12 2006
12 2006
12 2006
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
jemgyýetçilik hadysasy ýaly, ahlaklylyk hem pähmiýetiň düzüjilerine belli bir<br />
baglanyşyklykda hereket edýär. Sokratyň ilkinjileriň biri bolup ahlaklylygy akyl<br />
ýetiriş taýdan lezzet berýän hereket – gatnaşyk tutumy hökmünde kesgitlemesi<br />
tötänleýin däldir. Ýöne, daşyndan adaty däl görünse-de, pähmiýetiň paýhas ölçermesi<br />
hakyky ahlaklylygyň ýürek emrine tabynlygynda garşydaşyňa bolýan goldawa<br />
mähetdelligiň yzyndan gelýär. Pähmiýete adaty bolan mätäje goldawyň ýerine düşüpdüşmezligi,<br />
ýeterlikligi-kemterligi ýaly, “ýedi ölçäp bir kesilmeler”, eger-de, ahlak<br />
sahawatynyň bada-batlygynyň öňüsyrasy gelse, islense-islenmese goldaw – hyzmatyň<br />
küýe, dile getirilmesini döredip, ahlaklylygy asyl durkundan sowýar. Aslynda<br />
pähmiýetiň islendik gurluşynyň deňölçeglilige, deňtaraplylyga salmak düzgüni ynsan<br />
gatnaşyklarynda döredip biljek ýörelgesi ahlaklylyga ýat bolan “sen maňa, men saňa”<br />
mazmundan aňry geçmeýär.<br />
Başga bir ýagdaýda pähmiýetiň yza dolanýan pikir ýöretme häsiýetdäki<br />
seljermesi ahlaklylyga belli bir laýyklykda bolsa-da, ony asyl durkundan sowýar.<br />
Kähalatlarda belli bir adamyň edenine puşman etmek terzde ahlaklylygyň yza<br />
dolanýan berjay edilmesi-de, pähmiýet nukdaýdan köstsüz bolsa-da, hususy ahlak<br />
jähtden garşydaşyňa özboluşly belli bir oňaýsyzlyk özboluşly müýnlülik döredýär.<br />
Adamyň hiç wagt duýmajak haýsydyr bir ýitgisini ony tötänlikde tapanyňy ulanmak<br />
meýli onda ynsan yzasyny döredýär. Belli ertekide daýhan oglan akyp gelýän almany<br />
alyp dişländen soňra kesekiniň zadyny birugsat iýýänine puşman edip, dişlenen alma<br />
bilen suwuň gözbaşyny yzarlap ugraýar. Eýesine duşup, “etmişi” üçin ötünç soranda,<br />
alma eýesi bu hereketiň näderejede ýürekden ýa-da diňe rehimlilikden penalyk almak<br />
meýlinden gaýdýandygyny seljermekçi bolup, oglana, eger-de, özüniň gözi kör,<br />
gulagy ker, eli, aýagy ysmaz gyzyna öýlense günäsini geçjekdigini aýdýar. Gyza<br />
ýöňkelýän şikeslikleriň hakykatda onuň diňe mertebeli taraplarydygyny bilmese-de,<br />
(gözüniň kör, gulagynyň kerligi – edýän işinden başga nämähremlige gözi<br />
düşmänligini; eşitmeýänligini, el-aýagynyň ysmazlygy – olaryň halallykdan başga<br />
zada uzamaýandygyny, görünmesiz ýerde görünmeýändigini) ýigit goja bada-bat<br />
razylyk berýär we öz bagtyny tapýar. Eýsem, bu tymsalyň ahlak gymmaty nähili?<br />
Munda ahlaklylygyň “goýmadygyňy göterme”, “äkitmejegiňe el uzatma” ýörelgeleri<br />
berjaý edilýän-de bolsa, eýýäm eýesiniň ryskyndan daşlaşyp, tötänlikde görläýmese<br />
köldür kölçede ýitip gitjek dişlenen almany yzyna gaýtarmakçy bolmaklygyň özi<br />
eýýäm adalat yzarlaýanyň almadan has hörplüräk bir zada garaşmak, öz<br />
hakykatçylygyňy ykrar etdirmek ýaly ahlaklylyga ýat meýilleri özüne dahylly edýär.<br />
Edil garşydaşyňa goldaw-hyzmatyňy dile almaklygyň yrak düşünilişi ýaly, ony<br />
kabul edýän özüňe minnetdarlygy iteklemeklik hem hakyky sahawatdan daşdadyr.<br />
Eýsem, bu tymsalyň psihologik teklipleriň ahlak gymmatyny seljermeklige<br />
nähili baglanyşygy bar?<br />
Has umumylaşdyrylyp aýdylanda, psihologik teklipleriň işiň netijeliligini, onuň<br />
gymyldy-hereket düzüjileriniň çeýeligini ýokarlandyrmak usullary bolaýmasa, ynsan<br />
gatnaşyklaryny sazlaşdyrmaklyga ugrukdyrylan usullarynda garşydaşyňda belli bir<br />
müýnlülik döretmek, onuň mazmun düzüjisiniň biridir. Psihologik täsir edilýäne<br />
öwgi-hoşamat, ilgezik jomartlyk öňünden karzlamalaryň esasy maksady garşydaşyňy<br />
(ýa-da adamlar toparyny) özünden biygtyýar ýagdaýda erkine tabyn edip, garaşylýan<br />
iş-ýumuşyň bitirilmegini gazanmakdyr.<br />
Ikinji bir tarapdan, psihologik täsirleri ulanyjy hem edil ýokardaky tymsaldaky<br />
8
Change language