HAZİRAN İÇ SAYFALAR.qxp - Yerel Siyaset

Kadrocu, Romancý ve Bir Zoraki
Diplomat: Yakup Kadri
Karaosmanoðlu (1889-1974)
Cengiz SUNAY
Kocaeli Üniversitesi ÝÝBF
Siyaset Bilimi ve Kamu Yönetimi Bölümü
Giriþ
Cumhuriyet'in ilk yýllarýndaki yazarlar, genellikle
topluma eðilmiþler, birtakým gerçekleri
aktarmak istemiþlerdir. Aralarýnda, sorunlara
çözüm getirmeye çalýþanlar ya da eleþtirenler
olmakla birlikte, gerçekçilik, daha çok gördüklerini,
gözlemlediklerini yansýtmak, sergilemek
çizgisinde kalmýþtýr. Bu yýllarýn üç önemli yazarý
Halide Edip Adývar, Yakup Kadri Karaosmanoðlu
ve Reþat Nuri Güntekin'dir. Bu üç
yazar, Tanzimat döneminde baþlayan köye ve
Anadolu'ya yönelmeyi, açýlmayý bilinçli olarak
geliþtirmiþlerdir.
Bu yýllarýn anýlmasý gereken öteki yazarlarý
olarak; daha çok aþký ve kadýnlarý konu alan
Yezidin Kýzý, 2000 Yýlýn Sevgilisi, Bu Bizim
Hayatýmýz, Nilgün .... gibi romanlarýyla tanýman
Refik Halit Karay (1888-1965), konularýný
halkýn yaþayýþýndan alan romanlar yazan, Bir
Þoförün Gizli Defteri, Yayla Kýzý, Dikmen Yýldýzý
romanlarýyla tanýnan Aka Gündüz (1886-1958);
psikolojik romanýn olgun örneklerini veren,
Sözde Kýzlar, Fatih-Harbiye, Dokuzuncu
Hariciye Koðuþu, Yalnýzýz romanlarýyla dikkati
çeken Peyami Safa (1899-1961); toplum
sorunlarýyla uðraþan yazarlar arasýnda yer alan,
Çulluk, Çoban Yýldýzý, Ak Saçlý Genç Kýz, Su
Sinekleri romanlarýyla ün kazanan Mehmet
Yesari (1895-1945); kahramancýlýk duygularýný
ve ulusal duygularý bir aþk öyküsüyle birlikte
iþleyerek, okuyucularýnýn duygularýný iki yönde
etkileyip, özellikle Daðlarý Bekleyen Kýz, Allah'a
Ismarladýk romanlarý çok okunan Esat Mahmut
Karakurt (1902-1977); toplumsal konularý
gülmece yoluyla okuyucularýna yansýtan,
Meþhedi ile Devr-i Âlem, Beyaz Þemsiyeli,
Kundakçý, Þakir Efendi'nin Gelini en çok tanýnan
romanlarý olan Ercüment Ekrem Talu 1
(1888-1956) sayýlabilir.
Bu yýllarýn kadýn yazarlarý olarak da þairliðiyle
ün kazanan Halide Nusret Zorlutuna (1901-
1984) Küller, Gül'ün Babasý Kim, Büyükanne,
Aydýnlýk Kapý .... gibi romanlarýyla, yine þairliðiyle
tanýnan Þükufe Nihal (Baþar) (1896-
1973)'i Renksiz Izdýrap, Yakut Kayalar, Çöl
Güneþi, Yalnýz Dönüyorum ... romanlarýyla;
roman yazarý olarak tanýnan ve en çok
Münevver, Ölmüþ Bir Kadýnýn Evrak-ý
Metrukesi, Nedret romanlarýyla tanýnan Güzide
Sabri (Aygün) (1886-1946) ile Aydemir,
Pervaneler romanlarýyla Müfide Ferit Tek (1892-
1973 ) sayýlabilir.
85 yýllýk ömrüyle, Milli Mücadele yýllarýnýn
olduðu kadar cumhuriyet döneminin de en
önemli yazarlarýndan biri olan Yakup Kadri'nin,
Anadolu'ya açýlýþýnýn ürünü Yaban'dýr.
Olaylarýnýn, Eskiþehir, Kütahya, Simav olaylarýnda
geçtiði romanda Milli Mücadele yýllarýnýn
Anadolu'su verilirken, köyün ve
köylünün durumu yansýtýlýr. Yaban'ý izleyerek
Ankara'da da Milli Mücadele yýllarý ile
Cumhuriyet'in ilk yýllarýnýn Ankara'sý verilerek bir
kalkýnýþýn öyküsü anlatýlýr. Yakup Kadri'nin
romanlarýnda genellikle toplumun geçirdiði tarihsel
evreleri buluruz. En son yayýmlanan
roman olmakla birlikte Hep O Þarký,
Abdülmecit, Abdülaziz, V. Murat dönemleriyle
Abdülhamit döneminin yirmi yýlýný vererek,
Kiralýk Konak romanýnýn temelini oluþturur.
Kiralýk Konak romanýnda yazar, Tanzimat döne-
1 Türkiye'de iddia edildiðinin aksine, kendine has bir aristokrat sýnýfýn varlýðý yadsýnamaz. Ali Birinci'nin çýkardýðý soy kütüðüne bakýlýrsa; "Ercüment
Ekrem'in ilk eþi Feriha Haným, Abidin Paþa'nýn torunu olup 22 senelik evlilikten sonra 27 Mart 1929'da vefat etti. Muvakkar Ekrem tek çocuðuydu. Çiðdem
Talu (1939-28.5.1983), Umur Talu ve mimar Erdem Talu, Muvakkar Ekrem'in çocuklarýdýr. Ercüment Ekrem ikinci evliliðini Hatice Haným'la yaptý
ve bu evlilikten 1931'de Esin Talu (Çelikkan) dünyaya geldi". Ali Birinci, Tarih Uðrunda (Matbuat Aleminde Birkaç Adým), Ýstanbul: Dergah Yay., 2001,
s.218.
75

2 Yakup Kadri'nin hayatýna iliþkin ayrýntýlar þu baðlantýdan alýnmýþ, tarafýmýzdan notlandýrýlmýþtýr: http://www.biyografi.net/kisiayrinti.asp?kisiid=272,
Eriþim: 18.02.2007.
3 Karaosmanoðlu ailesi "ayan kökenli, hanedan sahibi, fakat ayan olmayan" bir ailedir. Manisa bölgesinde mukim olan aile hakkýnda, bir "vücuh-ý
memleket", "hanedan", "mütegalibe" terimleri kullanýlýr. Ercüment Kuran, Türk Çaðdaþlaþmasý (Çileli Bir Yolda Ýlerleyiþ), (Derleyen: Mehmet Erdoðan),
Ýstanbul: Akçað Yay., 1997, s.144.
4 Kadro hareketine iliþkin daha ayrýntýlý bilgiler veren, okuma fýrsatý bulduðumuz þu çalýþmalar önemlidir: Temuçin Faik Ertan, Kadrocular ve Kadro
Hareketi, Ankara: Kültür Bakanlýðý Yay., 1994; Þevket Süreyya Aydemir'in inkýlabýn henüz kadrosunu yaratamadýðý, olumsuzluklarýn ve geriye ket vurmalarýn
temel sebebinin bu olduðu konusunda yaptýðý açýklamalar için bkz., Þevket Süreyya Aydemir, Ýnkýlap ve Kadro, Ýstanbul: Remzi Kitabevi, 1990;
Mustafa Türkeþ, A Patriotic Leftist Development Strategy Proposal in Turkey in the 1930's: The Case of The Kadro (Cadre), Movement, Int. J. Middle
East Stud. 33 (2001), 91-114.
5 Karaosmanoðlu; Kadro dergisinin kapanmasýnýn ardýndan yaþadýklarýný þu eserde anlatýr: Yakup Kadri Karaosmanoðlu, Zoraki Diplomat, Ýstanbul:
Ýletiþim Yay., 1994.
6 14 Mayýs 1950 seçimleri sonrasýnda iktidara gelen Demokrat Parti'nin kurmaylarýndan biri olana Fevzi Lütfi Karaosmanoðlu, Celal Bayar'ýn cumhurbaþkaný
seçilmesiyle boþalan DP genel baþkanlýðý için genel idare kurulunda yapýlan seçimlerde, kendisinin nasýl olsa seçileceðinden emin olarak, oy
pusulasýna Menderes'in ismini yazarken, Menderes'in pusulaya kendi ismini yazmasý nedeniyle, üstelik kendi oyuyla, sadece bir oy farkla genel baþkanlýðý
ve baþbakanlýðý Menderes'e kaptýrmýþ bir siyasi kiþiliktir. DP içindeki muhalafetin, partileþmesi sonucu meydana gelen Hürriyet Partisi'nin genel
baþkanlýðý görevini bir müddet yürütmüþtür, bkz., Cihat Baban, Politika Galerisi (Büstler ve Portreler), Ýstanbul: Remzi Kit., 1970, s.362.
7 Atilla Karaosmanoðlu ismi ise, DPT'de Ekonomik Ýþler Dairesi Baþkanlýðý yapmýþ, 12 Mart Muhtýrasý sonrasýnda, Dünya Bankasý'ndaki görevini
býrakarak Nihat Erim baþkanlýðýnda kurulan, ara dönemdeki, reform hükümetlerinde vazife almýþ, teknokratlar hükümetlerinin en önde gelen
üyelerinden biri olmuþtur. Feroz Ahmad, Demokrasi Sürecinde Türkiye (1945-1980), (Çeviri: Ahmet Fethi), Ýstanbul: Hil Yay., 1994, s.338.
8 Leman Karaosmanoðlu, Yakup Kadri'nin Kadro Dergisini çýkardýðý ekipten Burhan Asaf Belge'nin hemþiresi, Murat Belge'nin ise halasýdýr. Adý geçenminden
baþlayarak, kuþaklar arasýndaki çatýþmayý
veriyor ve çöküþü sergiliyor. Ýzleyen
romanlarda Cumhuriyet dönemine gelindiðini
görüyoruz. Bir Sürgün ve Hüküm Gecesi'nde II.
Abdülhamit dönemini, Sodom ve Gomore'de
Ýstanbul'un iþgal yýllarýnýn, Panaromalar
(Panaroma I, Panaroma II)'da Cumhuriyet'in
ilanýndan 1952'ye deðin geçen yýllarýn deðerlendirilmesi
yapýlmýþtýr. Nev Bahar ise tekkelerin
yozlaþmasýný yansýtýr 2 .
Hayatý ve Etkisi
27 Mart 1889'da Kahire'de doðan Yakup
Kadri 3 , ilköðrenimine ailesiyle birlikte gittiði
Manisa'da baþladý. 1903'te Ýzmir Ýdadisi'ne
girdi. Babasýnýn ölümünden sonra annesiyle
yine Mýsýr'a döndü, öðrenimini Ýskenderiye'deki
bir Fransýz okulunda tamamladý. 1908'de
baþladýðý Ýstanbul Hukuk Mektebi'ni bitirmedi.
1909'da arkadaþý Þahabettin Süleyman
aracýlýðýyla Fecr-i Âti topluluðuna katýldý.
1916'da tedavi olmak için gittiði Ýsviçre'de üç yýl
kadar kaldý. Mütareke yýllarýnda Ýkdam
gazetesindeki yazýlarýyla Kurtuluþ Savaþý'ný
destekledi. Milli mücadelenin en çetin günlerinde
1921'de Ankara'ya çaðrýldý ve kendisine
önemli bazý görevler verildi.
1923'te Mardin, 1931'de Manisa milletvekili
oldu. Bir yandan da gazeteciliðini ve roman
yazarlýðýný sürdürdü. Kadro Dergisi 4 1932'de
Vedat Nedim Tör, Þevket Süreyya Aydemir,
Burhan Asaf Belge, Mehmet Þevki Yazman ve
Ýsmail Hüsrev Tökin ile birlikte Kadro dergisinin
kurucularý arasýnda yer aldý. Savunduðu bazý
görüþler aþýrý bulunduðu için Kadro dergisinin
1934'te yayýmýna son vermek zorunda
kalmasýndan sonra Tiran elçiliðine atandý 5 .
Daha sonra 1935'te Prag, 1939'da La Haya,
1942'de Bern, 1949'da Tahran ve 1951'de yine
Bern elçiliklerine getirildi. 27 Mayýs 1960'tan
sonra Kurucu Meclis üyeliðine seçildi. Siyasal
hayatýnýn son görevi 1961-1965 arasýndaki
Manisa milletvekilliði oldu. 13 Aralýk 1974'te
Ankara'da öldü. Karaosmanoðlu ailesinin diðer
ünlü iki ismi ise Fevzi Lütfi Karaosmanoðlu 6 ile
Atilla Karaosmanoðlu 7 'dur. Eþi Leman
Karaosmanoðlu 8 ise Ankara sosyetesinde
güzelliði ile nam salmýþ bir kadýndýr.
Karaosmanoðlu yazarlýða Ümit, Servet-i
Fünun, Resimli Kitap gibi dergilerde baþladý.
Fecr-i Âticiler'in "sanat þahsî ve muhteremdir"
görüþünü paylaþtýðý ve "sanat için sanat" yaptýðý
bu ilk döneminde Nirvana adlý bir oyun,
makaleler, denemeler, düzyazý þiirler ve öyküler
yazdý. Balkan Savaþý ve I. Dünya Savaþý sýrasýnda
ülkenin durumu, sanat anlayýþýný deðiþtirmesine
yol açtý. Türk toplumunun çeþitli dönemlerdeki
gerçekliðini sergilemek istediði için bir
ikisi dýþýnda eserlerinde belli tarihi dönemleri
ele aldý. Kiralýk Konak; I. Dünya Savaþý
öncesinin, Hüküm Gecesi; II. Meþrutiyet'in,
Sodom ve Gomore; Mütareke döneminin,
Yaban; Kurtuluþ Savaþý yýllarýnýn, Ankara;
Cumhuriyet'in ilk on yýlýnýn, Bir Sürgün; II.
Abdülhamit döneminin iþlendiði romanlardýr.
Panorama; 1923-1952 yýllarýný kapsar.
Karaosmanoðlu 1920'lerden sonra iyimser bir
devrimci görünümündeyken, sonra umutlarýný
yitirerek romancýlýðýný devrimci yönde kullanmaktan
vazgeçmiþtir. 1955'ten sonra da aný
kitaplarýndan baþka bir þey yazmamýþtýr.
Romanlarý arasýnda en ünlüleri Nur Baba,
Kiralýk Konak ve Yaban'dýr. Nur Baba,
Karaosmanoðlu'nun ilk romanýdýr. 1922'de
kitap olarak çýkmadan önce gazetede yayýmlanmýþtýr.
Ama yazýlýþý ondan sekiz dokuz yýl
öncesine gider. O yýllar Karaosmanoðlu'nun
Eski Yunan ve Latin edebiyatýyla ilgilendiði ve
Çamlýca'daki bir Bektaþi tekkesine devam ettiði
dönemdir. Nur Baba'yý Euripides'in Bakkhalar'ýndan
esinlenerek ve tekkedeki gözlemlerine
dayanarak yazmýþtýr.
Roman, tekkenin þeyhiyle, evli bir kadýn
arasýndaki tutkulu bir aþkýn öyküsünü anlatýr.
Ýçki, müzik ve seviþmeyle sabahlara deðin
süren ayinler, Bektaþi töreleri ve tekke yaþamý
kitapta büyük yer tutar. Bu ayinlerle
Bakkhalar'in ayinleri arasýnda benzerlik bulan
Karaosmanoðlu, romanýn kadýn kahramaný
Nigâr'ýn cinsi iliþkileriyle bu benzerliði anlatmaya
çalýþýr.Ancak okur için romanýn ilginç
76

yönü Bektaþilik'e iliþkin bilgiler olmuþ ve bu
yönü, yapýtýn çok satýlmasýný saðladýðý gibi
Karaosmanoðlu'nun ününü de yaygýnlaþtýrmýþtýr.
Ancak Karaosmanoðlu Bektaþiliðin sýrlarýný
açýklamak ve üstelik Bektaþiliði küçük
düþürmekle suçlandýðý için romanýn ilk ve ikinci
baskýlarýna yazdýðý "izah"larla bu suçlamalara
karþý kendini savunmak gereðini duymuþtur.
Kiralýk Konak'ta Karaosmanoðlu, II. Meþrutiyet
yýllarýnda Batýlýlaþma hareketinin yol açtýðý
deðer kargaþasýný, geleneklerden ve eski hayat
biçiminden ayrýlýþý ve kuþaklar arasýndaki
kopukluðu sergiler. Romanda yazar adýna
konuþan Hakký Celis, baþlangýçta yurt sorunlarýna
karþý ilgisiz, âþýk, içli bir þairken, sonradan
bilinçlenerek deðiþir ve "milli ideal" sevdasýna
tutulur ve Çanakkale'de þehit düþer. Bu ideal
geleceðin Türkiye'sidir. Karaosmanoðlu
romanýn öbür kiþilerini ve dolayýsýyla toplumu,
bu yeni bilince ulaþmýþ Hakký Celis'in gözleriyle
deðerlendirir ve Faik Bey'le Seniha karakterleri
nezdinde diðer tipleri eleþtirir ve yargýlar.
Romanlarý: Kiralýk Konak, Nur Baba, Hüküm
Gecesi, Sodom ve Gomore, Yaban, Ankara, Bir
Sürgün, Panaroma, 2 cilt, Hep O Þarký. Hikaye
Bir Serencam, Rahmet, Milli Savaþ Hikâyeleri.
Anýlarýný: Zoraki Diplomat, Anamýn Kitabý,
Vatan Yolunda, Politikada 45 Yýl, Gençlik ve
Edebiyat Hatýralarý isimlerini taþýyan kitaplarda
toplamýþtýr.
Bu çalýþmada; Yakup Kadri Karaosmanoðlu'
nun "Politikada 45 Yýl" 9 baþlýðýný taþýyan eseri
ekseninde, Yakup Kadri'nin Türk siyasetindeki
yaþananlar hakkýnda dikkate deðer bulduðu
hususlar irdelenmeye çalýþýlacaktýr.
Politikada Geçirdiði 45 Yýl
Yakup Kadri söze, Ýstiklal Savaþýnýn kazanýlmasýnýn
ardýndan Ýstanbul basýnýnýn tutumunu
eleþtirerek baþlar 10 . Mütareke basýný þimdi
veçhe deðiþtirmiþtir. Hüseyin Cahit'in Tanin'i
herkese fazilet dersi verme telaþýyla, Ýttihat ve
Terakki dönemini savunurken, Ahmet Emin'in
Vakit'i ve Celal Nuri'nin Ýleri'si, sanki memlekette
bir çýkmaz bir anarþi varmýþ gibi
endiþeleri dile getirmektedir. Bu iki gazeteden
"Ýleri" Mustafa Kemal'e hemen bir diktatörlük
kurulmasý gerektiðini telkin etmeye çalýþýrken,
"Vakit" ise, týpký Amerikan Baðýmsýzlýk
Savaþý'nýn lideri George Washington gibi bir
köþeye çekilmesini tavsiye etmektedir (s.10).
Atatürk'ün ünlü Ýzmit basýn Toplantýsý
esnasýndaki bir sima dikkat çekicidir. Ýzmir
Suikastý giriþiminin faillerinden olan ve hakkýnda
verilen tutuklama kararý sonucu, bir polis
kovalamacasý esnasýnda, bir kümeste kýstýrýlmasý
üzerine silahýyla intihar eden Kara Kemal 11
de toplantýyý izleyenler arasýndadýr. Kara Kemal,
Malta dönüþünde Ýttihat ve Terakki kalýntýlarýndan
toparlayamaya çalýþtýðý kimilerinden, belki
ileride bir faydasý olur niyetiyle bir nüve oluþturmaya
çalýþtýðýný, gayet safiyane bir biçimde
Mustafa Kemal'e aktarýr (s.14).
Takrir-i Sükun Kanunu ertesinde yargýlanan
gazetecilerden biri olan, tutarsýz bir siyasal
çizgiyi takip eden, önce koyu bir Halk Fýrkasý
muhalifi iken, sonra koyu bir Ýsmet Paþacý
kesilen, bu müfritliðini çok partili siyasal hayata
geçildikten, sonra anti Demokrat Partililiðe
dönüþtürerek, Falih Rýfký'dan boþalan Ulus
Gazetesi baþyazarlýðýna getirilmesi 12 sonrasýnda
sürdüren Hüseyin Cahit'in Lozan görüþmeleri
sürerken Tanin'de takýndýðý tavýr ilginçtir. Bir
zamanlar Düyun-u Umumiye'de Dayinler
Vekilliði yapmasýndan mý kaynaklandýðý bilinmez,
Osmanlý borçlarý karþýsýnda týkanan
görüþmelerde, Hüseyin Cahit, hasýmlar tarafýný
tutmaktadýr. Hüseyin Cahit'e göre; borçlara
sahip çýkýlmalý ve son kuruþuna kadar ödenmelidir
(s.26-27).
Yakup Kadri, Lozan barýþý sonrasýnda yeni
hükümeti kurmaya memur etmek için
baþbakan aranýrken, Mustafa Kemal'e Lozan
kahramaný olarak Ýsmet Paþa'nýn takdim
edildiðini, ancak Mustafa Kemal'in Ýsmet
Paþa'nýn kulaklarýnýn aðýr iþittiðini bu nedenle
onun baþbakanlýða getirilmesinin mahzurlu
olacaðýndan bahisle, Fethi Bey'i münasip
gördüðünü ifade etmesi karþýsýnda büyük bir
þaþkýnlýða düþtüklerini belirtir. Lozan gibi son
derece kritik görüþmelerde baþ murahhas
olarak vazifelendirilen Ýsmet Paþa'nýn bu arýzasýnýn
daha önce neden dikkate alýnmadýðý
sorusunun tam yeri olduðunu, ancak buna
cesaret edemediklerini belirtir (s.30).
Ýsmet Paþa'nýn askeri baþarý hanesine altýn
harflerle yazýlan Ýnönü Muharebelerinin aslýnda
kurmaca bir zafer olduðu eleþtirisiyle, Yakup
Kadri'nin yazdýðý makalede, muharebeler ve
Ýsmet Paþa hakkýnda yazdýðý coþkulu cümleleri
müstehzi bir eda ile eleþtiren Refet Bele'ye karþý
bozulan Kadri'nin, Atatürk'ün Ýsmet Paþa'ya
çektiði o ünlü telgrafý hatýrlatmasý üzerine, Refet
Bey'in kahkahalara boðularak, o telgrafýn altýndaki
imzanýn sadece Mustafa Kemal'e ait
olduðunu, yazanýn ise Hamdullah Suphi
13
(Tanrýöver) olduðunu söylemesi üzerine iyice
þaþýrdýðýný belirtir. Öte yandan Refet Bey, tel-
le yapýlmýþ bir röportaj için bkz., Emin Çölaþan, Ýcraatýn Ýçinden, Ýstanbul: Milliyet Yay., 1986, ss.201-215.
9 Yakup Kadri Karaosmanoðlu, Politikada 45 Yýl, Ankara: Bilgi Yay., 1968.
10 Mütareke basýnýn tutumu hakkýnda yazýlmýþ okuma fýrsatý bulduðumuz en iyi eser için bkz., Orhan Koloðlu, Aydýnlarýmýzýn Bunalým Yýlý 1918 (Zaferi
Nihai'den Tam Teslimiyete), Ýstanbul: Boyut Yay., 2000.
11 Erik Jan Zürcher, Milli Mücadelede Ýttihatçýlýk, (Çeviri: Nüzhet Salihoðlu)Ýstanbul: Baðlam Yay., 1995, s.218.
12 Falih Rýfký Atay, Bayrak, Ýstanbul: Bateþ Yay., 1998, s.170.
13 Bu olayý Hamdullah Suphi Tanrýöver de doðrulamaktadýr, bkz., Mustafa Baydar, Hamdullah Suphi Tanrýöver ve Anýlarý, Ýstanbul: Menteþ Kitabevi,
1968, s.302.
77

grafýn adresinin de yanlýþ olduðunu, hezimete
dönüþen muharebe esnasýnda bir fýrka kumandaný
olan Miralay Fethi Bey ismindeki askerin
aldýðý inisiyatif ile muhtemel bir bozgunu
önlediðini ifade eder. Yakup Kadri'nin buna
inanasý gelmez. Ýsmet Paþa ile olan kiþisel
dargýnlýklara baðlar. Ancak dönemin Garp
Cephesi Hareket Dairesi Baþkaný Kurmay Albay
Tevfik Býyýklýoðlu'nun yazýp býraktýðý notlarýn
Refet Bele'yi doðruladýðýný yýllar sonra
gördüðünü ifade eder (s.32-33).
Hilafetin kaldýrýlmasý tartýþmalarý yapýlýrken 14 ,
en sert ve müsamahasýz davrananlar gariptir ki,
yine henüz cumhuriyet kurulmadan önceki
dönemin en ateþli hilafet ve saltanatçýlarýndan
gelmiþtir. Bu zevat, hanedan mensuplarý içinde
yer alan yaþlý kadýnlarýn sürgünden muaf tutulmalarý
yönünde Mustafa Kemal'in yaptýðý
müdahale karþýsýnda "Olmaz, olmaz. Ne
çýkarsa o saray kadýnlarýnýn baþý altýndan çýkar
!... " diye karþý çýkabilmiþlerdir (s.50).
Ýnönü'nün öncesi ve sonrasý hakkýnda da
ilginç þeyler yazar Karaosmanoðlu, son Halife
Abdülmecit Efendi hakkýnda basýnda yazýlan
nahoþ yazýlarla, halifeye ayrýlan ödenek yetersizliðinden
þikayet eden baþvekil bu þikayetleri
içeren bir telgrafý Cumhurreisi Gazi'ye gönderir.
Oysa durum, Mustafa Kemal'in zihninde fýrtýna
öncesi sessizliði bozan bir mahiyettedir. "Hilafet
makamý bizce en nihayet tarihi bir hatýra olmaktan
fazla bir ehemmiyet taþýmaz" diyen Atatürk,
bir anlamda böylesi bir talebin sahibi olarak
zýmnen Ýsmet Paþa'yý azarlar (s.52-53) Yakup
kadri burada þunu ekler: "Her iki devlet adamý
arasýndaki bu çeliþme bir zihniyet farkýndan ya
da bir görüþ ve metot ayrýlýðýndan mý doðmaktadýr
? Bu soruya 'Evet' cevabýný vermekle bir
hataya düþmüþ sayýlmayýz. Devrim meselelerinde
Ýsmet Paþanýn ne kadar tereddütlü ne
kadar kararsýz ve hatta bazý defa ne kadar
'muvazaacý' olduðunu Atatürk'ün ölümünden
sonraki davranýþ ve tutumlarýnda müþahede
etmiþizdir" (s. 55) 15 .
Oysa hilafetin kaldýrýlmasý süreci esnasýnda,
bu uygulamaya muhalif olduðu bilinen "Rauf
Bey'le tartýþýrken: 'Tarihin herhangi bir devrinde
bir halife, zihninden bu memleketin mukadderatýna
karýþmak arzusunu geçirirse, o kafayý
behemehal koparacaðýz !' (s.56) diye haykýran"
yine Ýsmet Paþa'dýr.
Yakup Kadri'ye göre Takrir-i Sükun Kanunu ile
kapatýlan, kurucularý siyasi hayattan tecrit
edilen, Terakkiperver Cumhuriyet Fýrkasýnýn 16
önde gelenleri: Kazým Karabekir, Ali Fuat
Cebesoy, Rauf Orbay ve Refet Bele'nin,
sanýldýðýnýn aksine aslýnda tüm mücadeleleri
temelde, "Mustafa Kemal Paþa'nýn eski silah ve
mücadele arkadaþlarýyla birleþmesi ve yalnýz
Ýsmet Paþa'ya baðlanýp kalmamasý idi" (s.68-
69).
Yine de Ýsmet Paþa'yý bunca yýl baþvekillikte
tutan önemli bir özelliði vardý. Ýsmet Paþa ciddi
bir görev adamýydý. Þeyh Sait önderliðindeki
asilerin Þemdinan kapýlarýna dayandýðý haberini
içeren bir telgraf o sýrada Çankaya Köþkü'nde,
bakanlar ve baþvekilinde bulunduðu bir eðlence
esnasýnda, Atatürk'e getirilir. Atatürk telgrafý
okuduktan sonra telgrafý getiren yavere çatýk bir
çehreyle o sýrada baþvekil olan Fethi Bey'e
götürmesini emreder. Fethi Bey telgrafý alýr ve
þöyle bir göz gezdirir ve kaðýt oynamaya devam
eder. Atatürk bu kez telgrafýn Ýsmet Paþa'ya
götürülmesini emreder. Ýsmet Paþa, telgrafý
okur ve büyük bir heyecana kapýlarak ayaða fýrlar,
sigara çýkarýr, telaþla aðzýna götürür ve kibrit
aramaya baþlar, bir müddet sonra telaþla
tekrar sandalyesine oturur. Atatürk aralarýnda
Yakup Kadri'nin de olduðu topluluða doðru
yavaþ bir sesle: "Ýþte iki adam arasýndaki fark"
der (s.78).
Yakup Kadri'nin Ankara romanýna malzeme
olan Milli mücadeleciler ve devrimcilerin bol
kazançlý arsa spekülasyonu iþine girmeleri,
idare meclisi azalýklarý, taahhüt iþleri, komisyonculuklar
peþine düþmelerinden söz ediyor 17 .
Öte yandan uðradýðý bir bað iþindeki zararý
gidermek için, söz konusu baðý satmak üzere
Ýsmet Paþa'ya baþvurmasý ve ardýndan paþa
tarafýndan küçümseniþi karþýsýnda, kendisinin
dürüstçe batýþý karþýsýnda batmayan, arsa
spekülasyonu yapanlarý örtülü bir þekilde öven
Ýsmet Paþa'ya da sitemde bulunuyordu (s.87).
Karaosmanoðlu Ýnönü eleþtirisini sürdürmektedir.
"Bildiðim bir þey varsa o da Ýsmet Paþa'nýn
'fazilet ve siyasi ahlak' adýný verdiðimiz bir büyük
davayý, yani 'inkýlap rejimini soysuzlaþmaktan
koruma' davasýný bir küçük politika konusu þekline
sokmuþ olmasýdýr" (s.90). Ýsmet Paþa'nýn
adam kayýrma huyu ünlüdür. Yavuz-Havuz
Olayýnda, Bahriye Vekili Ýhsan Eryavuz ile
14 Farklý yazarlarýn konuyla ilgili olarak kaleme aldýklarý kitaplardan derlenen þu çalýþmaya bkz., Aydýn Ömeroðlu, Demokratikleþme Sürecinde Halifelik
Sorunu, Ýstanbul: Pul Yay., 1996.
15 Ýlginçtir ki, Ýnönü hakkýndaki bu yargýyý 22 Þubat'ta giriþtiði baþarýsýz darbe giriþimi sonrasý bizzat Ýnönü tarafýndan affedilen ve emekliye sevk edilen
Talat Aydemir de tekrarlamaktadýr. "Ýnönü'nün ismi, zekasýndan büyüktür. Bu zaviyeden tetkik edince Atatürk'ün dehasýnýn stratejik yaratýcýðýndan sonraki
reformlardan mahrum statik devrenin asýl sebebi anlaþýlacaktýr. Ýnönü tükenmiþtir. Reformlara en çok ihtiyacýmýz olduðu bu devrede bütün hayatý
statükoyu muhafaza ile geçmiþ Ýnönü'yü tekrar baþýnda görmek bu milletin talihsizliði olmuþtur. 22 Þubat, vahim bir tecrübeye teþebbüs deðil, memleketin
sayýsýz dertlerini bir tarafa iterek Ýnönü'nün yarattýðý siyasi keþmekeþe karþý bir reaksiyondur" Talat Aydemir, Ve Talat Aydemir Konuþuyor, Ýstanbul:
May Yay., 1966, s.174.
16 Ne yazýk ki, TCF hakkýnda bugüne kadar yazýlmýþ en objektif ve bilimsel eser bir yabancýnýn kaleminden çýkmýþtýr, bkz., Erik Jan Zürcher,
Terakkiperver Cumhuriyet Fýrkasý, (Çeviri: Gül Çaðalý Güven), Ýstanbul: Baðlam Yay., 1992.
17 Ayný eleþtiriyi müstehzi bir edayla Falih Rýfký da yapýyor; . "Eðer devlette bir iþ görülecekse ve bu iþten bir komisyon alýnacaksa, Gazi'nin yakýnlarý ve
tanýdýklarý dururken, bu kazanç neden kendisinin de rejimin de düþmaný olanlara kaptýrýlmalý idi?". Falih Rýfký Atay, Çankaya, Ýstanbul: Doðan Kardeþ
Matbaacýlýk A.Þ.Basýmevi, 1969, s.455; Atay'ýn bu çalýþmasýnýn analizinin yapýldýðý þu çalýþmaya bkz., Cengiz Sunay, "Kemalist Bir Baþyapýt; Falih Rýfký
Atay'ýn Çankaya'sý Üzerine", Türkiye Günlüðü, Sayý 86, Güz 2006, ss.87-94.
78

arkadaþý Doktor Fikret, Yavuz Zýrhlýsýnýn tamiri
iþini alan yabancý þirketten komisyon aldýklarý
suçlamasýyla, Paþa tarafýndan Divan-ý Ali'ye verilirken
18 , idari bir iþte yolsuz tasarrufta bulunmakla
suçlanan Ticaret Vekili Ali Cenani Bey'i
tutmakta direnmiþtir (s.90-91).
Kadro Dergisinin yayýn imtiyazýný alma
sürecinde partinin ideolojik künyesini kitlelere
benimsetecek bir yayýn organý çýkarma niyetini
müfrit baþvekil Recep Peker'e (Peker, o zaman
parti genel sekreteridir) açtýðýnda, Peker avazý
çýktýðý kadar baðýrarak bu yetkiyi nereden
aldýðýný sormuþtur. Yakup Kadri gerekli
müsaadeyi Atatürk ve Ýsmet Paþa'ya baþvurarak
alabilmiþtir (s.94).
Serbest Fýrka olayýnda, mevcut partinin nasýl
bir muvazaa içinde bulunduðu bizzat Fethi
Bey'in dilinden aktarýlýr. "Nasýl düþünebilirsiniz
ki, ben, baþýnda Gazi Paþanýn bulunduðu bir
Parti iktidarýný devirip onun yerini almak hevesine
kapýlabilirdim " (s.106). Oysa Fethi Bey
gerek orduda, gerekse Ýttihat ve Terakki hiyerarþisinde
Mustafa Kemal'in üstündedir. Öte
yandan Sofya'da elçilik vazifesindeyken, Atatürk
ateþemiliterdir.
Atatürk-Ýnönü çatýþmasýnýn ilk emareleri Ýþ
Bankasý ve çevresiyle Ýnönü arasýndaki hasýmlaþmada
Atatürk'ün Ýþ Bankasý çevresinden
yana aðýrlýðýný koymasýyla baþladý. Ýktisat Vekili
Mustafa Þeref'in bir sofrada bizzat Atatürk
tarafýndan haþlanmasý, Ýþ Bankasýnýn bir kaðýt
fabrikasý yatýrýmý için gerekli iznin, ima yoluyla
da olsa, Ýsmet Paþa tarafýndan engellendiðini
söylemesi, hükümet iþlerine Cumhurreisi
tarafýnda direkt müdahaleden oldum olasý
hoþlanmayan Ýnönü'de infial etkisi yarattý
(s.124-126). Yalova'daki bir sofraya saat 11
sularýnda gelen Ýnönü'nün Atatürk'e karþý
takýndýðý haddini aþan tavýr, Atatürk ile
Ýnönü'nün arasýnýn açýlmasýný, devrimin zafiyete
düþeceði endiþesi olarak yorumlayan Yakup
Kadri'ye "Acaba, diyordum, Ýsmet Paþa bütün
siyasi rakiplerini yendikten sonra, þimdi de
Atatürk'le boy ölçüþmeye mi kalkýþýyor ?"
dedirtmiþtir (s.127).
Ancak Atatürk yine kendi bildiðini yapmýþ,
Mustafa Þeref'in azarlanmasýný kendisinin
azarlanmasý olarak addeden Ýsmet Paþa'ya
nazire edercesine Mustafa Þeref'i görevinden
alýp yerine Celal Bayar'ý atamýþtýr (s.130). Üstelik
gerilim iyice týrmanacaða benzemektedir.
Hele Maarif Vekilliðine Esat Bey'in görevden alýnarak,
Reþit Galip'in getirilmesini istediðini
ifade eden Atatürk'e karþý Ýsmet Paþanýn cevabý
kinayeli oldu. Ýsmet Paþa çektiði telgrafta "Gece
yarýsý, gaflet uykusundan uyandýrýlarak kabinesinde
deðiþiklik yapýlmak istendiði haberini
alan bir Baþvekilin, bu hususta ileri süreceði
mütalaadan nasýl bir fikir selameti beklenebilir"
(s.132). Þeklindeki bir üslupla hitabý, Paþanýn
içinde bulunduðu gerginliði yansýtmaktadýr.
Ýsmet Paþanýn baþvekillikten alýnarak istirahat
adý altýnda siyasi hayattan tecrit edilmesinin
öncesindeki birkaç olay bunlardan ibarettir.
Ancak Paþanýn bir suikast sonucu ortadan
kaldýrýlacaðý haberi ortalýkta dolaþmaktadýr.
Atatürk'ün hastalýðýnýn aðýrlaþmasý üzerine öleceðinin
kesinleþmesi sonrasýnda, Ýsmet
Paþa'nýn Atatürk'ten sonra Cumhurreisi olacaðýna,
neredeyse katiyetle bakýlýyordu 19 . Bu
durumdan rahatsýz olanlarýn Paþayý öldürecekleri
söyleniyordu. Atatürk'ün hastalýðý aðýrlaþtýkça
duygusallaþtýðý, Ýnönü'yle görüþmek
istediði, ancak Refik Saydam tarafýndan
Ýnönü'nün Atatürk'ü ziyaret etmesi halinde
öldürüleceði ihbarýnýn yapýldýðý, bu yüzden
Ýnönü'nün ziyareti iptal ettiði, Atatürk'ün
gelmeyen Ýnönü'yü sormasý üzerine kendisine,
Ýnönü'nün öldüðünün söylenmesi üzerine,
vasiyetinde Ýnönü'nün çocuklarýnýn eðitimlerine
harcanacak bir meblaðý býraktýðý, Ýnönü'nün
ölüm haberinin inandýrýcýlýðýnýn saðlanmasý için
tek nüshalýk, Ýnönü'nün öldüðü haberini içeren
bir Ulus gazetesinin basýlarak, Atatürk'e gösterildiði
anlatýlýr 20 .
Ýnönü'nün Çankaya Köþküne çýkmasýnýn
ertesinde, Yakup Kadri gibiler rahat bir nefes
almýþlardýr. Atatürk'ün devrim bayraðýný en iyi
þekilde taþýyacak halef, selefinin kemiklerini
sýzlatmayacaktýr, diye düþünmektedirler. Ancak
bir müddet sonra önce Çankaya eski sýcaklýk ve
muhabbetini kaybetti, bir Gayya Kuyusu, Kaf
daðý Himalaya haline geldi. Ýnönü Atatürk'ün
hatýrasý adýna ne varsa yavaþ yavaþ tahrip etmeye
baþladý. Önce manevi evlatlarý derecesindeki
sevdiklerini uzaklaþtýrdý. Para ve puldaki
Atatürk resimlerini kendi resimleriyle deðiþtirdi.
Devlet dairelerindeki Atatürk resimleriyle, kendininkileri
deðiþtirdi. 15 yýl boyunca Ata'nýn
naþýný Etnografya Müzesinin bir köþesinde
tuttu. Eski muhalifleri yeniden baþ tacý etti
(s.151-152, 157). Bu uygulamalarý özellikle
gençlik nezdinde yoðun bir tepkiyle karþýlandý 21 .
Ancak bunalým dönemlerinde Ýnönü bile
Atatürk'ü arar oldu. Daha ölümünden hemen
önce General Mc Arthur ile yaptýðý görüþmede
savaþ rüzgarlarýnýn estiðini, Almanya'nýn bu
18 Topçu Binbaþýlýðýndan Bahriye Vekilliðine alt baþlýðýnda, Samet Aðaoðlu'nun Ýhsan Eryavuz anlatýmý için bkz., Samet Aðaoðlu, Babamýn
Arkadaþlarý, Ýstanbul: Ýletiþim Yay., 1998, ss.57-76.
19 Nitekim bu endiþe haksýz çýkmadý, tek oy hariç meclis ittifakla Ýnönü'yü Cumhurreisi seçmiþtir. Bu bir oy Yusuf Hikmet Bayur tarafýndan Celal
Bayar'a verilmiþti. Ýnönü geri kalan 322 oyu almýþtýr. Cemil Koçak, Türkiye'de Milli Þef Dönemi, C.1, Ýstanbul: Ýletiþim Yay., 1996, s.141.
20 Samet Aðaoðlu, Demokrat Partinin Doðuþ ve Yükseliþ Sebepleri Bir Soru, Ýstanbul: Baha Matbaasý, 1972, s.151 vd.
21 14 Mayýs 1950 sonrasý Bayar'ýn ilk iþlerinden birisi Atatürk'e þanýna yakýþýr bir anýtmezar yapýlmak için tahsis edilen ancak ilgisizlikten harabeye
dönen Rasattepe'deki, Anýtkabir inþaatýna hýz vermektir, bkz. Süleyman Yeþilyurt, Bayar Gerçeði, Ankara: Serajans Yay., 1997, ss.193-196; Nadir Nadi,
Perde Aralýðýndan, Ýstanbul: Çaðdaþ Yay., 1979, s.243.
79

savaþý baþlatan, ancak aðýr yýkýmlardan sonra
yenileceðinden, Sovyet Rusya'nýn savaþtan en
karlý ülke olarak çýkacaðýný söyleyerek 22
olaðanüstü bir öngörü örneði gösteren
Atatürk'ün ölümü sonrasý, dedikleri bir bir meydana
gelmeye baþladýðýnda Ýnönü, elini dizine
vurup, Yakup Kadri'ye "Ah, Atatürk'ü çok vakitsiz
kaybettik" (s.149) diyebiliyordu.
Savaþ yýllarýnda Ýnönü tarafýndan takip edilen
ikircikli dýþ politika karþýsýnda, kimi kesimler
Ýngilizci, kimi kesimler ise Almancý idi. 23
Gazeteler de bu çerçevede ayrý telden çalýyorlardý.
Gazete kapatmalar bu nedenlerden deðil,
filan hükümet icraatýný veya filan bakaný
eleþtirdiklerinden kaynaklanýyordu (s.168-169).
Özellikle 1950 sonrasýný irticanýn hortlama
dönemi olarak tavsif eden CHP intelijansiyasý,
þu hususu bilerek gözden kaçýrmaktadýr. Çok
partili siyasal hayata geçiþ öncesi iki parti
arasýnda, kara kuvvete taviz verilmeyeceði
yönünde bir centilmenlik anlaþmasý yapýlmýþ,
ancak Celal Bayar'ýn Bursa'da irat ettiði bir
nutkun, Sebil-ur Reþat mecmuasýnda
çarpýtýlarak dinsizlik propagandasý yapýlmýþ gibi
yayýnlanmasýnýn ardýndan, mecmuanýn binlerce
nüshasýnýn bizzat CHP tarafýndan satýn
alýnýp Anadolu'nun dört bir yanýna daðýtýlmasý
karþýsýnda, Celal Bayar'ýn, durumu Ýnönü'ye
þikayet etmesi ve Ýnönü'nün durumdan haberdar
olmadýðýný söylemesi karþýsýnda ýsrarcý olan
Bayar'a sonunda dayanamayarak, "ne yapalým
bizim arkadaþlar senin bir zaafýndan istifade
etmiþler" deyiþini Yakup Kadri þaþkýnlýkla
aktarýyor (s.180).
14 Mayýs 1950'de yapýlan seçimleri kaybederek
iktidardan düþmüþ olan CHP ve bir
zamanlarýn Milli Þefi, o eski maðrur günleri
geride býrakmýþtýr. Cumhurreisi seçiliþinin
ardýndan Yakup Kadri'ye kibirli bir eda ile soðuk
davranan Ýnönü, bu kez Yakup Kadri'yle
karþýlaþtýðýnda, sanki kýrk yýldan beri özlemini
çektiði bir dostuna kavuþmuþ gibi boynuna
sarýlmýþtýr. Çok müteessir olan Karaosmanoðlu,
aðlamaklý olduðunu ifade ediyor (s.184). Ýsmet
Paþa'nýn bu ruh hali artarak devam etmiþtir.
Yakup Kadri ilerleyen sayfalarda, Paþanýn bu
duygusallýðýný "eski dostluk hislerinin uyanýþýndan
ziyade, bir çölde tek baþýna yürüyen bir
adamýn ansýzýn bir insana rast gelmekten duyabileceði
sevinç taþkýnlýðý manasýna alsam yeri
vardýr" (s.197) þeklinde yorumluyor. Kendini sýk
sýk Atatürk'le ölçüþtürmeye kalkmasýnýn ardýnda,
derin bir Atatürk kompleksi yattýðý iddiasýný
Yakup Kadri ýsrarla öne sürüyor (s.198).
DP'nin gücünün zirvesinde olduðu yýllarda,
seçim kanununun çoðunluk sistemini elvermesi,
CHP'ye iktidar yolunu yada muhtemel bir
koalisyon kapýsýný kapatýyordu. Ýþte bu esnada
HP ile giriþilmesi düþünülen seçimlerdeki güç
birliði yapma niyeti, her iki partinin genel
baþkanlarýnýn ne baþbakanlýk ne de cumhurbaþkanlýðýný
kabul etmemeleri yönünde beliren
temayül üzerine bu tasarý Ýnönü'nün elinin tersi
ile itiliyordu (s.223). Ýnönü'nün 27 Mayýs'a
giden vetirede "meþruiyetini yitirmiþ bir iktidara
karþý milletin direnmesi haktýr" þeklindeki sözleri
DP'yi iyice tahrik edince, Tahkikat
Komisyonu 24 denilen ve ihtilalin vadesini
kýsaltan uygulamanýn baþlamasý kaçýnýlmaz
oldu. Karaosmanoðlu'nun bu noktada 27 Mayýs
badiresini de Ýnönü'ye baðlama gibi bir tevile
giriþtiði görülüyor (s.227). Ancak kati yorumu
yine Yakup Kadri yapýyor: Gerek Ýkinci
Meþrutiyet öncesindeki hareketlenmelerde rol
almaktan kaçýnýþý, gerekse Milli Mücadelenin
seyrinin müspet bir mecraya doðru akmasýyla
birlikte, hem de, Osmanlý Harbiye Nazýrýnýn (ki
bu nazýr, Mareþal Fevzi Çakmak Paþadýr),
müsteþarýdýr, Ankara'ya mülaki olan Ýsmet
Paþanýn ihtilal tertipçiliðine girmesi pek imkan
dahilinde deðildir (s.227-228).
CHP 1957 seçimlerinde elde ettiði nispi
baþarýnýn kendisine iktidar yolu açacaðý
konusunda tereddütler içindedir. Ýhtilal dahil,
her þeyi göze alabilecek, bir takým zevat da hala
partinin içindedir. Hele bu tip partililer arasýnda,
elinde bir adres defteri tek tek DP'li hedeflere
doðru subaylarý sürüklemeye çalýþýp tevkif seremonileri
düzenleme ayyuka çýkmýþtýr (s.243).
Ýsmet Paþa ise 27 Mayýs'ýn ne içindeyiz, ne de
dýþýndayýz diyerek bir taþla iki kuþ birden vurmayý
hesap ediyordu. Ne ihtilalcileri ne de
DP'ye oy veren geniþ kitleyi gücendirmek
istemiyordu. Hele 27 Mayýs sonrasý kurulan Milli
Birlik Komitesi içindeki radikal kanat olarak
adlandýrýlan grubun 25 , hiç de Ýsmet Paþacý
olmadýklarýný anladýðýnda, kalýcý olmaya çalýþan
komiteye karþý da tavýr koymaktan çekinmemiþtir
(s.245)
Sonuç Yerine
15 Ekim 1961 seçimleri sonrasýnda, ihtilalin
hemen ardýndan: "emirleriniz bizim için
peygamber buyruðudur" diyen, cunta lideri
Cemal Gürsel'in Cumhurbaþkaný olma sevdasý
nüksedince, daha önce bu makamý tekrar kendisi
için düþünen Ýnönü, Cumhurbaþkanlýðýný
Cemal Gürsel'e kaptýrýrken, Ýsmail Rüþtü Aksal
için düþündüðü baþbakanlýk ile yetinmek
zorunda kalmýþtýr 26 . Ýnönü'nün tükenmiþliðinin
22 Falih Rýfký Atay, Atatürk Ne Ýdi ?, Ýstanbul: Bateþ Yay., 1998, ss.22-24.
23 Bu yanlýlýðýn yoðun bir Alman propagandasý eþliðinde saðlandýðý hususunda önemli bir çalýþma için bkz., Johannes Glasneck, Türkiye'de Faþist
Alman Propagandasý, (Çeviri: Arif Gelen), Ankara: Onur Yay., ty.
24 Konu hakkýnda tarafýmdan yapýlmýþ ve yayýn aþamasýnda olan þu çalýþma ve çalýþmanýn kaynakçasýna bakýlabilir; Cengiz Sunay, "Türk Siyasal
Hayatýnýn Bunalým Evreleri ve Ordu", Türkiye Günlüðü, Sayý 88, Bahar 2007.
25 14'ler ismiyle anýlan bu grup, nihayet 13 kasým 1960'da tasfiye edilmiþtir, bkz., Yýlmaz Öztuna/ Ayvaz Gökdemir, Türkiye'de Askeri Müdahaleler,
Ýstanbul: Tercüman Yay., 1987, ss.112-113.
26 Cüneyt Arcayürek, Yeni Demokrasi Yeni Arayýþlar 1960-1965, Ankara: Bilgi Yay., 1984, s.202.
80

en önemli göstergesini Yakup Kadri þöyle
anlatýyor: Ýzmir'de seçim mitingi konuþmasý için
bulunan Ýnönü'nün hazýr buraya gelmiþken,
Manisa'ya da uðrayýp bir konuþma yapmasýný,
CHP Manisa Ýl Baþkaný'na önermesi üzerine
baþkana: "Aman sakýn böyle bir þey yapayým
demeyin; buradan bir avuç oy toplama þansýmýz
var, sonra ondan da oluruz" (s.259).
Ýnönü ne kadar uðraþmýþsa da bir türlü
MBK'ni kendisine baðlayamamýþtýr. Hele
düpedüz DP oylarýna talip iki partinin seçimlere
sokulmasýna izin verilmesi bile, düpedüz
ordunun kayýtsýz, þartsýz Ýsmet Paþacý
olmadýðýný göstermektedir. Talat Aydemir
tarafýndan giriþilen iki ayaklanma teþebbüsü
(22 Þubat 1962 ve 21 Mayýs 1963) sýrasýnda
takýndýðý tutum ise bir demokrasiperverlikten
deðil, kendisine karþý yapýlmýþ olmasýndandýr.
Eðer iktidarda hasbelkader AP olsaydý, týpký 12
Mart'ta yaptýðý gibi kýlýný bile kýpýrdatmayacaktý
(s.267-275). Görüþüyle Yakup Kadri
Karaosmanoðlu, politikada geçirdiði 45 yýlýn
geliþen olaylarýný ortaya koymaktadýr. Anýlar
takip edildiðinde, Yakup Kadri'nin aslýnda
neredeyse kendisinin deðil, Ýnönü'nün siyasi
biyografisini yazdýðý görülecektir. Ancak 1937-
1938 ile 1972-1973 yýllarý dýþýnda Ýsmet
Paþanýn her zaman Türk siyasetinin içinde
olduðu düþünüldüðünde, Yakup Kadri'nin
baþka bir içerikte, siyasi aný yazamayacaðýný
söylemek, pek yersiz olmasa gerek.
KAYNAKLAR
Aðaoðlu, Samet, Babamýn Arkadaþlarý, Ýstanbul: Ýletiþim Yay., 1998.
Aðaoðlu, Samet, Demokrat Partinin Doðuþ ve Yükseliþ Sebepleri Bir
Soru, Ýstanbul: Baha Matbaasý, 1972.
Ahmad, Feroz, Demokrasi Sürecinde Türkiye (1945-1980), (Çeviri:
Ahmet Fethi), Ýstanbul: Hil Yay., 1994.
Arcayürek, Cüneyt, Yeni Demokrasi Yeni Arayýþlar 1960-1965,
Ankara: Bilgi Yay., 1984.
Atay, Falih Rýfký, Atatürk Ne Ýdi ?, Ýstanbul: Bateþ Yay., 1998.
Atay, Falih Rýfký, Bayrak, Ýstanbul: Bateþ Yay., 1998.
Atay, Falih Rýfký, Çankaya, Ýstanbul: Doðan Kardeþ Matbaacýlýk
A.Þ.Basýmevi, 1969.
Aydemir, Þevket Süreyya, Ýnkýlap ve Kadro, Ýstanbul: Remzi Kitabevi,
1990.
Aydemir, Talat, Ve Talat Aydemir Konuþuyor, Ýstanbul: May Yay.,
1966.
Baban, Cihat, Politika Galerisi (Büstler ve Portreler), Ýstanbul: Remzi
Kit., 1970.
Baydar, Mustafa, Hamdullah Suphi Tanrýöver ve Anýlarý, Ýstanbul:
Menteþ Kitabevi, 1968.
Birinci, Ali, Tarih Uðrunda (Matbuat Aleminde Birkaç Adým), Ýstanbul:
Dergah Yay., 2001.
Çölaþan, Emin, Ýcraatýn Ýçinden, Ýstanbul: Milliyet Yay., 1986.
Ertan, Temuçin Faik, Kadrocular ve Kadro Hareketi, Ankara: Kültür
Bakanlýðý Yay., 1994.
Karaosmanoðlu, Yakup Kadri, Politikada 45 Yýl, Ankara: Bilgi Yay.,
1968.
Karaosmanoðlu, Yakup Kadri, Zoraki Diplomat, Ýstanbul: Ýletiþim
Yay., 1994.
Koçak, Cemil, Türkiye'de Milli Þef Dönemi, C.1, Ýstanbul: Ýletiþim
Yay., 1996.
Koloðlu, Orhan, Aydýnlarýmýzýn Bunalým Yýlý 1918 (Zaferi Nihai'den
Tam Teslimiyete), Ýstanbul: Boyut Yay., 2000.
Kuran, Ercüment, Türk Çaðdaþlaþmasý (Çileli Bir Yolda Ýlerleyiþ),
(Derleyen: Mehmet Erdoðan), Ýstanbul: Akçað Yay., 1997.
Nadir Nadi, Perde Aralýðýndan, Ýstanbul: Çaðdaþ Yay., 1979.
Öztuna, Yýlmaz / Gökdemir, Ayvaz. Türkiye'de Askeri Müdahaleler,
Ýstanbul: Tercüman Yay., 1987.
Sunay Cengiz, "Türk Siyasal Hayatýnýn Bunalým Evreleri ve Ordu",
Türkiye Günlüðü, Sayý 89, Yaz 2007 (Baskýda).
Sunay, Cengiz, "Kemalist Bir Baþyapýt; Falih Rýfký Atay'ýn Çankaya'sý
Üzerine", Türkiye Günlüðü, Sayý 86, Güz 2006.
Türkeþ, Mustafa, A Patriotic Leftist Development Strategy Proposal
in Turkey in the 1930's: The Case of The Kadro (Cadre), Movement, Int.
J. Middle East Stud. 33 (2001).
Yeþilyurt, Süleyman, Bayar Gerçeði, Ankara: Serajans Yay., 1997.
Zürcher, Erik Jan, Milli Mücadelede Ýttihatçýlýk, (Çeviri: Nüzhet
Salihoðlu)Ýstanbul: Baðlam Yay., 1995.
Zürcher, Erik Jan, Terakkiperver Cumhuriyet Fýrkasý, (Çeviri: Gül
Çaðalý Güven), Ýstanbul: Baðlam Yay., 1992.