çiftçilerimizin tarlalarına yem bitkisi ekerek hayvanlarına 

kaliteli kaba yem üretmesini ve meraların üzerindeki baskının azalmasını sağlamıştır. 

İlimizdeki meralar ile ilgili tüm işlemlerde vali yardımcısı başkanlığında toplanan 

Mera Komisyonu yetkilidir. Mera Komisyonu ilimiz için otlatma periyodunu 15 Mayıs 15 

Ekim tarihleri arasında olacak şekilde belirlemiştir. 

139

İl Tarım Müdürlüğü tarafından Mera alanlarında verimliliğin ve sürdürülebilirliğin 

devam etmesi için 1998 yılından bu güne 5 köyde Toplam 15.827 da. alanda Mera Islah ve 

Amenajman Projesi uygulanmıştır. Halen 3 Köyümüzde 8.026 da. alanda çalışmalarımız 

devam etmektedir. 

Mera Islah ve Amenajman Projeleri; 

-Muratgören Köyü Mera Islah Projesi 

-Alican Köyü Mera Islah Projesi 

-Boyuncuk Köyü Mera Islah Projesi 

-Eşmepınar Köyü Mera Islah Projesi 

-Üçtepe Köyü Mera Islah Projesi 

Muratgören Köyü Mera Islah Projesi (2006 Yılında Tamamlanmıştır) 

-Erzurum DATAE işbirliği ile toplam 3.515 da. alanda Proje yürütülmüştür. 

-Proje Kapsamında gübreleme, taş toplama, yabancı ot mücadelesi, tuzluk, sıvat, yemlikler 

ve 

2 adet hayvan gölgeliği yapılmıştır. 

-Otlatma Rotasyonu uygulanmış, Haziran 2005 te açılışı yapılmıştır. 

- Projede % 110 oranında nakdi gerçekleşme sağlanmıştır. 

-30 kg. olan yaş-kuru ot verimi 60 kg. a çıkarılarak %100 oranında fiziki artış 

gerçekleştirilerek projede öngörülen hedeflere ulaşılmıştır. 

Alican Köyü Mera Islah Projesi 

-Erzurum DATAE işbirliği ile toplam 3.030 da. alanda proje yürütülmüştür. 

-Proje kapsamında kaba yem açığının kapatılması için bedelsiz yem bitkisi tohumluğu 

dağıtımı yapılmıştır. 

- Proje kapsamında gübreleme, yabancı ot mücadelesi, sıvat, yemlikler ve 1 adet hayvan 

banyoluğu yapılmıştır. 

-Otlatma Rotasyonu uygulanmış Haziran 2007 de açılışı yapılmıştır. 

-2008 yılında sona ermesi planlanan projede % 32 oranında nakdi gerçekleşme sağlanmış, 

35 kg. olan yaş-kuru ot verimi 60 kg. a çıkarılmış olup %71 oranında fiziki artış elde 

edilmiştir. 

-Proje halen devam etmektedir. 

140

Eşmepınar Köyü Mera Islah Projesi 

-Erzurum DATAE işbirliği ile toplam1.564 da. alanda proje yürütülmüştür. 

-Proje kapsamında çiftçilerimize yönelik eğitim çalışmaları, gübreleme çalışmaları, otlatma 

rotasyonu uygulanmış 2006 Haziran ayında açılışı yapılmıştır. 

-Dinlendirme neticesinde bile mera vejetasyonunda gözle görülür iyileşme elde edilmiştir. 

-Yapılan gözlemlerde daha önceki yıllarda merada görülmeyen azalıcı türlerin erken 

otlatma baskısı olmadığı zaman ortaya çıktıkları tespit edilmiştir. 

-2008 Yılında sona ermesi hedeflenen projede % 22 oranında nakdi gerçekleşme 

sağlanmıştır. 

-36 kg. olan yaş-kuru ot verimi , gübreleme ve rotasyonlu otlatma vasıtası ile 100 kg.’a 

çıkarılmış olup %188 oranında fiziki artış elde edilmiştir. 


Boyuncuk Köyü Mera Islah Projesi(2007 Yılı İtibari ile Faaliyetlere Son Verilmiştir) 

-Erzurum DATAE işbirliği ile toplam 4.286 da. alanda proje yürütülmüştür. 

-Proje kapsamında gübreleme çalışmaları ve çiftçilerimize yönelik eğitim çalışmaları 

yapılmıştır. 

-Ancak yeterli vatandaş katkısı ve gönüllülük esası sağlanamadığı için 

2007 yılı İtibari ile Erzurum DATAE, Van 100. Üniversitesi ve İl Tarım Müdürlüğümüz 

ortak kararı ile projenin iptaline karar verilmiştir. 

Üçtepe Köyü Mera Islah Projesi (2007 Yılı Sonbaharında Başlamıştır.) 

-Erzurum DATAE işbirliği ile toplam 3.431 da. alanda proje yürütülecek olup, 

-Proje kapsamında gübreleme yapılması planlanan alanlarda DATAE den gelen heyet ile 

birlikte inceleme yapılmış, Toprak analizleri için gerekli toprak numuneleri alınmıştır. 

-2009 Yılında Sona Ermesi Hedeflenen Projede 2007 Aralık ayı itibariyle % 29 oranında 

nakdi gerçekleşme sağlanmıştır. 

-Projenin ilk aşaması olan 490 da.’lık mera alanında sonbahar DAP gübrelemesi 

yapılmıştır.Bu alanlar dinlendirmeye alınmış olup 2008 haziran ayında otlatmaya açılması 

planlanmaktadır. 


İlimizde tarım arazisi olarak % 46 lık kısmını kapsayan çayır ve meralar 

hayvanlarımız için yeşil ve kuru ot sağlayan yem alanlarıdır. Çayır ve meralar hayvanlara 

kaba ye sağlama yanında, toprak ve su muhafazası yanında toprak ve su muhafazası, su 

toplama havzası pınara ve memba sularına kaynak olması tabii fauna ve av hayvanlarına 

141

arınak olması, havayı temizlemesi ve yeşil örtü ile çevreyi güzelleştirmesi gibi hayati 

derecede önemli fonksiyonlardır. Çayır ve meralar gün geçtikçe bozulmakta ve 

faydalanamaz durumuna gelmektedir. 

Muş ilinde çayır ve mera alanlarının toplamı 445000 ha civarında olup bunun 

20000 ha ı çayır, 425000 ha ı ise mera vasfındadır. Ancak bu arazilerin 376.000 ha’ lık 

kısmı kadastro çalışması yapılmış yerlerde olup 69000 ha lık kısmı ise kadastro çalışması 

yapılmamış yerlerdedir. Kadastro çalışması yapılmış yerlerde ki mevcut çayır mera 

alanlarımızın 97333 ha ı çayır 278673 ha ı ise meradır. Bu alanın alt bölgelere göre 

dağılımı Grafik’de verilmiştir. 


Grafik-12 Alt Bölgelere Göre Çayır- Mera 

Alanlarının Dağılımı 





0 

1. ALT BÖLGE 2. ALT BÖLGE 

ÇAYIR 

MERA 

ALTBÖLGE 

ALANI 

Şekil 43. Alt Bölgelere Göre Çayır Mera Alanlarının Dağılımı ( İl Tarım Müdürlüğü ) 

Alt bölgelerin yüzölçümleriyle Çayır-mera alanları karşılaştırıldığında, I. Alt 

bölgenin yüzölçümünün %45’ini Çayır-mera alanlarının oluşturduğu görülmektedir. Il. Alt 

bölgenin yüzölçümünün ise %46 sı Çayır- mera alanıdır. 1. Alt bölgede mera alanı %34,1, 

çayır alanı %11,3 iken II. Alt bölgede ise Mera alanı %33,9 ve çayır alanı %12,2 dir. 

Tablo 24. Muş İli Mera Ot Verimi ( İl Tarım Müdürlüğü ) 

Mera Alanı (ha) Kuru Ot Verimi(kg/ha) Toplam Verim (ton/yıl) 

278673 900 250.805,703 

142


150000 


50000 

Grafik- Mera Alanlarının Arazi Kabiliyet Sınıflamasına Göre 

Dağılımı (Ha) 

0 

1 

I.SINIF 

II.SINIF 

III.SINIF 

IV.SINIF 

V-VIII.SINIF 

Şekil 44. Meraların Arazi Kabiliyet Sınıflamasına Göre Dağılımı (ha) ( İl Tarım Müdürlüğü ) 

İlin mera alanlarının büyük bir kısmı V.-VIII sınıf araziler üzerinde bulunmaktadır. 

170517ha. ı V-VIII’ inci sınıf arazi üzerinde, 36072 ha ı lV’inci sınıf arazi üzerinde 35228 

ha lll’inci sınıf arazi üzerinde, 33888 ha II.sınıf arazi üzerinde ve 2968 ha ı ise l’inci sınıf 

arazi üzerinde bulunmaktadır. 

Tablo 25. İlimiz meralarının dağılımı 

MUŞ İLİ 

HASKÖY İLÇESİ 

KÖYLERE GÖRE MERA DAĞILIMI 

S.NO. KÖYÜN ADI PARSEL ADEDİ VE TOPLAMI 

ADET HEKTAR METREKARE DM2 

1 Merkez 557 

2 Azıklı 74 

3 Aşağıüçdam 203 

4 Böğürdelen 20 

5 Büvetli 93 

6 Dağdibi 76 

7 Düzkışla 253 

8 Elmabulak 110 

9 Eşmepınar 118 

10 Gökyazı 481 

11 Karakütük 85 

12 Koç 224 

13 Koğuktaş Ortanca ile birlikte 

14 Ortanca 159 

15 Otaç 119 

16 Sarıbahçe 15 

17 Omurca 124 

18 Yarkaya Kadastrosu 

Yapılmadı 

19 Yukarıüçdam 192 

TOPLAM 2903 

143

MUŞ İLİ BULANIK İLÇESİ 


S.NO. KÖYÜN ADI ADET HEKTAR 

1 Abdalbeyazıt 42 2559 

2 Adıvar 11 419,4 

3 Akçaarmut 64 692,6 

4 Akçakaynak 15 1301,8 

5 Altınoluk 5 61,6 

6 Yazbaşı 1 9,6 

7 Arı Köy 45 1209,9 

8 Aşağıbüklü 32 502,8 

9 Yeni Mah. 5 66,7 

10 Bingöldek 7 887,1 

11 Bostancılar 5 707,8 

12 Cankurtaran 12 1246,1 

13 Çataklı 46 602,5 

14 Çaygeldi 10 1483,6 

15 Değirmensuyu 7 431,9 

16 Demirkapı 21 1206,1 

17 Doğantepe 6 257,7 

18 Dokuzpınar 9 1096,5 

19 Elmakaya 8 2136,5 

20 Erentepe 43 490,9 

21 Ericek 21 1233,7 

22 Esenlik 24 2497,1 

23 Eskiyol 15 861,6 

24 Güllüova 7 875,6 

25 Günyurdu 40 2546,7 

26 Gümüşpınar 15 400 

27 Gündüzlü 20 371,8 

28 Gülçimen 16 166,2 

29 Göztepe 14 924,2 

30 Gölyanı 9 2572,7 

31 Günbatmaz 48 584,8 

32 Karaağıl 14 1267,7 

33 Kurganlı 12 1019,5 

34 Kırkgöze 19 1387,3 

35 Kotanlı 13 266,4 

36 Karacaören 2 24,7 

37 Karaburun 24 1350,3 

38 Köprüyolu 16 754,4 

39 Koyunağılı 32 351,6 

40 Meşeiçi 12 692,7 

41 Mescitli 6 599,8 

42 Mollakent 29 800,9 

43 İnönü Mah. 6 373,4 

44 Söğütlü 23 1659,1 

45 Samanyolu 19 493,4 

144

46 Sultanlı 17 1229 

47 Şehitveren 2 231,6 

48 Şehittahir 25 549,3 

49 Şatırlar 17 936,5 

50 Sarıpınar 19 795,4 

51 Seçme 59 1325,9 

52 Yemişen 9 1726,5 

53 Hoşgeldi 27 927,3 

54 Uzgörür 85 3337,7 

55 Yokuşbaşı 17 357,6 

56 Olurdere 18 734,4 

57 Okçular 11 658,8 

58 Oğlakkaya 36 995,5 

59 Örenkent 42 1161,6 

60 Toklular 2 323,2 

TOPLAM 1236 56736 

S.N 

O. 

MUŞ İLİ 

KORKUT İLÇESİ 


KÖYÜN ADI PARSEL ADEDİ VE TOPLAMI 

ADET HEKTAR METRE 

KARE 

1 Merkez 763 

2 Akyıldız 750 

3 Altınova 782 

4 Alazlı 189 

5 Balkır 2570 

6 Çalaplı 1032 

7 Çınarardı Kadastrosu Yapılmamış 

8 Değirmitaş 1502 

9 Demirci 833 

10 Dereiçi 883 

11 Gültepe 665 

12 Güneyik 132 

13 Güven 100 

14 İçboğaz 1211 

15 Kapılı 587 

16 Karakale 1054 

17 Kocatarla 169 

18 Konakdüzü 280 

19 Kümbet Yok 

20 Mollababa Kadastrosu Yapılmamış 

21 oğlbalı 602 

22 Pınarüstü 267 

23 Sarmaşık 787 

24 Sazlıkbaşı 209 

DM 2 

145

25 Tan 2691 

26 Taşlıca 1272 

27 Yedipınar 606 

28 Yolgözler 3349 

29 Yürekli 214 

30 Yünören Yolgözler ile birlikte 

TOPLAM 23499 

MUŞ İLİ 

MALAZGİRT İLÇESİ 


S.NO KÖYÜN ADI PARSEL ADEDİ VE 

TOPLAMI 

ADET HEKTAR METREKARE DM 2 

1 Aktuzla 32 282 8500 

2 Aslankaya 19 327 1600 

3 Adaksu 46 1082 1787 

4 Aradere 16 2128 3400 

5 Aşağıgıcık 33 686 5970 

6 Akören 32 394 4450 

7 Aylar 6 2486 1200 

8 Ağılbaşı 13 483 2870 

9 Akalan 25 414 8800 

10 Aynalıhoca 24 137 2000 

11 Alikalkan 22 594 3750 

12 Boyçapkın 23 744 7800 

13 Bostankaya 12 687 8424 

14 Beşçatak 14 146 2000 

15 Beypınarı 19 764 7698 

16 Bekirhan 3 598 4225 

17 Boyundere 12 271 1125 

18 Bademözü 5 455 7750 

19 Bahçe 31 573 7100 

20 Beşdam 73 539 7370 

21 Çayırdere 99 837 1320 

22 Gülkoru 39 2052 6865 

23 Gölağılı 8 1858 4242 

24 Erence 35 374 2530 

25 Dirimpınar 22 421 2260 

26 Dolabaş 6 617 5200 

27 Hancağız 14 722 8800 

28 Hasretpınar 80 1321 4950 

29 Hanoğlu 23 556 6850 

30 Hasanpaşa 35 2204 3050 

31 Kulcak 6 73 2250 

32 Karakoç 6 949 1000 

33 Karakaya 12 505 6100 

34 Kızılyusuf 28 1361 5625 

146

35 Kadı 11 154 9800 

36 Karıncalı 24 805 7081 

37 Kardeşler 13 332 1849 

38 Kılıcı 31 636 5810 

39 Kazgöl 77 1684 8615 

40 Karaali 15 387 5500 

41 Karahasan 47 2068 1000 

42 Konakkuran 42 1953 6190 

43 Nurettin 3 28 7000 

44 Molladerman 26 295 7125 

45 Mezra 8 568 1600 

46 Muratkolu 21 199 9400 

47 Mollabaki 3 248 200 

48 Mağalcık 6 205 1200 

49 Laledağ 74 842 8700 

50 Okçuhan 34 146 4014 

51 Oğuzhan 36 1664 7030 

52 Odaköy 6 237 2500 

53 Örenşar 9 737 6200 

54 Sırtdüzü 16 294 3600 

55 Sarıdavut 56 668 4100 

56 Tatargazi 57 943 4640 

57 Tatlıca 1 11 4400 

58 Yaramış 36 1266 9800 

59 Yukarıgıcık 33 1267 100 

60 Yurtseven 14 357 1450 

61 Tıkızlı 2 531 1631 

TOPLAM 1574 46193 9396 

Kaynak: İl Tarım Müdürlüğü 

F.1.3. Sulak Alanlar 

Bu başlıkla ilgili ayrıntılı bilgiler F.4. bölümünde verilmektedir. 

F.1.4. Diğer Alanlar (Stepler vb.) 

F.2. Flora 

F.2.1. Habitat ve Toplulukları 

Konu hakkında herhangi bir araştırma yapılmamıştır. 

F.2.2. Türler ve Populasyonları 

Buğdaygil Yem Bitkileri: 

Festuca ovina, Koeleria ciristata ,Bromus inermıs,Poa pratensis, Bromus 

tomentellus,Agropyron spp 

147

Baklagil Yem bitkileri: 

Astragalus lineatus,Medicago varia,Onobrychis spp 

Diğer Familyalara ait yem Bitkileri: 

Artemicia spp,Thymus spp,Sangiuisorba minor 

F. 3. Fauna 

F.3.1. Habitat ve Toplulukları 

Konu ile ilgili herhangi bir çalışma bulunmamaktadır. 

F.3.2. 

Türler ve Populasyonları 

İlimizde bulunan göl, gölet ve akarsularımızda çok çeşitli tatlı su balık türleri 

mevcut olup , bu balıklar başlıca şunlardır. 

Cyprinus carpio (Adi Sazan) 

Leuciscus cephalus ( Tatlısu Kefali) 

Silurus Glanis (Yayın Balığı) 

Cobiti taenia 

Alburnus alburnus 

Tinca tinca (Kadife Balığı) 

Barbus plebejus (Bıyıklı Balık) 

Capoeta tinca 

Vimba vimba 

Gobio 

Mastacembelus simack(Dikenli Yılan Balığı) 

MUŞ: 

Merkez Av Komisyonunca 2008-2009 Av Döneminde Avın Yasaklandığı Sahalar: 

1- Merkez İlçesi; Doğusu: Demiryolundan Ortakent, Kızılağaç, Suluca, Sağlık, Üçevler, 

Ağıllı, Ilıca Köyleri’ni bağlayan köy yolunu takiben il sınırı, Kuzeyi: Yörecik, Eralanı, 

Eğirmeç, Özdilek, Ortakent, Arpayazı Köyleri’nden geçen demiryolu hattı, Batısı: 

Diyarbakır il sınırı, Güneyi: Bitlis, Batman ve Diyarbakır il sınırı. 

2- Hasköy İlçesi; Doğusu: Bitlis il sınırı, Kuzeyi: Hasköy Bitlis karayolu, Batısı: Merkez 

ilçe sınırı, Güneyi: Bitlis il sınırı. 

3- Korkut İlçesi; Doğusu: Bitlis il sınırı, Kuzeyi: Kıryaka, Taşlıca , Çalaplı Köyleri’ni 

bağlayan köy yolu, Batısı: Düzova, Güneyik, İçboğaz, Gültepe, Kıryaka, Taşlıca 

Köyleri’ni bağlayan köy yolu, Güneyi: Hasköy ilçe sınırı. 

4- Varto İlçesi (A); Doğusu: Varto ilçe sınırı, Kuzeyi: Erzurum il sınırı, Batısı: Almacık, 

Omcalı, Karaköy, Değerli Köyleri’ni bağlayan köy yolu, Güneyi: Varto ilçe sınırı. 

(B); Doğusu: Görgü, Ağaçkorur, Varto-Erzurum karayolu ve Varto-Muş karayolundan 

ilçe sınırı, Kuzeyi: Erzurum il sınırı, Batısı: Diyarbakır il sınırı, Güneyi: Varto ilçe sınırı. 

148

5- Bulanık İlçesi; Doğusu: Malazgirt ilçe sınırı, Kuzeyi: Şehittahir, Arslankaya köy yolu, 

Batısı: Şehittahir, Gündüzü, Kotanlı, Örenkent, Gölyanı, Göztepe, Kırkgöze Köyleri’ni 

bağlayan yol, Güneyi: Bitlis il sınırı. 

6- Malazgirt İlçesi (A); Doğusu: Ağılbaşı, Bilala, Kuruca, Kazgöl, Boyçapkın, Kadıköy, 

Karakoç köy yolu, Kuzeyi: Ağılbaşı, Çiçekveren, Balkaya Köyleri’ni bağlayan köy yolu, 

Batısı: Karıncalı, Yapraklı, Aktuzla, Ulusu, Seyit Tomu, Alikalkan Köyleri’ni bağlayan 

köy yolu, Güneyi: Karakoç Alikakan Köyleri’ni bağlayan yol. 

(B); Doğusu: Gölağılı, Dirimpınar, Beşçatak köy yolundan Malazgirt-Bulanık karayolu, 

Kuzeyi: Gölağılı, Nurettin, Arslankaya Köyleri’ni bağlayan köy yolu, Batısı: Malazgirt 

ilçe sınırı, Güneyi: Çayırdere, Hanoğlu, Okçuhan Köyleri’ni bağlayan köy yolu. 

F.3.3. Hayvan Yaşama Hakları 

F.3.3.1. Evcil Hayvanlar 

F.3.3.1.1. Sahipli Hayvanlar 

İlimizde sahipli 1550 adet köpek ve 650 adet kedi mevcut olduğu tahmin 

edilmektedir. Ev ve süs hayvanları satış ve barındırma yeri ilimizde mevcut değildir. 

F.3.3.1.2. Sahipsiz Hayvanlar 

İlimizde hayvan barınağı yoktur. İl Tarım Müdürlüğümüz evcil ve yabani hayvanlar 

tarafından taşınan ve bulaştırılan kuş gribi, brucella, kuduz gibi hastalıklarla mücadele ve yayılmasını 

engelleme, tedavi ve rehabilitasyon işlemlerini yürütmektedir 

F.3.3.2. Nesli Tehlike Altında Olan ve Olması Muhtemel Evcil ve Yaban Hayvanlar 

İlimizde Toy kuşu ve turna nesli tehlike altında olan yaban kuşlarıdır. 

F.3.3.3. Hayvan Hakları İhlalleri 

10/03/2008 tarih ve 2008/1 Karar No ile İl Hayvan Koruma Kurulu Kararları 


F.3.3.4. Valilikler, Belediyeler ve Gönüllü Kuruluşlarla İşbirliği 

10/03/2008 tarih ve 2008/1 Karar No ile İl Hayvan Koruma Kurulu Kararları 


F.4. Hassas Yöreler Kapsamında Olup (*) Bölümdeki Bilgilerin İsteneceği Alanlar 

Hassas yöreler : 

İlimizde 29.11.2002 tarih ve 2002/8 nolu Mahalli Çevre Kurulu Kararı ile koruma 

altına alınan sulak alanlarımız; 

1- Büyük Hamurpet Gölü 

2- Küçük Hamurpet Gölü 

3- Haçlı Gölü 

4- Kaz Gölü 

149

5- Değerli Gölü 

6- Kumlukıyı Gölü 

7- Yurttutan Kuru Gölü 

8- Korkut Sazlıkbaşı Sazlığı 

9- Merkez Bostankent Sazlığı 

10-Merkez Kıyık Sazlığı 

11-Bulanık Şorgöl Sazlığı 

Yukarıda belirtilen sulak alanlarımız koruma altına alınarak bu alanların doğal 

zenginliklerinin devamlılığı sağlanmaya çalışılmaktadır. 

Orman içi dinlenme yerleri : 

1-Toprak baba parkı; Belediyeye aittir 

2-Kale parkı; Belediyeye aittir. 

3-DSİ dinlenme tesisi 

4-Aguner dinlenme tesisi Alpaslan Tarım İşletmelerine ait. 

Kentsel sit : 

İlimiz sınırları içerisinde tarihsel, estetik ve sanatsal değer taşıyan birçok yapı 

bulunmaktadır. Bu yapıların hepsi kentsel sit alanı içerisine girmekte olup; İl ve İlçelere 

göre dağılımı aşağıdaki şekildedir. 

Tablo 26. Sit Alanları 

SIRA 

NO: 

MUŞ – MERKEZ 

ADI ADRES GRUP TÜR 

1. Ulu Cami Merkez Dinsel Camii 

2. Hacı Şeref Camii Merkez Dinsel Camii 

3. 

4. 

Alaaddin Bey (Paşa) Camii ve 

Molla Resuli Sipiki Haziresi 

Ulu Camii ve Şeyh Muhammed 

Mağribi Haziresi 

5. İbrahim Samidi Türbesi 

6. 

Şeyh Halid ve Şeyh Mustafa 

Türbeleri 

Merkez 

Merkez 

Merkez (Karasu Cad. 

Yeşilbaş Otelin Yanı) 

Merkez (Kızılay 

İşhanının Karşısı) 

Dinsel 

Dinsel 

Dinsel 

Dinsel 

Camii ve 

Hazire 

Camii ve 

Hazire 

Türbe 

Türbe 

7. Abdülvahap Gazi Türbesi Çatbaşı Köyü Dinsel Türbe 

8. Çengelli Kilisesi 

9. Şehitlik 

Yaygın Beld. Çengelli 

Köyü Şerafettin Dağı 

Merkez (Telekom 

Yanı) 

Dinsel 

Şehitlikler 

Kilise 

Şehitlik 

10. Askeriye Şehitliği Merkez (Alay Yolu) Şehitlikler Şehitlik 

11. Çatbaşı Şehitliği Çatbaşı Köyü Şehitlikler Şehitlik 

12. Kesikbaş Haziresi 

Merkez (Hacı Şeref 

Camii Bitişiği) 

Mezarlar 

Hazire 

150

13. 

Müştak Baba (Maşuka-Bitlisi) 

Mezarı 

Merkez (Karasu Çarşısı 

Yeşilbaş’lar Bahçesi) 

Mezarlar 

Mezarlık 

14. Höyük Mercimekkale (Akcan) Arkeolojik Sit Höyük 

15. Höyük 

16. 

Alaaddin Bey (Paşa) Karasu 

Hamamı 

Mercimekkale (Akcan), 

Yağcılar Beldesi 

Arkeolojik Sit Höyük 

Merkez Kültürel Hamam 

17. Migre (Dere) Hamamı Merkez Kültürel Hamam 

18. Yıldızlı Han Merkez Kültürel Han 

19. Mongok (Hasbet) Kalesi 

20. Murat Köprüsü 

Mongok (Soğucak) 

Köyü 

Muş Varto Karayolu 

Üzeri 

Kültürel 

Kültürel 

Kale 

Köprü 

21. Atatürk ilkokulu Merkez İdari Okul 

22. Anadolu Lisesi 

Merkez (Eski Hükümet 

Konağı) 

İdari 

BULANIK İLÇESİ 

23. Camii Esenlik Köyü Dinsel Camii 

24. Camii Mollakent Köyü Dinsel Camii 

25. Camii Esenlik Köyü Dinsel Camii 

26. Tekke 

Erentepe Bld. 

Abdülbeyazıt 

Köyü 

Dinsel 

Okul 

Tekke 

27. Hazire Mollakent Köyü Dinsel Hazire 

28. Medrese Mollakent Köyü Dinsel Medrese 

29. Türbe Esenlik Köyü Dinsel Türbe 

30. Havuzlu yapılar Mollakent Köyü 

Sivil Mimarlık 

Örneği 

Taşınmaz 

31. Havuz Esenlik Köyü Kültürel Havuz 

32. Şehitlik Mrkz. Kültür Mh. Şehitlikler Şehitlik 

33. Aslanpaşa Şehitlik Bulanık Şehitlikler Şehitlik 

34. Erentepe Şehitliği Erentepe Bld. Şehitlikler Şehitlik 

35. Mezarlık ve Höyük Erentepe Bld. Arkeolojik Sit 

Höyük ve 

Mezarlık 

36. 

Doğantepe Höyük (1. derece 

Arkeolojik Sit) 

Doğantepe Köyü Arkeolojik Sit Höyük 

37. 

Üç Farklı Alanda Bulunan Ermayakaya Bld. 

Mezar Alanları 

Karaköse Mevkii 

Arkeolojik Sit Mezarlık 

38. Mırza Bey ve Kaleleri Bulanık Askeri Kale 

151


39. Malazgirt Kalesi Malazgirt Askeri Kale 

40. Tıkızlı Kalesi Malazgirt Askeri Kale 

41. Kız Köprüsü Malazgirt Kültürel Köprü 

42. Hanım Köprüsü Malazgirt Kültürel Köprü 

43. Alyar Urartu Mezarı Malazgirt Mezarlıklar Mezar 

44. Dolabaş Höyük Dolabaş Köyü Arkeolojik Sit Höyük 

45. Bostankale Höyüğü Bostankale Köyü Arkeolojik Sit Höyük 

46. Kült Alanı Bostankaya Arkeolojik Sit 

Arkeolojik 

Sit 

47. Konakkuran Höyüğü Konakkuran Bld. Arkeolojik Sit Höyük 

48. Malazgirt Anıtı Malazgirt Arkeolojik Sit 

49. 

50. 

Tarihi Mezarlık (2. Derece 

Arkeolojik Sit Alanı) 

Mezarlık (2. Derece Arkeolojik 

Sit Alanı) 

Arkeolojik 

Sit 

Oğuzhan Köyü Arkeolojik Sit Mezarlık 

Oğuzhan Köyü Arkeolojik Sit Mezarlık 

51. Kale Bostankaya Arkeolojik Sit 

52. Tarihi Sit Alanı 

53. Kentsel Sit Alanı 

Malazgirt-Ahlat 

Arası (1071 

Malazgirt Meydan 

Savaşının 

Yapıldığı Alan) 

Malazgirt Kalesi 

ve Çevresi 

Tarihi Sit 

Kentsel Sit 

54. Kapı Kalıntısı Karakaya Köyü Kalıntılar 

55. Alpaslan Cami ve Haziresi Mengüçgazi Mah. Dini 

VARTO İLÇESİ 

Arkeolojik 

Sit 

Tarihi Sit 

Kale ve 

Çevresi 

Kapı 

Kalıntısı 

Cami ve 

Hazire 

56. Varto Şehitliği Varto Şehitlikler Şehitlik 

57. 

Kayalıdere Urartu Yerleşim Sit 

Alanı Kayalıdere Kalesi 

Kayalıdere Köyü 

Arkeolojik Sit 

Arkeolojik 

Sit 


58. Yünören Köyü Camii Korkut Camii Dinsel 

152

F.4.1.4. 1380 Sayılı Su Ürünleri Kanunu Kapsamında Olan Su Ürünleri İstihsal ve Üreme Sahaları 

İlimizde 1380 Sayılı Su Ürünleri Kanunu Kapsamında Malazgirt ilçemizde 4 adet, 

Varto ilçemizde ise 1 adet alabalık üretim sahası mevcut olup her bir işletme yıllık 10.000 

kg. üretim kapasitesine sahiptir. 

İlimizde 1380 Sayılı Su Ürünleri Kanunu Kapsamında üretim sahalarının 

genişletilmesi ve balık rezervuarlarımızın artırılması amacıyla İl Tarım Müdürlüğümüzce il 

sularımıza yavru sazan balığı atılmaktadır. 

153

Tablo.27 Muş Merkez Ve İlçelerinde Balıklandırılan Göl Ve Göletler 

BALIKLANDIRILAN SAHA 

1990 YILI 

21.10.1990 

1991 YILI 

01.08.1991 

1994 YILI 

17.09.1994 

1996 YILI 

18.07.1996 

1998 YILI 

06.09.1998 

1999 YILI 

11.07.1999 

2000 YIL 

05.07.2000 



2003 YIL 

14.10.2003 







MUŞ MERKEZ 

TABANLI GÖLETİ 20.000 30.000 30.000 - - 25 000 - 30.000 10.000 

MUŞ MERKEZ 

ARPAYAZI GÖLETİ 20.000 30.000 30.000 - - 25 000 - 10.000 20.000 


HAMURPET GÖLÜ 100.000 110.000 - - - 40 000 - 10.000 20.000 

BULANIK 

M.KENTİ GÖLETİ - - - - -- 25 000 - 10.000 


A.PINAR GÖLETİ 60.000 70.000 - - 25.000 - - - 


DOĞDAP GÖLÜ - - - 30.000 20.000 - - - 


MERKEZ GÖLETİ - - - 20.000 - - - - 10.000 


ÇOBANDAĞ GÖLÜ - - - 20.000 25.000 - - - 10.000 


ALABALIK GÖLÜ - - 10.000 - - 20 000 - - 


KAZAN GÖLÜ 100.000 100.000 10.000 - - - - - 70.000 20.000 


BAHÇE GÖLÜ 60.000 60.000 20.000 - - - - - 


KAZ GÖLÜ 100.000 100.000 - - - - - 40.000 


SULAMA GÖLETİ - - 100.000 - 20.000 15 000 - - 20.000 13.000 


OĞUZHAN GÖLETİ - - - - - - 30.000 - 


KÖPRÜCÜK GÖLETİ - - - - 25.000 - - - 10.000 

VARTO İLÇESİ HAKSEVER 

GÖLETİ - - - - - - - - - 3.000 


KARAMEŞE GÖLETİ - - - - - - - - - 3.000 

T O P L A M 460.000 500.000 200.000 70.000 115.000 150.000 30.000 100.000 120.000 46.000 30.000 13.000 

Not: Belirtilmeyen Yıllarda Balıklandırma Yapılmamıştır. 

154

F.4.1.12. 4342 Sayılı Mera Kanununda Belirtilen Alanlar 

Tablo.28 Mera alanları 

SIRA NO 

MERBİS 

KÖY ID NO 

İLÇE / BELDE / KÖY ADI VASFI 

BAĞLI OLDUĞU 

KAYMAKAMLIK 

TOPLAM 

MERA 

MİKTARI 

(Dekar ) 

1 49.00.00 MUŞ İL MERKEZİ 

İL 

MERKEZİ 

MERKEZ 29116,87 

2 49.00.01 KARAAĞAÇLI BELDE MERKEZ 2046,20 

3 49.00.02 KIRKÖY BELDE MERKEZ 816,49 

4 49.00.03 KIZILAĞAÇ BELDE MERKEZ 9377,35 

5 49.00.04 KONUKBEKLER BELDE MERKEZ 9190,92 

6 49.00.05 SERİNOVA+(Bakırcılar) BELDE MERKEZ 13526,03 

7 49.00.06 SUNGU BELDE MERKEZ 4730,57 

8 49.00.07 YAĞCILAR BELDE MERKEZ 7744,02 

9 49.00.08 

YAYGIN+Kardeşler- 

Dağarası) 

BELDE MERKEZ 11214,42 

10 49.00.09 AĞAÇLIK KÖY MERKEZ 1685,28 

11 49.00.10 AĞARTI KÖY MERKEZ 26679,85 

12 49.00.11 AĞILLI KÖY MERKEZ 6774,54 

13 49.00.12 AKPINAR KÖY MERKEZ 6522,25 

14 49.00.13 ALAGÜN KÖY MERKEZ 14200,50 

15 49.00.14 ALANİÇİ KÖY MERKEZ 12720,29 

16 49.00.15 ALİCAN+(ayranlı) KÖY MERKEZ 3220,82 

17 49.00.16 ALİGEDİK- KÖY MERKEZ 18948,23 

18 49.00.17 ARIKÖY KÖY MERKEZ 9297,56 

19 49.00.18 ARPAYAZI KÖY MERKEZ 1260,02 

20 49.00.19 AŞAĞISIZMA KÖY MERKEZ 1363,00 

21 49.00.20 AŞAĞIYONGALI KÖY MERKEZ 5757,69 

22 49.00.21 AYDOĞAN KÖY MERKEZ 952,50 

23 49.00.22 BAĞLAR KÖY MERKEZ 1615,38 

24 49.00.23 BAHÇE KÖY MERKEZ 10117,82 

25 49.00.24 BEŞPARMAK KÖY MERKEZ 5996,95 

26 49.00.25 BİLEK KÖY MERKEZ 22077,11 

27 49.00.26 BOSTANKENT KÖY MERKEZ 2014,19 

28 49.00.27 BOYUNCUK KÖY MERKEZ 4286,78 

29 49.00.28 BOZBULUT KÖY MERKEZ 3685,29 

30 49.00.29 CEVİZLİDERE KÖY MERKEZ 7010,80 

31 49.00.30 ÇATBAŞI KÖY MERKEZ 2390,62 

32 49.00.31 ÇİÇEKLİ KÖY MERKEZ 643,87 

33 49.00.32 ÇÖĞÜRLÜ KÖY MERKEZ 1019,08 

34 49.00.33 ÇUKURBAĞ KÖY MERKEZ 1395,95 

35 49.00.34 DERECİK KÖY MERKEZ 5328,88 

36 49.00.35 DEREYURT KÖY MERKEZ 8861,84 

37 49.00.36 DİLİMLİ KÖY MERKEZ 10334,44 

38 49.00.37 DONATIM KÖY MERKEZ 131,62 

39 49.00.38 DUMLUSU KÖY MERKEZ 9208,85 

40 49.00.39 DURUGÖZE KÖY MERKEZ 9438,72 

41 49.00.40 EĞİRMEÇ KÖY MERKEZ 4310,00 

42 49.00.41 EKİNDÜZÜ KÖY MERKEZ 6557,30 

173

43 49.00.42 ELÇİLER KÖY MERKEZ 2103,92 

44 49.00.43 ERALANI KÖY MERKEZ 2843,00 

45 49.00.44 ERENCİK KÖY MERKEZ 1817,73 

46 49.00.45 GÖLKÖY KÖY MERKEZ 6195,22 

47 49.00.46 GÜDÜMLÜ KÖY MERKEZ 10800,00 

48 49.00.47 GÜMÜŞALİ KÖY MERKEZ 14504,56 

49 49.00.48 GÜNDOĞAN KÖY MERKEZ 1432,75 

50 49.00.49 GÜZELTEPE KÖY MERKEZ 2628,93 

51 49.00.50 HARMAN KÖY MERKEZ 2066,50 

52 49.00.51 ILICA KÖY MERKEZ 39593,07 

53 49.00.52 İNARDI KÖY MERKEZ 63936,40 

54 49.00.53 KALECİK KÖY MERKEZ 12999,60 

55 49.00.54 KARABEY KÖY MERKEZ 9487,73 

56 49.00.55 KARAKÖPRÜ KÖY MERKEZ 227,34 

57 49.00.56 KARAMEŞE KÖY MERKEZ 1763,96 

58 49.00.57 KARLIDERE KÖY MERKEZ 5518,23 

59 49.00.58 KAYALISU KÖY MERKEZ 0,00 

60 49.00.59 KAYAŞIK(dereyurt) KÖY MERKEZ 0,00 

61 49.00.60 KEÇİDERE KÖY MERKEZ 1413,79 

62 49.00.61 KEPENEK KÖY MERKEZ 100,15 

63 49.00.62 KIYIBAŞI KÖY MERKEZ 5309,60 

64 49.00.63 KIYIK KÖY MERKEZ 2185,40 

65 49.00.64 KÖŞK(gölköy) KÖY MERKEZ 0,00 

66 49.00.65 KUMLUCA KÖY MERKEZ 1653,50 

67 49.00.66 KUTLUGÜN KÖY MERKEZ 3000,00 

68 49.00.67 MERCİMEKKALE KÖY MERKEZ 5318,57 

69 49.00.68 MESCİTLİ KÖY MERKEZ 2477,60 

70 49.00.69 MURATGÖREN KÖY MERKEZ 3515,85 

71 49.00.70 NADASLIK KÖY MERKEZ 4655,66 

72 49.00.71 ORTAKENT KÖY MERKEZ 1377,93 

73 49.00.72 ÖZDİLEK KÖY MERKEZ 2258,06 

74 49.00.73 SAĞLIK KÖY MERKEZ 0,00 

75 49.00.74 SARIDAL KÖY MERKEZ 0,00 

76 49.00.75 SAVAŞÇILAR KÖY MERKEZ 9388,91 

77 49.00.76 SOĞUCAK KÖY MERKEZ 196,20 

78 49.00.77 SUBOYU KÖY MERKEZ 1324,63 

79 49.00.78 SUDURAĞI KÖY MERKEZ 882,25 

80 49.00.79 SULUCA KÖY MERKEZ 658,60 

81 49.00.80 SUVARAN KÖY MERKEZ 0,00 

82 49.00.81 SÜRÜGÜDEN KÖY MERKEZ 9262,15 

83 49.00.82 SÜTLÜCE KÖY MERKEZ 160,13 

84 49.00.83 ŞENOBA KÖY MERKEZ 409,18 

85 49.00.84 TABANLI KÖY MERKEZ 5751,47 

86 49.00.85 TANDOĞAN KÖY MERKEZ 103,37 

87 49.00.86 TAŞOLUK KÖY MERKEZ 13674,29 

88 49.00.87 TEKYOL KÖY MERKEZ 97,10 

89 49.00.88 TOPRAKKALE KÖY MERKEZ 616,90 

90 49.00.89 TÜTEN KÖY MERKEZ 4082,62 

91 49.00.90 ULUKAYA KÖY MERKEZ 12032,53 

92 49.00.91 ÜÇDERE KÖY MERKEZ 811,50 

93 49.00.92 ÜÇEVLER KÖY MERKEZ 24519,10 

94 49.00.93 ÜÇSIRT KÖY MERKEZ 2358,13 

174

95 49.00.94 YAMAÇ KÖY MERKEZ 9665,72 

96 49.00.95 YARPUZLU KÖY MERKEZ 1229,59 

97 49.00.96 YAZLA KÖY MERKEZ 10562,32 

98 49.00.97 YELALAN KÖY MERKEZ 2296,19 

99 49.00.98 YEŞİLCE KÖY MERKEZ 309,03 

100 49.00.99 YONCALIÖZ KÖY MERKEZ 2603,55 

101 49.00.100 YÖRECİK KÖY MERKEZ 22,00 

102 49.00.101 YUKARISIZMA KÖY MERKEZ 3108,60 

103 49.00.102 YUKARIYONGALI KÖY MERKEZ 7684,90 

104 49.00.103 YÜCETEPE KÖY MERKEZ 20917,22 

105 49.00.104 ZİYARET KÖY MERKEZ 6306,90 

TOPLAM 675.791,02 

SIRA 

NO 

MERBİS KÖY ID 

NO 

İLÇE / BELDE / KÖY 

ADI 

VASFI 




MERA 

MİKTARI 

(Dekar ) 

BULANIK İLÇE 

İLÇE 

1 49.01.00 

BULANIK 46392,82 

MERKEZİ 

MERKEZİ 

2 49.01.01 ELMAKAYA BELDESİ BELDE BULANIK 21365,60 

3 49.01.02 ERENTEPE BELDESİ BELDE BULANIK 4913,11 

4 49.01.03 KARAAĞIL BELDESİ BELDE BULANIK 1267,80 

5 49.01.04 MOLLAKENT BELDESİ BELDE BULANIK 80009,81 

6 49.01.05 

RÜSTEMGEDİK 

BELDESİ 

BELDE BULANIK 288,88 

7 49.01.06 SARIPINAR BELDESİ BELDE BULANIK 7954,19 

8 49.01.07 UZGÖRÜR BELDESİ BELDE BULANIK 55782,98 

9 49.01.08 YEMİŞEN BELDESİ BELDE BULANIK 17085,02 

10 49.01.09 YONCALI BELDESİ BELDE BULANIK 11986,13 

11 49.01.10 ADIVAR KÖY BULANIK 4138,20 

12 49.01.11 AKÇAARMUT KÖY BULANIK 6833,45 

13 49.01.12 AKÇAKAYNAK KÖY BULANIK 13477,45 

14 49.01.13 ALTINOLUK KÖY BULANIK 618,05 

15 49.01.14 ARAKONAK KÖY BULANIK 1134,33 

16 49.01.15 AŞAĞIBÜKLÜ KÖY BULANIK 4951,75 

17 49.01.16 BALOTU KÖY BULANIK 14326,18 

18 49.01.17 BİNGÜLDEK KÖY BULANIK 9331,55 

19 49.01.18 BOSTANCILAR KÖY BULANIK 7067,90 

20 49.01.19 CANKURTARAN KÖY BULANIK 12444,25 

21 49.01.20 ÇATAKLI KÖY BULANIK 6025,62 

22 49.01.21 ÇAYGELDİ KÖY BULANIK 14835,55 

23 49.01.22 DEĞİRMENSUYU KÖY BULANIK 4319,50 

24 49.01.23 DEMİRKAPI KÖY BULANIK 12118,20 

25 49.01.24 DOĞANTEPE KÖY BULANIK 3276,35 

26 49.01.25 DOKUZPINAR KÖY BULANIK 10963,80 

27 49.01.26 ERİCEK KÖY BULANIK 12337,94 

175

28 49.01.27 ESENLİK KÖY BULANIK 1497,29 

29 49.01.28 ESKİYOL KÖY BULANIK 8617,30 

30 49.01.29 GÖLYANI KÖY BULANIK 25727,46 

31 49.01.30 GÖZTEPE KÖY BULANIK 9245,48 

32 49.01.31 GÜLÇİMEN KÖY BULANIK 1164,98 

33 49.01.32 GÜMÜŞPINAR KÖY BULANIK 4001,55 

34 49.01.33 GÜNBATMAZ KÖY BULANIK 5852,75 

35 49.01.34 GÜNDÜZÜ KÖY BULANIK 3730,36 

36 49.01.35 GÜNYURDU KÖY BULANIK 25459,53 

37 49.01.36 HAN KÖY BULANIK 0,00 

38 49.01.37 HOŞGELDİ KÖY BULANIK 9251,73 

39 49.01.38 KARABURUN KÖY BULANIK 18261,49 

40 49.01.39 KARACAÖREN KÖY BULANIK 247,35 

41 49.01.40 KIRKGÖZE KÖY BULANIK 13873,15 

42 49.01.41 KOTANLI KÖY BULANIK 2662,24 

43 49.01.42 KOYUNAĞILI KÖY BULANIK 3516,70 

44 49.01.43 KÖPRÜYOLU KÖY BULANIK 7543,15 

45 49.01.44 KURGANLI KÖY BULANIK 10198,03 

46 49.01.45 MOLLADAVUT KÖY BULANIK 0,00 

47 49.01.46 MEŞEİÇİ KÖY BULANIK 6427,25 

48 49.01.47 OĞLAKKAYA KÖY BULANIK 6720,77 

49 49.01.48 OKÇULAR KÖY BULANIK 6588,37 

50 49.01.49 OLURDERE KÖY BULANIK 7344,00 

51 49.01.50 ÖRENKENT KÖY BULANIK 11620,89 

52 49.01.51 SAMANYOLU KÖY BULANIK 4935,50 

53 49.01.52 SEÇME KÖY BULANIK 13259,99 

54 49.01.53 SIRADERE KÖY BULANIK 4683,39 

55 49.01.54 SÖĞÜTLÜ KÖY BULANIK 16592,61 

56 49.01.55 SULTANLI KÖY BULANIK 7607,50 

57 49.01.56 ŞATIRLAR KÖY BULANIK 14696,85 

58 49.01.57 ŞEHİTTAHİR KÖY BULANIK 5573,48 

59 49.01.58 ŞEHİTVEREN KÖY BULANIK 2315,95 

60 49.01.59 TOKLULAR KÖY BULANIK 3232,35 

61 49.01.60 ÜÇTEPE KÖY BULANIK 3431,57 

62 49.01.61 YAZBAŞI KÖY BULANIK 132,35 

63 49.01.62 YOKUŞBAŞI KÖY BULANIK 10543,90 

TOPLAM 661.804 

176

SIRA MERBİS KÖY ID İLÇE / BELDE / KÖY 

BAĞLI OLDUĞU TOPLAM MERA 

NO NO 

VASFI 

ADI 

KAYMAKAMLIK MİKTARI (Dekar ) 

1 49.02.00 HASKÖY İLÇE MERKEZİ İLÇE HASKÖY 5791,034 

2 49.02.01 DÜZKIŞLA BELDE HASKÖY 4338,270 

4 49.02.02 AZIKLI KÖY HASKÖY 727,960 

5 49.02.03 AŞAĞÜÇDAM KÖY HASKÖY 1944,736 

6 49.02.04 BÖĞÜRDELEN KÖY HASKÖY 681,523 

7 49.02.05 BÜVETLİ KÖY HASKÖY 1008,405 

8 49.02.06 DAĞDİBİ KÖY HASKÖY 987,152 

9 49.02.07 ELMABULAK KÖY HASKÖY 8871,275 

10 49.02.08 EŞMEPINAR KÖY HASKÖY 1564,138 

11 49.02.09 GÖKYAZI KÖY HASKÖY 6231,592 

12 49.02.10 KARAKÜTÜK KÖY HASKÖY 804,078 

13 49.02.11 KOÇKÖY KÖY HASKÖY 2304,440 

14 49.02.12 KOĞUKTAŞ KÖY HASKÖY 1598,830 

15 49.02.13 ORTANCA KÖY HASKÖY 0,000 

16 49.02.14 OTAÇ KÖY HASKÖY 1027,125 

17 49.02.15 SARIBAHÇE KÖY HASKÖY 839,532 

18 49.02.16 UMURCA KÖY HASKÖY 1123,121 

19 49.02.17 YARKAYA KÖY HASKÖY 2046,200 

20 49.02.18 YUKARIÜÇDAM KÖY HASKÖY 1794,000 

TOPLAM 43683,411 


SIRA NO 

MERBİS KÖY 

BAĞLI OLDUĞU MERA 

ID NO 

İLÇE / BELDE / KÖY ADI VASFI 

KAYMAKAMLIK MİKTARI 

(Dekar ) 

1 49.03.00 KORKUT İLÇE MERKEZİ İLÇE KORKUT 7908,22 

2 49.03.01 ALTINOVA BELDE KORKUT 5927.95 

3 49.03.02 KARAKALE+gültepe BELDE KORKUT 27659,95 

4 49.03.03 AKYILDIZ KÖY KORKUT 7509,89 

5 49.03.04 ALAZLI KÖY KORKUT 2562,14 

6 49.03.05 BALKIR KÖY KORKUT 26242,80 

7 49.03.06 ÇALAPLI KÖY KORKUT 8438,70 

8 49.03.07 ÇINARARDI(kadastrosu yok) KÖY KORKUT 0,00 

9 49.03.08 DEĞİRMİTAŞ KÖY KORKUT 17895,76 

10 49.03.09 DEMİRCİ KÖY KORKUT 9556,62 

11 49.03.10 DURUCAK KÖY KORKUT 0,00 

12 49.03.11 DÜZOVA(güneyik ortak) KÖY KORKUT 0,00 

13 49.03.12 GÜNEYİK KÖY KORKUT 1911,27 

14 49.03.13 GÜVEN KÖY KORKUT 1031,87 

15 49.03.14 İÇBOĞAZ KÖY KORKUT 13718,87 

16 49.03.15 KAPILI KÖY KORKUT 5960.53 

17 49.03.16 KOCATARLA KÖY KORKUT 20,43 

18 49.03.17 KONAKDÜZÜ KÖY KORKUT 4804.47 

177

19 49.03.18 MOLLABABA(kadastrosu yok) KÖY KORKUT 0,00 

20 49.03.19 OĞULBALI KÖY KORKUT 6162,95 

21 49.03.20 PINARÜSTÜ KÖY KORKUT 5149,73 

22 49.03.21 SARMAŞIK KÖY KORKUT 8676,40 

23 49.03.22 SAZLIKBAŞI KÖY KORKUT 2255.75 

24 49.03.23 TANKÖY KÖY KORKUT 28226,56 

25 49.03.24 TAŞLICA KÖY KORKUT 22980,46 

26 49.03.25 YEDİPINAR KÖY KORKUT 6401,80 

27 49.03.26 YOLGÖZLER KÖY KORKUT 38132,80 

28 49.03.27 YÜNÖREN(yolgözlerle) KÖY KORKUT 0,00 

29 49.03.28 YÜREKLİ KÖY KORKUT 6439,32 


SIRA NO 

MERBİS KÖY 

ID NO 


İLÇE / BELDE / KÖY 

ADI 

MALAZGİRT İLÇE 

MERKEZİ 

VASFI 



TOPLAM MERA 

MİKTARI (Dekar ) 

İLÇE MALAZGİRT 18999,08 

2 49.04.01 GÜLKORU BELDE MALAZGİRT 16576,42 

3 49.04.02 KONAKKURAN BELDE MALAZGİRT 19831,07 

4 49.04.03 AĞILBAŞI KÖY MALAZGİRT 5166,89 

5 49.04.04 ADAKSU KÖY MALAZGİRT 24459,30 

6 49.04.05 AKALAN KÖY MALAZGİRT 4757,07 

7 49.04.06 AKÖREN KÖY MALAZGİRT 3977,00 

8 49.04.07 AKTUZLA KÖY MALAZGİRT 2914,90 

9 49.04.08 ALİKALKAN KÖY MALAZGİRT 5783,00 

10 49.04.09 ALYAR KÖY MALAZGİRT 24876,00 

11 49.04.10 ARADERE KÖY MALAZGİRT 13285,78 

12 49.04.11 ASLANKAYA KÖY MALAZGİRT 3441,66 

13 49.04.12 AŞAĞIKICIK KÖY MALAZGİRT 6865,97 

14 49.04.13 AYNALIHOCA KÖY MALAZGİRT 1397,97 

15 49.04.14 BADEMÖZÜ KÖY MALAZGİRT 3880,05 

16 49.04.15 BAHÇE KÖY MALAZGİRT 4879,24 

17 49.04.16 BALKAYA KÖY MALAZGİRT 20144,42 

18 49.04.17 BAŞÇATAK KÖY MALAZGİRT 1353,68 

19 49.04.18 BEŞDAM KÖY MALAZGİRT 2046,07 

20 49.04.19 BEYPINAR KÖY MALAZGİRT 3947,70 

21 49.04.20 BİLALA KÖY MALAZGİRT 0,00 

22 49.04.21 BOSTANKAYA KÖY MALAZGİRT 6888,93 

23 49.04.22 BOYÇAPKIN KÖY MALAZGİRT 6925,20 

178

24 49.04.23 BOYUNDERE KÖY MALAZGİRT 2711,33 

25 49.04.24 ÇAYIRDERE KÖY MALAZGİRT 8863,85 

26 49.04.25 ÇİÇEKVEREN KÖY MALAZGİRT 0,00 

27 49.04.26 DİRİMPINAR KÖY MALAZGİRT 4485,52 

28 49.04.27 DOĞANTAŞ KÖY MALAZGİRT 0,00 

29 49.04.28 DOLABAŞ KÖY MALAZGİRT 6182,20 

30 49.04.29 ERENCE KÖY MALAZGİRT 24519,30 

31 49.04.30 FENEK KÖY MALAZGİRT 0,00 

32 49.04.31 GÖLAĞILI KÖY MALAZGİRT 18576,99 

33 49.04.32 GÜLEÇ KÖY MALAZGİRT 0,00 

34 49.04.33 GÜZELBABA KÖY MALAZGİRT 2708,75 

35 49.04.34 HANCAĞIZ KÖY MALAZGİRT 6566,60 

36 49.04.35 HANOĞLU KÖY MALAZGİRT 5600,15 

37 49.04.36 HASANPAŞA KÖY MALAZGİRT 20425,73 

38 49.04.37 HASRETPINAR KÖY MALAZGİRT 13800,61 

39 49.04.38 İYİKOMŞU KÖY MALAZGİRT 0,00 

40 49.04.39 KADIKÖY KÖY MALAZGİRT 2376,05 

41 49.04.40 KARAALİ KÖY MALAZGİRT 3976,25 

42 49.04.41 KARAHASAN KÖY MALAZGİRT 19623,65 

43 49.04.42 KARAKAYA KÖY MALAZGİRT 5059,16 

44 49.04.43 KARAKOÇ KÖY MALAZGİRT 9392,53 

45 49.04.44 KARDEŞLER KÖY MALAZGİRT 3341,85 

46 49.04.45 KARINCALI KÖY MALAZGİRT 10314,41 

47 49.04.46 KAZGÖL KÖY MALAZGİRT 16726,76 

48 49.04.47 KILIÇCI KÖY MALAZGİRT 5490,04 

49 49.04.48 KIZILYUSUF KÖY MALAZGİRT 13475,75 

50 49.04.49 KOÇALİ KÖY MALAZGİRT 0,00 

51 49.04.50 KULCAK KÖY MALAZGİRT 732,25 

52 49.04.51 

KURTULMUŞOĞLU 

(Selekutlu) KÖY MALAZGİRT 0,00 

53 49.04.52 KURUCA KÖY MALAZGİRT 0,00 

54 49.04.53 LALEDAĞI KÖY MALAZGİRT 8510,90 

55 49.04.54 MAĞALCIK KÖY MALAZGİRT 2051,20 

56 49.04.55 MEZRAA KÖY MALAZGİRT 5681,60 

57 49.04.56 MOLLABAKİ KÖY MALAZGİRT 2483,52 

58 49.04.57 MOLLADERMAN KÖY MALAZGİRT 2651,39 

59 49.04.58 MURATKOLU KÖY MALAZGİRT 1999,40 

60 49.04.59 NURETTİN KÖY MALAZGİRT 5296,20 

179

61 49.04.60 ODAKÖY KÖY MALAZGİRT 2354,50 

62 49.04.61 OĞUZHAN KÖY MALAZGİRT 15607,39 

63 49.04.62 OKÇUHAN KÖY MALAZGİRT 1300,57 

64 49.04.63 ÖRENŞAR KÖY MALAZGİRT 7386,20 

65 49.04.64 SARIDAVUT KÖY MALAZGİRT 6652,53 

66 49.04.65 SIRTDÜZÜ KÖY MALAZGİRT 3011,82 

67 49.04.66 SÖĞÜTLÜ KÖY MALAZGİRT 16589,43 

68 49.04.67 TATARGAZİ KÖY MALAZGİRT 10230,18 

69 49.04.68 TATLICA KÖY MALAZGİRT 114,40 

70 49.04.69 TIKIZLI KÖY MALAZGİRT 5311,63 

71 49.04.70 UYANIK KÖY MALAZGİRT 0,00 

72 49.04.71 YAPRAKLI KÖY MALAZGİRT 0,00 

73 49.04.72 YARAMIŞ KÖY MALAZGİRT 12720,10 

74 49.04.73 YOLGÖZLER KÖY MALAZGİRT 3463,50 

75 49.04.74 YUKARIKICIK KÖY MALAZGİRT 12767,40 

76 49.04.75 YURTSEVEN KÖY MALAZGİRT 3565,45 


SIRA NO 

MERBİS KÖY İLÇE / BELDE / KÖY BAĞLI OLDUĞU TOPLAM MERA 

ID NO 

VASFI 

ADI 

KAYMAKAMLIK MİKTARI (Dekar ) 


VARTO İLÇE 

MERKEZİ 

İLÇE VARTO 35384,96 

2 49.05.01 ACARKENT KÖY VARTO 3062,50 

3 49.05.02 AĞAÇALTI KÖY VARTO 2446,32 

4 49.05.03 AĞAÇKORUR KÖY VARTO 5765,25 

5 49.05.04 AKÇATEPE KÖY VARTO 9886,00 

6 49.05.05 ALABALIK KÖY VARTO 12692,43 

7 49.05.06 ALNIAÇIK KÖY VARTO 3034,60 

8 49.05.07 ARMUTKAŞI KÖY VARTO 609,00 

9 49.05.08 AŞAĞIALAGÖZ KÖY VARTO 1423,38 

10 49.05.09 AŞAĞIHACIBEY KÖY VARTO 3824,75 

11 49.05.10 BAĞİÇİ KÖY VARTO 2611,38 

12 49.05.11 BALTAŞ KÖY VARTO 3253,98 

13 49.05.12 BAŞKENT KÖY VARTO 5887,13 

14 49.05.13 BEŞİKKAYA KÖY VARTO 1581,38 

15 49.05.14 BOYALI KÖY VARTO 0,00 

16 49.05.15 BOYLU KÖY VARTO 9114,38 

17 49.05.16 BUZLUGÖZE KÖY VARTO 9630,25 

18 49.05.17 ÇALLIDERE KÖY VARTO 586,35 

19 49.05.18 ÇALTILI KÖY VARTO 3182,25 

180

20 49.05.19 ÇAYÇATI KÖY VARTO 9529,54 

21 49.05.20 ÇAYIRYOLU KÖY VARTO 5396,63 

22 49.05.21 ÇAYLAR KÖY VARTO 965,18 

23 49.05.22 ÇAYÖNÜ KÖY VARTO 3215,95 

24 49.05.23 ÇOBANDAĞI KÖY VARTO 5715,75 

25 49.05.24 DAĞCILAR KÖY VARTO 3647,78 

26 49.05.25 DALLIÖZ KÖY VARTO 5893,25 

27 49.05.26 DEĞERLİ KÖY VARTO 10177,53 

28 49.05.27 DERİNCE KÖY VARTO 0,00 

29 49.05.28 DİKTEPELER KÖY VARTO 4039,13 

30 49.05.29 DOĞANCA KÖY VARTO 2540,38 

31 49.05.30 DÖNERTAŞ KÖY VARTO 5146,00 

32 49.05.31 DURUCABULAK KÖY VARTO 4420,54 

33 49.05.32 DUTÖZÜ KÖY VARTO 0,00 

34 49.05.33 ERDOĞAN KÖY VARTO 8305,55 

35 49.05.34 ERYURDU KÖY VARTO 1242,75 

36 49.05.35 ESENLER KÖY VARTO 0,00 

37 49.05.36 GELİNTAŞI KÖY VARTO 1187,70 

38 49.05.37 GÖLTEPE KÖY VARTO 6357,20 

39 49.05.38 GÖLYAYLA KÖY VARTO 16764,10 

40 49.05.39 GÖRGÜ KÖY VARTO 5069,55 

41 49.05.40 GÜZELDERE KÖY VARTO 3683,05 

42 49.05.41 GÜZELKENT KÖY VARTO 5728,83 

43 49.05.42 HAKSEVER KÖY VARTO 18669,17 

44 49.05.43 HÜSEYİNOĞLU KÖY VARTO 0,00 

45 49.05.44 İÇMELER KÖY VARTO 3827,38 

46 49.05.45 İLBEY KÖY VARTO 7801,95 

47 49.05.46 KALECİK KÖY VARTO 0,00 

48 49.05.47 KARAKÖY KÖY VARTO 8812,75 

49 49.05.48 KARAMEŞE KÖY VARTO 11419,11 

50 49.05.49 KARAPINAR KÖY VARTO 12684,66 

51 49.05.50 KARTALDERE KÖY VARTO 3270,68 

52 49.05.51 KAYADELEN KÖY VARTO 2726,50 

53 49.05.52 KAYALIDERE KÖY VARTO 2827,75 

54 49.05.53 KAYALIK KÖY VARTO 3585,00 

55 49.05.54 KAYALIKALE KÖY VARTO 5326,51 

56 49.05.55 KAYGINTAŞ KÖY VARTO 5692,64 

57 49.05.56 KAYNARCA KÖY VARTO 52481,53 

58 49.05.57 KOÇYATAĞI KÖY VARTO 1383,55 

59 49.05.58 KOLAN KÖY VARTO 0,00 

60 49.05.59 KÖPRÜCÜK KÖY VARTO 144,47 

61 49.05.60 KUMLUKIYI KÖY VARTO 9182,25 

62 49.05.61 KUŞLUK KÖY VARTO 4074,43 

63 49.05.62 KÜÇÜKTEPE KÖY VARTO 1720,75 

181

64 49.05.63 LEYLEK KÖY VARTO 7696,00 

65 49.05.64 OCAKLI KÖY VARTO 6855,22 

66 49.05.65 OĞLAKÇI KÖY VARTO 7411,02 

67 49.05.66 OMCALI KÖY VARTO 7405,85 

68 49.05.67 ONPINAR KÖY VARTO 10019,45 

69 49.05.68 ÖLÇEKLİ KÖY VARTO 14028,17 

70 49.05.69 ÖZENÇ KÖY VARTO 1692,25 

71 49.05.70 ÖZKONAK KÖY VARTO 2358,21 

72 49.05.71 SAĞLICAK KÖY VARTO 1466,34 

73 49.05.72 SANLICA KÖY VARTO 5458,43 

74 49.05.73 SAZLICA KÖY VARTO 6486,55 

75 49.05.74 SEKİ KÖY VARTO 7527,73 

76 49.05.75 TAŞÇI KÖY VARTO 348,75 

77 49.05.76 TAŞDİBEK KÖY VARTO 2174,55 

78 49.05.77 TAŞLIYAYLA KÖY VARTO 5064,20 

79 49.05.78 TEKNEDÜZÜ KÖY VARTO 623,88 

80 49.05.79 TEPEKÖY KÖY VARTO 7265,00 

81 49.05.80 TUZLU KÖY VARTO 1820,00 

82 49.05.81 ULUSIRT KÖY VARTO 7154,25 

83 49.05.82 ÜÇBULAK KÖY VARTO 642,74 

84 49.05.83 ÜNALDI KÖY VARTO 7229,11 

85 49.05.84 YARLISU KÖY VARTO 6879,91 

86 49.05.85 YAYIKLI KÖY VARTO 2477,10 

87 49.05.86 YAYLA KÖY VARTO 0,00 

88 49.05.87 YEDİKAVAK KÖY VARTO 3039,25 

89 49.05.88 YEŞİLDAL KÖY VARTO 1088,63 

90 49.05.89 YEŞİLPINAR KÖY VARTO 8807,65 

91 49.05.90 YILANLI KÖY VARTO 10875,68 

92 49.05.91 YUKARIHACIBEY KÖY VARTO 4152,75 

93 49.05.92 YURTTUTAN KÖY VARTO 7079,75 

94 49.05.93 ZORABAT KÖY VARTO 2943,75 


Kaynak: İl Tarım Müdürlüğü-2009 

KAYNAKLAR: 

İl Tarım Müdürlüğü 2004 ( Tarım Master Planı ) 

Orman İşletme Müdürlüğü 2009 

İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü 2009 


İl Tarım Müdürlüğü-2009 

182

G. TURİZM 

G.1. Yörenin Turistik Değerleri 

İlimiz halı, kilim, hediyelik el sanatları vb. gibi turistik değerlere sahiptir. 

G.1.1. 

Yörenin Doğal Değerleri 

İlimizde otantik ve doğal güzellikleri olan dağlarımız ve göllerimiz vardır. (Kurtik 

Dağı, Hamurpet Dağı, Hamurpet ve Haçlı Gölü) gibi. 

G.1.1.1. Konum 

Muş İli, Doğu Anadolu Bölgesindedir. 39 29’ Ve 38 29’ kuzey enlemleriyle 41 06’ 

ve 41 47’ doğu boylamlarının arasındadır. Yüzölçümü 8196 km2’dır. Türkiye yüz 

ölçümünün yüzde 1,1’ini kaplar. 

Muş ili, doğuda Ağrının Patnos ve Tutak, Bitlis’in Ahlat ve Adilcevaz, kuzeyden 

Erzurum’un Karayazı, Hınıs, Tekman, Karaçoban, batıdan Bingöl’ün Karlıova ve Solhan, 

güneyden ise Diyarbakır’ın Kulp, Siirt’in Sason ve Bitlis’in Göroy-mak ve Mutki ilçeleri 

ile çevrilidir. 

Muş şehri Güney Doğu Toros Dağlarının uzantısı olan Haçreş dağlarının önemli 

zirvelerinden Kurtik Dağının kuzeye bakan yamaçlarında, Çar ve Karni derelerinin 

aktıkları vadiler arasında kuruludur. 

Muş ili yüksek ve dağlı bir yörededir. İl alanının yüzde 34.9’nü kaplayan dağlar, 

Güney Doğu Torosların uzantılarıdır. Bu dağlar, Alp-Himalaya kıvrım sistemiyle birlikte 

oluşmuş genç dağlardır. Rakım, genellikle 1250 metrenin üzerindedir. Genç ve verimli 

alüvyonlarla örtülü ovalar, il yüzölçümünün yüzde 27.2’sini kaplar. Murat vadisi il 

topraklarını doğu-batı doğrultusunda parçalamıştır. Genellikle 1500-1700 m rakımlı 

platolar il alanının yüzde 37.9’nu kaplar. 

. 

G.1.1.2. Fiziki Özellikleri 

Bu konu hakkında Müdürlüğümüze bilgi ulaşmamıştır. 

G.1.2. 

Kültürel Değerler 

Tablo. 29 Muş İli Tescili Yapılan Kültür Varlıkları 

SIRA 

ADI ADRES GRUP TÜR 

NO 

MUŞ MERKEZ 

1 Ulu Camii Merkez Dinsel Camii 

2 Hacı Şeref Camii Merkez Dinsel Camii 

3 Alaaddin Bey (Paşa) 

Camii ve Molla Resuli 

Sipiki Haziresi 

Merkez Dinsel Camii ve 

Hazire 

4 Ulu Camii ve Şeyh 

Muhammed Mağribi 

haziresi 

Merkez Dinsel Camii ve 

Hazire 

5 İbrahim Samidi Turbesi Merkez (Karasu Cad. ) Dinsel Türbe 

183

6 Şey Halit ve Şeyh Merkez (Kızılay İşhanı Dinsel Türbe 

Mustafa Türbeleri Karşısı) 

7 Abdulvahap Gazi türbesi Çatbaşı Köyü Dinsel Türbe 

8 Çengelli Kilisesi Yaygın Bel. Çengelli Dinsel Kilise 

Köyü 

9 Şehitlik Merkez Telekom Yanı Şehitlikler Şehitlik 

10 Askerye Şehitliği Merkez (Alay Yolu Şehitlikler Şehitlik 

11 Çatbaşı şehitliği Çatbaşı Köyü Şehitlikler Şehitlik 

12 Kesikbaş Haziresi Merkez (Hacı Şeref Mezarlar Hazire 

Camii Bitişiği) 

13 Müştak Baba (maşuka- Merkez (Karasu Cad. ) Mezarlar Mezarlık 

Bitlisi) Mezarı 

14 Höyük Mercimekkale (Akçan) Arkeolojik Sit Höyük 

15 Höyük Mercimekkale (Yağcılar Arkeolojik Sit Höyük 

Bel.) 

16 Alaaddin Bey (Paşa) Merkez Kültürel Hamam 

Karasu Hamamı 

17 Migre (Dere hamamı) Merkez Kültürel Hamam 

18 Yıldızlı Han Merkez Kültürel Han 

19 Mongok (Hasbet) Kalesi Mongok (Soğucak) Kültürel Kale 

Köyü 

20 Murat Köprüsü Muş-Varto Karayolları Kültürel Köprü 

Üzeri 

21 Atatürk İlköğretim Merkez İdari Okul 

Okulu 

22 Anadolu Lisesi Merkez (Eski Hükümet İdari Okul 

Konağı) 


23 Camii Esenlik Köyü Dinsel Camii 

24 Camii Mollakent Köyü Dinsel Camii 

25 Camii Esenlik Köyü Dinsel Camii 

26 Tekke Erentepe Bel. 

Dinsel Tekke 

Abdülbeyazıt Köyü 

27 Hazire Mollakent Köyü Dinsel Hazire 

28 Medrese Mollakent Köyü Dinsel Medrese 

29 Türbe Esenlik Köyü Dinsel Türbe 

30 Havuzlu Yapılar Mollakent Köyü Sivil Mim. Taşınmaz 

Örneği 

31 Havuz Esenlik Köyü Kültürel Havuz 

32 Şehitlik Merkez (Kültür Şehitlikler Şehitlik 

Mahallesi) 

33 Aslanpaşa Şehitlik Bulanık Şehitlikler Şehitlik 

34 Erentepe şehitliği Erentepe Beldesi Şehitlikler Şehitlik 

35 Mezarlık ve Hüyük Erentepe Beldesi Arkeolojik Sit Höyük ve 

Mezarlık 

36 Doğantepe Höyük (1. 

derece arkeolojil sit) 

Doğantepe Köyü Arkeolojik Sit Höyük 

184

37 Üç Farklı Alanda Elmakaya Bel. Karaköse Arkeolojik Sit Mezarlık 

Bulunan Mezar Alanları Mevkii 

38 Mırza Bey ve Kaleleri Bulanık Askeri Kale 


39 Malazgirt Kalesi Malazgirt Askeri Kale 

40 Tıkızlı Kalesi Malazgirt Askeri Kale 

41 Kız Köprüsü Malazgirt Kültürel Köprü 

42 Hanım Köprüsü Malazgirt Kültürel Köprü 

43 Alyar Urartu Mezarı Malazgirt Mezarlıklar Mezar 

44 Dolabaş Höyüğü Dolabaş Köyü Arkeolojik Sit Höyük 

45 Bostankale Höyüğü Bostankale Köyü Arkeolojik Sit Höyük 

46 Kült Alanı Bostankay Köyü Arkeolojik Sit Arkeolojik 

Sit 

47 Konakkuran Höyüğü Konakkuran Bel. Arkeolojik Sit Höyük 

48 Malazgirt Anıtı Malazgirt Arkeolojik Sit Arkeolojik 

Sit 

49 Tarihi Mezarlık (2. Oğuzhan Köyü Arkeolojik Sit Mezarlık 

derece arkeolojil sit) 

50 Mezarlık (2. derece Oğuzhan Köyü Arkeolojik Sit Mezarlık 

arkeolojil sit) 

51 Kale Bostankaya Arkeolojik Sit Arkeolojik 

Sit 

52 Tarihi Sit Alanı Malazgirt-Ahlat arası Tarihi Sit Tarihi Sit 

(1071 Malazgirt 

Meydan Savaşının 

Yapıldığı Yer) 

53 Kentsel Sit Alanı Malazgirt Kalesi ve 

Çevresi 

Kentsel Sit Kale ve 

Çecresi 

54 Kapı Kalıntısı Karakaya Köyü Kalıntılar Kapı 

Kalıntısı 

55 Alpaslan Camii ve 

Haziresi 

Mengüçgazi Mah. Dini Cami ve 

Hazire 


56 Varto Şehitliği Varto Şehitlikler Şehitlik 

57 Kayalıdere Urartu 

Yerleşim Sit Alanı 

Kayalıdere Köyü Arkeolojik Sit Arkeolojik 

Sit 

Kayalıdere Kalesi 


58 Yönüren Köyü Camii Korkut Camii Dinsel 

Kaynak: İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü-2009 

MUŞ İLİ TESCİLİ YAPILMAYAN KÜLTÜR VARLIKLARI 

1- Tepebağı Höyüğü Ağaçlık Köyü Hürriyet Mah. 

2- Mercimekkale Tümlüsü 

3- Özdilek Köyü Höyüğü 

4- Toprakkale Höyüğü 

5- Palas Höyüğü ((2 adet) 

185

6- Çamlıtepe Çiftlik Höyüğü 

7- Aşağıyongali Köyü Höyüğü 

8- Evran Höyüğü 

9- Karabey Köyü Höyüğü 

10- Konukbekler Köyü Höyüğü 

11- Şeyhbirim Köyü Höyöğü 

12- Çukurbağ Civarı Havaalanı karşısı (2 adet) 

13- Muratgören Köyü Höyüğü 

14- Elçiler Köyü Höyüğü ve Yılanlı Kale 

15- Kepenek Köyü Tümlüs ve Kale 

16- Koç Köy Höyüğü 

17- Kazana ve Karakale Arası Tümülüs ( 2 adet) 

18- Erentepe Beldesi Höyüğü (2 adet) 

19- Arakonak Köyü Höyüğü 

20- Eğirmenç Köyü Höyüğü 

21- Yaygın kardeşler Köyü Höyüğü 

22- Örenkent Köyü Höyüğü (2 adet) 

23- Üçtepe Gümüşpınar Köyü arası Höyüğü (2 adet) 

24- Malazgirt Kazgöz Civarı Höyüğü 

25- Bulanık Mescitli Köyü Höyüğü (2 adet) 

26- Bulanık Örenkent Köyü Höyüğü (2 adet) 

27- Bulanık Eskiyol Köyü Höyüğü 

28- Bulanık Kungarlı Köyü Höyüğü 

29- Varto Küçüktepe Köyü Höyüğü 

30- Varto Buzlugöze Köyü Höyüğü 

31- Varto Diktepe Köyü Höyüğü 

32- Varto Koçyatağı Köyü Höyüğü 

33- Varto kayalıkale Örenyeri 

34- Varto Hazırbaba Tepesi, Hamurpet Gölü Civarı 

35- Varto Tepe Köyü Höyüğü 

36- Varto Özkonak Köyü Höyüğü 

37- Varto Çaylar Küçüktepe Köyü Höyüğü 

38- Varto Çaylar Hırsız Kalesi Tepesi 

39- Varto Çaylar Sivritepe Hıdrellez Kutlama yeri 

40- Yücetepe Köyü Kilisesi 

ESKİ MUŞ EVLERİ GENEL YAPISI 

Eski Muş evleri taştan ve kerpiçten yapılmış olup tek veya iki katlı olarak inşa 

edilmiştir. Odalarda mutlaka yüklük vardır. Salonda ya da evin büyük odasında 

şömine bulunur. Oturma odalarına sedirler konulur. Her evin mutlaka kileri vardır. Evler 

yapılırken uzun ve soğuk kış şartlarına dayanaklık açısından duvarlar 70-80 cm. 

kalınlığında yapılır. Duvar boyunun yarısında ‘areğan’ denilen hatiller kullanılır. Dam 

kısmı, kalın areğanların üst üste konularak ve aralarındaki boşluğunda meşe çeperiyle 

doldurulması, akabinde bunların üstünün de önce çamur sonrada toprak ile örtülmesi ile 

yapılır. 

186

Şekil 45. Eski Muş Evleri 

Geleneksel Muş evleri, genellikle büyük bir salon ve salona açılan oda kapıları 

şeklinde planlanmıştır. iki katlı evlerde, salondan üst katlara tahta merdiven bırakılarak 

bağlantı yapılır. Banyo ihtiyacı, büyük bir kayanın içinin oyulması sonucunda oluşturulan 

yapay bir holde karşılanır. Kapı girişlerine mihrabi bir görüntü hakim olup kapı, ya dış 

duvarla bitişik ya da biraz daha içeridedir.Süslemelerde genellikle tuğla kullanılmıştır. 

Pencereler geniş ve ışığı bol alacak şekilde yapılmıştır. 

Pencere üstlerinde Osmanlı Mimarisinde görülen ay-yıldız işlemesi sıkça 


Bu evlerin çoğunda bahçe 

yoktur. Direkt olarak cadde ile 

bağlantılıdır. 

Bu evlerin yanında köşk diye 

tanınan büyükçe evlerde yapılmış olup 

bunların mimari halk tipi evlere 

benzemekle birlikte salonları ve odaları 

daha da büyük olup genelde iki katlıdır. 

Günümüzde bu evler yıkılmaya 

yüz tutmuş; gelişen teknik yapılara 

yenilmiştir. Bu evlerden bir kaçına 

şehir merkezinde rastlamak 

mümkündür. 

Anadolu’nun fethini izleyen yıllarda 

zamanla Türkleşen Muş’un eski 

yerleşim düzeni ve sokak dokusu esas 

itibari ile tipik bir Türk kenti havasını 

yansıtır. 

187

Diğer yörelerimizde olduğu gibi buradaki konut mimarisinin oluşumunda da temel 

etki milletimizin örf ve adetlerinden kaynaklanan hayat tarzı ve ihtiyaçlarıdır. Şekil 

46. Eski Muş Evleri 

Bölgedeki diğer illerin yerleşimlerindekine benzeyen sokak dokusu içinde yer alan 

evler, genellikle havşu (avlu) gerisinde yükselen iki katlı (dubleks) kuruluşlardan ibarettir. 

Eski Muş evleri genel plan şemaları itibarı ile diğer şehirlerdeki (Doğu ve Güney 

Doğu) evlerle paralellikler ortaya koymakla birlikte mekan isimlendirmelerinde yer yer 

farklılıklar göstermektedir. 

Sokakla bağlantılı cümle kapısı ile geçilen havşunun (avlu) bir yanında 

tandırlık, erzak deposu ve çardak görevi gören ağaç altı oturmalıklar yer alır, bir çoğunda 

ise bunlarla birlikte ahır da mevcuttur. 

Evlerin cephesi, pencereler ve zaman, zaman üst kat çıkmasını taşıyan konsollar, kat 

ayırımını vurgulayan kornişler, ahşap balkon ve balkon kemerleri ile hareketlendirilmiştir. 

Yapıların üzerlerini örten yapı malzemesi o dönemin iklim şartlarına göre yapılan düz, 

toprak damlardır. Evlerin temel yapı malzemesi kerpiçtir. Ahşap malzeme ise içeride, 

tavanlarda (taşıyıcılar), dolaplarda, kapı, pencere ve dışarıda ise balkonlarda kullanılmıştır. 

Süslemelerde ise kerpiçlerin, dış cephede duvarlara değişik dizilmeleri ile yer 

verilmeye çalışılmış estetik ve sade bir görünümü vardır. Pencere kenarları, dışarıdan 

Selçuklu öğesi taşıyan, kültürümüzün önemli unsurlarından birini; miğfer kubbe anlayışını 

ortaya koyar, bakıldığında miğfer görünümü bariz bir şekilde kendini gösterir. 

Pencerelerde cumba yerine önem verilerek yapılan, genelde sade olan korkuluklar 

kullanılmıştır. 

Evlerinin giriş kapılarının her iki yanını süsleyen iki sütunçe üzerine çiçeklik nişleri vardır. 

Kapılar çift kanatlı olup genelde metal ağırlıklı yapılmıştır. Kapılar sade görünümlü kapı tokmakları 

yada kilit bağlantıları ile yapı malzemesini tamamlar. Kapıların içeri açılan kısmında girişi sağlayan 

bir basamak yüksekliğinde seki bulunur. İçeride alt kat, genelde mutfak, banyo, tuvalet ve zahire 

odası ile birlikte merdiven boşluğunu oluşturan antrelerden oluşur. Yukarı çıkıldığında, esasen 

geleneksel Türk konutunda yer alan sofa ile aynı amacı taşıyan ve alt kattan uzanan ahşap 

merdivenle çıkılan bu ilk ve evin en geniş 

kısmını oluşturan mekanlar, cepheye 

bakan daha çok sohbet amacıyla kullanılan 

büyük salonlardır. Bu salonlarda ahşap 

veya taştan, pencere önlerinde sedirler 

bulunmaktadır. üst katta yer alan bütün 

mekanlar (odalar), bu salon etrafında 

sıralanır. Misafir 

odası olarak adlandırılan ve büyük 

salonun etrafında ön cepheye bakan 

bazen birden fazla olan, evin en güzel 

eşyalarını içerisinde de barındıran yada 

diğer odalara göre daha gösterişli olan 

bu odalar, misafir ağırlama, sohbet 

etme amaçlı yapılmıştır. 

188


Evlerde mekanları bir birine bağlayan kapılar basit ve gösterişsizdir. Çok büyük bir 

çoğunluğu tek kanatlı olan kapıların hemen hemen hiç birinde süsleme yoktur. Bütün 

kapılar eşikli ve demir mandallı kapı kolu sistemi ile yapılmıştır. Kapı boyutları, 

bulundukları konuma ve fonksiyonlara göre değişik ölçüler vermektedir. 

Genelde her oda da küçük ahşap dolaplar (gömme) ve büyük çift kanatlı, 

çekmeceli yataklıklar mevcuttur. 

Evlerin duvar kalınlığı (dolgu duvarlar) 60-70 cm’dir. Bu yüzden mekan içerisinden 

bakıldığında pencereler loş bir hava verir. 

Mekan içerisine açılan pencere yapıda kullanılmaz, evin tavan kısımları kaplamasız, 

olduğu gibi bırakılır, taşıyıcılar kendini 

gösterir. Döşemeler ise zeminde (alt katta) sıkıştırılmış killi toprak veya düzgün sal taşları 

ile; üstlerde ise ahşap malzeme ile kaplanır. Her odanın pencere önünde yüksekliği 30-50 

cm, genişliği 50-90 cm arasında değişen sedirler mevcuttur. Ahşap veya kerpiçten oturma 

yeri olarak düzenlenen sedirler pencere önlerine bitişik yapılırlar. 

Mutfaklar, evin önemli ve geniş yerlerinden biridir. İçerisinde ocak (niş şeklinde) 

diğer adıyla şömine bulunur. (Bazı yapılarda yoktur.) Yemek odasının hemen altında 

bulunduğundan mutfaktan yemek odasına, yiyecek ve içecekler asansörvari bir makara 

sistemiyle duvar içerisindeki boşluktan çıkarılır ve indirilir. 


Banyoda, çol denilen günümüz küvetini andıran suyun mekan içerisinde etrafa 

sıçramasını engelleyen köşeye yapılmış ayrı ve açık bir kısım bulunur, büyük banyo 

kazanları her yerde olduğu gibi burada da kullanılır. 

189

Evin iç duvarlarının tamamında sıva olarak saman, keçi kılı, sönmüş kireç karışımı 

kullanılır. Sonradan üzerine badana yapılarak duvar yüzeyi tamamlanır. 

Şekil 49. Eski Muş Evlerinde Kapı Girişi 

Sonuç olarak bu evler haremlik-selamlık diye ayrılmasa bile, bunun fiilen 

uygulandığı görülür. Bütün bunlara binaen kendi kendine yeten o dönemdeki kapalı 

ekonominin etkisi burada da gözlenir. 

ÖRF VE ADETLER 

GELENEKLER 

Muş ve çevresinin sosyal hayatında geleneksel yapı hakimiyeti sürmektedir. Tarihe 

bakıldığında Türk Devlet geleneğinin en köklü ve en belirgin yapısı olan aşiret unsuru 

özelliğini halen korumaktadır. Zira Türk devletleri Tarihinde, aileler birleşip obaları; 

obalar birleşip aşiretleri; aşiretler birleşip oymakları; oymaklar birleşip beylikleri; beylikler 

birleşip devletler oluşturuyorlardı. Bu noktadan hareketle töreler inançla birleşip önemli bir 

konuma gelmiş özellikle köylerimizde bu hayat biçimi sosyal yapıyı güçlendiren bir faktör 

olarak karşımıza çıkar. 

DOĞUM TÖRENLERİ 

Muşlular esasen kalıplaşmış ve eskiden beri devam ede gelen birçok merasimleriyle 

kendi gelenek ve göreneklerini devam ettirmektedirler. Doğum törenleri de modern tıbbın 

hayatımıza girmesiyle unutulmaya yüz tutmuştur. 

Doğuma Hazırlık: 

Doğumun olacağı ev büyük bir temizlik yapılarak hazırlanılır. Güzel kokularla evin 

havası değiştirilir. Anne adayı yıkanır ve yeni elbiseler giydirilir. Göbek annesi (Çocuğun 

göbeğini kesen) denilen çok çocuklu anneler ve tecrübeli nineler davet edilir. Komşuların 

hazırlamış olduğu çörek ve yemekler, gelen misafirlere ikram edilir. 

Doğum zamanı yaklaştığında evin yeme içme ihtiyaçları genellikle komşular 

tarafından karşılanır. Sofra hazırlanarak anne adayının evine getirilir. Bu durum doğum 

gerçekleştikten sonra yedi gün boyunca devam eder. 

190

Doğum müddetinden kırk gün sonra ya da kırkı çıktıktan sonra baba, yeni doğan 

bebekle birlikte eşini kayınpederine götürür. Belli bir süre geçtikten sonra ya kendisi ya da 

kayınpeder tarafından eşi ve çocuğu geri getirilir. 

Doğum Sonrası Törenler 

Ad Verme: 

Çocuğun doğumunu müteakip 3-7 gün içerisinde özellikle baba (damat) tarafının 

büyükleri ve anne (gelin) tarafının büyükleri, bebeğe isim verilmesi için davet edilirler. 

Büyüklere danışılmadan ve onay alınmadan büyüklerden herhangi birinin adının bebeğe 

verilmesi hoş karşılanmaz. 

Bebeğe isim verilirken, kundaklı bebek kucağa alınır. Sağ kulağa ezan, sol kulağa 

tekbir okunarak bebeğin ağzına kızılcık ya da içinde şeker eritilerek hazırlanan sudan 

verilir. Bu merasimin sonunda çocuğa ismi verilir. Doğan her çocuk için maddi durumları 

iyi olan ailelerce ‘Hakika’ denilen kurbanlar, fakir ailelere dağıtılmak amacıyla kesilir. 

Ayrıca yakın komşular yemeğe çağrılır. 

Beşik: 

Bebek dünyaya geldikten 40 gün sonra anne ayağa kalkarak evin dışına çıkar. 

Loğusa annenin, anası kız kardeşi babasını evlerine gönderme amacı ile bu merasim 

düzenlenir. Kırkıncı günde eve yakın komşular ve akrabalar davet edilir. Her davetli 

yanında çocuk için giyim, beşik aksesuarları çeşitli hediyeler getirirler. Bu hediyeler 

arasında nazar boncuğu mutlaka bulunur. Getirilen bu hediyeler, önceden hazırlanmış 

beşiğe ya da yastığa iliştirilir ve hayır duada bulunulur. 

Misafirlerin gitmesinden sonra yaşlı ve saygın bir bayan tarafından (genelde loğusa 

annenin kayınvalidesidir) bir leğende ‘Kırk Suyu’ hazırlanır. Çocuğun saçını kesmekle 

görevli kişice çocuğun saçı kesilir ve çocuk yıkanmaya alınır. Tas veya büyükçe bir tahta 

kaşıkla su, ‘Kırk Suyu’ndan dua ve niyazlarla alınıp çocuğun başına dökülür ve annesinin 

ziynet eşyalarının batırılmış olduğu ılık suda yıkanır. Daha sonra yıkama işini yapan hanım 

tarafından bir defa sallanır ve kurulanıp pudralanarak giydirilir ve kundaklanır. 

Bebeğin tıraşındaki saçı toplanarak tartılır. Bu saçın ağırlığınca altın, gümüş ya da 

para, tıraşı yapana verilir. Zengin aileler de adak kurbanı keserek etini yedi yoksul aileye 

dağıtırlar. Bebeğin saçı ise yeni bir beze sarılıp saklanır. 

Sünnet Merasimi: 

Eğer bebek erkek ise, masraflarını üzerine alan bir yakının kirveliği eşliğinde 

sünnet ettirilir. Sünnet zamanı bebek ya bir haftalık iken ya da yedi yaşına kadar 

bekletilebilir. Kirve olanın bütün ailesi de sünnet olan çocuğun ailesinin kirvesi sayılır ve 

yeni bir yakınlığın doğmasına sebebiyet verir. Bu gelenek karşımıza çok eskilerde yaşanan 

‘Putlaç’ geleneğinin uzantısı olarak çıkar. (Putlaç, kirvelik geleneğinde kirvenin ailesi ile 

çocuğun ailesi arasında, - İslam’dan gelen bir hüküm olmamasına rağmen- kız alıp 

vermeme ve kirveliğin akrabalık derecesine vardırılmasıdır.) 

Diş Hediği: 

İlimizde çocuğun ileride hangi mesleği seçeceğini belirlemek amacıyla veya 

gurbette bulunan çocuğun hal ve durumunun nasıl ya da ne şekilde olduğunu anlamak için 

uygulanan bir takım pratik ve yorumlara dayalı fal şeklidir. 

Çocuk ilk dişini çıkardığında yakın akrabalarının katılımıyla ‘Diş Hediği’ adı 

verilen küçük bir merasim de çocuğun önüne her birisini ayrı mesleği temsil eden bıçak, 

191

kalem, kitap, bilezik, ekmek gibi nesneler bırakılır. Çocuk bunlardan hangisine uzanır ve 

alırsa ileride o mesleği seçeceğine inanılır. 

Eğer çocuğun diş çıkardığının farkına ilk annesi varır ve bir büyüğe sürpriz yaparsa 

çocuğun dişlerini gören ilk kişinin de çocuğa hediye alması usulden de olsa gerekli hale 

gelir. 

EVLENME GELENEĞİ: 

İlimizde ataerkil aile düzeni hakimdir. Bu nedenle geleneksel olan görücü usulü ile 

evlenme Orta Asya’dan gelen bir yaşam biçimi olarak karşımıza çıkar. 

Bilindiği üzere Dede Korkut Destanlarından Bamsi Beyrek, evlendirilmek 

istendiğinde babası, Kanlı Koca’ya evleneceği kızın vasıflarını ve bu vasıflar 

doğrultusunda evleneceğini, kızı görmeye bu şekilde gidebileceklerini ifade etmiştir. Hatta, 

günümüzde izleri yavaş yavaş silinmeye başlayan Beşik Kertmesi olayının benzerine de 

Dede Korkut Destanlarından Bamsi Beyrek hikayesinde rastlıyoruz. 

Kız Görme (Bakma): 

Kız görmeye (bakmaya) erkek tarafının büyükleri karar verir. Aracılara müracaat 

edilir. Kız tarafına yakın (genellikle akraba) birinin vasıtasıyla ya haber gönderilir ya da 

beraber görücü gidilir. 

Görücü gidenler, kızın ev içerisindeki hal ve hareketlerini, güzelliğini gözlerler. 

Kızdan, el ve ev işlerindeki becerilerini görmek amacıyla işlediği nakışları göstermesi 

istenir. Usulen su istenir. Su verirken gelişine, yürüyüşüne; suyu verirken duruşuna dikkat 

edilir. Kız da bu konularda dikkatli ve eğitimlidir. Suyu ikram ederken elini göğsüne koyar 

ve saygıyla hafifçe tebessüm eder. Bunu bardağı geri alırken de yeniler. Bu hareketler, 

kızın aile terbiyesi ve inceliği açısından önemli göstergeler olarak kabul edilir. Görücüye 

gelen misafirler giderken yine gelin adayının ayakkabılarını nasıl önlerine koyduğuna 

dikkat ederler. 

Kız İsteme ve El Öpme: 

Bu konu iki aile arasında ortaklaşa tespit edilir. Genellikle Perşembe günleri kız 

istemeye gidilir. Günümüzde hafta sonları da ‘kız istemeye’ dahil edilmiştir. Erkek tarafı 

yakın akraba ve komşularının ileri gelenleri ile birlikte erkekli kadınlı yatsı namazından 

sonra kız evine giderler. 

Erkekler ayrı bir odada toplanırlar. Yapılan ikramlar özellikle kabul edilmeyip önce 

hal hatır sorularak erkek tarafının en yaşlı olanı söze başlar. 

- Efendim siz bize buraya neden geldiğimizi hiç sormadınız? 

Kızın velisi biraz sıkılgandır. Hoş geldiniz, sefa getirdiniz. Misafire niçin geldiniz 

diye sormak bizim gelenek ve göreneklerimizde yeri yoktur, ayrıca bunu sormak bize 

düşmez. 

- Eh o halde biz buraya niçin geldiğimizi açıklayalım: Biz buraya Allah’ın emri 

Peygamberin kavli ile kızınız .......’yi oğlumuz .........’e istemeye geldik. Kulun 

192

takdirinden çok Takdir-i Huda önemlidir. Rızayı-i Bariye itaat etmek gerekir. Hz. 

Peygamberimiz ‘evlenin’ diye buyurmuşlardır. Bu sünnette uymak muteberdir. 

İcap etmesi durumunda diğer misafirlerde söze karışırlar. Neticede kızın babası 

kendi ev halkının ve kızının görüşünü de aldıktan sonra ve uygun görülmüşse şunları 

söyler: “Misafirler siz hoş geldiniz, sefa geldiniz. Siz böyle uygun görüyorsanız ben de; bir 

kızdır size kurban ettim. Allah mutlu ve hayırlı etsin” diyerek rızasını bildirir. 

Bunun üzerine erkek tarafının en genci kız tarafının en büyüğünden başlayarak 

ellerini öper. Bu törene ‘el öpme’ denir. 

Bu arada hazırda bekletilen fakat başta kabul edilmeyen ikramlar yeniden talep 

edilir ve koyu bir sohbet ortamı sağlanmış olunur. 

Kadınları bulunduğu odaya da haber salınır. Erkeğin annesi, babası veya bacısı gelin 

adayına söz yüzüğünü takarlar. Çeşitli ikramlardan sonra erkekler arasında gelin adayı 

tarafına istenen hediyeler konuşulmaya başlanır. Bu hediyeler genelde at, silah,takı ve 

başlık parası kararlaştırılır. Bazı yörelerimizde başlık parasına”Süt Hakkı” denir. Bu 

adetler günümüzde unutulmaya yüz tutmasına rağmen az da olsa bazı köyler de bu adetler 

halen sürmektedir. 

Şerbet İçme: 

Nişan törenine yörede ‘şerbet İçme’ denilmektedir. Bu tören genellikle Pazar 

günleri yapılır. Erkek tarafı, eş-dost dolaşarak ya da koçurgan (davet edici) vasıtasıyla 

tören duyurulur. Şerbet İçme töreni kızın evinde yapılır. Erkek evinden en az iki kadın 

şerbet ezmek ve dağıtmak üzere sabah erkenden kız evine gider. Erkek evinden getirilen 

şeker, suda eritilir ve şerbet renklensin diye içine kızılcık şekeri katılır. Şerbet ikramı 

sırasında biri misafirlere kuru, diğeri ise ıslak havlu tutarlar. 

Erkek tarafının davetlileri öğleye kadar törene katılırlar. Misafirler, erkeğin babası 

ve mahallenin hocası tarafından karşılanır. Şerbet, gümüş kupalarda ikram edilir. 

Erkeklerin töreni bitince, kadınlarınki başlar. Tören gece yarısına kadar sürer. Kadınlar, 

önce erkek tarafının evinde toplanırlar. Sonra topluca kız evine giderler. Burada önce 

eğlence faslı başlar; kadınlar bir ağızdan oyun havaları söyleyip def çalarlar. Bu şenlik 

vakit ilerledikçe nişan yapılacak yere doğru kayar. Erkek tarafının eşya sandığı odanın 

ortasına konulur. Sandık açılır, içindekiler teker teker gelen kadınlara gösterilir. Takılar 

gelin adayına takılır. Buradaki tören böylece sürer gider. 

Sabah kız tarafı bir sürahi şerbetle nişan yüzüğünü erkek evine yollar. Damat adayı 

nişan yüzüğünü parmağına takar ve yüzüğü getiren kadına şerbet ve bahşiş verir. Nişanla 

düğün arasında geçen her ayda ‘Pay Töreni’ (Gelin Görme) yapılır. Erkek evi, bir tepsi 

kurabiye, baklava, tatlı, elbise, bilezik, terlik gibi hediyeler gönderir. 

Güveyi Giydirme: 

Düğün genellikle çarşambadan başlar. Davetlilerin öğleyin güveyin evinde 

toplanmalarıyla ‘Güvey Tıraşı’na başlanır. Berber tıraşa başlayınca sesi güzel olanlar 

yanık türküler okurlar. Berber bahşiş almak için ‘ustura kesmiyor’ diye birkaç kez durur. 

Tatmin edici bahşişini aldıktan sonra tıraşa devam eder. 

193

Tıraştan sonra damadı giydirme işlemine başlanır. ‘Damatlık’ elbiseler, güveyin 

başı üzerinde üç kez dolaştırılarak tek tek giydirilir. Güveye elbiseleri sağdıçlar giydirir. 

Güveyin iki sağdıcı olur. Bunlardan biri evli, diğeri ise bekar olur. Damatlık 

giydirildikten sonra sağdıçlardan biri damadın sağ koluna girerek gelen davetlilerin 

önünde saygı gösterisi olarak durulur ve ilk önce aile büyükleri olmak üzere büyük 

olanlarının elleri öptürülür. Bu törenin ardından topluca yemek yenilir. 

Gece Düğünü: 

Gece düğünü, yatsı namazından sonra başlar. Misafirler hep beraber çalıp 

eğlenirler. Eğlence aracı genellikle davul–zurnadır. Bu arada damadın sağdıçlarının yerine 

oturmak isteyen ya da sağdıçların iyi hizmet etmediklerini gören davetlilerden biri, 

çarşıdan bolca yemiş alarak döner ve sağdıçlara şöyle der: “Bu yemişleri şimdi 

dağıtacağım. Ya bedelini ödersiniz, yada biriniz yerinden kalkar, sağdıç ben olurum.” 

Yemişler dağıtılır. Sağdıçlar da bedelini öderler. Yemişi çarşıdan alıp getiren kişi düğünü 

terk eder. Eğer sağdıçlar yemişin karşılığını ödememişler ise biri yemişi getirene yerini 

bırakmak zorunda kalır. Ama yerini bırakma çok büyük bir hakaret olarak kabul 

edildiğinden, yeri terk etmektense neyse bedel ödenir. 

Kına: 

Gelinin baba evinden ayrılışın ilk işaret kına yakmak törenidir. Gece düğün 

sürerken kına töreni yapılır. Düğün evindeki davetlilerden kadınlı erkekli bir bölümü kız 

evine gider. Erkekler ve kadınlar ayrı odalarda eğlenirler. Kadınlar, götürdükleri çerezleri 

misafirlere dağıttıktan sonra bir tepsi içinde kına getirilir. Tepsinin çevresi mumlar ile 

donatılarak ortaya konur. Gelinin ellerine ve ayaklarına kına yakılır. Kına yakılırken 

gelinin annesi tarafından hediye olarak gelinin kınalı eline altın bırakılır. Bu arada yanık 

türküler, maniler... okunur. 

Bu türkülerin en yaygını evden ayrılan kızın annesine hitaben söylediği “Hıneyi 

Getir Ane”dır: 

Hıneyi getir ane 

Parmağı batır ane 

Bu gece mısafıram 

Al koynan yatır ane 

Maydanoz bağladılar 

Ciğerim dağladılar 

Men şoförü almazdım 

Başıma bağladılar 

Kalede var çeperler 

Çepere su seperler 

Uzak yoldan geleni 

Terli terli öperler 

194

Bu türküler okunurken gelin ağlar, erkek tarafı ise güler. Misafirlere de kına 

dağıtıldıktan sonra eğlenceler kınacılar düğün evine yani erkek tarafının evine döner. 

Bunlardan ‘yenge’ denilen üç bekar kız gelinin yanında kalır. Uyuyanların eteklerini 

birbirine dikmek, uykuda iken birbirinin yüzünü boyamak gibi eğlenceler gece boyu 

yapılır. 

Damadın kınası, düğün evinde yapılır. Kına tabağı içindeki mumlar yakılır ve evin 

genç kızlarınca içeriye getirilir. Biraz eğlenildikten sonra damadın sağ elinin serçe 

parmağına kına sürülerek bağlanır. Davetliler de parmaklarına kına sürerler. Her iki kına 

töreninde de çalgıcılara bolca bahşiş verilir. Damadın yakınları gece düğün evinde sabaha 

kadar eğlenme için kalırlar. 

Gelin Götürme: 

Sabahın erken saatlerinde düğün alayı kız evine gider. Kız evinde kapı genellikle 

kapalı tutulur. Kapının açılmayacağını, açılabilmesi için taleplerini şöyle dile getirir: “ya 

tabanca, ya para isterim, vermezseniz kapıyı açmam”. İstedikleri ya temin edilir ya ad 

gönlü hoş edilerek kapı açtırılır. 

Gelin hazır olunca bir koluna damadın sağdıçlarından biri, diğer koluna ise kızın 

kardeşlerinden biri girerek gelin yavaş yavaş baba evinden çıkarılır. Gelin bütün ailesi ile 

helalleşip vedalaşır. Anne ve baba kızlarına, “iyi bir gelin olasın, kaynananın sözünden 

dışarı çıkmayasın. Yoksa emeğimizi ve sütümüzü helal etmeyiz” derler. 

Gelin alayının dönüşü mutlaka farklı yoldan olmalıdır. Alay, yolda bahşiş almak 

isteyenlerce kurulan barikatlarla sık sık karşılaşır. Düğün alayından önce gelinin aynası, 

çeyiz sandığı, yatağı ve diğer eşyaları gider. Yol boyunca testi kıranlara, su dökenlere de 

bahşiş verilir. 

Damat sağdıçlardan biri ile dama çıkarak gelini bekler. Gelin attan ya da arabadan 

inerken başına çerez, bozuk para serpilir. Paralar bereket getirir inancıyla orada 

bulunanlarca paylaşılır. Yemişler de “ağbat başan, (darısı başına)” denerek gençlere 

yedirilir. Kapının girişinde gelinin avucuna bal sürülür. Oda bu balı kapının üst eşiğine 

sürer. Bu adet ile gelinin-kaynana ilişkinin tatlı olacağına inanılır. Bereket getirsin diye su 

dolu küp hızla yere çarpılarak kırılır. Gelin odasına alındıktan sonra damat ile bir süre baş 

başa kalır. Damat gelinin duvağını açarak “Yüz Görümü” hediyesini takar ve sağdıçlarca 

gezmeye götürülür. Komşular gelin görmeye gelirler. 

Yatsı namazından sonra damat, sağdıçlarınca odasına götürülür. Damat iki rekat 

namaz kılar. Damadın ablası kardeşi ile gelinini el ele tutuşturur: “bunu sana teslim ettim. 

Seni de Allah’a teslim ettim” diye nasihatte bulunur. Güvey ile gelin baş başa bırakılır. 

Gelin yüz görümlüğünü almadan damatla konuşmaz. 

Sabah namazından çıkılınca sağdıçlar gelerek damadı evden alır, hamama 

götürürler. Gelin ise gerdekten üç gün sonra hamama götürülür. Sağdıçlar hamamdan sonra 

birer gün arayla yemek verirler. Pazar günü de damat sağdıçları yemeğe çağırır ve 

hediyeler verilir. 

Muş’ta, evlenme çağına gelen kız, kısmetinin bağlı olduğuna inanır. Eğer bu kız, 

arka arkaya üç çarşamba bir oklava alıp ata biner gibi bacağı arasına alarak minareye çıkar 

195

ve şerefeden üç kere “Kırnavır, adetiz batsın, it babaliler” diye devir yaparsa o kızın 

kısmeti hemen açılırmış ve istemeye gelirlermiş. Bu gelenekte, genç kızların oklavaya at 

gibi binmeleri eski Türk din adamı görevi üslenen “Kam veya Saman”ın ayin sırasında 

kullandıkları sembolik tahta ata benzemektedir ki harekette de göğe doğru bir çıkış olması 

da dikkat çekicidir. 

Ayrıca, kısmeti kapalı kızların, kısmetinin açılması için hiç kullanılmamış bir 

kilidin, kilitlenerek kilidin Cuma namazından ilk çıkan kişiye açtırılması ile kısmetinin 

açılacağına inanırlar. 

Muş ilinde ve çevresindeki aşiretlerde, ölenin ardından acıları dile getiren ağıtlar 

dökülür. Ağıtçılar ölenin hayatta iken yaptığı iyilikleri terennüm eder. Yas tutma haftalarca 

sürer. Yas sırasında ölü evi badana edilmez, hamama gidilmez, kına yakılmaz, takı 

takılmaz bu şekilde yas da olduğu belirtilir. 

Ölen kardeşin eşini alma veya ölen gelinin kız kardeşi ile evlenme ile öleninin 

ruhunun rahat edeceğine, huzur bulacağına inanılır. 

YEREL ETKİNLİKLER : 

ETKİNLİK ADI 

: Nevroz Bayramı 

DÜZENLEYEN KURULUŞ : İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü 

ETKİNLİK TARİHİ : 21 Mart 


: Varto’nun Düşman İşgalinden Kurtuluşu 

DÜZENLEYEN KURULUŞ : Varto Kaymakamlığı- Belediye Başkanlığı 

ETKİNLİK TARİHİ : 31 Mart 


: Muş Lale Festivali 

DÜZENLEYEN KURULUŞ : Muş Valiliği – Belediye Başkanlığı 

ETKİNLİK TARİHİ : 29-30 Nisan 


: Muş’un Kurtuluşu 

DÜZENLEYEN KURULUŞ : Muş Valiliği – Belediye Başkanlığı 

ETKİNLİK TARİHİ : 30 Nisan 


: Hıdrellez Şenlikleri 

DÜZENLEYEN KURULUŞ : İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü 

ETKİNLİK TARİHİ : 6 Mayıs 


: Varto Koğ Şenlikleri 

DÜZENLEYEN KURULUŞ : Belediye Başkanlığı 

ETKİNLİK TARİHİ : 18-20 Temmuz 


: Malazgirt Anma Törenleri 

DÜZENLEYEN KURULUŞ : Malazgirt Kaymakamlığı – Belediye Başkanlığı 

ETKİNLİK TARİHİ : 25-26 Ağustos 


: Turizm Haftası 

DÜZENLEYEN KURULUŞ: İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü 

196

ETKİNLİK TARİHİ 

: 15-22 Nisan 


: Kütüphane Haftası 

DÜZENLEYEN KURULUŞ: İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü 

ETKİNLİK TARİHİ : Mart ayının son haftası 

HALK İNANIŞLARI 

HIDIR NEBİ – HIDIR İLYAS (HIDRELLEZ) 

Nisan ayının yirmi ikinci gecesi Hıdır Nebi, Hıdır İlyas’ın geleceğine inanılır. Gece 

yağan yağmur damlaları temiz kablara alınır. Bu su şifa niyetine içilir. Hastalara da verilir. 

VARTİVAR 

Temmuz ayının onbeşinci günüdür. Bugün yazın en sıcak günüdür. Köylerde 

toplanan halk koyun sürüsünün bulunduğu beriye giderler. O gün koyun ile kuzunun 

birbirinden ayrılır. Koyunlar ayrı bir sürü kuzular da ayrı bir sürü olur. Kuzuların 

bakıcısına Berivan denir. 

Yazın sıcağına işaret bir tekerleme şöyledir: 

Keçel karganın sözü olsa 

Vartivarde kar yağar. 

Ay Tutulması : 

Bölgenin diğer illerinde olduğu gibi Muş’ta da, Ay tutulduğu zaman aynen eski 

Türk inancında olduğu gibi havaya silahla ateş edilir. Teneke davul çalınıp gürültü 

çıkarılır. Ay’ın kendisini yutan ejderden kurtarılacağına inanılır. 

Yine ayın ilk halini gören kişi hemen yanında kimse yoksa gözünü kapatıp dilek 

tutar. Eğer yanında biri varsa o kişiye bakar ve o kişinin sonraki günlerde uğurlu olacağına 

inanır ve o günlerin güzel, bereketli geçeceği kanaatine varılır. İslam’dan sonra Ay’ı ilk 

gören kişinin Peygamberimize salavat getirme geleneği de eklenmiştir. 

Eski Türklerde gökte her insanın bir yıldızı olduğuna inanılırdı. Gökte yıldız 

kayması olduğu zaman birinin öleceği düşünülürdü. Bu inanış ilimizde halen geçerliliğini 

korumaktadır. 

İslam’dan önceki devirlerde Natüralist inancında olan Türklerde, Güneş ve Ay ile 

ilgili kötü ruhlar mücadeleye kalkışırlar. Bazen bu kötü ruhlar Ay ve Güneşi yakalayıp 

karanlık dünyasına sürüklerler. 

Yine İslam’dan önceki devirlerden kalan ve şu anda hurafe ve batıl olarak kabul 

ettiğimiz inançlardan biri de ay tutulduğu zaman Ay’ı ejderin ya da canavarın (Asya 

Motifidir) yutmaya çalıştığıdır. Ay’ı ejderden kurtarmak için bağırıp çağırma, davul çalma 

veya değişik şekillerde gürültüler çıkarma Şamanizm’den gelen bir inanıştır. Muş ilinde 

sıkça rastlanılmaktadır. 

197

Kara Çarşamba: 

Tunceli - Bingöl - Erzincan çevresinde ve Muş’un dağ köylerinde ‘Kara Çarşamba’ 

olarak kabul edilen ve mart ayının ilk çarşamba günü erkekler alınlarına ‘kara bir leke’ ya 

da ‘is’ sürerek ırmak ve derelere girerek bu karaları temizlerler ve bu ara suya karşı dua ve 

niyazda bulunurlar. Ayrıca yabani gül ağacı veya esnek ağaçların uçları kesilir. Bu uçlar, 

daire şekli verilmek amacıyla birbirine yaklaştırılır. Hastalıklı olanlar bu daireden 

geçirilirken ‘Kurt Kafasının’ ağzını bağlayıp, “kurtulmamıza sebep olduğun o günün 

hürmetine hastamıza şifa ver, bu günün hatırına da sürülerimize dokunma” diye niyazda 

bulunulur. Günümüzde de ilimizin merkeze yakın köylerinde bile sürülere dadanmaması 

için ‘kurt ağzını bağlama’ geleneği devam etmektedir. Bu gelenek ister istemez bize 

‘Ergenekon Destanında’ yaşanan hadiseleri çağrıştırır. 

İslam dinin kabulünden sonra bu gelenek değişik şekillerde karşımıza çıkmaktadır. 

Bunlardan biri şudur: Peygamber Efendimize yapılan eziyetlerden kurtuluşunu kutlama 

maksadıyla halkın bir araya gelmesi, dua ve niyazlarda bulunmasıyla anılır. Bu gün de 

Şubatın son, Mart ayının ilk haftası arasındaki Çarşamba gününde evlerde çokça sevilen 

yemekler yapılıp bir kısmı fakirlere dağıtılarak Peygamber Efendimizin ‘Nefsin için neyi 

çok istersen başkalarına da ondan iste’ Hadis-i Şerifinin gereği yerine getirilir. 

Geleneğe göre bu hafta Şubat ayının son Çarşamba’sından başlayıp Mart ayının ilk 

haftasına kadar devam eder. 

Bu haftada Peygamberlere Allah tarafından bazı belalar verildiğine inanılır. Hz. 

Eyyüb’ün bu hafta içinde vücudunun yaralandığına inanılır. 

Bu hafta içerisinde evlerde bol, bol tatlılar yapılır. Fakirlere ve komşulara dağıtılır. 

Bazen birkaç aile bir araya gelerek bu haftayı, oklava beraber geçirirler. Burada “Nefsin 

için istediğini başkası içinde iste” düsturuyla yapılan her yemek ve tatlı dağıtılır. 

Son Çarşamba kurtuluş Çarşamba’sıdır. Bu hafta içinde bazı evlerde Kur’an 

okunur. İlahiler söylenir. Bazen de Mevlit okutulur. 

Ziyaret Ağacı: 

Ağaca bez bağlama geleneği, bütün tarihçilerin ittifakla ortaya koydukları Şaman 

İnancının direk yansımasıdır. Şöyle ki; Şamanizm’de iyi ruhların tutulan dilek ve 

temennileri ulaşması gereken yere ulaştırmasına dayanır. İslam’ın kabulünden sonra da 

yoğun bir şekilde ilimizde görülmektedir. 

Sagu (Sadu - Ağıt - Yas): 

Mezarın etrafında yedi defa dönülerek yapılan bir çeşit yas gösterisidir. Şamanizm 

de ayinleri yapan din adamlarınca yapılır. Ölüyü kötü ruhlardan uzak tutma amacı taşır. 

Günümüzde de geleneksel olduğu için özellikle yaşlılar tarafından (unutulmaya yüz 

tutmuştur) uygulanırlığı vardır. Ancak ölünün arkasından vızıldanarak ve sağa sola 

sallanarak yapılan Yasa, ‘Sadu’ denilip yas tutan kadınlar arasında yoğun bir şekilde 

uygulanır. 

198

Kampos (Alkız, Alkarısı) İnancı: 

Doğum sırasında ve sonrasında gerek ana gerekse çocuk için en büyük tehlike 

olarak kabul edilir. “Kampos” adıyla isimlendirilen Alkarısı ya da Alkız Zıviztan (Loğusa) 

ve yeni doğmuş çocuklara musallat olan bu kötü ruh bazen de evde, tarlada, bağda, 

bahçede tek başına iken uyumakta olan kişilerin üzerine ağırlığı ile çöker. Bu şekilde 

şahsın korkup çarpılmasına dayalı bir takım hastalıkları verdiğine veya kişiyi boğmak 

suretiyle öldürüleceğine inanılır. Kampos geceyi ve karanlık alemi sever. 

Kampos’un fiziki yapısı ile ilgili olarak birbirini tutmayan tasvirler ve buna bağlı 

inançlar da mevcuttur. Kampos’un bazen papağı (börk) olan iri-yarı bir insan, bazen kara 

bir kediye benzediği, bazen de yüzü tarif edilemeyecek şekilde tüylü küçük bir yaratığı 

andırdığı ifade edilir. 

Kişiye zarar vermek için gelen bu meçhul yaratığın çıkardığı hırıltıyı henüz uyku 

haline geçmemiş kişiler duyduğu halde hiçbir harekette bulamaz. Böyle durumlarda kişinin 

kanının çekildiği, damarlarının kuruduğu söylenir. 

Kampos’tan korunmanın yolu, onun korktuğu, iğne gibi demirden imal edilmiş bir 

eşyayı üzerinde bulundurmaktır. 

Yörede Kampos tarafından verildiğine inanılan hastalıkların tedavisi için ocaklara 

ve muhtelif ziyaret yerlerine gidilir. ski Türklerde bu tür hastalıklar Kamların aracılığıyla 

tedavi edilirdi. 

Yöremizde Kampos’un (Alkız-Alkarısı) ağıl, samanlık, su kenarları ve ıssız yerleri 

kendisine mesken tuttuğuna; korktuğu şeylerden olan iğneyle esir alındığında ise çok 

bereketli kabul edilen eli ile o aileye ölene kadar hizmet ettiğine inanılır. 

Dağ, Ata ve Ağaç Kültürü: 

Eski Türk’lerin ölen büyüklerini kutsallaştırmak için yüksek dağ tepelerine 

gömdüklerini, ulu dağların tepelerinin de aynı şekilde kutsallaştırıldığı, atalarına ait 

mezarları bu mekanlarda yapıldığı, gökyüzüne yakın kabul edilişi ve uzaktan mavi renkte 

görünmelerinden ötürü kutsal mekanlar olarak nitelendirildikleri anlaşılmaktadır. Kaldı ki 

Altay dağlarında rastlanılan kurganların çoğunun yüksek dağlarda bulunuş sebebinin bu 

olduğu bilinmektedir. 

Bu inanışların Anadolu’da da aynı şekilde yaşandığını görmekteyiz. İslamın 

etkisiyle eski Şamanist inanışlarındaki ulu dağlar ve üzerindeki Ata Ruhlarının yerini, 

aynı dileklerin yapıldığı Evliyaların ve Yatırların ruhu almıştır. 

İşte, ilimizin Varto ilçesinde dağ kültürü ile ata kültürünü andıran “Koçkar Baba” 

adı verilen ve adına törenler yapılıp dualar okunan bir ‘Ziyaret Tepesi’ mevcuttur. 

Koçkar Baba ya da Köşker Baba Ziyaretinde, çevredeki bütün halkı bayramlık 

elbiselerini giyer, yiyeceklerini hazırlar tepeye çıkarlar. Burada Kurbanlar kesilir, çeşit 

199

çeşit yemekler yapılır, gönüllerdeki dileklerin tutması için Evliyanın yattığına inandıkları 

(Ata ruhu) mezar taşına dualar yapılıp ve öperek dile getirdiklerini, dağdan aşağıya, 

düzlüğe indiklerinde at koşturup eğlendiklerini ve bu arada davul sesine benzeyen sesler 

işitildiğini, halkında bunun “Koçkar – Köşker Baba tarafından çalındığına inanılır. 

Koçkar ya da Köşker Baba, bazı kaynaklarda 786’da Varto’ya Oğuz Boylarından 

Akkoyunlu Oymak Başı olarak geldiği ve burayı yurt tuttuğu, vefatı ile birlikte de Bingöl 

dağlarının üzerinde yüksek bir tepenin üzerine defnedildiğidir. 

Çelim Çelim Çemçecük: 

Milletimizin sosyal yaşamında su ve yağmur; hayat ve bereketin kaynağı olarak 

kabul edilir. Su ve yağmur kutsaldır. Bunun ifadesi de onu bugün de Müslüman Türklerin 

hayatında ‘rahmet’ sıfatı ile anılmasıdır. Sadece Muş’ta değil ülkemizin her yerinde 

‘yağmur yağıyor’ yerine ‘Rahmet Yağıyor’ denilmektedir. Çünkü Yağmurun Allah’ın bir 

lütfü olduğu inancı hakimdir. 

Yağmur duası ile ilgili törenler eskiden olduğu gibi bugün de bütün Türk asıllı 

kavim ve boylarda bazı ufak değişikliklerle devam etmektedir. 

Yağmur yağması için başvurulan inançların içinde özellikle en önemli 

geleneklerden biri; Muş ilinde de ve çocuk oyunu niteliğinde olan ‘Çelim Çelim 

Çemçecük’ gösterisi ve bu hususta söylenen ilahi ve maniler şeklinde kendini gösterir. 

Çelim Çelim Çemçecük ya da Çemçegelin, çubuk halindeki tahta parçalarını bir 

araya getirip üzerine çeşitli bez parçaları ile süsleyerek gelin haline getirilen bir nevi 

tot(büyüklerde yaparlar) kapı kapı dolaştırıp hem yağmur yağması için maniler söyler ve 

kendilerine de bir şeyler isterler. (Bu gelenek kurak geçen yaz aylarında yağmurun 

yağması için başvurulan bir halk inanışıdır.) 

Kapı kapı dolaştırılan bu bebek, her evin kapısı açıldıktan sonra evin reisi 

tarafından karşılanır. Evin reisi yağmur yağması dileğiyle önce bebeğin üzerine su döker, 

çocuklara da şeker verir. 

Bebeği taşıyan çocuk grubu hep bir ağızdan şu tekerlemeyi söylerler: 

Çelim çelim çemçecük 

Çemçecüğe ne gele 

İneklere ot gele 

Bızavlara süt gele 

Tarlada çamur tabakta hamur 

Ver Allah’ım ver bir sürü yağmur 

Çıngır çıngır çıngır tas 

Birini kaldır birini bas 

Anber oğlu hastadır 

Kekliği kafestedir 


Ali binmiş atına 

Sürmüş göğün katına 

Gökte ne var bir hurma 

Dalları burma burma 

Onu yiyen hacılar hak yoluna durmuşlar 

Tarlada çamur tabakta hamur 

Ver Allah’ım ver bir sürü yağmur. 

Muş Yöresine Ait Bazı İnanışlar: 

- İki bayram arasında düğün yapılmaz ve nikah kıyılmaz. 

- Akşamları tırnak kesilmez. 

- Aluç meyvesinin bol olduğu yıl kış, uzun ve çetin geçer. 

FOLKLOR 

Milli kültürün ayrılmaz bir parçası olan Muş Folkloru yöre insanının iç dünyasını, 

neşesini, yaşantısını, üzüntüsünü, geleneklerini, tabiat olayları karşısındaki tavırlarını 

geçmişten günümüze günümüzden geleceğe taşır. 

MAHALLİ OYUNLAR 

Muş ve çevresindeki mahalli oyunlar geleneklerin yaşama tarzının bir parçasıdır. 

Şekil 50. Folklör Ekibinin Oynadığı Halk Oyunları 

201

Bu oyunlarda Doğu Anadolu Bölgesinin özellileri görülür. 

Şekil 51. Muş Yöresininde Oynanan Halk Oyunları 

Muş’un başlıca mahalli oyunları; Aşırme, Ağırbar, Keçiki, Ayşoki, Koçeri, Zeyno, Botani, 

Dendikbade, Gerandi, Yalkuşta ve Mendo gibi oyunlardır. 

ÇOCUK OYUNLARI: 

Muş ve çevresinde çocukların sıkça oynadıkları oyunların başında ‘Dudduhel’, 

‘Ebe Oyunu’, ‘Holoç’, ‘Moza (Cız)’, ‘Dellur Ağaç’ gelir. Bu oyunlarda yine kökü eskilere 

dayanan oyunlar olup teknolojinin gelişmesi ile birlikte çocuklar tarafından artık oynanmaz 

ve unutulur olmuştur. Oyunlar yardımlaşma, kaynaşma, birlikte hareket etme, disiplin gibi 

davranışları kazandırma amacına yöneliktir. 

Dudduhel: 

Bir ekip oyunudur. Üçer yada dörderli oynanır. Her ekibin yaklaşık 10 metre 

uzunluğunda bir oyun çizgisi vardır. Her ekip kendi çizgisine üç taş diker. Oyuna başlayan 

ekibin oyuncuları karşı ekibin taşlarını yıkmak için ikişer taş atarlar. Dikilen taşların birini 

yıkan oyuncu bir taş daha atmaya hak kazanır. Atılan taşların yıkılan taşlara değmemesi bir 

kuraldır, atılan taş yerdeki taşa değerse o taş yeniden dikilir. Eğer dikili taşların üçü de 

yıkılırsa, taşları yıkan tarafın oyuncuları diğerinin sırtına biner; karşı tarafın çizgisine kadar 

götürülme hakkını kazanır. Dikilen taşlar düşürülemezse taş atma sırası diğer ekibe geçer. 

Oyuncular her atış sırasında duduhel hel hel diye bağırırlar. 

Ebe Oyunu: 

Çocuklardan biri ebe olur. Seçtiği bir canlı ya da cansız herhangi bir nesneyi ad 

vermeden, bazı özellikleri ile belirterek anlatmaya çalışır. Oyuna katılanlardan hangisi 

tarifi yapılan varlığı bilirse, ebe elindeki kamçıyı ona verir. Diğerleri kaçışırlar. Kamçıyı 

eline alan yakalayabildiği oyunculara rasgele vurmaya başlar. Bu kovalamaca ebenin 

‘Şahin’ diye bağırmasına kadar sürer. Kamçıyı elinde tutan oyuncu kamçıyı ebeye 

202

vermeden yakalanırsa bu defa yakalayan kamçılamaya başlar. Buda bir fırsatını bulup 

kamçıyı ebeye verinceye kadar sürer. 

Holoç: 

Beş ya da yedi kişilik takımlarla ve sopa ile oynanır. Önce oyun alanında bir çukur 

kazılır. Çukurun iki ya da üç metre uzağına bir taş konur. Buna “Moza” denir. Kurayla bir 

ebe seçilir. Ebe mozayı, sopa ile iterek çukura doğru sürükler. Diğer oyuncular buna engel 

olmaya çalışırlar. Sopalarıyla (sopalara ‘degenek’ denir) mozaya hızla vurarak 

uzaklaştırmak isterler. Ebenin sopasıyla diğer oyunculara dokunmaması kuraldır. Ebenin 

sopası diğer oyunculardan birine değerse ‘holoç’ olur. 

Moza (Cız) : 

Holoç oyunundaki moza (taş) burada oyunun konusudur. Üç ya da beş kişi ile 

oynanır. Lap denen ele sığacak kadar düz taşlarla oynanan bir çizgi oyunudur. 25-30 cm 

çapında bir daire çizilir. Ortasına ‘moza’ denilen yuvarlağa yakın taş bırakılır. Altı yedi 

metre uzaklığa bir metrelik çizgi çizilir. Her oyuncu sırayla çizgiden attıkları laplarla 

mozayı dairenin içerisinden çıkarmaya çalışırlar. Mozayı daireden çıkaran oyuncu her 

vuruşta yeniden oynanmaya hak kazanır. Belirlenen oyun sahasının dışına çıkana kadar 

oyun devam eder. Oyun, puanlama sistemi ile oynanır. Bu durum sıradaki oyuncu 

bitinceye kadar yada sıkılıp pes edinceye kadar devam eder. 

Dellur Ağaç: 

Çelik çomak oyununun aynı olmakla birlikte İlimizde değişik şekilde oynanan 

versiyonu da vardır.Şöyle ki : iki, dört yada altı kişi ile oynanan bir oyundur. Dört beş 

metre çapında büyükçe bir daire çizilir dairenin tam ortasına küçük bir çukur açılır, 

yumruk büyüklüğündeki çukurun üzerine Dellur denilen küçük sopa bırakılır ve degenek 

denilen uzun sopa çukurun içine sokularak destek alındıktan sonra yuvarlağın ortasındaki 

oyuncu tarafından yuvarlağın dışında uzağa fırlatmaya çalışır delluru (küçük sopayı) 

havada iken yakalayan rakip oyuncu direk oyunu başlatmaya hak kazanır eğer 

yakalayamamışsa delluru düştüğü yerden alarak ötedeki büyük dairenin içerisine atıp denk 

getirmeye çalışır. Dairenin içerisindeki oyuncu da rakip tarafından atılan delluru dairenin 

içine sokmamak için degeneğiyle (çomağıyla) hamle yapar bu oyun dellur daireye 

sokulana yada ebe delluru havada yakalayana kadar aynı kişilerce devam ettirilir. 

Unutulmaya yüz tutmuş olan bu oyun tarzının kurallarıyla şu anda Avrupa da oynanan 

beyzbola benzemesi dikkate şayandır. 

Rız : 

İki kişi tarafından oynanır. Her oyuncunun üç tane küçük taşı vardır. Yere önce bir 

kare çizilir. Kare içerisine artı yapılır. Her iki oyuncunun taşları çizgilerin kesiştiği yerlere 

karışık olarak bırakılır. Oyuncular sırasıyla hamle yaparlar. Oyunda öncelikle üç taşını 

aynı hizaya getiren oyuncu oyunun galibidir. Esas olan üç taşı aynı hizaya rakibinden önce 

getirmek olduğundan öncelikle rakibin hamle yapması önlenmelidir. 


TÜRKÜLER 

Muş ve çevresinin ezgilerinde Doğu Anadolu Bölgesi halk müziğinin özellikleri 

görülür. Söylenen türkülerde yöre insanının yaşam biçimi acıları, sevgileri, tabiatla olan 

bağları, işgal yıllarının çilesi ve yurt sevgisi dile gelir. Muş ve çevresinde ilki 1944 de 

Muzaffer SARISÖZEN başkanlığında Bedii YÖNETKEN ve teknisyen Rıza 

YETİŞEN’den kurulu ekipçe, ikincisi ise 1961’de Mustafa GECEYATMAZ, Fikret 

OTYAM ve teknisyen Mücahit KÜÇÜKBARANDAN oluşan ekipçe olmak üzere iki 

resmi derleme yapılmıştır. 

Başlıcaları Şunlardır: 

Muş Ovası 

Kaynak Kişi : Dürüye Keskin, Fikri İbiş 

Derleyen : Muzaffer Sarısözen 

Notaya Alan : Muzaffer Sarısözen 

TRT Repertuarı No’su : 287 

Güllü Hamamın Üstüyem 

Kaynak Kişi : Dürüye Keskin, 




Havada Bulut Yok 




TRT Repertuarı No’su : 

Kalenin Bedenleri 


Derleyen : Mustafa Geceyatmaz 

Notaya Alan : Mustafa Geceyatmaz 

TRT Repertuarı No’su : 1229 

Değirmenin Bendine 

Kaynak Kişi : Muazzez Turung 




204

Evleri Var Hane Hane 

Kaynak Kişi : Fikri İbiş 




Garşıda Gıza Gurban 

Kaynak Kişi : Fazlı Oğuzhan 

Derleyen : Fazlı Oğuzhan 

Notaya Alan : Durmuş Yazıcıoğlu 


Şirazdır 

Kaynak Kişi : Dürüye Keskin 

Derleyen : Mehmet Ciğer 

Dağlarda Meşelerde 

Kaynak Kişi : Dürüye Keskin 




Ve Muşun Etrafında Atlı Gezerim, Kıneyi Getir Ane, Oy Nayim Nayim, Atım Atım 

Kır Atım, Mektebin Bacaları, Kırtakomda Bir Kuş Var, Kız Anan Kaynanam Ola, Ah Le 

Yaman Oğlane, Ezanda Yer, Muşumuz Dört Bucaktır, Mendolo, Anam Anam gibi 

türküler Muş ve çevresinin başlıca ezgileridir. 

MAHALLİ YEMEKLER 

Muş Köftesi (Hafta Direği): 

Yağsız et, iki yada üç kez makineden geçirilir ve dövülür. Köftelik bulgurla iyice 

yoğrulur. Yoğrulan bu malzemeden bir tutam avuç içine alınır ve iyice sıkılır, Top haline 

getirilir, ortasından oyulur ve daha önce hazırlanmış kıyma, soğan, ceviz içi ve pirinç 

karışımı iç bu oyuğa konarak tekrar kapatılır. Tuzlu suda 20-30 dakika pişirildikten sonra 

tabaklara konur, üzerine tereyağı dökülerek servis yapılır. 

Hez Dolması: 

Yağlı kıyma pirinç ile iyice yoğrulur. Haşlanmış lahana yapraklarına sarılarak 

tencereye sıra ile dizilir. Tencereye sumak suyu ilave edilir. İyice piştikten sonra servis 

yapılır. 

205

Domatesli Lahana Dolması (Kırçikli kelem Dolması): 

Yağlı kıyma bulgurla iyice yoğrulur. Haşlanmış lahana yapraklarına sarılır. 

Tencereye, bir sıra dolma bir sıra da domates ve biber karışımı serilir ve ateşe verilir. 

Piştikten sora üzerine biberli yağ dökülerek servis yapılır. 

Çorti: 

Lahana yaprakları ufak ufak doğranır ve maydanoz, reyhan, soğan ve çeşitli 

baharatlardan oluşan karışımla birlikte küpe doldurulur. Ekşi olması için de küpe bir 

miktar nohut ve hamur atılır. Kışlıktır. Kuru yemeklerin yanında yenildiği gibi içine dövme 

yada kemikli et katılıp pişirilerek de yenilebilir. 

Keşkek: 

Nohut ve den (kabuğu alınmış buğday, dövme) taneleri suda iyice haşlanır. 

Önceden pişirilmiş etle birlikte toz biber, haşlanmış nohut ve den katılır. Bir süre daha 

pişirilir. Ufak ufak doğranmış kuru soğan serpilerek servis yapılır. 

G.2. Turizm Çeşitleri 

İlimizde dinsel, kültürel, arkeolojik turizmin yanı sıra yayla, kamp ve kış turizmi 

çeşitleri gibi birçok zenginliğe sahiptir. 

CAMİLER 

1- Ulu Cami 

İNANÇ TURİZMİ 

Muş’ta, Alaeddin Bey ve Hacı Şeref camilerinin batısındadır. Moloz taştandır. 

Kitabesizdir. Avlusunda yatan Şeyh Muhammed-i Mağribi tarafından 979’da yaptırıldığı 

rivayet edilmektedir. Mimari özelliklerinden XIV. yy’ın ikinci yarısına tarihlenen cami, 

dikdörtgen planlıdır. Ana mekan, ortada kubbe, yanlarda beşik tonoz örtülüdür. Mihrap 

sadedir, kuzeyinde kesme taştan üç kubbeli son cemaat yeri vardır. Kesme taştan sade taç 

kapı sivri kemerli niş içindedir. Batı duvarı dışında öbür duvarlarda ikişer pencere vardır. 

Minaresi,depremden zarar görmüş olup, aslına sadık kalınarak 1968 ve 1972 yıllarında 

onarım görmüştür. 

2- Hacı Şeref Camii 

Bir Selçuklu yapısı olan çok yıkık durumda Arslanlı Han’ın içindedir. Mimari 

özelliklerinden XVII yy’la tarihlenmektedir. Bir son dönem Osmanlı yapısıdır. 

Ana mekanı kare planlıdır. Ana mekan ortada büyük yanlarda basık kubbelerle 

örtülmüştür. Sade mihrabı yuvarlak kemerli ve niş biçimindedir. Sonradan eklenen son 

cemaat ahlat taşından 1997 yılında eklenmiştir. Sivri kemeri niş biçiminde taç kapı kesme 

taştandır. 1318’de yapıldığı anlaşılmaktadır. Bu yapı Abdulhamit Han tarafından 

yaptırılmıştır. 

206

Şekil 52. Hacı Şeref Camiinin Genel Görünüşü 

207

3- Alaaddin Bey (Paşa) Camii 

XVIII yy. başlarında şehrin valisi Alaaddin Bey tarafından 

yaptırılmıştır. Ana mekanı kare planlıdır ve dokuz neflidir. Orta büyük ve yanlarda küçük 

kubbelerle örtülüdür. Orta nefte yer alan mihrabı sutunçeler ve bitki motifleriyle bezelidir. 

Taç kapının yanlarında kabartma kandil motifleri vardır. Minaresi iki renkli kesme taştan 

yapılıdır. Kare kaideli silindir gövdelidir. Gövdenin ortasında iç içe geçmiş çınar ağacını 

andırır bitkisel motiflerden bir kuşak oluşturulmuştur. 

Şekil 53. Alaaddin Bey Camii Genel Görünüşü 

208

Şekil 54. Cümle Giriş Kapısı Kitabesi 

Şekil 55. Alaaddin Bey Çeşmesi Kitabesi 

Alaeddin Bey Camii külliyesi içindedir. Kitabesinde Eşref Bey tarafından 

yaptırıldığı yazılıdır. Cami ile aynı tarihte yaptırılmıştır 

4- Bulanık Mollakent Camisi 

Bulanık ilçesinin Mollakent köyündedir. Bir Selçuklu yapısıdır. Şeyh İbrahim 

tarafından 1290’da yaptırılmıştır Ahlat taşındandır. Dört kubbeli üç pencerelidir. 

5- Bulanık Esenlik Camisi 

Bulanık ilçesinin Esenlik Köyündedir. Bir Selçuklu eseridir. Şeyh Abdulmelik 

tarafından 1194’te yaptırılmıştır. Ahlat taşındandır. Tek kubbeli, dört pencereli, iki kapılı 

bir yapıdır. Kubbesinde ayrıca dört küçük pencere yer almaktadır. 

209

Şekil 56.Esenlik Camisinin Dış Görünüşü 

MEDRESELER 

Mollakent Medresesi 

Bulanık ilçesinin Mollakent Köyündedir. Bir Selçuklu Eseridir. Ahlat taşından 

yapılmıştır. Şeyh İbrahim tarafından 1321’ de yaptırılmıştır. İki büyük odası birde salonu 

vardır. Her odada üçer kitaplık penceresi bulunmaktadır. Muş’un günümüze ulaşamayan 

yalnızca tarihi kayıtlarda adı geçen diğer yapıları Mahmut Paşa, Murat Paşa ve Alaaddin 

Paşa medreseleridir. 

Şekil 57.Mollakent Medresesi 

210

KİLİSELER 

1- Arak Manastırı (Kilisesi) 

Karaçavuş Dağlarının doğu doğrultusunda şimdi yayla olarak kullanılan zirvenin 

üzerinde kuruludur. Manastıra ismini veren Arak (Kepenek) Köyü ise zirvenin 

eteklerindedir. Arak: Farsça’da şarap anlamına gelmektedir. Köyün eskiden üzüm 

ambarının olduğu ve üzüm şırası çıkarılan bir yer olduğu bilinmektedir. 

Manastır dağ üzerinde geniş düzlük üzerinde geniş bir düzlükte kuruludur. 200 – 

250 metre ilerisinde büyük bir Çan Kulesi mevcuttur. Manastırın işçilik ve malzemesinde 

Roma Üslubu göze çarpar. Bir rivayete göre Roma - Sasani mücadelesine sahne olan ve 

400 yıl boyunca Sasani hakimiyeti altında kalan (M.S.226-624) bölgede, Sasanilerin iyi 

niyet ve güç gösterisi olarak bu manastırı Romalı mimar ve ustalara yaptırıp hediye ettiği 

yönündedir. Bu rivayet kuvvetle muhtemeldir. Zira bölge üzerinde hak iddiasında bulunan 

ve Anadolu topraklarında hiçbir zaman derebeylikten öteye geçmemiş, gelen hakim 

güçlerin emri altında yaşamış, Selçuklu ve Osmanlı dönemlerinde rahatlığın ve insanca 

yaşamanın doruğuna ulaşmış, Osmanlı döneminde Millet-i Sadıka olarak anılan ve yine 

dış güçlerin (günümüzde olduğu gibi) etkisi ve oyunları ile kullanılan bu azınlık son 

dönemde Osmanlıyı arkadan vurarak özellikle Doğu Bölgesinde büyük katliam ve yıkımlar 

da bulunmuştur. Bilindiği üzere bu azınlık, Hıristiyanlığın iki büyük mezhebi olan 

Protestan ve Ortodokslarca kabul görmeyen Gregoryan Mezhebine mensubudurlar. Bunun 

gereği olarak büyük yapılar kurulmasına izin verilmediğinden Arak ve Çengilli Manastırı 

gibi eserler ortaya koyamayacakları ortadadır. Gregoryan Mezhebinin şimdiye kadar bu 

bölgede hakim değil kullanılan ve aşağılanan bir yapıya sahip olması onların ancak küçük 

kilisecikler bu azınlıkça Selçuklu ve Osmanlı döneminde Müslüman tebaayla 

yaşadıklarından ilimizin bazı köylerinde halen ayakta durmaktadır. 

Şekil 58. Arak Kilisesi 

211

Ancak Arak manastırının bu azınlığın art niyetli komitalarınca kullanıldığı 

doğrudur. Dış güçlerin vaatlerine kanarak katliamlara başlayan komitacıların 

merkezlerinden biri olarak Arak Manastırının bölgede vahşetiyle ünlenen Muşlu Komitacı 

Ermeni Symbat’ın mesken tuttuğu ve eğitim verdiği yerdir. 

2-Meryem Ana Kilisesi: 

Muş İl Merkezinde Minare mahallesindedir. Kesin tarihi bilinmemektedir. 

Şekil 59. Meryem Ana Kilisesi 

3-Çanlı Kilise(Surpgarabet Manastırı): 

Muş İlinde bu gün sadece birkaç kalıntısı bulunan kiliselerden, Çengilli (Çanlı) 

Kilisesi hakkında Evliya Çelebi Seyahatnamesinde şu şekilde bahsetmektedir. 


Şekil 60. Çanlı Kilise 

Bu kilise bütün çeşitli milletler arasında meşhur olup, yılda bir kere nice yüz bin 

adam toplanarak yedi gün yedi gece çadır ve otağlar kurulup alış verişler olunur, yük 

bozulup bağlanılıp kervan Revan tarafına yol alır. Burada Van Vezir ile Bitlis Hanının ve 

Atak Beyinin müsellemleri hazır olup tüccar ve diğer mahlukları muhafaza ederler. Van 

vilayeti sınırına daha yakın olduğundan Van veziri daha çok asker getirip ziyade baç alır. 

Muş sahrasının kuzeyinde sık bir ormanlıkta, bağ ve bostan içinde iki adet göğe 

baş uzatmış heybetli, kubbeli bir kilisedir. Dört yanlarında yüzlerce patrik ve papaz odaları 

vardır. İmaretinden günde nice bin sahan yemekler yapılır. Yortu günlerinde 145 sığır ve 

50 somar buğday pişirilip misafirlerine dağıtırlar. Misafire o kadar riayet ederler ki şira ve 

hurma yedirip her gece nice yüz diba inci ve sırmalı gecelikler serip hizmet ederler. Ama 

her sene gelen adamlardan bolca mal tahsil ederler. Ve bütün Kafiristana papazları gidip 

Tafrengistandan bile adamlar tahsil ederler. 

213

Ayrıca Başlıca büyük kiliseler şunlardır: 

1- Van yakınında üç kilise, 2- Nahçıvan yakınında yedi kilise, 3- Van yakınında Verk 

Kilisesi, 4- Nemse Çasalının (Avusturya imparatorunun) payıtahtı olan (Beç) (Viyana) da 

İstefan Kilisesi, 5- Macaristanda Tise nehrine bir konak yakın Kaşs Kilisesi, 6- Kudüs-u 

Şerif yakınında Hz. İsa’nın doğdu Beytillahım Kasabasındaki büyük kilise, 7- Kudüs-u 

Şerifte bütün Hıristiyanların ibadetgahları olan Kamame Büyük kilisesidir. 

Çanlı (Çengilli) Kilise’den başka ilimizde bilinen ve halen kalıntıları mevcut diğer 

kiliseler ise; 

-Kepenek Köyündeki Arak Kilisesi 

-Kırköy Beldesindeki Sirong Kilisesi 

-Muş Merkezde Meryem Ana Kilisesi’dir. 

Beyaz Kilise: 

Şekil 61. Kilisenin Batı Cephesinden Görünüşü 

Muş ile Bitlis İl sınırlarının hemen hemen ortasında yer alan bu tarihi şah eser 

hakkında çok kesin bilgiler olmamakla birlikte rivayetlere göre kilise zamanın keşişi 

tarafından çok büyük insan gücü kullanılarak birkaç yılda bitirilmiştir. 

Kilisenin yapımında kullanılan taşların yüzlerce kilometre uzaklıktan elden ele 

taşındığı rivayet edilmektedir. Kilisenin etrafında ayrıca 366 odanın yaptırıldığı 

söylenmektedir. Bu söylemi doğrular nitelikte şu anda yıkılmış bulunan çok sayıda odanın 

varlığından söz edilebilir. 

214

Şekil 62. Beyaz Kilisenin Yandan Görünüşü 

Kilise yer itibariyle vadiye hakim bir yerde inşa edilmiş olup etrafında çok eski 

yerleşimlerin olduğu rivayet edilmektedir. Kilisenin tarihinin tam olarak tespit edilebilmesi 

için gerekli arkeolojik çalışmaların yapılması gerekmektedir. 

HANLAR, HAMAMLAR VE ÇEŞMELER 

Şekil 63. Hamam Girişi 

Yıldızlı Han 

Muş şehir merkezinde yukarı çarşıdadır. 1307’de Miralay Seyfi Bey tarafından 

yapılmıştır. İki katlı olarak yapılmıştır. Alta kattı kesme taştan, üst katı Selçuklu mimari 

yapısına uygun olarak kerpiçten yapılmıştır. 613 metre kare üzerin kurulan hanın birinci 

katında emanethaneler, kuyumcular, manifaturacılar, bakırcılar ve gümüşçüler çalışırdı. 

215

İkinci kat ise otel olarak kullanılmıştır. Her iki katta toplam 52 dükkan olan han1916 Rus 

İşgalinde tamamen tahrip edilmiştir. İpek yolu üzerinde olan Erzurum-Muş-Bitlis 

güzergahı takip edilmiştir. 

Şekil 64. Yıldızlı Hanın Önden Görünüşü 

Aslanlı Han: 

Muş’un bir Selçuklu yapısı olan Aslanlı Handan Günümüze çok az şey kalmıştır. 

Bu hana ait gücü ifade eden aslan heykeli halen Vali Konağı bahçesindedir. 

Şekil 65. Aslanlı Hanın Aslan Figürleri 

216

Değirmenler: 

İlimizde son yıllara kadar oldukça revaçta olan su değirmenleri ve buğday dövme 

(yarma) yerlerinin yerini teknolojik gelişmelere paralel olarak yeni aletler alsa da bazı 

yerler de hala kullanılmaktadır. 

Şekil 66 Buğdayın Öğütülmeden Önce Elenmesi 

Şekil. 67 Buğdayın Dövüldüğü Yer (Coni) 

217

Şekil 68.Malazgirt İlçesinde aktif durumda bulunan su değirmeni 

TÜRBE VE YATIRLAR 

Kesik Baş 

Hacı Şeref Camisi’nin avlusundadır Hazireden günümüze cami duvarına bitişik 2 mezar 

kal-mıştır. Bu me-zarlarda yakın geçmişte ona-rılmıştır. Ke-sikbaş Haziresi caminin doğu 

duvarına bitişik dış cephede yer almaktadır. Mezarların sanduka kısmı ve şahideleri 

mozaikli beton ile yenilenmiştir. Orijinal yapım malzemesi ve şahideleri kayıp olmuştur. 

Mevcut mezar yapısı dikdörtgen prizma konumunda 

Şekil 69. Kesikbaş Türbesi 

218

yerden 80-120 cm yüksekliğinde, üzeri demir kafes ile çevrili dış cephesi Ahlat taşı ile 

kaplıdır. Rivayete göre bu zat savaşta başı gövdesinden ayrılmış olmasına rağmen kopan 

başını koltuğunun altına alarak savaşmayı sürdürmüş, daha sonra bugünkü mezarının 

bulunduğu yere gelerek şehit olmuştur. 

İbrahim Samidi (Zerzemi) 

Alaaddin Bey (Paşa) hamamının karşısındaki bahçededir. Arabistan’dan geldiği 

rivayet edilmektedir. Taş binanın altındadır, türbe dikdörtgen planlı arka arkaya iki odadan 

oluşmaktadır. 

Şekil 70. İbrahim Samidi Türbesi 

1. odanın girişi kuzeyden olup kıble duvarında bir mihrap mevcuttur mihrabın 

doğusunda sandukanın bulunduğu esas türbeye geçişi sağlayan kapı vardır. Bu mezar ve 

türbeye ait moloz ve kesme taş yapı tam orijinal görünmektedir. Sandukanın içi küçük bir 

odacık şeklinde boş bir mekandır ve buraya sandukanın doğu batısında girilmektedir. 

Türbenin yapımı Selçuklu Türk mezar mimarisini hatırlatmaktadır. Akıtlarda görülen iç içe 

odalar ve bu odalardan birinde gömü yerinin bulunması bir benzerlik teşkil etmektedir. 

Ayrıca kara mescit kısmı kümbetlerin üst kısmı, kümbetlerin mumyalı kısmını 

hatırlatmaktadır. Sanduka içerisindeki küçük odacık insanların bu mekanda bu mezar 

sahibinin ruhu ile irtibat kurmak amacını izhar anlamını taşımaktadır ki bu özelliği ile 

İslam öncesi inanışların izlerini taşıdığı kanaatini uyandırmıştır. Bu türbede yöre insanları 

ruhi bozukluklara, çeşitli sıkıntılara ve sıtma hastalıklarına karşı şifa için dua 

etmektedirler. Hastalar haftanın Çarşamba günleri getirilerek bir müddet sanduka 

içerisindeki küçük odacıkta bekletildikten sonra alıp götürülmektedir. Bu işlem üç 

Çarşamba günü üst üste tekrarlandıktan sonra hastaların sağlıklarına kavuştuklarına 

inanılmaktadır. 

219

Şeyh Muhammed-i Mağribi 

Şekil 71. Şeyh Mağrib-i Türbesi 

Ulu Caminin avlusundadır. Şeyh Muhammed-i Mağribininde İbrahim Samidi gibi 

Arap kökenli olduğu ve Ulu Camiyi yaptırdığı rivayet edilmektedir. 

Şeyh Halid ve Şeyh Mustafa 

Kızılay binasının karşısındaki bahçe içerisindedir. Her iki türbe de Cuma günleri 

ziyaret edilir. Yaygın bir rivayete göre her iki Şeyhin mezarları 10-12 yaşlarındaki bir 

çocuk tarafından yaptırılmış. 

ü 

T 

220

Ş 

Şekil 72. Türbenin Girişi 

Şeyh İbrahim Hazretleri 

Bulanık İlçesinin Esenlik Köyündedir. Esenlik camisinin yakınındadır. Şeyh İbrahim 

Mevlevi tarikatına mensup olduğu rivayet edilmektedir. Çeşitli hastalıkları iyileştirdiğine 

inanılmaktadır. 

Şekil 73.Türbenin Avlusu 

Şeyh Ömer Sahubi 

221

Şekil 74. Türbenin Dış Görünüşü 

Bulanık ilçesinin Mollakent Köyündedir. Şeyh Ömer Sahubi’nin kendi rütbesi ile 

türbenin yanındaki mutfak, misafirhane ve genişçe avluyu sağlığında yaptığı rivayet 

edilmektedir. Türbe halk arasında Çilehane diye anılmaktadır. İnanca göre Sara ve hasta 

olanlar bu türbede bir gece kalırlar ise iyileşirler. 

Müştak Baba (Yatır) 

Asıl adı Mustafa dır. Bitlis’te doğmuştur, doğum tarihi tespit edilmemiştir. Şairdir, 

bir süre medresede okudu Şemsi Bitlisi diye anılan bir Mürşit olan amcası Hacı Mahmut 

Hocadan bilgilendi, bir süre sonra Hacı Hasan Şirvani’nin İrşat halkasına girdi burada 

Mutasavvıf Şair oldu. Erzurum, İstanbul, Ankara, Ayaş, Bağdat ve Hizana gitti. Eyüp 

Sultanda Selami Efendi Hanikahınde postnişin oldu. Bir süre sonra memleketi Bitlis’e 

döndü Müştak Baba gördüklerini, duyduklarını ASAR adı eserinde topladı. 

El yazması bu eser Süleymaniye Kütüphanesi Mahmut Efendi Bölümü 2421’de 

kayıtlıdır. Divanı basılmıştır. 1253 H (1838) yılında Bitlis’ten İstanbul’a giderken uğradığı 

Muş’ta 81 yaşında boğdurulur. Bir rivayete göre Müştak Baba Alaaddin Bey (Paşa) 

tarafından Muş’a davet edilir ve boğdurulur. Bir rivayete göre de Muş’ta Yezidiler 

tarafından boğdurulmuştur. 

Bir rivayete göre de Müştak Babanın garip hallerini hazmedemeyen avam tabakası 

tarafından hayretle karşılandığı için boğdurulmuştur. 

Diğer bir rivayete göre ise zalim Alaadin Bey Müştak Babanın Saray ile olan 

yakınlığını öğrenir ve zulmünü Sarayın duyacağı endişesi ile Müştak Baba’yı Muş’a davet 

eder, Müştak Baba başına gelecekleri bile bile Muş’a gelir ve boğdurulur. Müştak Baba 

şehitlik mertebesine ulaşarak gece gündüz aşkıyla yanıp tutuşup Allah’ına kavuşmuştur. 

Şahadetini daha önceden bildirdiği söylenir. Müştak Baba mezarı Abdurrahim YEŞİLBAŞ 

isimli şahsın evinin avlusundadır. Tek bir mezar olup, avlu zeminde 30 cm yükseklikte 

mozaikli beton ile yapılmış bir sanduka ve yenilenmiş şahidelerin etrafı ve üzeri demir 

kafes içine alınmış durumdadır. Mezarın orijinal şahideleride bu kafes içerisinde muhafaza 

edilmektedir. Bu tadilat 1983 yılında Taha YEŞİLBAŞ tarafından yapılan onarım 

esnasında yapılmıştır. 

Abdulvahap Gazi Türbesi ve Çatbaşı Şehitliği 

Muş İli Merkez ilçeye bağlı Çatbaşı köyünde bulunmaktadır. Şehre 7-8 Km. 

Mesafede olup şehrin batısındadır. Çatbaşı Köyü Camii bitişiğindedir. Yaklaşık 40-50 

mezarın bulunduğu, dörtgen planlı,mazgal pencereli,beşik tonuz örtülü türbe, ahşap 

destekli direk, üzeri toprak örtülü bir ön odadan oluşmuştur. Türbenin doğusunda yer alan 

kare planlı,direk destekli düz toprak dam örtülü eski camii türbenin ziyaretçilerinin ibadet 

ve ikametgahı için yapıldığı düşünülmektedir. Türbeyle camii arası ahşap kakmaların 

taşıdığı direk destekli düz damla örtülerek, her şart altında camii den türbeye gidiş geliş 

sağlanmıştır. Türbenin içinde üç gömü mevcut olup, bunlar; Sahabeden Abdulvvahap 

Gazi, Tarışlı (Silvan) Şeyh Şeref ve Muş ulemalarından Hacı Tayyip Efendi’ye ait dir. 

Türbe ile camii arasındaki üzeri örtülü mekanda beş gömü mevcuttur. Bunlardan üçü 

bilinmektedir. Bunlar Hoca İbrahim efendi, Muş alimlerinden Faik Aykal efendi ve Hacı 

Tayyip efendinin oğlu Molla Fethi Rahman efendiye aittir. 

222

Şeyh Molla İbrahim Efendi Türbesi 

Hayatı hakkında fazla bir bilgi bulunmamaktadır. Muş merkez ilçeye bağlı Çatbaşı 

köyündendir aynı köyde dünyaya gelmiş bir din adamıdır bir çok öğrenci yetiştirmiştir. 

Seyyid Ahmed (Hacı Gal) Hazretleri 

1696 da Bağdat’ta doğmuştur. Evliyadandır 1710 yılında Bitlis’ten babası şeyh 

Fazıl Efendinin emri ile Muş halkının talebi üzerine Muş’a gelmiştir. 107 sene ömür 

sürmüştür. 7 defa yaya olarak Hacca gitmiştir. En son Hacca gidişi vefatından 1 sene 

evveldir. Bir çok büyük keramet göstermiştir. Seyiddir, soyu Peygamberimizin evladı Hz. 

Hüseyin’e dayanır. Muş’un kale mahallesinde 1710 da bir kadiri tarikatı dergahı 

kurmuştur. Dergah halen varlığını devam ettirmektedir. 1803 te vefat etmiş olup, kabri 

halen Kale Mahallesindeki mezarlıktadır. Ayrıca Kale Mahallesi mezarlığında 2 evliya 

mezarı daha vardır. Bunlar Durmuş Baba ve Derviş Ömer’dir. Bunlar hakkında hiçbir bilgi 

yoktur. 

Kale Bağlarının üstünde İslam fütuhatı sırasında şehit olan Müslüman savaşçıların 

defnedildiği Arap Mezarları ve Şeyh Leymon ismindeki bir evliyanın mezarı da 

bulunmaktadır. Bunlar hakkında da kesin bir bilgi yoktur. 

Üstad-ı Azam Şeyh Molla Resuli Sipiki 

Bitlis’in Sipik köyünden olup doğum tarihi bilinmemektedir. Yüksek dini ilminden 

dolayı “Üstad-ı Azam” ünvanını almıştır. Devrin padişahı tarafından mükafatlandırılarak 

Muş’un Beşparmak (Gemik) köyü kendisine hediye olarak verilmiştir. Bundan sonraki 

hayatı hakkında kesin bir bilgi yoktur. Mezar kitabesinden 1829’da vefat ettiği 

bilinmektedir. Muş’ta Alaaddin Bey Camii avlusunda medfun bulunmaktadır. 

Seyyid Ahmed-i Avmasi Hazretleri: 

1860’ lı yıllarda Irak’ ın Bağdat ilinden Şanlı Urfa’nın Viranşehir ilçesine gelen ve 

oradan da göç ederek Muş ilimizin Varto ilçesine bağlı Hınzora jor(Kayalıkale) Köyü ile 

Şip(Sanlıca) Köyü arasında kalan avmasi mevkiinde kara çadırını açar ve bir müddet orada 

kaldıktan sonra Şip(Sanlıca) Köyüne geçer oradan da Melhemlu köyüne geçen ve 

yerleşen Seyyid Ahmed’ in Ehli Beyt (Hz. Hasan ve Hüseyin’in torunu) soyundan geldiği 

ve Kadir-i tarikatının bölgedeki temsilcisi ve postnişini olduğu rivayet edilir. Bu zat Seyyid 

Ahmed-i Avmasi lakabıyla tanınmaktadır. 1903 yılında vefat eden zat Melhemlu köyünde 

medfun bulunmaktadır 

223

Şekil 75. Seyyid Ahmed-i Avmasi Hazretlerinin Türbesi 

G.3. Turistik Altyapı 

Tablo. 30 Muş’da Bulunan Kültür ve Turizm Bakanlığından Belgeli 

Seyahat Acentaları 

Sıra SEYAHAT ACENTASININ GRUBU ADRES VE TELEFON NO 

No ÜNVANI 

1 Nurevşan Seyahat Acentesi B İstasyon Cad. Atatürk Bulvarı 

No:11 / Muş 

Tel: 0436 212 86 82 -83 

Fax: 0436 212 86 84 

2 Muş Ovası Seyahat Acentesi B Sanayi Sitesi 1. Dükkân B 1 

Blok /MUŞ 

Tel: 0436 215 10 26 

3 Hapset Turizm Seyahat Acentesi A Kültür Mah. MUŞ 

Tel: 212 59 59 

4 Asır Turizm Seyahat Acentesi A Bahçelievler Mah. İstasyon 

Cad. MUŞ Tel: 212 99 90 

224

Tablo. 31 Muş’ta Bulunan Kültür Ve Turizm Bakanlığından İşletme Belgeli Konaklama Tesisler 

Sıra 

No 

TESİSİN ADI ODA 

SAYISI 

YATAK 

SAYISI 

SINIFI ADRES VE TELEFON 

NO 

1 Royal Koza Otel 22 44 3 Yıldız Atatürk Cad. Malazgirt 

Tel : 511 22 42 

2 Otel Zümrüt 70 136 3 Yıldız Atatürk Bulvarı İstasyon 

Cad. Muş Tel 212 96 05 

Faks 212 96 76 

3 Otel Gökser 40 84 2 Yıldız Atatürk Bulvarı İstasyon 

cad. Muş Tel 212 30 13 


4 Otel Malazgirt 26 52 3 Yıldız Atatürk Cad. No 1 

Malazgirt Tel : 511 42 56 

Faks : 511 25 00 

5 Yücesoy Otel 24 48 3 Yıldız İstasyon Cad. Bankalar 

Bulvarı MUŞ 

Tel:212 16 25 

6 Bulanık Otel 7 38 2 Yıldız Atatürk Cad. Bulanık 

Tel: 311 52 60-61 

HÖYÜKLER VE ÖREN YERLERİ: 

Tarihe yön veren önemli devletlerin egemenliğinde kalmış olan Muş İl sınırları 

içinde bir kazı ve birkaç yüzey araştırması dışında bu güne kadar ayrıntılı bir çalışma 

yapılmamıştır. Gerçekleştirilen çalışmalar ise, Muş’ta dönemin önemli kültür ürünleri olan, 

İÖ. 2000 boyalı seramiğinin bulunmadığını, buna karşın İÖ. 2. binin başlarında itibaren 

bölge Hurri ülkesi olarak anılmış ve İ.Ö. 2. binin ortaları ve sonraları ise Hurri-Mitanni 

devletinin toprakları içerisinde gösterilmesi yerleşim varlığını göstermesi açısından 

önemlidir. Yapılan bu yüzey araştırmalarında Kalkolitik dönemden Ortaçağa kadar 

süregelen kültürlere ait seramikler bulunmuştur. 

Ancak bu araştırmalar daha çok belirli yerlerde yoğunlaştırılmış, bunun dışına pek 

çıkılmamıştır. Alpaslan Barajı nedeniyle Murat Nehri boyunca araştırma yapan M.S. 

Rothman, Yağcılar Höyüğü yakınındaki Yeroluk (Palas) ve Bozbulut’ta (Komus) bazı 

araştırmalar yapmıştır. 

Etkin bir kültürün egemen olduğu bölgede yer alan Muş ve çevresinde Erken Tunç 

Çağa ait C.A. Burney sekiz, M.S. Rotman ise bunların dışında yirmi höyük tespit etmiştir. 

Ayrıca bu merkezler ile Elazığ bölgesi arasında bir ilişkinin var olduğu ortaya 

konulmuştur. 

1-Dolabaş Höyüğü : 

Malazgirt İlçesinin Dolabaş Köyü’ndedir. Bir Urartu yerleşmesidir. 

225

2-Bostankale Höyüğü: 

Malazgirt İlçesinin Botan Köyündedir. Bir Urartu yerleşmesidir. Birinci derecede 

sit alanı olarak gösterilmektedir. 

3-Yağcılar (Evran) Höyüğü 

Yağcılar Höyüğü, Muş’un 24 km. kuzey-batısında, Muş-Elazığ yolu üzerinde, 

Murat Köprüsünü 1700 m. geçtikten sonra kuzeye ayrılan yolun 7. km.’sinde, Yağcılar 

Beldesi sınırları içinde yer almaktadır. 

Şekil 76. Yağcılar Höyüğü 

4-Mercimekkale Höyüğü 

226

Şekil 77. Mercimekkale Höyüğü 

Muş merkez İlçe sınırları dahilinde Muş-Varto Karayolu üzerindedir. Tespit edilen 

28 höyükten biri olmakla birlikte Doğu Roma (Bizans) döneminde de haberleşme amaçlı 

kullanılmıştır. Halk arasında yaygın bir rivayete göre Muş ilinde korkunç bur kuraklık 

yaşanmıştır. Yaşanan bu kuraklık döneminde Muş ovasında sadece Sekavi beyinin ekmiş 

olduğu mercimekten başka hiçbir ürün yetişmemiştir. Sekavi Beyi topladığı mercimekleri 

üst üste kale gibi yığmıştır. Bir gün yanına oldukça ihtiyar biri gelmiş. Rivayete göre bu 

ihtiyar Hz. Hızır’dan başkası değilmiş. İhtiyar Bey’e “Allah rızası için bir avuç mercimek 

ver” demiş. Sekavi Beyi mercimek vermemek için bin bir yalan uydurmuş ve “eğer benim 

mercimeğim var ise taş olsun” demiş. Bunun üzerine Hz. Hızır “Allah’ım bu beyin 

Mercimeklerini taş et” diye beddua etmiş ve bütün mercimekler taş olmuş. O günden 

sonra bu yere Mercimekkale adı verilmiş. 

Kepenek Höyüğü 

Şekil 78. Kepenek Höyüğü 

İlimiz Kepenek köyündedir. Arkeolog Yr.Doç.Dr. Nurettin KOÇHAN’ın 

araştırmaları devam etmektedir. Nurettin KOÇHAN tarafından burada bulunan Urartulara 

ait olan taş üzerindeki yazıt Mirjo SALVINI tarafından çözülerek “Studı Mıceneı Ed Egeo- 

Anatolıcı” dergisinin Fascılcolo XLII/2-2000 sayısında yayınlanmışdır. 

Yazıtın Türkçe’si: 

“Haldi’ye (Urartular’ın baş tanrısı), kral (Efendi, Tanrı), Menua oğlu Argişti bu 

Susi-tapınağı ve (kaleyi) inşa edip tamamlattı. (Ona) ben Argiştihinili adını verdim. En 

227

üyük Haldi sayesinde ben Menua oğlu Argişti, güçlü kral, Bianili kralı, Tuşpa kentinin 

efendisi” 

Muş’ta Urartular’a ait iki önemli yazıt bulundu: ikisi de Menua dönemine ait. İlki 

bir stelin alt kısmıdır ve Tiflis arkeoloji müzesindedir. Bu yazıt Muş’un 18 km. doğusunda 

Trmerd mezarlığında bulunmuş. Bu yazıtta askeri bir seferden, Atauni kentinden ve Urme 

ülkesinden bahsediliyor ve stelin Arhi kentine dikildiği bildiriliyor. İkinci yazıt oldukça 

eksiktir, yine Urme ülkesinden ve bir yerden bahsediyor. 

KAYA MEZARLARI: 

Şekil 79. Aradere Köyü Mezarlığı 

Malazgirt ilçesinin Aradere Köyündedir. Atatürk Üniversitesinden bir ekipçe 

yapılan yüzey araştırmaları sonunda önemli bulunmuştur. 

Yeniköy (Alyar) Kaya Mezarı 

228

Şekil 80. Yeniköy Kaya Mezarı 

Urartulara ait kaya mezarlığıdır. Arkeolog Yr.Doç.Dr. Nurettin KOÇHAN’ın 

araştırmaları devam etmektedir. 

Varto Kayalıdere Ören Yeri (Kale Şehri) 

Şekil 81. Kayalıdere Kale Şehri 

Merkez İlçe’ye 40 km, Varto’ya 20 km uzaklıkta Kayalıkaya Köyü’ndedir. Bir 

Urartu yerleşmesidir. İngiliz Arkeoloji Enstitüsü’nce Prof. Dr. Seton Lloyd ve C.A. 

Burrey başkanlığında, 1965’de yapılan kazıda bulunmuştur. Kazılarda; kale, tapınak, 

şarap mahzeni, mezar ve küçük buluntular ortaya çıkarılmıştır. Urartu Kralı II. Sarduri 

devrine ( MÖ.764-735) tarihlenen kale, oldukça sağlamdır. Avlusu taş döşemeli tapınakta, 

oturur durumda MÖ VII yy’ın tunç aslan heykeli, düğmeler, ok başları, tunç iğneler, aslan 

avı tasvirli kemer parçaları ele geçmiştir. Buluntular, Ankara Anadolu Medeniyetleri 

Müzesi’nde sergilenmektedir. 

229

Şekil 82.Mollakent Mağarası 

Yörenin doğal değerleri: 

KALELER 

Muş Kalesi 

Şekil 83. Muş Kalesi 

Muş merkezdedir. Kale şehrin en eski yerlerindendir. Kesin tarihi bilinmemekle 

birlikte Moğol istilasını müteakip 7. asır ortalarına doğru Hz. Osman zamanında bu çevre 

ile birlikte kalede savaşlara sahne olmuştur. Sonraları Ermeni Derebeyleri Bağdat’taki 

Abbasi Halifelerine tabi olarak bu çevrenin ve kalenin idaresi için memur kılınmışlardır. 

230

Muş Hicri 27 yılında Hz. Ömer döneminde Müslümanların eline geçince bu kale de tabi 

olarak Müslümanların eline geçmiştir. Uzun süren savaşlar sonucu üzerinde bulunan tarihi 

değerlerin yok olmasına sebep olmuştur. Günümüzde Arap mezarlığı, Selçuklu mezarlığı 

ve Osmanlı mezarlığı karışık olarak dağınık bir halde bulunmaktadır. Belediyece park 

olarak düzenlenmiştir. Günümüzce halkın başlıca piknik yerlerinden biridir. 

Hasbet Kalesi 

Muş’un 

güneyindeki Kızıl 

Ziyaret Dağının doğu 

uzantısında bir 

yamaçtadır. Surları ve 

iki kulesi kısmen 

ayaktadır. Diğer 

kısımları tabii afetlerde 

yıkılmıştır. Kesin tarihi 

bilinmemekle birlikte 

Şekil 84. Hapset Kalesi 

Şekil 85. Hapset Kalesi 

yapıda kullanılan malzeme ve sanat yapısı itibari ile Horasan harcı ile imar edilmiş ovaya 

hakim karakol konumunda kendini göstermektedir. Eteklerinde bulunan Soğucak köyünde 

büyük ölçüde tahrip olan 2 adet gözetleme kulesi de mevcuttur. 

231

Bir rivayete göre Büyük İskender Mısır’ı fethe giderken kendine bağlı Komutan 

Beatlis’e ( Bitlis) geri döndüğünde geri alamayacağı kudrette bir kale yapmasını istemiş. 

Emri alan Komutan Beatlis, Büyük İskender’in Mısır’dan Dönüşüne kadar Bitlis Kalesini 

yapmış ve Büyük İskender’i emri doğrultusunda Muş Ovasına püskürtmüştür. Büyük 

İskender defalarca Bitlis’e saldırmış fakat her seferinde Muş Ovasına geri dönmek zorunda 

kalmıştır. Yine mağlubiyetle sonuçlanan bir saldırı sonucu Büyük İskender Muş Ovasında 

gece konaklarken, orduyu tedirgin eden bir atlı gurubun varlığını görür ve bu savaşçılara 

hayran kalır. Savaşçıların ikamet ettiği Haspet Kalesine elçi göndererek görüşme talep 

eder. Kaledekiler bu talebi kabul ederek Büyük İskender’in yanına giderler. Rivayete göre 

Büyük İskender hayran olduğu bu kişilere atfen “Siz kimsiniz ki, dünyayı fethe çıkmış bir 

komutanın 

ordusunu 

rahatsız 

ediyorsunuz.”de 

miş. “Bizler Gur 

Beyleriyiz, sizler 

bizim 

topraklarımıza 

girmekle bizi 

rahatsız ettiniz” 

cevabını almış 

ve komutan 

Beatlis’e haber 

göndererek 

Bitlis kalesinin 

kapılarını 

açmasını 

emretmiş ve 

Muş ovasından ordusunu çekmiştir. 

Şekil 86. Haspet Kalesi 

Muşet Kalesi: 

Muş’un güneyindeki Kızıl Ziyaret 

Dağındadır. Muş adı ile özdeşleşmiştir. İlk 

yapımı Urartu’lara ait olup yıkık temelleri 

üzerine bilahere sonradan ortaçağ kalesi 

görünümünde olan bü günkü yapıya 

kavuşmuştur. Kale Horasan harcı ile 

yapılmıştır. Malzeme ve doku olarak Haspet 

kalesi ve Ahlat eski şehirdeki yıkık kale ile 

birbirinin aynısıdır. Karakol olarak 

kullanıldığı tahmin edilmektedir. Tarihi 

kaynaklara göre boylar arasında adı en son 

geçen Muşkan oymağı lideri adına yapılmıştır. 

Van tarihinde Hitit Devleti yıkıldıktan sonra 

yerini alan bir çok krallıklar arasında 

Şekil 87. Muşet Kalesi 

Muşku’lar da sayılmaktadır. Yine Şah 

Tahmasp 

1530 da Muslu Kabilesine mensup 

Zülfikar’dan Bağdat’ı aldı şeklinde geçer. Muşkular kökü Urartulara dayanan 

oymaklardan biridir 

232

Malazgirt Kalesi: 

Malazgirt’tedir. Haşmetli bir görünüme sahiptir. Kalenin ilçeyi çepe çepe 

çevreleyen bir birine parelel iki suru onarılmıştır. İslam kaynaklarında bu kale gerek 

İslamiyet’in ilk döneminde gerekse Bizanslar zamanında bir çok savaşa sahne olmuştur. 

Eski Malazgirt’i çepeçevre kuşatan kalenin ana burcu ile burçları bu tarihi özellikleri ile 

ilgi çekmektedir. Tabii afetlerde surları yıkılmıştır. Çeşitli zamanlarda onarılmıştır. 

Onarımlar kısmen de olsa günümüzde de devam etmektedir. Efsaneye göre Malazgirt 

Kalesi civarında ateşperestler yaşarken başlarında Teymus isminde bir şah bulunuyormuş. 

Şekil 88. Malazgirt Kalesi 

Şahın çocuklarından Beşir Allah’a iman getirince babası Teymus Şah oğlu Beşir’in dilini 

dipten keserek Malazgirt’ten sürgün etmiş Beşir aylarca yol kat edip Müslümanların 

bulunduğu Mekke’ye gelmiş, durumu öğrenen Hz. Ali sahabelerden oluşan bir ordu 

toplayarak Malazgirt üzerine yürümüş. Yapılan savaşta Teymus Şah ve beraberindekiler 

kılıçtan geçirilmiş. Hz Ali ordusu ile şimdi ilçenin bir mahallesi olan Şahneder köyüne 

gelmiş ve orada konaklamak istemiş. Askerler yorgun ve susuz olmaları nedeniyle köydeki 

çeşmeden su içmek istemişler, suyun zehirli olduğu söylenmiş. Bunun üzerine Hz. Ali 

çeşmenin kaynağında örümcek ağı gibi kaynaşmakta olan yılanları görünce askerlerin su 

içmesine engel olmuş. Askerlerin su içme ihtiyacını belli etmesi üzerine Hz. Ali köyün 

hemen güneyindeki düz arazi görünümde olan Salkayalığına gitmiş, kılıcın çekerek taşa 

vurmuş kılıcın darbesi ile kaya yarılmış ve şimdi yılanlar kuyusu denilen halini almış. 

Çeşmede kaynaşmakta olan yılanların çekilmesi için Allah’a dua etmiş aynı ayna yılanlar 

açılman bu kuyuya çekilmişler. Sonunda askerler bu çeşmeden su içerek yorgunluklarını 

üzerlerinden atmışlar. Günümüze kadar her yıl yalnız 15 Mayıs- 15 Haziran arasında bu 

yılanlar kuyusu aynı boy ve renk zehirsiz yılarlarla dolar bu güne kadar, bu yılanların 

köylüler tarafından ellerine alarak oynattıkları halde hiç kimseye zarar vermedikleri tespit 

edilmiştir. Görmek isteyenler belirtilen günler arasında Şahnedar köyü yılanlar kuyusuna 

gidebilirler 

233

Katerin (Zincirli) Kale 

Malazgirt ilçesi sınırları içersindeki Katerin Dağı üzerindedir. Doğu Roma eseridir. 

Rivayete göre Malazgirt ile Katerin Kaleleri Kalın zincirlerden bir köprü ile birbirlerine 

bağlanmıştır. 

Tıkızlı Kalesi 

Malazgirt ilçesinin Tıkızlı Köyündedir. Yapılan araştırmalar sonucunda kalenin 

Urartu’lara ait olduğu belirlenmiştir. Kale bir tepe üzerinde büyük taşların bir biri üzerine 

yığılması ile harçsız olarak yapılmıştır. 

Doğu Anadolu’da son yıllarda yapılan bir çok araştırma ve kazıya karşın, bunları 

sınırlı bir alanı kapsadığı ve özelliklede Van ili ve çevresinde yoğunlaştırıldıkları dikkati 

çekmektedir. Bunun yanı sıra çok kısıtlı da olsa Ağrı ve Erzurum çevresinde bazı yüzey 

araştırmaları ile Elazığ Bölgesinde de kurtarma kazıları gerçekleştirilmiştir. Muş ve 

özellikle Malazgirt İlçesinde ise bugüne değin kapsamlı bir araştırma yapılmamıştır. Bu 

nedenle aşağıda ayrıntılı olarak tanıtmaya çalışacağımız Kale, yörede antik yerleşimin 

yoğunluğunu ve yeni araştırmaların sürdürülmesinin gerekliliğini ortaya koyması açısından 

büyük önem taşımaktadır. 

Kalıntıların bu günkü durumuna göre Kale’nin merkezi kısmı yaklaşık 25-30 x 30- 

35 metrelik bir alanı çevrelemektedir. İç kalenin 4m. genişliğindeki kuzeydoğu ve kuzey 

sur duvarlarının yer yer 1,5-2m yüksekliğe kadar korunabilmişliğine karşın dış sur 

duvarları bazı kısımlarda salt birkaç taş sırası halinde günümüze gelmiştir. 

Tıkızlı Kalesinin sur duvarlarında izlediğimiz, A. Çilingiroğlu tarafından “Kilkilotik 

Yöntem” olarak adlandırılan benzer duvar örgüsüdür. Yazıtları nedeniyle Işpuini dönemine 

(İÖ. 830-810) tarihlenen Zivistan ile Menua’ın egemenliğinde (İÖ. 810-786) yapıldığı 

kabul edilebilir. 

Bostankale Kalesi: 

Şekil 89. Bostankale Kalesi 

234

Malazgirt’te 10 km uzaklıktadır. Yapılan yüzey araştırmaları sonucunda kalenin 

Urartu’lara ait olduğu tespit edilmiştir. Kale büyük bir kaya kütlesi oyularak yapılmıştır. 

Karakale Kalesi: 

Şekil 90. Karakale Kalesi 

Korkut ilçesine bağlı Karakale beldesine adını veren kale yerleşim yerinden 

yaklaşık 200 m yükseklikte tüm vadiye hakim bir tepe üzerine kurulmuştur. 

KÖPRÜLER 

Murat Irmağı Köprüsü 

Muş – Varto yolu üzerinde Muş şehir merkezine 10 km uzaklıktadır. Bir Selçuklu 

yapısıdır. Yapım tarihi kesin olarak bilinmemek-tedir. 1817 tarihli mermerden kitabesinin 

onarımlarla ilgili olduğu sanılmaktadır. 143 m uzunluğunda, 4.77 m genişliğindedir. 

Yüksekliği 16 – 18 m’dir. 12 gözlüdür. 

235

Şekil 91. Murat Köprüsü 

Hatun Köprüsü 

Malazgirt’in girişindedir. Bir Selçuklu yapısıdır. 10 m uzunluğunda, 5 m 

genişliğindedir. Günümüze kadar gelebilmiş yegane Selçuklu eserlerinden biridir. 

Şekil 92. Hatun Köprüsü 

236

Kız Köprüsü 

Şekil 93. Kız Köprüsü 

Malazgirt’e 2 km uzaklıktadır. İki yekpare taştan 3 m uzunluğunda, 1 m 

genişliğindedir. Rivayete göre devrin kral kızlarından biri tarafından yaptırılmıştır. 

G.4. Turist Sayısı 

2009 yılında ilimizde yerli 74.481 yabancı 926 toplam 75.407 turist konaklamıştır. 

G.5. Turizm Ekonomisi 

İlimizde turizm sektörü henüz istenilen seviyelere ulaşmamış olduğundan 

ekonomik getirisi de istenilen seviyede değildir. 

G.6. Turizm-Çevre İlişkisi 

Muş’ ta yavaş yavaş gelişmekte olan turizm sektörü doğal ve kültürel turizmin 

giderek ivme kazanması ve var olan doğal değerlerin ancak gelişmiş bir çevre bilinciyle 

korunabileceği olgusu oturmaya başlamıştır. Bu bağlamda kurumlar arası işbirliği 

artırılmaya ve yeterli koordinasyon sağlanarak daha sağlıklı adımlar atılmaya devam 

edilmektedir. 

Daha sağlıklı, temiz ve bakımlı bir çevreyle turizmin daha da gelişeceği 

bilindiğinden bu yönde ki çalışmalara ağırlık verilmektedir. 

KAYNAKLAR: 



237

H.1. Genel Tarımsal Yapı 

H. TARIM VE HAYVANCILIK 

İlimizde çoğunlukla nadaslı tarım uygulanmaktadır. Kuru tarım alanlarının 

tamamında nadas uygulaması yapılmaktadır. Yalnız çok yıllık bitkiler ekilmiş ise (yonca, 

korunga) nadas sistemi uygulanmaz. İlimiz tarım alanlarının %61’inde kuru tarım 

yapılmaktadır. Bu alanlarda en çok buğday, arpa, yonca, korunga fiğ, az miktarda karpuz 

nohut ve kuru fasulye tarımı yapılmaktadır. Sulu tarım alanlarında sebzecilik, meyvecilik, 

bağ ve şekerpancarı, mısır, ayçiçeği gibi tarla ürünlerinin üretimi yapılmaktadır. 

İlimizde sulu tarım alanlarında dahi iklim ve toprak yapısı gereği yılda bir kez ürün 

alınmaktadır. İkinci ürün yağış, sıcaklık, güneşli gün sayısı, güneşlenme süresi yetersizliği 

nedeniyle yetişmemektedir. 

İlimizde ana ürün olarak en çok hububat ekilmektedir. Yem bitkileri ekimi son 

yıllarda artarak ikinci sırayı almıştır. Daha sonra endüstri bitkileri ve baklagiller 

gelmektedir. 

Tarımsal işletmelerde genel olarak hayvancılık ve bitkisel üretim bir arada yapılmakta 

olup, işletmelerin küçük ölçekli ve çok parçalı yapıda olması verimliliğin düşük 

seviyelerde kalmasına yol açmaktadır. 

H.2. Tarımsal Üretim 

İlimizde hububat, yem bitkileri, endüstri bitkileri, baklagiller, yağlı tohumlu 

bitkiler, bostan, lahana, domates, hıyar, biber, fasulye, kiraz, elma, armut, ceviz ve bağ 

yetiştiriciliği yapılmaktadır. İlimizde teknik ve ekonomik olarak, sulu tarım yapılacak olan 

arazi varlığı 1.582.150 da olarak kabul edilmektedir. Ancak kısıtlı sulama imkanları 

nedeniyle bu alanın 613.340 da’ı sulanmaktadır. İlimizde 2009 yılında yaklaşık olarak 

2.427.530 da alanda bitkisel üretim gerçekleşmiştir. 

H.2.1. 

Bitkisel Üretim 

H.2.1.1. Tarla Bitkileri 

H.2.1.1.1. Buğdaygiller 

İlimizde ekim alanı en fazla olan ürün buğdaydır. Buğday ekim alanının tamamına 

yakını kuru tarım alanlarında yapılmaktadır. Sulu arazilerde buğday ekim alanı çok azdır. 

Yaklaşık olarak 1.311.500 da alanda ekimi yapılmaktadır. Buğday üretiminin %80’ı 

güzlük ekim olarak yapılmaktadır. Ekim çoğunlukla elle yapılmakta, hasat ise arazi 

şartlarının izin verdiği ölçüde biçerdöver ile engebeli arazide ise elle yapılmaktadır. 

Ortalama 225.165 ton ürün elde edilmiştir. Ürünlerin bir kısmı il dışına satılmaktadır. 

İşlenmiş ürün satışı olmamaktadır. Çoğunlukla il içinde fırın ve değirmenlerde 

değerlendirilmektedir. Bir kısmı da hayvan yem rasyonlarına katılmaktadır. 

İkinci sırada arpa gelmektedir. Yaklaşık olarak 305.000 da alanda ekimi 

yapılmaktadır. Ortalama 61.618 ton ürün elde edilmiştir. Arpa ekiminin büyük bir kısmı 

güzlük yapılmaktadır. Üretimin tamamı eski usul yöntemlerle yapılmaktadır. Elde edilen 

ürünler çoğunlukla il içinde, hayvan yemi olarak değerlendirilmektedir. 

238

H.2.1.1.2. Baklagiller 

İlimizde ekim alanı en fazla olan ürün kuru fasulyedir. Yaklaşık olarak 15.232 da 

alanda ekimi yapılmaktadır. Ortalama 1.982 ton ürün elde edilmiştir. Kuru fasulye 

tarımında çoğunlukla ekim ve hasat elle yapılmaktadır. Ürünlerin bir kısmı il dışına 

satılmaktadır. İşlenmiş ürün satışı olmamaktadır. Çoğunlukla il içinde 

değerlendirilmektedir. 

İkinci sırada nohut gelmektedir. Yaklaşık olarak 23.950 da alanda ekimi 

yapılmaktadır. Ortalama 3.285 ton ürün elde edilmiştir. Üretimin tamamı eski usul 

yöntemlerle yapılmaktadır. Elde edilen ürünler çoğunlukla il içinde yemeklik olarak 


İlimizde kırmızı mercimek çoğunlukla küçük parsellerde ekilmiştir. Yaklaşık olarak 

500 da alanda ekimi yapılmaktadır. Ortalama olarak 43 ton ürün elde edilmektedir. 

Üretimin tamamı eski usul yöntemlerle yapılmaktadır. Elde edilen ürünler çoğunlukla il 

içinde yemeklik olarak değerlendirilmektedir. 

H.2.1.1.3. Yem Bitkileri 

İlimizde ekim alanı en fazla olan ürün yoncadır. Yaklaşık olarak 582000 da alanda 

ekimi yapılmaktadır. Yonca üretimi güzlük ve bahar ekimi olarak yapılmaktadır. Ekim elle 

ve mibzerle yapılmakta, hasat ise büyük ölçüde biçme makineleriyle yapılmaktadır. 

Ortalama 465600 ton kuru ot elde edilmiştir. Elde edilen kur ot ildeki hayvanların 

beslenmesinde kullanılmaktadır. Ürünlerin bir kısmı da il dışına satılmaktadır. Genellikle 

aile işletmeciliği şeklinde yapılan üretim yine aileye ait hayvanların beslenmesinde 

kullanılmaktadır. Çevre illere az miktarda yonca kuru ot satışı olmaktadır. 

İkinci sırada fiğ gelmektedir. Yaklaşık olarak 54100 da alanda ekimi yapılmaktadır. 

Ortalama 21640 ton kuru ot elde edilmiştir. Ekim elle ve mibzerle yapılmakta, hasat ise 

büyük ölçüde biçme makineleriyle yapılmaktadır. Elde edilen ürünler çoğunlukla il içinde 

hayvan yemi olarak değerlendirilmektedir. 

İlimizde üretimi yapılan bir diğer yem bitkisi de korungadır. Yaklaşık olarak 27300 

da alanda ekimi yapılmaktadır. Ortalama 13.650 ton kuru ot elde edilmiştir. Ekim elle ve 

mibzerle yapılmakta, hasat ise makineli tarıma uygun olan yerlerde biçme makineleriyle, 

diğer yerlerde elle yapılmaktadır. Elde edilen ürünler çoğunlukla il içinde hayvan yemi 

olarak değerlendirilmektedir. Kuraklık riskinin olduğu yerlerde kökünün derinlere gitmesi 

sebebiyle daha fazla tercih edilmektedir. 

Sılajlık mısır üretimi son yıllarda artmıştır. Yaklaşık olarak 2.200 da alanda ekimi 

yapılmaktadır. Ortalama 8.800 ton mısır sılajı elde edilmiştir. Ekim elle ve mibzerle 

yapılmakta, hasat ise sılaj makineleriyle yapılmaktadır. Elde edilen ürünler çoğunlukla il 

içinde değerlendirilmektedir. 

239

H.2.1.1.4. Endüstriyel Bitkiler 

İlimizde en önemli endüstri bitkisi şeker pancarıdır. Yaklaşık olarak 85.500 da 

alanda ekimi yapılmaktadır. Ortalama 364.750 ton ürün elde edilmiştir. Genellikle 

mibzerle ekim yapılmaktadır. Hasat kısmen elle yapılmaktadır. Üretilen Şeker pancarı 

İlimizde bulunan şeker fabrikasında değerlendirilmektedir. 

İlimizde üretimi olan bir diğer endüstri bitkisi de tütündür. Yaklaşık olarak 4.700 da 

alanda ekimi yapılmaktadır. Ortalama olarak 517 ton ürün elde edilmiştir. Genellikle aile 

işletmeciliği şeklinde yapılmaktadır. Elde edilen ürünler tütün yaprak işleme tesislerinde 


H.2.1.2. Bahçe Bitkileri 

H.2.1.2.1. Meyve Üretimi 

İlimizde Elma (Golden, Starking, Amasya ve Yerli) Armut, Erik, , Kiraz, Vişne, 

Ceviz ve bağ üretimi yapılmaktadır. Yaklaşık olarak 5837 da alanda ortalama meyve 

üretimi 2.866 ton civarındadır. Üretilen ürünlerin tamamına yakını il içinde 

tüketilmektedir. 

H.2.1.2.2. Sebze Üretimi 

İlimizde en çok üretimi yapılan sebze çeşitleri; lahana, domates, patlıcan, kavun, 

karpuz, yeşil fasulye, biber, hıyar, kabak, marul üretimi yapılmaktadır. Yaklaşık olarak 

28.390 da alanda, ortalama olarak 84.410 ton sebze üretimi gerçekleşmiştir. Üretilen 

ürünlerin tamamına yakını il içinde tüketilmektedir. 

H.2.1.2.3. Süs Bitkileri 

İlimizde süs bitkileri üretimi yapılmamaktadır. 

H.2.2. Hayvansal Üretim 

Muş ilinde çayır mera alanlarının fazlalığı hayvancılık için bir potansiyel 

olmaktadır. 

İlimizde tarım işletmeleri genellikle bitkisel ve hayvansal üretimi birlikte yapmaktadır. 

İlimiz tabii yapı ve iklim şartları itibariyle hayvan yetiştiriciliğine elverişli durumdadır. 

Hayvancılık çoğunlukla mera hayvancılığı şeklinde yapılmaktadır. 

Muş’ta hayvan besiciliği özellikle kurban bayramında satılmak üzere 

yapılmaktadır. Besicilik için hayvanlar çiftçilerden veya hayvan pazarından temin 

edilmektedir. İlimizde canlı hayvan borsası olmadığından dolayı mevcut hayvanların iç 

pazara sunulması sağlıklı bir şekilde yapılamamaktadır. Ancak çiftçiler kasaplara direk 

olarak hayvanını satmak sureti ile veya Bingöl Et Balık Kurumuna kestirmek sureti ile 

çoğunlukla hayvanlarını pazarlamaktadırlar 

240

Hayvancılık alanında dikkate değer bir noktada, hayvan varlıklarıyla elde edilen et 

ve deri üretimi arasındaki uyumsuzluktur. Bunun en önemli sebebi, büyük ve küçükbaş 

hayvanın kesiminin bir kısmının il dışında yapılmasıdır. Bu alanda kaçak kesim yapılması 

da söz konusu olabilir. İlde entegre et tesislerinin ve dericilikle uğraşan işletmelerin 

bulunmayışı dikkat çekmektedir. 

H.2.2.1. Büyükbaş Hayvancılık 

İlimizde büyükbaş hayvancılıkta; kültür ırkı Siyah Alaca, Simental Montofon cinsi 

sığır bulunmaktadır. Özellikle süt verimi yönünden değerlendirilmek üzere kültür ırkına 

yönelme olmuştur. Kültür ırkı hayvan sayısı yaklaşık olarak 31633 adettir. Kültür melezi 

sığırlar yerli sığırların kalitesini artırmak için melezleme yapılmaktadır. Melez sığır sayısı 

yaklaşık olarak 79.179 adettir. Yerli ırk hayvan cinsleri Doğu Anadolu Kırmızısı en çok 

bulunan yerli ırktır. Yerli sığır sayısı yaklaşık olarak 91251 adettir. Manda yerli ırk 

mevcuttur. Manda sayısı yaklaşık olarak 3657 adettir. İlimiz genelinde toplamda büyükbaş 

hayvan sayısı yaklaşık 205720 adettir. Genellikle küçük işletmeler şeklinde yapılmaktadır. 

Çok sayıda kültür ırkı hayvan barındıran işletmelerde mevcuttur. 

İl dışına hayvan sevkiyatı özellikle kurban bayramında artmaktadır. İlimizden canlı 

hayvan ihracatı yapılmamaktadır. 

Hayvansal ürünlerden sığır sütü iç tüketimde çoğunlukla yoğurt, peynir ve tereyağı, 

manda sütü ise yoğurt ve tereyağı yapımında kullanılmaktadır. 

H.2.2.2. Küçükbaş Hayvancılık 

İlimizde küçükbaş hayvancılık; yetiştirilen koyunların tamamına yakını yerli koyun 

ırkıdır, keçilerin ise yine tamamına yakını yerli ırk olan kıl keçisinden oluşmaktadır. 

İlimizde koyun sayısı yaklaşık olarak 565116 adettir. Keçi sayısı ise yaklaşık olarak 

119028 adettir. İlimiz genelinde toplamda küçükbaş hayvan sayısı yaklaşık 684144 adettir. 

Genellikle engebeli, tarla alanları az, mera alanları fazla olan dağ köylerinde küçükbaş 

hayvancılık daha fazla yapılmaktadır. 

İl dışına hayvan sevkiyatı özellikle kurban bayramında artmaktadır. İlimizden canlı 

hayvan ihracatı yapılmamaktadır. Koyun, keçi sütü iç tüketimde çoğunlukla yoğurt ve 

peynir yapımında kullanılmaktadır. 

H.2.2.3. Kümes Hayvancılığı ( Kanatlı Üretimi) 

İlimizde kanatlı yetiştiriciliği yapan çiftlikler bulunmamakta olup aile içinde kendi 

beyaz et ve yumurta ihtiyaçlarını karşılamak üzere yetiştirilen kümes hayvanları 

mevcuttur. 

İlimizde yaklaşık olarak 464805 adet kanatlı bulunmaktadır. Bunlardan yaklaşık 

16.799.645 adet yumurta elde edilmektedir. 

241

H.2.2.4. Su Ürünleri 

İlimizde alabalık yetiştiriciliği yapan 6 adet işletme bulunmaktadır. Bu işletmelerde 

toplamda 69 ton/yıl kapasite oluşmaktadır. Bu işletmeler çeşitli nedenlerle kapasitelerinin 

altında çalışmaktadırlar. Elde edilen ürünlerin bir kısmı il içi tüketim de lokantalara 

satılırken bir kısmı da il dışı tüketime sunulmaktadır. 

H.2.2.5. Kürk Hayvancılığı 

İlimizde kürk hayvanı yetiştiriciliği yapılmamaktadır. 

H.2.2.6. Arıcılık ve İpekböcekçiliği 

İlimizde arıcılık çiçekbalı üretimi şeklindedir. İlimizde toplam 142 Adet arıcılık 

işletmesi bulunmaktadır. 23141 adet koloniden 529960 ton bal üretimi olmuştur. Bu 

işletmeler ticari anlamda balmumu üretimi yapmamaktadır. Üretilen balın bir kısmı il içi 

tüketime sunulmakta, çoğunluğu kooperatifler ve tüccarlar vasıtasıyla il dışına 

satılmaktadır. 

İlimizde ipekböcekçiliği yapılmamaktadır. 

H.3. Organik Tarım 

MUŞ İLİ SERBEST ÇİFTÇİ BAZINDA ORGANİK TARIM VERİLERİ 

Sertifikasyon Kuruluşu Adı Kullanılan Alan (Da) Çiftçi Sayısı Köy Sayısı 

EKO-TAR 89.98 386 64 

CERES 111.368 897 118 

ORSER 39.971 231 56 

TÜRKGAP 22.231 172 62 

İlimiz genelinde Buğday , Arpa , Domates , Taze Fasulye , Salatalık , Patlıcan, 

Patates, Elma, Üzüm, Şeker Pancarı, Kuru Fasulye, Nohut, Yonca, Korunga, Fiğ, Mısır 

(Dane) , Mısır (Slaj) gibi organik ürünler yetiştirilmektedir. 

H.4. Tarımsal İşletmeler 

H.4.1. 

Kamu İşletmeleri 

Alparslan Tarım İşletmesi 

Alparslan Tarım İşletmesi Müdürlüğü Muş ovasında Muş il merkezine 

7 Km. uzaklıkta Bingöl-Erzurum yolu üzerindedir. 1949 yılında kurulmuş olup 

64.024,97 dekar arazisi mevcuttur. Adını büyük Türk hükümdarı 

ALPARSLAN’dan almaktadır. 

Ülke genelinde Genel Müdürlüğümüze verilen görevleri yerine getirmeye 

çalışır. Bu görev en açık tarifiyle “Türk çiftçisine; en iyi vasıflarda sağlıklı et ve süt 

242

verimi yüksek hayvan yetiştirip damızlık vermek, bitkisel üretimde, başta hububat 

tohumu olmak üzere, en iyi kalitede verimli, sertifikalı tohumluk üretip” 

vermektir.Ayrıca Bitkisel üretim ve hayvancılık alanında çevre çiftçisine örnek 

çalışmalar yapmaktır. 

İşletmemizde 2010 itibariyle 2 idareci 23 sözleşmeli personel, 58 işçi olmak üzere 

toplam 83 kişi çalışmaktadır. Güvenlik işleri 2010 da 17 özel güvenlik elemanı ve 3 resmi 

güvenlik elemanıyla çalışmaya devam edilmektedir. Ayrıca işin yoğun olduğu yaz 

aylarında bazı işler ihale edilerek müteahhide yaptırılmaktadır. Toplam 2 üretim şubemiz 

vardır. Bunlar: bitkisel ve hayvansal üretim şubeleridir. İşlerin yoğun olduğu pik dönemde 

ortalama 40 civarında taşeron işçi çalıştırılmaktadır. 



Kültür dışı arazi varlığı : 2.346 dekar 

İşletmede 8.740 dekar projelenmiş ancak günümüze kadar tahrip olmuş bir yüzey 



Şekil 94. Alparsalan Tarım İşletmesinden Bir Görünüm 

243

İşletmede 2009 itibariyle 2 idareci 15 sözleşmeli personel, 73 işçi olmak üzere 

toplam 90 kişi çalışmaktadır. Ayrıca işin yoğun olduğu yaz aylarında bazı işler ihale 

edilerek müteahhide yaptırılmaktadır. Toplam 2 üretim şubemiz vardır. Bunlar: bitkisel ve 

hayvansal üretim şubeleridir. 



Kültür dışı arazi varlığı : 2.346 dekar 

İşletmede 8.740 dekar projelenmiş ancak günümüze kadar tahrip olmuş bir yüzey 



İşletme arazilerinde foto yorum haritasından elde edilen bilgiler ve arazi 

gözlemleriyle belirlenen yerlerde açılan profil çukurlarının morfolojik incelemeleri 

sonucunda soil survey staff 1993 ve dinç ve Şenol(1998) de belirtilen seri ayrım 

kriterlerine göre birbirinden anlamlı ayrıcalıkları olan 7 ayrı toprak serisi tanımlanmıştır. 

İşletmede belirlenen her farklı toprak serisi özellikle oluştuğu fizyografik birimin başlığı 

altında açıklanarak önemli morfolojik özellikleri, fiziksel kimyasal ve mineralojik analiz 

sonuçları aşağıda verilmiştir. Söz konusu serilerin ve önemli fazlarının çalışma alanında 

bulundukları yerler ve yayılış alanları görülmektedir: 

Göktepe serisi 

Alican serisi 

Murat serisi 

Alparslan serisi 

Kırköy serisi 

Bulanık serisi 

Hünan serisi 

Çalışma alanında tanımlanan toprak serilerinin dünya toprak haritası lejantına göre 

sınıflandırılması sonucu, topraklar vertisol ve phaeozem toprak birimlerine dâhil 

olmuşlardır. Alican, Murat, Kırköy, Alparslan, Bulanık Ve Hünan serileri, fazla miktarda 

kil içermelerinden dolayı yazın kuruyup çatlamakta kışın ıslanıp şişmekte, tüm profilleri 

boyunca belirgin kayma yüzeyleri içermektedir. Hünan serisi dışındaki diğer seri toprakları 

bir calctic veya gypsic horizona sahip olmaları ve tüm horizonlarında %50 den fazla baz 

saturasyonu göstermeleri nedeniyle eutric vertisol olarak sınıflandırılmışlardır. Hünan 

serisi toprakları ise bir calcik horizon içermesinden dolayı calcik vertisol olarak 

sınıflandırılmıştır. Molic bir a horizonu dışında tanımlayıcı başka bir özelliğe sahip 

olmayan göktepe serisi toprakları haplic phaeozem olarak sınıflandırılmıştır. 

Alparslan Tarım İşletmesi arazileri Bitlis masifi olarak nitelendirilen metamorfik 

seriler üzerinde yer almaktadır.İl alanının %34,9 unu kaplayan dağlar, güneydoğu 

Torosların uzantılarıdır.bu dağlar Alp-Himalaya kıvrım sistemiyle birlikte oluşmuş genç 

dağlardır.muş ili vadileri Murat ırmağı ve kollarınca açılmıştır.bu vadilerin en önemlisi 

Murat vadisidir.Muş ovası, Murat nehrinin kuvartenler dönemlerindeki taşkınları ile getirip 

depoladığı materyalden oluşur.ova basamaklı yapı gösterir.3. jeolojik zamanın Miyosen 

dönemi ortalarına kadar bir birikinti iken yer kabuğu hareketleri sonucu bir çöküntü 

244

alanına dönüşmüştür.. bu alan Halosene ait yeni ve Pleistosene ait eski alüvyonlarla da 

örtülerek verimli bir alan durumuna dönüşmüştür. 

Bitkisel üretimin yıllık olarak 20.000 ila 31.000 dekar arasında hububat 

yetiştirilmektedir. Kuruda 1000-5000 dekar arsında hasıl ot ihtiyacı için yem bitkileri yer 

almaktadır. Sulanabilen 3.000 dekar alanda ise işletme hayvanları için 500-1000 dekar 

arsında silajlık mısır 500 -1000 dekar arasında yonca yetiştiriciliği yapılmaktadır. Sulu 

alanda münavebede işletmemizde üretime alınacak kalitede ve üstün vasıftaki yüksek döl 

kademesinde hububat tohumculuğu yapılmaktadır. 

İşletmenin kuruluşuyla birlikte yerli ırklarımızla sığırcılık faaliyetlerine 

başlanılmış, yerli ırkların verim düşüklüğü, ülke ihtiyaçları, bölge yetiştiricisinin talepleri 

göz önüne alınarak 1960 lı yıllarda kültür ırklarından Esmer ırkı seçilmiş faaliyetlerini bu 

güne kadar sürdürmüştür. Esmer ırkı; kombine bir ırk olup yüksek süt verimi ( 6-7 

ton/laktasyon) yemleri ete çevirme kabiliyeti ve bölgeye çok iyi adaptasyonu ile kendisini 

kabul ettirmiş bir ırktır. 

İşletme sığırcılık faaliyetleri için gerekli kaynaklara (kaba yem vs.) sahiptir. Bölge 

şartlarına en uygun ırkın esmer olduğu kanaati oluşmuştur. 

Sığırcılık faaliyetlerinde başta hastalıklar olmak üzere, barınak problemleri, 

damızlık taleplerinin yetersizliği, süt satışı problemleri gibi nedenlerden istenilen 

seviyelere ulaşılamamıştır. İşletmede 1986 yılında çıkan Tüberküloz hastalığı nedeniyle 

Sığırcılık faaliyetlerine son verilmiştir. 1989 yılında yaptırılan 2 adet 98 er başlık genç 

hayvan ahırında Kazova TİM’den getirtilen sığırlarla hayvancılık faaliyetlerine tekrar 

başlanmıştır. 1989 yılından itibaren çevreye dişi materyal satışı çok az miktarda yapılarak 

kadro artışına gidilmiştir. Seleksiyonla yeterli kadro artırımı yapılamayacağı 

anlaşıldığından diğer işletmelerden sığır tahsisi yapılması için Genel Müdürlükle 

yazışmalar yapılmıştır. 

Bölge hayvanlarının et kalitesi ve miktarını arttırmak amacıyla 1995 yılında 

Anadolu TİM’ den etçi 60 baş Limousin ırkı sığır işletmemize tahsis edilmiş ancak 

damızlık taleplerinin olmayışı, iki ayrı ırkla çalışmanın zorluğu, bilhassa esmer ırkında 

istenilen seviyelere gelinememesi nedeniyle Limousin ırkı sığırlar Kâzımkarabekir TİM’e 

gönderilmiştir. İşletmemizde halen saf Esmer ırkı ile faaliyetlere devam edilmektedir. 

Barınak ( Ahır ) Kapasitesi; 

2 Adet 150’şer Başlık Açık ahır 

2 Adet 98’er Başlık Genç Sığır Ahırı 

1 Adet 138 Başlık Sağım Ahırı 

1 Adet 138 Başlık İnek Ahırı 

2 Adet 150’şer Başlık İnek Ahırı 

1 Adet 10 Başlık Boğa Ahırı 

1 Adet 250 Başlık Buzağılık – Doğum hane 

Toplam 1.332 baş 

245

İşletmenin 27.01.2009 tarihi itibariyle sığır varlığı şöyledir: 

Tablo 32. Alparslan Tarım İşletmesindeki sığır varlığı 

YILLAR BOĞA İNEK 

GENÇ 

BOĞA 

DÜV 

E 

ERKE 

K 

DANA 

DİŞİ 

DANA 

ERKEK 

BUZAĞI 

DİŞİ 

BUZAĞI TOPLAM 

2009 - 216 2 121 2 56 23 44 464 

Kaynak: Alparslan Tarım İşletmesi-2009 

H.4.2. 

Özel İşletmeler 

İl Tarım Müdürlüğünün Çiftçi kayıt sistemine göre 20.125 çiftçi, 1.892.636,280 da. 

arazi kayıtlı bulunmaktadır. İlimizde genellikle çiftçilerimiz miras hukuku ile parçalanarak 

optimum işletme büyüklüğünden küçük olan arazilerde kendi ihtiyaçlarını karşılamak 

üzere geleneksel yöntemlerle üretim yapmaktadırlar. Bölgedeki yerleşik olan tarımsal 

üretim, profesyonel işletme sisteminden öte aile tipi işletme şeklindedir. Söz konusu 

işletmelerde buğday, mısır, yonca, korunga, fiğ, kavun, karpuz, sebze gibi ürünler 

yetiştirilmektedir. Ayrıca koyun, keçi ve inek yetiştiriciliği yapılmaktadır. Üretim 

kapasiteleri yöre ortalamasında olup geleneksel yöntemlerle yetiştiricilik yapılmaktadır. 

Yetiştirilen bitkisel ürünler İlimiz iç tüketimini ancak karşılamakta olup genellikle il dışına 

satışımız söz konusu değildir. Ancak hayvansal üretimde hayvan sevkleri yolu ile satışımız 

mevcuttur. 

H.5. Tarımsal Faaliyetler 

H.5.1. 

Pestisit Kullanımı 

2009 yılı üretim sezonunda İlimiz tarım alanlarında Fungisit (Çoğunlukla kuru 

tohum ilacı şeklinde), İnsektisit, Herbisit ve az miktarda rodentisit gruplarında toplam 

58.184 kg. pestisit kullanılmıştır. Devlet yardım mücadelesinde kullanılan 400 litre 

Sentetik piretroidlerden Cypermethrin 250 EC adlı insektisit hariç ilde kullanılan 

pestisitlerin tamamı yönetimli çiftçi mücadelesinde çiftçiler tarafından kullanılmıştır. 

Pestisitler organik fosforlular, sentetik piretroidler, ditiyokarbamatlar, klorlu 

hidrokarbonlar, triazoller, amitler ve anilidler, fenoxy bileşikleri, kükürt, bakırlı bileşikler 

ve imidazol grubundan seçilmişlerdir. 

Tarımsal üretimde bir pestisitin kullanılmasını gerektiren şartların oluşması halinde 

uygunluk, doz, zaman ve makine seçimi yapılarak uygulama yapılmalıdır. Etiket bilgileri 

doğrultusunda kullanılmadığı zaman gerçek miktarda kullanımdan söz edilemez. 

Yukarıda sayılan pestisit gruplarının -Klorlu hidrokarbonlular hariç- topraktaki 

kalıcılıkları düşük, DT 50 değeri süreleri kısa ve nisbeten güvenli pestisitlerdir. 

Tarım ilaçlarından kaynaklanan 6 zehirlenme vakası kaydedilmiştir. Pestisit 

kullanımlarında çiftçilere yönelik uyarı ve ikazlar yapılsa da güvenli ilaç kullanımı için 

yeterli düzeyde olamamaktadır. Bu konuyla ilgili ilimiz genelinde pestisit kullanıcılarına, 

doğrudan ve dolaylı maruz kalanlara bilinçlendirme faaliyetleri bir program dahilinde 

yürütülmelidir. 

H.5.2. 

Gübre Kullanımı 

İlimizde kimyevi gübre kullanımı yeterli değildir. Kimyevi gübrelerin 

topraktaki birikim miktarları, çevreye olan etkileri ve çiftlik gübresi kullanımı ile ilgili İl 

Tarım Müdürlüğü tarafından herhangi bir kayıt tutulmadığı belirtilmiştir. 

246

İlimizde 161.726 ha Hububat ekim alanından 115542 ha alan gübrelenirken azotlu, 

fosforlu, potaslı gübrelerden toplam 10.748 ton kimyevi gübre kullanılmaktadır. 4.168,2ha 

Baklagil alanının tamamında gübreleme yapılmakta ve toplamda 249 ton kimyevi gübre 

kullanılmaktadır. 9020 ha endüstri bitkileri ekim alanının tamamında gübreleme 

yapılmakta ve 2059 ton kimyevi gübre kullanılmaktadır. 875 ha yağlı tohumlular ekim 

alanının 870ha alanında gübreleme yapılamakta ve 106ton kimyevi gübre kullanılmaktadır. 

66575 ha yem bitkisi ekim alanının 51300ha alanında gübreleme yapılmakta ve toplamda 

772ton kimyevi gübre kullanılmaktadır. 2839 ha sebze ekim alanının tamamında 

gübreleme yapılmakta ve toplamda 154ton kimyevi gübre kullanılmaktadır.583,7ha 

meyvelik alanının 460ha alanında gübreleme yapılmakta ve toplamda 92ton kimyevi gübre 

kullanılmaktadır. İlimizde toplam olarak 14180ton kimyevi gübre kullanılmaktadır. 

H.5.3. 

Toprak Kullanımı 

Tarımsal faaliyetlerde toprak kaybını (erozyonu) engellemek üzere İl Tarım 

Müdürlüğünün Çiftçi eğitim ve Yayım şubesi tarafından çiftçilerimize yönelik eğitim 

çalışmaları devam etmektedir. 

KAYNAKLAR: 

İl Tarım Müdürlüğü ( Master Planı) 



Alparsalan Tarım İşletmesi Müdürlüğü-2009 

247

I. MADENCİLİK 

Ülke ekonomimizin önemli sektörlerinden olan madencilik, enerji ve sanayinin 

temel hammaddelerini sağlayan faaliyetleri kapsamaktadır. 

Madenler doğal ekonomik kaynaklardan biri olup artan dünya nüfusu ve ihtiyacını 

karşılayabilmek için işletilmeleri kaçınılmaz olmaktadır.Ancak kullanılan maden çıkarma 

metotlarının çevre açısından ne gibi sorunlara yol açtığı düşünülmemekte sadece 

madenden faydalanmak için için çevreye büyük tahribatlar verilmektedir. Faaliyetin 

yapıldığı alanlarda ve özellikle açık işletmelerde çalışmalar bittikten sonra topoğrafya, 

jeolojik yapı, su rejimi, iklim ve peyzaj tamamen tahrip olmaktadır. 

Bu nedenlerden dolayı ekonomiye büyük getirisi olan madencilik faaliyetleri 

gerçekleştirilirken çevreye ve doğaya zarar verilmeden yapılacak olan çalışmalar 

desteklenmeli ve bu yönde çalışmalar yapılması gerekmektedir. 

Muş madenler açısından araştırma çalışmalarının fazla olduğu bir yer değildir. 

I.1. Maden Kanununa Tabi Olan Madenler ve Doğal Malzemeler 

I.1.1.Sanayi Madenleri 

BARİT ( Ba ) 

Muş ili ve civarındaki barit yataklarından bir kısmı halen işletilmekte olup Suriye 

ve Yemen' e ihracat yapılmaktadır. 1993 yılında, bu yörede 15 000 ton barit üretimi 

yapılmıştır. Belli başlı barit yatakları aşağıda verilmiştir. 

YER TENÖR REZERV 

(%BaSO 4 ) (ton) 

Merkez-Bilir Köyü 94.00 570.000 görünür 

94.00 1 530 000muhtemel + mümkün 

Merkez-Kasar Köyü 94.00 

48 000 görünür 

94.00 250 000 muhtemel + mümkün 

Merkez-Kızılkilise 94.00 137 000 görünür 

94.00 700 000 muhtemel + mümkün 

----------------------------------------------------------------------------------------------------- 

TOPLAM 94.00 755 000 görünür 

94.00 2 490 000 muhtemel + mümkün 

248

ÇİMENTO HAMMADDELERI ( Çmh ) 

Muş ili civarında 

Tenör: - 

Rezerv: 1 416 000 000 ton kireçtaşı, 17 500 000 ton kil, 17 000 000 ton marn, 200 

000 000 ton killi +marn (Hepsi Görünür + Muhtemel rezerv) 

KİREÇTAŞI ( Kçt ) 

Pertah-Karaağaçlı Sahası 

Tenör: % 54 CaO, % 3.9 SiO 2 , % 0.6 MgO 

Rezerv: 48 240 000 ton muhtemel rezerv 

TUĞLA-KİREMIT ( TğKi ) 

Alican Köyü-Avak Sahası 

Tenör: Orta-iyi 

Rezerv: 21 870 000 ton Görünür + Muhtemel rezerv 

I.1.2. Metalik Madenler 

Konu hakkında bilgiye ulaşılamamıştır. 

249

I.1.3. Enerji Madenleri 

Tablo. 33:Linyit Durumu 

SAHA 

ADI 

Görünür Muhtemel Mümkün Toplam Kaynak Potansiyel 

Rezerv (1000 ton) Analiz Sonuçları Eşdeğeri (1000 ton) 

Genel 

Toplam Işletilebilir Su % Kül % S % AID 

KCal/kg Petrol Taş 

Kömürü 

Kullanım 

Yeri 

Işletme 

Şekli 

Ziyaretköy 

Yaygın 

7 019 7 281 - 14 300 - - 14 300 - 43.0 

0 

28.00 3.00 1300 1 859 2 656 Sanayi Kapalı 

TOPLAM 7 019 7 281 - 14 300 - - 14 300 - 1 859 2 656 

Kaynak: M.T.A. Genel Müdürlüğü 

250

I.1.4. Maden Kanunu’na Tabi Olan Doğal Malzemeler 

Bknz: B.5.4 

I.2. Madencilik Faaliyetlerinin Yapıldığı Yerlerin Özellikleri 

I.3. Cevher Zenginleştirme 

İlimizde, cevher zenginleştirme işlemi yapan tesis bulunmamaktadır. 

I.4. Madencilik Faaliyetlerinin Çevre Üzerine Etkileri 

Madencilik faaliyetleri travnmatik olup patlatma ve ağır iş makinalarını darbeleri 

ile hammadde üretimi esnasında ve hammaddenin işlenmesi ve nakliyatı sırasında ve 

işletme sonrasında topoğrafya, jeolojik yapı, su rejimi, iklim ve peyzaj tamamen tahrip 

olmaktadır. Hava kirliliği, gürültü ve su kirliliği de kaçınılmaz sonuçlardır. 

Bu sebeplerden dolayı ekonomiye büyük getirisi olan madencilik faaliyetleri 

gerçekleştirilirken çevreye ve doğaya zarar verilmeden yapılacak olan çalışmalar 

desteklenmeli ve bu yönde çalışmalar yapılması gerekmektedir. 

I.5. Madencilik Faaliyetleri Sonucunda Arazi Kazanım Amacıyla Yapılan 

Rehabilitasyon Çalışmaları 

İşletmeler, İşletme ömrünü tamamladıktan sonra ÇED raporunda belirtilen 

rehabilite işlemlerine göre vermiş oldukları taahhütleri gerçekleştirmek zorundadırlar. 

Ancak ilimizde rehabilite edilmiş saha yoktur. 

KAYNAKLAR: 


M.T.A. Genel Müdürlüğü 

251

J. ENERJİ 

J.1. Birincil Enerji Kaynakları 

Güneş, rüzgar, kömür gibi sınıflandırılan alt başlıklardır. Bunlar gereken enerji 

kullanımına dönüştürülünceye kadar makinalarda ısınma amacıyla, türbin veya motor gibi 

araçlarda kullanılıncaya kadar işe yaramaz. Dünyanın her yerinde birçok ülkede pek çok 

birincil enerjinin ziyan olmasına sebep onu gerekli hizmete çevirecek olan donanımın 

tasarımındaki veya gelişmesindeki yetersizliklerdir. 

J.1.1. Taşkömürü 


J.1.2. Linyit 

Bknz. I.1.3. 

J.1.3. Asfaltit 


J.1.4. Bitümlü Şist 


J.1.5. Hampetrol 


J.1.6. Doğalgaz 

İlimizde doğal gaz rezervi ve kullanımı mevcut değildir. 

J.1.7. Nükleer Kaynaklar (Uranyum ve Toryum) 


J.1.8. Orman 

Muş Orman işletme Şefliğinin verilerine göre, 2009 yılı içerisinde 3280 ster meşe 

ve 2009 yılı içerisinde ise 2494 ster yakacak odun üretimi gerçekleştirilmiştir. 

J.1.9.Hidrolik 

İlimizde irili ufaklı bir çok akarsu bulunmaktadır. Bu suların üzerine elektrik 

üretimi için Hidroelektrik Enerji santrallerinin kurulması çevreye zarar vermeyeceği gibi 

Ülke ekonomisine de katkı sağlayacaktır. İlimizde Hidroelektrik santrallerinin kurulması 

için gerekli fizibilite ve planlamaların yapılması ve Projelerin teşvik edilmesi uygun 

olacaktır. 

İlimizde, Malazgirt İlçemizde 1 adet 1,2 MW gücünde ve Varto İlçemizde 1 adet 

0,3 MW gücünde 2 adet Elektrik Üreten Hidroelektrik Enerji Santrali Mevcuttur. Ayrıca 

Bulanık İlçemize Yakın Murat Nehri Üzerinde şu anda yapımı devam eden Alparslan-1 

barajını devreye girmesiyle 160 MW’lık kurulu gücüne sahip Hidroelektrik santralimizden 

elektrik üretilecektir. 

252

J.1.10. Jeotermal 

Tablo 34: Jeotermal Kaynaklar 

JEOTERMAL ENERJI 

ILI: MUŞ 

KAYNAK SONDAJ DEĞ. 

JEOTERMAL ALAN SICAKSU KAYNAK Sıcaklık Debi 

Sıcaklık 

Potansiyel KULLANIM ALANI KURULU TESIS BEL. 

1A Debi 

Potan 

siyel 

ADI ADI ( o C) (lt/sn.) (MWt) ( o C) (lt/sn.) (MWt) 

YUKARI ALAGÖZ Yukarı Alagöz 30 8 - - - - - * 

-BAZIKAN 

Bazikan 38 5 0,063 - - - Kaplıcada - * 

* Türkiye Jeotermal Envanteri-1996 

** 7. Beş Yıllık Kalkınma Planı (1995-1999) Madencilik Özel Ihtisas Komisyonu 

Enerji Hammaddeleri Alt Komisyonu Jeotermal Enerji Çalışma Grubu 

Not: Sondajlardaki potansiyel değerleri, kuyuların ilk üretim debilerinin toplamına göre hesaplanmıştır. 

Kaynak: M.T.A. Genel Müdürlüğü 

253

J.1.11. Güneş 

İlimiz güneş enerjisi kolektörler sayesinde su ısıtmakta kullanılmaktadır. Son yıllarda 

yapılan konut alanlarında güneş enerjisinden yararlanılmaktadır. Yıllık tüketilen güneş 

enerjisi hakkında her han gibi bir çalışma yoktur. 

J.1.12. Rüzgar 

Rüzgar enerjisi ölçümleri ilimizde Devlet Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğünce 

Yapılmaktadır. Düşük hızlarda çalışan rüzgar jeneratörlerinin yapılması halinde ilimizde 

yararlanılabilecek bir rüzgar enerjisi potansiyelinin olabileceği düşünülmektedir. 

J.1.13. Biyokütle 

Biyogaz; gübre,bitkisel atık ve benzeri organik atıklarının oksijensiz ortamda fermante 

olması sonucu meydana gelen yanıcı bir gazdır. 

İlimizde biyogaz denilen enerji türünden yararlanılmamaktadır 

Doğada potansiyel halde bulunan birincil enerji kaynaklarının çeşitli teknolojik 

donanımlarla bir çevrim sonucu enerji üretiminin elde edildiği sistemlerdir. 

J.2.1. Termik Enerji 

İlimizde termik santral bulunmamaktadır. 

J.2.2. Hidrolik Enerji 

İlimizde bulunan ırmak,çay gibi enerjiye dönüşe bilecek su kaynaklarının debileri 

D.1.3.(Akarsular) bölümünde detaylı bir şekilde verilmiştir. 

İlimizde bulunan zengin su kaynakları sulama ve elektrik enerjisi alanında 

kullanılmaktadır. Son yıllarda barajların da yapılmasıyla su gücünden yararlanma oranı 

artmaktadır. 

196

Muş ilinde bulunan inşa halindeki baraj gölleri 

Tablo 35: Baraj Gölleri 

GÖLÜN İLİ HACMİ 

(m3) 

GÖLÜN SU KULLNIM 

AMACI 

ADI 

ALANI(km2) 

Aıpaslan I Muş 2903,45 114,83 Enerji 

Muş ilinde bulunan istiksaf/Master plan ve planlama – kesin proje 

aşamasındaki baraj gölleri 

GÖLÜN 

ADI 

İLİ 

Max. Göl 

alanı 

Bulunduğu aşama 

Su Kullanım 

Amacı 

Alpaslan II Muş 54,69 Kati projede var Sulama+ Enerji 

Kadir barajı 1,63 Planlamada var Sulama 

Malazgirt barajı 2,73 Planlamada var Sulama 

Kuş tepe barajı Planlamada var Sulama 

Kara hasan Barajı 3 İstikşaf sulama 

Kaynak : DSİ 17. Bölge Müdürlüğü -2009 

Tablo. 36: Doğal Göller 

Doğal Göller 

(ha) 

Muş İlindeki Su Yüzeylerinin Dağılımı 

Baraj Gölet Akarsu 

Rezervuarı Rezervuarı Yüzeyleri 

(ha) (ha) (ha) 

Toplam 

(ha) 

3224 17688 69 667 21648 

Kaynak : DSİ 17. Bölge Müdürlüğü -2009 

SULAMA ÇALIŞMALARI: 

Devlet Su İşlerince, Köy Hizmetleri İl Müdürlüğünce ve çiftçi imkânları ile sulanan 

tarım alanları 64.948 ha olup, toplam sulanabilir arazinin (158.215 ha) % 41’dir. Yine sınırlı 

su kaynaklarının en etkin bir biçimde kullanılması için yağmurlama ve damla sulama 

sistemlerinin daha yaygın hale getirilmesi teşvik edilmelidir. 

J.2.3. Nükleer Enerji 

Konu hakkında herhangi bir çalışma yoktur. 

J.2.4. Yenilenebilir Elektrik Enerjisi Üretimi 


197

J.3. Enerji Tüketiminin Sektörlere Dağılımı 

Tablo 37: Enerji Tüketimi 

MUŞ İL GENEL TOPLAMI 

GR HESAP NO 

AKTİF 

TÜKETİM(KWh) AKTİF TUTAR(YTL) 

1 SANAYİ 2.877.975 306.359,66 

2 TİCARETHANE 14.142.346 2.114.393,29 

3 RESMİ DAİRE 21.100.461 2.375.110,87 

4 TARIMSAL SULAMA 195.499 22.522,47 

5 İÇME ve KULLANMA S 561.449 62.920,12 

6 ŞANTİYE 2.654.376 375.005,43 

7 HAYIR KURUMU 372.777 43.402,90 

8 MESKENLER 63.564.825 7.311.880,17 

9 BELEDİYE HİZ.BİNASI 1.527.146 149.357,90 

10 BELEDİYE İÇME SUYU 14.368.105 1.628.681,94 

11 KİTLER 4.673.528 584.215,29 

12 ARITMA TESİSLERİ 0 0 

13 KAÇAK TAHAKKUK 6.775.797 899.156,89 

14 OFİS(İÇ TÜKETİM) 1.958.696 225.739,71 

15 KÖY GENEL AYDINLATMA 19.203.780 2.223.693,96 

J.4. 

Enerji Tasarrufu İle İlgili Yapılan Çalışmalar 

KAYNAKLAR: 

DSİ 17.Bölge Müdürlüğü 2009 


Tedaş Müessese Müdürlüğü 2009 

198

K. SANAYİ VE TEKNOLOJİ 

K.1. İl Sanayinin Gelişimi, Yer Seçimi Süreçleri ve Bunu Etkileyen Etkenler 

İlimizde Küçük Sanayi için Sanayi ve Ticaret Bakanlığının kredi desteği ve bu amaçla 

kurulan Kooperatiflerin sorumluluğunda Küçük Sanayi Siteleri yapılmaktadır. Halen ilimiz 

merkezinde 100 işyerinden oluşan Küçük Sanayi Sitesi tamamlanmış ve faal durumdadır. 

Bunun dışında İlimiz Merkezinde 2, Bulanık ve Malazgirt ilçelerimizde de l' er Küçük Sanayi 

Siteleri olmak üzere 4 küçük sanayi sitesi tamamlanmış ve hizmete açılmıştır. Bunun dışında, 

ilimiz merkezinde Alparslan Küçük Sanayi Sitesi inşaatı devam etmektedir. 

İlimizde orta ölçekli sanayi tesisleri için de yine Sanayi ve Ticaret Bakanlığının Kredi 

Desteği ve bu amaçla oluşturulan Müteşebbis Heyet Sorumluluğunda Organize Sanayi 

Bölgesi inşaatına başlanmıştır. Toplam 56 parselin üretileceği Muş Organize Sanayi Bölgesi 

ilimiz Merkez Konukbekler Beldesi sınırları dahilinde yapılmaktadır. Organize Sanayi 

Bölgeleri ile yatırımcılara, her türlü alt yapısı tamamlanmış parsel satışı yapılmaktadır. 

Muş, sosyal ekonomik göstergeler dikkate alındığında, Türkiye'nin Doğu ve 

Güneydoğu Anadolu bölgelerinde GSMH’ sı en düşük illerden biridir. Bu göstergeler 

sanayinin ne derecede gelişmemiş olduğunun kanıtıdır. 

K.2. Genel Anlamda Sanayi Gruplandırılması 

ORGANİZE SANAYİ BÖLGESİ 

İlimiz, Konukbekler beldesinin mıntıkasında kurulan Organize Sanayi Bölgesi 90 

hektar büyüklüğünde ve 56 Sanayi Parselinden oluşmaktadır. İle Mesafesi 25Km. dir. 2007 

sonu itibarı ile 20 adet parsel 5084 sayılı Teşvik yasası kapsamında bedelsiz olarak 

müteşşebislere tahsis edilmiş, 2 firmanın bina inşaatları tamamlanmış, yakın zamanda üretime 

başlayacaklardır. 4 firmanın proje çalışması devam etmektedir. 

MUŞ KÜÇÜK SANAYİ SİTESİ 

İlimiz Merkezde yapılan ve 100 işyerinden oluşan Küçük Sanayi Sitesinin İnşaatı 

bitmiş, hak sahiplerine dağıtılmıştır. Site halen faal olarak çalışmaktadır. Sitede Ağırlıklı 

olarak oto tamirciliği, marangoz, kereste, ahşap ve PVC, Kapı Pencere İşleri Yapılmaktadır. 

MALAZGİRT KÜÇÜK SANAYİ SİTESİ 

İlimiz Malazgirt İlçesinde yapılan ve 82 işyerinden oluşan Küçük Sanayi Sitesinin 

İnşaatı bitirilerek hak sahiplerine dağıtılmıştır. Site faal olarak çalışmaktadır. Sitede ağırlıklı 

olarak oto tamirciliği, demir doğrama ve çeşitli meta işleri yapılmaktadır. 

BULANIK KÜÇÜK SANAYİ SİTESİ 

İlimiz Bulanık İlçesinde yapılan ve 66 işyerinden oluşan Küçük Sanayi Sitesinin 

İnşaatı bitimiş, iş yerleri hak sahiplerine dağıtılmıştır. Site faal olarak çalışmaktadır. Sitede 

ağırlıklı olarak oto tamirciliği, marangozluk, PVC kapı pencere ve metal işleri yapılmaktadır. 

199

MUŞ 2 NOLU BİRLİK KÜÇÜK SANAYİ SİTESİ 

İlimiz Merkez İlçesinde yapılan ve 70 işyerinden oluşan Küçük Sanayi Sitesinin 

İnşaatı bitimiş, iş yerleri hak sahiplerine dağıtılmıştır. Site faal olarak çalışmaktadır. Sitede 

ağırlıklı olarak oto tamirciliği, demir doğrama, ahşap ve PVC Kapı pencere işleri 

yapılmaktadır. 

ALPARSLAN KÜÇÜK SANAYİ SİTESİ 

İlimiz Merkez İlçesinde yapılan ve 45 işyerinden oluşan Küçük Sanayi Sitesinin 

inşaatı bitirilmiş, iş yerleri hak sahiplerine dağıtılmıştır. Siteye giriş yolu yoktur yol açma 

çalışmaları sürdürümlüktedir. 

Tablo. 38:Kentte Sanayi Guruplarının İlçeleri göre dağılımı ve İsdihdam Durumu 

S.NO KSS. ADI İŞYERİ SAYISI İSDİHDAM SAYISI 

1 Muş Merkez 1 Nolu KSS 100 400 

2 Muş Merkez 2 Nolu KSS 70 100 

3 Malazgirt KSS 82 130 

4 Bulanık KSS 66 80 

Kaynak: Sanayi ve Ticaret İl Müdürlüğü-2009 

K.3. Sanayinin İlçelere Göre Dağılımı 

İlimizdeki sanayi tesislerinin büyük bölümü il merkezinde bulunmaktadır. Diğer 

ilçelerimizde ise sadece küçük sanayi işletmeleri mevcuttur. 

K.4. Sanayi Gruplarına Göre İşyeri Sayıları ve İstihdam Durumu 

1 - ŞEKER FABRİKASI: 

Tarihçesi: 

Muş Şeker Fabrikası, toplam 2941.500 m² arazi üzerinde, 944 personel ile şeker 

pancarından şeker üretimi yapmaktadır. 

Fabrikanın hammaddesi olan şeker pancarının olgunlaşmasına bağlı olarak, fabrika her 

yıl eylül ayının ikinci yarısında şeker üretim dönemine girmektedir ve bu dönem yaklaşık 3 ay 

sürmektedir. Fabrikanın şeker üretim döneminde, günlük pancar kapasitesi 3600 ton/gün’dür. 

Buna bağlı olarak yıllık yaklaşık olarak 300.000 ton pancar işlenmektedir. İşlenen bu 

pancardan 45.000 ton şeker, 12.000 ton melas ve 85.000 ton küspe üretilmektedir. 

2- YAZICIOĞLU YEM FABRİKASI: Devlet tarafindan kurulmuş, 1995 Yılında 

özelleştirilmiş olup, 2000 yılında revize edilerek faaliyetine devam etmektedir. Kapasitesi 20 

Ton/saat karma hayvan yemi üretmekte olup, halen 20 personelle faaliyetini sürdürmektedir. 


3- MUŞ OVASI SÜT VE SÜT ÜRÜNLERİ SAN. TİC.AŞ.: Devlet tarafindan 

kurulmuş, 1995 yılında özelleştirilmiştir. Köklü bir revizeden geçirilerek şu anda %20 

kapasiteyle çalışmaktadır. Kurulu kapasitesi 20 Ton/gün süt işleme kapasitesindedir. Şu anda 

faaliyeti durdurulmuştur. 

4- MUŞ-TAR UN FABRİKASI: Sermayesinin % 95'i İl Özel İdare Müdürlüğüne ait 

olan Un Fabrikası 10 Yıllığına Özel Sektöre kiralanmış olup, kapasitesi 60 Ton/Gün Un 

üretımı yapmaktadır. Halen işletme sermayesi yetersizliği nedeniyle faaliyetini durdurmuştur. 

5-HALİTOĞULLARI YEM SANAYİ A.Ş.: Saatte 10 Ton/Gün karma hayvan yemi 

üretim kapasiteli olup, 12 sigortalı işçi çalıştırmaktadır. Sermaye yetersizliği nedeniyle düşük 

kapasite ile faaliyetini sürdürmektedir. 

6- ARALLAR SÜT VE SÜT ÜRÜNLERİ GIDA İNŞ. SAN. VE TİC. A.Ş.: 

Bu1anık İlçesinde kurulan Süt Fabrikası 4,5 Ton/Gün süt işleme kapasiteli Fabrikanın Fiziki 

gerçekleşme oranı %95 olup, yapım çalışmaları tamamlanmıştır. Faaliyete başlayan fabrika şu 

anda faaliyetini durdurmuştur. 

7-TANRlVERDİ TARIM HAYV. OTOMOTiV SAN. TİC. LTD.ŞTİ.: Bulanık 

İlçesinde karma hayvan yemi üretecek Fabrikanın Fiziki gerçekleşme oranı %90 seviyesinde 

gerçekleşmiş olup, yapım faaliyetleri devam etmektedir. 

8- MALAZGİRT YEM PETR. TARIM MAK. SAN. TİC. A.Ş.: Malazgirt 

İlçesinde kurulan yem fabrikası 20.000 Ton/Yıl karma hayvan yemi. üretim kapasitelidir. 

Fabrika halen %40 kapasiteli ve I5 işçiyle faaliyetini sürdürmektedir. Sermaye sıkmtısı 

nedeniyle tam kapasite ile çalışmamaktadır. 

9- BÜYÜKDOĞU GIDA İNŞ. DIŞ TİC. LTD. ŞTİ.: Muş Merkez Mercimekkale 

Nahyesinde kurulu un fabrikası 60 Ton/Gün kapasitelidir. Un fabrikası %98 seviyesinde 

tamamlanmış olup, Yapım çalışmaları devam etmektedir. 

10- ÖZER SÜT AŞ ÇİVİ, TEL FABRİKASI: Muş Bitlis Karayolu 4. Km. de kurulu 

bulunan tesiste çivi ve tel üretimi yapılmaktadır. Tesis 12 Ton/Gün üretim kapasiteli olup, 

finansman sıkıntısı nedeniyle faaliyetine ara vermiştir. 

11- MEDİLANT TIBBİ ÜRÜNLER LTD.ŞTİ.: Muş Merkez Küçük Sanayi Sitesi üst 

kısmında kurulu bulunan tesis Tıbbi malzemeler üretimi yapmaktadır. Halen iş yerini 

büyütme ve revizyon çalışması yapılmaktadır. . 

12- GENÇ ROBA TEKSTIL VE KONFEKSİYON SAN. DIŞ TIC. LTD;ŞTI.: 

Kuruluş kapasitesi 500 parça giyim/Gün olup, 20 işçiyle faaliyetini sürdürmektedir. İşletme 

sermayesi yetersizliği nedeniyle düşük kapasiteyle çalışmaktadır. 

13- ATABEY İNŞAAT GIDA SAN. VE TİC. LTD.ŞTİ. (Küp Şeker İmalatı) : 

İlimiz Merkezde faaliyette olan tesiste küp şeker imalatı yapılmaktadır. Kuruluş kapasitesi 24 

Ton/Gün olan tesiste halen %5 kapasiteyle üretim yapılmaktadır. Tesiste 3 kişi istihdam 

edilmektedir. 

14- MUŞ TAT ŞEKER. (Küp Şeker İmalatı): İlimiz Merkezde faaliyette olan tesiste 

201

küp şeker imalatı yapılmaktadır. Kuruluş kapasitesi 24 Ton/Gün olan tesiste halen %25 

kapasiteyle üretim yapılmaktadır. Tesiste 10 kişi istihdam edi1mektedir. 

15-HAS YALÇIN KÜP ŞEKER VE GIDA PAZ. LTD. ŞTİ. (Küp Şeker imalatı): 

İlimiz Merkezde faaliyette olan tesiste küp şeker imalatı yapılmaktadır. Kuruluş kapasitesi. 12 

Ton/Gün olan tesiste halen %50 kapasiteyle üretim yapılmaktadır. Tesiste 6 kişi isdihdam 

edilmektedir. 

16- ZÜMRÜT GIDA İNŞ. SAN. LTD. ŞTİ. (Küp Şeker İmalatı): İlimiz Merkezde 

faa1iyette olan tesiste küp şeker imalatı yapılmaktadır. Kuruluş kapasitesi 62 Ton/Gün olan 

tesiste halen %50 kapasiteyle üretim yapılmaktadır. Tesiste 5 kişi istihdam edilmektedir. 

17- GENÇ YALÇINLAR DIŞ TİC. LTD.ŞTİ. (Küp Şeker İmalatı): İlimiz 

Merkezde taaliyette olan tesiste küp şeker imalatı yapılmaktadır. Kuruluş kapasitesi 25 

Ton/Gün olan tesiste halen %20 kapasiteyle üretim yapılmaktadır. Tesiste 2 kişi istihdam 

edilmektedir. 

18- SİNAN GIDA TEKSTİL TARIM SAN.TİC.LTD.ŞTİ. (Küp Şeker İmalatı): 

İIimiz Bulanık İlçesinde faaliyette olan tesiste küp şeker imalatı yapılmaktadır. Kuruluş 

kapasitesi 16 Ton/Gün olan tesiste halen %90 kapasiteyle üretim yapılmaktadır. Tesiste 6 kişi 

istihdam edilmektedir. 

19- ÖZ AVCILAR MAKİNE SAN. Zeki ÖZAVCI: (Tanm Makineleri Üretimi): 

İlimiz Bulanık İlçesinde faaliyette olan tesiste Tarım Makineleri imalatı yapılmaktadır. 

Kuruluş kapasitesi 100 Adet/Yıl olup, tam kapasiteyle üretim yapılmaktadır. Tesiste 4 kişi 

istihdam edilmektedir. 

20- BARAN TARIM MAKİNALARI SAN.TİC.LTD.ŞTİ. (Tarım Makineleri 

Üretimi): İlimiz Malazgirt ilçesinde faaliyette olan tesiste Tarım Makineleri imalatı 

yapı1maktadır. Kuruluş kapasitesi 800 Adet/Yıl olan Tesiste %60 kapasiteyle üretim 

yapılmaktadır. Tesiste 15 kişi istihdam edilmektedir. 

21- TARSAN ZİRAİ ALETLER TARIM MAK. SAN.LTD.ŞTİ. (Tarım 

Makineleri Üretimi): İlimiz Malazgirt İlçesinde faaliyette olan tesiste Tarım Makineleri 

imalatı yapılmaktadır. Kuruluş kapasitesi 350 Adet/Yıl olan Tesiste %60 kapasiteyle üretim 


22- AKTİF TARIM MAK. İMALATI SAN. TİC.LTD.ŞTİ. (Tarım Makineleri 

Üretimi): İlimiz Malazgirt İlçesinde faaliyette olan tesiste Tarım Makineleri imalatı 

yapılmaktadır. Kuruluş kapasitesi 1000 AdetIYıl olan Tesiste %50 kapasiteyle üretim 


23- YURT ÇİMENTO SAN. TİC. A.Ş. : İlimiz Merkez ilçesi Taşoluk köyü 

mevkiinde yer alan tesiste çimento ve klinker üretimi yapılmaktadır.Tesisi, 2.250 ton/gün 

klinker ve 1.100.000 ton/yıl çimento üretim kapasitesiyle kurulmuştur. 

K.5. Sanayi Gruplarına Göre Üretim Teknolojisi ve Enerji Kullanımı 

Konu hakkında yeterli bilgi bulunmamaktadır. 

202

K.6. Sanayiden Kaynaklanan Çevre Sorunları ve Alınan Önlemler 

K.6.1. 

Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Hava Kirliliği 

İlimizde faaliyette bulunan ve Hava Kalitesinin Korunması Yönetmeliği gereğince 

emisyon izni almaları zorunlu olan tesislerden hiçbiri şu ana kadar izin almamıştır. 

Fabrikalarda uygulanan teknolojilerle ilgili herhangi bir çalışma yapılmamıştır. 

İlimizdeki hava kalitesinin korunması amacıyla, kullanılacak olan katı ve sıvı 

yakıtların kontrol altında tutulabilmesi için denetim komisyonları kurulmuş ve çalışmalarını 

devam ettirmektedir. 

Küçük sanayi sitemizde faaliyet gösteren tesisler sürekli olarak denetlenmekte olup, 

bu tesislerin çevresel etkilerinin en aza indirilebilmesi için çalışmalarımız sürdürülmektedir. 

K.6.2. 

Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Su Kirliliği 

İlimizde faaliyette bulunan ve Hava Kalitesinin Korunması Yönetmeliği gereğince 

emisyon izni almaları zorunlu olan tesislerden hiçbiri şu ana kadar izin almamıştır. 

Fabrikalarda uygulanan teknolojilerle ilgili herhangi bir çalışma yapılmamıştır. 

İlimizdeki hava kalitesinin korunması amacıyla, kullanılacak olan katı ve sıvı 

yakıtların kontrol altında tutulabilmesi için denetim komisyonları kurulmuş ve çalışmalarını 

devam ettirmektedir. 

Küçük sanayi sitemizde faaliyet gösteren tesisler sürekli olarak denetlenmekte olup, 

bu tesislerin çevresel etkilerinin en aza indirilebilmesi için çalışmalarımız sürdürülmekted!r. 

K.6.3. 

Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Toprak Kirliliği 

Sanayiden kaynaklanan su kirliliği bölümünde de izah eçlilmeye çalışıldığı gibi, 

sanayinin atık suları önemli derecede toprak kirliliğine de sebep olmaktadır. Arıtma 

tesislerinin faaliyete geçirilmesi toprak kirliliğinin önlenmesini önemli derecede 

sağlayacaktır. 

Sanayi Tesislerinin yer seçimi daha önce yapıldığından, 1, 2, 3, sınıf tarım 

topraklarının işgal edilip edilmediği hakkında herhangi bir bilgi temin edilememiştir. Bundan 

sonra yapılacak yer seçimlerinde tarım topraklarının dışına yer seçimi yapılmasına itina 

gösterilecektir. 

K.6.4. 

Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Gürültü Kirliliği 

Şehir merkezinin gelişmeye paralelolarak genişlemesi neticesinde sanayi tesislerinin 

büyük bir bölümü kent alanının içerisinde kalmıştır. Dolayısıyla sanayiden kaynaklanan 

gürültü şehirde yaşayan halkı önemli derecede rahatsız etmektedir. Ayrıca şikayetlere bağlı 

olarak gürültü kirliliği ile ilgili çalışmalarımız aralıksız olarak sürdürülmektedir. 

K.6.5. 

Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Atıklar 

İlimizde faaliyet gösteren sanayi tesislerinin Tehlikeli ve Zararlı Atıkları buluna- 


ilecek tesislere gerekli formlar gönderilerek, tesiste oluşan atıkların özellikleri, miktarı, 

çeşidi ve bertaraf yöntemleri ile ilgili bilgiler istenmiştir. Gelen bilgiler değerlendirilerek 

Bakanlığımıza iletilmektedir. ilimizde iki tesiste arıtma tesisi mevcut olup, gayri faal durumdadır. 

K.7. Sanayi Tesislerinin Acil Durum Planı 

Konu hakkında bilgiye ulaşılmamıştır. 

KAYNAKLAR: 

Sanayi ve Ticaret İl Müdürlüğü 2009 


204

L. ALTYAPI, ULAŞIM VE HABERLEŞME 

L.1. Altyapı 

L.1.1. 

Temiz Su Sistemi 

Kızıl ziyaret Kaynak Suyu: İlimiz güneyindeki Kızıl ziyaret dağında doğan Mart, Nisan, 

Mayıs ve Haziran aylarında su kapasitesi 100 Lt/Sn olan yılın diğer aylarında ise kademeli 

şekilde azalarak su kapasitesi 45 Lt/Sn düşen ve %60 verimli olan bu kaynak suyu, 5 mm. Et 

kalınlığında 350 mm. Çapında ve 5 Km uzunluğundaki Çelik borularda hat yenilemesi 

yapılarak Belediyemizce Murat paşa Mahallesindeki su deposunda biriktirilip gerekli arıtma 

işlemi yapıldıktan sonra şehir şebekesine aktarılmaktadır. 

Kaniya Denge Kaynak Suyu: Kızıl ziyaret dağı mevkiinde doğan ikinci kaynak 

suyumuzdur. Mart, Nisan, Mayıs ve Haziran aylarında su kapasitesi 80 Lt/Sn. olan yılın diğer 

aylarında ise kademeli şekilde azalarak su kapasitesi 30 Lt/Sn. olan %40 verimli bu kaynak 

suyu 5 mm. Et kalınlığında 200 ve 250 mm. çapında ( 1Km’si yenilenmiş) toplam 7 Km. 

çelik borularla Kale Deposuna ve buradan da şehir şebekesine aktarılmaktadır. 

Terfili Sistemle Şebekeye Aktarılan Sondaj Suları: Muş Belediyesi mülkiyeti içerisinde 

yer alan Şeker Fabrikası mevkiindeki su sondajlarından (toplam 12 adet su sondajı mevcuttur) 

ortalama olarak 230 Lt/Sn. su elde edilmektedir. Toplanan bu içme suları 1 nolu ana toplama 

deposunda toplanıp 10 Km Mesafeden 5mm et kalınlığında 600 mm. çaplı çelik borularla 

şehir merkezindeki ikinci depoya ( 2007 yılında 2 Km hat yenilemesi yapılarak ) ve 

buradan şehir şebekesi depolarına aktarılmaktadır. 

Şehir Merkezinde Şebekeye Aktarılan Sondaj Suları: Belediyemizce şehir merkezinde 9 

adet daha su sondajları açılmış ve bu sondajlardan terfili sisteme ek olarak ortalama 110 

Lt/Sn. temiz içme suyu elde edilmektedir. 

Kaniya Denge kaynak suyu 7 Km. mesafeden, Kızıl ziyaret kaynak suyu 5 Km. 

mesafeden ve terfili sistem suyu ise 10 Km. mesafeden getirilerek, şehir merkezi depolarına 

ve şebekelere aktarılmaktadır. İlimizde bilinçsiz su tüketimi, Elektrik kesintileri, mekanik 

arızalar ve şebekelerde su kaçakları olması nedenleriyle şehrimizde bazen su sıkıntıları 

yaşanmaktadır. 

Sonuç olarak; Mart, Nisan, Mayıs ve Haziran aylarında toplam 520 Lt/Sn. kapasiteli 

temiz içme suyu şehir şebekesine aktarılmakta, diğer aylarda ise 415 Lt/Sn. kapasiteli temiz 

içme suyu Belediyemizce şehir şebekelerine aktarılmaktadır. 

L.1.2. 

Atık Su Sistemi, Kanalizasyon ve Arıtma Sistemi 

Belediyemizce 1985 yılında İller Bankasına projelendirilen kanalizasyon şebeke 

sistemi; imar planlarında yol olarak işlenmiş güzergâhlardan geçirilmiştir. Seviyeye göre bazı 

bölgelere 200 mm. ile 300 mm. çapında büz borular döşenmiş, bazı bölgelere ise 400 mm. ile 

600 mm. çaplı büz borular döşenerek toplam 112 Km. Kanalizasyon atık su şebeke hattı 

döşenmiştir. Ayrıca 23 Km. Hat Yenilenmesi ve Rögarların temizliği düzenli olarak 

yaptırılmasına rağmen, Bu atık su sistemi günümüz şartlarına yeterince cevap 

verememektedir. 

L.1.3. 

Yeşil Alanlar 

205

Yeşil alanların kent merkezindeki toplam alanı 15,5 hektardır. Kişi başına düşen yeşil 

alan miktarı ise 2.19 M²’dir. 

L.1.4. 

Elektrik İletim Hatları 

Konu hakkında bilgiye ulaşılmamıştır. 

L.1.5. 

Doğalgaz Boru Hatları 

İlimizde doğal gaz kullanılmamaktadır. 

206

L.2 . Ulaşım 

L.2.1. 

Karayolları 

Harita 6. Karayolları 

207

L.2.1.1. Karayolları Genel 

Tablo. 39: Muşİli Karayolları Envanter Bilgileri 

MUŞ İLİ 

ENVANTER BİLGİLERİ 

362- Otoyol,Devlet ve İl Yolları Üzerinde 

Seyir ve Taşımalar ( Trafik Yükü) 

(Karayolları İl Müdürlüğü) 

Kaynak :Karayolları 113. Şube Şefliği-2009 

Yolların 

Uzunlukları 

(km) 

Taşıt (adet-km) 

Yük (ton-km) 

Yolcu (km) 

YIL 

2007 (Yıl Sonu) 

MUŞ 

Devlet Yolu 259 

İl Yolu 366 

Otoyol 0 

Toplam 625 


İl Yolu 0 

Otoyol 0 

Toplam 134602 

Devlet Yolu 420371 

İl Yolu 0 

Otoyol 0 

Toplam 420371 


İl Yolu 0 

Otoyol 0 

Toplam 365481 

YAKIT TÜKETİMİ 

(Muş-Hasköy Devlet Yolu YOGT Değerleri baz alınarak yaklaşık maliyet çıkarılmıştır.) 

Tablo. 40: Yakıt Tüketim Bilgileri 

Aracın Cinsi Adet Günlük Yakıt Mik. Yıllık Yakıt Mik. 

Otomobil 2936 29 360 10 716 400 

Ort.Yük.Tic.Taşıt 439 4 390 1 602 350 

Otobüs 89 890 324 850 

Kamyon 1141 11 410 4 164 650 

Treyler 59 500 182 500 

Toplam 4664 

YOGT: Yıllık Ortalama Günlük Trafik Kaynak : Karayolları 113. Şube Şefliği-2009 

46 640 17 023 600 

208

L.2.1.2. Ulaşım Planlaması 

Tablo. 41: Günlük Hareket Eden Kişi Sayısı 

Günlük Hareket Eden Kişi Sayısı (Tahmini) 

Ulaşım Planlaması 

ı MUŞ İlinde Günlük Hareket 

Araç Türleri 

Eden Yolcu Taşımacılığı 

Otomobil İle 

Otobüs ile 

Toplam 

Kaynak : Karayolları 113. Şube Şefliği - 2009 

6750 Kişi 

2225 Kişi 

8975 Kişi 

L.2.1.3. Toplu Taşım Sistemleri 

Muş ilimizde kent merkezinden İstasyon, Devlet Üretme Çiftliği, Şeker Fabrikası, 

Küçük Sanayi Sitesi ve Yeşilce bölgelerine 73 adet minibüs ve 10 adet özelleştirme yoluyla 

hatları şahıslara devredilen Özel Halk Otobüsleriyle yolcu taşınmaktadır. 73 adet Minibüs 

işletmecisinin çalışma saatleri ve kontrolü Belediyemizce yapılmakta, Minibüs ücretleri ise 

Şoförler Cemiyetince tespit edilmektedir. 10 adet hatları özelleştirilmiş Halk Otobüslerinin 

çalışma saatleri, ücretlendirme, ruhsat yenilemeleri tamamen Belediyemiz kontrolünde 

yürütülmektedir. 

L.2.1.4. Kent İçi Yollar 

1985 yılında İller Bankasınca projelendirilerek uygulamaya konulan ve 22 yıldır 

kullanılmaya devam edilen Muş ili imar planlarımıza göre toplam imar alanımız 1080 

hektardır. İmar planlarına işlenmiş 200 Km. imar yolu mevcuttur. Şehrimizde zamanla 

gerçekleşen plansız gelişme ve çarpık kentleşmelerden dolayı bu imar yollarının 130 Km.’si 

imara açılmış, 70 Km.’si ise imara açılamamıştır. 

Bütçe yetersizliği nedeniyle bu konuda önemli bir mesafe kat edilememiştir. İmkânlar 

dâhilinde kent içindeki imarlı yollar açılmaya devam edilecektir. 

L.2.1.5. Araç Sayıları 

İlimizde bulunan taşıtların cinsi ve miktarı aşağıdaki şekildedir. 

Tablo 42. Taşıt Cins ve Miktarları 

Cinsi 

Miktarı 

Motosiklet 411 

Otomobil 5464 

Minibüs 1093 

Otobüs 155 

Kamyonet 2724 

Kamyon 1272 

Traktör 6418 

Çekici 56 

M.Bisiklet 50 

Tanker 36 

Arazi Taşıtı 85 

209

İş Makinesi 4 

Zırhlı Araç 21 

Ambulans 48 

İtfaiye - Arazöz 21 

Kurtarıcı 5 

Özel Amaçlı 1 

Römork 4 

Sakat Aracı 2 

Transmikser 15 

Yarı Römork 59 

Toplam 17944 


L.2.2. 

Demiryolları 

L.2.2.1. Kullanılan Raylı Sistemler 

İlimizde raylı sistem bulunmamaktadır. 

L.2.2.2. Taşımacılıkta Demiryolları 

Tablo 43. Demiryolları 

370-Demiryolu 

uzunluğu, Tren 

Kilometreleri ve Yolcu 

Sayısı[TCDD] 


sonu 

Elektrikli Hat 

Uzunluğu 

İL 

MUŞ 

Ana Hat (Km) - 

2.-3.Hat (Km) - 

Hat Uzunluğu 

Elektriksiz Hat 

Uzunluğu 

Ana Hat (Km) 86 

2.-3.-Hat (Km) - 

Tren 

Kilometreleri 

Karma-Tren 

Kilometresi(Km) 

Yük Tren 

Kilometresi(Km) 

Karma-Tren 

Kilometresi 

(Km) 

Yük Tren 

Kilometresi 

(Km) 

18.604 

130.940 

Yolcu Tren 

Kilometreleri 

Banliyö (Km) - 

Anahat (Km) 17.200 

210

Ekspres (Km) 18.060 

Motorlu Tren 

(Km) 

Normal Yolcu 

(Km) 

- 

- 

Yolcu Sayısı 

Banliyö Banliyö - 

Ana Hat Ana Hat 5.453 

Kaynak : T.C.D.D. 5. Bölge Müdürlüğü-2009 

İlimiz sınırları içerisindeki toplam demiryolu uzunluğu; 86 km’ dir. 

Demiryollarımızın komşu illere uzaklığı; Bitlis İline 60 km, Bingöl İline 47 km’ dir. 

İlimizde demiryolu ile şehirlerarası yük ve yolcu taşımacılığı ile uluslar arası yolcu 

taşımacılığı yapılmaktadır. Tatvan, Van, Kapıköy (İran Demiryolu sınır kapımız) ve İran hattı 

ilimizden geçerek Elazığ-Malatya üzerinden güneyden Adana’ya, batıdan Kayseri, Ankara, 

İzmir ve İstanbul’a bağlanmaktadır. 

Gar’da şehirlerarası çalışan haftada; Elazığ yönüne 5 adet, Tatvan yönüne 5 adet 

olmak üzere 10 adet yolcu treni geçmektedir. 

Uluslar arası ise İran’a giden 2 adet, İran’dan gelip Şam’a (Suriye)’ye gisen 1 adet, 

İran’dan gelip İstanbul’a giden 1 adet olmak üzere toplam 4 adet tren geçmektedir. Gar’da 

hafta’da ortalama 150 yolcu taşıması gerçekleşmektedir. 

L.2.3. Deniz, Göl ve Nehir Taşımacılığı 

L.2.3.1. Limanlar 

İlimiz sınırlarının denizle bağlantısı bulunmadığından dolayı böyle bir çalışma 

yapılmamıştır. 

L.2.3.2. Taşımacılık 

İlimiz sınırlarının denizle bağlantısı bulunmadığından dolayı böyle bir çalışma 

yapılmamıştır. 

L.2.4 . Havayolları 

Şehir ile hava alanı 27 km. olup DHMİ Müdürlüğünün açtığı terminal binası 2200 m2’ 

dir. Günün 24 saatinde uçakların iniş yapabileceği pisti bulunmaktadır. 

Hava alanı ve çevresinde herhangi bir gürültü ölçümü yapılmamıştır. 

211

L.3. Haberleşme 

Muş İl Telekom Müdürlüğünden alınan verilere göre; 

Tablo 44. Haberleşme 

Prensibal (km) 

Lokal (km) 

Havai Yer altı Havai Yer altı 

3,3 29,3 

Kaynak : Muş İl Telekom Müdürlüğü -2008 

84,6 36,3 

L.4. İlin Plan Durumu 

Çevre düzeni planımız halen yapılmamıştır. 1985 onay tarihli revizyon imar 

planlarımız güncelliğini yitirmiş olmasından dolayı 2004 yılında halihazır haritaların hibe 

yolu ile yapılması için iller bankasına yetki verilmiş ve iller bankasınca halihazır haritalarımız 

yapılarak 2005 yılında belediyemize teslim edilmiştir. Güncelliğini yitiren İmar Planlarımızın 

da hibe yolu ile İller Bankasınca yapılması için Meclis kararı alınmış ve kararın İller 

Bankasına iletilmesinden sonra imar planlarımızın hibe yolu ile yapılması kabul edilmiş ve 

2007 yılında ilgili bankaca imar planlarımız ihale edilmiş ve iş teslimi yüklenici firmaya 

verilmiştir. Yüklenici firma 2008 yılı sonlarında gelerek çalışmalara başlamış ancak; ağır kış 

şartları nedeni ile ilkbahara kadar çalışmalara ara vermek zorunda kalmıştır. İlkbahar 

aylarında yüklenici firma imar planlarının yapımı için çalışmalara başlayacak ve 2009 yılı 

sonuna kadar teslimi yapılacaktır. 

L.5. İldeki Baz İstasyonları 

Tablo. 45: Mahalli Çevre Kurulunda Görüşülen Baz İstasyonları Ve Tv Vericileri Listesi 

No İli-İlçesi Adresi Kuran Firma 

Yetkilisi 

MÇK 

No 

1 Muş-Merkez Cumhuriyet Caddesi Özkılavuz Apr. No:205 Vodafone 2002/6 

2 Muş-Merkez Yeşilyurt Mah. İstasyon Cad. Barakabaşı Sok. 

Avea 2003/4 

No:68 

3 Muş-Merkez Sanayi Mah. Medine Cad. Sezgin Apr. No:4 Avea 2003/4 

4 Muş-Merkez İstasyon Cad. Mavi iş Merkezi Hastane Karşısı Avea 2003/4 

5 Muş-Merkez Saray Mah. SSK Cad. Subaşı Apr. No:28 Avea 2003/6 

6 Muş-Merkez İstasyon Cad. DSİ Misafirhanesi Karşısı No:266 Avea 2003/6 

7 Muş-Varto Köy Hizmetleri Yanı Avea 2003/6 

8 Muş-Hasköy Sunay Mah. Bitlis Yolu Üzeri Avea 2003/6 

9 Muş-Korkut Bahçelievler Mah. Çok Programlı Lise Karşısı Avea 2003/6 

10 Muş- Tv Vericilerinin Bulunduğu Yerde Avea 2003/7 

Malazgirt 

11 Muş- Şehitlik Mah.Mezarlık Yanı 118 Sok. No:1 Avea 2003/7 

Bulanık 

12 Muş-Merkez Saray Mah. SSK Yolu Üzeri Zümrüt Apr. Yanı Avea 2003/9 

13 Muş- Rüstemgedik Beldesi Avea 2003/9 

Bulanık 

14 Muş-Merkez Kale Mevkiinde Yeni yayıncılık 2004/1 

15 Muş-Merkez Sunay Mah. Kurtuluş Cad. Seçkin Apr. Vodafone 2004/1 

16 Muş-Merkez Zafer Mah. İstasyon Cad. Nasıroğlu Petrolü 

Turkcell 2004/2 

Karşısı 

17 Muş-Merkez Kale Mah. Kale Parkı MNG TV 2004/4 


18 Muş- Selçuklu Mah. Cami Yolu Çıkmaz Sok. No:1 Avea 2004/7 

Malazgirt 

19 Muş-Merkez Bağlar köyü İl Jandarma karşısı Avea 2004/8 

20 Muş-Merkez Yaygın Beldesi Bahçelievler Mah. No:12 Avea 2004/8 

21 Muş-Merkez Varto Sapağı Vahit Meriç Çiftliği Avea 2004/8 

22 Muş-Merkez Mercimekkale Köyü Avea 2004/8 

23 Muş-Hasköy Muş-Bitlis Yolu Gökyazı Köyü Avea 2004/8 

24 Muş-Merkez Mercimekkale Köyü Vodafone 2005/1 

25 Muş-Merkez Mercimekkale Köyü Turkcell 2005/3 

26 Muş-Merkez Erzurum Cad. Alper İnşaat Turkcell 2005/3 

27 Muş-Merkez Sungu Beldesi Hürriyet Mah. Yatılı İ.Ö.O. Yanı Avea 2005/3 

28 Muş-Merkez Karaağaçlı Beldesi Havaalanı Askeriye Yolu Turkcell 2005/3 

Sado Er Petrol Ofisi Karşısı 

29 Muş- Kırkgöze Köyü Turkcell 2005/3 

Bulanık 

30 Muş-Merkez Kale Mahallesi Kale Parkı Star Tv. 2005/3 

31 Muş- Atatürk cad. No:1172 Turkcell 2005/3 

Malazgirt 

32 Muş- Kültür Mah. No:7 Turkcell 2005/3 

Bulanık 

33 Muş- Sarıpınar Beldesi Turkcell 2005/3 

Bulanık 

34 Muş-Varto Çalıdere Köyü Karlıova Yolu Üzeri Turkcell 2005/5 

35 Muş-Merkez Sungu Beldesi Muş-Bitlis Yolu Üzeri Belediye Avea 2005/5 

Parkı 

36 Muş-Merkez Kardeşler Köyü Mezarlık Mevkii 263 Nolu Parsel Avea 2005/7 

37 Muş-Merkez İstasyon Cad. Hükümet Konağı Karşısı Afşin Vodafone 2005/8 

Apr. No:158 

38 Muş- Sarıpınar Beldesi Adıvar Köyü Turkcell 2005/9 

Bulanık 

39 Muş-Merkez Cumhuriyet Cad. Muş-Mar Market Üstü Turkcell 2006/2 

40 Muş- Konakkuran Beldesi Hasanpaşa Köyü Turkcell 2006/4 

Malazgirt 

41 Muş-Merkez Küçük sanayi Sitesi arkası Cezaevi Yolu Üzeri Telsim 2006/5 

42 Muş-Merkez Kızılağaç Beldesi Yeşilyurt mah. Tekel Deposu Telsim 2006/5 

yanı 

43 Muş-Merkez Mercimekkale Köyü Vodafone 2006/5 

44 Muş- Erentepe Beldesi Köy Mezrası Turkcell 2006/5 

Bulanık 

45 Muş- Afşin Mahallesi Turkcell 2006/5 

Malazgirt 

46 Muş-Merkez Bitlis Yolu üzeri Küçük Sanayi sitesi 18 m. 11 Avea 2006/5 

Pafta 504 Ada 15 Parsel 

47 Muş- Konakkuran Beldesi Düz mevkii 122 Parsel 2 

Avea 2006/5 

Malazgirt Pafta 

48 Muş-Merkez Yağcılar beldesi Yeni mah. Avea 2006/5 

49 Muş- Gülkoru Beldesi Bilgin Mah. Avea 2006/5 

Malazgirt 

50 Muş-Merkez Karaağaçlı Beldesi Bağlar mah. Avea 2006/5 

51 Muş-Merkez Kızılağaç Beldesi Avea 2006/6 

52 Muş- Akçaarmut Köyü Mezarlık Yanı Turkcell 2006/6 

Bulanık 

53 Muş-Korkut Kale Beldesi Temo Mevkii Pafta M.47.B20.D 

Avea 2006/6 

Ada 105 Parsel 65 

54 Muş-Merkez Karaköprü Köyü Avea 2006/6 

213

55 Muş-Merkez Bostankent köyü Mezarlık yanı Turkcell 2006/7 

56 Muş-Merkez Sunay Mah. Atatürk Parkı Karşısı Turkcell 2006/7 

57 Muş-Hasköy Gökyazı Köyü Turkcell 2007/1 

58 Muş- Bingöldek Köyü Turkcell 2007/2 

Bulanık 

59 Muş-Korkut Merkez Cami Üstü Turkcell 2007/2 

60 Muş- Mollakent Beldesi Turkcell 2007/2 

Bulanık 

61 Muş-Merkez Sungu Beldesi Mithat AYKAN’a Ait Arsa Turkcell 2007/2 

62 Muş-Merkez Yeşilyurt Mah. Millet Cad. Fidanlık altı No:50 Turkcell 2007/2 

63 Muş-Merkez Yoncalıöz Köyü Turkcell 2007/2 

64 Muş- Nurettin Köyü Turkcell 2007/2 

Malazgirt 

65 Muş- Koçali Köyü Turkcell 2007/2 

Malazgirt 

66 Muş- Kazgölü Köyü Turkcell 2007/2 

Malazgirt 

67 Muş- Erentepe Beldesi Turkcell Kulesi Yanı Vodafone 2007/3 

Bulanık 

68 Muş- Adıvar Köyü Kantar Yanı Vodafone 2007/4 

Bulanık 

69 Muş-Merkez Atatürk Bulvarı 6 Sok No:1 Avea 2007/4 

70 Muş-Merkez Hürriyet Mah. Eski Tekel Cad. iliz Apart. No:10 Turkcell 2007/5 

71 Muş-Varto Ölçekli Köyü Mezarlığı Turkcell 2007/6 

72 Muş-Merkez Erzurum Cad. Zafer Mh. Emniyet Kar. Şener Trf. Vodafone 2007/8 

Müşav. 

73 Muş-Merkez Bostankent Köyü Vodafone 2007/8 

74 Muş-Hasköy Gökyazı Köyü Star Petrol Yanı Vodafone 2007/8 

75 Muş-Korkut Altınova Beldesi Merkez MAh. No:85 Vodafone 2007/8 

76 Muş- Mollabaki Köyü Vodafone 2007/8 

Malazgirt 

77 Muş- Boyundere Köyü Adaksu Beldesi Vodafone 2007/8 

Malazgirt 

78 Muş- Nurettin Köyü Vodafone 2007/8 

Malazgirt 

79 Muş- Yaramış Köyü Çıkışı 1 km. Vodafone 2007/8 

Malazgirt 

80 Muş- Bahçelievler Mah. 712. Sok. No:25 Vodafone 2007/8 

Bulanık 

81 Muş- Kırgöze Köyü Vodafone 2007/8 

Bulanık 

82 Muş- Akçaarmut Köyü Vodafone 2007/8 

Bulanık 

83 Muş- Uzgörür Vodafone 2007/8 

Bulanık 

84 Muş-Merkez Akkonak Köyü Vodafone 2007/9 

85 Muş-Varto Çallıdere Köyü Vodafone 2007/9 

86 Muş- Bademözü Köyü Vodafone 2007/9 

Malazgirt 

87 Muş-Merkez Cevizlidere Köyü Vodafone 2007/10 

88 Muş-Varto Ağaçaltı Köyü Vodafone 2007/10 

89 Muş- Nurettin Köyü Vodafone 2007/10 

Malazgirt 

90 Muş-Merkez Sungu Turkcell 2008/11 

91 Muş-Merkez Kepenek Köyü Turkcell 2008/12 

214

92 Muş-Korkut Yolgözler Köyü Turkcell 2008/12 

93 Muş- Olurdere Köyü Turkcell 2008/12 

Bulanık 

94 Muş-Korkut Altınova Turkcell 2008/13 

95 Muş-Merkez Saray Mah. Vodafone 2008/14 

96 Muş- Gülaştı Köyü Vodafone 2008/15 

Bulanık 

97 Muş-Varto Kuşluk Köyü Vodafone 2008/15 

98 Muş-Merkez Boyuncuk Köyü Vodafone 2008/15 

99 Muş- Erence Köyü Turkcell 2008/16 

Malazgirt 

100 Muş- Konakkuran Avea 2008/16 

Malazgirt 

101 Muş-Korkut Güven Köyü Avea 2008/16 

102 Muş- Oğuzhan Köyü Avea 2008/16 

Malazgirt 

103 Muş-Korkut Güven Köyü Avea 2008/17 

104 Muş- Sarıpınar Avea 2008/17 

Bulanık 

105 Muş-Varto Çaylar Köyü Avea 2008/17 

106 Muş-Merkez Hürriyet Mah. Vodafone 2008/17 

107 Muş-Merkez Cumhuriyet Cad. Turkcell 2008/17 

108 Muş-Varto Çalıdere Köyü Vodafone 2008/18 

109 Muş-Merkez Karaköprü Köyü Turkcell 2008/19 

110 Muş-Merkez Gümüşali Köyü Turkcell 2008/19 

111 Muş-Varto Ağaçaltı Köyü Vodafone 2008/20 

Kaynak: İl Çevre ve Orman Müdürlüğü-2009 

KAYNAKLAR: 

İl Telekom Müdürlüğü 2009 

İl Emniyet Müdürlüğü 2009 

THY A.O Muş Şefliği 2009 

TCDD Gar Şefliği 2009 

Muş Belediye Başkanlığı 2009 

Karayolları 113. Şube Şefliği 2009 

Muş İl Çevre ve Orman Müdürlüğü-2009 

215

M.1. Kentsel ve Kırsal Planlama 

M. YERLEŞİM ALANLARI VE NÜFUS 

Jeolojik Rapor: İlimiz Doğu Anadolu fay hattı üzerinde ve dolayısıyla 1.derece deprem 

kuşağında yer almaktadır. İlimizin fiziki coğrafyası incelendiğinde güney kısmındaki hakim 

mevkide yer alan Kale Mahallesinin metamorfik kayaçlar üzerinde ince bir toprak tabakası ve 

bitki örtüsünün olması, heyelana karşı tedbirler alındığı takdirde Kale Mahallesi ve civarında 

Zemin emniyet katsayısı 1–3 Kg/Cm²dir. Binaların bu mevkilerde inşa edilmesi daha uygun 

olduğu görülmektedir. 

Muş Ovasının zamanla alüvyonların birikmesiyle oluşan toprak yapısı ile 1.derece 

tarım arazisi olması, Ova yüzeyinde yeraltı su seviyesinin yüksek olması ayrıca zemin 

emniyet katsayısının 1 Kg./Cm² ve hatta biraz daha altına düşmesi nedeniyle yapılaşmaya 

uygun değildir. 

Muş ilinin Doğu ve Batı sınırını çizen Çar Çayı ve Karni Deresi kenarlarına dolgu 

malzemesi biriktirilerek zamanla yapay bir zemin oluşturulması neticesinde jeolojik olarak bu 

bölgelerin yapılaşmaya uygun olmadığı gözlemlendiğinden, jeolojik durum incelemesi 

neticesinde yerleşimlerin ilin güney kısmındaki sert zeminli bölgelere yönlendirilmesi, 

yapılaşmanın bu bölgelere yoğunlaştırılması gerekir. 

İlin İmar Durumu: Mevcut imar alanımız 1080 hektar olup, imar alanımızın güneyini Kızıl 

ziyaret dağı, batısını Karni Çayı, doğusunu Çar Çayı ve Kuzeyini ise demiryolu hattı 

sınırlamaktadır. Muş ilinde ova kısmından başlayarak güney kısımlara doğru arazi engebeli 

bir görünüm kazanarak rakım artmaktadır. Bu da yerleşim alanını sınırlamaktadır. 

(Kaynak: Muş Belediye Başkanlığı) 

M.1.1. 

Kentsel Alanlar 

M.1.1.1. Doğal Özelliklerin Kent Formuna Etkileri 

Şehrimizin mevcut imar alanını güney, batı, doğu ve kuzey bölgelerinde sınırlayan 

unsurların (dere, dağlık arazi, topoğrafik yapı, demiryolu) olması nedeniyle kent yerleşimi bu 

sınırlar arasında kaldığından, çoğunlukla kent formunun ovaya doğru gelişme göstermesine 

neden olmuştur. Bu özellikler nedeniyle Belediyemizce zayıf zeminli bölgelerde yapılaşmanın 

önlenmesi amacıyla 2000 yılından bugüne binalar yapılmadan önce zemin etüt raporları 

istenmektedir. Bu raporlarda uygun olmayan bölgelerde imar inşaat izni verilmemektedir. 

M.1.1.2. Kentsel Büyüme Deseni 

Jeolojik Rapor ve doğal özellikler dikkate alındığında, ilimizin güney kısmındaki 

dağlık bölgelerde yerleşimin daha uygun olduğu, tarım arazisi özelliğindeki Muş Ovasında ve 

zamanla dolgusu yapılmış yapay zeminli dere kenarlarına yerleşimlerin uygun olmadığı 

söylenebilir. 

1929–1980 yılları arasında Şehrimizde Kale Mahallesi ve civarında yerleşim mevcutken 

zamanla hızlı gelişim gözlenen ilimizde yukarıda değinilen nedenlerle yerleşim ve kentsel 

gelişim ovaya doğru olmaktadır. Bu nedenle belediyemizce sınırlı imar alanımızda 

vatandaşlarımızın daha sağlam zeminli bölgelere bina yapmaları önerilmektedir. 

216

M.1.1.3. Planlı Kentsel Gelişme Alanları 

Planlı bir kentleşme için imar alanımızın güney,batı ve doğu bölgelerinde projeli toplu 

konutlaşmaya gidilmeli, ova bölgeleri ise tarımsal faaliyet ve sanayi dallarında planlı bir 

şekilde ticaret sahasına açılmalıdır. 

M.1.1.4. Kentsel Alanlarda Yoğunluk 

2007 yılı adrese dayalı nüfus kayıt sistemi (TÜİK) verileri ve Muş Belediye 

Başkanlığının verilerine göre İlimizde mahallelere göre nüfus yoğunluğu ve bina sayıları ile 

yoğunluğun niteliği aşağıdaki şekilde özetlenebilir. 

S/N: MAHALLE ADI: NÜFUS YOĞUN (KİŞİ): BİNA SAYISI : NİTELİĞİ : 

1- Hürriyet Mahallesi 7443 2098 Orta Yoğun 

2- Muratpaşa Mahallesi 8345 1592 Orta Yoğun 

3- Kale Mahallesi 2416 597 Az Yoğun 

4- Minare Mahallesi 687 293 Çok Az Yoğun 

5- Zafer Mahallesi 6806 1367 Orta Yoğun 

6- Yeşilyurt Mahallesi 14054 3388 Çok Yoğun 

7- Dere Mahallesi 3339 1057 Az Yoğun 

8- Saray Mahallesi 10327 2499 Çok Yoğun 

9- Sunay Mahallesi 7412 1993 Orta Yoğun 

10- Kültür Mahallesi 9680 2529 Orta Yoğun 

-------- ------- 

Toplam 70.509 Kişi 17683(2009 yılı verileri) 

Kaynak: Muş Belediye Başkanlığı-2009 

M.1.1.5. Kentsel Yenileme Alanları 

1985 Yılı Muş İli İmar planlarında sit alanları ve tarihi eserlere yönelik ihtiyaca cevap 

verecek bir plan işlemesi yapılmadığından, Tarihi kent dokusunun Korunmasına ve eski kent 

dokusunun tamamen yenilenmesi için Muş Belediyesine hibe olarak yapılacak İller 

Bankasınca ihale edilen Muş İli Şehir İmar Planının 2009 yılı içerisinde Belediyemize teslim 

edilmesi beklenmektedir. Yeni Şehir İmar Planlarında bu hususlarda gerekli çalışmaları 

yaptırılacaktır. 

M.1.1.6. Endüstri Alanları Yer Seçimi 

M.1.1.7. Tarihi, Kültürel, Arkeolojik ve Turistik Özellikli Alanlar 

Bknz. G. Turizm. 

217

M.1.2. 

Kırsal Alanlar 

M.1.2.1. Kırsal Yerleşme Deseni 

Muş İli kırsal alanındaki yerleşim genellikle belirli bir plan ve düzen içinde değildir. 

Yerleşim yerlerinin kuruldukları yerler topoğrafik olarak genellikle dağ eteklerindeki hakim 

kesimlerdir. Yerleşim yerleri seçiminde içme su kaynakları ile diğer kullanım amaçlı su 

kaynaklarına yakın yerler tercih edilmiştir. Ovadaki yerleşimlerde ise su kaynaklarına yakın 

yerler seçilmiştir. 

Kırsaldaki yerleşim genelde geleneksel tarım ve hayvancılıkla iştigal etmekte geçimini 

bu şekilde temin etmektedirler. 

M.1.2.2. Arazi Mülkiyeti 

Muş ilindeki yapılanma genellikle özel arazi üzerinde yapılmaktadır. Bunun yanı sıra 

hazine arazisi üzerinde de yapılaşmalara rastlanılmaktadır. 

İlimizde mülkiyeti hazineye ait 13.243 adet taşınmaz mal bulunmakta olup toplam 

152.527.557 m2 yüz ölçümlüdür. Bu alanların dışında kalan yerler ise özel mülkiyete aittir. 

Muş İlinin; 5 ilçesi, 21 beldesi ve 376 köyü bulunmaktadır. Bu yerleşim yerlerinde 

yapılaşmanın büyük çoğunluğu özel mülkiyet üzerinde olmaktadır. 

M.2. Altyapı 

Bu konuyla ilgili ayrıntılı bilgiler “Altyapı, Ulaşım ve Haberleşme" başlığı altında 

incelenmiştir. 

M.3. Binalar ve Yapı Çeşitleri 

M.3.1. Kamu Binaları 

İmar Planlarımızda bir yerin kamu alanına tahsisinin yapılması için o yerin İmar 

durumu (Tapu, çap ve yerleşim planındaki konumu) incelenerek değerlendirmeler yapılır. 

Vatandaşların ihtiyaçlarının en iyi düzeyde karşılanması için ilimizde Kamu binalarının, 

Atatürk Bulvarı ve yakın mevkilerde yoğunlaştığı gözlemlenmektedir. Buda Kent Formunda 

Kamu Binalarının şehrin orta bölgelerinde yerleşim gösterdiğini özetler. 

M.3.2. 

Okullar 

İl sınırları içindeki ilköğretim, lise öğrenci sayıları, meslek yüksek okulu, fakülte ile 

üniversite isimleri, yerleri (özel/kamu), öğrenci kapasiteleri ile bu okullar bünyesinde yer alan 

yurtların öğrenci kapasiteleri aşağıdaki tablolarda mevcuttur. 

Muş İli Eğitim Öğretim Kurumları Okul ve Öğrenci Sayıları 

Okullar Okul Sayısı Öğrenci Sayısı 

Lise ve Dengi Okullar 51 14610 

İlköğretim Okulları 457 51618 

Toplam 508 110195 

Kaynak: Muş Milli Eğitim Müdürlüğü-2009 

218

Milli Eğitim Bakanlığına bağlı Muş İlindeki 41 adet pansiyon bulunmaktadır. Bu 

pansiyonlarda 12263 öğrenci kalabilmektedir. 

Muş Alparslan Üniversitesi 

Bulunduğu Yer Öğrenci Sayısı 

Eğitim Fakültesi Merkez 585 

Fen-Edebiyat Fakültesi Merkez 155 

Sağlık Yüksekokulu Merkez 168 

Meslek Yüksekokulu Merkez 93 

Meslek Yüksekokulu Malazgirt 1249 

Toplam 2250 

Kaynak: Muş Alparsan Üniversitesi Rektörlüğü -2009 

M.3.3. 

Hastaneler ve Sağlık Tesisleri 

İl Merkezi; 

Hastaneler: 

1- Muş Devlet Hastanesi 

2- Kadın Doğum ve Çocuk Hastanesi 

Dispanserler : 1- Verem Savaş Dispanseri 

Diğer 

: 1- AÇS ve AP Merkezi 

2- Halk Sağlığı Laboratuarı 

İL SAĞLIK MÜDÜRLÜĞÜ 

MERKEZ 

Merkez Sağ.Oc. 

Merkez İlçe Sağ.Oc. 

1Nolu Sağlık Oc. Karaköprü Sağ.Oc AÇS ve AP Merkezi 

2Nolu Eğitim Tipi Sağ.Oc. Kızılağaç Sağ.Oc. Verem Savaş Dispanseri 

Sunay Sağ.Oc. 

Karaköprü Sağ.Oc. 

Zafer Sağ.Oc 

Konukbekler Sağ.Oc. 

Saray Sağ.Oc. 

Karaağaçlı Sağ.Oc. 

Bostankent Sağ.Oc. 

Boyuncuk Sağ.Oc 

Serinova Sağ.Oc. 

Kırköy Sağ.Oc 

Üçevler Sağ.Oc. 

Mercimekkale Sağ.oc. 

Sungu Sağ.Oc. 

Yaygın Sağ.Oc. 

Yeşilova Sağ. 

219

Özel Sağlık Kuruluşları: 

- Muş Ceylan Tıp Merkezi 

- Şifa Hastanesi 

İlçe Merkezleri; 

BULANIK MALAZGİRT VARTO HASKÖY 

Bulanık 1 Nolu Sağ.Oc. Malazgirt 1Nolu Sağ.Oc. Varto 1Nolu sağ.Oc. Hasköy Sağ.Oc. 

Bulanık 2 Nolu Sağ.Oc. Malazgirt 2 nolu Sağ.Oc. Çaylar Sağ.Oc. Düzkışla Sağ.Oc. 

Erentepe Sağ.Oc Aktuzla Sağ.Oc. Akçetepe Sağ.Oc. 

Gülçimen Sağ.Oc. Adaksu Sağ.Oc. Kaynarca Sağ.Oc. 

Güllüova Sağ.Oc. Gülkoru Sağ.Oc. Omcalı Sağ.Oc. 

Mollakent Sağ.Oc. 

Konakkuran Sağ.Oc. 

Sarıpınar Sağ.Oc. 

Elmakaya Sağ.Oc 

.KORKUT 

Çataklı Sağ.Oc. 

Korkut S.O. 

Yoncalı Sağ.Oc. 

Altınova S.O. 

Karaağıl Sağ.Oc. 

Karakale S.O. 

Rüstemgedik Sağ.Oc 

M.3.4. Sosyal ve Kültürel Tesisler 

Kültür Merkezleri; 1- İl Kültür Merkezi 

2- Malazgirt Kültür Merkezi 

3- Varto Kültür Merkezi 

Kütüphaneler; 

Tiyatro ve Sinemalar; 

1- İl Halk Kütüphanesi 

2- Malazgirt İlçe Halk Kütüphanesi 

3- Bulanık İlçe Halk Kütüphanesi 

4- Hasköy İlçe Halk Kütüphanesi 

5- Varto İlçe Halk Kütüphanesi 

1- Belediye Şehir Tiyatrosu 

2- Onur Sineması 

M.3.5. Endüstriyel Yapılar 

M.3.6. 

Göçer ve Hareketli Barınaklar 

İlimizde 10-15 yıl öncesine kadar oldukça sık görülen göçebe hayatı son yıllarda 

azalma eğilimine girmiştir. Özellikle yazın hayvancılıkla uğraşan göçebeler Güneydoğu 

Anadolu bölgesinin değişik illerinden hayvan sürülerini yaylalarda otlatmak amacıyla 

ilimizdeki yaylalara gelip birkaç ay kaldıktan sonra sonbaharda geri dönerler. 

Bunların yanı sıra yaz aylarında yerleşik hayatı olmayan ve geçici çadırlar kurarak 

yerleştikleri yerlerde dilencilik yaparak geçinen ailelerde bulunmakta ve kış aylarında geri 

dönmektedirler. Yalnız bunların sayısal olarak tespitleri yapılmamıştır. 

220

M.3.7. Otel-Motel ve Turizm Amaçlı Diğer Yapılar 

MUŞ’TA BULUNAN KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞINDAN İŞLETME BELGELİ 

KONAKLAMA TESİSLER 

Sıra 

No 

TESİSİN ADI ODA 

SAYISI 

YATAK 

SAYISI 

SINIFI ADRES VE TELEFON 

NO 

1 Royal Koza Otel 22 44 3 Yıldız Atatürk Cad. Malazgirt 

Tel : 511 22 42 

2 Otel Zümrüt 70 136 3 Yıldız Atatürk Bulvarı İstasyon 

Cad. Muş Tel 212 96 05 


3 Otel Gökser 40 84 2 Yıldız Atatürk Bulvarı İstasyon 

cad. Muş Tel 212 30 13 


4 Otel Malazgirt 26 52 3 Yıldız Atatürk Cad. No 1 

Malazgirt Tel : 511 42 56 

Faks : 511 25 00 

5 Yücesoy Otel 24 48 3 Yıldız İstasyon Cad. Bankalar 

Bulvarı MUŞ 

Tel:212 16 25 

6 Bulanık Otel 7 38 2 Yıldız Atatürk Cad. Bulanık 

Tel: 311 52 60-61 

Turistlik tesisiler doğaya uyumlu yapılmıştır. Bünyelerinde yeme, içme tesisi, toplantı 

ve seminer salonları mevcuttur. 

MUŞ’DA BULUNAN KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞINDAN BELGELİ 

SEYAHAT ACENTALARI 

Sıra SEYAHAT ACENTASININ GRUBU ADRES VE TELEFON NO 

No ÜNVANI 

1 Nurevşan Seyahat Acentesi B İstasyon Cad. Atatürk Bulvarı 

No:11 / Muş 

Tel: 0436 212 86 82 -83 

Fax: 0436 212 86 84 

2 Muş Ovası Seyahat Acentesi B Sanayi Sitesi 1. Dükkân B 1 

Blok /MUŞ 

Tel: 0436 215 10 26 

3 Hapset Turizm Seyahat Acentesi A Kültür Mah. MUŞ 

Tel: 212 59 59 

4 Asır Turizm Seyahat Acentesi A Bahçelievler Mah. İstasyon Cad. 

MUŞ Tel: 212 99 90 

Yörenin kara, hava, deniz ve demiryolu ulaşımI bulunmaktadır. 

221

M.3.8. Bürolar ve Dükkanlar 


M.3.9. Kırsal Alanda Yapılaşma 

Bknz. G.1.2. Kültürel Değerler. 

M.3.10. Yerel Mimari Özelikler 

Anadolu’nun fethini izleyen yıllarda zamanla Türkleşen Muş’un eski yerleşim düzeni 

ve sokak dokusu esas itibari ile tipik bir Türk kenti havasını yansıtır. 

Diğer yörelerimizde olduğu gibi buradaki konut mimarisinin oluşumunda da temel etki 

milletimizin örf ve adetlerinden kaynaklanan hayat tarzı ve ihtiyaçlarıdır. Ayrıca mahalli 

mimarisi, gelenekleri ve malzemesi ile iklimin ve coğrafyasının zorlayıcı gerekleri de bu 

oluşumdaki diğer etmenlerdir. 

Bölgedeki diğer illerin yerleşimlerindekine benzeyen sokak dokusu içinde yer alan 

evler, genellikle havuş (avlu) gerisinde yükselen iki katlı (dubleks) kuruluşlardan ibarettir. 

Eski Muş evleri genel plan şemaları itibarı ile diğer şehirlerdeki (Doğu ve Güney 

Doğu) evlerle paralellikler ortaya koymakla birlikte mekan isimlendirmelerinde yer yer 

farklılıklar göstermektedir. 

Sokakla bağlantılı cümle kapısı ile geçilen Havuşun bir yanında tandırlık, erzak deposu 

ve çardak görevi gören ağaç altı oturmalıklar yer alır, bir çoğunda ise bunlarla birlikte ahır da 

mevcuttur. 

Evlerin cephesi, pencereler ve zaman aman üst kat çıkmasını taşıyan konsollar kat 

ayırımını vurgulayan kornişler, ahşap balkon ve balkon kemerleri ile hareketlendirilmiştir. 

Yapıların üzerlerini örten yapı malzemesi o dönemin iklim şartlarına göre yapılan düz, toprak 

damlardır. Evlerin temel yapı malzemesi kerpiçtir. Ahşap malzeme ise içeride, tavanlarda 

(taşıyıcılar), dolaplarda, kapı, pencere ve dışarıda ise balkonlarda kullanılmıştır. 

Süslemelerde ise kerpiçlerin, dış cephede duvarlara değişik dizilmeleri ile yer 

verilmeye çalışılmış estetik ve sade bir görünümü vardır. Pencere kenarları, dışarıdan 

Selçuklu öğesi taşıyan, kültürümüzün önemli unsurlarından birini; miğfer kubbe anlayışını 

ortaya koyar, bakıldığında miğfer görünümü bariz bir şekilde kendini gösterir. Pencerelerde 

cumba yerine önem verilerek yapılan, genelde sade olan korkuluklar kullanılmıştır. 

Evlerinin giriş kapılarının her iki yanını süsleyen iki sutunçe üzerine çiçeklik nişleri 

vardır. Kapılar çift kanatlı olup genelde metal ağırlıklı yapılmıştır. Kapılar sade görünümlü 

kapı tokmakları yada kilit bağlantıları ile yapı malzemesini tamamlar. Kapıların içeri açılan 

kısmında girişi sağlayan bir basamak yüksekliğinde seki bulunur. İçeride alt kat, genelde 

mutfak, banyo, tuvalet ve zahire odası ile birlikte merdiven boşluğunu oluşturan antrelerden 

oluşur. Yukarı çıkıldığında, esasen geleneksel Türk konutunda yer alan sofa ile aynı amacı 

taşıyan ve alt kattan uzanan ahşap merdivenle çıkılan bu ilk ve evin en geniş kısmını oluşturan 

mekanlar, cepheye bakan daha çok sohbet amacıyla kullanılan büyük salonlardır. Bu 

salonlarda ahşap veya taştan, pencere önlerinde sedirler bulunmaktadır. üst katta yer alan 

bütün mekanlar (odalar), bu salon etrafında sıralanır. Misafir odası olarak adlandırılan ve 

222

üyük salonun etrafında ön cepheye bakan bazen birden fazla olan, evin en güzel eşyalarını 

içerisinde de barındıran yada diğer odalara göre daha gösterişli olan bu odalar, misafir 

ağırlama, sohbet etme amaçlı yapılmıştır. 

Evlerde mekanları bir birine bağlayan kapılar basit ve gösterişsizdir. Çok büyük bir 

çoğunluğu tek kanatlı olan kapıların hemen hemen hiç birinde süsleme yoktur. Bütün kapılar 

eşikli ve demir mandallı kapı kolu sistemi ile yapılmıştır. Kapı boyutları, bulundukları 

konuma ve fonksiyonlara göre değişik ölçüler vermektedir. 

Genelde her oda da küçük ahşap dolaplar (gömme) ve büyük çift kanatlı, çekmeceli 

yataklıklar mevcuttur. 

Evlerin duvar kalınlığı (dolgu duvarlar) 60-70 cm’dir. Bu yüzden mekan içerisinden 

bakıldığında pencereler loş bir hava verir. 

Mekan içerisine açılan pencere yapıda kullanılmaz, evin tavan kısımları kaplamasız, 

olduğu gibi bırakılır, taşıyıcılar kendini gösterir. Döşemeler ise zeminde (alt katta) 

sıkıştırılmış killi toprak veya düzgün sal taşları ile; üstlerde ise ahşap malzeme ile kaplanır. 

Şekil. 95: Kırsal Kesimin Geleneksel Evleri ( Konakkuran Beldesi-Malazgirt) 

Her odanın pencere önünde yüksekliği 30-50 cm, genişliği 50-90 cm arasında değişen 

sedirler mevcuttur. Ahşap veya kerpiçten oturma yeri olarak düzenlenen sedirler pencere 

önlerine bitişik yapılırlar. 

Mutfaklar, evin önemli ve geniş yerlerinden biridir. İçerisinde ocak (niş şeklinde) diğer 

adıyla şömine bulunur. (Bazı yapılarda yoktur.) Yemek odasının hemen altında 

bulunduğundan mutfaktan yemek odasına, yiyecek ve içecekler asansörvari bir makara 

sistemiyle duvar içerisindeki boşluktan çıkarılır ve indirilir. 

223

Banyoda, çöl denilen günümüz küvetini andıran suyun mekan içerisinde etrafa 

sıçramasını engelleyen köşeye yapılmış ayrı ve açık bir kısım bulunur, büyük banyo kazanları 

her yerde olduğu gibi burada da kullanılır. 

Evin iç duvarlarının tamamında sıva olarak saman, keçi kılı, sönmüş kireç karışımı 

kullanılır. Sonradan üzerine badana yapılarak duvar yüzeyi tamamlanır. 

Sonuç olarak bu evler haremlik-selamlık diye ayrılmasa bile, bunun fiilen uygulandığı 

görülür. Bütün bunlara binaen kendi kendine yeten o dönemdeki kapalı ekonominin etkisi 

burada da gözlenir. 

Eski Muş evleri taştan ve kerpiçten yapılmış olup tek veya iki katlı olarak inşa 

edilmiştir. Odalarda mutlaka yüklük vardır. Salonda ya da evin büyük odasında 

şömine bulunur. Oturma odalarına sedirler konulur. Her evin mutlaka kileri vardır. Evler 

yapılırken uzun ve soğuk kış şartlarına dayanaklık açısından duvarlar 70-80 cm. kalınlığında 

yapılır. Duvar boyunun yarısında ‘areğan’ denilen hatiller kullanılır. Dam kısmı, kalın 

areğanların üst üste konularak ve aralarındaki boşluğunda meşe çeperiyle doldurulması, 

akabinde bunların üstünün de önce çamur sonrada toprak ile örtülmesi ile yapılır. 

Geleneksel Muş evleri, genellikle büyük bir salon ve salona açılan oda kapıları 

şeklinde planlanmıştır. iki katlı evlerde, salondan üst katlara tahta merdiven bırakılarak 

bağlantı yapılır. Banyo ihtiyacı, büyük bir kayanın içinin oyulması sonucunda oluşturulan 

yapay bir holde karşılanır. Kapı girişlerine mihrabi bir görüntü hakim olup kapı, ya dış 

duvarla bitişik ya da biraz daha içeridedir. Süslemelerde genellikle tuğla kullanılmıştır. 

Pencereler geniş ve ışığı bol alacak şekilde yapılmıştır. Pencere üstlerinde Osmanlı 

Mimarisinde görülen ay-yıldız işlemesi sıkça görülmektedir. 

Bu evlerin 

çoğunda bahçe 

yoktur. Direkt 

olarak cadde ile 

bağlantılıdır. 

Bu evlerin 

yanında köşk diye 

tanınan büyükçe 

evlerde yapılmış 

olup bunların 

mimari halk tipi 

evlere benzemekle 

birlikte salonları 

ve odaları daha da 

büyük olup 

genelde iki 

katlıdır. 


Günümüzde bu evler yıkılmaya yüz tutmuş; gelişen teknik yapılara yenilmiştir. Bu 

evlerden bir kaçına şehir merkezinde rastlamak mümkündür. 

224

M.3.11. Bina Yapımında Kullanılan Yerel Materyaller 

İlimizde bina yapımında kullanılan malzemeler çok çeşitli olup modern 

yapılanmalarda kullanılması gereken malzeme çeşitlerinin tamamı kullanılmaktadır. 

Şehir merkezlerinde yapıların duvarları tuğla veya biriketlerle örülürken, köylerde 

duvarlar daha çok biriketlerle örülmektedir. Dış sıva olarak normal sıvalar kullanılmakta, sıva 

üstüne imkanlara göre boya, badana veya diğer malzemeler kullanılabilmektedir. İç 

mekanlarda ise yağlı veya plastik boyalar tercih edilmekte kimi evlerde alçı sıva 

kullanılmaktadır. 

Eski yapılanmalarda ise yerel materyallerin daha fazla kullanıldığı söylenebilir. Duvar 

yapımında civarda bulunan taşlardan veya yakın köylerden yararlanılmaktadır. Tavan 

yapımında ise koru ormanlarından veya kavaklıklardan temin edilen ağaçlar kullanılmakta ve 

üstleri toprakla örtülmekteydi. Kerpiçten yapılan yapılarda ise özel kalıplarda dökülerek 

kurutulan kerpiçler kullanılmaktaydı. 

M.4.Sosyo-Ekonomik Yapı 

M.4.1. 

İş Alanları ve İşsizlik 

Devlet Planlama Teşkilatı’nın 2003 yılında 2000 yılını baz alarak gerçekleştirdiği 

gelişmişlik performansı çalışmalarına göre; 

Tablo. 46 : Gelişmişlik Performansı 

İstihdam Göstergeleri Yıl Birim Muş 

Tarım İş Kolunda çalışanların 

Toplam İstihdama Oranı 

Sanayi İş Kolunda çalışanların 

Toplam İstihdama Oranı 

Ticaret İş Kolunda 

çalışanların Toplam İstihdama 

Oranı 

Mali Kurumlar İş Kolunda 

çalışanların Toplam İstihdama 

Oranı 

Ücretli Çalışanların İş 

Kolunda çalışanların Toplam 

İstihdama Oranı 

Ücretli Çalışan Kadınların İş 

Kolunda çalışanların Toplam 


İşverenlerin Toplam 


Kaynak: DPT-2003 

D.Anadolu 

Bölgesi 

Türkiye 

Sıra 

(81İl 

İçinde) 

2000 Yüzde 83.44 66,41 48,38 1 

2000 Yüzde 1,54 3,26 13,35 77 






225

Muş ili 2000 yılında 453 milyon TL. fert başına düşen gayri safi yurt içi hasıla ile 81 il 

içerisinde son sırada yer almıştır. 

Kişi başına gelir ($) 


900 









0 

1985 1990 1995 2000 

Kişi başına gelir ($) 

Şekil 97. Kişi Başına Yıllık Gelir Muş 

M.4.2. Göçler 

Muş ili Türkiye’ de göç veren illerden biridir. Göç nedeni olarak siyası ve ekonomik 

gelişmeler gösterilebilir. Ancak son yıllarda siyası durumun düzelme eğilimine girmesi geri 

dönüşlerin başlamasına sebebiyet vermiştir. 

M.4.3. Göçebe İşçiler (Mevsimlik) 

İlimizde dışarıdan gelen mevsimlik işçiler bulunmamaktadır. Yalnız İlimizden 

özellikle hasat dönemlerinde Güneydoğu illerine mercimek hasatı için işçiler gitmekte ve 

hasat sonrası geri dönmektedirler. Giden işçiler tırpanla çalışanlar ve traktörle çalışanlar 

olarak ikiye ayrılmaktadırlar. Bunun yanı sıra diğer zamanlarda mevsimlik olarak çalışmaya 

gidenlerin olup olmadığı hakkında bilgi bulunmamaktadır. 

226

M.4.4. Kent Toprağının Mülkiyet Dağılımı 

BELEDİYE MÜLKİYETLERİ: Muş Belediyesi Mülkiyet durumu aşağıya 

çıkarılmıştır. 

S/N: MAHALLE: MEVKİİ: CİNSİ: TOPLAM YÜZÖLÇÜMÜ : 

1- Karaköprü Köprü düzü Mezbaha 10650 M2 

2- Sunay Mahallesi Otogar Otogar 15942 M2 

3- Minare Mahallesi Pasaj Pasaj 916 M2 

4- Kültür Mahallesi Hastane önü Arsa 1251 M2 

5- Kale Mahallesi Kale Parkı Kale Parkı 27827 M2 

6- Sunay Mahallesi Atatürk Parkı Atatürk Parkı 14296 M2 

7- Sunay Mahallesi Konak Bld.Konuk Evi 3000 M2 

8- Sunay Mahallesi Arsa Arsa 1080 M2 

9- 1. Mıntıka Tekel Yanı Arsa 9918 M2 

10- Arınç Tekel Yanı Arsa 39695 M2 

11- Minare Mahallesi Belediye Önü Park 5265 M2 

12- Minare Mahallesi Belediye Bld.Hiz. Binası 1184 M2 

13- Kültür Mahallesi Hal Civarı Hal Civarı 1454 M2 

14- Alizurum Mevkii Arapdüzü Arsa Pertakdüzü Arsa 83094 M2 

15- Miyest Muratgören Kum Ocağı 36000 M2 

16- Toplam Su Depoları 5000 M2 

17- Zafer Mahallesi İtfaiye İtfaiye Binası 5700 M2 

18- Sunay Mahallesi Sunay Parkı Sunay Parkı 700 M2 

19- Zafer Mahallesi Engelliler Parkı Engelliler Parkı 3500 M2 

20- Zafer Mahallesi Zafer Parkı Zafer Parkı 4200 M2 

21- Alizurum Pertak Düzü T. Baba Parkı 64000 M2 

İLİMİZ MAHALLELERİNDEKİ ARSA DURUMU : 

S/N: MAHALLE ADI: İMARLI ARSA MİKTARI (DÖNÜM) : 

1- Yeşilyurt Mahallesi 1490 

2- Zafer Mahallesi 745 

3- Sunay Mahallesi 426,5 

4- Saray Mahallesi 1279 

5- Kültür Mahallesi 745 

6- Hürriyet Mahallesi 745 

7- Dere Mahallesi 202 

8- Minare Mahallesi 101 

9- Kale Mahallesi 732 

10- Muratpaşa Mahallesi 481 

-------------------------- 

TOPLAM : 6946.500 M2 

M.4.5. Konut Yapım Süreçleri 

1990 Yılından bugüne kadar kırsal alanlardan İlimize gözle görünür göçler olmaktadır. 

Neticede çarpık ve plansız yerleşimle beraberinde kötü altyapı nedenleriyle şehir formu 

227

ozulmaktadır. Buda planlı konutların yapımını gerektirmektedir. Bu amaçla 1992 yılından 

bugüne Şehrimizde Kooperatifleşme ve yap-sat modelleriyle bu süre zarfında kentimizde 

modern görünümlü katlı binalar yapılmıştır. Konut ihtiyacı bu şekilde karşılandığından şehir 

formunda gözle görülür estetik bir iyileşme söz konusudur. Zemin etütleri ve projeleri uygun 

vatandaşların, bu talepleri Belediyece değerlendirildikten sonra yapı ruhsatları verilmektedir. 

M.4.6. Gecekondu Islah ve Önleme Bölgeleri 

İlimizde özellikle son yıllarda bir gecekondulaşma görülmemektedir. Bazı 

mahallelerde görülen ( Zafer mah.) gecekondular ise yıkılarak yeni yapılmış konutlarda iskan 

sağlanmaya çalışılmaktadır. 

M.5. Yerleşim Yerlerinin Çevresel Etkileri 

M.5.1. Görüntü Kirliliği 

Genel çarpık kentleşmeden kaynaklanan bir görüntü kirliliği mevcuttur. 

M.5.2. Binalarda Ses İzolasyonu 

İlimizde son yıllarda yapılan yapılaşmalarda ağır kış koşulları da göz önüne alınarak 

çeşitli izolasyon malzemeleri kullanılmaktadır. Kullanılan bu malzemeler aynı zamanda ses 

izolasyonunu da sağlamaktadır. 

M.5.3. Havaalanları ve Çevresinde Oluşturulan Gürültü Zonları 

İlimizde bulunan havaalanı il merkezine 27 km uzaklıkta bulunmakta yakın çevresinde 

yerleşim yeri bulunmamaktadır. En yakın yerleşim alanları olan köylerde ise uçak iniş ve 

kalkışlarında meydana gelen yüksek gürültü zonları rahatsız edici etkiler yapmamaktadır. 

M.5.4. Ticari ve Endüstriyel Gürültü 

İlimizde bulunan ticari ve endüstriyel yapılar genelde şehir dışında yer aldığından 

yerleşim alanlarını çok fazla rahatsız etmemektedir. Şehir içinde yer alan bazı ticari işletmeler 

ise şehir dışına çıkarılmaya çalışılmaktadır. 

M.5.5. Kentsel Atıklar 

İl ve ilçe merkezlerinde kentsel atıklar hiçbir ayırıma tabi tutulmadan (evsel, kağıt, 

plastik, cam v.b.) yerel yönetimlerin belirledikleri alanlarda toplanmakta ve belediyelere ait 

araçlarla nihai atık depolama alanlarına dökülmektedir. 

M.5.6. Binalarda Isı Yalıtımı 

İlimizde son yıllarda yapılan yapılaşmalarda ağır kış koşulları da göz önüne alınarak 

çeşitli izolasyon malzemeleri kullanılmaktadır. Bu malzemeler köpükler, YTONG hazır 

biriketler v.b. dir. Bunun yanında duvar yapımında çift kat tuğla veya geniş biriketlerde sık 

kullanılan yöntemlerdendir. 

228

M.6. Nüfus 

İlimizdeki mevcut nüfus, adrese dayalı nüfus kayıt sistemi (ADNKS) verilerine göre 

405.509 olup bunun 142.913 ü şehirde , geri kalan 262.596 sı ise köylerde ikamet 

etmektedirler. Bu sonuçlara göre nüfusun yaklaşık % 35’i şehirlerde ve % 65’ lik büyük bir 

kesimi ise köylerde yaşadığı görülmektedir. 

M.6.1. 

Nüfusun Yıllara Göre Değişimi 

1990 nüfus sayımında 376.543 olarak belirlenen toplam nüfus,2000 yılında 453 

654’e yükselmiştir. 1990 yılında 376.543 olarak belirlenen nüfusun 103.089 ‘u 

(%27)Merkezde 273.454’üde (%73) köylerde ikamet etmektedir. 2000 yılı nüfus sayımı 

sonuçlarına göre 453.654 olarak belirlenen nüfusun 159.503’ü (%35) Merkez ilçe ve ilçe 

merkezinde,294.151’i (%65) ise köy ve beldelerde bulunmaktadır. 2007 yılında ise ADNKS 

verilerine göre nüfusun 142.913 ü şehirde (% 35) , geri kalan 262.596 (% 65) sı ise köylerde 

ikamet etmektedirler. Buda kırsal alanlardan şehir ve ilçe merkezlerine çeşitli nedenlerden 

dolayı göç edildiğini göstermektedir. 

Tablo. 47: ADNKS verilerine göre nüfus değerleri. 

Toplam Şehir Köy 

Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın 

Türkiye 70.586.256 35.376.533 35.209.723 49.747.859 24.928.985 24.818.874 20.838.397 10.447.548 10.390.849 

Muş 405.509 206.589 198.920 142.913 72.901 70.012 262.596 133.688 128.908 

Kaynak: ADNSK 

İl 

Muş 

Tablo. 48: İlçelere göre şehir ve köy nüfusları 

İlçe 

Toplam Şehir Köy 

Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın 

Merkez 167.978 85.751 82.227 70.509 36.040 34.469 97.469 49.711 47.758 

Bulanık 85.232 43.555 41.677 20.727 10.568 10.159 64.505 32.987 31.518 

Hasköy 32.385 15.949 16.436 16.978 8.287 8.691 15.407 7.662 7.745 

Korkut 26.064 13.167 12.897 2.948 1.491 1.457 23.116 11.676 11.440 

Malazgirt 60.263 31.458 28.805 20.987 11.161 9.826 39.276 20.297 18.979 

Varto 33.587 16.709 16.878 10.764 5.354 5.410 22.82 11.355 11.468 

Toplam 405.509 206.589 198.920 142.913 72.901 70.012 262.596 133.688 128.908 

Kaynak: ADNSK 

Muş-Türkiye Nufus Artış Hızının Karşılaştırılması. 

80 

70 

60 

50 

40 

30 

20 

10 

0 

1935 1940 1945 1950 1955 1960 1965 1970 1975 1980 1985 1990 2000 

Şekil 98.Muş-Türkiye Nüfus Artış Hızının Karşılaştırılması 

Yıllık Nufus 

Artış Hızı 

Muş 

Yıllık Nufus 

Artış Hızı 

Türkiye 

229

M.6.2. Nüfusun Yaş, Cinsiyet ve Eğitim Gruplarına Göre Dağılımı 

Tablo 49. Nüfusun Yaş Grubu ve Cinsiyete Göre Dağılımı 

İl Yaş Grubu Toplam Erkek Kadın 

0-4 52.617 27.114 25.503 

5-9 61.473 31.342 30.131 

10-14 55.214 28.779 26.435 

15-19 49.319 25.490 23.829 

20-24 35.494 17.688 17.806 

25-29 35.324 17.771 17.553 

30-34 25.200 12.999 12.201 

35-39 19.323 10.519 8.804 

40-44 17.170 9.329 7.841 

Muş 

45-49 12.904 6.776 6.128 

50-54 12.229 6.048 6.181 

55-59 8.409 3.696 4.713 

60-64 6.387 3.074 3.313 

65-69 4.883 2.134 2.749 

70-74 3.733 1.711 2.022 

75-79 2.977 1.172 1.805 

80-84 1.880 661 1.219 

85-89 704 220 484 

90 + 269 66 203 

Toplam 405.509 206.589 198.920 

230

70.000 







0 

Toplam Erkek Kadın 

0-4 

.5-9 

.10-14 

15-19 

20-24 

25-29 

30-34 

35-39 

40-44 

45-49 

50-54 

55-59 

60-64 

65-69 

70-74 

75-79 

80-84 

85-89 

90 + 

Şekil.99:Nüfusun Yaş Grubu ve Cinsiyete Göre Dağılımı 

M.6.3. İl ve İlçelerin Nüfus Yoğunlukları 

Tablo.50 : İl ve İlçelerin Nüfus Yoğunlukları 

İlçe Yoğunluk (kişi/km 2 ) 

Merkez 54.80 

Bulanık 52.45 

Hasköy 142.66 

Korkut 45.32 

Malazgirt 43.29 

Varto 25.59 

235

M.6.4. Nüfus Değişim Oranı 

2007 Yılı ADNKS verilerine göre İl merkez nüfusu 70.509, toplam il nüfusu ise 

405.509'dur. Muş İlinde, nüfus yoğunluğu ise km²'de 49,5 kişidir. Toplam nüfusun % 65'i 

kırsal alanda, %35'i de şehirde yaşamaktadır. 

Tablo 51. Şehir ve Köy Nüfusunun Sayım Yıllarına Göre Dağılımı : 

SAYIM YILLARI TOPLAM 

NÜFUS 

ŞEHİR 

NÜFUSU 

KÖY 

NÜFUSU 

KIRSAL 

NÜFUS 

ORANI (%) 

1990 376 543 101 154 275 389 73.14 46 

1997 427 812 153 941 273 871 64.02 52 

2000 453 654 159 503 294 151 64.84 55 

2007 405.509 142.913 262.596 64.75 49,5 

NÜFUS 

YOĞUNLUĞU 

(Km2/Kişi) 

Muş İli, istihdam imkânlarının kıt olması nedeniyle sürekli göç vermektedir. 

Bundan da en fazla genç nüfus etkilenmektedir. 

KAYNAKLAR: 

D.İ.E (Devlet İstatistik Enstitüsü) 

İl Tarım Müdürlüğü 2009 



İl Sağlık Müdürlüğü 2009 


ADNKS-TÜİK-2007 

DPT-2003 

236

N. ATIKLAR 

N.1. Evsel Katı Atıklar 

İlimizde günlük evsel katı atık miktarı 45 ton / gündür. Çöpler poşetlendiğinden 

çok yoğundurlar. İl Merkezinde Kış ve İlkbahar mevsiminde %60 oranında kül ağırlıklı, 

%40 oranında ise evsel atıklar, yaz ve sonbahar mevsiminde ise karton, pet şişe, naylon ve 

inşaat atıkları ağırlıklı olmak üzere çöp üretilmektedir. Bu atıkların %65’ı konutlardan 

%35’ı ise işyerlerinden kaynaklanmaktadır. 

N.2. Tehlikeli Atıklar 

Çevre problemlerinin çoğu sebep ve potansiyel çözümlerine göre, kimyasal 

maddelerden kaynaklanan sorunlardır. Günümüzde kimyasal maddelerin sayısı büyük 

boyutlara ulaşmıştır. Tehlikeli atıklar. Teknolojik gelişmeye bağlı olarak ortaya çıkan insan 

sağlığı tehdit eden endüstriyel nitelikli atıklardır. İlimizde hızlı bir sanayi mevcut değildir. 

Bu nedenle pek kirlenme mevcut değildir. 

N.3. Özel Atıklar 

N.3.1. Tıbbi Atıklar 

Sağlık kuruluşlarından kaynaklanan patojenik, enfekte, kimyasal ve farmakolojik 

atıklar ile kesici- delici malzemeler tıbbi atıklardır. 

Tıbbi Atık Yönetmeliğinin 8.maddesine uygun olarak bu atıklar evsel atıklardan 

ayrı olarak ve farklı renkte poşetlerle Muş Devlet Hastanesi ve Muş Kadın Doğum ve 

Çocuk Hastanesinin geçici çöp depolama yerlerinden Belediyemizce kontrollü bir şekilde 

alınıp, belirlenen geçici çöp depolama alanında uygun bir yerde 5 Metre kazı yapılarak bu 

atıklar kazı alanı içerisine bırakılıp hemen akabinde benzin dökülerek bu atıkların bertaraf 

işlemi hemen yapılmaktadır. Bu kazılar bertaraf işleminden sonra hemen kapatılmaktadır. 

Muş Devlet Hastanesinden ortalama olarak 4,7 ton/ay, Kadın Doğum ve Çocuk 

Hastalıkları Hastanesinden 1.53 ton/ay ve Muş Şifa Tıp Merkezinden ise 335 kg/ay ve 

Ağız Diş Hastanesinden 400 Kg ton/ay (2008 yılı sonu verilerine göre 84.320 ton/Yıl) 

Tıbbi atık, geçici çöp depolama alanına taşınıp bertaraf edilmektedir. 

N.3.2. 

Atık Yağlar 

2009 yılı içerisinde İlimiz sınırları içerisinde yer alan Hava Meydan 

Komutanlığından 2650 Lt/yıl, Karayolları 113. Şube Şefliği 7800 Lt/yıl, Muş Şeker 

Fabrikasından 400 kg atıkyağ çıkmıştır. Çıkan bu yağlar ilgili yönetmelikler çerçevesinde 

bertarafı sağlanmıştır. 

N.3.3. 

Bitkisel ve Hayvansal Atık Yağlar 

Bu konuda yapılmış bir çalışma bulunmamaktadır. 

N.3.4. 

Pil ve Aküler 

Bu konuda yapılmış bir çalışma bulunmamaktadır. 

237

N.3.5. Cips ve Diğer Yakma Fırınlarından Kaynaklanan Küller 

N.3.6. 

Tarama Çamurları 

Konu ile ilgili çalışma bulunmamaktadır. 

N.3.7. 

Elektrik ve Elektronik Atıklar 


N.3.8. 

Kullanım Ömrü Bitmiş Araçlar 


N.4. Diğer Atıklar 

N.4.1. 

Ambalaj Atıkları 

Konu ile ilgili bilgiye ulaşılamamıştır. 

N.4.2. 

Hayvan Kadavraları 


N.4.3. 

Mezbaha Atıkları 


N.5. Atık Yönetimi 

N.6. Katı Atıkların Miktar ve Kompozisyonu 

N.7. Katı Atıkların Biriktirilmesi, Toplanması, Taşınması ve Aktarma Merkezleri 

İl Sınırları İçinde Yerleşim Merkezlerinde Kentsel Atıkların (Çöplerin) Oluşturduğu Sorunlar : 

a) Halk ve çevre sağlığı açısından tehlike oluşturması 

b) Koku problemi 

c) Haşerelerin artması 

d) Salgın hastalıkların görülmesi 

e) Metan gazı sıkışması sonucu yangın ve patlama 

f) Yer altı sularının kirlenmesi 

g) Estetik görüntünün bozulması 

h) Diğer (Belirtiniz) 

ı) Su Kirliliği( Yüzey Suları) 

238

İl Sınırları İçinde Yerleşim Merkezlerinde( Belediyelerde) Oluşan Katı Atıkların Toplanma, 

Taşınma ve Bertaraf Yöntemleri: 

Muş İlinde katı atıklar Pertek dere sinindeki bölgeye depolanarak üzeri toprakla 

kapatılarak tesviye edilmektedir. İlimizde yaklaşık günlük 20 kamyon 50ton çöp ve atık 

malzeme toplanmaktadır. İlçelerimizde ise; günlük atık miktarları ile ilgili yeterli bilgi 

yoktur. 

Şekil.100: Muş Belediyesi Katı Atık Depolama Alanı 

N.8.Atıkların Bertaraf Yöntemleri 

N.8.1. 

Katı Atıkların Depolanması 

Malazgirt : Yol kenarlarındaki boş alanlara boşaltılarak üzeri toprakla kapatılarak 

tesviye edilmektedir. 

Bulanık : Şehir merkezine 4 km uzaklıkta vadiye gelişi güzel dökülmektedir. 

Hasköy : Korkut yolu üzerindeki sahaya dökülmektedir. 

Varto 

: Şehir merkezinden uzak bir vadiye boşaltılmaktadır. 

Korkut : İlçenin yaklaşık 5 km doğusunda yer alan dere yatağına dökülmektedir. 

N.8.2. 

Atıkların Yakılması 

Mevcut yakma tesisi bulunmamaktadır. 

239

N.8.3. 

Kompost 

Kompost tesisi bulunmamaktadır. 

N.9. Atıkların Geri Kazanımı ve Değerlendirmesi 


N.10. Atıkların Çevre Üzerindeki Etkileri 

İl ve İlçelerdeki düzenli bir depo alanı bulunmamaktadır. Bu atıklar çevre kirliliği 

oluşturmakta, aynı zamanda depo alanlarının yanlış seçilmesinden dolayı görüntü kirliliği 

meydana gelmektedir. 

KAYNAKLAR: 


Muş Belediye Başkanlığı 2009 

240

O. GÜRÜLTÜ VE TİTREŞİM 

O.1. Gürültü 

Son yıllarda teknolojinin ilerlemesi ile birlikte ortaya çıkan çevre kirliliklerinden 

biriside gürültüdür. Gürültü, insanlarda işiyle ve algılamayı olumsuz etkileyen, fizyolojik 

ve psikolojik dengeleri bozabilen, iş performansını azaltan, çevrenin doğal sakinliğinden 

uzaklaştırarak, önemli bir çevre kirliliği yaratan, gelişi güzel bir yapısı olan ses spekturumu 

yada rahatsız edici ses biçimidir. 

O.1.1. 

Gürültü Kaynakları 

O.1.1.1. Trafik Gürültüsü 

Toplumdaki gürültü kaynaklarından en önemlilerinden biri trafik gürültüsüdür. 

Kara yolu taşımacılığının günden güne artması trafik gürültüsünün şiddetini arttırmıştır. 

Muş ilimizde trafikten kaynaklanan gürültüye pek rastlanmasa da klakson gürültüsü zaman 

zaman rahatsız edici boyutlara varmaktadır. 

O.1.1.2. Endüstri Gürültüsü 

Endüstriden kaynaklanan gürültü sanayinin türüne, yapı içi, akustik özelliklerine ve 

kullanılan makine adetine bağlı olarak değişmektedir. İlimizde organize sanayi olmadığı 

için bu konuda sıkıntıya pek rastlanmamaktadır. 

O.1.1.3. İnşaat Gürültüsü 

İnşaat gürültüleri genelde yerleşim birimleri içerisinde ya da yakınında 

oluşmaktadır. İnşaat hafriyat gürültüsü sürekli olmadığından çevreye etkisi diğer 

gürültülere göre daha az rahatsız edicidir 

O.1.1.4. Yerleşim Alanlarında Oluşan Gürültüler 

İlimizdeki yerleşim bölgelerinin gürültü seviyeleri ile ilgili çalışmalar yeterli 

yapılmadığından gürültü haritaları çıkarılamamıştır. 

O.1.1.5. Havaalanları Yakınında Oluşan Gürültü 

Hava alanı şehre 27 km uzaklıkta olduğundan il merkezi açısından büyük kirlilik 

teşkil etmemektedir. Hava alanının yakın çevresinde ise gürültü ölçümü yapılmamıştır. 

O.1.2. 

Gürültü ile Mücadele 

İlimiz, gürültü problemi fazla olmayan iller arasındadır. 

241

O.1.3. 

Gürültünün Çevreye Olan Etkileri 

O.1.3.1. Gürültünün Fiziksel Çevreye Olan Etkileri 

İlimizde eski yerleşim yerlerinde ve eski binalarda gürültü kaynakları için herhangi 

bir tampon bölge bırakılmamıştır. Zaten bu alanlarda rahatsız edici miktarda gürültü 

olmamaktadır. 

Yeni yapılanmalarda ise gürültüye karşı daha duyarlı davranılmaktadır. Gürültüye 

sebebiyet verebilecek işletmeler yavaş yavaş şehir dışına çıkarılmakta ve gerekli 

izolasyonların yapılarak gürültünün etkileri en aza indirilmeye çalışılmaktadır. 

O.1.3.2. Gürültünün Sosyal Çevreye Olan Etkileri 

Gürültünün insan ve çevre sağlığına etkileri bilimsel olarak açıklandığı halde 

günümüzde hala bu konunun önemi tam olarak kavranamamış veya zorunlu hallerden 

gerekli ve yeterli önlemler alınamamıştır. 

İlimizde yerleşim yerlerinin bulunduğu bölgelerde fazla gürültü kirliliği 

yaşanmamakla birlikte özellikle trafikte seyreden araçların yaptıkları klakson gürültüsü 

insan psikolojisini ciddi boyutlarda etkilemektedir. 

Ayrıca gürültülü ortamlarda çalışan kişilerin kask veya kulak takma zorunlulukları 

olduğu halde bu işlevleri yapmamaları çeşitli işitsel ve ruhsal problemlere sebep 

olmaktadır. 

O.1.4. 

Gürültünün İnsanlar Üzerine Olan Etkileri 

O.1.4.1.Fiziksel Etkileri 

Gürültü kişilerde geçici ve sürekli işitme bozuklukları meydana getirmektedir. 

işitme sistemine etkisi; Gürültü ortamlarında kalma süresi, gürültünün sürekli veya 

kesintili olması, kişinin yaşı, bireysel duyarlılık derecesi, iş kulağın fonksiyon durumuna 

göre değişir. 

O.1.4.2. Fizyolojik Etkileri 

Kan basıncının artması, dolaşım bozuklukları, solunumda hızlanma, kalp atışlarında 

yavaşlama, ani refleks. 

O.1.4.3. Psikolojik Etkileri 

Kişilerde davranış bozuklukları, öfkelenme, sıkılma, genel rahatsızlıklar zamanla 

meydana gelir. 

Gürültünün sebep olduğu psikolojik düzensizlikler genel olarak iki gurupta toplanır. 

Bunlar gürültünün çalışan kişiyi rahatsız etmek suretiyle verimi düşürmesi ve iş kazalarına 

sebep olmasıdır. Gürültüden dolayı asabileşme, sinir sisteminin bozulması, daha ileri ruhi 

242

elirtilerin meydana çıkması, sesin özelliği, kişinin duyarlılığı, yapılan iş sesin sürekli olup 

olmaması ve gürültünün kaynağı gibi faktörlerdir. 

O.1.4.4. Performans Üzerine Etkileri 

Uzun süre gürültüye maruz kalan kişilerde konsantrasyon bozukluğu 

olacağından, iş veriminde zamanla düşme meydana gelir. 

O.2. Titreşim 

İlimizde titreşime sebep olabilecek kaynaklar olarak maden ocakları, taş ocakları, 

havaalanı ve hafriyat çalışmaları verilebilir. 

KAYNAK: 


243

P. AFETLER 

P.1. 

Doğal Afetler 

Afet; yerleşim, üretim, altyapı,ulaşım, haberleşme gibi genel hayatın zorunlu 

vasıtaları ve akışını bozacak ölçüde aniden ve belirli bir süreç içerisinde meydana gelen 

doğal yer ve hava hareketleridir. Buna göre afet çeşitlerini şöyle sıralayabiliriz. 

1. Deprem 

2. Su Baskını 

3. Toprak Kayması 

4. Çığ 

5. Kuraklık 

6. Fırtına, Kasırga, Tayfun, Tornado 

7. Volkan Patlaması 

8. Yangın 

9. Baraj Patlaması 

10. Hava, Su, Çevre Kirlenmesi 

10. Sınai Kazalar 

11. Ulaşım Kazaları 

12. Med Cezir 

P.1.1. 

Depremler 

Depremler,yer kabuğunun aktif faylar boyunca kırılması sonucunda meydana gelen doğal 

afetlerdir. Bir bölgenin depremselliği hesaplanırken depreme neden olabilecek fayın varlığı, cinsi, 

niteliği, boyu, doğrultusu, deprem periyotları incelenerek bölgenin fay zonuna olan uzaklığı ve 

zemin özellikleri birlikte alınarak değerlendirilmelidir. 

Muş ili dahilinde tarihsel dönemlerde ve 20.yy’da çok sayıda yıkıcı deprem olmuştur. 

Bunlardan son iki örnek Varto 1946 (M=6.9) ve 1966 (M=7.1) depremleridir. Çok sayıda can 

kaybı olmuştur. Bayındırlık ve İskan Bakanlığının 1966 deprem bölgeleri haritalanmasında Muş 

1. derece bölge içinde gösterilmiştir. 

İl zemini ve yakın çevresinde sismik etkinliği yüksek aktif faylar mevcuttur.Bunların 

tamamı KAF zonu içindeki fay branşlarıdır. Fayların büyük kısmı yaklaşık KB-GD doğrultulu 

sağ y.anal atılımlıdır. Bu genel sistem KAF zonu için karakteristik hareket tarzıdır. Buna ek 

olarak Muş ovasının kuzey güney yönünde dikine kesen kırık hatlarda bulunmaktadır. Bufaylar 

ovanın doğu-batı kesimlerini sınırlamaktadır. Kuzey Anadolu fayları 1. derecede sismik etkinliğe 

sahiptir.diğer eşlenik faylar ise 2. derece etkindir. Sonuç olarak, Muş ve civarı tektonik yönde 

Anadolu’nun ve ayrıca Anadolu ve Arabistan levhasının çarpışma kuşağı dahilinde yer 

almaktadır. 

244

Harita 7:Muş Deprem Haritası 

İlimiz afetler yönünden hassas bir coğrafi konumda olup deprem , sel ve çığ gibi 

afetler önceki yılarda yaşanmıştır. 

İlimizde depremler; 

CAN HASARLI DEPREMLER: 

TARİH : O.ZAMANI: YERİ : ŞİDDETİ: KAYBI: BİNA : 

29.04.1903 01:46 Malazgirt /MUŞ 6.7 600 450 

31.05.1946 05:12 Varto/Hınıs/MUŞ 5.9 839 3000 

07.03.1966 03:16 Varto/Hınıs/MUŞ 5.6 14 1100 

19.08.1966 14:22 Varto/MUŞ 6.9 2396 20000 

can ve maddi hasar yaşanmıştır. 

245

P.1.2. 

Heyelan ve Çığlar 

İlimiz karasal iklimin etkisinde olduğundan kışları oldukça yoğun kar yağışı 

almaktadır. Yoğun kar yağışları zaman zaman çığ tehlikesini de beraberinde getirmektedir. 

İl Merkezindeki Dere ve Kale Mahalleri Çığ ve heyelan bakımından hassas bölgelerdir. 

Tablo. 52:Çığ Olayı Meydana Gelmiş Veya Gelme İhtimali Olan Yerleşim Birimleri Listesi 

S.NO İLİ İLÇESİ YERLEŞİM BİRİMİ (KÖY) MAHALE / MEZRA 

1 Muş Merkez Cevizlidere 

2 Muş Merkez --- Dere, Kale, Minare 

Kilis, Hozvant, 

3 Muş Merkez İnardı 

Konak, Balcılar 


5 Muş Merkez Derecik 

6 Muş Merkez Derecik Darboğaz 

7 Muş Merkez Karaağaçlı 

8 Muş Merkez Sağlık 

9 Muş Merkez Karabey 

10 Muş Merkez Kayalısu 

11 Muş Hasköy Dağdibi 

12 Muş Hasköy Yerkaya 

13 Muş Varto Haksever 

14 Muş Varto Taşlıyaka 

15 Muş Varto Alabalık 

Kaynak: Bayındırlık ve İskan İl Müdürlüğü-2009 

246

Tablo.53: Heyelan Meydana Gelmiş Veya Gelme İhtimali Olan Yerleşim Birimleri Listesi 

S.NO İLİ İLÇESİ YERLEŞİM BİRİMİ (KÖY) MAHALE / MEZRA 

1 Muş Merkez --- Dere, Kale, Minare 

2 Muş Merkez Yamaç 

3 Muş Merkez Sarıdal 

4 Muş Merkez Eralan Yılanlı 

5 Muş Merkez Güdümlü 

6 Muş Merkez Toprakkale 

7 Muş Merkez Domlusu 

8 Muş Merkez Sağlık 

9 Muş Merkez Karlıdere 

10 Muş Merkez Cevizlidere 


12 Muş Hasköy Dağdibi 

13 Muş Hasköy Karakütük 

14 Muş Korkut Çalaplı 

15 Muş Malazgirt Aynalıhoca 

16 Muş Bulanık Eskiyol 

17 Muş Varto Haksever 


247

P.1.3. 

Seller 

Tablo.54: Sel Afeti Meydana Gelmiş Veya Gelme İhtimali Olan Yerleşim Birimleri Listesi 

S.NO İLİ İLÇESİ YERLEŞİM BİRİMİ 

ETKİLENECEĞİ 

AKASU 

1 Muş Merkez Muratpaşa Mah. Soğurman deresi 

2 Muş Merkez Suboyu Köyü Murat Nehri 

3 Muş Merkez Sungu Beldesi Karasu Nehri 

4 Muş Merkez Yazla Köyü Abdulbahar Deresi 

Karasu Nehri 

5 Muş Merkez Uçdere Köyü 

Çarçay Deresi 

6 Muş Merkez Kumluca Köyü Karasu Nehri 

7 Muş Merkez Kıyık Köyü Karasu Nehri 

8 Muş Merkez Kırköy Beldesi Abdulbahar Deresi 

9 Muş Hasköy Düzkışla Beldesi Karasu Nehri 

10 Muş Malazgirt Aynalıhoca Köyü Murat Nehri 

11 Muş Bulanık Sultanlı Köyü Murat Nehri 

12 Muş Bulanık Yazbaşı Köyü Hınıs Çayı 

13 Muş Bulanık Rustemgedik Beldesi Murat Nehri 

14 Muş Bulanık Yoncalı Beldesi Körsu çayı 


İlimiz Merkez ve İlçelerine bağlı muhtelif yerleşim birimlerinde önceki tarihlerde 

genellikle ilkbahar mevsiminde karların aniden erimesi ve yağmurların yağmasından dolayı 

oluşan sel baskını neticesinde büyük olumsuzluklar yaşanmıştır. Bu yerleşim birimlerinin 

çoğunluğu karasu ırmağının veya buna bağlı derelerin etkinlik alanında bulunmaktadır. Buradaki 

sel baskının önlemenin tek yolu karasu ırmağı yatağının ıslah edilmesine bağlıdır. 

ALPARSLAN 1 HES BARAJI GÖL HAVZASI İÇİNDE KALAN 

YERLEŞİM YERLERİ 

1-OLURDERE KÖYÜ 

2-DOKUZPINAR KÖYÜ 

3-OKÇULAR KÖYÜ 

4-HOŞGELDİ KÖYÜ 

5-GÜLÇİMEN KÖYÜ 

6-DOĞANTEPE KÖYÜ 

7-ERENTEPE KÖYÜ 

248

P.1.4. 

Orman, Otlak ve Sazlık Yangınları 

İlimizde afet niteliğinde orman yangınlarına son yıllarda rastlanılmamıştır. Ancak 

önceki yıllarda özellikle soğuk geçen kış ayları için yakacak amaçlı orman tahripleri üst 

düzeyde olup halen de bu amaçla orman tahribatı devam etmektedir. Ayrıca İhmal, tarla 

açma amacıyla da orman tahriplerine rastlanılmaktadır. 

P.1.5. 

Ormanlar Üzerinde Biyotik veya Abiyotik Faktörlerin Etkileri: 

Konu hakkında bilgi edinilememiştir. 

P.1.6. 

Fırtınalar 

İlimizde afet niteliğinde fırtına olayına rastlanılmamıştır. Özellikle kış mevsiminde 

yoğun kar ve tipi olayları meydana gelmekte fakat tahrip edici seviyelerde olmamaktadır. 

P.2. Diğer Afetler 

P.2.1. 

Radyoaktif Maddeler 

İlimizde Radyoaktif madde kazalarından veya kullanımından kaynaklanan 

zararların varlığı mevcut değildir. 

P.2.2.Denize Dökülen Petrol ve Diğer Tehlikeli Atıklar 

İlimizin deniz ile sınırı bulunmaması sebebiyle böyle bir tehlike söz konusu 

değildir. 

. 

P.2.3.Tehlikeli Maddeler 

Tehlikeli maddelerin depolanması, taşınması, kullanımı sırasında oluşan çevre ve 

halk sağlığına zarar verecek derecedeki bir olay tespit edilmemiştir. 

P.3. Afetlerin Etkileri ve Yardım Tedbirleri 

İlde, afetlerin etkileri ve olası afetlere karşı alınacak tedbirler belirtilmelidir. 

P.3.1.Sivil Savunma Birimleri 

-İl Kriz Merkezi 

-İl Sivil Savunma Müdürlüğü bünyesinde; 

1.Arama ve Kurtarma Ekibi 

2.İl Acil Yardım ve Kurtarma Ekipleri 

3.Sivil Savunma Teşkilleri 

249

-Bayındırlık ve İskan Müdürlüğü bünyesinde; 

1.İl Acil Yardım Hizmet Gurupları, 

-Kamu Kurum ve Kuruluşları; 

-Sivil Savunma Servisleri Şeklinde örgütlenmiştir. 

P.3.2.Yangın Kontrol ve Önleme Tedbirleri 

6/3150 Sayılı Tüzük ve Başbakanlık Koruyucu Güvenlik Özel Talimatı 

doğrultusunda yangın ve önleme tedbirleri alınmaktadır. 

P.3.3.İlkyardım Servisleri 

İlk Yardım servisleri 3.1 madde belirtilen teşkilatların bünyesinde ekipler şeklinde 

teşkilatlanmıştır. 

P.3.4.Afetzedeler ve Mültecilerin Yeniden İskanı 

1990-1991 yıllarında yaşanan 1. Körfez Krizi sırasında ilimize gelen Kuzey Iraklı 

Mülteci aileler Muş İl Merkezine yaklaşık 10 km mesafede bulunan Köy-Kent te 

barındırılmıştır. Fakat daha sonra göçmenlerin geri dönmeleri sonucu köy-kent boşalmış ve 

konutların çoğu yıkılmıştır. Ayakta kalan konutlarda ise zorunlu nedenlerden dolayı 

köylerinden çıkan aileler barındırılmaktadır. 

İlimizde meydana gelen çeşitli afet olayları sonucu konutları yıkılan 7269 sayılı 

yasaya göre yaptırılan ve afetin türüne göre hak sahiplerine tahsis edilen konutların listesi 

aşağıya çıkarılmıştır. 

1966 YILI VARTO DEPREM AFETİ ÇALIŞMASI GENEL İCMALİ 

Tablo. 55: Afet Çalışmaları Genel İcmali 

İLÇESİ Köyü 

(Adet) 

Toplam 

Afetzede 

Hak 

Sahipliği 

Kabul Edilen 

Hak 

Sahipliği 

İptal Edi 

Biten 

Konut 

2001 yılı 

program 

olan konut 

Başlanmayan 

Konut 

Merkez 89 2142 1684 1058 1076 211 397 

Varto 86 5357 4476 931 3886 293 247 

Bulanık 59 1475 938 537 304 89 545 

Hasköy 15 112 84 28 49 17 18 

Korkut 23 429 247 182 174 59 14 

Malazgirt 2 24 23 1 11 12 - 

Toplam 274 9539 7402 2737 5500 681 1221 

250

MUŞ İLİ GENELİNDE MEYDANA GELEN, HEYELAN, SU BASKINI, ÇIĞ 

DÜŞMESİ vb. TABİ AFET ÇALIŞMASI GENEL İCMALİ 

Tablo.56: Tabi Afet Çalışması Genel İcmali 

İLÇESİ 

Köyü 

(Adet) 

Toplam 

Afetzede 

Hak 

Sahipliği 

Kabul Edi 

Hak 

Sahipliği 

İptal Edi 

Biten 

Konut 

2001 yılı 

program 

olan 

konut 

Başlanmayan 

Konut 

Merkez 6 1248 1165 83 996 - 169 

Varto - - - - - - - 

Bulanık 3 56 51 5 - 17 34 

Hasköy 1 19 19 - 19 - - 

Korkut - - - - - - - 

Malazgirt 1 25 25 - - - 25 

Toplam 11 1348 1260 88 1015 17 228 

Tablo. 57: Tabi Afet Genel Durumu 

İLİ İLÇESİ KÖYÜ MAH. AFET TÜRÜ 

Muş Merkez Suveran Hey 



Muş Merkez Suveran Dep 

Muş Merkez Tabank Dep 

Muş Merkez Tasoluk Dep 

Muş Merkez Toprakkale Bilir Hey 

Muş Merkez Toprakkale Bilir Hey 

Muş Merkez Ucdere Sb 

Muş Merkez Ucdere Sb 

Muş Merkez Umurca Dep 

Muş Merkez Üzeloğlu Dep 

Muş Merkez Yamaç Hey 

Muş Merkez Yarkaya koyu Hey 

251

Muş Merkez Yarkaya koyu Hey+çd 



Muş Merkez Yarpuzlu Dep 

Muş Merkez Yaygin Dep 

Muş Merkez Yesilce Dep 

Muş Merkez Yoncalioz Dep 

Muş Merkez Yuk.sizma Dep 

Muş Merkez Yurecik Hey 

Muş Varto Sisa mezr Çd 

Muş Varto Sisa mezr Hey 

Muş Varto Merkez Dep 

Muş Varto Kaygintas Dep 

Muş Varto A.hacibey Hey 

Muş Varto Acarkent Dep 

Muş Varto Agacalti Dep 

Muş Varto Agackopru Dep 

Muş Varto Agackorur Dep 

Muş Varto Akcatepe Dep 

Muş Varto Akkonak Dep 

Muş Varto Alabalik Dep 

Muş Varto Alabalik Çd 

Muş Varto Alniacik Dep 

Muş \/arto Armutkasi Dep 

Muş Varto Aş.alagoz Hey 

Muş Varto Aydinpinar Sb 

Muş Varto Bagici Dep 

Muş Varto Bağiçi 

Muş Varto Baltas Hey 

Muş Varto Besikkaya Mehmet Halit Dep 

Muş Varto Besikkaya Dep 

Muş Varto Boylu Kd 

Muş Varto Buzlugoze Dep 

Muş Merkez Karaağaç Dep 

Muş Merkez Karaağaç Çd 

Muş Merkez Karabey Kd 

Muş Merkez Karakale Kd 

Muş Merkez Karakale Kd 

Muş Merkez Kardesler Dep 

Muş Merkez Karlidere Hey 



Muş Merkez Kecidere Dep 

Muş Merkez Kepenek Dep 

252

Muş Merkez Kırköy 

Muş Merkez Kiyibasi Sb 

Muş Merkez Kiyibasi Sb 

Muş Merkez Kiyik Sb 



Muş Merkez Konakduzu Dep 

Muş Merkez Konukbekler Dep 

Muş Merkez Kosk Dep 

Muş Merkez Kumluca Dep 

Muş Merkez Nadasli Dep 

Muş Merkez Ogulbali Dep 

Muş Merkez Otac Dep 

Muş Merkez Saglik Çd 

Muş Merkez Saglik Çd 

Muş Merkez Savascilar Kalecik Hey 

Muş Merkez Savascilar Kalecik Hey 

Muş Merkez Savascilar Dep 

Muş Merkez Savascilar Hey 

Muş Merkez Savascilar Hey 

Muş Merkez Senova Sb 

Muş Merkez Senova Sb 

Muş Merkez Senova Dep 

Muş Merkez Serinova Kd+hey 

Muş Merkez Suboyu Dep 

Muş Merkez Suduragi Hey 

Muş Merkez Suduragi Hey 

Muş Merkez Sungu Sb 

Muş Merkez Suruguden Sandal Hey 






Muş Merkez Sutluce Dep 


Muş Merkez Calapli Kd 

Muş Merkez Calapli Sb 

Muş Merkez Calapli Sb 

Muş Merkez Catbasi Dep 

Muş Merkez Cevizlidere Hey 




253

Muş Merkez Cinarardi M.çök 

Muş Merkez Cinarardi M.çök+kd 

Muş Merkez Çukurbag Dep 

Muş Merkez Dagarasi Dep 

Muş Merkez Dagdibi Hey 






Muş Merkez Derecik Hey 



Muş Merkez Dereici Dep 

Muş Merkez Dilim 

Muş Merkez Donatım Hey 

Muş Merkez Donatım Hey 

Muş Merkez Dumlusu Hey 




Muş Merkez Durugoze Dep 

Muş Merkez Düzkışla Sb 

Muş Merkez Düzkışla Sb 

Muş Merkez Erciler Dep 

Muş Merkez Eralan Hey 

Muş Merkez Erencik Dep 

Muş Merkez Gokyazi Dep 

Muş Merkez Golkay Dep 

Muş Merkez Gudumlu Yk.mezra Hey 

Muş Merkez Gudumlu Yk.mezra Hey 

Muş Merkez Guneyik Dep 

Muş Merkez İçbogaz Dep 

Muş Merkez İlicalar Hey 



Muş Merkez İnardi Çd 

Muş Merkez İnardi Hey 

Muş Merkez İnardi Çd 

Muş Malazgirt Merkez 

Muş Malazgirt Aynalıhoca Hey 


254

Muş Malazgirt Aynalıhoca Sb 

Muş Malazgirt AynaIıhoca Hey 


Muş Malazgirt Bahce Hey 



Muş Malazgirt Balkaya Cat Sb 

Muş Malazgirt Balkaya Cat Sb 

Muş Malazglrt Guzelbaba Karadere Hey 

Muş Malazgirt Guzelbaba Karadere Hey 

Muş Malazgirt Molladerman Hey 

' Muş Malazgirt MoIlademıan Hey 

- Muş Malazgirt Molladerman Hey 

Muş Malazgirt Muryan Gurgure Hey 



Muş Malazgirt Nurettin Hey 



Muş Merkez Dep 

Muş Merkez Kale Hey 



Muş Merkez Kale Çd 

Muş Merkez Kale Çd 


Muş Merkez Agarti Dep 

. Muş Merkez Agarti Hey 

Muş Merkez Akpinar Dep 

Muş Merkez Akpınar Dep 

Muş Merkez Alagon Dep 

Muş Merkez Alayli Dep 

Muş Merkez Alican Dep 

Muş Merkez Aligedik Dep 

Muş Merkez Altınova Dep 

Muş Merkez Aydingun Dep 

Muş Merkez Baglar Dep 

Muş Merkez Bahce Dep 

Muş Merkez Bakırcılar Dep 

Muş Merkez Besparmak Soguksu Hey 

Muş Merkez Besparmak Soguksu Hey 

Muş Merkez Bilek Dep 

Muş Merkez Bostankent Dep 

Muş Merkez Bozbulut Dep 

Muş Varto Kayalikale kd 

255

Muş Varto Kaynarca Dep 

Muş Varto Kocyatagi Sb 

Muş Varto Kocyatagi Dep 

Muş Varto Koprucuk Dep 

Muş Varto Kucuktepe Dep 

Muş Varto Kumlukiyi Dep 

Muş Varto Kusluk Hey 

Muş Varto Kusluk Hey 

Muş Varto LeyIek Dep 

Muş Varto Muratgoren Dep 

Muş Varto Ocakli Hey 

Muş Varto Ocakli Hey 

Muş Varto Oglakci Ş.yağ 

Muş Varto Omcali Asagi Dep 

Muş Varto Onpinar Dep 

Muş Varto Ozenc Dep 

Muş Varto Ozkonak Dep 

Muş Varto Ölçekli Dep 

Muş Varto Saglicak Kd 

Muş Varto Sazlica Dep 

Muş Varto Seki Seki mez. Kd 

Muş Varto Seki Karac Dep 

Muş Varto Sirasogutler Dep 

Muş Varto Tasci Dep 

Muş Varto \aşlıyayla Dep 

Muş Varto Tekneduzu Dep 

Muş Varto Tekneduzu Dep 

Muş Varto Tuzlu Dep 

Muş Varto Tuzlu Calica Dep 

Muş Varto Ucbulak Dep 

Muş Varto Ulusirt Hey 

Muş Varto Unaidi Cayirli Dep 

Muş Varto Y.hacibey Dep 

Muş Varto Yarlisu(kack Dep 

Muş Varto Yayikli Dep 

Muş Varto Yedikavak Dep 

Muş Varto Yesildal Sb 

Muş Varto Yesilpinar 

Karnacaws. 

Ka 

Hey 

Muş Varto Yesilpinar 

Karnacavus,k 

a 

Hey 

Muş Varto Yilanli Hey 

Muş Varto Yilanli Dep 

Muş Varto Yk.alagoz Dep 

Muş Varto Yuk.hacibey Dep 

Muş Varto Yurttutan Dep 

256

Muş Varto Zorabat Dep 

Muş Yağcılar Mercimek,kal Dep 

Muş Varto Callıdere Dervisan Dep 

Muş Varto Caycati Dep 

Muş Varto Caycati Dep 

Muş Varto Cayiryolu Dep 

Muş Varto Caylar nah. Dep 

Muş Varto Cayonu Dep 

Muş Varto Cobandagi Dep 

Muş Varto Çaltılı 

Muş Varto Dağcılar Dep 

Muş Varto Dallioz Merkez Dep 

Muş Varto Damoz Dep 

Muş Varto Degerli Dep 

Muş Varto Degerli Dep 

Muş Varto Degerli Sb 

Muş Varto Degerli Kd+hey 

Muş Varto Diktepeler Dep 

Muş Varto Doganca Dep 

Muş Varto Donertas Dep 

Muş Varto Dönmez 

Muş Varto Durucabulak Dep 

Muş Varto Mrk Dep 

Muş Varto Eryurdu Orta rnah Dep 

Muş Varto Eryurdu Surtazyan Dep 

Muş Varto Eryurdu Dep 

Muş Varto Gelintas Dep 

Muş Varto Gelintas Hey 

Muş Varto GoItepe Dep 

Muş Varto Goltepe Hey 

Muş Varto Gorgu Dep 

Muş Varto Gölyayla Dep 

Muş 

Varto Gölyayla Tirke Dep 

Muş Varto Gölyayla Varaj Dep 

Muş Varto Guzeldere Dep 

Muş Varto Haksever Tum mezralar Dep 

Muş Varto Haksever Tum mezralar Çd 

Muş Varto İcmeler Dep 

Muş Varto İlbey Dep 

Muş Varto Karakay Dep 

Muş Varto Karamese Dep 

Muş Varto Karapinar Dep 

Muş Varto Karapinar Dep 

257

Muş Varto Kartaldere Bertan Dep 

Muş Varto Kartaldere Kortegbil Dep 

Muş Varto Kartaldere Dep 

Muş Varto Kayadelen Dep 

Muş Varto Kayalidere Hey 

Muş Varto Kayalik Dep 

NOT: Kısaltmalar; Dep: Deprem, Hey: Heyelan, Sb: Su Baskını, Çd: Çığ Düşmesi, 

Kd: Kar Düşmesi, M.Çök: Malzeme Çökmesi, Ş.Yağ: şiddetli yağış’ı sembolize 

etmektedir. 

P.3.5.Tehlikeli Maddelerin Yurtiçi ve Sınırlararası Taşınımı İçin Alınan Tedbirler 

P.3.6.Afetler ve Büyük Endüstriyel Kazalar 


KAYNAKLAR: 

Bayındırlık ve İskan Müdürlüğü 2009 

İl Sivil Savunma Müdürlüğü 2009 

İl Çevre ve Orman müdürlüğü 2009 

258

R.1. Temel Sağlık Hizmetleri 

R.1.1. Sağlık Kurumlarının Dağılımı 

R. SAĞLIK VE ÇEVRE 

İlde sağlık hizmetleri Sağlık Bakanlığına bağlı 6 Hastane, 47 sağlık ocağı, 54 

sağlıkevı, 1 verem savaş dispanseri ile yürütülmektedir. İl genelinde yataklı tedavi 

kurumlarındaki toplam yatak sayısı 670 iken yatak başına düşen nüfus sayısı 678’ dir. İlde 

toplam hekim sayısı 66 olup hekim başına düşen hasta sayısı 6874 dir. Toplam sağlık 

Personeli sayısı ise 237 dir. Sağlık hizmetleri hususunda, Türkiye genelinde yaşanan 

sorunlar Muş İlinde de yaşanmaktadır. Öncelikli olarak Muş ilinde görev yapan sağlık 

personeli sayısının artırılması gerekmektedir. Böylece sağlık personeli başına düşen hasta 

sayısı azalacağından daha verimli bir hizmet gerçekleşecektir. Ayrıca ilimizde yeterli 

sayıda uzman hekim olmadığından hastaların çoğu Üniversitelere bağlı tam teşekküllü 

hastanelerde tedavisi yapılmak üzere Elazığ, Diyarbakır, Van, Malatya ve Erzurum 

illerine sevk edilmektedir. 

Hastaneler: 

1- Muş Devlet Hastanesi 

2- Muş Kadın Doğum Ve Çocuk Hastalıkları Hast. 

3- Bulanık Devlet Hastanesi 

4- Malazgirt Devlet Hastanesi 

5- Varto Devlet Hastanesi 

6- Hasköy Devlet Hastanesi 

Sağlık Ocakları ( Muş Merkez): 

1- 1 Nolu Sağlık Ocağı 

2- 2 Nolu Sağlık Ocağı 

3- Sunay Sağlık Ocağı 

4- Zafer Sağlık Ocağı 

5- Saray Sağlık Ocağı 

Dispanserler( Muş Merkez): 

Diğer ( Muş Merkez): 

1- Verem Savaş Dispanseri 

1- Ana Çocuk Sağlığı 

2- Halk Sağlığı Laboratuarı 

259

R.1.2. Bulaşıcı Hastalıklar 

Tablo. 58: Hastalık İstatikleri 

İl Adı: MUŞ 

İlçe Adı: MERKEZ 

YIL A.Kanlı Boğmaca Bruselloz Hep. A. Hep. B. Hep. E. Kabakulak 

İshal 

2009 7 2 42 150 7 1 3 

2008 5 2 49 17 12 1 3 

YIL Kızamık Kızamıkçık Kuduz Riskli Şarbon Şark Çıbanı Tifo 

Temas 

2009 2 167 7 2 2 

2008 1 160 10 7 5 

Kaynak: İl Sağlık Müdürlüğü 2009 


İlçe Adı: BULANIK 


İshal 

2009 14 2 28 5 3 2 

2008 1 1 5 3 1 1 


Temas 

2009 184 17 10 

2008 1 1 180 5 9 1 



İlçe Adı: VARTO 


İshal 

2009 13 8 3 2 

2008 6 1 


Temas 

2009 2 93 6 

2008 108 1 



İlçe Adı: MALAZGİRT 


İshal 

2009 12 4 1 

2008 1 Olası 1 6 4 3 

YIL Kızamık Kızamıkçık Kuduz Riskli Şarbon Şark Çıbanı Tifo Gonore 

Temas 

2009 Olası 1 125 2 1 

2008 Olası 1 136 2 2 


260


İlçe Adı: KORKUT 


İshal 

2009 6 4 11 18 

2008 11 1 4 2 

YIL Kızamık Kızamıkçık Kuduz Riskli Şarbon Şark Çıbanı Tifo Meningokok 

Temas 


2008 12 8 1 



İlçe Adı: HASKÖY 


İshal 




Temas 


2008 2 3 41 1 


261

R.1.2.1. İçme, Kullanma ve Sulama Suları 

İlimiz sınırları dahilinde bulunan içme kullanma suları periyodik olarak fiziksel, 

kimyasal ve bakteriyolojik tahlilleri yapılmakta olup, 2009 yılı içerisinde sular hakkında 

yapılan analiz sonuçları aşağıya çıkarılmıştır. 

Tablo. 59: 2009 Yılı Su Analiz Sonuçları 

AYLAR 

Bakteriyolojik 

Kimyasal 

Uygun Uyg.Değ. Toplam Uygun Uygun değ. Toplam 

Ocak 45 - 45 2 1 3 

Şubat 68 - 68 - - - 

Mart 86 8 94 1 - 1 

Nisan 112 18 130 - - - 

Mayıs 133 14 147 30 5 35 

Haziran 127 9 136 18 2 20 

Temmuz 172 40 212 13 3 16 

Ağustos 158 22 180 23 5 28 

Eylül 87 63 150 32 11 43 

Ekim 56 34 90 10 - 10 

Kasım 89 6 95 10 2 12 

Aralık 63 - 63 5 -- 5 

Toplam 1196 214 1410 144 29 173 

Kaynak : İl Sağlık Müdürlüğü-2009 

R.1.2.2. Denizler 

İlimizin denize kıyısı bulunmadığı için doldurulmamıştır. 

R.1.2.3. Zoonoz Hastalıklar 

Tablo 60. Zoonoz Hastalıklar 


İlçe Adı: MERKEZ 

YIL Bruselloz Kuduz Riskli Şarbon Şark Çıbanı 

Temas 

2009 42 167 7 2 

2008 49 160 10 7 


262


İlçe Adı: BULANIK 


Temas 

2009 28 184 17 10 

2008 5 180 5 9 



İlçe Adı: VARTO 

YIL Bruselloz Kuduz Riskli Şarbon 

Temas 




Şark Çıbanı 


İlçe Adı: MALAZGİRT 


Temas 

2009 12 125 2 




İlçe Adı: HASKÖY 


Temas 

2009 11 29 1 5 

2008 11 12 8 



İlçe Adı: KORKUT 


Temas 




R.1.3. Gıda Hijyeni 

Gıda maddelerinin kontrol ve denetimi 5179 sayılı Gıdaların Üretimi Tüketimi ve 

Denetlenmesine Dair Kanun Hükmündeki Kararnamenin Değiştirilerek Kabulü Hakkında 

Kanun ile buna bağlı olarak çıkartılan yönetmelik ve talimatlar çerçevesinde İl Tarım 

Müdürlüğümüz Kontrol Şube Teknik personelleri tarafından denetlenmektedir. İlimizde 

bulunan 99 adet gıda maddesi üretim yeri, 1.075 adet gıda maddesi tüketim yeri, 21 adet de 

263

tekel bayisi bulunmaktadır.Söz konusu işletmelerin istihdam durumları ile ilgili bir envanter 

çalışması yapılmamıştır. 

Gıda maddesi üretimi ve satışı yapılan işletmeler ve üretilen ürünlerin Gıda Tüzüğüne 

uygunluk kontrolü için sürekli piyasa gözetimi ve denetimi yapılmakta olup; ürünlerden 

alınan numuneler inceleme ve analize gönderilmekte, uygunsuzluk halinde yasal işlem 

yapılmaktadır. Aşağıdaki tabloda yapılan bazı analizlere ilişkin bilgiler mevcuttur. 

Tablo. 61: Numune Ve Analiz Bilgi Formu 

Sıra Alınan Numune Adı Yaptırılan Analiz Analiz Sonucu 

no 

1 Beyaz peynir Radyoaktif İzleme Uygun 

2 İnek sütü Kalıntı İzleme Uygun 

3 İnek sütü Kalıntı İzleme Uygun 

4 Yemek TGK uygunluk Uygun 

5 Bal TGK uygunluk Uygun değil 

6 İnek sütü Pestisit Uygun 


8 Buğday Pestisit Uygun 




12 Buğday Pestisit Uygun 






18 Şeker Pancarı Radyoaktif izleme Uygun 












30 Buğday unu Pestisit Uygun 




Kaynak : İl Tarım Müdürlüğü-2009 

264

R.1.4. Aşılama Çalışmaları 

Tablo. 62:. Aşı İhtiyaç Durumu 

AŞI İHTİYAÇ 

LİSTESİ 

İSTENİLEN 

AŞILAR 

MİKTAR 

DEPODA BULUNAN 

MİKTAR 

GELEN MİKTAR 

DaBT-IPA-Hib 16000 DOZ 7200 DOZ 598 DOZ 

POLİO 8000 DOZ 8000 DOZ 8000 DOZ 

KKK 2000 DOZ 2240 DOZ 5410 DOZ 

Td (PEDİATRİK) 250 DOZ 50 DOZ 0 DOZ 

DT 3000 DOZ 6000 DOZ 0 DOZ 

BCG 20000 DOZ 20000 DOZ 13740 DOZ 

PPD 1200 DOZ 10000 DOZ 

HEPATİT B 60000 DOZ 60000 DOZ 33530 DOZ 

KUDUZ AŞISI 750 DOZ 750 DOZ 453 DOZ 

ANTİSERUMLAR 

TETANOS(1500 

i.ü.) 5 AMP 5 AMP 10 AMP 

Difteri (3000 i.ü.) 0 0 5 FLK 

Akrep 15 AMP 10 AMP 25 AMP 

Yılan 10 AMP 10 AMP 20 AMP 

Kuduz 20 AMP 20 AMP 15 AMP 

Kaynak : İl Sağlık Müdürlüğü 2009 

R.1.5. Bebek Ölümleri 

2008 yılında 113 bebek ölümü gerçekleşmiş olup, bebek ölüm oranı % o 14, 2009 

yılında 191 bebek ölümü gerçekleşmiş ve bebek ölüm oranı oranı % o 16’dır. bebek ölüm 

nedenleri arasındaen fazla görülen; sepsis, konjenital anomali, pramatüre, kkh, asye, rds, 

solunum yetmezliği, mekanyum aspirasyonu, prinatal asfeksi ,febril konvilsiyon yer 

almaktadır. 

R.1.6. Ölümlerin Hastalık, Yaş ve Cins Gruplarına Göre Dağılımı 

Bilgi elde edilememiştir. 

R.1.7. Aile Planlaması Çalışmaları 

Kondom, hap, ria, enjeksiyon, tüp ligasyonu yöntemleri ağırlıklı olarak 

kullanılmaktadır.2008 yılında 17.602 kişi, 2009 yılında 22.546 kişi yöntem kullanmıştır. 

2008 yılında 4911 kişi 2009 yılında 19737 kişiye eğitim verilmiştir. 

R.2. Çevre Kirliliği ve Zararlarından Oluşan Sağlık Riskleri 

R.2.1. 

Kentsel Hava Kirliliğinin İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri 

Hava kirletici madde türleri genel olarak; gaz ve dumanlar,asılı parçacıklar,kurşun ve 

aerosoller olarak sınıflandırılabilir. Başlıca hava kirliliği etkenleri karbon 

265

monoksit,parçacıklar,kükürtdioksitler, hidrokarbonlar ve nitrojen oksitlerdir. 

Hava kirliliğine yol açan karbondioksit, kükürtdioksit, aerosolller, azot oksitler vb. 

sera etkisi, sıcaklık terslenmesi,(üst hava katmanlarının alttaki hava katmanlarında daha sıcak 

olmasından dolayı hava durgunluğuna neden olması) iklim değişiklikleri, ozon tabakasında 

delinme, asit yağmurları ,sarımtırak yada gri renkli smog nedeni ile çevrenin sis perdesi ile 

kaplanması gibi pek çok çevresel sonuçlar doğurarak canlı organizmaları etkilemekte,ekolojik 

dengeyi bozmakta,pek çok canlı türünün neslinin tükenmesine neden olmakta ve tarihsel 

önem taşıyan kültürel değerlerimize zarar vermektedir. 

Hava kirliliğinin insanlar üzerindeki zararlı etkileri; akciğer ve kalp hastalıklarında 

artış, yorgunluk ve uyku hali yaratma, strese neden olma, soluk borusu ve akciğerde tahribat 

geçici ve kalıcı zehirlenme, pnömoni, anfizem, astım, göz, deri ve solunum yolu alerjileri,saç 

dökülmesi şek1inde sıralanabilir. 

İlimizde gerek kullanılan kömürün kükürtdioksit oranının yüksek olması., gerekse 

Halkın bilinçsizliği evsel nitelikli baca emisyonlarının hava kirliliğinde önemli rol 

oynamasına neden olmaktadır. "Ayrıca özel ve kamu sektörüne ait fabrikaların bacalarında 

filtre sistemlerinin yetersizliği yada olmaması Muş’ ta hava kirliliğini arttırmaktadır. 

R.2.2. 

Su Kirliliğinin İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri 

Evsel ve endüstriyel kaynaklı atık sular ve Zirai amaçla kullanılan pestisitlerin yağmur 

suları ile sızması nedeniyle yer altı ve üstü su kaynakları kirlenmektedir. Bu konu ile ilgili 

olarak Sanayi kuruluşları uyarılmakta ve arıtma tesisi kurmaları yönünde hassasiyet 

göstermeleri istenmektedir. 

R.2.3. 

Atıkların İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri 

Evsel ve Sanayi kaynaklı atıkların çevre kirliliğinde önemli bir rol oynadığı 

bilinmektedir. Özellikle toprak tarafından parçalanması çok uzun bir süreç alan yapay ,büyük 

moleküllü organik maddeler hem su kaynaklarını tehdit etmekte hem de tarımsal alanlara 

zarar vermektedir. 

R.2.4. 

Gürültünün İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri 

Gürültünün ilk sonucu işitme eşiğinin yükselmesidir. Gürültü şiddet ve süresine bağlı 

olarak kalıcı olmaktadır. İç kulakta tahribata sebep olarak işitme kaybına yol açmaktadır. 

Gürültünün kişilerde baş ağrısı ve strese de neden olduğu bilinmektedir. 

Yönetmelikte belirtilen değerlerin aşılması durumunda kalıcı sağırlık yada işitme 

güçlüğü yaşanmakta olduğu bilinmektedir. Şehrin büyümesi ve trafiğin yoğunlaşması 

gürültüyü arttırmıştır. 

R.2.5. 

Pestisitlerin İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri 

Tarımsal amaçlı olarak zirai mücadelede kullanılan pestisitler yağmur sularıyla 

çözünerek toprak altı su kaynaklarını kirletmektedir. 

266

R.2.6. 

İyonize Radyasyondan Korunma 

Konu hakkında bilgi elde edilememiştir. 

R.2.7. 

Baz İstasyonlarından Yayılan Radyasyonun İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri 

KAYNAKLAR: 

İl Sağlık Müdürlüğü 2009 



267

S. ÇEVRE EĞİTİMİ 

S.1. Kamu Kuruluşlarının Çevre Eğitimi İle İlgili Faaliyetleri 

İlimizde, Çevre Orman Müdürlüğü ve Milli Eğitim Müdürlüğü arasında imzalanan 

işbirliği protokolü çerçevesinde her yıl ilköğretim kurumlarına yönelik olarak çevrenin 

korunması, kirliliğin önlenmesi, olumlu tüketim alışkanlıklarının kazandırılması, 

değerlendirilebilir katı atıkların kaynağında ayrı toplanması konulu eğitimler verilmektedir. 

Ayrıca bu tip bilgilendirme faaliyetleri sonucunda bakanlığımızdan gönderilen CD ve kasetler 

izletilmekte konu ile ilgili İl Müdürlüğümüzce hazırlanan afiş ve broşürle dağıtılmaktadır. 

Özel ve resmi kurumlardan gelen talepler doğrultusunda da çevre eğitimleri 

düzenlenmektedir. Halk Eğitim Merkezi bünyesinde kış sezonu boyunca İl merkezi ve 

ilçelerde katılımcılara soba zehirlenmeleri ve hava kirliliği hakkında bilgiler verilmiştir. 

2009 yılında “5 Haziran Dünya Çevre Günü” ve 16-22 Eylül tarihleri arasında 

“Avrupa Hareketlilik Haftası” süresince toplumsal çevre bilincinin artırılması ve çevre 

sorunlarına dikkat çekilmesi amacıyla Müdürlüğümüzce çeşitli etkinlikler düzenlenmiştir. 

S.2. Çevreyle İlgili Gönüllü Kuruluşlar ve Faaliyetleri 

S.2.1. 

S.2.2. 

S.2.3. 

Çevre Vakıfları 

Çevre Dernekleri 

Çevreyle İlgili Federasyonlar 

T. ÇEVRE YÖNETİMİ VE PLANLAMA 

Bu bölüm, genel olarak yukarıda incelenen bütün konuların çevre yönetimi 

çerçevesinde birlikte değerlendirilmesi mahiyetindedir. 

T.1. Çevre Kirliliğinin ve Çevresel Tahribatın Önlenmesi 

Halkın bilinçlendirilmesi için eğitim çalışmaları yapılmaktadır. 

T.2. Doğal Kaynakların Ekolojik Dengeler Esas Alınarak Verimli Kullanımı, 

Korunması ve Geliştirilmesi 

Halkın bilinçlendirilmesi için eğitim çalışmaları yapılmaktadır 

T.3. Ekonomik ve Sosyal Faaliyetlerin Çevrenin Taşıma Kapasitesini Aşmayacak 

Biçimde Planlanması 

Sözkonusu çalışmalar ÇED vb, yönetmelik uygulamaları çerçevesinde 

denetlenmektedir. 

268

T.4. Çevrenin İnsan-Psikososyal İhtiyaçlarıyla Uyumunun Sağlanması 

İlimiz yoğun nüfusa sahip değildir. Kişilerin psikososyal ihtiyaçlarını karşılayacak 

seviyededir denilebilir. 

T.5. Çevre Duyarlı Arazi Kullanım Planlaması 


T.6. Çevresel Etki Değerlendirmesi 

ÇED OLUMLU/OLUMSUZ KARARI VERİLEN FAALİYETLER LİSTESİ 

Sektör 

Sanayi 

Faaliyetin 

Mevkii 

Varsa 

Koordinatı 

Faaliyet Sahibi Faaliyet Konusu Karar Tarihi Karar No 

Enerji 

Petrol 

Maden 

Atık 

Kimya 

Tarım 

Gıda 

Ulaşım 

Kıyı 

Turizm 

Konut 

ÇED GEREKLİDİR/GEREKLİ DEĞİLDİR KARARI VERİLEN FAALİYETLER LİSTESİ 

İlimizde Ek-2 listesine tabi işletmeler; 

1- Alpaslan ERDEM “Kum-Çakıl Ocağı” ve “Yıkama- Kırma-Eleme Tesisi/Malzgirt 

2- Atila BİLGİN “Balzat Ocağı” ve “Yıkama- Kırma-Eleme Tesisi”/Bulanık 

3- Bindurmaz İnş.Hafr.Taah.Tic.Ltd.Şti.Kum-Çakıl Ocağı ve Yıkama- Kırma- 

ElemeTesisi/Kıyık Köyü 

4- Ekrem ÇAKRKÇ I “Kum-Çakıl Ocağı” ve “Yıkama- Kırma-Eleme Tesisi”/Bulanık 

5- Ercan ARSLAN “Kum-Çakıl Ocağı” ve “Yıkama- Kırma-Eleme Tesisi”/Muratgören Köyü 

6- Haluk Zeki ÖĞRETEN “Kum-ÇakılOcağı” ve “Yıkama- Kırma-Eleme Tesisi”/Malzgirt 

7- Gado Taş Çakıl Ocağı /Bulanık 

8- Karayolları11.Bölge Müdürlüğü“Kum-Çakıl Ocağı”ve“Yıkama-Kırma-Eleme 

Tesisi/Şenova Köyü 

9- M. Baki GÜNDOĞDU“Kum-Çakıl Ocağı” ve “Yıkama- Kırma-Eleme Tesisi”/Bulanık 





12-Rüstemgedik Belediyesi“Kum-Çakıl Ocağı” ve “Yıkama- Kırma-Eleme Tesisi”Bulanık 

13-Sim-Yol İnş. Taah. Dış Tic. Ltd. Şti.“Kum-Çakıl Ocağı”ve“Yıkama- Kırma-Eleme 

Tesisi”/Bulanık 

269

14-Şakir YİĞİT “Kalker Ocağı” ve “Yıkama- Kırma-Eleme Tesisi”/Karaağaçlı 

15-Varto Belediyesi Taş Çakıl Ocağı /Varto 

16-Karayolları Genel Müdürlüğü Taş Çakıl Ocağı /Varto 

17-Yazıcı Haf.Nak.Müt.İnş.San.Dış.Tic.Ltd.Şti.“Kum-ÇakılOcağı veYıkama-Kırma-Eleme 

Tesisi/ Mercimekale 

18-Yazıcıoğlu Nak. İnş. Taah. Tur. San. Ve Tic. A.Ş. Taş Çakıl Ocağı /Tekyol Köyü 

19-Yoncalı Belediyesi “Kum-Çakıl Ocağı” ve “Yıkama- Kırma-Eleme Tesisi”/Bulanık 

20-Köylüm Otomotiv Kum-Çakıl 

21-Karayolları 11.Bölge Müdürlüğü Pertek Kum-Çakıl Ocağı 

22-Karayolları 11.Bölge Müdürlüğü Malazgirt Taş Ocağı 

23-DSİ 172. Tek.Şube Müdürlüğü Bulanık Kotanlı Köyü Kum Ocağı (Balotu Köyü) Kum- 

Çakıl Ocağı 

24-Arma İnş. Taah. Tic.San.Ltd.Şti. Varto Ağaçkorur Köyü Kalker Ocağı ve Kırma Eleme 

Tesisi Taş Ocağı 

25- Özaykutlar Merkez Karaağaçlı Beldesi Kalker Ocağı ve Kırma Eleme Tesisi 

26- Sabahattin GÜLER Merkez Şenova Köyü Kum-Çakıl Ocağı 

1 adet Çed Olumlu Belgesine sahip Yurt Çimento San. Tic. A.Ş. ait Entegre Çimento 

fabrikası mevcuttur. Taşoluk Köyü/MUŞ 

KAYNAKLAR 


270

musicd2009.pdf 10550KB May 03 2011 12:00:00 AM

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?