Grawimetriýa. Okuw gollanmasy

GIRIŞ
Grawimetriýa – ýeriň agyrlyk güýjiniň meýdany we onuň wagt boýunça üýtgemegi hakyndaky
ylym. Grawimetriýanyň metodlary Ýeriň görünişini (figurasyny), gurluşyny, Güniň we Aýyň
dartyşy bilen ýüze çykýan maýyşgak deformasiýalary öwrenmäge mümkinçilik berýär.
Ol metodlar Geodeziki, Geofiziki, Metrologiki, Geologiki, kosmonawtiki, astronomiki
meseleleri çözmekde giňden ulanylýar.
Ýeriň agyrlyk güýjüniň ululygyny ölçemek üçin maýatnikli abzallar, grawimetrleriň dürli
görnüşleri we grawitasion Wariometrler ulanylýar.
Grawimetriýa Grek sözi bolup ( Grawis – agyr … metr – ölçemek) – agyrlyk güýjüniň
tizlenmesini otnositel olçemek.
Grawimetriýa ylymy I. Nýuton bilen baglanyşykly (1643-1727), ýer aýlanýan elipsoiddyr diýip
belläpdir.
Ýere deňagramlylykda aýlanýan grawimetrik massa diýip seredipdir. Nýuton Ýeriň gysylmasyny
şeýle hasaplapdyr
α =1/230;
Bir näçe ýyldan soň Fransuz matematigi Klero (1713-1765) ýeriň çekiş güýji bilen, giňişligiň
ýeriniň, ikisiniň aralygynyň baglanyşygyny, Ýeriň gysylyşynyň hem-de çekiş güýjiniň gatnaşygyny
tapypdyr (teorema Klero). Bu uly öňe gidişlik mydama ýeriň üstünde, çekiş güýjini ölçemäge we
ýeriň ýüzünde paýlanyşyny öwrenmäge itergi berdi. 1849 ý. Skot (1817-1908) subut etdi. Ýeriň
kuwwatyny.we çekiş güýjiniň aralygyny. Stoksyň teoremasy, Kleronyň goýan düşünjesini giňeltdi.
Olar ýeriň kuwwatyny we çekiş güýjini tapmaga mümkinçilik berýär, berlen deňeşdirilen üstlerde,
şoňa görä Ýeriň görnüşinde massasyny we aýlanma hereketini. Galileý (1564-1642) çekiş güýjüniň
tizlenmesini, erkin gaçyşda tapypdyr. Barlag işlerini belli bolan gyşaryp duran Pižan başniýesinde
geçiripdir.
Galileýiň açyşyna görä, erkin gaçma kanuny boýunça çekiş güýji tapypdyrlar.
2
gt
S =
2
S- gaçan jysymyň geçen ýoly; g-çekiş güýjiniň tizlenmesi, t-wagt.
Öňkilere görä dograk edip Gýugen (1629-1695), çekiş güýjini tapypdyr, maýatnigyň hereketiniň
esasynda.
T = 2π
L g ,
g-çekiş güýjiniň tizlenmesi; L-maýatnigiň uzynlygy; T-gymyllynyň wagty.
Wenger fizigi Etweş XIX asyryň aýagynda täze grawimetriki abzal oýlap tapypdyr –
Grawimetriki wariometr, Klonuň aýlanmanyň agramlygyna esaslanypdyr, ygtyýarly ölçemäge çekiş
güýjiniň özüni dälde, her taraplaýyn we kese tekizlikde ýokary dogrulykda.
Şeýle abzal tapylandan soň tejribe işlerinde birnäçe işleri amala aşyrmaga mümkinçilik berdi.
Geologiýa işlerinde ýeriň ýokarky gatlaklarynyň gatylygynyň hemme ýerde deň däldigini
anyklandy.
Grawimetriýanyň geodeziýada ulanylyşy – geodeziki grawimetriýa şunuň ýaly meseleleri